460
AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ELM SRLR AMEA A.A.Bakxanov adnan Tarix nstitutu Azrbaycan Tarix Qurumu ictimai birliyi “XIX srin vvllrind Qafqaz mühariblri v onlarn nticlri” mövzusunda beynlxalq elmi konfransn materiallar XÜSUS BURAXILI c " K XIX " 1947-ci ildn nr olunur

AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

  • Upload
    others

  • View
    16

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

AZ�RBAYCAN M�LL� ELML�R AKADEM�YASI TAR�X �NST�TUTU

ELM� �S�RL�R

AMEA A.A.Bak�xanov ad�nan Tarix �nstitutu

Az�rbaycan Tarix Qurumu ictimai birliyi

“XIX �srin �vv�ll�rind� Qafqaz müharib�l�ri v� onlar�n n�tic�l�ri”

mövzusunda beyn�lxalq elmi konfrans�n materiallar�

XÜSUS� BURAXILI�

���

� ������� ������� ��� ���������� �

���������� c��� ������������ ��!���"�

������� �� ���������� ������� ��������� " K�������� ����� � ��������� � ����� XIX ���� "

#$%&��'(��) *�$#+

1947-ci ild�n n�,r olunur

Page 2: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutu Elmi �uras�n�n

q�rar� il� çap olunur

Ba� redaktor:

Yaqub MAHMUDOV AMEA-n�n müxbir üzvü

Redaksiya hey�ti:

Akad. Nail� V�L�XANLI, akad. Teymur BÜNYADOV, akad. �smay�l HACIYEV,

t.ü.e.d. N�rgiz AXUNDOVA, t.ü.e.d. �rad� BA/IROVA,

t.ü.f.d. C�bi B�HRAMOV (ba� redaktor müavini), t.ü.e.d. H�s�n �L�B�YL�,

�rad� �L�YEVA (burax�l��a m�sul), t.ü.f.d. Sevinc �L�YEVA,

Allahverdi �L�M�RZ�YEV, t.ü.e.d �ahin F�RZ�L�YEV,

t.ü.e.d. Qas�m HACIYEV, t.ü.f.d. Hac� H�S�NOV,

r.ü.f.d. Mehri XANBABAYEVA, t.ü.e.d. �dal�t QASIMOV,

t.ü.f.d. �lqar N�FT�L�YEV, t.ü.f.d. Nigar MAKSVELL,

t.ü.e.d. Adil M�MM�DOV, t.ü.f.d. �srafil M�MM�DOV,

t.ü.f.d. Göh�r M�MM�DOVA (m�sul katib), t.ü.f.d. �rad� M�MM�DOVA,

t.ü.f.d. Elmar M�H�RR�MOV, t.ü.e.d. Tamilla MUSAYEVA,

t.ü.e.d. Tofiq MUSTAFAZAD�, t.ü.f.d. Tofiq N�C�FL�,

t.ü.e.d. M�ry�m SEY�DB�YL�, t.ü.e.d. K�rim �ÜKÜROV

ISBN 978-9952-8212-5-2

© AMEA, Tarix �nstitutu, 2013

Page 3: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

3

G�R�� SÖZÜ XIX �SR�N �VV�LL�R�ND� QAFQAZ MÜHAR�B�L�R� V� ONLARIN

N�T�C�L�R�

Yaqub MAHMUDOV1

XIX �srin �vv�ll�rind� Qafqaz müharib�l�rinin ba� verm�sinin bir çox siyasi, strateji v� iqtisadi s�b�bl�ri vard�. Bel� ki, XIX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda siyasi v�ziyy�t mür�kk�b olaraq qal�rd�. Q�rbi Avropa dövl�tl�ri, xüsusil� �ngilt�r� v� Fransa Qafqaza göz dikmi�di. Bu dövl�tl�r Qafqazdak� hadis�l�ri diqq�tl� izl�yir v� Qacarlar dövl�tini Rusiyaya qar�� silahland�rmaq ist�yirdil�r. Yeni torpaqlar z�bt etm�y� çal��an Rusiya X�z�ri daxili d�nizin� çevirm�yi v� Qafqaz� �l� keçirm�yi qar��s�na m�qs�d qoymu�du. Qafqaz Rusiya üçün c�nuba do�ru yol açmaq v� Orta Asiyan� �l� keçirm�k üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya art�q Az�rbaycan xanl�qlar�n�n b�zil�rini �l� keçirmi�, yaxud himay�si alt�na alaraq, formal müst�qillikl�rini saxlam��d�. �slind� is� çar hökum�ti bu xanl�qlarda da öz ist�diyini h�yata keçirirdi.

Rusiyan�n ��rqi Gürcüstan� ilhaq etm�si v� sonra �imali Az�rbaycan� i��al etm�y� ba�lamas� �ran v� Osmanl� Türkiy�sinin narahatç�l���na s�b�b olmu�du. 1804-cü ilin may�nda F�t�li �ah�n rus qo�unlar�n� C�nubi Qafqazdan ç�xar�lmas� t�l�binin r�dd edilm�si iyulun 10-da Rusiya il� Qacar dövl�ti aras�nda diplomatik �laq�l�rin k�silm�sin� v� 10 il davam etmi� Rusiya-�ran müharib�sinin ba�lanmas�na s�b�b oldu.

Aslandüz v� L�nk�ran döyü�l�rind� ruslar�n q�l�b� çalmas� Rusiya-�ran müharib�-sinin gedi�ind� dönü� nöqt�si oldu. 1812-ci ild� L�nk�ran qalas�n�n al�nmas�ndan v� ruslar�n �ran�n iç�ril�rin� do�ru ir�lil�m�sind�n qorxuya dü��n ingilis m�sl�h�tçil�ri �ah� sülh ba�lama�a t�hrik edirdil�r. Abbas Mirz� Qafqaz ��h�rl�rini v� Qacarlar dövl�tinin h�rbi gücünü özün� qaytarmaq, bel�likl�, son m��lubiyy�tl�ri q�l�b� il� �v�z etm�k m�qs�dil� müharib�nin davam etdirm�yi t�klif etmi�di. �ki dövl�t aras�nda sazi� ba�lamaq haqq�nda �vv�lki q�rar�ndan dönm�k ist�y�n F�t�li �ah, q�fild�n Xorasanda ba� vermi� i�ti�a� v� oradak� b�zi tayfa ba�ç�lar�n�n ba� qald�rmas� x�b�rini ald��� üçün ser Qoravellinin t�klifi il� raz�la�mal� olur.

Qacarlar dövl�ti il� Rusiya aras�nda dan���qlar Gülüstan k�ndind� on gün fasil�siz olaraq davam etdi v� müqavil�nin ba�lanmas� il� ba�a çatd�. 1813-cü il oktyabr�n 12-d� Qaraba��n Gülüstan k�ndind� �ranla Rusiya aras�nda müqavil� ba�land�. Bu müqavil�y� gör� Qacar hökum�ti ��rqi Gürcüstan, Da��stan,Qaraba�, G�nc�, ��ki, �amax�, D�rb�nd, Quba, Bak� xanl�qlar�n�n v� L�nk�ran xanl���n�n bir hiss�sinin Rusiyaya ilhaq�n� q�bul v� t�sdiq etdi. Gülüstan müqavil�sinin ikinci b�ndin� gör� Rusiya v� Qacarlar dövl�ti aras�ndak� s�rh�d x�tti bel� t�yin olunurdu: “Ad�nabazar �razisind�n ba�layaraq düz x�tl� Mu�an düzünd�n keç�r�k Araz çay�ndak� Yeddibulaq keçidin�d�k, oradan Araz çay� boyunca yuxar� K�p�n�kçay�n m�ns�bin�d�k, sonra K�p�n�kçay�n sa� t�r�fi il� Mehri da� silsil�sin�d�k, v� oradan, Qaraba� v� Naxç�van xanl�qlar�n�n aras�ndan Alagöz da�

Yaqub Mikay�l o�lu Mahmudov – AMEA-n�n müxbir üzvi, AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun

direktoru

Page 4: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

4

silsil�sind�n D�r�l�y�z �razisin�d�k, Qaraba�, Naxç�van, �r�van xanl�qlar�n�n v� Yeli-zavetpolun (keçmi� G�nc� xanl���) bir hiss�sinin m�rzlikl�ri birl���n yer� q�d�r; sonra o yerd�n �r�van v� xanl���n� Yelizaverpol dair�sinin torpaqlar�ndan, h�mçinin ��m��dil v� Qazaxdan ay�ran m�rzlikl� E���kmeydan�nad�k, oradan da H�mz�ç�m�nçay�n�n sa� t�r�fd�n axar� boyunca P�mb�k da� silsil�si üzr� �ör�yel m�rzlikl�rinin küncün�d�k; h�min küncd�n qarl� Alagöz da��n�n yuxar�lar�nad�k, oradan da da� silsil�si boyunca �ör�yel m�rzlikl�ri il� Arpaçayad�k”. Müqavil� üç ay �rzind� h�r iki dövl�t t�r�find�n t�sdiq olunmal� idi. Qeyd etm�k laz�md�r ki, müqavil�nin b�zi b�ndl�ri sonrak� dan���qlar üçün b�han� oldu v� n�tic�d� müharib�y� g�tirib ç�xard�.

I Aleksand Qacarlar dövl�ti il� sülh müqavil�si ba�lanmas� haqq�nda manifestin ilkin layih�sini 1813-cü ilin dekabr�n 12-d� Friburqda imzalad�. Lakin, Rti��ev Sankt-Peterburqda manifesti v�r�ql�y�rk�n Rusiya t�r�find�n i��al olunan xanl�qlar�n siyah�s�n-da Qaraba� v� G�nc� xanl�qlar�n�n ad�n�n olmad���n� a�kar etdi. Manifest düz�ldilm�si üçün geri gönd�rildi. 16 yanvar 1814-cü il tarixind�, düz�li� edildikd�n sonra manifestin yeni variant� imperatora gönd�rildi. M�nb�y� gör�, manifest imperator I Alekcandr t�r�find�n 21 may 1814-cü il tarixd� Parisd� t�sdiq olundu. Sentyabr�n 15-d� Tiflisd� Qacarlar dövl�ti il� Rusiya aras�nda müqavil� il� ba�l� m�tnl�rin mübadil� edilm�sin� baxmayaraq, �ah hökum�ti �bülh�s�n xan�n ba�ç�l��� il� nümay�nd� hey�tini Gülüstan müqavil�si üzr� mü�yy�n edilmi� s�rh�dl�rin d�qiql��dirilm�sin� nail olmaq m�qs�dil� I Aleksandra müraci�t etm�k üçün Peterburqa gönd�rir. Burada yax�� qar��lanan Mirz� �bdülh�s�n xan I Aleksandrdan Qaraba� v� L�nk�ran xanl�qlar�n�n �rana güz��t� gedilm�sini ist�s� d�, buna nail ola bilm�di.

1816-c� ilin iyulunda imperator Qafqazdak� qo�unlar�n�n ba� komandan� Yermolova yaz�rd�: L�nk�ran xanl��� v� “Qaraba� xanl�qlar�n�n �razisind�n keç�n s�rh�d h�m biz� s�rf�li olan, h�m d� �ran� raz� salacaq yeni bir s�rh�d x�ttinin t�yin edilm�si üçün bir va-sit� tapma��n yolu oldu�una �min olmal�». Yermolova bu m�nf��tin n�d�n ibar�t oldu�u da göst�rilirdi: «Yax�� olard� ki, Araz�n c�nubunda bizim t�r�fimizd�n tutulan �razil�ri �r�van v� Naxç�van xanl�qlar�na d�yi��k; lakin �ran t�r�finin bu güz��tl�rd�n nec� inad-karl�qla yay�nd�qlar�n� n�z�r� alacaq, onlar�n bu i�� raz�la�mas�na ümid etm�k olmaz».

Bu mübahis�l�r 1825-ci il�d�k davam etdi. bbas Mirz� rus hakimiyy�tin� öz ��rtl�rini t�klif etdi. Abbas Mirz� �razil�rin mübadil�sini qeyri-mümkün hesab ed�r�k, h�m Qaraba� �razil�rini, h�m d� Göyç� gölünün, üst�lik d� L�nk�ran ��h�ri d� daxil olmaqla L�nk�ran xanl���n�n �rana verilm�sini t�l�b etdi. Abbas Mirz� eyni zamanda Rusiya il� müharib�y� haz�rla��rd�. 1826-c� il may�n 26-da �ran qo�unlar�n�n rus s�rh�d d�st�l�rin� hücumu art�q müharib�nin ba�lanmas� dem�k idi. 1826-c� ilin sentyabr�n 15-d� Abbas Mirz� 30 minlik qo�unla Araz� keçib Qaraba�� tutdu. Az sayl� Qacar d�st�l�ri d� L�nk�ran xanl���na daxil oldular. Lakin, �ran il� Rusiya aras�ndak� yen� müharib� Qacar dövl�tinin m��lubiyy�ti il� ba�a çatd�. Rusiya il� Qacarlar dövl�ti aras�nda s�rh�d x�ttinin d�qiql��dirilm�si 1828-ci il fevral�n 10-da Türkm�nçay müqavil�sinin ba�lanmas� il� ba�a çatd�. Bu müqavil�y� �sas�n Rusiya il� �ran aras�nda s�rh�d x�tti Araz çay� boyunca t�yin olundu.

1828-ci ild� Rusiya il� Osmanl� dövl�ti aras�nda yeni müharib�nin ba�lamas� v� ��rqi Anadolunun rus ordular� t�r�find�n i��al�, bölg�nin t�kc� siyasi v� h�rbi tarazl���n�

Page 5: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

5

pozmaqla bitm�di, h�mçinin �halinin demoqrafik bax�mdan da ön�mli d�yi�ikliy� u�ramas�na s�b�b oldu. Müharib�nin ba�lamas� il� ��rqi Anadoludak� erm�nil�r Rusiya-ya t�r�f keç�r�k Osmanl� t�r�finin h�r�k�ti v� mövqel�ri haqq�nda strateji �h�miyy�tli m�lumatlar� çar zabitl�rin� ötürmü�, Qars qalas�n�n �l� keçirilm�sind� d� erm�ni x�yan�tinin rolu böyük olmu�du.

Bu müharib� 1829-cu il sentyabr�n 14-d� on alt� madd� v� müqavil�y� ba�l� iki s�n�dd�n ibar�t olmaqla �dirn� müqavil�sinin imzalanmas� il� ba�a çatd�. Müqavil�y� gör�, Prut çay� h�r iki ölk� aras�nda s�rh�d oldu, Anapa, Poti, Ahalk�l�k v� Ah�ska bölg�l�ri Rusiyaya ilhaq olundu, �rzurum, Qars, Do�ub�yazid is� Osmanl�lara qaytar�ld�. Bu müqavil�nin 13-cü madd�sin� �sas�n, Osmanl� dövl�tinin i��al olunmu� �razil�rind�ki erm�nil�r� 18 ay müdd�tind� da��nan �mlaklar� il� birlikd� Rusiyan�n t�b��liyin� keçm�k hüququ verilmi�di.

1812-ci il Gülüstan müqavil�si, 1828-ci il Türkm�nçay müqavil�si v� 1829-cu il �dirn� müqavil�sinin Az�rbaycan üçün n�tic�l�ri n�d�n ibar�tdir:

1. �lk növb�d� Rusiyan�n �imali Az�rbaycan xanl�qlar�n� i��al etm�sin�, Az�rbaycan� Araz çay� s�rh�d olmaqla iki hiss�y� ay�raraq �imali v� C�nubi Az�rbaycan terminl�rinin yaranmas�na g�tirib ç�xartd�;

2. Tarixi Az�rbaycan torpaqlar�n�n bir hiss�sinin �ran, bir hiss�sinin Rusiyaya, bir hiss�sinin Gürcüstana, bir hiss�sinin d� Osmanl� imperiyas�na keçm�sin� ��rait yaratd�;

3. ���al olunmu� �razil�rd� türk-müs�lman �halinin s�x��d�r�lmas� n�tic�sind� yurdlar�ndan did�rgin dü��r�k �ran v� Osmanl� dövl�tl�rinin �razil�rin� p�nah aparmas�na g�tirib ç�xard�;

4. Türkm�nçay v� �dirn� müqavil�l�rinin ��rtl�rind�n faydalanan erm�nil�rin tarixi Az�rbaycan torpaqlar�nda m�skunla�mas�na imkan yaratd�. Bel� ki, 1826-1828-c� ill�rd� C�nubi Qafqaz u�runda Rusiya v� Qacarlar dövl�ti aras�nda getmi� müharib�nin n�tic�si olaraq imzalanan Türkm�nçay müqavil�sind�n sonra çar Rusiyas� t�r�find�n Qaraba�, �r�van, Naxç�van xanl�qlar� �razisin� erm�nil�rin kütl�vi ��kild� köçürülm�sin� ba�lanm��d�r.

5. Qafqazda heç bir zaman dövl�tl�ri olmayan erm�nil�r� sonralar XX �srin �vv�ll�rind� yen� d� Rusiyan�n himay�darl��� v� d�st�yi il� tarixi �r�van xanl���n�n �razisind� Erm�ni dövl�ti yaratmaq üçün �lveri�li ��rait yaratm�� oldu;

6. Az�rbaycan�n s�rv�tl�rinin Rusiya imperiyas� t�r�find�n talanmas�na s�b�b oldu. Lakin, bu müharib�l�rin n�tic�sind� Az�rbaycan �razisinin Rusiya imperiyas�

t�r�find�n i��al olunmas�n�n m�nfi n�tic�l�ri il� yana�� müsb�t n�tic�l�rinin d� olmas�n� qeyd etm�k laz�md�r. Rus xalq� il� daha yax�ndan tan�� olmaq v� �laq� yaratmaq imkan� qazan�lm��, bu �laq�l�r xüsusil� maarif v� m�d�niyy�t sah�sind� özünü göst�rmi�dir. Rusiya vasit�sil� ümumavropa bazar�na ç�x�� �ld� edilmi�, çar Rusiyas�n�n müst�ml�k� siyas�tin� baxmayaraq ümumilikd� ara müharib�l�rin� son qoyulmu�, feodal da��n�ql��� aradan qald�r�lm��, yeni ya�ay�� ��raitinin yarad�lmas� bir çox sosial probleml�rin h�llin� g�tirib ç�xarm��d�. Sülh müqavil�l�rinin imzalanmas� n�tic�sind� müharib�l�r� son qoyulmas� ilk növb�d� iqtisadi h�yat�n inki�af�na s�b�b olmu�du.

Page 6: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

6

1813-cü il GÜLÜSTAN MÜQAV�L�S�N� APARAN YOLLAR, MÜQAV�L�N�N HÜQUQ� V� TAR�X� N�T�C�L�R�

Tofiq MUSTAFAZAD�2

Açar sözl�r: müqavil�, müharib�, �razi, i��al, �dal�tsiz

M�lumdur ki, h�l� 1722-ci ild� I Pyotr S�f�vi dövl�tinin böhranl� v�ziyy�tind�n istifad� edib onun Qafqazdak� mülkl�rini v� Gilan� tutmaq üçün 100 minlik bir ordu il� yürü�� ç�xm��, lakin D�rb�ndi ald�qdan sonra bir s�ra s�b�bl�r üzünd�n orada qarnizon qoyub ordunun �sas hiss�si il� Rusiyaya qay�tm��d�. O, taktikan� d�yi��r�k i��allar� h�rbi d�niz ekspedisiyalar� gönd�rm�k yolu il� davam etdirdi. 1722-ci ilin dekabr�nda Gilanda �nz�li liman�, 1723-cü il iyulun sonunda is� Bak� z�bt olundu.

Osmanl� imperiyas� �sas r�qibi olan xristian imperatorunun qon�uluqdak� türk-müs�lman torpaqlar�na t�cavüzün� bigan� qala bilm�di v� 1723-cü ilin yaz�nda ordular�n� o zaman s�f�vil�r� m�xsus olan ��rqi Gürcüstana, daha sonra Az�rbaycan torpaqlar�na yeritdi.

�ki imperiyan�n ordular�n�n eyni regionda h�rbi �m�liyyatlar aparmas� onlar aras�nda müharib� t�hlük�si yarad�rd�. Lakin, �sveçl� uzun v� qanl� müharib�ni yenic� bitirmi� Rusiya Osmanl� imperiyas� kimi güclü r�qibl� yeni müharib�y� girm�k ist�mirdi (h�m d� Prut m��lubiyy�tinin ac� xatir�si h�l� çox güclü idi). Buna gör� frans�z diplomatiyas�n�n vasit�çiliyi il� S�f�vi �razil�rini bölm�k haqq�nda dan���qlara ba�lad�. Uzun v� g�rgin dan���qlardan sonra 1724-cü il iyunun 12(24)-d� �stanbulda s�dr�z�m Damad �brahim pa�a il� Rusiya rezidenti �.Nepliyev aras�nda müqavil� imzaland� [17, s.81-81].

�stanbul müqavil�si giri�, n�tic� v� alt� madd�d�n ibar�t idi. Müqavil�y� gör� D�nb�nd yax�nl���nda 119 verst, �amax� yax�nl���nda 43 verst olmaqla d�nizk�nar� zolaq Rusiyaya verilirdi [16, s.30]. �irvan, m�rk�zi �amax� ��h�ri olmaqla sultandan as�l� xanl�q elan olundu. �amax� möhk�ml�ndiril� bilm�z, orada osmanl� qarnizonu saxlamaq olmazd�. Yaln�z �irvan hakimi sultana tabeçilikd�n imtina etdiyi, yaxud �hali iç�risind� i�ti�a�lar ba�lad��� t�qdird� bu xanl��a osmanl� qo�unu yeridil� bil�rdi. Ancaq bu zaman osmanl� t�r�fi osmanl� �sg�rl�ri Kür çay�n� keç�n� q�d�r hökm�n X�z�ryan� �razid�ki rus komandirini m�lumatland�rmal�, xanl�qda asayi� b�rpa olunduqdan sonra osmanl� qo�unu onun �razisini t�rk etm�li idi [9, s. 7-9].

Müqavil�nin üçüncü madd�sin� gör� bütün ��rqi Gürcüstan, Az�rbaycan torpaqlar�n�n böyük �ks�riyy�ti, o cüml�d�n G�nc�, Qaraba�, Naxç�van, �r�van, T�briz, M�r�nd, Mara�a, Urmiya, Çors, Salmas, H�m�dan v� Kirman�ah, el�c� d� �ran�n �imal-q�rb hiss�si Osmanl� hakimiyy�ti alt�na keçirdi. Rusiya il� Osmanl� imperiyas�n�n yeni s�rh�dl�ri aras�ndak� �razi s�f�vil�rin �lind� saxlan�rd� [9, v. 11 arxa.]. Bura iki imperiya aras�nda bufer rolunu oynamal� idi.

Tofiq Teyyub o�lu Mustafazad� -prof., t.ü.e.d., AMEA A.A. Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun �öb� müdüri

Page 7: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

7

Bel�likl�, 1724-cü il �stanbul müqavil�sini Rusiya diplomatiyas�n�n mü�yy�n u�uru saymaq olar. C�nubi Qafqaz�n böyük hiss�sinin osmanl�lara keçm�sin� raz�la�an Rusiya X�z�ryan� vilay�tl�rin onun mülkü say�lmas�na nail oldu. Bununla da o diplomatik yolla imperiyan�n c�nub s�rh�dl�rini Osmanl� hücumundan s��ortalad� v� X�z�r d�niz yolunun böyük hiss�sin� n�zar�ti öz �lin� keçirmi� oldu.

Müqavil�nin C�nubi Qafqaz xalqlar�, ilk növb�d� Az�rbaycan üçün mü�yy�n �h�miyy�ti var idi, bel� ki, Az�rbaycanda iki imperiya ordular� aras�nda h�rbi �m�liyyatlar t�hlük�si aradan qald�r�lm�� oldu.

Bununla yana��, ad� xat�rlanan müqavil�nin C�nubi Qafqaz ölk�l�ri, ilk növb�d� Az�rbaycan üçün m�nfi n�tic�l�rini qeyd etm�k laz�md�r. Bel� ki, ölk� �razisi süni sür�td� dörd yerd� bölünmü� oldu ki, bu da Az�rbaycanda iqtisadi v� siyasi ��raitin g�rginl��m�sin� s�b�b oldu. Bu müqavil� aç�q i��alç� s�ciyy� da��y�rd�. �slind� iki i��alç� özg� �razil�rini bölü�dürm�k bar�d� sövd�l��mi�dil�r. M�hz buna gör� d� h�min müqavil� möhk�m ola bilm�zdi. Görk�mli alman tarixçisi �osif Hammer XIX �srd� yazm��d�: «Bütün bu vilay�tl�ri iki yer� böl�n bu s�rh�d da�lar v� çaylardan ibar�t t�bii s�rh�d deyildi v� �ran dövl�tini Rusiya v� Türkiy� aras�nda bölm�k haqq�nda bütün müqavil� kimi etibars�z idi, [müqavil�-T.M.] sonrak� tarixd� Pol�an�n bölü�dürülm�sinin müjd�çisi v� nümun�si oldu» [2, s.307-308].

1724-cü il �stanbul müqavil�si h�m d� ona gör� möhk�m ola bilm�zdi ki, C�nubi Qafqazda Rusiya-Osmanl� ziddiyy�tl�rini aradan qald�rmam��, yaln�z bir q�d�r yum�altm��d�. Müqavil� iki imperiya aras�nda müharib�nin qar��s�n� tam ala bilm�zdi, yaln�z 11 il müdd�tin� gecikdirdi.

Qeyd ed�k ki, I Pyotrun özü d� bu müqavil�y� müv�qq�ti bir sazi� kimi bax�rd�. XIX �sr tan�nm�� rus tarixçisi P.Q.Butkov yaz�rd� ki, I Pyotr Rusiyaya Azov v� Qara d�niz� ç�x��� qapadan Prut sülhünün ��rtl�rini d�yi�dirm�k namin� Osmanl� imperiyas� il� müharib�y� ba�lamaq üçün �lveri�li m�qam gözl�yirdi, yürü� üçün bütün haz�rl�qlar görülmü�dü, ancaq I Pyotrun ölümü niyy�tl�rini h�yata keçirm�y� mane oldu» [10, s.181].

S�f�vil�rin Osmanl� imperiyas� il� Rusiyaya qar�� birl��m�sin� yol verm�m�k üçün rus hökum�ti �ahla müqavil� ba�lamaq üçün t�l�sdi. 1732-ci il yanvar�n 21(fevral�n1)-d� R��td� ba�lanan 6 madd�lik müqavil�y� gör� Rusiya Kür çay�ndan c�nubdak� bütün �razil�ri S�f�vil�r� qaytard�. Kürd�n �imaldak� �razil�r, yaln�z osmanl�lar bütün S�f�vi mülkl�rind�n ç�xar�ld�qdan sonra qaytar�lacaqd� [8a, v.36-37]. Göründüyü kimi Rusiya �ah� Osmanl� dövl�ti il� müharib�ni davam etdirm�y� t�hrik edirdi.

Minn�tdarl�q �lam�ti olaraq �ah rus tacirl�rin� öz dövl�ti �razisind� gömrüksüz ticar�t hüququ verdi. �ri ��h�rl�rd� konsulluqlar�n aç�lmas� n�z�rd� tutulurdu [8a, v.38].

Üç il sonra Rusiya art�q Nadir �f�ar�n s�yl�ri n�tic�sind� osmanl�lar�n s�f�vil�rin �ks�r �razil�rind�n s�x��d�r�ld���n görüb, yeni müqavil� ba�lad�. 1735-ci il mart�n 10 (21)-d�, novruz bayram� günü rus elçisi knyaz Sergey Qolits�n�n Nadirin G�nc� yax�nl���nda dü��rg�sind� Nadirl� ba�lad��� müqavil�y� gör� Rusiya 1722-ci ild�n sonra �l� keçirdiyi bütün X�z�ryan� �razil�ri geri qaytard�. R��t müqavil�sinin rus tacirl�rin� gömrüksüz ticar�t hüququ ver�n madd�si qüvv�d� saxland� [8b, v. 58-59; 10, s.131].

Page 8: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

8

G�nc� müqavil�si bütünlükl� Osmanl� imperiyas�na qar�� yön�lmi�di. Nadir Rusiya il� «�b�di ittifaqda olma��» v� Rusiyan�n «dü�m�nl�rin� qar�� dü�m�n olma��» v�d edirdi [10, s.131-132]. T�r�fl�r bir-birind�n x�b�rsiz Türkiy� il� dan���qlar aparmama�� öhd�l�rin� götürürdül�r.

1747-ci ild� Nadir �ah �f�ar�n sui-q�sdçil�r t�r�find�n q�tl� yetirilm�sind�n sonra onun imperiyas�n�n, o cüml�d�n Az�rbaycan�n çoxsayl� x�rda dövl�tl�r� – xanl�qlara parçalanmas� Rusiyan�n i��alç�l�q planlar�n� gerç�kl��dirm�si üçün �lveri�li z�min yaratd�. Ancaq XVIII �srin ortalar�nda Rusiyan�n ba��n�n Yeddiillik müharib�y�, daha sonra is� Qara d�niz� ç�x�� u�runda Türkiy� il� müharib�y� qar��mas�na gör� bir müdd�t ruslar�n X�z�r regionunda f�all��� z�ifl�yir.

1774-cü il Kiçik Qaynarca müqavil�sini ba�lad�qdan sonra Rusiyan�n C�nubi Qafqaza münasib�td� �l-qolu aç�ld�. �vv�lc� Rusiya burada möhk�ml�nm�k üçün regionda ya�ayan xristianlardan istifad� etm�k q�rar�na g�ldi. Geni� «��rq layih�si»nin bir hiss�si Az�rbaycan �razisind� oyuncaq «Albaniya» v� «Erm�nistan» dövl�tl�ri yarad�lmas�na h�sr olunmu�du. Az�rbaycan�n Arazdan �imaldak� �razil�ri hesab�na yarad�lmas� planla�d�r�lan «Albaniya»n�n hökmdar� II Yekaterinan�n qüdr�tli a�nas� knyaz Qriqori Potyomkin olmal� idi. «Erm�nistan»� Q�rbi Az�rbaycanda �r�van xanl��� v� onun �traf �razil�rind� yaratmaq planla�d�r�ld� [5, s.142, 152-155, 157-158].

Lakin, XVIII �srin 90-c� ill�rind� Rusiyan�n C�nubi Qafqazda A�a M�h�mm�d xan Qacar�n simas�nda yeni güclü r�qibi meydana ç�x�r. 1795-ci ild� C�nubi Qafqaza h�r�k�t ed�n Qacar 33 günlük mühasir�d�n sonra, möhk�m �u�a qalas�n� tuta bilm�s� d� �imali Az�rbaycan�n bir çox xanl�qlar�n� özünd�n as�l� v�ziyy�t� sald�, sentyabr ay�nda is� 1783-cü il Georgiyevsk traktat� il� Rusiya himay�sin� girmi� Kartli-Kaxeti çarl���n�n paytaxt� Tiflisi al�b da��td� [13, s.332-333].

Qacar�n Tiflisi al�b da��tmas� rus hökum�tin� C�nubi Qafqaza dair i��alç�l�q planlar�n� gerç�kl��dirm�k üçün �lveri�li b�han� verdi. Qraf Zubovun ba�ç�l��� il� güclü korpus bölg�y� yeridildi. Q�sa zaman �rzind� D�rb�nd, Quba, Bak�, �amax�, G�nc� kimi Az�rbaycan ��h�rl�ri i��al edildi. Yaln�z 1796-c� ilin noyabr�nda II Yekaterinan�n q�fil ölümü hadis�l�rin axar�n� d�yi�di. Anas�n�n siyas�tin� �ks siyas�t yürüd�n I Pavel V.Zubova anas�n�n �lalt�s� kimi bax�rd� v� bilavasit� onun tabeçiliyind� olanlara �mr verib Rusiyaya dönm�l�rini �mr etdi. Rusiya ordusunun geri ça��r�lma s�b�bl�rind�n biri d� orduya ç�kil�n x�rcl�rin h�dsiz çoxlu�u idi, dig�r s�b�b is� I Pavelin �sas diqq�tini o zaman I Napeolon t�r�find�n çalxaland�r�lan Avropaya yön�ltm�k ist�yi idi.

XIX �srin �vv�lind� Rusiya C�nubi Qafqaz�n i��al�na q�ti sur�td� giri�di. 1801-ci ild� I Pavelin sui-q�sd n�tic�sind� öldürülm�sind�n sonra hakimiyy�t�

g�l�n o�lu I Aleksandr aç�q sur�td� Az�rbaycan torpaqlar�n z�bt etm�k siyas�ti yeridirdi. Beyn�lxalq ��rait Rusiyan�n i��alç�l�q planlar�n� gerç�kl��dirm�si üçün �lveri�li idi. Avropan�n apar�c� dövl�tl�ri – �ngilt�r� v� Fransa bu zaman öz aralar�nda ölüm-dirim mübariz�si apard�qlar�ndan Rusiyan�n C�nubi Qafqazdak� ir�lil�yi�inin qar��s�n� almaq imkan�nda deyildil�r. Bu zaman z�if durumda olan Qacar �ran� v� Türkiy� is� Rusiyaya güclü müqavim�ti göst�rm�k iqtidar�nda deyildil�r.

Rusiyan�n ilhaq etdiyi ilk Az�rbaycan torpaqlar� Qazax, Borçal� v� ��m��ddil oldu. 1801-ci ild� Kartli-Kaxeti çarl���n� l��v edib özün� birl��dir�n Rusiya ad� ç�kil�n

Page 9: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

9

�razil�rin Kartli-Kaxeti çarl���ndan mü�yy�n müv�qq�ti as�l�l���na istinad ed�r�k onlar�nda Rusiyaya birl��dirildiyini elan etdi [1, s.576].

1801-ci ild� rus müst�ml�k�çilik siyas�tinin qat� icraç�s�, Az�rbaycan xanlar�n�n qat� dü�m�ni rusla�m�� gürcü Pavel Dmitriyeviç Sisianovu Qafqaz x�ttind�ki rus qo�unlar�n�n komandan� t�yin ed�n I Aleksandr ona qeyri-m�hdud s�lahiyy�tl�r verdi [1, s.576].

1803-cü il mart�n �vv�ll�rind� gen. - mayor Qulyakovun ba�ç�l�q etdiyi kifay�t q�d�r güclü rus h�rbi birl��m�si Car k�ndin� do�ru yeridi. Camaatlar Rusiyadan as�l�l��� q�bul etm�li oldular [12, s.93]. Sisianov 6 tabordan ibar�t v� 12 topa malik bir d�st�ni G�nc� istiqam�tind� gönd�rib h�qar�tli ��kild� Cavad xandan tabe olmas�n� t�l�b etdi. Q�ti r�dd cavab� alan ruslar bir müdd�tlik mühasir�d�n sonra 1804-cü il yanvar�n 2-d�n 3-n� keç�n gec� h�ml� il� G�nc� ��h�rini �l� keçirdil�r [18, s.91; 3. s.66]. Bel�likl�, �slind� Rusiyan�n Az�rbaycana qar�� elan olunmam�� müharib�si ba�land�.

Rusiyan�n t�cavüzkar siyas�ti t�kc� Az�rbaycan xanlar�n�n deyil, h�m d� bu bölg�ni öz �razisi sayan Qacar �ran�n�n k�skin müqavim�tin� rast g�ldi. 1804-cü ilin iyununda F�t�li �ah Rusiyaya müharib� elan etdi [1, s.587].

Uzun sür�n müharib�d�n sonra 1813-cü il oktyabr�n 12 (24)-d� Qaraba��n Gülüstan k�ndind� Zeyv�çay�n sahilind� Rusiya il� Qacar �ran aras�nda müqavil� ba�land�.

Giri� v� 15 madd�d�n ibar�t müqavil�ni Rusiya t�r�find�n Gürcüstandak� v� Qafqaz x�ttind�ki rus qo�unlar�n�n komandan� gen.-leytenant Rti��ev, �ah t�r�find�n is� onun nümay�nd�si Mirz� �bul H�s�n imzalad�. �kinci v� üçüncü madd�l�r� �sas�n �r�van v� Naxç�van xanl�qlar� istisna olmaqla Az�rbaycan�n Arazdan �imaldak� xanl�qlar�, habel� L�nk�ran (Tal��) xanl���n�n �sas hiss�si Rusiyaya ilhaq olundu. Qeyd edilirdi ki, L�nk�ran xanl���n�n �razisini bölü�dürm�k üçün h�r iki t�r�fd�n komissarlar t�yin olunacaq [21, v.2].

Be�inci madd�y� �sas�n Rusiya v� �ran ticar�t g�mil�rinin X�z�r d�nizind� s�rb�st üzm�si t�sbit olunurdu, h�rbi g�mil�r� g�ldikd� is� yaln�z rus h�rbi g�mil�rin� X�z�r d�nizind� üzm�k hüququ verilirdi. 8 v� 9-cu madd�l�r� �sas�n h�r iki ölk�nin tacirl�ri h�r iki ölk� �razisind� s�rb�st ticar�t ed�, tranzit yolu kimi istifad� ed� bil�rdi. Tacirl�rin mallar�ndan be� faizli gömrük rüsumu al�nmas� n�z�rd� tutulurdu [2, v.3].

Bel�likl� d�, dem�k olar ki, Az�rbaycan torpaqlar�n� tutmaq üzr� I Pyotrun ba�lad��� v� qism�n yerin� yetirdiyi i� 1724-cü il �stanbul müqavil�si il� hüquqi c�h�td�n r�smil��dirilmi� ldu.

1724-cü il �stanbul, 1732-ci il R��t, 1735-ci il G�nc� v� 1813-cü il Gülüstan müqavil�l�rinin ox�ar v� f�rqli c�h�tl�ri var. 1724-cü il �stanbul, 1732-ci il R��t v� 1813-cü il Gülüstan müqavil�l�rinin birinci ümumi c�h�tl�ri Az�rbaycan torpaqlar�n�n müxt�lif dövl�tl�r aras�nda bölü�dürülm�si v� �dal�tsiz olmas�d�r. �kincisi, bu müqavil�l�r Az�rbaycan nümay�nd�l�rinin i�tirak� olmadan ba�lanm��d�r. Üçüncüsü, bu müqavil�l�rin ham�s�nda bir t�r�f Rusiya olmu�dur.

Gülüstan müqavil�si çoxdan hüquqi qüvv�sini itirs� d� onun a��r n�tic�l�ri bu gün d� öz t�sirini göst�rir. Bu gün d� Az�rbaycan parçalanm�� v�ziyy�td� qal�r. H�m d� yaln�z iki yer� parçalanm�� v�ziyy�td� yox. Bir s�ra �z�li �razil�rimizi D�rb�ndi, �r�van�, Borçal�n� itirmi�ik.

Page 10: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

10

F�rqli c�h�t ilk növb�d� ondan ibar�tdir ki, birinci üç müqavil� müharib� n�tic�sind� imzalanmad��� halda, Gülüstan müqavil�si müharib� n�tic�sind� ba�lanm��d�r. H�m d� q�rib�lik ondad�r ki, Gülüstan müqavil�sin� g�tir�n müharib�ni Rusiya Az�rbaycan xanl�qlar� il� ba�lasa da müqavil�nin ba�lanmas�nda xanl�qlar�n nümay�nd�l�ri i�tirak etm�mi�dir. Dig�r f�rq ondan ibar�tdir ki, �stanbul, R��t v� G�nc� müqavil�l�ri ba�lanark�n t�r�fl�r b�rab�rhüquqlu kimi ç�x�� edirdil�rs�, Gülüstan müqavil�si ba�lanark�n Rusiya qalib t�r�f kimi ç�x�� etdiyind�n öz ��rtl�rini diqt� etmi�dir.

Bel�likl� d�, Rusiya I Pyotrun �l� keçirdiyi X�z�ryan� vilay�tl�ri 1732, 1735-ci il müqavil�l�ri il� �ld�n vers� d�, bir növ Nadirin �li il� �sas r�qibi olan Osmanl� dövl�tinin C�nubi Qafqazdan s�x��d�r�l�b ç�xar�lmas�na nail oldu v� bel�likl�, d� g�l�c�kd� bu regionda daha s�rb�st h�r�k�t ed� bilm�k üçün z�min yaratm�� oldu. XIX �srin �vv�ll�rind� Qacarlar �ran� v� Osmanl� imperiyas� il� apard��� dörd qalibiyy�tli müharib� il� is� Rusiya C�nubi Qafqaz� bütünlükl� i��al etdi v� 180 il� yax�n burada a�al�q etdi. Bu gün d� Rusiyan�n imperiyap�r�st b�zi dair�l�ri müxt�lif formalarda keçmi� imperiyan� b�rpa etm�k üçün d�rid�n-qab�qdan ç�x�r, çe�idli vasit�l�r� �l at�rlar (Gürcüstan v� Ukraynan�n nümun�sind� Az�rbaycana qar�� t�xribatlar). Buna gör� d� tarixin d�rsl�rini unutmamaq, say�q olmaq g�r�kdir.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Az�rbaycan tarixi (uzaq keçmi�d�n 1870-ci ill�r� q�d�r). Redaktor S.�liyarl�. Bak�, «Az�rbaycan N��riyyat�», 1996, 872 s.

2. J.von Hammer-Purgstale. Wekke. I, band 7, Geschite des Osmanischen Reicher (Austria), 1963. 3. Mirz� Adagöz�lb�y. Qaraba�nam� //Qaraba�nam�l�r, �. 1, t�rtibçi A.F�rz�liyev). Bak�, Yaz�ç�, 1889, s. 5-

102. 4. Mustafazad� T.T. Az�rbaycan-Rusiya münasib�tl�ri (XVIII �srin ikinci yar�s� – XIX �srin �vv�l�rind�).

Bak�, ��rq Q�rb (East West), 2013, 528 s. 5. N�c�fli G. XVIII �srd� Az�rbaycan �razisind� erm�ni dövl�tl�ri yarad�lmas� c�rdl�ri. Bak�, «Nurlan»,

2007, 248 s. 6. � � ��������� ������������� �������, . II. ������, 1868, ��. 1387. 7. ���� �.!. " ����"���� ��� #$��"�% � &�'&� $� �� #��*�� ��#$�*�� � $���� $���"�

XVIII ����. +��#, <��, 1975, 238 �. 8. ���� ="�>"�� ?�� ��� @������� ��$���� (=?@\), �"� 77 (^">�"�% @���� � ?������),

$��' 1, 1722 �., �. 18. 9. 8�. =?@\, �. 77. $. 1, 1732., �. 5. 10. 8&. =?@\, �. 77, $.1, 1735�., �.4. 11. =?@\, �. 89 (^">�"�% @���� � �#�*���), $. 8, 1724 �., �. 7. 12. +# �� ?._. !� ������ ��% "�� �� ��� ������� � 1722 $ 1803 ��., �. 1, ^?&., 1869, 548 �. 13. `#&���" w. \� ��% ��"� � �������� �� �#����� "� �������. �. 3, ^?&., 1886. 14. `#&���" w. {�������'� 1803 $ 1806 ��. ^�"� -?� ��&#��, 1888. 15. |��"�$���"�� ��-!���� -��"� ���}���, �"�� ��% "�"� *��� �#~��� � ?����� ��"�� ��, �

��� ��� &���"��� $�������>�� $ �� ���� � ����"��>�� $���>�� ��� // ^�" ���� �� � ^����"�� ���� (}#�"�� �����"� � $�� ��� � �� ���), . XLIX (��"� � ���� ��, �. 171-�%, ^��. ����� 85-%). ^?&., 1835.

16. ����� =. ?��������% ��"� 1722-1723 ��. (!� ������ ��% �� ��� *��� ���"�% ?� �� =�����) // @#����� =�� "��, . 68, �4. ^?&., 1867.

17. ����� � =.w. ������ �� �� ��� ���&���}�"� � XVIII ����. +��#, \��-� w ���&. ^^@, 1948, 228 �.

18. !����� �.?. @���%, {�������'� � ��}�#"���"�� ">�"�% � XVIII ����. !., «w�#��», 1966, 324 �.

Page 11: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

11

19. !#� ������� �.�. ���&���}�" � �#���- #��*��� ">�"�% � $���� �� � XVIII ����. +��#, ���, 1993, 240 �.

20. ? =. \� �������� ���� ���������� ��" �� "����� � $������"�"�% _�#��� (?� ���. ��".-�. ? ). ������, 1899, 332 �.

21. @�������� _�#���� ��""�� =�""-\� �������� ����, �. 846, �. 1539. 20.1. @�������� _�#���� ��""�� ���� `���"�� � �, �. 9 (��&�"� ?� �� I), �. II, �". 54. 20.2.��� }�, �". 63. 21.@�������� _�#���� ��""�� \� �������� ����, �. 1040, $. 1, �. 132.

Tofig Mustafazadeh

THE WAY LEADING TO GULUSTAN TREATY OF 1813,ITS LEGAL AND HISTORICAL CONSEQUENCES

SUMMARY

Keywords: the contract, war, territory, occupation, unfair

The article deals with essence of Russian policy towards Azerbaijan from the beginning of XVIII century. The short information on Ottoman-Russia treaty of 1724, treaties of Rasht and Gandja Russian-Safavi of 1732-1735 is given. These treaties are comparatively analyzed; their legal baselessness and historical injustice are proven.

��6�7 9����6�����

$��, *%;�% + <='�#���#+�9 �<�*��, =���>%#+�% � �#����>%#+�% $�#'%#�*�? �<�*���

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: ����, ��"�, ���� ��%, ��#$�*�%, "��$����������

= � � '� ��������� �% �#�"� ' ������ ��'"� $�� ��� @���� � ">�"�� ���&���}�"� � "����� XVIII ����, ��~ �% ��� ��� �����"�% �#���-���"��� ^ ��&#�'��� ����� 1724 �., �#���-���������� @�> ��� ����� 1732 �. � _%"�}�"��� ����� 1735 �., �#���-���"��� _~��� �"��� ����� 1813 �., � �� }� $���� �% ����"� ��'"�� �"���� � �� �����, �������� �% �� ~���������% "�&�"��""� ' � �� �������% "��$��������� '.

Page 12: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

12

�D�RN� MÜQAV�L�S�N� �SAS�N TÜRK�Y�D�N AZ�RBAYCANA ERM�N�L�R�N KÖÇÜRÜLM�S�

Selma YEL3 [email protected]

1828-1829-ci il osmanl�-rus sava��n�n �halinin bir yerd�n ba�qa yerl�r� köçürülm�si bax�m�ndan, Osmanl� dövl�ti il� Rusiya imperiyas� aras�nda ba� ver�n bir çox sava�lar�n iç�risind� diqq�tl�ri, h�m d� Rumeli v� Anadoludak� i��al edil�n bölg�l�rin müs�lman �halisinin köçkün v�ziyy�t� g�tir�r�k do�ma yurdlar�ndan did�rgin sal�nmas� s�b�bind�n f�lak�tli say�la bil�r.

1828-ci ild� Rusiya il� Osmanl� dövl�tl�ri aras�nda yeni müharib�nin ba�lamas� v� ��rqi Anadolunun rus ordusu t�r�find�n i��al�, bölg�nin t�kc� siyasi v� h�rbi tarazl���n� pozmaqla bitm�di, h�mçinin �halinin demoqrafik bax�mdan da ön�mli d�yi�ikliy� u�ramas�na s�b�b oldu. Bu sava� zaman� ruslar ciddi müqavim�t� rast g�lm�d�n Balkanlar� a�araq, �dirn�y� q�d�r ir�lil�dil�r4. 1828-ci il iyunun 4-d� Paskeviçin komandanl��� il� 12 minlik rus qo�unu Gümrü yax�nl���ndan Arpaçay� keç�r�k, ��rqi Anadoluda i��allara ba�lad�, iyunun 23-d� Qars qalas�n� �l� keçirdi. Hücümü geni�-l�ndir�n rus qo�unlar� iyulun 24-d� Ahalk�l�yi, avqustun 15-d� Ahiskan�, 22-d� �rd�-han�, 28-d� B�yazidi tutdular. 1829-cu ilin yaz�nda müharib�nin yenid�n q�z��mas� n�ti-c�sind� rus ordusu �rzurumu, daha sonra Mu�u, Oltunu v� Bayburdu i��al etdi5. ��rqi Anadoluda ruslar�n ir�lil�m�si, bir il önc� �ran sava��nda eyni �razi v� ��rtl�r� öyr���n v� t�crüb� qazanan Paskeviçin r�hb�rliyi il� rus ordusu üçün “Balkanlar� a�an” Dibiç q�d�r asan olmsa da, yen� d� rahat ba�a g�lmi�di. Bunun s�b�bi t�kc� Paskeviçin �razi v� ��raiti bilm�sind� deyildi, h�mçinin xristian erm�ni �halininin Türk t�r�finin h�r�k�ti v� mövqel�ri haqq�nda m�lumatlar� ruslara ötür�r�k, onlara köm�k etm�l�rind� idi6.

1828-ci ilin 19 iyulunda Qarsa g�l�n rus ordusunun 15 mind�n az oldu�u v� bu q�d�r az quvv� il� g�lm�l�rin� baxmayaraq, “mutlaka Karsl� hainlerin daveti suhuletine mebni” oldu�u üçün v� Qars�n dörd gün iç�risind� �l� keçirilm�sinin ancaq “x�yan�t” n�tic�sind� ba� ver� bil�c�yin� heç kim �übh� etmirdi7. Qars� qoruyan Emin pa�an�n r�hb�rliyind� 11 min �sg�rin olmas�na v� Kosa Mahmud pa�an�n ba�ç�l��� il� 25 min �sg�rin d� ona yard�ma t�l�sm�sin� baxmayaraq erm�ni �halinin x�yan�ti n�tic�sind� Emin pa�a iç�ri qalaya geri ç�kilm�y� m�cbur olmu�du8.

�vv�ll�r “moskval�lara meyl etm�y�n” erm�nil�r 1826-1828-ci ill�r �ran s�f�rind�n sonra Rusiyaya tabe olma�a ba�lam��d�lar. Müharib�nin ba�lamas� il� Qars v� Ç�ld�rdak�

Selma Yel – prof. dr. Gazi Universitesi 4 Kemal Beydilli.1828-1829 Osmanl�-Rus sava��nda Do�u Anadoludan Rusyaya köçürülen ermeniler //Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu yay�nlar�, XXV, Dizi-Sa, 6, Ankara, 1988, s.383. 5 Vaqif Arzumanl�, Nazim Mustafa. Tarixin qara s�hif�l�ri. Deportasiya. Soyq�r�m. Qaçq�nl�q, Bak�., 1998. s.32-33. 6 G.Rozen. Geschichte der Türkei, I, Leipzig 1866, s. 74; Kemal Beydilli. a.g.e, s. 383. 7 Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi (BOA), Hatt� Hümayun (HH), No 42478-A, Erzurum Valisi Galib Pa�an�n 4.9.1828 tarihli mühürlü takriri; Kemal Beydilli. a.g.e., s. 383. 8 G.Rozen. a.g.e, s 74; Kemal Beydilli. a.g.e, s. 383.

Page 13: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

13

erm�nil�r Rusiya t�r�fin� keçm�y� t�r�ddüt etm�mi�dil�r, h�tta ruslar Qarsda �l� keçirdikl�ri silahlar� erm�nil�r� paylayaraq, onlar� rus ordusunun �sg�ri kimi qeyd etmi�dil�r9.

Erm�nil�rin �ks�riyy�tinin Rusiya t�r�fin� keç�r�k xainc�sin� qala qap�lar�n� dü�m�nin üzün� açaraq müqavim�t göst�rm�d�n qalalar� ruslara t�slim etm�si faktlar� �rzrum, Bayburdda da ba� vermi�di. �rzurum v� �rzincan�n �traf k�ndl�rind� özün� s���ncaq yeri axtaran Qars v� Ah�ska mühacirl�ri bel� bir v�ziyy�td� yen� did�rgin dü��r�k Qarahisar�n ��rqin� t�r�f üz tutmu� oldular. Minl�rc� insan�n köç ed�r�k did�rgin dü�m�si �trafda d�h��t yaratd���ndan K�lkit, �iran, Gümü�han�, �rzincan, T�rcan v� Qarahisar�n ��rq bölg�sind�ki �hali t��vi�� dü��r�q h�r�si bir t�r�f� köç etm�y� v� da��lmaya ba�lam��d�lar. Erm�ni v� rumlar�n Rusiya t�r�fin� keç�r�k müs�lman �haliy� zülm etdikl�rind�n n�inki �hali, h�tta “Boz�un” adlanan bölg� �sg�rl�ri d� t��vi�� dü�üb qaçd�qlar�ndan �halinin mühafiz�si Allah�n k�ram�tin� qalm��d�. Ruslar�n ��rqi B�yazidi tutmas� il� buradak� qala v� �traf�n�n müs�lman �halisi �trafa da��lm��d�10. R�smi s�n�dl�r Ruslar�n b�zi k�ndl�ri yand�rd���n�, müs�lman �halinin çar�siz v�ziyy�t� dü�düyünü v� erm�nil�rin zülmünün h�ddi olmad���n� göst�rir. Erm�nil�rin h�yas�zl��� o h�dd� çatm��d� ki, h�tta Qars mühafizi Osman Pa�an�n adamlar�ndan bir neç�sini bel� yaralam��d�lar. Qars rus i��al� v� erm�ni zülmün� �n çox m�ruz qalan �razi olmu�dur11.

Bu müharib� zaman� birinci v� ikinci Rusiya-�ran müharib�l�ri n�tic�sind� öz ata-baba yurdlar�ndan did�rgin sal�naraq �sas�n ��rqi Anadoluda s���nacaq tapm�� Az�rbaycan türkl�ri ziyan gördül�r. Ruslar�n ��rqi Anadoluya hücümü zaman� q�rg�nlara v� yenid�n did�rgin dü�m�y� m�cbur olan Az�rbaycan türkl�ri Osmanl� imperiyas�n�n iç�ril�rin� do�ru köçm�y� m�cbur oldular12.

C. Makkarti yaz�rd�: “Müharib�l�r zaman� Osmanl� imperiyas�n�n t�rkibind� ya�ayan erm�nil�r ruslara köm�k edirdil�r, ruslar�n tutdu�u �razil�rd� ya�ayan müs�lmanlar is� osmanl�lara köm�k edirdil�r”13.

1829-cu ilin avqustunda rus ordusu Balkan c�bh�sind�n �stanbula yax�nla�d�qda II Sultan Mahmud Rusiyaya bar���q t�klif etdi v� sentyabr�n 14-d� on alt� madd� v� müqavil�y� ba�l� iki s�n�dd�n ibar�t olmaqla �dirn� müqavil�si imzaland�. Müqavil�y� gör�, Prut çay� h�r iki ölk� aras�nda s�rh�d oldu, Anapa, Poti, Ahalk�l�k v� Ah�ska bölg�l�ri Rusiyaya ilhaq olundu, �rzurum, Qars, Do�ub�yazid is� Osmanl�lara qaytar�ld�, Rusiya t�b��si olan tacirl�r Osmanl� imperiyas�n�n �razisind� quru v� d�nizd� s�rb�st ticar�t etm�k imkan� qazand�.

�dirn� müqavil�sinin 13-cü madd�sin� �sas�n, Osmanl� dövl�tinin i��al olunmu� �razil�rind�ki erm�nil�r� 18 ay müdd�tind� da��nan �mlaklar� il� birlikd� Rusiyan�n t�b��liyin� keçm�k hüququ verilmi�di. Rus qo�unlar�n�n Qars, �rd�han, B�yazid, �rzurum v� dig�r bölg�l�rd�n geri ç�kilm�si h�rbi �m�liyyatlar zaman� türkl�r� x�yan�t 9 BOA, HH, No 37386-H; 42724- B; 43122; 42724-B; 433253; Kemal Beydilli. a.g.e, s. 384-385. 10 BOA, HH, No 42478- A; Kemal Beydilli. a.g.e, s. 384. 11 BOA, HH, No 42741- E; 43022-C; Kemal Beydilli. a.g.e, s. 387, 390-391. 12 K�rz�o�lu F. Sürmeli çukurunda Tuzluca Ayr�mlular�//Türk dili d�rgisi, 1964, 1-ci cild, say� 155, s. 826. 13`}�� �" !����� �, ����" !����� �. �~��� � ���%"� ($����� � �"�������), +��#, 1996, �. 34-35.

Page 14: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

14

ed�n erm�nil�ri ç�x�lmaq v�ziyy�t� sald�. Rus qo�unlar�n�n komandanl��� �ran erm�nil�ri kimi Osmanl� imperiyas�nda ya�ayan erm�nil�ri d� yenic� i��al edilmi� Az�rbaycan torpaqlar�na köçürm�k v� bununla da Osmanl� dövl�ti il� s�rh�d boyu �razil�rd� erm�nil�rin say üstünlüyünü t�min etm�k q�rar�na g�ldi. Bu m�qs�dl� d� 1829-cu ilin oktyabr�n 10-da Paskeviç imperator I Nikolaya raport yaz�b �rzurumda v� Qarsda ya�ayan erm�nil�rd�n 10 min n�f�rinin Gürcüstanda v� “Erm�ni vilay�ti”nd� yerl��dirilm�sin� icaz� ist�di14.

1829-�u il noyabr�n 18-d� h�rbi nazir Çern��ev Paskeviç� imperatorun onun t�klifini b�y�ndiyini bildirirdi15. Bundan sonra Paskeviç dekabr�n 3-d� Osmanl� imperiyas�nda ya�ayan v� könüllü sur�td� Gürcüstana v� Rusiyaya m�xsus olan dig�r vilay�tl�r� köçm�k ist�y�n, bunun üçün maddi yard�m t�l�b etm�y�n erm�nil�r� yola dü�m�k üçün laz�mi s�n�dl�r verilm�si bar�d� yerli qo�un r�isl�rin� icaz� verdiyini Gürcüstan�n mülkü qubernatoruna m�ktubla x�b�r verdi. Bu imkandan istifad� ed�n bir çox erm�ni ail�si d�rhal köçm�y� ba�lad�lar16.

Paskeviç erm�nil�rin köçürülm�si v� köçürül�n ail�l�rin m�skunla�d�r�lmas� i�in� r�hb�rlik etm�k üçün xüsusi komit� yaratm�� v� komit�nin f�aliyy�tini t�nziml�m�k üçün 12 madd�d�n ibar�t ümumi qaydalar t�rtib etmi�di17.

Osmanl� dövl�ti d� �ran kimi onun �razisind� s�p�l�nmi� halda ya�ayan erm�nil�rin ruslar t�r�find�n köçürülüb s�rh�d boyunca �razil�rd� toplu olaraq yerl��dirilm�sind�n ehtiyat edirdi. Ona gör� d� Osmanl� höküm�ti bu köçürm�nin qar��s�n� almaq m�qs�dil� Rusiya i��allar� zaman� erm�nil�rin Osmanl� dövl�tin� etdiyi x�yan�ti, tör�tdikl�ri v�h�ilikl�ri ba���lamaq bar�d� q�rar ver�r�k fevral�n 17-d� yerl�rd�ki erm�nil�r� “�fvnam�”l�r gönd�rdi. Osmanl� dövl�ti eyni zamanda, erm�nil�rin köçürülm�sinin qar��s�n� almaq m�qs�di il� i��ala m�ruz qalan, lakin �dirn� müqavil�sinin ��rtl�rin� �sas�n Rusiya t�r�find�n bo�ald�lmal� olan �rzrum, Qars, B�yazid, �l��gird v� s. bölg�l�r� öz nümay�nd�l�rini gönd�rdi. Ancaq Rusiya köçürülm�li olan erm�nil�rin say�n� v� ad�n� d�ft�r� qeyd etdiyind�n, “biz devlet-i aliyye reayas�y�z, gitmeyiz” dey�nl�ri d� gücl� v� t�hdidl� köçm�y� m�cbur etdikl�rind�n, v�ziyy�t ba�qa bir ��kil alma�a ba�lad�. M�s�l�n, Bab��li �halisinin guya öz ist�yi il� Rusiya t�r�fin� köç etm�l�ri bildirils� d�, �slind� onlar zorla v� t�zyiq alt�nda köçm�y� m�cbur edilmi�dil�r. �rzurumda olan general Pankratyev köçm�k ist�m�y�n erm�nil�r� t�hdid v� t�zyiq ed�r�k, onlar�n �kin-biçinl�rinin qar��s�n� alaraq köçm�y� m�cbur edirdi. H�mçinin, �rzurumda olan erm�ni “karaba��n�n da Rusyaluya tabiiyyet” etm�si öz t�sirini göst�rmi�di18.

Köçürül�n erm�nil�rin qoyub getdikl�ri �mlak v� torpaqlar�n sat�lmas� m�s�l�sini h�ll etm�k üçün Paskeviç nümay�nd�si Vannikovu �rzuruma gönd�rmi�di. Onu da qeyd etm�k laz�md�r ki, erm�ni k�ndl�rinin (köylerinin) �ks�riyy�ti �vv�ll�r onlara m�xsus

14 AKAK, VII c., s�n. 818, s. 830. 15 AKAK, VII c., s�n. 819, s. 830-831. 16AKAK, VII c., s�n. 820, s. 831. 17 AKAK, VII c., s�n. 822, s. 835-836. 18 BOA, HH, No 43153-I-H-G 43153-J, Erzurum Ermenileri Karaba��n�n 13.2.1830 tarihli tahrirat�, 42863-A,

43022, 36432-B; Kemal Beydilli. a.g.e, s. 386-388.

Page 15: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

15

olmam��, h�min k�ndl�r bir q�d�r �vv�l, y�ni müharib� zaman� t�hlük�siz yerl�r� köçm�y� m�cbur olan müs�lmanlar�n t�rk etdiyi k�ndl�r olmu�dur. Qars�n müs�lman �halisi ruslar ��h�ri i�gal etdiyi zaman evl�rini t�rk ed�r�k bir ild�n d� çox müdd�td� i��al olunmayan �razil�r� s���nd�qlar�ndan evsiz-e�iksiz v� geyimsiz qalm��d�lar. Bar��dan sonra evl�rin� geri qay�dan müs�lman �hali aç� bir sürprizl� - evl�rinin ruslar v� erm�nil�r t�r�find�n z�bt edilm�sil� qar��la�m�� v� çad�rlarda ya�amaq m�cburiyy�tind� qalm��d�lar. Bu il �rzind� torpaqlar�n� da �kib-bec�r� bilm�dikl�ri üçün müs�lman �hali dil�nçi v�ziyy�tin� dü�mü�dü. Erm�nil�r is� bu k�ndl�ri oran� t�rk etm�y� m�cbur olmu� müs�lman �halid�n guya sat�� yoluyla ald�qlar�n� bildir�r�k, h�min evl�r� haqs�z olaraq yiy�l�nmi�dil�r. Erm�nil�r bu uydurma b�han� il� t�kc� Qars bölg�sind� 80 k�ndi tamamil�, 15 k�ndin is� yar�s�na sahib ç�xm��d�lar. Qars v� �traf�ndak� �hali geri qay�td��� zaman ev v� ba�lar�n�n da��d�lm�� v� yand�r�lm�� oldu�undan çar�siz qalm��d�-lar. Ancaq Osmanl� dövl�ti kafir �lin� keçmi� olan bu �mlak�n qurtar�lmas� üçün h�r cür yard�m göst�rdiyind�n �mlak v� �razinin ön�mli bir hiss�sinin m�sr�fi öd�nil�r�k geriy� qaytar�lm��d�. H�mçinin, q�dimd�n �slam m�nzili v� m�sk�ni olan, xüsusul� d� cami v� m�scid �traf�nda olan �razil�rin müs�lmanlar�na bundan sonra öz �mlaklar�n� erm�ni, yunan v� y�hudil�r� sat�lmas� “irade-i seniyye ile” qada�an edilmi�di19. Dig�r t�r�fd�n, Rusiyan�n i��al etdiyi �razil�rd� (�sas�n Ahalk�l�k v� Ah�ska bölg�l�rind�n) Osmanl� imperiyas�n�n dig�r bölg�l�rin� qaçan türkl�rin qoyub getdikl�ri �mlak v� torpaqlar�, onlar�n bo�altma�a m�cbur olduqlar� k�ndl�rin taleyi Rusiya t�r�fini �sla maraqland�rm�rd�20.

�.�openin apard��� siyah�yaal�nman�n n�tic�l�rin� gör�, 1829-cu il �dirn� müqavil�sind�n sonra ”Erm�ni vilay�tin�” Osmanl� imperiyas�ndan 21666 n�f�r (3682 ail�) erm�ni, 324 n�f�r (67 ail�) yezidi kürd köçürülmü�dü. �r�van xanl���na, G�nc�basara, Qaraba�a v� dig�r Az�rbaycan torpaqlar�na, h�mçinin Gürcüstana köçürül�n erm�nil�r yerli müs�lman �halinin torpaqlar�nda toplu hal�nda yerl��dirildil�r. Köçürül�n erm�nil�r �sas�n keçmi� �r�van xanl���n�n, Q�rxbulaq, Sürm�li, Tal�n, Körpübasar, Abaran, D�r�çiç�k v� Göyc� mahallar�n�n 129 k�ndind� yerl��dirildi21. 1829-cu ild� S�rd�rabad qalas�nda yerl���n 270 ev erm�nil�r t�r�find�n turulmu�du22. General Pankratyev Lori d�r�sind� yerl��dirm�k üçün 95 erm�ni ail�sin� s�n�d verilm�si haqq�nda Paskeviç� x�b�r gönd�rmi�di. General-mayor Bereman da Qarsdan Gümrüy� yola dü��n 400 erm�ni ail�sin� s�n�d verdiyini bildirirdi23. 1830-cu il yanvar�n 22-d� Paskeviçin Çern��ev� gönd�rdiyi m�lumata gör� Qars v� �traf�ndan köç�n 2500 erm�ni ail�si onun s�r�ncam�na �sas�n ya�ad�qlar� yerin iqlim ��raitin� uy�un olan �l�y�z (Alagöz) da�� yax�nl���nda – P�mb�k distansiyas�ndak� bo�ald�lm�� Az�rbaycan 19 BOA, HH, No 43065-�, 43061-F/I, 36840-E;Kemal Beydilli. a.g.e, s. 391- 20 Vaqif Arzumanl�, Nazim Mustafa. Tarixin qara s�hif�l�ri.., s. 38. 21�$�" \. \� �������� $��% "�� �� %"�% ��%"��� &��� � � �$�# �� $������"�"�% � @������� ��$����. ^?&., 1852, �. 636-642 22 �&���"�� @�������� �����"�� �� ������� � � � �� ������, � "����������, $���������� � ��"�"��� ">�"�%� (�@={). ^?&., 1836, �. IV. �.291; M�mm�dova �.M. XIX �srin �vv�ll�rind� Rusiyan�n Az�rbaycanda etnodemoqrafik v�ziyy�ti d�yi�m�k siyas�tinin Az�rbaycan�n sonrak� taleyin� t�siri// Tarix v� gerç�klik. Bak�, 2008, � 1 (3), s. 95. 23 AKAK, VII c., s�n. 820, s. 831.

Page 16: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

16

k�ndl�rind� yerl��dirilmi�di 24. Etnik c�h�td�n tamamil� Az�rbaycan türkl�rind�n ibar�t olan P�mb�k v� �ör�yelin �halisinin rus i��al�ndan sonra d�yi�m�si bar�d� m�nd�d� yaz�l�rd�: “P�mb�k v� �ör�yelin �halisi rus i��al�ndan sonra d�yi�di, Yerli �halini (Az�rbaycan türkl�rini) g�lm�l�r (erm�nil�r) �v�z etdi, bel� ki, yerli �halinin i��risind�, oran�n �vv�lki sakini olan qoca erm�nini nadir halda taparsan. G�lm�l�r (y�ni erm�nil�r) buraya �sas�n “Erm�ni vilay�ti”nd�n, �rzurundan, Qars v� Kürdüstandan g�lmi�l�r. Haz�rda P�mb�k distansiyas�n�n sakinl�ri iki hiss�y� bölünür: yerli sakinl�r (Az�rbaycan türkl�ri) v� yeni köçürül�nl�r (erm�nil�r). Yeni köçürül�nl�r Rusiya-Türkiy� müharib�sind�n sonra 1829-cu ild� rus höküm�tinin t�b��liyin� keç�nl�rdir”. 1829-cu ilin kameral t�svirin� gör� distansiyan�n �halisi – yerli sakinl�r (Az�rbaycan türkl�ri) 1536 ail� (5425 n�f�r (ki�i) ) v� yeni köçürül�nl�r (erm�nil�r) 3148 ail�d�n (10575 n�f�r ki�i) ibar�t idi25.

�dirn� müqavil�si il� mü�yy�n edil�n müdd�tin ba�a çatmas� �r�f�sind�, y�ni 1831-ci il aprelin 3-n� q�d�r t�rtib edil�n s�n�dd� Osmanl� imperiyas�ndan köçürül�n erm�ni ail�l�rinin t�xmini say� v� m�skunla�d�qlar� �razil�r göst�rilmi�dir. Bu s�n�d� gör� Osmanl� pa�al�qlar�ndan Rusiya hüdüdlar�na, y�ni Ah�ska pa�al���, Borçal� distansiyas�, P�mb�k v� �ör�yel, Tal�n mahal�, Göyc� gölü �traf� v� Ba� Aparana 14044 erm�ni ail�si köçürülmü�dür. �rzurumdan köçürül�n 7298 erm�ni ail�sind�n 5000-ni, el�c� d� �rd�handan köçürül�n 67 erm�ni ail�si Ah�ska pa�al��� �razisind�, 1050 ail� Borçal� distansiyas�nda v� Çalqa �traf�nda, qalan 1248 ail� is� P�mb�k v� �ör�yel distansiyalar�nda m�skunla�d�r�lm��d�. Qarsdan köçürül�n 2464 ail�d�n 2264-ü P�mb�k v� �ör�yel distansiyalar�nda, 200-ü is� Tal�n mahal�nda, B�yazidd�n köçürül�n 4215 ail� Göyç� gölü �traf�nda v� Ba� Aparanda yerl��dirilmi�di. H�min s�n�d� aid �lav� qeydd�n tam v� d�qiq hesabat t�qdim edilm�diyi üçün Osmanl� imperiyas�ndan neç� n�f�rin köçürüldüyü d�qiq göst�rilm�diyi m�lum olur. Hesablama komissiyas�n�n t�xmini hesablamalar�na gör� 84 min n�f�rd�n art�q erm�ni v� yunan köçürüldüyü m�lum olur. Osmanl� dövl�tind�n köçürül�n erm�nil�r Ahals�k, Tsalki, P�mb�k-�ör�yel v� “Erm�ni vilay�ti”nd� yerl��dirildi26.

Smirnova gör� �dirn� müqavil�sind�n sonra sonra Osmanl� dövl�tind�n t�xmin�n 75 min n�f�r�d�k erm�ni köç�r�k Az�rbaycan �razisind� m�skunla�d�27. R�smi m�lumatlara gör� Osmanl� dövl�tind�n 84 min n�f�rd�n art�q erm�ni v� yunan28, Paskeviç� gör� 90 mind�n art�q29, K. Beydilliy�30 v� erm�ni tarixçil�rin�31 gör� is� 100

24 AKAK, VII c., s�n. 821, s. 833 25 ORVZ, II h. s. 303; Memmedova �.M. �revan bir türk hanl���d�r (demografik ara�t�rma) //II Uluslararas� Kavkasya tarih sempozyumu. 15-17 Ekim 2008, Kavkav Universitesi. KARS, 2009, s.231. 26 AKAK, VII c., s�n. 830, s.847. 27 ^���"� w.. ?�� ��� @���� "� ������� � XVI – XIX �����. !����, 1958, �. 180. 28 AKAK, VII c., s�n. 830, s. 847. 29 AKAK, VII c., s�n. 829, s.845 30B�ydilli K. göst�ril�n �s�ri, s. 407, 410. 31 �������%" w.. ?�������"�% ���%" �� ?����� � �#�*�� � {�������'� $��� $������"�"�% =� �"�

���"�� � @����//\� ���-������������ }#�"�� w ��. ^^@, �����", 1978, � 3 (82), �.37; Hovannisian R. Armenia on the Road to Independence, 1918. Los Angeles, 1967, �. 9.

Page 17: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

17

min�d�k erm�ni köçürülmü�dü. Osmanl� r�smi m�lumatlar�na gör� t�kc� �rzurumdan 4230 ev, y�ni 21150 n�f�r erm�ni köçürülmü�dü32.

1831-ci il aprelin 24-d� qraf Paskeviçin ad�na verilmi� �lah�zr�tin buyru�unda Osmanl� imperiyas�n�n vilay�tl�rind�n köçürülmü� xristianlar, y�ni erm�ni v� yunanlardan ibar�t 14 mind�n çox ail� (90 min n�f�r� q�d�r) üçün 380 min rubl gümü� pul v�saiti ayr�ld���n� bildirirdi33.

1832-ci il siyah�yaal�nmas�na gör�, Osmanl� imperiyas�ndan köçürül�n erm�nil�r �randan köçürül�nl�rd�n f�rqli olaraq rus i��al�na q�d�r qaln�z müs�lmanlar�n ya�ad�qlar�, lakin, m�cburiyy�t qar��s�nda t�rk edilmi� 64 k�ndd� yerl��dirildi34.

�imali Az�rbaycana m�xsus olan �ör�yel v� Lori-P�mb�k bölg�l�ri 1801-1805-ci ill�rd� Gürcüstana birl��dirildiyind�n, “Erm�ni vilay�ti”n� daxil edilm�mi� v� Gürcüstan�n t�rkibind� qalm��d�. 1829-cu il�d�k, y�ni Rusiya-Türkiy� müharib�sind�n sonra erm�nil�rin r�smi sur�td� köçürülm�sin� q�d�r, �ör�yel-P�mb�k distansiyas�na 1536 erm�ni ail�si (5425 n�f�r ki�i cinsi) köçürülmü�dü. Sonra is� Osmanl� dövl�tind�n 3148 ail� (10575 n�f�r ki�i cinsi) köçürüldü. 1832-ci ilin sonu, 1833-ci ilin �vv�lind� Osmanl� �razisind�n Zalqayaya köçürül�n erm�nil�rd�n 182 ail� (674 n�f�r ki�i cinsi) yenid�n �ör�yel-P�mb�k distansiyas�na g�tirildi. Köçür�l�nl�rin aras�nda 169 n�f�r yunan v� 963 n�f�r erm�ni katoliki d� var idi35.

1834-cü ilin kameral t�svirin� gör� �r�van �yal�tind� ya�ayan 22336 ail�nin 65300 n�f�rini ki�i cinsi t��kil edirdi. Bunlar�n 29690 n�f�rini (45,5%) tatar, y�ni Az�rbaycan türkü, 10350 n�f�ri (15,8%) rus i��al�ndan �vv�l köçürül�n erm�ni v� 24255 n�f�ri (37,1%) �ran v� Osmanl� dövl�tind�n yenic� köçürül�n erm�ni, 1000 n�f�r� yax�n� (1,5%) B�yazit pa�al���ndan buraya köç�n yezidi kürdl�r v� az hiss�si bo�a ad�lanan qaraç�lardan ibar�t idi36.

�l�y�z (Alagöz) da��n�n �t�yind�ki bir s�ra bo�ald�lm�� Az�rbaycan k�ndl�rind� d� yezidi kürdl�r m�skunla�d�r�ld�. Yezidi kürdl�r 1839-cu ild� �irak, Qurubo�az, Carcarç�, Çobang�r�km�z k�ndl�rind�, sonralar is� P�mb�k, Qunda�saz, Böyük Cam��l�, Kiçik Cam��l� v� Korbulaq k�ndl�rind� yerl��dirildi. N�hay�t, 1877-ci ild� yezidi kürdl�r Ba�dad-Dolu-Taxt v� Kiçik C�ngi, v� ya �ah S�ng�r k�ndl�rind� m�skunla�d�r�ld�37. Osmanl� dövl�tind�n köçürül�n yunanlar is� �ör�yel-P�mb�k distansiyas�n�n Bayandur, Sisim�d�n, Alakils� (Baytar) k�ndl�rind� v� Gümrüd� yerl��dirildi38.

Ümümiyy�tl�, 1826-1828-ci ill�r Rusiya-�ran v� 1828-1829-cu ill�r Rusiya-Türkiy� müharib�l�rind�n sonra kütl�vi köçürm�l�r zaman� “Erm�ni vilay�ti”n�, y�ni keçmi� �r�van v� Naxç�van xanl�qlar�n�n �razisin� �ran v� Osmanl� dövl�tind�n 57226 n�f�r 32 Beydilli K. göst�ril�n �s�ri, s. 407, 410. 33 AKAK, VII c., s�n. 832, s. 847; ^&�. � . !.1833, �.1, �.61. 34 �����, göst�ril�n �s�ri, �.543-630. 35 ORVZ, II �., �. 302-304.�36 ORVZ, IV h, s.270- 271; M�mm�dova �.M. XIX �srin �vv�ll�rind� Rusiyan�n Az�rbaycanda etnodemoqrafik v�ziyy�ti d�yi�m�k siyas�tinin Az�rbaycan�n sonrak� taleyin� t�siri // Tarix v� Gerç�klik, Bak�, 2008, � 1 (3), s.97. 37 !� ������ ��% ��#��"�% ��"������� &� � ��#���� ��""�� ���� '%" {���������� ���%. ������, 1885, . I, ��$#�� I, �. 4. 38 “�r�van xanl���. Rusiya i��al� v� erm�nil�rin �imali Az�rbaycan torpaqlar�na köçürülm�si (h�mmü�llifl�r), Bak�, Ça��o�lu, 2009, s. 403.

Page 18: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

18

erm�ni (10631 ail�) köçürüldü. Köçürülm�l�rd�n �vv�l h�min �razid� c�misi 25151 n�f�r (4428 ail�) erm�ni ya�ay�rd�. Bu erm�nil�r d� �raziy� bundan �vv�lki müharib�l�r zaman� köçürülmü�dü. Müharib�l�r n�tic�sind� �r�van v� Naxç�van xanl�qlar�n�n �razisind�n Az�rbaycan türkl�rinin çox hiss�si qaçq�n dü�duyund�n burada yaln�z 81749 n�f�r (16078 ail�) Az�rbaycan türkü qalm��d�. Kütl�vi köçürm�l�rd�n sonra “Erm�ni vilay�ti”nd� erm�nil�rin say� 82377 n�f�r� (15059 ail�) yüks�ldi39. Erm�nil�ri köçürm�kl� çar Rusiyas� burada xristian elementi gücl�ndirm�k kimi çirkin m�qs�din� nail olmu� oldu.

M. Vald�kin yaz�rd�: «1827 v� 1829-cu il müharib�l�rind�n sonra Erm�ni vilay�ti �ran v� Türkiy�d�n g�l�n erm�nil�rl� doldu. �r�van quberniyas�nda ya�ayan erm�nil�rin böyük �ks�riyy�ti buran�n yerli �halisi olmay�b, 1828 v� 1829-cu il müharib�l�rind�n sonra bu �razil�r� Türkiy�d�n köçürülmü�dül�r”40. C.Makkartinin yazd���na gör�, �r�van xanl���ndak� müs�lmanlar�n 30% onlar t�r�find�n ya m�hv edilmi�, ya da qovulmu�, bu müs�lmanlar�n yerin� is� �ran v� Osmanl� imperatorlu�undan köçürül�n erm�nil�r yerl��dirilmi�di41.

N.N. �avrov Rusiyan�n C�nubi Qafqazdak� müst�ml�k�çilik siyas�ti haqq�nda yaz�rd�: “Biz müst�ml�k�çilik f�aliyy�timizi C�nubi Qafqazda ruslar�n deyil, biz� yad olan xalqlar�n yerl��dirilm�sind�n ba�lad�q... 1826-1828-ci ill�r müharib�sinin ba�a çatmas�ndan sonrak� iki il �rzind� - 1828-ci ild�n 1830-cu il�d�k C�nubi Qafqaza 40 min �ran v� 84 min Türkiy� erm�nisi köçürdük v� onlar� erm�ni �halisinin cüzi oldu�u Yelizavetpol v� �r�van quberniyalar�n�n �n yax�� dövl�t torpaqlar�nda yerl��dirdik. Onlar� h�mçinin Tiflis quberniyas�n�n Borçal�, Ah�ska v� Ahalk�l�k q�zalar�nda yerl��dirdik. Onlar�n yerl��dirilm�si üçün 200 min desyatind�n art�q dövl�t torpa�� ayr�ld�, müs�lmanlardan 2 milyon rubldan art�q m�bl��d� xüsusi mülkiyy�t torpaqlar� sat�n al�nd�. Yelizavetpol gölünün sahili h�min erm�nil�rl� m�skunla�d�r�ld�. N�z�r� almaq laz�md�r ki, r�smi köçürül�n 124 min n�f�r erm�ni il� yana��, qeyri-r�smi ��kild� köç�nl�r d� çox olmu�dur v� köç�nl�rin ümumi say� 200 min n�f�rd�n xeyli art�qd�r42”.

�rm�nil�rin Az�rbaycan �razisin� ax�n� 1877-1878-ci ill�r Rusiya-Türkiy� müharib�sind�n sonra da davam etmi�dir. XIX �srin 90-c� ill�rind� Osmanl� dövl�tin� qar�� ba� ver�n erm�ni qiyamlar�n�n yat�r�lmas�ndan sonra 400 min� yax�n erm�ni yen� d� C�nubi Qafqaza – Az�rbaycan torpaqlar�na köçdü. N. �avrov �srin �vv�lind� C�nubi

39 �open �. Göst�ril�n �s�ri, s. 642; “�r�van xanl���. Rusiya i��al� v� erm�nil�rin �imali Az�rbaycan torpaqlar�na köçürülm�si (h�mmü�llifl�r), Bak�, Ça��o�lu, 2009, s. 403. 40 ?# �>�� ��� $ ������#. ?# ���� ��' � �&����"�� � $# �>�� ��� $ ������# !. =������"�. ��� ' I, !����, 1885, c. 12, 226; !������ \.!. =��%"�� $�������"����� $�� ��� @������� ��$���� "� � "�"�����"��'"#~ �� #�*�~ ���&���}�"� � "����� XIX ���� // =$��� �#��"� ��"�� "�#�. !����, 2009, � 6 (44), c. 32-33. 41 `}�� �" !����� �, ����" !����� �. �~��� � ���%"� ($����� � �"�������), +��#, 1996, �. 34-35; !������ \.!. ����� ����'"�� �$�� $�� $������"�� ���"�* ��}�# @������� ��$����� � \��"�: 1813-1829 ��� // ����&�� &�� � &#�� ���&���}�"����. \��. w������� (!�}�#"���"�� ���&���}�"���� }#�"��), !����, 2009, � 6 (42), �.13. 42 ����� w.w. w��% #���� �#����# ���# � {�������'�: $���� %��% ���$���}� !#��"� �"��*��.

^?&., 1911, �. 63; “�r�van xanl���. Rusiya i��al� v� erm�nil�rin �imali Az�rbaycan torpaqlar�na köçürülm�si (h�mmü�llifl�r), Bak�, Ça��o�lu, 2009, s. 404.

Page 19: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

19

Qafqazda ya�ayan 1.300.000 erm�nid�n bir milyonunun yerli �hali olmay�b, onlar t�r�find�n bura köçürülüb g�tirildiyini qeyd edir43.

Bütün bunlar erm�nil�rin �z�li Az�rbaycan torpaqlar�n�n yerli �halisi olmay�b, 1826-1828-ci ill�r Rusiya - �ran v� 1828-1829-cu ill�r Rusiya - Türkiy� müharib�l�rind�n sonra Rusiya höküm�ti t�r�find�n buraya yerl��dirildiyi q�na�tin� g�lm�y� imkan verir. M�hz bu köçürülm�l�rin n�tic�si olaraq Qafqazda heç bir zaman dövl�tl�ri olmayan erm�nil�r� sonralar XX �srin �vv�ll�rind� yen� d� ruslar�n himay�darl��� v� d�st�yi il� tarixi �r�van xanl���n�n �razisind� Erm�ni dövl�ti yaratma�a nail oldular.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. A� �, ��&��""�� ��������� ������������� �������� (��), . VII, ��. 818. 2. AKAK, VII c., s�n. 819. 3. AKAK, VII c., s�n. 820. 4. AKAK, VII c., s�n. 821. 5. AKAK, VII c., s�n. 822. 6. AKAK, VII c., s�n. 829. 7. AKAK, VII c., s�n. 830. 8. AKAK, VII c., s�n. 832. 9. Arzumanl� Vaqif, Nazim Mustafa. Tarixin qara s�hif�l�ri. Deportasiya. Soyq�r�m. Qaçq�nl�q, Bak�., 1998 10. Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi (BOA), Hatt� Hümayun (HH), No 42478-A, Erzurum Valisi Galib Pa�an�n

4.9.1828 tarihli mühürlü takriri 11. BOA, HH, No 36432-B. 12. BOA, HH, No 36840-E. 13. BOA, HH, No 37386-H. 14. BOA, HH, No42724- B. 15. BOA, HH, No 42741- E. 16. BOA, HH, No 42863-A. 17. BOA, HH, No 43022. 18. BOA, HH, No 43022-C. 19. BOA, HH, No 43065-�, 20. BOA, HH, No 43061-F/I. 21. BOA, HH, No 43122. 22. BOA, HH, No 43153-I-H-G 43153-J, Erzurum Ermenileri Karaba��n�n 13.2.1830 tarihli tahrirat�. 23. BOA, HH, No 433253. 24. Beydilli.Kemal 1828-1829 Osmanl�-Rus sava��nda Do�u Anadoludan Rusyaya köçürülen ermeniler

//Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu yay�nlar�, XXV, Dizi-Sa, 6, Ankara, 1988.

25. Hovannisian R. Armenia on the Road to Independence, 1918. Los Angeles, 1967. 26. �r�van xanl���. Rusiya i��al� v� erm�nil�rin �imali Az�rbaycan torpaqlar�na köçürülm�si (h�mmü�llifl�r),

Bak�, Ça��o�lu, 2009. 27. K�rz�o�lu F. Sürmeli çukurunda Tuzluca Ayr�mlular�//Türk dili d�rgisi, 1964, 1-ci cild, say� 155. 28. !����� � `}�� �", !����� � ����". �~��� � ���%"� ($����� � �"�������), +��#, 1996. 29. !������ \.!. =��%"�� $�������"����� $�� ��� @������� ��$���� "�

� "�"�����"��'"#~ �� #�*�~ ���&���}�"� � "����� XIX ���� // =$��� �#��"� ��"�� "�#�. !����, 2009, � 6 (44), �. 29-36.

30. !������ \.!. ����� ����'"�� �$�� $�� $������"�� ���"�* ��}�# @������� ��$����� � \��"�: 1813-1829 ��� // ����&�� &�� � &#�� ���&���}�"����. \��. w������� (!�}�#"���"�� ���&���}�"���� }#�"��), !����, 2009, � 6 (42), �. 10-13.

43 ����� w.w. w��% #���� �#����# ���# � {�������'�: $���� %��% ���$���}� !#��"� �"��*��. ^?&., 1911, �. 63.

Page 20: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

20

31. !� ������ ��% ��#��"�% ��"������� &� � ��#���� ��""�� ���� '%" {���������� ���%. ������, 1885, . I, ��$#�� I.

32. Memmedova �.M. �revan bir türk hanl���d�r (demografik ara�t�rma) //II Uluslararas� Kavkasya tarih sempozyumu. 15-17 Ekim 2008, Kavkaz Universitesi. KARS, 2009, s. 227-231.

33. M�mm�dova �.M. XIX �srin �vv�ll�rind� Rusiyan�n Az�rbaycanda etnodemoqrafik v�ziyy�ti d�yi�m�k siyas�tinin Az�rbaycan�n sonrak� taleyin� t�siri// Tarix v� gerç�klik. Bak�, 2008, � 1 (3). s. 89 – 110.

34. �&���"�� @�������� �����"�� �� ������� � � � �� ������, � "����������, $���������� � ��"�"��� ">�"�%� (�@={). ^?&., 1836, �. II-IV.

35. ?# �>�� ��� $ ������#. ?# ���� ��' � �&����"�� � $# �>�� ��� $ ������# !. =������"�. ��� ' I, !����, 1885.

36. Rozen G. Geschichte der Türkei, I, Leipzig 1866, s 74. 37. ^���"� w.. ?�� ��� @���� "� ������� � XVI – XIX �����. !����, 1958. 38. ^&��"�� �� �, "�%����% � &���"�~ �� ��� ��%"��� "����. �. I, !����, 1833. 39. ����� w.w. w��% #���� �#����# ���# � {�������'�: $���� %��% ���$���}� !#��"�

�"��*��. ^?&., 1911. 40. �$�" \. \� �������� $��% "�� �� %"�% ��%"��� &��� � � �$�# �� $������"�"�% �

@������� ��$����. ^?&., 1852. 41. �������%" w.. ?�������"�% ���%" �� ?����� � �#�*�� � {�������'� $��� $������"�"�%

=� �"� ���"�� � @����//\� ���-������������ }#�"�� w ��. ^^@, �����", 1978, � 3 (82).

Page 21: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

21

RUSYA’NIN KAFKASYA POL�T�KASINDA ERMEN�LER

Yusuf SARINAY44 [email protected]

Rusya’n�n Ermenilerle ilgilenmesi Rusya’n�n s�cak denizlere inme politikas�n� çizen Çar I. Petro devrinde ba�lam��t�r. I. Petro’nun Rusya’n�n ba��na geçmesinden sonra, Rusya Kafkasya ve s�cak denizlere inme politikas�nda Ermenilerden faydalanmay� dü�ünmü�, 1719 y�l�nda Rus Ortodoks Kilisesinin üyelerine tan�nan haklar� ülkesinde ya�ayan Ermenilere de vermi�tir.45 1723 tarihinde Terek, Derbend ve Bakü’yü ele geçiren I. Petro Ermenilerle ilgili bildiriler yay�nlamaya ba�lam��t�r. Bu çerçevede ba�ta �ran olmak üzere Ermenileri Rus topraklar�na yerle�meye davet eden Rus Çar� kendilerine dini ve dünyevi her türlü imtiyaz ve garantiyi vermeye haz�r oldu�unu bildirmi�tir.46 Ayr�ca Rusya; önce H�ristiyan Gürcü ve Ermeni prenslikleri ile ayr� ayr� dostluk ve ticaret anla�malar� yapm��, daha sonra bu prenslikleri �ran ve Osmanl� devletine kar�� korumay� vaat etmi�tir.47

Rusya; 1774 Küçük Kaynarca Anla�mas� ile Osmanl� devletinde ya�ayan Ortodoks tebaay� himaye etme hakk�n� elde ederek Balkanlarda Yunan ve Slavlar� kullan�rken, Kafkaslarda ve Anadolu’da da Ermenileri kendi politikas� do�rultusunda kullanmak amac�yla organize etmeye ba�lam��t�r. Rus Çar� II. Katerina 1768 tarihinde Osmanl� devletine kar�� harekete geçmeyi kararla�t�rd��� zaman; Ruslar�n korumas� ve himayesinde bir Ararat Krall���’n�n kurulmas� konusunda Ermenileri te�vik etmi�tir.48 Bunun üzerine 1800-1801 tarihlerinde Eçmiyazin Katogigosu görevinde bulunan Hosvep Argutyan “ Rusya ile �slam kom�ular� (Osmanl� ile �ran) aras�nda bir duvar olarak Ararat Krall���n�n kurulmas� için Rusya’ya müracaat etmi�tir.49 Yap�lan müzakereler sonucunda Ermenilerin Rus Çar�n�n deste�i ile harekete geçirilmesi, Revan’�n i�gal edilerek, Güney Kafkasya’da Rus idaresinde bir Ermenistan’�n kurulmas� benimsenmi�tir. Bu çerçevede 1780 y�l�nda Gürcistan’� himayesine alan Rusya; 1801 tarihinde buray� ilhak ederken, Ermenileri de bir devlet kurmak için te�vik etmi�tir. Böylece Ermeniler XVII. Yüzy�l�n sonlar� ve XIX. Yüzy�l�n ba��nda Rusya’n�n deste�inde bir Ararat Krall��� kurmak için harekete geçmi�lerdir.50

Rusya, Gürcistan’dan sonra 1804-1805 y�llar�nda �ran ile yapt��� sava�lar sonucu Bakü, Nahç�van ve �revan hanl�klar�n� da i�gal etti. Böylece Rus s�n�r� Hazar denizinden Karadeniz �stikametine do�ru geni�lerken Rus hâkimiyeti de Mavera’y� Kafkas’a

Yusuf Sar�nay – prof. Dr. Türkiye Ankara TOBB ETÜ-Tarih Bölümü Ö�retim Üyesi 45 Ali Aslan, “Ermeni Kilisesi ve Ermeni Sorunu” Türk-Ermeni �li�kilerinde Yeni Yakla��mlar Uluslararas� Sempozyumu, 15-17 Mart 2006, �stanbul, 2008, s.33 46 Kemal Beydilli, “1828-1829 Osmanl� Rus Sava��nda Do�u Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler” Belgeler, Cilt: XIII, Say�:17(1988), s.368. 47 Dünden Bugüne Tük-Ermeni �li�kileri, (Editörler: �dris Bal, Mustafa Çufal�) Ankara, 2006, s.205. 48 Mehmet Saray, Ermenistan ve Türk Ermeni �li�kileri, Ankara, 2005, s.28. 49 Aslan, a.g.m, s.34. 50 Aslan, a.g.m. s.35.

Page 22: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

22

yerle�iyordu. Art�k Rusya Osmanl� devletini do�udan da tehlikeli bir �ekilde tehdit etmekteydi.51 Bu geli�melerden sonra Ermeniler üzerindeki Rus hâkimiyeti artm��, Rusya Ermenilerin kendi geni�leme emelleri için iyi bir alet olabilece�ini anlad���ndan onlar� bu yolda kullanmaya ba�lam��t�.

Nitekim 1806-1812 y�llar� aras�nda cereyan eden Osmanl�-Rus sava�� sonunda imzalanan Bükre� Anla�mas�nda yer alan bir maddeye göre; “Harp esnas�nda Devlet-i Aliyye’ye kar�� dü�manca harekette bulunan tebaan�n affedilmesinden” bahsedilmi�ti. Bu maddeyle Balkanlardaki Ortodokslar�n yan� s�ra sava� s�ras�nda Ruslarla i�birli�i yapan Ermeniler de kastedilmi�ti. Ruslar bu madde ile “hakikaten H�ristiyan tebaan�n hamisi olduklar�n�” ifade etmek istemi�lerdi.52 Bu sava�larda Ermeniler aç�kça Ruslara yard�m etmi�lerdi. Bundan dolay� Rus Çar� I. Aleksander 1813 y�l�nda Ermenilere bir te�ekkür bildirisi yay�nlam��t�.53

Bu arada 1816 y�l�nda Rusya’daki Ermenilerin e�itim ve ö�retim alan�nda yeti�melerini ve daha sonra Rus ordusunda ve di�er kurumlarda görev almalar�n� sa�layacak önemli bir geli�me oldu. Rusya’n�n davetine uyarak Rusya’ya yerle�en Ermeni zenginlerinden Lazarev ailesinin sa�lad��� imkânlarla Moskova’da Ermeni �ark Dilleri Enstitüsü (Lazaryan Enstitüsü) kuruldu. Bu enstitü gençlerin e�itimi, askeri ve sivil hizmetlerde kullan�lacak kadrolar�n yeti�tirilmesi gibi genel amaçlar�n yan�nda, özellikle �ark dillerinin teorik ve pratik e�itimiyle de me�gul oluyor ve Rusya’da kurulan Ermenilere ait okul ve kiliseler için ö�retmen ve papaz yeti�tirilmesine a��rl�k veriyordu. Enstitü bu faaliyetlerinde büyük ölçüde ba�ar�l� olmu�, burada yeti�en ö�renciler Rusya’n�n hizmetinde önemli görevler üstlenmi�lerdir. Nitekim �ran’dan Rusya’ya yap�lan Ermeni tehciri büyük ölçüde Lazarev ailesine mensup Albay Lazarev taraf�ndan yürütülecektir.54 Bu enstitünün yan� s�ra 1823 y�l�nda Tiflis’te Aç�lan Nersesyan Semineri de Ermeniler için önemli bir e�itim merkezi halini alm��t�.55

Bu geli�melere ra�men, Kafkasya’da Ruslar�n isteklerini tam olarak kar��layacak bir yap� henüz mevcut de�ildi. Bu sebeple Rusya bölgede hâkimiyetini peki�tirmek amac�yla harekete geçmi�tir. Rusya’n�n bu yeni politikas� Güney Kafkasya, �ran ve Do�u Anadolu’da da��n�k olarak ya�ayan Ermenileri kendi kontrolü alt�nda bir merkezde toplamak ve daha sonra Ermenileri de kullanarak geni�leme stratejisine dayanmaktayd�. Daha sonra i�gal ettikleri yerleri kal�c� olarak elde tutmak için H�ristiyan nüfus iskân etmeyi temel bir politika olarak uygulayan Ruslar, �ran ve Do�u Anadolu’da da��n�k olarak ya�ayan Ermenileri bölgeye yerle�tirme politikas�n� 1828 y�l�ndan itibaren uygulamaya koymu�lard�r.56

1826 y�l�nda ba�layan Rus-�ran sava�� Rusya’n�n yukar�da belirtilen stratejisini hayata geçirmek için önemli bir f�rsat olmu�tur. Rusya bu sava�ta �ran içlerine kadar ilerlemi� Tebriz, Urmiye ve Erdebil’i i�gal etmi�lerdir. Ruslar�n galibiyetinde bölgede

51 Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1990, s.50. 52 Kurat, a.g.e. s.51. 53 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, �stanbul, 1997, s. 755. 54 Beydilli, a.g.m. s.368. 55 Nejat Göyünç, Osmanl� �daresinde Ermeniler, �stanbul, 1983, s.54. 56 Aslan, a.g.m. s.35.

Page 23: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

23

ya�ayan Ermeniler önemli rol oynam��lard�r. Özellikle Ermeni Katogigos’u Nerses A�daragesi Cemaatini Ruslar�n yan�nda yer almaya ve Rus askerleri ile birlikte sava�-maya ça��rm��, gönüllü Ermeni birlikleri kurarak Ruslarla birlikte sava�m��t�r. Ruslar�n �ran topraklar�ndaki ileri harekât�nda k�lavuzluk yapm��t�r.57 Sava��n sonunda 1828 y�l�nda imzalanan Türkmençay anla�mas�yla �ran, 1813’te kaybetti�i topraklara ilaveten �revan ve Nahç�van Hanl�klar�n� da Rusya’ya terk etmek zorunda kalm��t�r. Böylece Güney Kafkasya’da �ran hâkimiyetinde ya�ayan Ermeniler ve Eçmiyazin Katogigoslu�u Rusya s�n�rlar� içinde kal�yordu.58 Rus Çar� I.Nikola Türkmençay Anla�mas�yla ele geçirilen bölgeleri “Ermeni Vilayeti” (Armyanskaya Oblast) olarak ilan etmi�tir.59

Rusya 1828 y�l�nda kendi tahrik ve yard�mlar�yla ba�latt��� Yunan isyan� dolay�s�yla zor durumda bulunan Osmanl� devletine de sava� açm��t�r. Bir taraftan Balkanlar� a�an, di�er taraftan Karadeniz k�y�s�ndan ilerleyerek Anapa ve Ah�ska’y� ele geçiren Ruslar, bölgedeki Ermeni halk�n da yard�m�yla Do�u Anadolu’ya girip Kars’� i�gal edip, Erzurum’a kadar ilerlemi�lerdir. Sava��n sonunda 1829 y�l�nda imzalanan Edirne Anla�mas�yla Rusya Tuna Nehri’nin a�z�ndaki adalar ile Kafkasya’daki stratejik önemi olan baz� yerleri ele geçirmi� ve böylece Karadeniz’in bat�s�ndan ve do�usundan biraz daha güneye inmi�tir. Bu anla�ma ile Osmanl� devletinin Kafkasya ile ili�kisi büyük oranda kesilmi�, bütün Kafkasya Rusya’n�n eline geçmi�tir.60

Rus-�ran ve Rus-Osmanl� sava�lar�nda Kafkasya ve Do�u Anadolu’nun Rusya tara-f�ndan i�gali, sadece bölgenin siyasi ve askeri dengesini bozmakla kalmam��, ayn� zamanda demografik yap�s�nda da önemli de�i�iklikler meydana getirmi�tir. Rusya, �ran ile yap�lan Türkmençay Anla�mas�’na dâhil ettirdikleri 15. maddeyle Güney Azerbay-can’da ya�ayan Ermenilerden isteyenlerin bir y�l içinde Rus topraklar�na göç etmelerini �ran’a kabul ettirmi�lerdi. Anla�madan sonra Ermeniler’in Rus topraklar�nda yeni te�kil edilen Ermeni Vilayetine göç ettirilmesi için Albay Lazarev görevlendirilmi�tir. Albay Lazarev haz�rlanan 10 maddelik bir talimatname do�rultusunda göçü, Ermeni ruhbanlar ile birlikte organize etmi�tir. Albay Lazarev göçü te�vik etmek için 30 Mart 1828 tarihinde Ermenilere “H�ristiyanlar” diye hitap eden bir beyanname yay�nlad�. Beyan-namede; Rusya’ya göç edecek olanlara Rus Çar�n�n “sakin, huzur dolu ve mutlulukla ömür sürecekleri iskan mahalleleri tahsis etti�i…Revan, Nahç�van ve Karaba�’da göç-menler için münbit tarlalar ayr�ld���…Rusya’da kendilerinin her türlü adet ve inançlar�na tam olarak riayet edilece�i… Ermenilerin Ruslarla ayn� hakka sahip olarak ve orada dinda�lar� aras�nda yeni bir vatan bulacaklar�” ilan ediliyordu.61 Göç etmek istemeyen Er-menilere çe�itli bask� ve ikna metodlar� uygulanm��t�r. Eçmiyazin Katogigosu bölgedeki bütün Ermeni Ruhbanlara göç etme emri vermi�, kar�� ç�kanlar�n bütün dini kisve ve hüviyetlerden mahrum b�rak�larak aforoz edilece�ini bildirmi�tir. Ruhbans�z kalan Erme-

57 Yusuf Sar�nay. “Rusya’n�n Türkiye Siyasetinde Ermeni Kart� (1878-1918)”Gazi Akademik Bak��, C.I, Say�:2(Yaz 2008), s.72-73; Beydilli, a.g.m. s.369. 58 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyas�, Ankara, 1983, s.57. 59 Uras, a.g.e.. s.757. 60 Anla�ma Metni için bkz. Nihat Erim, Devletleraras� Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C.I, Ankara, 1953, s.279-289. 61 Beydilli, a.g.m. s.373-374.

Page 24: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

24

niler ister istemez göçe mecbur edilmi�lerdir. Göç etmek istemeyen Ermeni köylerine yollanan Rus askerleri halka bask� yaparak göçe zorlam��lard�r.62 Albay Lazarev; her türlü propaganda, bask� ve ikna metotlar�n� kullanarak k�sa zamanda, büyük ölçüde �ran’dan Rusya’ya Ermeni göçünü gerçekle�tirmi�tir. Haz�rlad��� geni� raporda; �ran’dan Rusya’ya üç buçuk ay gibi k�sa bir zaman içinde 8249 aileden olu�an 41.245 Ermeninin göç ettirildi�ini, bu nüfusun Rusya’n�n yeni i�gal etti�i Nahç�van ve �revan hanl�klar�n�n birle�tirilmesi ile olu�turulan Ermeni Vilayetini ihya edece�i vurgulanmaktad�r.63

Rusya, �ran’dan sonra Osmanl� devletinin Do�u Anadolu vilayetlerinde ya�ayan Ermenilerin göçürülmesinde de ayn� metodu uygulam��t�r. 1828-1829 Osmanl�-Rus sava�� sonunda imzalanan Edirne Anla�mas�’n�n 13. maddesi Türkmençay anla�mas�nda oldu�u gibi, Osmanl� topraklar�nda ya�ayan Ermenilerin göçürülmesine zemin haz�r-lam��t�r. Rusya, Do�u Anadolu’dan Ermenilerin göçürülmesi için bir komite kurmu�, �ran’da Albay Lazarev’in yürüttü�ü göç hadisesi Do�u Anadolu’da General Pankratyev taraf�ndan gerçekle�tirilmi�ti.64 Ermeni ruhbanlar� göçürülme i�inde önemli rol oynam��, Rus subaylar�n�n en büyük yard�mc�lar� olmu�lard�r. Ermeni Ruhbanlar cemaatlerini göçe ikna etmek için her türlü bask� ve korkutma metotlar�na ba�vurmu�lard�r. Katogigos Nerses de bizzat Ruslara yard�m ediyor ve ruhani elbisesiyle araziye yabanc� olan Rus askerlerine k�lavuzluk yap�yordu.65 Sonuçta Do�u Anadolu’dan da Rusya’ya 100.000 civar�nda Ermeni göçürülmü�tür.66 Rusya’ya göç eden bu Ermeniler de ba�ta Erivan bölgesi olmak üzere çe�itli bölgelere yerle�tirilmi�lerdir.67

Sonuçta; �ran ve Osmanl� devletinin Do�u Anadolu bölgesinden Rusya’ya göçü-rülen Ermeni nüfus Türkmençay ve Edirne Anla�malar�nda öngörüldü�ü gibi serbest ira-de ve tercihle göç etmemi�, çe�itli metotlarla zorunlu bir Ermeni tehcirine dönü�mü�tür. Zaten bu anla�malardaki hükümler daha sava� ba�lamadan önce planlanm�� olan Rus politikas�n�n hukuki bir k�l�f� olmaktan ba�ka bir anlam ta��mam��t�r. Rusya’n�n Türkmençay ve Edirne Anla�malar�yla hukuki k�l�f haz�rlamas�n�n nedeni, �ran ve Osmanl� devletinin mücavir alanlar�nda da��n�k bir �ekilde ya�ayan Ermenilerin yeni i�gal edilen �revan, Karaba� ve Nahç�van bölgelerine göç ettirilerek bölgede gerekli nüfus ço�unlu�u sa�layarak buralarda Rusya’ya tabii bir Ermenistan olu�turulmas�n� sa�lamakt�.68 Böylece Rusya; Osmanl� devleti ve �ran’a kar�� s�n�rlar�nda kendi politika-lar� için kullanabilece�i sad�k bir müttefik kazanm��, ayn� zamanda Azerbaycan Türkleri ile Osmanl� Türkleri aras�nda H�ristiyan Ermenilerden olu�an bir set in�a etmeyi ba�arm��t�r. Ermenilere ilk zorunlu göçü, yani tehciri Rusya uygulamas�na ra�men, dünya kamuoyunda gündeme gelmemesi de oldukça dü�ündürücüdür.

Nitekim ba��ms�zl�k hayaliyle Ruslar ile i�birli�i yapan Ermeniler; Çar�n �revan ve Nahç�van Hanl�klar�n� Ermenistan vilayeti olarak ilan etmesinden sonra, bu vilayetin

62 Beydilli, a.g.m. s.375. 63 Beydilli, a.g.m. s.377-382 64 Aslan, a.g.m. s.36; Beydilli, a.g.m. s.406. 65 Aslan, a.g.m. s.36; Beydilli, a.g.m. s.406-407. 66 Beydilli, a.g.m. s.407. 67 W.E.D. Allen-Paul Muratoff, Türk-Kafkas S�n�r�ndaki Harplerin Tarihi (1828-1921), Ankara, 1966, s.43. 68 Beydilli, a.g.m. s.366.

Page 25: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

25

ba��ms�z bir hale gelece�i ve Çar’�n ayn� zamanda “Polonya Kral�” oldu�u gibi “Ermenistan Kral�” unvan�n� da alaca��n� ümid ediyorlard�. Bu ümitleri fazla sürmeyerek hayal k�r�kl���na u�ram��lard�r. Çünkü Çarl�k hükümeti i�gal etti�i Ermenilerin ya�ad��� yerlerde Rusla�t�rma politikas� yoluna gitmi�, kuvvetli ve sistematik bir suretle bask� politikas� uygulamaya ba�lam��t�r. Rusya Ermenilerin kutsal �ehri Eçmiyazin’i ele geçirdikten sonra Ermeni Katogigoslu�unun haklar�n� s�n�rlay�p, Ermenilerin kültürel ve dini konulara ait mevcut haklar�n� da kontrol alt�na ald�lar.69 Ruslar art�k Ermenilerin dini i�lerine de müdahale etmeye ba�lam��lard�. Rusya kontrolü ve etki alt�na ald��� Eçmiyazin Katogigosu vas�tas�yla Ermenilerdeki dini ve milli duygular�n zaman içinde Türkler aleyhinde geli�mesini sa�lam��t�r. Ermenilerin ba��nda sava�a i�tirak eden Eçmiyazin Katogigosu Nerses A�darakes’in ba��ms�zl�k hususunda yapt��� müracaatlardan Ruslar rahats�z olmu�tu. Katogigos Nerses’i kendileri için tehlikeli gören Rus komutan Paskiyeviç, onun Katogigosluktan azl edilerek Baserabya’ya sürülmesini sa�lam��, Nerses orada 1857 y�l�nda ölmü�tür.70 Çünkü Çarl�k Rusya’s�n�n siyasi ve ekonomik ç�karlar� ba��ms�z Ermenistan fikirleri ile uyu�muyordu. Ancak ba��ms�z Ermenistan konusunda Rusya’ya yönelen Ermeni politikac�lar, Rusya’n�n amac�n�n ve Çarl�k hükümetinin geleneksel politikas�n�n Ermeni toplumunun emellerini gerçekle�tirmekten ziyade, Ermenlerin ya�ad�klar� topraklar� i�gal etmek, esaret ve sömürü alt�na almaktan ibaret oldu�unu anlayamam��lard�r.71

Rusya Kafkasya’daki Ermenileri kontrolü alt�na ald�ktan sonra, Osmanl� devletinde ya�ayan Ermenilerle daha yak�ndan ilgilenmeye ba�lam��t�r. Türkiye üzerinde yay�lmac� politikalar�nda devaml� H�ristiyanlar� ve özellikle de Anadolu’daki Ermenileri kullanmaktan geri durmam��t�r. Zaten 1828-1829 Osmanl�-Rus sava��ndan sonra Osmanl� Ermenileri ara-s�nda Rusya’y� koruyucu ve kurtar�c� olarak görme e�ilimleri giderek yayg�nl�k kazanm��t�r.

Nitekim K�r�m Sava�� (1854-1855) s�ras�nda Rus kuvvetlerinin, Kars ve çevresini i�gal etmelerinden sonra Ruslar ile Osmanl� Ermenileri aras�nda yak�n ili�kiler artm��, sava� s�ras�nda pek çok Osmanl� vatanda�� Ermeni Rus taraf�na geçmi�tir. Bundan sonra Rusya; Osmanl� Ermenileri ile bar�� zaman�nda da ilgilenmeye ve onlar� müttefik olarak kazanmaya çal��m��lard�r. Bölgede bulunan Rus Konsoloslar� Ermenilerle yak�ndan ilgilenmeye ve Ermeni ileri gelenlerine Rus pasaportu da��tmaya ve bas�n yoluyla Erme-nileri isyana te�vik eden propagandalar yapmaya ba�lam��lard�r.72

1877-1878 Osmanl�-Rus sava�� esnas�nda Osmanl� topraklar�ndaki Ermenilerin bir k�sm� Rus propagandas�n�n da etkisi ile art�k kendilerinin de kurtulu�unun geldi�ine inanarak her f�rsatta Rus ordusu ile i�birli�ine girmi�lerdir. Sava��n son günlerinde, Ermeni Patri�i Nerses Varjebedyan’�n ba�kanl���nda toplanan “Ermeni Milleti” meclisi Rus Çar�na verilmek üzere Eçmiyazin Katogigoslu�una bir muht�ra gönderilmesine karar verdi. Bu muht�ra’da; Do�u Anadolu’dan F�rat nehrine kadar olan bölgelerin Tüklere geri verilmeyip, Ruslara ilhak edilmesi, bu olmad��� takdirde, Bulgaristan’a verilecek imtiyazlar�n Ermeni milletine de verilmesi, i�gal edilen topraklar�n bo�alt�lmas� halinde 69 Sar�nay, a.g.m. s.74. 70 Aslan, a.g.m. s.37. 71 Hüsamettin Y�ld�r�m, Rus-Tük-Ermeni Münasebetleri (1914-1918), Ankara, 1990, s.31. 72 Özellikle 1872 y�l�nda Tiflis’te yay�nlanan Mushak Gazetesi Türkiye Ermenilerini isyana ve Rusya’ya kat�lmaya ça��ran yay�nlar yapmaktayd�. Geni� bilgi için bkz. Dünden Bugüne Türk-Ermeni �li�kileri, s.208-209.

Page 26: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

26

ise, Osmanl� hükümetinden �slahat yap�lmas� için maddi tazminat al�nmas� ve bu �slahat�n tatbik ve tamamlanmas�na kadar Rus i�galinin devam etmesi talep ediliyordu.73

Sava��n sonunda Rusya; Ermenilerin isteklerini kar��lama konusunda isteksiz davrand�. Çünkü Osmanl� Ermenilerine verilecek her imtiyaz�n Rusya Ermenilerini de harekete geçirece�inden endi�e edilmi�ti. Bununla beraber; Rusya kendisine yard�m eden ve bölge üzerinde sonraki amaçlar� do�rultusunda kullanabilece�i Ermeni toplumu için 1878 y�l�nda imzalanan Ye�ilköy anla�mas�n�n 16. Maddesi ile Ermenilerin oturdu�u yerlerde �slahat yap�lmas�n� �art ko�mu�tur.74 Ancak Ruslar�n Osmanl�lara kar�� kazan-d��� zafer, bölgede devletleraras� dengeleri bozmu�tu. Bu sebeple �ngiltere’nin müdaha-lesi üzerine Ye�ilköy Anla�mas�n� tadil eden Berlin Anla�mas� imzalanm��t�r.75 Bu anla�man�n 61. Maddesi ile de Osmanl� devleti, büyük devletlerin himayesinde Ermenile-rin ya�ad��� Do�u Anadolu vilayetlerinde �slahat yapmay� kabul etmi�tir. Berlin anla�ma-s� ile Ermeni konusu uluslar aras� bir mahiyet kazanm��, ba�ta Rusya ve �ngiltere olmak üzere, Bölgede emelleri olan büyük devletlerin Osmanl� devletine kar�� bask� arac� olarak kulland�klar� bir mesele haline gelmi�tir. Böylece büyük devletlerin deste�ini elde eden Ermeni milliyetçileri Osmanl� s�n�rlar� içinde ve d���nda birçok isyan ç�karm��lar, bölgedeki Türk ve Müslümanlara kar�� bask� ve terör eylemlerine yönelmi�lerdir. Sonuçta 1914 y�l�nda patlak veren I. Dünya Sava��’n� kendilerini ba��ms�zl��a götürecek bir f�rsat olarak gören Ermeniler vatanda�� olduklar� Osmanl� devletine kar�� ba�ta Rusya olmak üzere, büyük devletlerle i�birli�ine girmeleri ve toplu isyanlara kalk��malar� Osmanl� hükümetini sevk ve isyan karar� almaya mecbur etmi�tir.76

SONUÇ 19. Yüzy�l�n ba�lar�nda Kafkasya’da cereyan eden 1828-1829 Rus-�ran ve Osmanl�-

Rus sava�lar� sadece bölgenin siyasi ve askeri dengesini bozmakla kalmam��, ayn� zamanda, bölgenin demografik yap�s�nda da önemli de�i�iklikler meydana getirmi�tir. Rusya sava�lardan sonra imzalanan Türkmençay ve Edirne Anla�malar�na dayanarak �ran ve Osmanl� devletinin mücavir alanlar�nda da��n�k bir �ekilde ya�ayan Ermenileri yeni i�gal etti�i �revan, Karaba� ve Nahç�van bölgerine göç ettirerek bölgede gerekli nüfus ço�unlu�unu sa�lam��, buralarda Rusya’ya tabii bir Ermenistan’�n temellerini atm��t�r. Böylece Rusya; �ran ve Osmanl� devleti s�n�rlar�nda gelecekte kendi politikalar� için kullanabilece�i bir müttefik kazanm��, ayn� zamanda Azerbaycan Türkleri ile Anadolu Türkleri aras�nda H�ristiyan Ermenilerden olu�an bir set in�a etmeyi ba�arm��t�r. Olu�turulan bu Ermenistan zamanla Rusya’n�n Kafkasya ve Ortado�u siyasetinin devam�n� sa�layan bir müttefik ve üs haline gelmi�tir.

Sonuçta Çarl�k Rusya’s�n�n Türkiye ve Azerbaycan için günümüze kadar devam eden Ermeni sorununun temellerinin at�lmas�nda birinci derecede rol oynayan bir devlet oldu�unu söylemek mümkündür. 73 Uras, a.g.e. s. 199. 74 Anla�ma metni için bkz. Erim, a.g.e. s.199. 75 Anla�ma metni için bkz. Erim, a.g.e. s.403-424. 76 Geni� bilgi için bkz. Yusuf Sar�nay, 24 Nisan 1915’te Ne Oldu? Ermeni Sevk ve �skân�n�n Perde Arkas�, �stanbul, 2012; Hikmet Özdemir ve di�erleri, Ermeniler: Sürgün ve Göç, Ankara, 2004.

Page 27: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

27

������-�#*�^���%'(��? ^��(^� �����* #%*%���<� +�*+�@� $� �+�*�#�*�9 �9�9� 9��#�� * $�#'%�%)

>%�*%��� XVIII *%+�

� ��J +���� �_��"77

+J[��"\� �J�"�:������%, "���, &�'&�, ����, *�����

= ��� � 1785 �. "� ^����"� ������� "�����' ���}�"�� $� �#���� �� �>#��� (>��� !�"�#� – `.�.), $�����>���% � �~"% 1791 �. `��}�"�� >���� !�"�#�� ��"��� "� ^����-=� �"� ������� � ���� ��#&��� �*���'"-$�� ������� ��"�. < �� &�%�"%� �%, � "� $���� � �$� � "��# $����"#�� ����"*�, ��&����"*�, �#����, "���*�, ���*� � ��. {� ��, ��� � $� ���%"��� ���"�, " $��&��� %�� ����}�""#~ �" ���$����#~ "�$�����""� ' � ����� $������""#~ #���# $��*�%� @���� "� ^����"� �������78.

!�}�# �� "�&���� $�����"# ', � �"�"� $����"� ����"�% �" ��������� ����*�� ��������������� "���� %��%���' "� � �'� $�$�-��"�� ���"�, ���'� ���� $�� ���, $������% ���������� ���� %�� � ����"�, �� "�� #$��"�� "� �#����"� � ��� "� "�����"�%. ��$�� ���}�"�% >���� !�"�#�� �$�&� ���� �� # �� $$#�%�"� �. � "��# � ������' ��� "��� � �""���. ^ ���%�' �����$� ' #�$��, �>#��� ���}�� $� ���% ����� � ' ����%�, " ��}��� ��� ��$�� "�#���� � � #$��79.

^���#� #���� ', � ����%����% ����"�� ��*�% $� %"" ���>������' � �"# ��""�� ���� ����� ���� ^����-=� �"� �������, ����� #~ � &�� $��� ��&#% "�� ���"� �. \���� "�� ����"���� �������� ��' $��. �.+.����� #������� "� $����"� #��� �% ���"��� � �" ���"���'"� ���}�"��: «… ����� ��%�� ���"� � @����� � �"*� XVIII �. "� $�#���� ��}"� ����� �%, �� ��� ��"�������� ���$��% �% *������ ���� ��, ��}�""�� $>��"�, ��"��� ���� � ��%��� ��#��� ��$�� � ����}����� � ����� ��, � � ��~ �����', ������� "����'� � "����, … &� �%� "�$�%}�""� ' ">�"�� ��}�# ����"����� &��� ���� � *������� ���� %��»80.

��"�� � ��" %&�� 1785 �. ����%���� ����"�� ��*�� �&���� $����}�� "�� ���� ����� �"����� ����� ��%�� ������� >������, �����#�#���� !�����-��"�, �&�����"��� ����%, ��� ����� #*��% � ��. ���}�"�% >����

� ��J +���� �_��" – – �.�."., $�� .����#}�""�� ��% ��' "�#�� @`, ���#��� "�#�"�� � �#�"�� \\<

`w� @w 78 ����� �.+. \��� !�"�#�. _��"��, 2010. ^. 95; !#����}���� ^.�. \�������� #��� ��������� ��"�. !���$, 2006. ^. 49; !���#��� �.{. ^����-=� �"�� ������ � $�� ��� @����, \��"� � �#�*��. _��"��, 2012. ^. 363. 79 _��#"�� w.w. @�������� ����-���$� � � �" ��� � $�� ��� @���� "� ^����-=� �"� ������� � XVIII – $���� $���"� XIX �. !��������, 2007. ^. 71. 80 �� . $: ����� �.+. ���"% � \"�#>� �% � XVIII – "����� XIX ����. _��"��, 2002. ^. 384-385.

Page 28: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

28

!�"�#��81. ^���#� �� � ', � � ���}�"�~ $������"����' ��}� ���*� �� �����#�#��, �#���� � "���*� {��#������ �#�����82. ���� � ���#��� ��� ��"%�� ���� ����� ���, ��� �"���������� �"%�' ��-^#� �" � ��&����"���� �"%�' `�83.

w�&���� �� � ', � � "����� ���}�"�% $� �#���� �� >���� !�"�#�� ">�"�� ����� �"���� ����� ���� � "��# &�� "��"�"��"��84. w�$�����, �������� >����� !#� #����, �������� $���� ��' ����-��", �����#�#���-�~��"���� w#�������-��" � �� ��" ^#����-��" ��� "� $����}��� �>#��#85. = �� "� �� $����� ����-��" �� �� ��#: «… ���' # @���� ��� �"�, � # ����� �"*�� "� ��� � ����� � � $� �# ����� �"*� "� ��# ���� ' $� �� @����. < � `���� �"# "����� $�'�� "� ��� »86. ��������� $���� ��' !#� #���� ���"�����% ���� � ���� ��"� � �����' $�� �"*��. =��}", $������""#~ ��' ������� ����' � $����� "�#���� �>#���, � �" ������'"�% "�$�����""� ' ���� ���}�"�%, � ��}� ���� ��% ��������� ���� $� �� ��� ��>��87. =�� ���� �%�� >���� !�"�#�� �����������' ���������� �������, � $$� �� ���� $���� � �&�����*�~ � &�}� ' ��� "� "�����"�� "������ $$#�%�"� � �>#��� "� �&���%��. ���, �"���������� � ���������� ����� ��� &�� ����' � ��".-�#&��"� �# ?.^. ? ����"# � $��'&� $�� � ' �� � ���%���� � �"� ' «�� �� ���� ����"*� � ������>*� &#�# ��"� ' ���� "�� ��� ����%����� "�����, ���������' � "��� ��� '�%»88.

?���"����'" $���$������', � >��� !�"�#� ����>� $�� � ��� � � ��&���#. @#���� ���"���"�� "� ������� "� &�� $���"�% ������ �� ���� $�����%��� � ���"�. ="����� " $� ���' #���� ' ��� ��>�� � ��� ' �>#��#, " &��#�$�>". {� �� " "�$����� $� �� >���� !�"�#�� ��""�� �%� $� ���"���"��� $���"��� ?����. @#����� #����' ��"% ' ����"��� ��� ���, " "� &�� "� $# � "� &��� ���&� �89.

^ ���%�' ����� ' #�$��, �>#��� � �~�� 1785 �. ��>�� > #��� ��% ' �. ����%�, " &��#�$�>"90. {� �� �>#��� "�$����%� �% � +�'>#~ ��&���#, "���%�' $������' � ���}�"�~ "��� ����. ��"�� 2 "%&�% 1785 �. � ���"� �� �� #$� " $ ��$�� "�� $��}�"�� �#����� ����91.

81 &�#������ !.\. `���� �" � $�� ��� ����"��� ��$���� � � �� $�. XVIII-XIX ��. !��������, 2006,

�. 35, 38. 82 +�""����" . w���"� ���}�"�� "� ������� � XVIII ����. !��������, 1994, �. 59. 83 ��� }�, �. 59. 84 !������ @.!. �&��� ��""-��"�������� � $�� ������� � �� `���� �"� � XVIII – "����� XIX ��.

!��������, 1957, �. 356-357. 85 ^���"� w.. ?�� ��� @���� "� ������� � XVI-XIX ��., !, 1958, �. 137-138, 142. 86 @_=\. �. 52, $. 194/2, �. 52, �. 121. 87 ���"%. \� ��% � ������""� '. !., 1996, �. 169. 88 @#���-����� �"���� ">�"�% � XVIII – "����� �I� ��. !., 1988, �. 200. 89 ����� �.+. ���"% � \"�#>� �% � XVIII – "����� XIX ��., �. 396-398. 90 @_=\. �. 52, $. 194, �. 350, �. 7, �. 60. 91 ����� �.+. ���"% � \"�#>� �% � XVIII – "����� XIX ��., �. 404.

Page 29: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

29

� ������"� 1786 �. �*���'"�% &��� ���}�"�% $� �#���� �� �>#��� � ��� "�#��"" �#}� '�%. !"��� #��� "��� ���}�"�% � ��� &���� '�% � �#����# ���"���"�~ "� ^����"� ������� � $��'&� $���"��. +��}��>�� �$���}"��� �>#��� – ��&����"���� �"%�' `�, �#������� &�� ��-�#� �" � ���}�-!#� ����� �$�"��, "������� �"%�' �.!�"�#��, �� �"���� ����� `#���� � ��#��� ����� ��� $��"#�� $�� �"*�� � $���>�� "� � �"# �#����� ���� ��92.

?� � � ��� ��$�'��� ' � ���}�"�� � ���� �" ������. = ��" %&�� 1786 �. >��� !�"�#� ����� � "�$# $ $�����>�"�~ ���#&�"��� "������ �"%�% !�"�#���. w��� �% "� , � ��������� ���"���"��� &��� $��"% � ���� $ �����}�"�~ �>#��� $�� $������ ����� �. �#&�"', " ���� � � ����� �$-���}"����� ���� " $���&����% � ��&���#, � #�� ����� ��� #>�� � {��#-&�"'�93.

= ��" %&�� 1786 �. �"�' #�������' $$� �� ��������� ���� �� ����� � ' >���� �>#��# � $��". =���� " #�$�>" ���"#��% &�� " � ���"~. = ���-�~"� 1787 �. �>#��� #����� ��~ ��� �*�""#~ ��% ��'"� ' � ���"�, "�� ����% "� "�&����� � �&�� ' ���� ����� ��� "�� }� ���� ��% ���� � ���� ��#��� � � }���� *������ ����. �" $����� �&��"�% � �"��� ���"������ �����. ���� }� ���$��% �� &�� $�����" � � �� ��"� ���� ���. !�"�#�# #����' �&�� ' $���"�� � 1 ��. ������. ^~�� ������ ����"*�, ����*�, �"����������, ���������� �#���� � "���*�. ��"��, ��-�� �%�� &��#�$�>"�� ��""�� ���� ��� � ���"�, {��#������ �#����� � ��&����, � ��}� $���� $���� %��� �������-���"��� ��"�, >��� �>#��� ��"#}��" &�� $���&�� '�% � "�$#94.

����"���% ��$���% "� }����� $������ '�% � $ ���� ����� � ?���&���}"� �#&�"� �, $���%�' "� $����}�# "���� � ���"*��, ����%���� "�#~ ��"# � @����� (1787-1791 ��.).

` ��*���'"� "����� �#���-���"��� ��"� (7 ��" %&�% 1787 �.) 21 ���#� � �#� �" $����� ��""�� �%� �� ���$� � ^#�}#�-���� � >���# �>#��� � *��'~ ���"���*�� ����� "� � �}�"�% � "������ {��#&�"'% � $������ @����. ���� !�"�#� �#����� ��#�% ��#$"��� $���*�%�� "� ^����-{�$��"� �������: 20 ��" %&�% 1787 �. �"��� ��'"�� ���� "���*�� � ��$��"�� ����� � ����� � �>#��� � ������ �#����� $��*�� ��}�# ��&� � ��#$�, " &��� ��"�"� ���������� �������. =����, � � %&��, !�"�#� � "���*��� � ��$��"��� ������� �"�' $$� ���% � ���"� �. ��#$ ��"� ' �#����� �����, " $% ' &�� #�$���95. ��"� ��� ' $�����}�"*�� !�"�#�� $��"%�� �������� $���"� �, ��#��% – &�}��� �� �. ��&#. ^�� }� >��� !�"�#� � &�'>�� �#��

92 ����� �.+. \��� !�"�#�, �. 95. 93 @_=\. �. 52, $. 194/1, �. 364, �. 4, �. 165. 94 ��� }�, �. 416, �. 350. 95 +�""����" . w���"� ���}�"�� "� ������� � XVIII �., �. 62; \� ��% �����. �. 1. !���$, 2009, �. 189.

Page 30: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

30

#>�� � "�$#. w���*�, }��>�� � ���"� ��&�, $��"���� $���%�# ���"� � @����96.

���� }� ��"'~ 1787 �. >��� !�"�#� $���$������% ����� �#&�"' ��% ��� �*�� $� �� @����, �&���"�, "���*�, ��������*� � ������� �������' $���"� ' �� ���� �#��"�� ����~97. !�� "�� "����, }��>�� � �����'%� �#&�"� � "� {���"�#���, %�����' � �#����# ���"���"�~ � ���%���� }���"�� &� ' $���""��� @����. w������� �������* . ���, �&���"���� � ��>�"� ��� ���, �%��, ������, ������'*� !. +�&����, \. �� � ��#��� $��"���� ���"� ���� "���� $���%�# � $��"%�� �������� $���"� �. = ���� ���� ���"� � "� ���� ���"� � �� "��&��� �"� "�� �����98.

_..? ����" �"��� ��� ���"� II 1 ����&�% 1787 �., � «�"� "� ���� ������� $�������" � ��������#~ �#&��"�~, �&���"*� � "��� $���>�� � �#���� $���"� �, $���%�"#� "� ���"� ' @����»99.

=��"� 1788 �. �#� �" $��"����� "�$���� ' ��#$"�� ��"���� ���� ����� ^����-{�$��"�� ������ ��% ����� � �����. +�'>�� "���}�� $�� � � " ������� "� $��' "���� ^����"� �������. � &� $�"% ' �� "� &�'&# � @�����, �~�� &�� "�$�����" &�'>� ������ � ���"���� ��������. � ��������� ��� ���� ��% � >��� !�"�#�, $&���� # �&���"�, "���*�� ("���#��*��) � $������% �� $��"% ' #��� �� � ��""�� ���� ��%� $� �� �#�����100. �&������% " � $��'����-$�������� � � "����� ��" ���'"� � ^����-=� �"� �������. = �"� �� "�� $����������', «� & ���>"�� }� ��� ���# ��~ ���$� ���}��� � �&�~���� � � �#������ "� �������'». = `���� �", � ��� "� �, � $���� ��~ ������ ��"� �� &�� $���" �#� �"� �"� ��"�� � $��'&�, � &� " $�� �>#���101.

��"�� "���}��� ���"� "� �#}��" &�� �&� '�%. ^#� �"# �� � "� #����' ���"���� ' "� ^����"� ������� �" ��������� ��� #$��"��. 1 "%&�% 1788 �. ���"�#~��� ������� ��������� ��"�� ��". ?.\. ������� �"���, � ��� ��� "�� "���� «�� ����� &����"�%�� � ����' $�� ���� ��� ��»102. w� ������� $�������, "� #������ �������� ?� � "� ����� $�"% ' "���� ^����"� ������� "� &�'&# $� �� @����.

= 1790 �. ����"���% ��$���% ���"#�� � *�" ���'"#~ ��� ' ^����"� ������� 30- ��. ����~ $� ���"���"��� +� ��-$�>�. ���� �, "� � �"� ���"� "������' 15 ��. �����. ^ � �� $��� �#� �" ��%����� ����� ��#��� $��"�. ?���"�"�� ��&����, ���� ��% � �� ����� &�'>� ��""-� �� �������� �"���"��, �� ���%� �"# �� �"�"�� *���� � � $���. +� ��-

96 ��&����"-�#����� ">�"�% � �VI-�VIII ��. � = 2-� . – !.: \��. w ^^^@, 1957, . 2, �. 369. 97 �������� �.?., ������� \.�., w�����% =.?. `&���'"� $������"�"�� �������� � @����. ��������,

1957, �. 29. 98 ��� }�, �. 29. 99 ��� }�, �. 29. 100 ����� �.+. \��� !�"�#�, �. 273; \� ��% �����. �. 1, �. 189. 101 @_=\. �. =�, $. 1, �. 2376, �. 1, �. 132-134 &; !#����}��� ^.�. ����. ��., �. 64. 102 @_=\. �. 52, $. 194, �. 481, �. 82.

Page 31: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

31

$�>� ������ ���� ����� � ' ����%�, ���� ' �����"�� "� `���� �" � �}"�� ������, #���$� '�% "� $&���}'� ���$����� ��% � � *��� "� �������103. @������"� $�$���"�� � $��#$��� ?� � ������ ����� ��� �"�� ' $� �� @���� � $������' "� ��~ � �"# ��� �#�#�'��"���� "���� ����"�104. ��"�� "���}�� �#� �"� � "� � ��� "� $��������'. w���� ^����"� �������, �� ����~��"��� "�&�'>� ��� � ��� "� �"� �, ���������' $����}� ' ���"�. ���� �, � > #��� "�$� �������' �%�� $� ���"���"��� ��&����"-��� �"%�% .���#���"�. ^���� " � �#������ ��}" ���}����' � $���� ���- ��� "���� `���� �"�. @������� $���� ��'� � �� �� "�������� � ��"����� ��"��� �%� ����� �"*��. ���, _.��$���, !.��� ��"�, �.�����", `.��������"�, �.��>��, .�}���, .����� � ��. $�#���� ������"�� ��"-���� ���"�%105. ����% $��*�% ��������������� "���� �$�&� ����� $&���� ��������� ����.

= ��" %&�� 1790 �. ��������� ����� $� ���"���"��� ��". \.\._����"� ���}��� $&��# "�� ����� +� ��-$�>�. = $��" &�� ��% ��� +� ��-$�>�. w�� ��� $���� ��� ��� "���� ^����"� ������� #��� ����� � ���}�"�� "� � �"� �#�����106. ?&��� ��������� ���� "�� $������%��� $ �����""� � ���"��� ������ $������� &�'>� �$��� ��"�� "� ��� "�� "���� {��#&�"'%. ?��� � � ���}�"�% ����� ( �������*�, ���>��*� � ��.) � "���*� � ��� $��� '�% � �������� $���"� � � &��� $������"� � $���%��107.

w���*�, }��>�� $ �. ��&�, $����� # ��������� ���� �� �����>�"�% $������� '�% "� ?���&���}"#~ �#&�"'. =���� "� � ����� 2 ��. ������ � &��� $�������"� � $������ ��������� ��"��. =��� � � "���*��� �~�� ��}� $���������' � 390 ���%"108.

!�}�# ��, �����" �����"�� �#����� ���# ����, "�&�~���>�� �� ����"���� ����"��� ���, � �� ����� ", � $���""�� �� �. <"����� � �"�$���# $�>� ��" #���"% +���� -��}� +���� $����� +� ��-$�>� $��'��, $�� � � " #���%� ����"*��, &#� &� «+� ��-?�>� � ���'"�� ��$#�� #��, �� �������~… %"� �% � �#&�"�, � ���# ��}� &#� � ��&����"*� $������"% �% "� ���� ��� � ���"�*� "�>�, $���# ��� ����"*�, $��"���% ��� �� $����#, &�� ���% �% � �% �% "� ��$���… � � ��� �� "���"�"�� �� ' $�� ��#��� ��$��� "�$�� ' � ����%�#»109.

30 ��" %&�% 1790 �. ��".-�. ^����'�� �&��� ����%����# ���"��" # �, � $ ���%��� � "�� �����"�%� «"�� ��� ������ "���� �&���~ �����

103 _��}��� =._. @�' @���� � �� ��� `���� �"�. !., 1965, �. 158; �����"�%�� `.^. w���*� � XV-XVIII

��. !��������, 2000, �. 489; \� ��% �����. �. 1, �. 190. 104 +# �� ?._. !� ������ ��% "�� �� ��� ������� � 1722 $ 1803 �. = 3-� �. ^?&., 1869, �. 2, �. 217. 105 ��� }�, �. 258-259. 106 ������ �� ��� ��������-��������. ^ ���$�', 1967. �. 1, �. 268; ���&�"� �. \� ��% �#&�"���

�����'�� �����. ��� ���"���, 1910. �. 1, �. 416; ����� �. +. \��� !�"�#�, �. 311. 107 `���� @���� � =� �� $�� ������� � �����. ^?&., 1868, �. 45. 108 ����� �.+. \��� !�"�#�, �. 311. 109 �_ @`. �. 379, $. 1, �. 258, �. 19.

Page 32: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

32

� "�����"��� �� � "� ����%� � ��#��� ���"�»110. ^����" ��""�� ����� "� ����"��� �������� ��% �.+.������, � � ����% >��� !�"�#� "������% � ���"�. ^��� $����� � ����" � ������"� 1790 �. " � �� $���}� ' &�'&# $� �� *������111. = � $���� "��� ���"�#~��� ���������� ��$#�� ��". ^.+#����� &�� ��"' ������" �"�����"��� ���� ��%�� �>#��� $ �&�����*�� ���"��� � "���� `���� �"� ��% "�$���"�% "� ����%� � ��#��� ��������� #���$��""�� $#"� �. ���"�#~��� ���������� ��$#�� ^.+#����� $ ��&��� ��".-�. ^����'���, � $����"��, � ��~ �����', – ����%���� ���"��" � ������� ', ��� "���� �% � ��""� ����% >��� !�"�#� � "� $������"����' �� � "��# ����� ��}��# ������ ����� ��% ����-��"� � ������� >������?112

= �"*� 1790 �. ��". ^.+#������ ���"�� "� $� # ���"�#~��� ���������� � �#&�"���� ��$#���� ��".-�">�� \.=._#����. = �"*� %"���% 1791 �. " $��&�� "� ��������#~ ��"�~ � � �� � �� '�% � $�� "� "�$#. ?�� >�� $��� ���"�% ��������� ����, ���"� $�������� #����%, � &� $�"% ' ��� "� "�����"�� ����"� $� �� @����. =��"� 1791 �. ���"���� �#� �" ������� ����� ��������������� "���� �����", � � �� $������� � ��"� � �#������. �>#���, "�����>���% � "�$�, ��}� �������� ��� $��'�� � ��� "�� "�����, $������% �� � &�'&� � *������� �������113.

9 ��% 1791 �. ��". \.=._#���� � 11-~ &� ��'"��� $�� �, 1900 ������ ������, 24 ������"��� ��������� � 20 �#��%�� ���"#��% � $# ' � "�$�. w� ����"�"�� � ���"�#~��� ���������� � �#&�"���� ��$#�� >�� ��}� �%� ��".-�. {���%}���.

\�% � ��""#~ ���$���*�~, �������� ���"���"�� ��> $"����, � #�$�� $��� ������ �, ��� $���# ��&% "���� {��#&�"'%. \.=._#����, ��� $� "�� � �� �� � &�'>� ��$��� , ��� �"� ' ��� "�� ����� ����, � " ��� � ������� � "�$# � *��'~ &� ' ���"�, � � ���� @���% ���� ��"#114. `�% #���$��"�% "����'"�� ">�"�� � ��� "�� "�����"��� ���������� ���� %�� $���$��"������' "�� ��� >���. ���, ��". \.=._#���� $������� $#� � ' "� ��~ �����, "�$����>�� � �#}��� � �#��� "� �#��}���. =�&��� ��������� ������ &�� $���$���" "� ���� ' � "� $ � ' $���� ��� "�� }� ����. {� ���� � �� ���"�#~��� ������ ��"' � ��115.

?��� ���� ���� 22 �~"% 1791 �. ����� $� �#���� �� ��". \.=._#����� > #��� ��%�� "�$#. +�� �������" 95 ��#$"�� �#���, ���"� $ ��%�� � ���}�"�� �� 8 ��. ������, � $��" $$�� 14 ��. ������. ^���� $��""�� ��}� �������' ���"��" ���"��"� "�$� !#� ���-$�>� � >���

110 ��� }�, �. 49. 111 ����� �.+. \��� !�"�#�, �. 312-313. 112 �_ @`. �. 379, $. 1, �. 2578, �. 63. 113 ����� �.+. \��� !�"�#�, �. 313-314. 114 ��>� .=. ^��� �� �� ������ (XVI-XXI ��.). !., 2007, �. 234-235. 115 ����� �.+. \��� !�"�#�, �. 314.

Page 33: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

33

!�"�#�116. =�% �� � $��" !�"�#� &�� $�����" � ?� ��&#�� � ����� $������" � $}��"�""�# ����~��"�~. ���� " � �$���� 1794 �.117

����� &����, "���"-��&�� ��'"� ���}�"�� 1785-1791 ��. $� �#���� �� !�"�#��, "����>���% ��� ��� �"�� ���"��� $� �� *������ � ��� "� �����'"� ����#>��, ����� ������ &�'>� ���"�"� � ���� ����"�, � &�%�"%��' &�"� '~ *���� "���� ^����"� ������� � ��&�� ��'"� ���}�"��. �>#��� #����' $������' $� ��� �"���"� �"��� ��������������� "����. w�&���� �� � ', � � ���# &��� ��"�� $����" � &����"�"�� ��� "�� "���� "� &�'&# � *����� @����� ������� ��������% ������%. � ����% $�}� ��'"#~ ��' ������� � ���� �"�����*�� ��������������� "���� ����#� $�����"# ', � �������"�% ������% ��� � �� ��"%�� $�� ������� *��� ��&�� ��'"� ���}�"�%.

Daniyal Kidirniyazov

XVIII �SR�N SONUNCU RÜBÜND� �MAM MANSURUN BA�ÇILI/I �L� ��MAL� QAFQAZ XALQLARININ XALQ-AZADLIQ MÜBAR�Z�S�

XÜLAS�

Açar sözl�r: din, xalq, mübariz�, imam, çarl�q

M�qal�d� ara�d�r�lan dövrd� �eyx Mansurun ba�ç�l��� il� �imali Qafqaz xalqlar�n�n azadl�q u�runda mübariz�si t�dqiq edilir. Mübariz�nin �vv�lind� yerli hakiml�rin münasib�tl�rinin birm�nal� olmad��� göst�rilir. Bundan ba�qa, h�r�kat�n sosial bazas� daima daral�rd�. Sonra �slam dininin t�siri il� mübariz�y� bir çox �imali Qafqaz xalqlar� qo�ulmu� oldu.

Daniyal Kidirniyazov

THE NATIONAL LIBERATION STRUGGLE OF THE PEOPLES OF NORTH CAUCASUS UNDER THE LEADERSHIP OF IMAM MANSUR IN THE LATE 18TH CENTURY

SUMMARY

Key words: religous, the people, struggle, the imam, tsarism

In this article the author analyses questions pertaining to the North Caucasian peoples’ struggle for their independence under the leadership of Sheikh Mansur in the given period. It shows that at the beginning of struggle the attitudes of local rulers were ambiguous. In addition, the social ground of the movement had been steadily decreasing. Further many North Caucasian nations under the impact of Muslim religion joined the struggle.

116 ���'�� !.�. ����-!�"�#� "�$���� (<$��� �� $����� �� ������"�% �������) // @#����% � ���"�.

� 5. ^?&., 1914, �. 414-415; \� ��% �����. �. 1, �. 190; !#����}��� ^.�. ����. ��., �. 65. 117 ^���"� w.. ?�� ��� @���� "� ������� � XVI-XIX ��., �. 160.

Page 34: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

34

1787- 1792 OSMANLI - RUS SAVA�I VE KAFKASYA’YA ETK�LER�

Necdet HAYTA118

Kafkasya jeopolitik aç�dan, Avrupa ile Orta Asya aras�nda geçi� köprüsü niteli�indedir. Bölgenin stratejik önemi tarih boyunca, tarihi yönlendirecek çok say�da geli�melere tan�k olmu�tur. Özellikle Rusya aç�s�ndan Karadeniz ve Hazar Denizi’ne k�y�s� olmas� sebebiyle oldukça önemlidir. Bu co�rafya Rusya’n�n Karadeniz, Bo�azlar ve Akdeniz yoluyla s�cak denizlere inmesinin ön ko�uludur. Kafkasya’da Rus hakimiyetinin zedelenmesi demek hem Ruslar�n s�cak denizlere inme politikas�na hem de Orta Asya hakimiyetine önemli ölçüde zarar verecektir. Rusya’n�n bölgedeki bu tutumu Osmanl� Devleti’nin ister istemez bir kar�� reaksiyonuna sebebiyet vermektedir. ��te bu durum tarih boyunca Rusya ile Osmanl� �mparatorlu�u’nu defalarca kar�� kar��ya getirmi�tir.

Osmanl� Devleti’ni Kafkasya’ya yönelten uzun vadeli siyasi hedefler �unlard�r: 1-Orta Asya Türkleri’ne ula�mak için K�r�m-Kuzey Kafkasya-Kazan hatt�nda

hakimiyet kurmak. 2-H�zla geli�erek güneye inmekte olan Ruslar�n Kuzey Kafkasya’y� i�galini

önlemek. 3-Rusya ile dini yak�nl��� olan Gürcistan’�n Rusya ile co�rafi birle�mesini önlemek. 4-Uzak Do�u ticaretinin önemli noktalar� durumundaki Karadeniz’in do�u

limanlar�n� ele geçirmek. 1774 y�l�ndaki Küçük Kaynarca Antla�mas�’ndan sonra Osmanl� - Rusya aras�ndaki

K�r�m Hanl��� üzerindeki nüfuz mücadelesi Rusya’n�n lehine sonuçland�. Bu durum Kafkasya’n�n kuzeyinin Azak Denizi’nden Hazar Denizi’ne kadar Rusya taraf�ndan ku�at�lmas� ile sonuçlanacakt�. K�r�m’�n elden ç�k��� art�k Osmanl�’y� Kuzey Kafkasya ile daha yak�ndan ilgilenmeye yöneltiyordu. 1783’te K�r�m’� tamamen ilhak eden Rusya Kafkasya’da ilerlemeyi ulusal politika haline getirmi�, ele geçirdi�i yerlere de Rus, Kazak ve Ukraynal� köylüleri yerle�tirmeye ba�lam��t�r. Bu durum kar��s�nda Osmanl� Devleti Asya topraklar�n� savunmak, Rusya’ya kar�� gereken önlemleri almak için harekete geçti. Kafkas toplumlar�n� kendi yan�na çekmek için Kafkasya’da k�smen var olan Müslümanl��� tamam�na yaymak ve bölgedeki Osmanl� nüfuzunu kurmak için devleti temsilen Ferah Ali Pa�a’y� Anapa’ya gönderdi. Ferah Ali Pa�a’dan beklenen buradaki kabileleri ile ili�ki kurarak onlar� Osmanl�’n�n etki alan�na sokmak idi. Da��stan ise öteden beri dini ve manevi bak�mdan Osmanl� Devleti ile s�k� ili�kilere sahipti. Rusya’n�n ve �ran’�n tehdidi alt�nda kald�klar� zaman Da��stanl�lar, Osmanl� Devleti’nden yard�m isterdi. Osmanl� Devleti’nin Bat� Kafkasya’daki nüfuzu daha zay�f idi. Osmanl� Devleti hiçbir zaman bu bölgeyi do�rudan do�ruya hakimiyeti alt�na almaya çal��mam��t�. Kuban boylar�nda ve ovada oturan kabilelerle ili�ki kurma ve sürdürme görevini K�r�m Hanl���’na b�rakm��t�. Ferah Ali Pa�a, Çerkesler ve Abhazlar aras�nda Müslümanl��� yaymak ve Osmanl� Devleti’nin etki alan�n� geni�letmekle görevli idi. Necdet Hayta – prof. dr., Gazi Üniversitesi, Gazi E�itim Fakültesi, Tarih Anabilim Dal�

Page 35: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

35

Önce dini ba�lar kurulacak, daha sonra siyasi ve askeri ba�lar�n kurulmas�na çal���lacakt�. Ferah Ali Pa�a bu amaçla �stanbul’dan din adamlar� da getirtti. Ali Pa�a’n�n bu faaliyetleri Bat� Kafkasya’da Müslümanl���n h�zla yay�lmas�n� sa�lad�. Çerkesler zaten Ruslar ile s�k s�k çat��ma halindeydiler. Bu nedenle Çerkeslerle i�birli�i pek de zor olmad�. Ferah Ali Pa�a 1780’de So�ucak’da görev yapt��� s�rada Rus istilas�ndan kaçarak Kafkasya’ya gelmi� olan K�r�m ve Tamanl� göçmenleri de burada iskan etmi�tir. Böylelikle Ruslar�n Karadeniz’e inmesinin ve Kuzey Kafkasya’da Rus ilerleyi�inin Kuban Nehri’nden a�a��ya inmesinin önüne geçilmek amaçlanm��t�r.

Ferah Ali Pa�a, Çerkeslerin Osmanl� Devleti’ne ba�l�l�klar�n� sa�layabilmenin ba�l�l�k yemini ve bu hususta senet al�nmas� neticesinde olabilece�ini savunmu�tur. 1783 y�l�nda Çerkes ve Abhaz kabilelerini So�ucak’a ça��rarak Osmanl� Devleti’ne ba�l� kalacaklar�na dair teminat alm��t�r. Bu senetlerin birinde, Ruslarla padi�ah dost oldu�u vakit kabile halk�n�n dost, sava� aç�ld��� zaman ise kabile halk�n�n Devlet’i Aliyye’ye yard�m etmesi karara ba�lan�yordu. Ferah Ali Pa�a’n�n valili�i döneminde al�nan son senet, 1785 y�l�na denk gelmektedir. Bu senette Abhazlar ba�l�l�klar�n� bildirmi�lerdir. Sebebi ise Ruslar�n Kuban Nehri’nin güneyine yani Osmanl� topraklar�na girmesidir. Osmanl� Devleti buna kar�� kabilelerden yararlanmay� tasarlam�� ve bunun için So�ucak ve Anapa kalelerini yeniden in�a ettirmi�tir. Osmanl� Devleti’nin Çerkezistan ile ilgisini Ahmed Cevdet Pa�a �u sekilde ifade etmektedir: “K�r�m hanl��� istiklâl suretiyle Devlet-i Âliyye’den munfas�l oldukta led’el-icâb tevâif-i Çerâkise’den asker celb ve istihdam etmek üzere Devlet-i Âliyye nazar-� ihtimâm�n� Çerkezistan’a ihâle etme�e mecbur oldu�undan ahâlisine din-i �slâm telkin olunub refte refte bu taraflar�n kâffe-i ahâlisi putpereslikten geçerek kavi Müslüman olmu�lard�r”.

Rusya ise Kafkasya’y� abluka siyaseti izlemi� ve Kafkasya’y� ablukaya ald�ktan sonra zamana yayarak bölgeyi tedricen ele geçirme yoluna gitmi�tir. Projesi Prens Potyemkin taraf�ndan haz�rlanan ve Çariçe �kinci Katerina taraf�ndan onaylanan bu abluka siyasetinin uygulanmas�nda Ruslar�n ilk yapt��� �ey, Kafkasya’y� nehir boylar�n� güzergah olarak almak suretiyle müstahkem bir hat in�a ederek kuzeyden ku�atmay� ba�latmak olmu�tur. K�r�m ve Taman’�n i�gali ve Kazak müstahkem hatt�n�n in�as� bu a�aman�n olgunla�ma i�aretleri olarak görülebilir. Bu noktada do�al müttefik aray��lar� Ruslar�n gündemine gelmi�tir. Da�lar�n güney yamaçlar�nda Kartvel �rk�n�n ya�ad��� Gürcistan (Kahetya, Kartelina), bulunmaktayd�. Halk�n�n büyük k�sm� Hristiyan olan bu bölge, son zamanlara kadar Osmanl� ve �ran’�n sald�r�lar�na maruz kalm��t�r. Küçük Kaynarca Antla�mas� ile Osmanl� �mparatorlu�u’nun tebaas� olan Hristiyanlar�n dahi hamisi olan Rusya, Gürcistan’�n da do�al hamisi olmay� istemekte ve Kafkasya’da Hristiyan bir müttefik aday� bulmu� olman�n getirece�i kolayl�klar� hesap etmekteydi.

Çariçe Katerina’n�n uygulamak istedi�i politika bir türlü Gürcistan’�n ilhak�yla sonuçlanamad�. 1773 y�l�nda a�a�� Volga’da patlak veren Pugaçev isyan� nedeniyle Ruslar bütün kuvvetlerini bu bölgeye kayd�rmak zorunda kald� ve Ruslar�n Kafkasya üzerindeki hayallerini ertelemek zorunda b�rakt�. Küçük Kaynarca’dan sonra Osmanl�lar sava� s�ras�ndaki tutumlar�ndan dolay� Da��stanl�lar� Gürcistan’a sald�rmalar� için te�vik etmeye ba�lad�. Böylece Gürcistan hem Da��stan, hem Abhazya’dan hem de Ah�ska’dan gelen sald�r�lar�n aras�nda kalm��t�r. Bu esnada �ran'daki taht de�i�ikli�i sonucu iktidara

Page 36: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

36

gelen Ali Murad, Gürcistan'�n �ran'a tabi olmas� için bask�lar�n� art�rm��t�r. Bu geli�meler ve Ruslar’�n çabalar� sonucu Gürcistan Kral� II. �rakli, 24 Haziran 1783 tarihinde Gori �ehrinde toplad��� meclisin fikrini ve onay�n� ald�ktan sonra Rusya’dan yard�m talebinde bulunmu�tu. Bu s�rada K�r�m, Taman, Kuban ve Kabardey'in ilhak�, Kazak Hatt�'n�n kuvvetlendirilmesi, Kalmuklar�n sürülmesi, Nogaylar�n imhas�, Ruslar�n elini Kuzey Kafkasya'n�n kuzeyinde iyice kuvvetlendirmi�ti. General Potyemkin, Gürcistan'da da durumun olgunla�t���na ve Kafkas-ötesi'ne sarkman�n zaman�n�n geldi�ine inan�yordu. Çariçe II. Katerina’n�n da bu teklife olumlu cevap vermesiyle birlikte, II. �rakli'nin gönderdi�i Prens Garseven Çavçavadze 24 Temmuz 1783 tarihinde General Potyemkin ile Georgiyevsk Anla�mas�n� imzalad�. On üç maddeden olu�an bu antla�mayla Gürcistan Rusya’n�n korumas� ve himayesi alt�na girdi�ini beyan etmekteydi. Bu antla�ma uyar�nca Tiflis önlerine gelen Rus birlikleri, 3 Kas�m 1783 tarihinde �ehre girdiler. Bu duruma kar�� ç�kan Gürcü ordusunda görev alan baz� birlikler ile birkaç Gürcü prensi ve da�l�k alanlarda oturan ve durumu kabullenemeyen birkaç kabile, neticesi olmayan baz� muhalif hareketlerde bulundular.

Bu antla�ma Kafkasya'da Da��stan ve Azerbaycan hanlar�n� ve hatta Osmanl� Devleti ile �ran’� çok huzursuz etmi�ti. Bu durum üzerine Osmanl� yönetimi Azerbaycan ve Da��stan hanlar�na mektuplar yazarak onlar�n Gürcistan ve Rusya üzerine ak�nlar yapmalar�n� istedi. Ayn� �ekilde Tebriz han� da Rus ilerleyi�inden endi�e ederek, Gürcistan’la ittifak eden Ruslar�n amac�n�n �slâm hanl�klar�n� ortadan kald�rmak oldu�unun alt�n� çizerek, civar �slâm hanlar�n�n “yek dil ve yek cihet” olmas� gerekti�ini belirterek, Osmanl� Devleti’nin endi�elerini payla�maktayd�. Ayn� kayg�lar� ta��yan Hoy Han� Ahmet Ali Han da bu do�rultuda �slâm hanlar�n�n Rusya’ya kar�� birle�mesi hususunda hemfikirdi.

Rusya’n�n, Kafkas bölgesindeki bu istilac� politikas�na kar�� bir an önce mücadele ba�lat�lmas�n� isteyen, ba�ta Tebriz ve Hoy hanlar� olmak üzere, Da��stan Aku�a Kad�s�, Da��stan Kumuk Valisi Muhammed Han ve Erdebil hâkimi; Ç�ld�r Valisi Süleyman Pa�a’ya gönderdikleri mektuplarda Osmanl� Devleti’nin yan�nda harbe haz�r olduklar�n� aç�klad�lar. Ç�ld�r valisi Süleyman Pa�a �stanbul'a gönderdi�i raporlar�yla bu geli�meleri bildirirken ; "Gürcü Kral�yla Rus hükümeti aras�nda onüç maddelik bir anla�man�n oldu�u, bundan Azerbaycan ve Da��stan hanlar�n�n son derece rahats�z olduklar�, bu geli�meler kar��s�nda Osmanl� Devleti'ni yanlar�nda hissettikleri, bölgedeki vaziyetin lehimize devam�n� temin için hanlar�n gönüllerini gönderilecek ihsan ve hediyelerle ho� tutmak gerekti�i, ayr�ca maiyyetimizdeki Lezgi taifesinin masraflar� için tahsisata irade buyrulmas�, aksi taktirde bölgede durumumuzun hayli zorla�aca��..." hususlar�na dikkat çekiyordu.

Sohum Muhaf�z� Mehmet Pa�a da "...Ruslar'�n civar kabileleri elde ederek gün geçtikçe güneye do�ru daha fazla sarkmalar� evvela Sohum Kalesi, saniyen de sair Devlet-i Aliyye mülkü için tehlike oldu�undan, Sohum Kalesi'nin muhafazas� için gerekli olan levaz�mat�n bir an önce gönderilmesini..." istiyordu.

Bu antla�ma sayesinde Rusya'y� Kafkasya'n�n önemli bir stratejik mevkiine yerle�tiren II. Katerina bir yandan Tiflis bölgesine asker sevk ederken di�er taraftan da �ran ve Da��stan hanlar�na elçiler ve hediyeler göndererek onlar� kendi taraf�na çekmeye

Page 37: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

37

çal���yordu. Fakat bölge hanl�klar� Rusya’n�n istilac� politikalar�ndan b�km�� olsalar gerek, genel olarak onlarla ittifaka yana�mak istemiyorlard�. Bu askeri sevkiyat�n amac�n�n muhtemel bir �ran seferinin yan� s�ra Da��stan’� ku�atmak, ayr�ca Anadolu’ya yap�lacak bir harekat�n üssü olarak kullanmak oldu�unu anlamak çok da zor de�ildi. Gürcistan ise bu durumun bedeli olarak çok say�da sefere maruz kalm��, özellikle Azeri, Lezgi ve Da��stanl�lar�n hedefi haline gelmekten kurtulamam��t�. Çariçe II. Katerina bölgeyi tamamen istila etmek üzere harekete geçmi� ise de, ömrünün yetmemesi üzerine bu istila hareketi bir kaç y�l gecikmeli olarak ancak XIX. yüzy�l�n ba�lar�ndan itibaren ba�layabilmi�tir. Art�k Rusya ve Osmanl� Devleti’nin yava� yava� bir harbin e�i�ine gelmekte oldu�u gayet aç�kt�.

Küçük Kaynarca Antla�mas�’n�n imzas�na ra�men, Osmanl� Devleti’nin payla��lmas� konusunda Avusturya ile anla�an Ruslarla aradaki ihtilaf eksik olmuyordu; Nitekim a�a��da görülece�i üzere 1787 harbine denk gelen günlerde Rus elçisinin hallini istedi�i ihtilafl� meseleler �unlard�:

1 — Eflak ve Bo�dan çeki�mesi 2 — Gürcistan meselesi 3 — Kafkasya'da baz� kabilelerin Kuban nehrini geçerek Rus arazisine ak�n etmeleri 4 — Rusya tüccar�ndan masdariye vergisinin af ve ilgas� 5 — Cezairlilerin zabt ettikleri Rus gemisinin geri al�nmas� 6 —Tuna sahillerinde Osmanl�lara tabi Kazaklar�n huduttan uzakla�t�r�larak

ya�malar�n�n önlenmesi 7— Küçük Kaynarca Antla�mas�na göre Varna'ya konsolos tayinine kat'i surette

müsaade edilmesi 8— K�lburun memlehalar�ndan ç�kan tuzun yar�s� Ruslara di�er yar�s� Özi halk�na

da��t�lmas� muahede ahkâm�ndan oldu�undan Ruslara ait bu yar� hissenin verilmesi. Bu ihtilafl� meselelere, sulhu muhafaza etmek isteyen Osmanl� hükümeti taraf�ndan

gayet yumu�ak cevaplar verilirken, di�er taraftan da hududa kuvvet y��makta olan Ruslara kar�� ayn� surette kuvvet sevk ederek gafil avlanmamak istiyordu.

Bu konuda 16 �ubat 1787’de reisülküttab Süleyman Feyzi Efendi ile Rus elçisi Bulgakof aras�ndaki görü�mede Süleyman Feyzi Efendi: Eflak ve Bo�dan meselesinin tahkik olunarak iktizas�na göre hareket edilece�ini, Gürcistan'a ak�n yapan Acara'l�lara kar�� Gürcülerin himayesini Rus hükümeti rica etmi� oldu�undan Osmanl� hükümeti Gürcüleri himaye için o taraflara kuvvet sevketti�ini, Kuban etraf�ndaki i�in tahkikine memur gönderildi�inden So�ucak muhaf�z� ve Rus memurlar� vas�tas�yle bu i�in halledilece�ini, masdariyye vergisi için �ngiltere ve Avusturya'ya k�yasen muamele olunaca��n�, Cezairliler taraf�ndan zabt olunan Rus gemisinin muahede mucibince halledilip tekerrürünün önlenece�ini; Rus hududu üzerindeki Potkal� kazaklar�n�n Tuna’n�n beri taraf�na naklolunacaklar�n�, Varna'ya konsolos tayini i�inde Rus hükümetine yaz�lan tahrirat�n cevab�na intizar olundu�unu ve en son olarak da Tuz meselesinin iki tarafça mahallinde halledilmek üzere memurlar tayin olunmas�n� bildirmi�tir. Ancak sava�tan kaçmak isteyen Osmanl� Devleti’nin bu çekingen tutumuna vak�f olan Rusya gittikçe isteklerini artt�r�yordu. Ruslarla olan ihtilâflar, bitip tükenmek bilmiyor, biri hal olunurken ba�ka bir �ey meydana ç�k�yordu; bunun sebebi de Osmanl�

Page 38: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

38

hükümetinin harp edecek durumda olmayacak kadar âcz ve zaaf göstermesi idi; bu hali bilen kar�� taraf da yeni yeni isteklerle Osmanl� Devletini u�ra�t�r�yordu.

Rus generali Potyemkin, Türklerle mutlak surette harp etmek taraftar� oldu�undan �stanbul elçisi Bulgakof da �mparatoriçenin gözdesi olan bu generale yaranmak için hükümeti s�k��t�rmakta idi; fakat Fransa hükümeti, Osmanl� devletinin hali haz�r�n�n devam�n� istedi�inden, Katerina aksi halde Fransa'n�n Prusya ile ittifak edece�ini tahmin ile isteklerinde daha ileri gitmek istememi� ve müttefiki olan Fransuva Jozef de Fransa'n�n ikaz�yle Rusya'n�n büyümesindeki tehlikeyi takdir ederek görünü�te daha ileri gitmek istemiyor gibi idi. Fakat Potemkin'in emriyle hareket eden Rus elçisi yeni yeni maddelerle Bab-� âliyi taciz ve tehditten geri kalm�yordu.

Bunun üzerine Osmanl� Devleti devam edip giden bu hallerden usanarak, zaten Ruslarla harbe taraftar olan Yusuf Pa�a, reisülküttab Süleyman Feyzi Efendi vas�tas�yla Rus elçisine a�a��daki teklifleri yapma�a memur etti ve 27 Temmuz 1787 de Bebek bahçesinde Rus elçisi ile görü�en reisülküttab, ona yedi maddeyi hâvi bir ültimatom vererek bunlar�n kabulünü istedi. Bunlar:

1 — Firari Bo�dan voyvodas� ikinci Aleksandr Mavrokordato'nun teslimi 2 —Eflak ve Bo�dan'da olan ve memleketi Osmanl� hükümeti aleyhine ifsat eden

konsolos vekilinin azli 3 — K�lburun göllerinden özi ahalisine verilmesi iktiza eden tuzun verilmesi 4 — �ki taraf tüccar� hakk�nda e�it muamele yap�lmas�n�n kabulü 5—Osmanl� tüccarlar�n�n gadre u�ramamas� için münasib mahallere memurlar

(�ehbenderler) tayini ve �imdilik K�r�m'a bir memur gönderilmesine müsaade olunmas� 6 —Rus tüccar gemileri memnu e�ya nakletmekte olduklar�ndan bundan sonra

bo�azlardan geçerken bu gemilerin yoklanmas� 7 — Rus askerinin Tiflis'ten çekilerek Gürcü prensinin Ruslar taraf�ndan himaye

olunmamas�. Bu taleplere �a��ran Rus Elçisi’nin tatmin edici cevaplar verememesi üzerine

Ruslar’a sava� ilan�na karar verildi. Zaten Prusya ve �ngiltere de bu konuda Osmanl� Devleti’ni te�vik ediyorlard�. Böylece Osmanl� Devleti ile Rusya aras�nda 1774 y�l�nda imzalanan Küçük Kaynarca Antla�mas� ile ba�layan ve 1787 y�l�n�n A�ustos ay�na kadar yakla��k on üç buçuk y�l süren bar�� ortam� son bulmu� oldu. Ruslara kar�� sefer îlân olundu�u zaman (19 A�ustos 1787) son bahar gelmek üzere oldu�undan ilk bahar ba�lang�c�na kadar geçen zaman haz�rl�kla geçmi� ve M�s�r'da bulunan Kaptan-� derya Gazi Hasan Pa�a donanma ile acele �stanbul'a celbolunup o da donanma noksan�n� ikmale çal��m��t�; Ruslar da tamamen haz�r de�ildi. Gazi Hasan Pa�a �stanbul'a gelip vezir-i âzam ile görü�tü�ü esnada Rus seferi için acele edilmi� oldu�unu söyleyerek Yusuf Pa�a'y� tenkid etmekle beraber ayn� zamanda harp ianesi olarak kendi kesesinden on iki bin kese vermi�ti. Osmanl� hükümeti k�� esnas�nda sevk ve nakil i�leriyle u�ra�t�; Özi ve �smail taraflar�na kuvvet yolland��� gibi as�l hedef K�r�m'�n istirdad� oldu�undan buras�n�n Kuban taraf�ndan i�galine karar verilip Kuban taraflar�nda bulunan Tatarlar� K�r�m'a ve Ruslar üzerine taarruz ettirmek için Vize kasabas�nda oturmakta olan K�r�m Hanzâdelerinden �ehbaz Giray, Kuban Han� tayin edildi; O da K�r�m Hanl���nda oldu�u gibi biraderi Mübarek Giray’� Kalgay ve Arslan Giray’� da Sultan Nureddin yapt�; bunlar

Page 39: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

39

Kuban tatar kuvvetleriyle Taman üzerinden K�r�m'a geçeceklerdi; fakat lüzumuna mebni Kuban Han� �ehbaz Giray, Özi taraflar�na memur edilip orada Bucak tatarlar�n� emrine alarak Basarabya'da kal�p Kuban taraf�na Arslan Giray gönderildi.

Osmanl� Devleti Kafkas taraflar�ndan Ruslar� vurmak isteyerek, verilen emir üzerine Ç�ld�r valisi Süleyman Pa�a vas�tas�yla Da��stan ve Azerbaycan Hanlar�n� ittifaka almaya te�ebbüs etmi� ve Da��stan Hanlar�n�n en kavisi olan Amme Han'dan istifadeyi dü�ünmü� ve Kabartay ümeras�na ve hattâ Buhara Han�na da Rusya'ya ak�n için hükümler ve nâmeler gönderilmi�tir. Da��stan ve Azerbaycan Hanlar� Osmanl� devletine inkiyad ile sad�k kalacaklar�na dair söz vermi�lerse de birbirleriyle olan mücadeleleri yüzünden kendilerinden istifade edilememi� bununla beraber Ruslar�n himayesi alt�nda bulunan Tiflis Gürcü hâkimine kar�� harp etmek üzere Amme Han otuz bin ki�ilik bir kuvvetle gelece�ini vaadetmi�tir; fakat Amme Han as�l hedef olan Gürci Prensi üzerine sevkedilerek Gürcü Beyi �rakli Han'�n ortadan kald�r�lmas� icab ederken hesaps�z olarak onun K�zlar kalesi üzerine yollanmas� as�l hedeften uzakla�t�r�lmas�na sebep olmu� ve Kafkas da�lar� Rusya ile Türkiye hudutlar� aras�nda bir sed iken Ruslar�n Gürcistan'a nüfuz etmeleri Anadolu taraf�ndaki emniyeti kald�rm�� ve muharebe esnas�nda Gürcistan'a yap�lan birkaç ak�nla iktifa edilmi�tir.

Bu s�rada Avusturya elçisi Herbert Ratkal, 9 �ubat 1788’de tercüman� ile Bâb-� Âli’ye gönderdi�i mektupta ülkesinin Rusya’n�n müttefiki olarak Osmanl� Devleti’ne harp ilan edece�ini aç�klad� ve bu aç�klamas�n�n akabinde de �stanbul’u terk etti. Avusturya’n�n alm�� oldu�u sava� karar� ile birlikte Osmanl� Devleti gerek ekonomik gerekse askeri aç�dan hiç de haz�r olmad��� bir sava�ta bu sefer Rusya ile birlikte Avusturya gibi güçlü bir devlete kar�� kar��ya kald�.

Bu sava��n ilk s�cak çat��mas� 1788 y�l�nda Avusturya ile Tuna Nehri civar�nda ya�and�. Daha sonra Rus birlikleri ile Osmanl� ordusu aras�nda da cephede mücadele ba�lad�. �ki devlete kar�� yürütülen bu sava� a��rl�kl� olarak Belgrat, Özi, �smail ve Maçin bölgelerinde yani Karadeniz’in kuzey ve kuzeybat� k�s�mlar�nda da geçmesine kar��n Kafkasya bölgesinde de Ruslarla mücadele ya�and�. Ruslar sava��n ba�lamas�n� müteakip geneli Kazaklardan olu�an 15 bin ki�ilik bir birlikle Kuban’� geçirdiler. Amaçlar� Anapa-Tsemez’i ele geçirip Kafkasya’daki Osmanl� varl���n� sonland�rmakt�. Fakat Rus birlikleri Kuban’� geçer geçmez özellikle Çerkez kabilelerinin yo�un direni�iyle kar��la�t�lar. Yakla��k k�rk gün kadar süren mücadele sonunda Ruslar net bir sonuç elde edemediler. Bu geli�me sonras� General Potyemkin’in General Tekeli’yi Anapa Kalesi’ni ele geçirmesi için görevlendirdi�i haberi al�nd�. Bunun üzerine Koca Yusuf Pa�a, Anapa seraskerli�ine Battal Hüseyin Pa�a’y� atayarak 10 bin asker tedarik edip hemen Anapa Kalesi’ne yard�ma gitmesini emretti. Fakat bu esnada Samsun’da bulunan Battal Hüseyin Pa�a çe�itli bahaneler ileri sürerek Anapa’ya gitmedi.

General Tekeli komutas�ndaki Rus birlikleri ise bu f�rsat� iyi de�erlendirmek ad�na Anapa Kalesi’ni ku�atma alt�na ald�. Ancak General Tekeli bu bölgede bulunan kabilelerin yo�un direni�i kar��s�nda daha fazla zayiat vermemek için ku�atmadan vazgeçerek, birliklerini Kuban taraf�na çekmek zorunda kald�. Bu mücadele esnas�nda ciddi kay�plar veren kabile beyleri Ruslar�n yeni bir sald�r�s�ndan çekinerek Battal Hüseyin Pa�a’n�n bir an önce gelmesi yönünde isteklerini içeren mektupla beraber elçi

Page 40: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

40

olarak Mehmet Bey’i �stanbul’a yollad�lar. Mehmet Bey �stanbul’a ula�t���nda Osmanl� Devleti’nde saltanat de�i�ikli�i olmu� ve III. Selim (1789) tahta ç�km��t�. Mehmet Bey Kafkasya’da ya�ananlar� ve Battal Hüseyin Pa�a’n�n tutumunu arz etmesi üzerine III. Selim oldukça sert bir ferman ile Battal Hüseyin Pa�a’n�n derhal Anapa’ya gitmesini emretti. Anapa ve So�ucak taraflar�na gönderilmek üzere ise Canik, Karahisar-i �arki ve Amasya gibi sancaklardan toplam 17 bin nefer askerin de haz�rlanmas� talimat�n� verdi.

Battal Hüseyin Pa�a, bu sefer Anapa’ya gitmek zorunda kald�. Anapa Kalesi’ne ula�t��� esnada Rus birliklerinin Anapa Kalesi’ni ku�atmak için Mahu�i köyüne taarruz ederek, Kuban Nehri kenar�nda oturan kabilelere sald�rd�klar� haberi ula�t�. Battal Hüseyin Pa�a hemen kale muhaf�z� Mustafa Pa�a’y� ba�bu� olarak atayarak yeteri kadar asker ve mühimmatla Rus birliklerinin üzerine gönderdi. Ancak Mustafa Pa�a Rus birliklerine ma�lup olup Anapa Kalesi’ne geri dönmek zorunda kald�. Bu ba�ar�lar�ndan sonra Rus birlikleri 7 Mart 1790 tarihinde Anapa üzerine sald�rd�. Fakat Ruslar bu taarruzdan da bir sonuç alamad�. Bu sald�r� sonras� Mustafa Pa�a aniden harekete geçerek �ayka köyünde bulunan Rus birliklerinin üzerine yürüdü. �ki taraf aras�nda ba�layan mücadele üç dört saat sürdüyse de, Osmanl� askerleri ma�lup olarak Anapa Kalesi’ne geri çekildiler. Rus kuvvetleri, Osmanl� askerini takip ederek Anapa’n�n üzerine yürüdüyse de ba�ar�s�z oldu ve geri çekilmek zorunda kald�. Mustafa Pa�a, Ruslar� takip ederek bu kez Cana Bo�az�’nda onlara yeti�ti ve orada alt� saat devam eden sava�ta Ruslar� ma�lup etmeyi ba�ard�. Bu ma�lubiyet sonras� Ruslar Kuban taraf�na çekilmek zorunda kald�.

Sultan III. Selim kesin olarak Osmanl� birliklerinin Kabartaylar içine girmesini istemekteydi. Onun bu iste�i müba�ir olarak atanan Mahmut Bey taraf�ndan Anapa’daki Battal Hüseyin Pa�a’ya iletildi. Battal Hüseyin Pa�a, 8 A�ustos 1790 tarihinde gerekli haz�rl�klar� yaparak 32 adet top ve yakla��k 30 bin askerle Kabartay taraf�na harekete geçti. Bu birli�e ek olarak bölge kabilelerinin de orduya kat�lmalar�yla bu say� her gün biraz daha artt�. Bu konuda Osmanl� Devleti o havalinin beylerine hitaben ve onlar�n Osmanl� ordusu ile beraber hareket etmelerini isteyen bir ferman göndermi�ti. Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi’ndeki konu ile ilgili belgelerin içeri�inden bölgedeki Çerkes, Abhaz, Nogay ve Kabartay kabilelerinin de Da��stan’la beraber bu harekata i�tirak etti�i anla��lmaktad�r. Lakin isteksiz bir �ekilde ç�kt��� bu seferde Battal Hüseyin Pa�a sürekli problem ç�kar�p, molalar vermekteydi (Bununla ilgili olarak Pa�a’n�n Trabzon Eyaleti’nin uhdesine tevcihini istedi�i bu yüzden oyaland���na dair bilgi mevcuttur. Devlet böyle zor bir zamanda O’nun iste�ini yerine getirmek zorunda kalm��t�r). Bu �ekilde ordu, Kuban Nehri’ne kadar olan 12 günlük mesafeyi ancak bir aydan fazla bir sürede kat edebildi. 14 Eylül 1790 tarihinde de Kuban Nehri’nin öbür taraf�na geçildi. Her �eye ra�men Osmanl� ordusunun Kuban Nehri’nin öbür taraf�na geçmesi, bölgedeki kabileler aras�nda sevinçle kar��land�. Bu esnada dört-be� bin Rus askerinin civarda bulundu�u haberi al�n�nca Battal Hüseyin Pa�a o tarafa küçük bir birlik sevk etti. Fakat bunlar�n Ruslara kar�� bir �ey yapamayaca�� gayet aç�kt�. Nitekim bozguna u�rayan bu birlikler geri çekildiler. Rus askerlerinin takip etmesi üzerine Kuban taraf�nda bulunan askerler de tela�a kap�l�p da��lmaya ba�lad�lar. Fakat as�l da��lma Battal Hüseyin Pa�a’n�n emrindeki birkaç adamla Ruslara teslim olmas�yla ba�lad�. Bu

Page 41: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

41

durum gerek Osmanl� askerlerinde gerekse kabileler aras�nda �ok etkisi yaratt�. Her �eye ra�men ordu Ruslarla mücadele ederek, büyük bir bozguna u�ramadan 7 Kas�m 1790 tarihinde Anapa Kalesi’ne çekilmeyi ba�ard�.

Battal Hüseyin Pa�a’n�n Ruslara ilticas�ndan sonra asker ve kabile ba�lar� acele bir serasker gönderilmesini hükümetten istemeleri üzerine Erzurum ve Trabzon valisi olan Hac� Abdullah Pa�a, Anapa seraskerli�ine atand� ve hiç vakit kaybetmeden Anapa’ya hareket etmesi emredildi. Ayr�ca kabile beylerine bir mektup gönderilerek Hac� Abdullah Pa�a’n�n Anapa seraskerli�ine atand���, pa�an�n Ruslardan intikam almak için yola ç�kmak üzere oldu�u bu sebeple bütün Çerkezlerin de Pa�a ile birlikte bu harbe i�tirak etmeleri istendi. Ancak Abdullah Pa�a Anapa’ya memur edilmi� ise de O da Trabzon ve havalisinde hasm� olan derebeyleri temizlemekle u�ra��p birtak�m özürlerle i�i geciktirdi�inden kabileler bu halden usanm��lard�. Bu f�rsat� kaç�rmayan Ruslar Osmanl� Devleti’nde ya�anan bu otorite bo�lu�unu çok iyi de�erlendirdi. Tuna Ordusu Komutan� General Gudoviç komutas�nda büyük bir ordu olu�turularak hemen Anapa Kalesi üzerine sevk edildi. 1791 y�l�n�n Haziran ay�nda yola ç�kan bu birlik bir ay sonra Anapa Kalesi’ni ku�atma alt�na ald�. Kafkas kabileleri ku�atma öncesinde ve ku�atma s�ras�nda Kalgay Mehmet Giray önderli�inde Ruslara kar�� mücadele ettilerse de bir sonuç elde edemediler. Abdullah Pa�a’n�n emrindeki birliklerle bir türlü bölgeye intikal etmemesi üzerine, kalede bulunan on bin kadar Osmanl� askerinin tüm çabalar�na ra�men, ku�atman�n on dördüncü günü Anapa Kalesi Rus i�galine u�rad�. Rusya bu i�galle, Osmanl� Devleti’nin Kafkasya’daki en önemli kalesini ele geçirmekle kalmay�p, bölge kabilelerini Ruslara kar�� bir çat� alt�nda toplamaya çal��an Osmanl� Devleti’nin plan�na da büyük bir darbe indirmi� oldu.

Anapa gibi stratejik bir mevkinin elden ç�kt���n� haber alan III. Selim, bu hale Abdullah Pa�a'n�n sebebiyet verdi�ini bildi�inden onu derhal valilikten azl ile yerine yine Trabzonlu olan Ku�uzâde Süleyman Pa�a'y� Trabzon valisi tâyin ederek Abdullah Pa�a'n�n katlini ona havale etmi�tir. Abdullah Pa�a, Anapa'n�n sukutunun kendi ba��na bir belâ getirece�ini anlayarak Trabzon kalesine çekilip müdafaa tertibat� alma kayd�na dü�mü�tü. Bunun üzerine Süleyman Pa�a, Trabzon valili�inin kendisine verilmi� oldu�unu Sar� Abdullah Pa�a'ya bildirip kaleden ç�karak üzerinde ibka edilen Erzurum valili�ine gitmesini tebli� etmi� ve Abdullah Pa�a da kaleden inip Erzurum'a giderken alman tertibat üzerine yolda katledilmi�tir.

Osmanl� Devleti ile Rusya aras�nda Kafkas cephesinde ya�anan bu mücadeleler esnas�nda, Gürcistan Kral� II. �rakli do�rudan bu sava�a müdahil olmad�. Zira Rusya ile yapt��� antla�ma sonras� Osmanl� Devleti, �ran ve Kafkasya kabileleri ile yapt��� ticaret ve gümrük gelirleri biten II. �rakli Rusya’dan gerekli para yard�m� alamam��t�. Ayr�ca bu sava�a müdahil olmas� halinde Da��stan hanlar�n�n olas� ak�nlar�ndan da korkmu�tu.

Bu arada Osmanl� Devleti’nin Prusya ile 31 Ocak 1790 tarihinde bir ittifak antla�mas� imzalamas�ndan endi�elenen Avusturya’n�n bar�� istemesi üzerine iki ülke aras�ndaki sava��n 3 A�ustos 1791 y�l�nda imzalanan Zi�tovi Antla�mas� ile son bulmas�ndan sonra, Frans�z �htilali’nin yay�lmas�ndan korkan Avrupa devletlerinin giri�imleri sonucunda Osmanl� ve Rus heyetleri aras�nda da bar�� görü�meleri ba�lad�. �ki taraf aras�nda yakla��k iki buçuk ay süren müzakereler sonunda da 10 Ocak 1792

Page 42: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

42

tarihinde on üç maddeden olu�an Ya� Antla�mas� imzaland�. Böylece kar��s�ndaki dü�man�n kuvvetini anlamadan K�r�m'� kurtarmak için harp ilân etmi� olan Yusuf Pa�a, dimyata pirince giderken evdeki bulguru kaybetme kabilinden olarak bu kadar hazine ve asker telefinden sonra Özi Eyâleti’ni de terk etmek suretiyle açt��� harbi ma�lup olarak kapatmak zorunda kalm��t�r.

Ya� Antla�mas� ile Kuban Nehri eskisi gibi s�n�r kabul edilmi�, Anapa Kalesi Osmanl� Devleti’ne geri verilmi�tir. Ancak Ruslar bu antla�maya bir madde koydurarak Kafkas kabilelerinin Rus topraklar�na ak�n yapmalar�n� önlemek için Osmanl� Devleti'nin kefaletini sa�lam��t�r. Osmanl� Devleti, Kafkasya'daki kabilelerin Rusya'ya yapacaklar� ak�nlar�n� önlemeye çal��acak, önleyemedi�i durumda ise zarar� tazmin edecektir. Kabileler, kendilerini Küçük Kaynarca ve özellikle de Ya� Antla�mas�na ba�l� saymam��lar ve Rusya'ya kar�� yapt�klar� ak�nlara devam etmi�lerdir. Özellikle �mam Mansur'un Kafkasya'da ba�latt��� müridizm hareketine (Müridizm Hareketi, Kafkaslardaki Rus Sömürgecili�ine kar�� Kafkas Halklar�n�n imamlar önderli�inde sürdürdü�ü direni�i besleyen dini harekete verilen isim olmu�tur) ba�l� olarak, Rusya'ya kar�� mücadelelerini sürdürmü�lerdir. Osmanl� Devleti, bir taraftan kabileleri itaat alt�na almaya çal���rken, di�er taraftan da Rus topraklar�nda verdikleri zarar� tazmin etmeye çal��m��t�r.

Ya� Antla�mas�ndan sonra Kafkasya için Ruslarla sava� bir bak�ma alevlenmi�tir. Çerkesler, Lezgiler, Çeçenler gibi halklar Ruslara kar�� harp etmeye devam etmi�lerdir. Bu kabilelerin büyük ço�unlu�u 1774 Küçük Kaynarca Antla�mas�’ndan sonra 1829 Edirne Antla�mas� ile Osmanl� �mparatorlu�u’nun Kafkasya’dan tamamen ayr�l�ncaya kadar geçen süreçte yap�lan Osmanl�-Rus sava�lar�nda Osmanl� �mparatorlu�u’nun yan�nda yer alm��lard�r.

1792 y�l�nda Ya� Antla�mas� ile Rusya, Gürcistan’dan çekilmek zorunda kald� ve bu durumun faturas� Gürcistan için çok ac� oldu. �ran f�rsattan istifade ederek 11 Eylül 1795 tarihinde Tiflis’e girdi ve �ehri 16 gün boyunca ya�malad�. 1798’de �kinci �rakli’nin ölümüyle Rus bask�s� iyice artt� ve 1802 y�l�nda Rusya Gürcistan’� tekrar ilhak etti. Böylece Rusya’n�n s�n�rlar� Osmanl� �mparatorlu�u ile �ran’a dayand�.

Ya� Antla�mas�ndan sonraki süreçte Kafkasya’daki bu güç mücadelesine �u hususu da ilave etmemiz gerekir ki Osmanl� Devleti, Rusya’ya kar�� gittikçe zay�flad���n� ve her sava�ta büyük kay�plar verdi�ini ve bu durumdan kurtulmak için zaman zaman Ruslar ile iyi geçinilmesi gerekti�ini de gündem d��� tutmam��t�r. Genellikle Osmanl� Devlet adamlar�, Kafkasya’da ya�ayan bu halklar� desteklemenin Rusya’ya sava� açma f�rsat� verdi�inin bilincindeydiler. Bu nedenle Osmanl� ile Ruslar, bar�� antla�malar� imzalad�klar� zaman Osmanl� bir dönem kenara çekilerek Ruslarla Kafkasyal�lar� kar�� kar��ya b�rakm��t�r. Kafkas halklar�n� Ruslara kar�� desteklemek Osmanl� Devleti’nin ç�kar�na olmas�na ra�men devletin içinde bulundu�u durum özellikle son zamanlarda buna elveri�li olmam��t�r. Bütün sava�ç�l�klar�na ra�men Kafkas halk�n�n siyasi bir birlik etraf�nda toplanamamas� Ruslar� Kafkasya’y� ablukaya ald�ktan sonra zamana yayarak bölgeyi tedricen ele geçirme yoluna itmi�tir.

Sonuç itibariyle, Kafkasya co�rafyas� Osmanl�, Rusya ve �ran aras�nda bir tampon bölge görevi görmü� ve bu dönemde bu ülkelerin ciddi anlamda güç mücadelelerine

Page 43: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

43

sahne olmu�tur. �ran, bu bölgeye yapt��� seferlerle Ruslar�n güneye inmesini engellemeye çal��m�� ve bölgesel güç olman�n bir basama�� olarak görmü�tür. Osmanl� �mparatorlu�u ise bölgeye do�rudan müdahale edebilecek bir gücü kendisinde görmedi�inden dolay� bu co�rafyadaki Çerkes, Azeri, Abhaz’lar�n Müslümanl�k özelliklerinden faydalanarak Kafkasya co�rafyas�na nüfuz etmeye çal��m��t�r. Rusya ise bu bölgeyle co�rafi bir bütünlük sa�layarak hem s�cak denizlere inmeyi hedeflemi�, hem de Orta Asya co�rafyas� için kendisine avantaj edinmeye çal��m��t�r.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. AHMET CEVDET; K�r�m ve Kafkas Tarihçesi, �stanbul,1307. 2. AKYÜZ, Jülide; Göç Yollar�nda; Kafkaslardan Anadolu’ya Göç Hareketleri, Bilig, Say�: 46, Yaz/ 2008,

ss. 37-56. 3. Ba�bakanl�k Devlet Ar�ivleri Genel Müdürlü�ü; Osmanl� Devleti �le Azerbaycan Türk Hanl�klar�

Aras�ndaki Münasebetlere Dair Ar,iv Belgeleri I-II, Ankara,1992-1993. 4. ÇAKMAK, Mehmet Ali; Hanl�klar Devrinde Azerbaycan-Türkiye Münasebetleri (1723-1829),

Bas�lmam�� Doktora Tezi, Ankara,1996. 5. DUMAN, Ça�da� Duman; Osmanl�'n�n 18.Yüzy�l Kafkasya Politikas�nda Rus Faktörü,

http://www.ppd.org.tr/duyurular/61-osmanlinin18yykafkasyapolitikasindarusfaktoru, 14.12.2013. 6. FEDÂKAR, Cengiz; 1787- 1791 Osmanl� Rus Sava�� Öncesi Kuzey Kafkaslar�n Tahkimi: Anapa Kalesi,

Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, Say�: 4, 2010, ss. 43-51. 7. GÖKÇE, Cemal; Kafkasya ve Osmanl� �mparatorlu{u'nun Kafkasya Siyaseti, �amil E�itim ve Kültür

Vakf� Yay�n�, �stanbul,1979. 8. KURAT, Akdes Nimet; Türkiye ve Rusya, A.Ü., DTCF Yay�n�, Ankara,1970. 9. KUZUCU, Serhat; Gürcistan Bölgesinde Osmanl�-Rus Nüfuz Mücadelesi (1774-1792), Kilis Üniversitesi

Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt. 2, Say�: 3, Haziran 2012, ss. 58-71. 10. MATTEI, Jean-Louis; K�r�m ve Kafkasya'da Osmanl� Nüfuzunun Gerilemesi ve Ruslara Kar�� Kafkas

Kabilelerinin Direni� Giri�imleri (1792), Toplumsal Tarih, Cilt:1, Say�: 6, �stanbul, 1994, ss.40-47. 11. MUSTAFAZADE, Tofiq T.; 18. yy’da Osmanl� - Azerbaycan �li�kilerinin Ba�l�ca Merhaleleri, Karadeniz

Ara,t�rmalar�(KARAM), Cilt: 1 Say�: 1, Bahar, 2004, ss. 21-36. 12. SAYDAM, Abdullah; K�r�m ve Kafkasya Göçleri (1856-1876), Ankara, 1997. 13. TAVKUL, Ufuk; �slamiyetin 19. yy’da Kafkasya Halklar�n�n Toplumsal Yap�lar�na Tesirleri, K�r�m

Dergisi, Cilt: 7, Say�: 25, 1998, ss. 43-46. 14. TEM�ZKAN, Abdullah; Rusya ve Osmanl� Devleti'nin Kafkas-Ötesi'nde Nüfuz Mücadelesi, Türk Dünyas�

�ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, Cilt: VI, Say�: 2, �zmir, 2006, s. 447-462. 15. UZUNÇAR�ILI, �. Hakk�; Osmanl� Tarihi, C. IV, 1. Bölüm, TTK Yay�n�, Ankara,1978. 16. YA�CI, Zübeyde Güne�; XVIII. Yüzy�l�n Sonlar�nda Kafkasya'da Meydana Gelen S�n�r �hlalleri Üzerine

Bir Belge De�erlendirmesi, Bal�kesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say�: 6, Aral�k 2001, ss. 88-104.

Page 44: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

44

#$%&���+� �%�'�<�� �#*�^���%'(��<� *��%��? �����* #%*%���<� +�*+�@� (1785-1791 77.) $� �+�*�#�*�9

�%)�� 9��#��

#���-���� 9#����%*119

= �� ������� ����������"�� ������� &�'>� �" ���� $�&���� ������� ��&�� ��'"� &�'&� ��*�� "� ���"�� � �$�� ��������� ��"�. ��&#~ �� #��'"� ' $���� ���%� $�&����, ��%��""�% � �$�*����� ������� ���}�"�% "���� ^����"� ������� � �"*� XVIII �. $� �#���� �� >���� !�"�#�� (�>#���).

\����������% $������� >���� !�"�#��, � ��% ��}����' $� �$�"" � $�*���� ���}�"�% ��*��, �� %�� �� ��#� ��� ��. ?����% ��� ' ���~���� �������"-� ������� $���$���"�%. ���, "�$�����, !�"�#� ��$����� � ���� $�$���%� #$ ��&��"�� ��%�� ��'"�� "�$� ��, �#��"��, &������ ���>'. ��"�"� #��� &�� "�$�����" $� �� �#���� � �#&� ��'"�� ��% ��*�� ��� �, $��}�� ���� $� �� &���% ���"� ��� �.

���� �, " ��� #$�� $� �� ������ �, �����"� ��&�, ���� �� � ��#��� $���. ��&%���"�� �� �"�� ����� ��'� �#� : «&�� ���� $������ ���� �"~, "��� "� &�}���… � � ���, � �� #&��, $��� ', "� $'%"� ��� ', �&��# "� �#�� ', ���# ��}"� �� $��"�� '�%… >�� (!�"�#� – ^.!.) $��������� �&�~-�� ' ����>�"" �&��, � "� �#�"�».[1] @��#�' � ��� �� ��"� ��% ��'"� � !�"�#�� &�� "�&����"��. «�~�� ������� ��" ��#��# ��� ����*�, ���"%% �� "�� ��&#, ����� ', ���� ' � $����. _��% , � ��� "��� � ��� � �$�"� &�� ���% "� �� �""�� $# ', � "����""�� ��"'�� � ���� $���%������ "� >�� � � ��� ���%�� "� �����, $�� "�� %��� �������* "� �"���� ��».[2]

?}��#�, � $���� ��� � �"*�$*�� "�� �% � ����� ����"�� $��"*�$ ��������� >���� – ��� ��$��� '. �" « ��&���, � &� ��� "�����' � �~&-�'~ ��#� � ��#�#, "� ����~��% � �"���*��».[3] \ ��� � "��� �% "� , � @�������% ��$���% �� ���������� ��~ $�� ��# "� �������, ����% ���$� � � #���$��""�� ��"��, �� ����� ��#}�% ������ "���� *�$'~ ��""�� #���$��"��. ?��� � �, ������}���� �#��� ��%� � $$� �� "���}��"�% ���� ��"� �� ����� ��*��. ^ � � *��'~ � !���� &��� &�����"� �$�*���'"�% �����"�����% �" �� � *��'~ ���$�� ��"�"�% ���� ��"� ��, � ��% $������' "� ��� "#~ ��""#~ ����"�� ��*�~.

w� �"� ���� � � !�"�#� ��&��� ���� $������ ���� ��� ��$�-�� � � �~�%� �"� �������. < ��>"�� ��� �������� , � ���}�"�� ��*�� � ����� � !�"�#�� &�� $�%���"��� "� �������"� "�"���� �, � ��&��~-&���� � �����"�� ��*��. = � � ��%�� $�����'"�� &�� ������"�� �"�������

^���-����" ����� ��� !#����}��� – `*�" , �.�."., �#���� ��' ��" �� "���"� ��$��� �� �

��}�#�' #�"�� ���#"���*�� !���$��� _�#���� ��""� ���"�������� �"������ � �

Page 45: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

45

$# �>�� ��""���, � « ��$��� ', � � �� " (!�"�#� – ^.!.) ������ ����� ��� ��� ��� ����, ����� ����� �"�����*�� � �$�&� ����� � "����� � �$�"� #������"�~ ����� �� � �""���».[4]

= ��% ��� ' ����������� $������� !�"�#�� "���� �������"-$�� ������� ����� �� � �� %�� �� ����#~��� $��"*�$�. ����$��"�� ������ ����� �#�#�'��"���� "���� �������, ��� � � ������% ��� "� ���$��. =���% $��"% �% ������ ������� "������ – � "� ���"�����""�� �� � "� �� � $%�-��"�% $����� $�$���"���, � ��� ��'"��, ��� %"# �� "� "����'� � �� �� $�*���. `�}� ��� � XVIII �., �� � $�}�, �������"�% ���� ��*�� "���� ��"���- ������� ����� ��. \���� &�� "� � «��� �» ����, � � ���'"��� "����"�%�� "���"�� �����"��, $� �# !�"�#� «��� #$�� � $�$���'~, � ��% $���"�-���'" � �"�� ���� ����� ��>' �������"�� � �� �""�# #��"�~ ���"�».[5]

w��� �% "� ��#$"�� ��""�� � ��"��"�% � *������� ������, � ��� ������� �� �������"� ��% ��'"� �, !�"�#� "�#� �"" �������� $��'�� � ���"�� ������ "�����. = �"� �� "��, � �� &�� �������" ����"*�� � �#�����, " ��&���, � & «���# ��~ ���$� ����}��� � �&�~����».[6] ��� "�� $���� ���%� �%, #�$�� �������"� ��% ��'"� � >���� !�"�#�� $����� ��� ���� �� ����� # ���}�� ', � «&���$��% "#~ $��# �#�#�'��"���% ������% "���� ����' ("� ^����"� ������� – ^.!.) ��>' � �"*� XVIII �».[7]

=�}"� ��� ��"���� ���$�� ��"�"�� ������ ����� �� ������ "����, � ��� ��� &��� $�����}�"� ����"�� �����"�%� ��� &��� $�����"# � ���� ��"���*��. !�"�#� ��"����, � ��% &����"�"�% ��� � $��� "������ ����� "�&���� $����� ' $�� � # �������"�� �����"��, �� ��� �'� ���"�% ������% � ����% ���� � � ' ����"�, �� ���%~��� ���}�"�% ������ "����. ?�� ������% � �����"�����% ��% ��'"� ' >���� "���� �$�&� ����� &����"�~ "�� ��� ������ &��� � � �����#. ���'~ $��� !�"�#�� � ����� $�����}�"*��� � ��� � � ��&���# $ # ���}��"�~ �� �"��� &�� «$������"�� ���� ��>"�� }� ���� � ����� �"���� ���"».[8] w��� $������ ���, � ��� $��"%�� � #����� ����"���#~ ������~ � $��'~ !�"�#�� � ���� ��#, �����, � #� $����. _����� ���� "������ $�$���"������% ��% ��'"� ' >���� � ����� ����� ������� ^����-{�$��"� �������. «��$��� �������"� $�$���"�� !�"�#�� "�� �'� &��� ������, � � �� �� ����% &�'>�"� � �"� "�� �"%��� � ����� $���""��� $��"%�� ����� �"��#~ ������~, � �'� "��"��� ��'"�% ��� ' "���� � ����' ���"� ���� %�������� &���.»[9]

��"� �� �"�"�� �������"-$�� ������� ����, � �#~ � �����% �#��� �� ' >��� !�"�#�, &��� ���% #� �"���"�% >���� �. ="����"�� �#�#�'��"��� $���� �� �� �� ���'��"� $��$% � ��� � ���� ��� � – &��"� $���� ��*��, � �� ���� "��� ���"�� ����� �� � �����$�%� �*���'"#~ � � "�����#~ ���&��""� ' ��*��. «= $� ��$�}"� ' #����� "�� ��� �� &%�� ��'"�� "��� >���� � ���� ����� ' "����#~ ��' � &����"�"�� ���� '%"� �� ���"�� ������ ��"� � � &��� �».[10]

����� ���'��" #����%� �" ����� �����'"-�"%}���� �"� �, � ��% &��� %�� � �""�*�� ��� �, #���$�%�>�� �� ���� '. � !�"�#�# � ������'

Page 46: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

46

"����'"�� ���� $�}�"��� $�� �� ��*�, � ��� ��$��� ���#�%�"�� $�� ��"�"�% � � �"� ���� �"%��� � ����� ����. ?��"�� �#����, &�%�"%% $����"�, $&#���>�� �� ����"� '�% � !�"�#��, $�����, � "� "�������' $� %}��� �"� � ����� ����, «"� ���% #����"�%, $��"#}��""��� "�>���', �����%�' � ��#����, $���%�"# ' ����# � ��, � &� ���&������' ���� � %}&� $ ���"#» [11], .�. $ >���� #.

`�}� "��� �% "� �$�� ��&�� ��'"� ���}�"�%, �����""� "�#������, !�"�#� "� $���� ���� $������ ' ������ "���� � �&�~��"�~ >���� �. = $��'�� � ��&����"*�� " $����: «w� ����� � � ��""� �����>"�� &�� ���"� (>���� � – ^.!.) $� ��"�».[12] ����� &����, >���� , � �"���>���% &%�� ��'"�� $���� ��% ����, $�������� � "$����""#~ ���&��""� ' � ���'��" ���"������ $�����������""� $�}�"�� �����'"-�"%}���� �"� �. ?� �# " ��� #$�� � $����� $��"� �"������#~��� ��� �� � ��&�� ��'"� ���}�"�� ��*�� �"*� XVIII �.

=�}"��>�� �������"-$�� ������� ��#"�� ������� ���}�"�%, �������%��� !�"�#��, � ��� ���% «��%��""� ��"�» (������ �). ���*���'-"�% �#����% �� �������% "� �������� ��� � #����"�% ���$�"��� @������� ��$���� � � �� $���"� XVIII �. "� �������. «��� ���"� II, - ����� ��"����-���� !.\. ��>�����, - � ���� "����� ���� *��� ���"�% "���"�� ���'��" ��"��� '�% ����������� ������ � � ���'"��>�� ���~��� ������ � &��� $��" ��""�� ���� ���».[13] < � ���� � �%��� ���� ��������~ �# ' ��"���'"� $�� ���, � ��% �$��}�����' }�� ���� �� ����: ����� �����', #"�� }�"�� *���� �#��, � �� ��'� � ��""�� #���$��"��, � ��� «&��� – $ # ���}��"�~ *����� ��*���, - ���"� ��""�� ����� �� ��% #$���"�% "�>�� ���� � � �"�' $������"�""�� ��� %� ���%, ��% &��$���"�% "�>�� $������ � ��% &�����"�% "�� #$� ��'"�� ���� ���».[14]

\��"" � $��#}�� �"�"� $����"� «��%��""� ��"�», "� «����"�% ��� � ��������� – "�"���� ' � "����"��» [15], ��� &���"�� ��'" � ������' ����� ' � ���� �$��� � ��"���'"� $�� ���. _����� "��'�% ��$��"��� ' ��� ��"# $� �� ���� �"���*��, �� &��� ��� ����� � ���"���*�� "�&��� "� �#����� #���$��"�%. < &��� �$���������% &�'&� � ��"��� ���� � � ��� ��*�-��, � ���, $����� �" ����� ���� "����, $����� "#���' "� � �"# *������.

w��"�*, $����"%% ��}"��>�% ��� � ������� ���}�"�% !�"�#�� – $�� ������ &����"�"�� ���� ����'", � "������ � ��"������� ���&��"-"�� "���� ^����"� �������. < � �"�����*�% �� ������' "� �"�� >���� �, � ��� &�� ���"�� ��% ���� �#�#�'��" �"� �������� � �*���'"� ��� � "������ $��"����}"� �, � ������ � – ����, $�"����>�� ������ "���� "� &�'&# � &��� $� ��"��� – @������� ��$����.

^�����}���� "� ^����"� ������� �� ��" $����� ��~ $�� ��# $ $��"*�$# «������%� � ���� �#�», "�� �����% "���� ��#� $� �� ��#��, ����� �$�&��� �������"%% ���� ��*��. `�% � � *��� &��� ��#}�"� � 1783 �. ��""�% #���$��""�% ��"�% ��}�# !���� � `��'%�'���� #���'��. ��� � 1771 �. ��$��� ��*� ��� ���"� II $����� "� ������ ��"����# �� !����#: «@��"������

Page 47: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

47

��}�# ��*��� &����� "�>� $���$��% ��. w� � ��� � ��"�� "� }��� '».[16] =�""�% ����"�� ��*�% � $$� �� "�� � �*���'"#~ $�# ����� ��*�� ��% #�$�>"� ������"�% ���% ���� ��������� ��"'��, }������ �����, ������ ��"�, �&�"" $���� ��� ��%� ����� ����#>��. ����% $�� ��� ����� ��� ��-"�� #�$��: �� �%�'"�� ������}���~ ��*�� &��� ��������"� �����#�%�"�� ��""�� �%��, � ��� ��$�'������' ��% $�����"�% "���"�� ���}�"��.

w��� �% "� $�*���� ��#~ ���" �*�~ ���>�� �����%, $�� � "��� � �����% "� � ��}� ���� "��������� �. `�}� �$#� % ��� �� $��� �����>�"�% ���}�"�% $� �#���� �� !�"�#�� ��"���� =��'%��"� ��"#}��" &�� $���"� '�% � ���� $��'�� ��""�# ��"�� �# � &��#�$�>"� � $�� ��� $� ��$� ����"�% ������ "����. �" $����: «�"��� $����~ , � , ��� ���%% ���}� '�% �#�#�'��" ��#� $� �� ��#��, �� �}�� ����� ' ��}�# "��� "�"���� '. !"�"�� ��� ��}� �% �"� >�&�"��. ^��'� ��� #$ ��&�%�� �� �#��� $� �� ����"*��, ����"*�� $� �� ��&����"*��, ��� $����"�� #$ ��&��"� &��� $� �� ���#&�"*��, ���#&�"���� "���*� $� �� �&������ � >�$�#��, " � "� $������ � ��� $� "� �����>�� ��}�# "��� "�$��%�"�. =�� � �� $��� ' ��#� ��#�# � "��$���}�"�~ �������� �� "�>��».[17]

���� !�"�#� �"�� �� $����� ��"��, � �����"�""��, ����'"�� ��� #$��"�% $� �� "������~����% #���� ��"���'"� ������"�% "� ��# $��"�� ' ���'��"� #�$���. ��# #����' $�"% '�% ��>� #��� "������� ���� � �����"# ' &������������ ������. �" $��������� ���~ �"�����*�� ������ "���� � � �����% ����� ����� ���� �#��� �� ' ��. ^�����""�� �� �&� ��, *������ ��*�� `���� >�", ����%�' ��% ��'"� � !�"�#��, �����, � " «$�$���#� ���%"�� ���� ���}�#~��� $����" ������� � ���"�� "��� – *��� � $����».[18] ���#~ �&�""� ' � $�� ��� !�"�#�� $���"����� � �"��� #��"��: «�"�� �� � ��� "�� � "�� ������ � �����"�� ����� !�"�#�� &�� ����"� ' � �" ��� ������ "����. w� , � &� $��>� ' � �# � &��� "�$�����"� ��� #����% *����� �#}�%».[19]

\��% ���"�"�% "���� ��, �$����� �����"# �% !�"�#��, ������� ���"#~ ��' � $�����"�� ��"�� ��}�# ���������������� "������ � �$�&� ����� ��������"�~ &��� ����*�� ��&�� ��'"� ���}�"�%. < � ���% $�#���� ���'"��>�� ����� �� � $���� ��&�� ��'"� ���}�"�% ��*�� � $���� $���"� XIX �., ���"" &������% �� #����' ���� ' "� =� �"� ���-���� #"����'"� ��#���� � – \���� , �#�� ������ $���� ��� ��� $% ����% � "���� � � "������� ��#$$ �������, @����, ���$� � ���. ������ � � ��#-���� �� $�������� "������ #����% ��% &����"�"�% � ��#���� ��� %�� �������.

����� &����, ������% ���}�"�% !�"�#�� ��� ��� � ��&� "� �'� ���� ������, " � �� #��'"�� ��% � �$�� ��#"��: &�'&� � �"����� ��"��� ��� ��� � �"�����*�% ������"�� ������ "���� � ���"� �#�� �" ���-"���'"� &�'&�. = � � $��������"�% ��' � � �������. =�>� &�� ��-��", � ���% �"�����*�� ��*�� � ��� �#"����" ��'"�� $��"*�$� $�� ��� !�"�#��, $� �# �� ��% ��'"� ' "�������" ��%��"� � �"���� "������ �������. w� � #������~ ��}� "�� ��� $������ !�"�#��: �� "�������

Page 48: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

48

����� ���"���� $ "����"�~ ����"��� �#��, ��� " �����%. ^#��� �#� ��}� ��& � $� "����"��� «����-!�"�#� "�$����».[20] = � � $������ ����}� �% "����"�� � ��� �, ��� �"���"� �� >��� � ��%""� ���}�"�� &�� ������" *������� ������. � "�� ��� �� �� �� ����� �% ���&������""� $������ !�"�#� ��-`���� �"�. �" ��" $ "����"�~ � ��"� ��, � ��% }� ��� ��" &��� ������"� � ���}�"�� $� �#���� �� !�"�#��.

=�}"��>�� ����� �� ��$��� ������ ��% ��'"� � !�"�#�� &��� �����"�% � $��'��, �������""�� � ������ "�����: ����"*��, ��&����"*��, �"�#>��, �� �"��, �#�����, ���*��, ����*�� � ��#��� ����� �"���� "���-"� %�; ��������, �&���"�� � "���*�� ^����-{�$��"� �������. ��� $�����, $��'�� !�"�#�� $���� ���%�� �&� ���"��"�� � %�"�� &����"�%, � ��� ��������' �������"�%�� ����� � �� $���""��� !#�������. ��"�"�% ���% � �� &����"�� – �&�~��"�� ���� � ����� "�% ��& � $�� �� ������ ����. {����$�%���' $��'��-�����"�% $��� '~ � ������: «\��� ��-!�"�#�».

� �"��� ���������� "���� � "�� ��� �#�#�'��"���� � ��" � !�"�#�# $��&����� *���� ������*�� �#�#�'��"���� #��"�� � &�����. ���, � "����� ���"� 1784 �. � ��"� �#� >���� ��� $��&��� ��#$$� ���>�� �#�#�'��"��� �#���"� �� `���� �"� � ���&���}�"�, � ��% $��� ���'��"�� &���� � >���� !�"�#�� ��� � ������ � $�� ���, ���� ����#~ *�"�# �� ���"� �. = $���� $���"� 1786 �. � !�"�#�# $��&�� #��*��� �� (��"���� � #��"�� &�����) � �&� ������� $ ����"�~ ����"��� $���� ��'� �� «$�� �� ' ����� !�"�#�� � $������ ', �� ", � �� $����������� �� ?���».[21]

\���� ", � !�"�#� $����}���� ��%�' ����� ����� �~��� � �������� � ���������. �" &������% � $��'�� � ^����#, %��%�>��#�% �#���� ���� «"���"� $ �"�� � ���� ��"� ���}�"�% ������ XVIII �.» [22], ��� $������� � �� ��"�� ���� ��%� $� �� ��"���'"� $�� ��� @����. ����� &����, &>��"�% ������������% � � "������% ��� � $���$���� #������� "� �� ��"#~ $�� �����#~ ��% ��'"� ' !�"�#��.

`��}�"�� !�"�#��, "����>���% � 1785 �. ��� ��� �"�� ����"*�� $� �� ���$�"��� *����� @���� � �� $�� ��� "���}��"�% �����'"�� ����� ����, ��"' ��� ������ &�'>� ���"�"� "� ���� �������, � &�%�"%��' &�"-� '~ *���� ��������������� "���� � ��&�� ��'"� ���}�"��. !�"�#� �� ����"��� ������ � �"�� �% $� �$�"" &��$���"�""�� �#���� ���� &�'-&� ��*�� ������� �� ��~ ��&�# � "��������� '. ^���� �� $������ ���� "� ���"�� � �$�� �� ����� ���� "���� � ���� ����'"�� &�"� �, ��� ����"*�, �#����, ����*�, �����#���*�, ���&�" *� �� ����� �"���� &��� � � "����; ��� ' �� �" � �"�#>��, � ��}� >����"*�, >���"*� � �#&�"*� �� ^����"� ���&���}�"�. ^��'��"#~ $����}�# !�"�#� "���� ����� ��&����"*��, �����-�� � "���*�� ^����-{�$��"� �������, � ��}� # ��� � �&���� � �&���".

= �$���� 1786 �. ��#}�"�� !�"�#�� � ��� "� ���� +����" � +�'>� ��&���� �&��"�� ���� ��������������� "����. w������ ", $ ����� $����"�� " "� �� %��', " ��" ��� , � ��� "�������', ���� � �����"�� �#�>�� $���� ��� ���� ������ "���� � �" ����*�""� ��% ��'"� �.

Page 49: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

49

`��}�"�� ��*�� ^����"� ������� � 1785-1791 ��. $� ������ �� !�"�#�� &�� ����� $����� ������� � �"��������""�� ��� #$��"��� $� �� #�����>���% ���$�"��"�� ��� $�� ��� @������� ��$���� � � � ��$����. ?���� ��""�� ���� ����� $���>�� �#~��� �&� ��, " ���� �� � ��&� � �������"�� � ���, � �*���'"�� $� �� , �, ���� ����"� "�*�"��'"-��&�� ��'"�� #� �����"�%. w��'�% "� ������ '�% � ������""�� ��������� �������� ���� ������� �. _���"��, # ���}��~���, � ���}�"�� !�"�#��, «� ��>�� $���""�� $���� ����������� $����� ��������� ��"�… &�� $���� $$� �� &����"� ' ������ "���� $� �"���"�� «�� �""� ������», $� ��� ��'� �� �#��"� ������. < &�� $��*���" , ����� � �� �#����� ���"���"��� $"% "� &��». [23]

=�}"�� ���#�' � � ���}�"�% !�"�#�� %����' $��>�"�� ��� � � � #�� ������ � ^����-��������� ����"�. ���� !�"�#� � �� �#��"�� $���>�� ��"-"��� $����#~��� ���������� �����, �"�$�}"��� ����"�� ���� ��&-�� ��'"� ���}�"�% ��*��. < � ���% $������ � �����# � �� $��"*�$� ���&-��� ����"� �� $���� �����, ���% �"�����*�� ���������� "����, $$� �� ���� ' ����"�� �� ��"�� � ��""-$�� ������� �"� � # �, &�'&� $� �� ������ ���� � .�. ��"�� ����, ��� � ����, � ��� $�#���� "�����>�� ����� �� � ��&�� ��'"� ���}�"�� $� �#���� �� ����� �����%.

�#��>��+� � '��%�����

1. !� ������ �� ����%���� ���"��" ��� ������ � �� ��� ���}�"�% \���� !�"�#�� // \���� �% = �� ^����-��������� $����������� �"� � # �. - ���}"������, 1932. �. 9, �. 121.

2. ��#���� �. ����"��� $���% // ���"% � ����"*� � �� ������� XIX �. -<��� �, 1990, �. 103 3. ���'�� !.�. ���� !�"�#� "�$���� // @#����% � ���"�. - ^?&., 1914. -� 5, �. 411 4. ^$�"��� <. ?# �>�� ��� � �������~. - !���$, 1994, �. 127. 5. ��>����� !.\. ?���"�� ������� // \� ��% �#���� ����� � �� �. - !., 1911, �. 12 6. ��&����"-�#����� ">�"�% � XVI-XVIII ��. ^&�"�� ��#��" �. - !., 1957. �. II, �. 371. 7. ����" '�� . \���� "� ^����"� �������. - ^ ���$�', 1984, �. 17. 8. ^���"� w.. ���� !�"�#� � �� #��*��� ���"�� ��� // =$��� �� ���. 1950, � 10, �. 27. 9. ��"*�� \. !� ������ ��% ��#��"�% �������. - ������, 1872. =�$. 1, �. 21. 10. �"���� .`. ^#���� � ������% "�*�"��'"-��&�� ��'"� ���}�"�%. - ���- �, 1975, �. 96. 11. \� ��% "���� ^����"� ������� � ����"��>�� �����" � �"*� XVIII ����. - !.,1988, �. 454. 12. ��&����"-�#����� ">�"�% � XVI-XVIII ��…, �. 340. 13. \>����� !. \. ����. ��., �. 10. 14. @��"����� `.\. ������ � ���������% ��"�. - ^?&., 1860, �. 383. 15. ������ @.. ��� '���% �� ��������� ��"�. - !.,1860, �. 32. 16. ����� _. =�""-��"���*�""�% $�� ��� *������ "� ^����"� ������� // @���~*�% � ���*.

1929, �5, �. 36. 17. �� �&��� +.�., � �� �.=. ��� ��� ��������� ��"�: �� �*���'"�� �� ��� � �#�"� � //

\� ��% ^^^@. 1988, �4, �. 92. 18. =�"������ . ���� !�"�#� // _�� ��. 1991. 5 %"�., �. 4. 19. +�����} w. \��"�"�� �������. - !���$, 1996, �. 113. 20. ���'�� !.�. ���� !�"�#� "�$���� // @#����% � ���"�. - ^?&., 1914, �5. 21. ����" =. ���� !�"�#� // @��"�. 1994. �. 3-4, �. 58. 22. =% ��" !. |#�"�� ���"&#����� �#� �%//\� �������� �����. !.-�., 1930, �. 124. 23. _���" �. . ������: ����% � ���'. @���% � ��������� ��"� XIX �. -^?&., 2000, �. 24.;

=�$��"�"�% #��� "��� ��������� ��"� XIX �. ���������% ��"�: �� �� � "���� 1770-1820. - ^?&., 2002, �. 9-10

Page 50: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

50

STAL�N DÖNEM�NDE �EYH �AM�L’�N MÜCADELELER�N�N SOVYET KAYNAKLARINDA DE/���ME U/RAMASINA DA�R TESP�TLER

Sebahattin ��M��R120 [email protected]

�amil, 19. Yüzy�lda Çarl�k Rusya’s�na kar�� Kuzey Kafkasya’da verdi�i mücadele ile tan�nm��t�r. Onun bu mücadeleleri zaman zaman dönemin üst düzey Rus yetkilileri taraf�ndan da hayranl�kla kar��land��� ifade edilmekle birlikte, Çarl�k sonras�nda, özellikle Stalin’in iktidara gelmesinden sonraki süreçte bu anlay��ta da baz� de�i�iklikler olmu�tur. Onun �ahsiyetine ve mücadelesine kar�� farkl� görü�ler ortaya at�lmaya ba�lam��t�r.

Biz bu çal��ma da bu farkl� görü�leri ele alarak ana hatlar� ile bir de�erlendirme yapmaya çal��aca��z.

Osmanl� Devleti 1830’larda Kavalal� Mehmet Ali Pa�a ve o�lu �brahim Pa�a’ya kar�� verdi�i mücadelede ne yaz�k ki, kendi ba��na ba�ar�l� olamam��t�r. M�s�r valisinin birlikleri ancak bat�l� devletlerin i�e kar��mas� ile Kütahya önlerinde durdurulabilmi�tir. Bundan sonra ise, bat�l�lar�n bu yard�m�na kar��l�k Osmanl� Devleti 3 Kas�m 1839 tarihinde Tanzimat Ferman�n� ilan etmek zorunda kalm��t�r.

Dünya’da ise 1848 devrimi Avrupa devletlerinin iç yap�lar�nda isyan hareketlerine sebep olmu�tur. Yani K�r�m Sava�� öncesi geli�meler, Osmanl� Devleti’nin durumu pek iç aç�c� de�ildir.

��te bu �artlarda Rusya’n�n Osmanl� Devleti içindeki Ortadokslar�n himayesinin bir senet ile tan�nmas�n� talebi, bunun Osmanl� Devleti taraf�ndan reddedilmesi, Prens Meçikof’un 19 May�s’ta Türkiye ile münasebetlerin kesildi�ini bildirmesi ve 21 May�s’ta Türkiye’den ayr�lmas� iki devlet aras�nda sava�a giden ilk k�v�lc�m olmu�tur. 30 Kas�m 1853 tarihinde ya�anan Sinop felaketi ile de sava� geliyorum demi�tir.

Osmanl� Devleti’nin bu felaketi önemli siyasî neticeler de do�urmu�tur. �ngiliz elçisi Stratford Redcliff olay� haber al�nca, “Tanr�’ya çok �ükürler olsun harp ba�l�yor” demi�tir. Elçi, �ngiltere ve Fransa’n�n Rusya’ya kar�� sava�a girmesini çoktan beri arzulamaktad�r. Bu felaket ile art�k �stanbul’un tehlike alt�nda kald��� herkesçe anla��lm��t�r. �ngiltere ve Fransa, Osmanl� Devleti ile Rusya aras�nda bulunan anla�mazl��� çözmek için devreye girseler de, Çar Nikola bunu reddetmi�tir. Bunun üzerine de, �ngiltere ve Fransa Rusya’ya bir ültimatom vermi�lerdir. Burada ifade edilenler; Eflak ve Bo�dan’�n derhal bo�alt�lmas�; Osmanl� Devleti’nin toprak bütünlü�ünün tan�nmas�n�, ortadoks teba üzerinde himaye iddias�ndan vazgeçilmesini istemi�lerdir. Ancak, Çar bu ültimatomu da kabul etmemi�tir (9 �ubat). Bunun üzerine �ngiltere ve Fransa Rusya’ya sava� ilan etmi�lerdir (12 Mart 1854).

Amac�m�z burada sava��n gidi�at� ve safhalar� de�ildir. Daha ziyade, 1940’lardan sonraki Sovyet Rusya ve ba�l� Cumhuriyetlerin yay�nlar�nda �eyh �amil’e yap�lan hakl� veya haks�z müdahalelerdir. Özellikle bölgenin daha ilk Rus i�gallerinin ba�lad��� Sebahattin �im�ir – Doç. Dr., Türkiye Bal�kesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü), Bal�kesir

Page 51: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

51

dönemlerinde Kuzey Kafkasyal�lar�n verdikleri mücadelelerin “medeniyetsizlik” ile de�erlendirilmesi bak�� aç�s� hakk�nda fikir vermektedir.

1953 y�l�nda Gürcistan Devlet Ar�ivi idarecilerince haz�rlanan ve �amil, Sultan Türkiye’si ile �ngiliz Sömürgecilerinin Hizmetinde (Tiflis, 1953) adl� kitap, Kuzey Kafkasyal�lar� “XIX. Yüzy�lda feodalizmin te�ekkülü devrinde iptidaî bir din ile uyu�turuldu�unu” ileri sürerek, kendi dinlerinden ve yanda�lar�ndan olmayanlara hangi gözle bak�ld�klar�n�n en iyi göstergesidir. Burada, Sovyetlerin “�ekil itibar� ile millî içerik itibar� ile sosyalist kültür”e dair fikirleri Türk ve Müslümanlar için “�ekilce de, milliyetçe de sosyalistle�tirme kültürü” olarak uygulamaya çal��t�klar�n� ifade edebiliriz.

�amil ve Kuzey Kafkasya ile ilgili tart��malar�n ikinci devresi Hru�çev döneminde itibar�n�n iade edilmesi tart��malar� esnas�nda ya�anm��t�r. Burada dikkat çeken husus ise, �mam �amil’in itibar�n�n iade edilmesi tart���l�rken, dönemin Sovyet alimleri tabii olarak, yeni Sovyet siyasetinin çizdi�i çerçeve d���na ç�kamam��lard�r. Komünist Parti’nin XX. Kongresinde belirlenen esaslar çerçevesinde Sovyet yazarlar�ndan A. Pikman (Vapros� �storii, No, 3, 1956) ve Danyalov (Vapros� �storii, No, 7, 1956) vesikalara dayanarak haz�rlad�klar� çal��malarda, �mam �amil’in Kuzey Kafkasya Millî Kurtulu� hareketi için mücadele ettiklerini ve onun hiç kimsenin ajan� olmad���n� ispatlamaya çal��m��lard�r. Anna Pankratova ile L. Bu��in’in kaleme ald��� Sovyet Sosyalist Partisi XX. Kongresinin Kararlar� I����nda SSCB Tarihinin Ö�renilmesi Meselesi adl� küçük risalede Sovyet hükûmetinin resmî görü�lerini �öyle dile getirmi�lerdir;

�amil, Çar emperyalizmine kar�� kahramanca mücadele eden dahî bir devlet adam� ve büyük bir kumandan idi. Onun komuta etti�i Kafkasya sava�lar� Kuzey Kafkasya’n�n hürriyet ve istiklâl u�runda yap�lan bir mücadeledir. Bu mücadele çarl��a kar�� oldu�u nispette ilerici bir harekettir. Zira, bu meselede Rus emekçilerinin menfaatleri ile �amil hareketinin menfaatleri birle�mektedir.

Tabi, dikkatimizi çeken husus zaman zaman Sovyet co�rafyas�nda, Sovyet bilim adamlar�n�n ç�kard�klar� baz� yay�nlarda çarl���n geni�leme ve istilas�na, özellikle “Kafkasya ve Türkistan Milletlerinin Rusya’ya kat�lmas�na” kar�� ç�kanlar ve bu giri�ime mani olmaya çal��anlara Türkiye ile �ngiltere’nin ajan� gözü ile bak�lm��t�r. Kafkasya’da Ruslara kar�� büyük bir mücadele veren �eyh �amil’de “büyük bir demokrat” ve “halk�n�n gelece�i için mücadele eden” adam olmaktan ç�kar�l�p, s�radan bir ajan olarak de�erlendirilmeye ba�lam��t�r.

Nitekim N. A. Smirnov ve A. Danyalov’un çal��malar�nda �eyh �amil’in aleyhinde olan ba�ka cümlelere de rastlanmaktad�r. Smirnov’a göre, �amil, “Sovyet vatanda�lar�na ve bütün ça�da�a insanlara, istila planlar�n� demogoji ve yalanc� milliyetçilik �iarlar� arkas�nda saklayan emperyalistlerin niyetlerini aç�klam��t�r”.

�eyh �amil’i Türkiye ve �ngiltere’nin ajan� yapan Danyalov ise; “Ba�ta Amerika Birle�ik Devletleri olmak üzere, �ngiltere ile Türkiye’nin dünya üzerinde panislamist bir hilafet kurmak istediklerini görmek laz�md�r. Do�uda bir nevi “Vatikan” vazifesi görecek bu hilafet vas�tas� ile Sovyetler Birli�i’ne cihad ilan etmek istiyorlard�” diye görü� belirtmektedir.

Sovyetler Birli�i’nde �kinci Dünya Sava�� sonras�nda zihniyette ciddi de�i�iklikler görülmektedir. Nitekim bu dönemde daha 1947 y�l�nda Profesör M. G. Acemyan �eyh

Page 52: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

52

�amil’i tasfiyeye te�ebbüs setmi� ve Sovyetler Birli�i �limler Akademisi Tarih Enstitüsündeki özel bir tart��mada �amil’i, Türkiye, �ngiltere ve Fransa’n�n casusu olarak göstermeye çal��m��t�r. M. Druji’nin idare etti�i tart��mada Acemyan’a kar�� ç�karak �öyle konu�mu�tur.

“En yetkili Sovyet tarihçileri, Kafkasya istiklâl hareketinin Türkiye taraf�ndan tahrik edilmi� bir hareket olmad��� kanaatinde bulunmaktad�rlar. Bu hareket memleket dahilinde kendi ba��na te�ekkül etmi� ve �eyh �amil’in kurmu� oldu�u te�kilat bir devlet karakteri ta��maktad�r. �amil’in takip etti�i siyaset feodalizm kar��t� ve demokratik bir karakter ta��maktad�r. Bu hareket bir kurtulu� hareketi oldu�u kadar, ileri ve ilerici bir hamle de te�kil etmektedir. Acemyan tezini ispat edememi�tir. Bunu i�in uzmanlar� da teyit etmi�tir. Kafkasyal�lar�n gayri medeni oldu�u iddias� da tamamen yanl�� ve ilmi teamüllere ayk�r�d�r.

Tabi, bu tart��madan k�sa bir süre sonra, 1950’lerin ba�lar�nda Sovyet iktidar�nda �eyh �amil hakk�ndaki kanaat ve dü�ünceler de de�i�meye ba�lam��t�r. Bu de�i�im, Azerbaycanl� bilim adam� Hüseyinov’un Azerbaycan XIX. Asr�n �çtimaî ve Felsefi Tefekkür tarihinden adl� esere verilen Stalin mükafat�n�n geri al�nmas� ile ba�lam��t�r. Bu eserde, de �amil’den sitayi� ile bahsedilmesi yer almaktad�r. Ancak, Sovyet idarecileri �amil hakk�ndaki bu mütalaalar� do�ru bulmad�klar�ndan ödül geri al�nm��t�r.

Bu tarihî olaydan sonra Moskova ve Kafkasya’da de�i�ik bilim adamlar� ve Kafkasya bölgesinin siyasi yetkilileri �u sonuçlara ula�m��t�r;

1. �amil Osmanl� Sultanlar� ve �ngilizlerin ajan� idi. 2. K�r�m Harbi esnas�nda Rus ordusunun Sivastopol’daki hezimetine o sebep

olmu�tur. 3. �amil’in hareketi gerici fikirlere dayanan milliyetçi bir harekettir. Bu hareketin

gayesi Kafkasya milletlerini arkas�nda �ngiltere’nin bulundu�u Sultan Türkiye’sine ba�lamakt�r. �ngiltere ve Türkiye bizim en amans�z dü�man�m�zd�r. Bu hareket sadece derebeyleri taraf�ndan desteklenmi�tir.

4. Kafkasya milletleri daha XVIII. As�rda Çarl�k Rusya’s�n�n idaresine girmeye ve kendi arzular� ile Rusya ile birle�meye taraftar olmu�lard�r.

5. �amil’in naibi Mehmet Emin derebeyleri Türkiye’ye tehcir ettirerek Kafkasya’y� nüfussuz b�rakm��t�r.

Bu sonuçlara giden yolda �üphesiz en önemli mesele, �amil’in Türkiye hizmetinde bir ajan oldu�unun ispatlanmas�d�r. Bu konuda da ileri sürülen husus; “�amil Türkiye Sultan� ile mektupla�m��t�r. Ona, Tiflis al�nd�ktan sonra Mavera-y� Kafkasya Krall��� vaad olunmu�tur. �amil, �stanbul’dan Çerkes ve Gürcü Ordular� generali unvan�n� alm��t�r” �eklindedir.

Bu konuda da dayanaklar üç mektup olmu�tur; 1. �amil’in Padi�ah Abdülmecid’e gönderdi�i mektuplar. (1849). 2. Rusya Harbiye Naz�r� Çern��ev taraf�ndan Hariciye Naz�r� Nesselrod’e

gönderilen mektup (1839). 3. Karadeniz sahil boyu komutan� taraf�ndan General Rayevskiy için

düzenlenen takrir (1839).

Page 53: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

53

Sonuç olarak, Kafkasya’da bir döneme damgas�n� vuran, zaman�n�n önemli komutan ve askeri �amil’e ça�da�� birçok devlet adam�, hatta Rus Çar� bile sayg� göstermekten, onun kahramanl�klar�n� anlatmaktan çekinmemi�tir. Her ne kadar mücadelesinin sonunda kaybetmi� olsa bile, elde etti�i ba�ar�lar bu ba�ar�s�zl��� örtmü� ve kendisinin istedikleri yerine getirilmi�tir. Dolay�s� ile böyle bir kahraman hakk�nda, ölümünden nerede ise 90 y�l sonra muhtelif devlet ve hükümdarlar�n adam�d�r muamelesi yapmak hiç de ho� olmam��t�r. Ancak, bir vak�a olarak, mevcut idareler kendilerinden öncesini kötüleyeceklerdir �iar� burada da kar��m�za ç�km��t�r. Bunda belki, ele�tirilen dönemin ayd�nlar�n�n ortaya koyduklar� fikirlerden bekledikleri, belki II. Dünya Sava�� sonras� dünyada görülen de�i�imin yaratt��� kutupla�ma emarelerinin negatif yans�malar� etkili olmu� olabilir. Ama, ne olursa olsun, bu �amil’i kötülememiz için veya övmemiz için bir gerekçe olamaz. Çünkü, tarihî �ahsiyetler, ancak ya�ad�klar� devirdeki olaylarla de�erlendirilirlerse mükemmel olurlar. Bizde, �amil’in K�r�m Sava�� esnas�ndaki durumunu o dönemin kay�tlar�nda pek rastlayamamam�za ra�men, sonraki süreçte kar��m�za ç�kan hakk�ndaki bu tür de�erlendirmelerden dolay� böyle bir yaz� yazman�n, objektif olarak de�erlendirme k�staslar�n�n göz önüne al�nmas�n�n faydal� olaca��na kanaat ettik. Zaten, dikkat çeken bir di�er husus da, 30 Mart 1856 tarihinde toplanan Paris Konferans�nda Kuzey Kafkasya ve �eyh �amil hakk�nda tek bir sat�r yoktur. Oysa, K�r�m Sava�lar�nda Osmanl�, �ngiliz ve Frans�z kuvvetlerinin yan�nda Kafkasyal�lar da sava�m�� idi.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Berkok, �smail, Tarihte Kafkasya, �stanbul, 1958 2. Berzeg, Nihat, Çerkes Sürgünü, Gerçek, Tarihi ve Politik Nedenleri, Ankara, 1966 3. Gökçe, Cemal, Kafkasya ve Osmanl� �mparatorlu�unun Kafkasya Siyaseti, �stanbul, 1979 4. Karal, Enver Ziya, Osmanl� Tarihi, C. V, Ankara, 1983 5. Magoma, Ahmet, Komünistlerin �mam �amil Hakk�ndaki Fikir De�i�tirmeleri ve Onun Sebepleri”, Dergi,

1957

Page 54: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

54

�*��#+�% ���#�*� * +���%+#�% $�'���+� ��##�� �� *�#��>��9 +�*+�@% * +��&% XVIII – ��>�'% XIX **.

������ #�J�� ����"121

+J[��"\� �J�"�: ��"� �, $�� ���, @���%, ������, ������

= �"*� XVIII �. ������ ��"� �, #��� �� � �� � $�� ������� �&� �%� ^����-=� �"� ������� $���� $���"� XVIII �. &�� "� ���� ���� "��, � �"�� �% �"�� �� ��#��� ��""�� � ���% ��'"�� �����'"�� �����"��. =���>�"�� ����� "�$����� ��"" &�� ��%��" � ��% ��'"� '~ ����-��"� ������. w�&���� $���"� ', � ��" $����� ���#�"#~ ��% ���� �����"� �"# ��""~~ � ���'"���"#~ �"�>"~~ $�� ��#, � � ����� � � ">�"�� @����. ?�� "�� ������ ��"� � ���>���� ��� ���"�*�, ���� �� $���%��� ����#>�� �"��� ��'" #���������'. w�$�����, �� «?����"% $�� ��», ��������� ����-��"�, � �"�� �% ����� "��, � � �� $�'�# "���� $������""�� $��""� � }� ��� "� �'� ������ ��"� ��, " � ����"�� &��� �, � ��}� $���"��"�� ����"�� ���"� [2, �.15.]. ����-��"# «=�����#», ��� �� ��� "������� �� ��, $�� ��� ��"': ��#��"���� *��' \������ II, `��&�" ����, �#&�"����, +���"����, �����"���� � ����"���� ����� ���, � ��}� ������ �#�*�� ���*������ $�>� [4, �.34.].

w���"�"", � ������ ��"� � &�� � ����% ���'" ���'"��, �"��� «��'"��» &��� �� ������ � �� �� �� � �������� "��. � "�� ��� ��"�� "���}"�� «��'"��» &��� � ��" ���}�� ���}"��� �� ����� ���% ��'"�� �������.

= 80-� ���� XVIII �. ����-��" �������% ���� ��% ����"�� ��"�. �" ���"����� $�� "� �� ���-��"� � ���}�� �� � ���� � ^��'%"�� � ���"�� ���% � ���%*��, $��� ��� &�� ����~��" ���, $ � ��# �� ���-��" &%����% #$�� � ' ����-��"# ���� ^��'%"��� �����"�%, ���� ' �� "�� ��~ ��' ?���-`}���"-��"#� � #$�� � ' �" ��&#*�~ � 200 ��. �#&. [10, �.82].

= {�������'� � $���� � 1774 �. $�������� ��}"�% $��*�""�% &�'&� ��}�# �$��"�����, �$��}��~��%�% �~���� � �" ��~����, �����"��� &����� � "��������, ��&�*��"��� $�� %��"�%��, �����"��� ���"�� ��� �, �"# ��""�� ��}�#�&�*�� � .�. = � � &�'&�, $��� ����"�� ����� (@���%, �#�*�%, \��"), #��� ����� ��� � ����� � �� �$�""��, �$�&"��, �$����, $���% ' "� &�#~ ���� �"��# ��� �"�"�� ���. < \������ II, �� ���-��" `��&�" ���� � �#&�"����, \&�����-��" ����&������ � �#>�"����, � &��� ������ ����� ��� ���&���}�"� � {�$��"� _�#���. @���% ���� � _�#��� � ���&���}�"� ���'" "�#~ ���#, "�$�����""#~ "� ����"�"�� ���"����% ���. \�$���% �������� � $����}����� ����"�� �� �~�"�� ��&�"�*�� � ��%�� ��"' ��}�# ���, &����"�"�� � ��� "� ����� �� �" ������. = ���

@�����" ^#� �"&��� – �.�."., �*�" ������� �� ��� `���� �"� `_?� �. !��������, @�

Page 55: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

55

��#}�"�� \�����~ "�$����"" "#}�" &�� �~�"�� – � ��% �������"�"�%, � ��% ���$�"���, � ��% � �"��� ��'"� ���� %��%���' �$�&� �������"�"�%.

�&� % ��'� �� ��"#}���� ��#��"��� *��% ���" ���� '�% "� @���~, � % "� � "� �"#>��� ��# $�"� �����%. w \�����~ "���� "� � �����', ���� ��� ����� ' � ��>� ��'"�� >��. = �"*� 1782 �. \������ II &�� ���% � ��� �-��"� II � $��'&� $��"% ' �� $� $���� ��'� � @����. � ��>�"�~ $��' ��#��"���# *��~ ��$��� ��*# ��"#}���� "� � �'� ���� ��"��-�#��"�-� ������� � ��� (� % � "� ����� ��� ), ���'� �&��}�"�% ����� $��- ���. @���% &��� ���" ������"� � _�#��� ��� $��*����� ��% ���>���"�% �#���� ���%"�% "� �}"� �������, � $���$�� ��� �� $�"� $���"�"�% ��$����.

23 �~�% 1783 �. � ���$� � _�������� ��}�# @����� � _�#���� &�� ����~��" �~�"������� ����, $�}��>�� "���� �&���'"�# ��}��"�~ _�#��� � �� �� @����. \���� �� $�$���"�� _��������� ��� � � &�� $#&�����" � $��� �, "�� �&���� �"� ��""�� ����� [5, �.103].

=���� ��%� `���� �"� � ���&���}�"� &��� ������"� �&�� ���� � (#"��������). w�$�����, �"����*�""� �&��"�� $�#���� «����-��" �����-���, >����� ��������, #*��� ����� ��' ���������*���, +���� ����� ��' &�"�*���, �� ���-��" ���&�" ����, !���� -��" �����#��*���» [6, �.183]. ?��� � � �"���"� ��'"� �&� �% � �� ��� �������, ����� ��� `���� �"� ��������' &� ' $� $���� ��'� �� @����. w � }� ����%, "� ���% ��""�� ����� � � ' ���- ���� � ' =� �"#~ _�#��~ "�&��� ����*��, @���% &��� ��"#}��"� $���������� &���� '�%, $��$�"�� ' $�����, �� �����'" ���" �������� ' ���� ���% ��'"� ����� ��% `���� �"� ����-��"�, � &� #���}���� ��*�� "�$���"��.

= $��'��""� $���"�� ���"�#~��� ������� "� ��������� ��"�� ?.^. ? ����"� "� ��% ����-��"� ������, $�����""� $����"��# ����� �����""� ��* ����#, $���������' «��#}� ' "�>�� � ���� "���� ������ ��#����"�» [11, �.305].

= �� "� $��'�� ����-��"� ������ ?.^. ? ����"# ������' }���"�� ��#}� ' @����: «…� ���'�� ���'"�� �������% � ������" }���~ �#>~ � ��� ��#}� '.. ���� �% ��#}&� �.=. $��}� �%, % � #����"� '~ ��#}� ' }���~ $� $���� ��'� �� ���� ������ ��#����"� $� #�', � � ��%�� ����% }���~ $����� "�� &� ' � $����"�� ��$�"% ', ���� �"� ������"�� &#�� �.=., ��% �, � �.=. ����# "���# ���� ��'"�*� � $��"�*�, ���" � � ���� �$��������#~ ��#}&# $���}� ' }���~ � ��� ����, � & $� ��"�� �.=. �"� "� &� '…!�}�# ���� � �"~ $���>� �$��������� &�� � �, �� ' ���"�% ��#}&�» [11, �.305].

��"��"*�% %� �"�% � @����, ��� � ��#��� ��""� ���}���, "���"�"", �#��� ����>�% "� ^����"� �������, "� &���, �"��, #"�������'"�� � #� ������ %���"���. ?�� ������� "�� ��"�% ������ ��"� �� $ "->�"�~ � �#����� "����� ��"%���' � # ��� �"#~ � �"# $� ������ ���� "� �'� $����"��� @����, " � ��#��� ��� ��, � � ����� �"#>�"�� ���"�.

Page 56: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

56

\��% «$���"� ��» $"������' &���� � �"��� $-���"�#. ������� ��" ��� ��, � @���% &���� �� $� ��� $���� ��'� �, " � "� �"���� #����"�� �� ���� % ��'"� �, &�����, �����"��, "���� � .�. @�������� ���� � ����� #~ $"����� «$���"� �» &#����'", � $������ �"��� � "��$"���"�~ � �"���� ��. +����, � ���$ �� %� �"�% � @���� ��� �-���' � &���}��� ��'"� '~ ��� "�� ���'"� '~ $ ">�"�~ � �#�*�� ��� \��"#. \, "�&� , �%�'"� ' � >��# ��� �#� �"# "� &%�� ��'" ������ �� �&� "�$��% �� @����. = *��� }� # ���}�� ' & #� ������ �"�>"�$�� ������� $���$� �"�%� ������ ��"� ��, $����"� ��'" � XVIII �., &�� &� $��#������"���.

��� "� ��"��, ���% $��"� &#� ��� �� @���� "� ^����"� ������� #}� ������� #���� ��������� ��#���� ��""�� ��% ����. �& � � ����� ��'� �#� �����& �""� _..? ����"�� � # ���}��""� ��� ���"� II (1786 �.) «?�}�"�� ������ "�����». �" $���$����� $� �$�""� $�������"�� ��-*�� � ��""-��#}��� ������ $ &���*# �����'�� ����� � ��� }� �#"�*�-%��. < $ ������# �� ��, ���� &� �� $# ' «� �����, ��� � � $��� %�» �, � �"��"� � ��, � ���%"�~ � ��$�����. ?���#��� ������' ��&����"�� ��*�� �����'"� ��" � $# �� $���� ����"�% �� ���"�""�� ���� ���. ��"�� �� ����#��'"�� $��"*�$� $������� _..? ����"� $������>���' #��}� ��'-"� ">�"�� � ��� "�# "�����"�~, $�&#}��"�� ���$� �� � @���� («"� �$#��� ' �����'� ��», «��� ' ����*� � $���%���� ' � ��&�»).

��"�� $$� �� �#��� ���"�% � � $��� � "� ��"#���' "� �"}�� � &��� ��"�� � �#&��� ��"�� $��$% � ��� ��� � �#����, �� � � ��������� � �".

=��� � ���� �� ���"#~ ��& # $ $�������"�~ ���$�}�"�% � ��&� ����� �"���� ����� ���� � �"� �� *�" ���'"�� ���#� � � � $�� ��� %��%��% ����-��" �������. ?����"�� ��� ������ $����� � ' � �}�"�% � _�#��~ � ����~��"�~ � "�~ ����. = $��'�� � ����-��"# ������# ���������� ��"����-�#&��"� � ?.^.? ����" $� ���% "����� ' $��"�� �" �� � ����� ���� �����:

«…� }���~ ��� "���}"� � �����""� �������, � � ��� &� �� &�%�"� '�% ���� ����� � ��� � ��� ��#}&�… ?��% " ��% ��"% ���� ', � $�����%� ��' �� � *���� \������� � �� #�}��� � ��� ���#� ��>�� ������}�*�….� &��, ��� � &#�# ��> ��#�. \�$���% �����������% � ���'"� � &�� �. ^&���% ��� ���, �}� � }��� ' ����%"�% $ ���� $���%��""� � ��>�� � @����, � % $� ���~ � �&���� #���'� ���, � "���# #����"� � ���# ���� �# � �&� ����-��"�, � �� ��#}&# �"�"� ����, � �� ���� %��%~ ���" � � � �� ����� "�����"�"" &��� &#�� , ���� $� ��"'~ ����������� $��� �� " &#�� ���� ' #������ ��>� � ���# ���� �# � ��#}&# ��># � �"�» [7, �.42].

= ���� �� � ?.^.? ����"# ����-��" $� ���}��� "�������*�~ ���� ">�"�� � ��#��"���� *���� \�������: «…� *��~ \�����~ ����"%� % �������� ��"�"�� � ��� � �"� $� �"��, " ��� ���$�}�"�% �� "�

Page 57: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

57

$���}���' "� � �� � �#~��� "�# &����"�~, � ��#�����' # "�� � �� ������ �� � #��. w ��� ��� $�#��� % =�>�� $������� ��'� �� $��'�, � ��$�"�"�� $���$���"�% ��>�� � � #��}�"�� ����"�� ��� � *��~ \�����~ &������$�}�"�% $�$�>�� % �� #��*�� ��. ���*��� ����� � '�%, $����� ��&% � ���� � ������"�� ���� �.\.=. � ��>� �$���' $� #$� ' "�$� �� "� &#�#» [6, �.81].

{���' "�&���� �� � ', � ">�"�% ��}�# ������� ��"� �� (� � *��� `���� �"�) � _�#���� ����������' � ���������" ��}"� �"�>"�$-�� ������ � �"# ��$�� ������ &� �"���: "�>�� ��� �"���"�� ������- ����, "�$�������~����% �����'"�� ��}�#�&�*�. w����� � �}�"�% �����-��� ����� ���� "� ��#��"��#~ ���� ��~ $���������' �"���"��� ������ �-�%�� � ����"��� ��������, "�����>����% � "�$��%�"�""�� ">�"�%� � *��%�� _�#��� � ������ ��#��"����� ��������, ���}�#~���� ��}�# �&� ��� � *�" ���'"� ���� '~.

= 80-� ��� XVIII � �� �% $��*�� @���� "� �}"� ������� $���������' ���'��"�# ����# $���$�� ��� �"# ��""�� ����� ��" � ����"� � ����'"�� ������"��� �#�*�� � ���% "�� ������"��� \��"�. = ������""� $�}�"�� "������% \������ II. w�������>�� � � �"� �#�*�� � \��"� #���� #�#�#&�%���' $� %""��� "�&����� ��*��, #� ��>�~���� $��� ���"�%�� ����-��"� ������ � � �"� '~ �%�� ����&���}�"���� ��"� $����"# ' � �~&� ����*�� $� �� _�#���. \������ &�� ��"#}��" �� �������� ' ��~ �&� ��""#~ �"�>"~~ $�� ��#. = 1787 �. $��� $������� " $�$������ � ^#�����"-$�>� ���*������ ����>�"�� "�"�$���"��. =��� � � ��, &� � �"� ���� ���"#~ ���#. ���' $���}�� $��� ' # @���� �����, �����%�' "� _���������� ��� � , ^#�����"-$�>� � ������% &����"� ' $� �� \�����% ����-��"� ������ � \&�����-��"� ����&�����.

��� �����"��, ��������� ���� � "� ��%�� "���}�� ����~�� ' � ����-��"� &��� ��"�� �" �� . = ���#� � 1786 �. ���������� ��"����-�#&��"� � ?.^.? ����" $����%� �"%�% ������ � ����-��"# ��% $�������"�% �� � $���"� � @����. = $���� ����-��"# &��� $��� ���"� %��� ����"� ������ � ��"'����, &���� � ���. ?�� � � �����# &��� ��"� �$�*���'"�� �"� �#�*��, ����~��~��� � ��&� $��� "�&�~�� ��'"�� �#"�*��, ��� � $������������. ���, $�� ��#��"�� $��'�� ����-��"#, �"%�' ��}�" &�� $�"�&�~�� ': «� ����� ���� � ���$�}�"��� " "� $���� … ����" �� &#�� " $���""��� $������� … � ��� '�% �" ����� ' ������"�� � �����-�}"�� �"���"��� �� ����� ���, ���� � ': ��� ��� $���� ���, ���� ��� ��� $�� &��� ���", � �$ �� ��� �� �, ���� ��� $����� ���» [8, �.15].

= �"� �#�*�� �"%�~ �����# &��� �"� ��"' ��}"�% �� ��', $���'�# ����-��" ������� ���� �"����*�~ «$���}�""� � >������ � $���"� � �.\.=.» �����# $���$�������' « �� ��'" � ��� '�% $�"��"# ', "� ���� �� " $�&"� }���"�%, " "~�' "� $������� ' ��#» [8, �.15]. �.�. �"�*�� ��� �� #$��"�� � $���"� � @���� ������ ����� ��% ��}"� &��� ����� ' "� �"��� ��� "�� ����. ����� ��}�" &�� ��}� «��"� ', � �� &��}"�� ��

Page 58: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

58

&��� � "��# &����, ���� �� � &��� �����""� �, � & "���� – � ���� "�� � ����#}��"�� @���� ���$�}�"��» [8, �.15].

� �� ����-��"� ������ &�� ��� ������ ���"���" � #��"���, " $������� ��� ���$�}�"�� &� ' � $���"� �� @������� ��$����, " �"��� "�� >��� � � �# "� $���$��"����, $�� � � #&�}��� ?.^.? ����"�; «� & $�%��% �% � ���� ��#}&� � ���$�}�"�� �� "� #��#�� �.=. &�� "�"��#>��…» [8, �.95].

�&��& �� ��""��, $������""�� �"%��� �������, � $�#��� �� "� $��'� ����-��"�, ?.^.? ����" � ��$� � $������" # =�""� ������� _..? ����"# �&��� ���}"� � $������' ������� ����� ��% � $���"� � @����. «=�>� ��� �� ' ����� #�� �� ', – $�>� ?.^.? ����", – � ����-��" ��� =��. �.\.=. &������"�%, � "� �� � $� ��"� ' � -��& "� $���$���� � #��� ���%� �%, " � ��#��� "��&"� � #$�� ��'" &�� � ' �� �}" � $�'�# ��#}&� �.\.=.» [8, �.92].

w� ��#���", �����, ����� � ������$ � ��� ���"� II $������" # =�""� ������� _..? ����"# & #���}��"�� ����� �� ������ "����, ������� }����"'% ���"�� ��"�� 26 ���#� � 1786 �. #��������': «����-��"� � �� �~�'�� ��� ' "� ������>"�� ����% � ��#}&� "�>�, #$ ��&�%% "� �#��#, "� �����" "��"���""#~» [12, �.199].

= � %&�� � � }� ��� ����-��" $����%� ����# ��� $��'�� � ^.-?� ��&#��. = �"� �� "�� _..? ����"# " ��%��%� $����""� � � � �"� � ��#}� ' @����, � ��#�� "� ��% ���� ��$��� ��*� $��� "����}��"�� �� $����""� ' ��$����.

? $��# "����}��"�% ��"� ?.^.? ����" ����}�� "��#��"�� � � �� "� $��'�� �$��>���� �}" �� « ��&�� ' "����}��"�%, "� ���%��%% ����#�» [9, �.181]. =��� � � �� "�� $��'�� ����-��"# $����%� �% �����"� $����: �&�����# � 500 �#&���.

?���$���� � ���������� ���� %��, "� ��>��� ����-��"# ��"��� '�% $��� �������� ������. = ������� 1788 �. ����"��>��' � ������� >#>�"��� ��"� � ������ �� 20 ��., �������� ��", ���% ��""�� ���� ��% $� �� ���� ����� �� ���-��"� `��&�" ���, ����� ��� ��#. ��"�� $��>��>�% $��' >������ �������� ��"#���� ����-��"� � #$� ' � � � � ����&��.

=��% $�� ��# � ��"� � @�����, ����"���% ��$���% ������ ��� ��-�}"�, � &� ���"���� ' �" ���������� ��� #$��"�% � ���&���}�"�, `���� �"�, ��&����. ��"�� $��'��""�� $������ ���"� "� �� �� ��� $�-���}�� "� �������. ?��'� ����*����� ^#�����"-$�>� ����-��" ������� «$������ $���""���» ���������# ���"���"�~. ?� � �� � "� #����' $�"% ' ���������� �#�#�'��" $� �� @����.

?&��� @���� � ��"� � �#�*��� (1787-1791 ��.) $��� ������ "���� "� $��"���� "� =� �"�, "� {�$��"� _�#���.

?�� ��� @���� � ">�"�� ������ "���� &��� $������"� #���� ��� ���"� II 28 ������% 1792 �. = "�� $����������', � «"� ���"~ ���~ �#}�%…$&�}�� ' "����, � "�$��� #$"�� ���� }��#���…" $��� $����#-

Page 59: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

59

���� � �$��������� '~» $��&�� � ' «�� � ��&� �����""� ', �� � �~ ��%��� ', �������� ' ����*� � $��#�� ' �� &��� &�� '�% � �#������». ^$�*���'"�� #���� ��$��� ��*� $�������� "�"��"���""�# ���������# ��"����-�#&��"� �# \.=._#����# ���}� '�% «$�����}�""� � >������, ��"� ���&�" ���, ��"� �������, ������'*� �����#��*��» � ��., � ��% � ���� �� &"���}� ' $���� ��'� �� @����, «&�%�� ' ��, � $ ���� #�����% �� � $��� �# "�>��# ����� �% "� "�� � "�>� ��$��� ����% ���� '; � ���%���"�� }� $����""� � �� ��&�� ', � & "� $������� � ���# "�>��# �� $�����>�� ���� ��"�"��� � $�>�"��� $��"% �� �� $� ���}��#-�� ��� $���� ��'-� � ��$����», ��% � � «#$ ��&�% ' ������}"�� ����� �� $������� ' � "�� ������"�� ������'*�…��&#}��% � �"�� �~&��� �� � }���"�� &� ' #�� �""��� ���"� �� �#�� "�>��, � ��#���, �"#>�%, ���� &����"��, $�'�� � ����� $������ ' ��# �� � $���""�� �� �$��"� �����"�% � ����� � ����%"��� � �� $���� ��'� ��� ' � $��% ' $��� ���� "#}"» [1, �.286].

?�&"�% $�� ��� @���� "� ���� "� "�� � ����� � `���� �"� � � �$���� 1793 �. +�� $� ���}��" $��"% �� � «���"� $���"� � @����» �����"�% {��#������ �#����� � >�����'� �� ��������. = }� ����% �����' $������� � ��#���� ����� ��%�� `���� �"�, � � ����� � � ��"� �����.

!�}�# �� 6 "%&�% 1796 �. #����� ��� ���"� II, � "� $��� � �� #$�� �� ��" ?���� I, � ��� � ��%�� � "�� ��� ����"�"��� �"�>"�$�� ������ �#��� ��>�� �� �����"�� `���� �"� � ���&���}�"� ���� ' ������ ��"� &����"�"�� $� $� �� �� � @����. < � �� �% &��� &����"� "� $����, .�. � �� �"��� "-�� �������� #����%� "� &�� ���� �$� � ' ����" ���"��"�� � ����������� �"# ��""��� $� ������%�� �����'"�� �����"�% =� �"� �������. =��� � � �� ���'�� &������#�"�� � «"�� $�� ���» &�� , � �������� $���� ��'� � �"�' &�� �� �"���"�� ��������� ���"���"�% "� "��$#� ��� ' � ����� ">�"�%� � ��*��� ����� ' �� ���#��"��. ?���$�������' "� ���>��� '�% � �"# ��""�� ���� ����� ���� � ��" "�� '�% � ���� �����"�%�, � � ����� � ������# ��"� �#, &�� $���"�"�% �� ���� �#}�%, ������ ' ������"� ����� ��� ����� �~ ����� �"-�#����� ���-��"�������� ��%���. =�� � �$�&� ���� �� # � #���$��"�~ ���" �*�� ������'*�� `���� �"� "� @���~.

?��"% �� �������� $���"� �� &�� ��� #���"��, � ���� ">�"�% ��}�# @����� � ������� "������ ��"%���' � �������� � �"�~"� #��. w� $� %}�"�� XVIII �. ��� �"� � �� ">�"�� &��� ���������" $�� �� � ��$# �""�. ������ ��$��"�����% ��� $�������% �#���- #��*��� � �#���-$��������� ��", "� �"� � ��� � $�������� &����� ��"�� $$� �� $���"� ' ������ ���%"�~ ?� ��&#���. ���� �� "� �"�"� ������� � �"����' &��$���"�� &��$��"� � ���#"���*�� ��}�# "�$������"�""�� ����� � @�����. ���#"���*�� $������ ����� ���������� ���&� .

{������ ��������� $�� ��� @���� $����"�� �� � XVIII �. � �� "���#�>�� &��$���"�� "��� ��#���� ��""�� ���"�*, � ��� "� ��}"� &���

Page 60: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

60

�$������ '�% � ���"�*��� ����"��� ��$����. `�% �� �}�"�% � � *��� �#���� $���� ��'� � ��� �� *����&���"�� &����"�"�� _�#��� $� $� �-� �� � @����, ����"�� � ���&���}�"� ��#���� �� $� "����"��� �&�"�%, �������� @����.

� }� ����� �% ������ "����, $�� ��� �#���� $���� ��'� �� �"�������' "� $��"*�$� &���}��� ��'"� ">�"�% � "��. < �� «&����» ��� ���' ��""� ��#���� �, ����""� �� ������ "����, � ��}� ��&����"�� ��*�� �����'"� ��" � $# �� $���� ����"�% �� �����' ��% $����"�% "� ��������� ��"��.

����� &����, � XVIII �. ��"� �����, $���}�% $�� ��# $���>�� ��""���, #���$�%�� ��~ ���� ' � ���>��%�� ���"�*� �����"�% �� ��� $������"�"�% ����"�� � ��"� �# � $���"�% ���'"�� �����'. ��&�"" #�������� � � � ">�"�� &��� w#*��-��" � ����-��". ?����"�� $���"�� ���� ���� � "� �'� ����"�� �������� �~�� ���'���� &��", " � $���"��"�� � `���� �"� ����"���� �����, � ��}� "��������� «��'"��» &��� �� `}��-+����"�, $��"#��� $�� � ' ��"' ��#��"��� *��% \�����% II � ��#��� ����� ���� �}"� �������.

����$��"�� ��"�������� � $�� ������� ��%��� ����� � @����� $����� "� &�� ���%"�% ����"�� ��#��� ��""�� ���}�� \��"� � �#�*��, �'� � �� ��������� $��"� � ">�"�� ������� �����"�% &��� �� � �" ���'��"���.

!�}�#"���"� $�}�"�� ������� � �"*� XVIII – "����� XIX ��. ��}"%��' "� �'� $� ��� %"��� ��}�# @�����, �#�*��� � \��"� �� �����"�~ "� �������, ��"����>�� ��}"� ��� � ��$�� ��� ������� ���}��, " � ��"���'"� $�� ��� "���� � ���"*�� "� =� ��. ���������% $�&����, � �� ��� '~ =� �"� �$���, $��&���� ��}"�� ��}�#"���"�� ����� ��, &� �%% �#���-���"���� � �#���- #��*��� ">�"�% "� �������.

«= �" ��� � ��>������""� � �"�� �% �����"�� �"����� ' ������� � ��$�� �������, ��""-� �� ��������� $��"�� ������� ���}��, $��}�� ���� $� ��&�� ����>�� � ����"� ��#���� �» [3, �.111].

�#��*��� �������� ��' `._���� �����, � $ ��% #����� ����� � ��&���� «…������ � �����"�� # #�� ���>��� '�% � ���������� ����…, � ���������� �$�� � � �����"� &�� �"�� ��'" ���~��" � �&� # �" ����� ����"��� ��$����» [12, �.258].

? �"�"�~ ��#�� #��*�� �� ���� \. +�����, �#�����, #���$��>��' � ����#, _�#��� � "� ^����-{�$��"� �������, «..������ ��"#~ &��# ��% "�� #$��"�% "� `���� �"» [13, �.365].

�#��>��+� � '��%�����

1. +# �� ?._. !� ������ ��% "�� �� ��� ������� � 1722 $ 1803 ��, �. 3. ^?&, 1869. 2. `��}�"�� ��*�� ^����-=� �"� ������� � 20-50 ��. XIX �. !��������, 1959. 3. ���������% ��"�: "���"-��&�� ��'"�% &�'&� ��*�� ^����"� ������� � 20–60-��. XIX �.

!��������, 2006. 4. w��������� . ��� ��� �� �������� ����%� "� ^����"�� � ^���"�� `���� �" � #"�� }�"�%

���%"�% �����"� "� {�������'�. ^?&., 1848. 5. ?^{-1. ^?&., 1830, . 2.

Page 61: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

61

6. @_=\. �. 52, $. 194, �. 286, �. 1. 7. @_=\. �. 52, $. 194, �. 366, �. 1. 8. @_=\. �. 52, $. 194, �. 366, �. 4. 9. @_=\. �. 52, $. 194, �. 408, �. 1. 10. @_=\. �.=�., �. 18474. 11. @_`. �. 23. $. 1, �. 13, �. 3/2. 12. @#���-����� �"���� ">�"�% � XVIII – "����� XIX �. ^&. ��#��" �. !., 1988. 13. Gokge G. Kafkasya ve Osmanl� imparatorlu�unun Kafkasya siyaseti. �stanbul, 1979. 14. Berkok �. Tarihte Kafkasya. �stanbul, 1958.

Rabadan Sultanb�yov

XVIII �SR�N SONU – XIX �SR�N �VV�LL�R�ND� RUS�YANIN ��RQ� QAFQAZ S�YAS�T�N�N KONTEKST�ND� AVAR XANLI/I

XÜLAS�

Açar sözl�r: xanl�q, siyas�t, Rusiya, Qafqaz, feodallar

M�qal�d� XVIII �srin sonu – XIX �srin �vv�ll�rind� Rusiyan�n ��rqi Qafqaz siyas�tinin kontekstind� Da��stan�n v� Az�rbaycan�n feodal mülkl�rinin qar��l�ql� münasib�tl�rinin m�s�l�l�rin� bax�l�r. Bu dövrd� Rusiyan�n siyas�ti �vv�lkind�n t�dric�n Da��stan v� Az�rbaycan xanl�qlar�n� özün� birl��dirm�y� keçidl� f�rql�nir.

Rabadan Sultanbegov AT THE END OF XVIII CENTURY – AT THE BEGINNING OF XIX CENTURY OF RUSSIAN EAST

CAUCASIAN OF THE POLICY AT THE CONTEXT AVAR KHANATE

SUMMARY

Keywords: khanate, a policy, Russia, caucasus, feudal lords

In this article questions of relationship of feudal possession of Dagestan and Azerbaijan in a context of policy of Russia in the Caucasus at the end of XVIII - the beginning of the XIX century are considered. The policy of Russia during this period unlike previous, differs gradual transition to accession of the Dagestan and Azerbaijani khanates.

Page 62: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

62

G�NC� XANLI/ININ RUS-GÜRCÜ BLOKU �L� MÜBAR�Z�S� TAR�X�ND�N

Camal MUSTAFAYEV122

Açar sözl�r: rus-gürcü bloku, x�rac, as�l�l�q, G�nc� xanl���, h�rbi yard�m

Az�rbaycan�n dig�r xanl�qlar� kimi, G�nc� xanl��� da XVIII �srin ortalar�nda meydana g�lmi�di. 1747–ci ild� Nadir �ah�n öldürülm�si il� �f�ar imperiyas�n�n da��lmas�ndan istifad� ed�n �ahverdi xan Ziyado�lu Murovda�la Kür çay� aras�ndak� torpaqlarda müst�qil G�nc� xanl���n�n �sas�n� qoydu. �lveri�li co�rafi mövqey� v� z�ngin t�bii s�rv�tl�r� malik olan G�nc� xanl��� yarand��� ilk dövrl�rd�n ba�layaraq qon�u dövl�tl�r aras�nda mübariz� obyektin� çevrildi. Gürcüstandan C�nubi Az�rbaycana, �u�aya, Bak�ya v� D�rb�nd� ged�n ticar�t yollar�n�n G�nc�d�n keçm�si bu xanl��� daha c�lbedici edirdi. Gürcü çarlar� Teymuraz v� onun o�lu II �rakli, habel� qaraba�l� P�nah�li xan G�nc� xanl���na sahib olmaq u�runda mübariz�d� daha böyük f�all�q göst�rirdil�r.

�randa hakimiyy�t u�runda mübariz�nin q�z��mas�ndan istifad� ed�n gürcü çarlar� öz torpaqlar�n� Az�rbaycan torpaqlar�, ilk növb�d� is� G�nc� v� �r�van xanl�qlar� hesab�na geni�l�ndirm�y� çal���rd�lar. Gürcü çarlar�n�n bu niyy�tind�n yax�� x�b�rdar olan qaraba�l� P�nah�li xan onlar� qabaqlamaq, G�nc� xanl���n� Qaraba� xanl���ndan as�l� v�ziyy�t� salmaq üçün add�mlar atma�a ba�lad�. 1749-cu ilin sonlar�nda yürü�� ba�layan P�nah�li xan G�nc� ��h�rinin bir hiss�sini �l� keçirs� d� orada möhk�ml�n� bilm�di. Gürcü çarlar�n�n 12 min n�f�rlik ordu il� yax�nla�mas� Qaraba� xan�n� G�nc�ni t�rk etm�y� m�cbur etdi. R�qibl�r aras�nda G�nc� yax�nl���nda ba� ver�n döyü� is� P�nah�li xan�n m��lubiyy�ti il� n�tic�l�ndi. Bu hadis� G�nc� xanl���n�n gürcü çarlar�ndan as�l� v�ziyy�t� dü�m�sin� v� �ahverdi xan�n onlara mü�yy�n m�bl��d� x�rac öd�m�sin� g�tirib ç�xard� [7, h.I, s.238]. P�nah�li xan�n G�nc�ni �l� keçirm�k üçün t��kil etdiyi növb�ti yürü� d� u�ursuzlu�a düçar oldu. Teymuraz v� �raklinin birl��mi� qüvv�l�ri Qaraba� xan�n� növb�ti d�f� G�nc�ni t�rk etm�y� m�cbur etdi. Gürcü çarlar�n�n P�nah�li xan üz�rind� bu q�l�b�sind�n sonra �ahverdi xan onlara h�r il 10 min tüm�n m�bl��ind� x�rac öd�m�yi öhd�sin� götürdü[6, s.22].

Az�rbaycn�n bir çox hakiml�ri, o cüml�d�n qaraba�l� P�nah�li xan, ��kili Hac� Ç�l�bi xan onlar�n G�nc�d�ki hakimiyy�tin� son qoymaq üçün fürs�t axtar�rd�lar. II �raklinin 1752-ci ild� «Q�z�lqaya x�yan�ti»nd�n sonra böyük qüvv� il� hücum ed�n ��ki hakimi Hac� Ç�l�bi xan G�nc� xanl���n�, habel� Qazax v� Borçal� sultanl�qlar�n� onlar�n as�l�l���ndan azad etdi. Göst�rm�k laz�md�r ki, Hac� Ç�l�binin gürcü çarlar� il� bu mübariz�sind� g�nc�li �arverdi xan da f�al i�tirak etmi�di[6, s.25].

Az�rbaycan torpaqlar� hesab�na öz �razisini geni�l�ndirm�y� can atan, lakin yaln�z öz qüvv�l�ri il� buna gücü çatmayan gürcü çarlar� bu planlar�n� Rusiyan�n köm�yi il� h�yata keçirm�y� c�hd göst�rm�y� ba�lad�lar. Gürcü mü�llifl�rinin özl�rinin d� qeyd etdikl�ri kimi, gürcü çarlar� Rusiyan� bu i�� �irnikl�ndirm�k üçün Az�rbaycan

Camal Mustafayev – t.ü.e.d., AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun apar�c� elmi i�çisi

Page 63: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

63

torpaqlar�n�n i��al� il� ba�l� gizli proqram haz�rlay�b ona t�qdim etmi�dil�r. Proqramda Rusiya hökum�tin� t�klif olunurdu ki, Nadir �ah�n ölümü il� �laq�dar �randa yaranm�� hakimiyy�t bo�lu�undan istifad� ed�r�k Az�rbaycan�n Gürcüstanla h�ms�rh�d torpaqlar�n�, o cüml�d�n G�nc� v� �r�van xanl�qlar�n� i��al etm�k üçün qüvv� gönd�rsin. Lakin Rusiyan�n Xarici ��l�r Kollegiyas� gürcü hakiml�rinin bu t�klifini q�bul etm�kd�n imtina etdi. Cavab m�ktubunun m�zmunundan ayd�n olur ki, Rusiya t�r�fi C�nubi Qafqaza h�r hans� müdaxil� etm�kl� ilk növb�d�, Osmanl� Türkiy�sini q�c�qlan-d�rmaqdan çox ehtiyat edir. M�ktubda aç�q ��kild� bildilirdi ki, Osmanl� hökum�ti bölg�d� heç bir f�all�q göst�rm�diyi bir ��raitd� «imperiyan�n maraqlar� gürcül�rin müdafi�sin� v� �ranla ba�l� h�r hans� m�s�l�y� müdaxil� etm�y� imkan vermir» [17, s.158-159]. Lakin bu heç d� Rusiyan�n C�nubi Qafqaza dair i��alç�l�q planlar�ndan imtina etm�si dem�k deyildi. �slind� çar hökum�ti bu dövrd� �sas diqq�ti Avropa dövl�tl�ri il� münasib�tl�rin h�llin� yön�ltdiyind�n Nadir �ah�n ölümünd�n sonra C�nubi Qafqazda yaranm�� v�ziyy�ti oldu�u kimi saxlamaq, gürcü çarlar�n�n t�klif etdikl�ri �razi i��allar�n� �lveri�li m�qam yeti��n� q�d�r t�xir� salmaq niyy�tind� idi.

Rusiyan�n yard�m göst�rm�kd�n imtina etm�sin� baxmayaraq art�q Kartli-Kaxetiya çar� olmu� II �rakli G�nc� xanl��na olan iddialar�n� daha inadla h�yata keçirm�y� çal���rd�. Qaraba�l� P�nah�li xan da h�r vasit� il� G�nc� xanl���na sahib olma�a can at�rd�. Öz qüvv�si il� bu hakiml�rin qar��s�nda dayana bilm�y�c�yini ba�a dü��n �ahverdi xan v�ziyy�td�n ç�x�� yolunu �randa v� Az�rbaycanda hakimiyy�t u�runda mübariz� aparan M�h�mm�dh�s�n xan Qacara s���nmaqda gördü. Qarada�l� Kaz�m xan�n v� g�nc�li �ahverdi xan�n h�rbi yard�m�ndan istifad� ed�n Qacar hakimi T�brizd� möhk�ml�ndikd�n sonra 1757-ci ild� C�nubi Qafqaza yürü�� ba�lad�. Lakin onun �u�a qalas�n� v� Gürcüstan� �l� keçirm�k c�hdi iflasa u�rad� [9, s.87-91]. Qacar hakiminin bu u�ursuzlu�u g�nc�li �ahverdi xan üçün çox a��r n�tic�l�r� g�tirib ç�xard�. P�nah�li xan v� II �rakli C�nc� xan�n� c�zaland�rmaq q�rar�na g�ldil�r. Gürcül�rin h�rbi yard�m�ndan istifad� ed�n P�nah�li xan 1758-ci ild� C�nc� xanl���n� �l� keçirdi v� �ahverdi xan� ail�si il� birlikd� �sir götür�r�k �u�a qalas�na apard� [3, v.111].

Gürcü çar� G�nc� xanl���nda yaln�z P�nah�li xan�n hakimiyy�tinin b�rq�rar olmas� il� raz�la�maq ist�mir v� v�ziyy�ti öz xeyrin� d�yi�dirm�k üçün fürs�t axtar�rd�. 1761-ci ild� �ahverdi xan�n Gürcüstana qaçmas� v� köm�k üçün ona müraci�t etm�si II �raklinin G�nc�y� hücum etm�si üçün imkan yaratd�. M�hz gürcü çar�n�n köm�yi il� G�nc�d� öz hakimiyy�tini b�rpa ed�n �ahverdi xan yenid�n II �raklid�n as�l� v�ziyy�t� dü�dü v� ona h�r il 10 min tüm�n m�bl��ind� x�rac öd�m�k haqq�nda �vv�lki öhd�liyini b�rpa etdi [6, s.28; 7, I h., s.248].

�ahverdi xan Kartli-Kaxetiya çarl��� qar��s�nda bu öhd�liyi götürm�kl� �slind� özünün ölümün� imza atm�� oldu. Gürcü çarl���na öd�nil�n x�rac�n a��rl���ndan cana doyan G�nc� �halisi 1768-ci ild� onlar� bu v�ziyy�t� salan �ahverdi xana qar�� üsyan qald�rd�. Üsyan yax�n adamlar�ndan birinin �ahverdi xan� öldürm�si il� n�tic�l�ndi. �ahverdi xan�n böyük o�lu M�h�mm�dh�s�n xan G�nc� xan� oldu[5, v. 4-5 arxa]. Müst�qil siyas�t yeritm�y� çal��an M�h�mm�dh�s�n xan, müv�qq�ti d� olsa, G�nc� xanl���n�n Kartli-Kaxetiya çarl���ndan v� Qaraba� xanl���ndan as�l�l���na son qoydu. Lakin G�nc� xanl���n�n h�rbi c�h�td�n z�ifliyi ona bu siyas�ti sona q�d�r h�yata

Page 64: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

64

keçirm�y� imkan vermirdi. Getdikc� müt�madi xarakter alan da��d�c� l�zgi hücumlar� M�h�mm�dh�s�n xan� da köm�k üçün II �rakliy� müraci�t etm�y� m�cbur edirdi. Qaraqaytaq usmisi �mir H�mz�nin G�nc� xanl���na da��d�c� yürü�ü bu m�s�l�d� h�lledici rol oynad�. Gürcü çar�n�n göst�rdiyi h�rbi yard�m is� G�nc� xanl���n�n yenid�n Kartli-Kaxetiya çarl���ndan as�l� v�ziyy�t� dü�m�si il� n�tic�l�ndi. Görünür el� bunun n�tic�si idi ki, II �rakli 1769-cu ild� Rusiya hökum�tin� ünvanlad��� m�ktubunda G�nc� xan�n� özünün t�b��si adland�rm��d� [16, I h, s.238].

�ld� edilmi� bu u�ura baxmayaraq, II �rakli G�nc�d�ki hakimiyy�tinin uzun müdd�t davam ed�c�yin� bu d�f� d� �min deyildi. O, m�s�l�nin bird�f�lik öz xeyrin� h�ll edilm�si üçün Rusiyan�n h�rbi yard�m�na nail olma�a çal���rd�. Lakin bu dövrd� �sas diqq�ti 1768-1774-cü ill�r müharib�sind� Osmanl� Türkiy�si üz�rind� q�l�b� çalma�a yön�ld�n Rusiya Az�rbaycan xanl�qlar�na münasib�td� çox ehtiyyatl� siyas�t yeridir, onlar� q�c�qland�rmamaq üçün h�r hans� bir f�al add�m atmaqdan ç�kinirdi. Müharib� dövründ� Kartli-Kaxetiya çarl���n�n �razisind� rus qo�unlar�n�n yerl��dirilm�sinin Az�rbaycanda naraz�l�qla qar��lanmas�na rus diplomatiyas� çox çevik reaksiya vermi�di. Hökum�tin Az�rbaycan xanlar�na gönd�rilmi� müraci�tind� bu ordunun onlar üçün heç bir t�hlük� tör�tm�diyi bildirilmi�di [1, s. 134].

Göst�rm�k laz�md�r ki, Rusiya hökum�ti müharib� dövründ� Az�rbaycan xanl�qlar�na münasib�td� yeritdiyi bu siyas�t� öz mütt�fiqi II �raklinin d� �m�l etm�sini t�l�b edirdi. M�s�l� buras�ndad�r ki, Kartli-Kaxetiya çar� Rusiya il� birlikd� Türkiy�y� qar�� müharib�d� i�tirak etm�kl� yana�� Az�rbaycan�n daxili i�l�rin� müdaxil� etm�kd� davam edir, xanl�qlar aras�ndak� ç�ki�m�l�rd�n özünün i��alç�l�q niyy�tl�rini h�yata keçirm�k üçün istifad� etm�y� çal���rd�. Qubal� F�t�li xan�n getdikc� gücl�nm�sini özünün G�nc� xanl���nda möhk�ml�nm�k plan�na ciddi mane� hesab ed�n II �rakli Qaraba� v� ��ki xanlar�n�n ona qar�� t��kil edil�n h�rbi yürü�l�rin� f�al yard�m göst�rirdi. Konsul Boqolyubov Xarici ��l�r Kollegiyas�na gönd�rdiyi m�lumat�nda göst�rirdi ki, Osmanl� dövl�ti il� müharib�nin davam etdiyi bir ��raitd� II �raklinin Az�rbaycan�n daxili i�l�rin� müdaxil� etm�si Rusiyan�n burada yeritdiyi siyas�tl� uy�un g�lmir [4, v. 43-44]. Onun fikrinc� gürcü çar�n�n Az�rbaycanda tör�tdiyi t�xribatlar K�rim xan Z�ndin d� Rusiya-Osmanl� müharib�si zaman� tutdu�u bit�r�fliyin pozulmas�na v� Az�rbacanda rus-gürcü blokuna qar�� yeni bir c�bh�nin aç�lmas�na g�tirib ç�xara bil�r [4, v. 43-44]. Görünür konsulun bu m�lumat�n�n t�siri idi ki, II �rakli bir müdd�t Az�rbaycan xanl�qlar�n�n daxili i�l�rin� qar��maqdan imtina etmi�di.

Onu da göst�rm�k laz�md�r ki, XVIII �srin 70-ci ill�rinin sonlar�ndan ba�layaraq Rusiyan�n Qafqaz siyas�tind� k�skin d�yi�iklik ba� verdi. Bu d�yi�ikliyin kökünd� 1768-1774-cü ill�rd� ba� vermi� Rusiya-Osmanl� müharib�sind� �ld� edilmi� u�urlar dayan�rd�. M�hz bu q�l�b�d�n sonra Rusiyan�n Qafqaz siyas�tind� uzun müdd�t mü�ahid� edil�n passivlik böyük f�all�qla �v�z olundu. Bu siyas�tin h�yata keçirilm�si zaman� is� «xristian t��ssübke�liyi», «xristian h�mr�yliyi» kimi vasit�l�rd�n geni� istifad� edilirdi. II Yekaterina höküm�ti C�nubi Qafqaz�n xristian �halisind�n, ilk növb�d� is� erm�nil�rd�n öz m�qs�dl�rin� çatmaq üçün yaralanma�a çal���rd�. Bütün Gürcüstan� v� onunla qon�uluqda yerl���n Az�rbaycan torpaqlar�n� Kartli-Kaxetiya çar� II �raklinin hakimiyy�ti alt�nda birl��dir�r�k gücl�ndirm�k v� tarixi Az�rbaycan

Page 65: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

65

torpaqlar� hesab�na erm�ni çarl��� yaratmaq son m�qs�d� - bütün C�nubi Qafqaza sahib olmaq m�qs�din� çatmaq üçün �sas vasit�l�rd�n hesab edilirdi. Öyr�nil�n dövrd� bölg�d� yaranm�� h�rbi-siyasi ��rait, ilk növb�d� �ran dövl�tinin z�ifliyi, Az�rbaycan xanl�qlar� aras�nda daima davam ed�n ç�ki�m�l�r v� Osmanl� Türkiy�sinin h�rbi u�ursuzluqlar� Rusiyan�n C�nubi Qafqaza, el�c� d� �ran v� Türkiy�y� dair i��alç�l�q planlar�n�n h�yata keçirilm�si üçün �lveri�li ��rait yarad�rd�.

Bu dövrd� G�nc� xanl���n�n daxili siyasi h�yat�nda v� Kartli-Kaxetiya çarl��� il� münasib�tl�rind� d� xeyli d�yi�iklik ba� vermi�di. 1778-ci ild� ba� vermi� saray çevrili�i n�tic�sind� hakimiyy�td�n devrilmi� M�h�mm�dh�s�n xan� qarda�� M�h�mm�d xan �v�z etmi�di. Yeni xan�n ilk add�mlar�ndan biri Kartli-Kaxetiya çarl���na x�rac öd�m�kd�n imtina etm�li oldu. Hakimiyy�tinin t�hlük�sizliyini t�min etm�y� çal��an M�h�mm�d xan�n eyni zamanda öz yax�n qohumlar�n� s�x��d�rmas� ona g�tirib ç�xard� ki, onun kiçik qarda�lar� olan Cavad xan qaraba�l� �brahimx�lil xan�n, R�him xan is� II �raklinin himay�sin� s���nmal� oldu[6, s. 35]. M�h�mm�d xan�n yeritdiyi bu siyas�t bir t�r�fd�n xanl���n daxili siyasi v�ziyy�tini g�rginl��dirdi, dig�r t�r�fd�n is� Qaraba� xanl���n�n v� Kartli-Kaxetiya çarl���n�n yeni h�rbi müdaxil�si üçün �lveri�li ��rait yaratd�.

G�nc� xanl���n� t�kba��na ita�td� saxlama��n mümkün olmad���n� gör�n II �rakli ona birg� sahib olmaq bar�d� qaraba�l� �brahimx�lil xanla raz�l��a g�lm�y� m�cbur oldu. Mütt�fiql�rin birl��mi� qo�unu 1780-ci ilin �vv�lind� G�nc� xanl���n� �l� keçirdi. M�h�mm�d xan hakimiyy�td�n m�hrum edildi v� �sir götürüldü. Xanl���n idar� edilm�si Qaraba� xan�n�n nümay�nd�si H�zr�tqulu b�y� v� gürcü çar�n�n nümay�nd�si Keyxosrov Andronika�viliy� tap��r�ld� [6, s. 36; 7, I h., s.73]. Lakin G�nc�d� b�rq�rar olmu� ikihakimiy�tlilik uzun müdd�t davam etm�di. Bir t�r�fd�n mütt�fiql�rin xanl�qda yeritdikl�ri a��r vergi siyas�ti, dig�r t�r�fd�n is� onlar�n aras�ndak� ziddiyy�tl�r 1783-cü ild� G�nc� �halisinin üsyan qald�rmas�na s�b�b oldu. Bundan istifad� ed�n �brahimx�lil xan II �raklinin nümay�nd�sinin G�nc�d�n qovulmas�na v� öz adam� olan Hac� b�yin hakimiyy�ti �l� almas�na nail oldu [14, v. 60].

C�nc� m�s�l�sind�ki növb�ti u�ursuzlu�a baxmayaraq II �rakli özünün i��alç�l�q planlar�ndan imtina etm�k fikrind� deyildi. O, bu d�f� d� öz planlar�n� h�yata keçirm�k üçün Rusiyan�n göst�r�c�yi yard�ma ümid b�sl�yirdi. Rusiyan�n Qafqaz siyas�tinin f�alla�d��� bir ��raitd� bu ümid getdikc� daha real görünürdü. 1783-cü ild� imzalanm�� Georgievsk müqavil�sin� �sas�n Gürcüstanda iki rus batalyonunun yerl��dirilm�si gürcü çar�nda G�nc� m�s�l�sini tezlikl� bird�f�lik öz xeyrin� h�ll ed�c�yin� böyük inam yaratd�. Bununla bel�, II �rakli bundan sonra da G�nc�y� ��riksiz v� uzun mudd�t sahib ola bilm�di. 1786-c� ild� II �raklinin v� �brahimx�lil xan�n yard�m� il� hakimiyy�t� g�l�n Cavad xan onlara mü�yy�n q�d�r x�rac öd�s� d� sonralar bundan tamamil� imtina etdi. II �raklinin rus qo�unlar�n�n köm�yi il� 1787-ci ild� G�nc�ni �l� keçirm�k c�hdi yen� d� iflasa u�rad� [2, s. 91-92].

Bu dövrd� Rusiyan�n hakim dair�l�ri II �raklinin Az�rbaycan xanlqlar�na qar�� yeritdiyi i��alç�l�q siyas�tini daha da �irnikl�ndirirdil�r. Qafqazdak� rus qo�unlar�n�n komandan� P.S.Potyomkin Tiflisd�ki rus batalayonlar�n�n komandan� S.D.Burna�ova yaz�rd� ki, Rusiyan�n himay�si Kartli-Kaxetiya çarl���n�n gücl�nm�sin� çal��an II

Page 66: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

66

�raklinin �l-qolunu n�inki ba�lam�r, �ksin� onu daha da möhk�ml�ndirir. �slind� bu dövrd� C�nubi Qafqazda güclü gürcü çarl���n�n olmas� Rusiya üçün çox s�rf�li idi. Bir s�ra hallarda aç�q t�cavüz imkanlar�ndan m�hrum olan II Yekaterina hökum�ti öz planlar�n� bu çarl���n �li il� h�yata keçirm�k ist�yirdi.

Bununla bel�, XVIII �srin 90-c� ill�rinin �vv�ll�rind� Rusiyan�n xarici siyas�tind� Qafqaz m�s�l�sinin yenid�n arxa plana keçm�si bu dövl�tin Kartli-Kaxetiya çarl���n� gücl�ndirm�k plan�n�n realla�mas�na imkan verm�di. El� bu dövrd� A�a M�h�mm�d xan�n �randa v� C�nubi Az�rbaycanda möhk�ml�nm�si v� C�nubi Qafqaza dair iddialar�n� aç�q ��kild� ortaya qoymas� G�nc� xanl��� �traf�nda c�r�yan ed�n hadis�l�r� d� öz t�sirini göst�rdi. H�l� 1787-1791-ci ill�r Osmanl�-Rusiya müharib�si �r�f�sind� Rusiyan�n Cürcüstandak� qo�unlar�n� geri ça��rmas� II �raklinin G�nc�y� t�kba��na sahib olmaq niyy�tind�n müv�qq�ti d� olsa vaz keçm�sin� s�b�b oldu. Yeni ��raitd� Qacar hakiminin çox ciddi t�hlük� oldu�unu ba�a dü��n II �rakli �brahimx�lil xanla dü�m�nçiliyi unudaraq ona qar�� birl��m�y�, eyni zamanda G�nc� xanl���n� öz aralar�nda bölü�dürm�k haqq�nda Qaraba� xan� il� raz�l��a g�lm�y� m�cbur oldu.

�brahimx�lil xan�n v� II �raklinin birg� hücumu qar��s�nda tab g�tir� bilmy�c�yini yax�� ba�a dü��n Cavad xan v�ziyy�td�n ç�x�� yolunu A�a M�h�mm�d xanla yax�nla�maqda gördü. Heç d� t�sadüfi deyil ki, Qacar hakiminin C�nubi Qafqaza 1795-ci il yürü�ü zaman� ona yard�m göst�rmi� bir neç� Az�rbaycan hakimind�n biri d� g�nc�li Cavad xan olmu�du. G�nc� xan� h�m �u�an�n mühasir�si, h�m d� Tiflis� yürü� zaman� Qacar ordusuna �rzaq v� canl� qüvv� il� yard�m göst�rmi�di [6, s. 58]. Bununla bel�, A�a M�h�mm�d xan Qacar böyük qüvv� il� hücum etm�sin� baxmayaraq C�nubi Qafqaz� �l� keçirib burada möhk�ml�n� bilm�di v� geri ç�kildi. Qacar hakiminin bu u�ursuzlu�u Cavad xan üçün çox a��r n�tic�l�r� g�tirib ç�xard�. Cavad xan�n Qacar ordusuna yard�m göst�rm�si onsuz da G�nc� xanl���n� öz aralar�nda bölü�dürm�k haqq�nda raz�l��a g�lmi� �brahimx�lil xan�n v� II �raklinin bu i�i tezlikl� h�yata keçirm�l�rin� t�kan verdi. Qacar ordusu �imali Az�rbaycan� t�rk etm�y� macal tapmam�� �brahimx�lil xan gürcü çar�na müraci�t ed�r�k onu G�nc� üz�rin� hücum etm�y� ça��rd�. O, II �rakliy� gönd�rdiyi m�ktubunda yaz�rd�: «G�nc� bizim ümumi dü�m�nimizdir…, biz bu i�� son qoymal�y�q»[7, II h.s.155].

G�nc� xanl��� üz�rin� yürü�� birinci Kartli-Kaxetiya çarl��� ba�lad�. 1796-c� ilin fevral�nda �ahzad� Aleksandr�n v� Davidin ba�ç�l�q etdiyi 3 min n�f�rlik gürcü qo�unu G�nc� ��h�rini mühasir�y� ald�. Lakin k�skin �rzaq q�tl��� il� üzl���n v� pis silahlanan gürcü qo�unu ��h�ri �l� keçir� bilm�di [8, s. 16]. H�min ilin mart�nda �brahimx�lil xan öz mütt�fiqi Öm�r xanla G�nc�y� yax�nla�d�. Tezlikl� Cavad xan�n G�nc�d� hakimiyy�ti �l� keçirm�y� çal��an qarda�� R�him xan da onlara qo�uldu. Bel�likl�, G�nc�ni mühasir�y� alan qo�unlar�n ümumi say�, t�xmin�n, 15 min n�f�r� çatd� [10, s.33].

Lakin mütt�fiql�r böyük qüvv� üstünlüyün� malik olmalar�na baxmayaraq g�nc�lil�ri t�slim olma�a m�cbur ed� bilm�dil�r v� 4 aya q�d�r davam etmi� mühasir�y� keçdil�r. Bu m�dd�t �rzind� mütt�fiq qo�unlar� G�nc� �traf�ndak� k�ndl�ri amans�z ��kild� qar�t etdil�r, onlardan dördünün �halisini bütünlükl� ��m��ddil� köçürdül�r [15,s.31]. Lakin n� ��h�rd� ba�lam�� güclü acl�q, n� d� mütt�fiql�rin qüvv� üstünlüyü g�nc�lil�rin müqavim�tini q�ra bilm�di. Yaln�z II �raklinin 7 min n�f�rlik yeni ordu il�

Page 67: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

67

G�nc�y� yax�nla�mas� x�b�ri Cavad xan� �brahimx�lil xanla dan���qlara ba�lama�a m�bur etdi. Tezlikl� II �raklinin d� qo�uldu�u bu dan���qlar n�tic�sind� Cavad xan gürcü çar�na h�r il 15 min, �brahimx�lil xana 10 min manat m�bl��ind� x�rac öd�m�yi, A�a M�h�mm�d xan�n Tiflis� yürü�ü zaman� �l� keçirilmi� 400 n�f�r gürcü �sirini qaytarma��, öz o�lunu v� bac�s�n� Qaraba� xan�na �man�t verm�yi, habel� Öm�r xan�n döyü�çül�rind�n h�r birin� 40 manat pul paylama�� öhd�sin� götürdü [7, II h., s.346-347; 10,s.33]. Göründüyü kimi, Cavad xan, çox a��r ��rtl�rl� d� olsa, G�nc� xanl���n�n mütt�fiql�r t�r�find�n i��al olunmas�na imkan verm�di. Lakin bu heç d� G�nc� xanl���n�n siyasi h�yat�nda sabitliyin b�rq�rar olmas� dem�k deyildi.

1796-c� ild� Az�rbaycan�n dig�r xanl�qlar� kimi, G�nc� xanl��� da Rusiyan�n i��alç� yürü�ün� m�ruz qald�. A�a M�h�mm�d xan Qacar�n 1795-ci ild� Qaraba� xanl���na v� Kartli-Kaxetiya çarl���na etdiyi da��d�c� yürü�ü özünün C�nubi Qafqazdak� mövqel�rin� a��r z�rb� hesab ed�n çar hökum�ti bu yürü�ün t�krarlanaca��ndan ehtiyat ed�r�k t�cili t�dbirl�r gördü. II Yekaterinan�n s�r�ncam�na �sas�n Qafqazdak� rus qo�unlar�n�n komandan� �.Qudoviç 1795-ci ilin noyabr�nda polkovnik S�roxnevin ba�ç�l��� il� Gürcüstana 6 s�hra topu il� silahlanm�� 2 batalyon gönd�rdi [12, v. 289 arxa]. H�min ilin dekabr�nda Tiflis� çatan bu h�rbi birl��m�nin qar��s�nda A�a M�h�mm�d xan Qacar�n Gürcüstan� ikinci d�f� qar�t etm�sin� imkan verm�m�k v�zif�si qoyulmu�du. T�xmin�n el� h�min vaxt Da��stana v� Az�rbaycana gönd�rilmi� general �.Savelyevin 3 batalyondan ibar�t h�rbi d�st�si Qacar hakiminin X�z�r d�nizinin q�rb sahill�rini �l� keçirm�sinin qar��s�n� almal� idi [10, s. 87].

Lakin tezlikl� bu d�st�l�rin Rusiyan�n hakim dair�l�rinin haz�rlad�qlar� geni� i��alç�l�q planlar�n�n h�yata keçirilm�si üçün yet�rli olmad��� ayd�n oldu v� C�nubi Qafqaza daha böyük ordu gönd�rm�k haqq�nda q�rar q�bul edildi. Rusiya hökum�tinin i��alç�l�q planlar� II Yekaterinan�n bu orduya komandan t�yin edilmi� general V.Zubova verdiyi t�limatda �trafl� ��kild� ��rh olunmu�du. �slind� t�limatda ir�li sürülmü� m�s�l�l�rin �ks�riyy�ti heç d� yeni olmay�b Yekaterina hökum�tinin vaxtil� haz�rlad��� «Yunan layih�si»nd� ir�li sürülmü� m�s�l�l�rin t�krar� idi. V.Zubovun i��alç� ordusu v� ona tabe olan X�z�r h�rbi donanmas� qar��s�nda C�nubi Qafqazda möhk�ml�nm�k, burada xristian faktorunu gücl�ndirm�k, X�z�r d�nizinin bütün sahill�rini v� limanlar�n� �l� keçirm�k, �ran�n daxili vilay�tl�rini i��al etm�kl� Hindistanla birba�a �laq� yaratmaq kimi n�h�ng v�zif�l�r qoyulmu�du. Bu v�zif�l�rin yerin� yetirilm�si h�m d� Rusiyan�n Balkanlardan v� C�nubi Qafqazdan Osmanl� Türkiy�si üz�rin� hücum ed�r�k �stanbulun �l� keçirilm�si v� Bizans imperiyas�n�n b�rpa edilm�si il� �laq�l�ndirilirdi [11, v.3 arxa-29 arxa].

II Yekaterinan�n t�limat�nda rus-gürcü blokunun G�nc� xanl��� il� münasib�tl�ri m�s�l�sin� d� toxunulurdu. Rusiya hökum�ti Kartli-Kaxetiya çarl���n� G�nubi Qafqazda hegemon qüvv�y� çevirm�yi planla�d�r�r v� bu m�qs�dl� Az�rbaycan�n �r�van, Naxç�van v� G�nc� xanl�qlar�n� II �raklinin tabeçiliyin� verm�yi planla�d�r�rd�. Hökum�tin fikrinc� bu yolla gücl�ndirilmi� Kartli-Kaxetiya çarl��� Rusiyan�n �ran v� Osmanl� dövl�tl�rin� qar�� mübariz�sind� ona yard�mç� ola bil�r [11, v.3 arxa-29 arxa; 16, II h., s.147-149].

V.Zubovun ba�ç�l�q etdiyi rus ordusu 1796-c� ilin yaz�nda v� yay�nda Az�rbaycan�n Quba, Bak� v� �amax� xanl�qlar�n� i��al etdi. Növb�d� G�nc� xanl���n�n i��al� dayan�rd�.

Page 68: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

68

Maraql� buras�d�r ki, Rusiyan�n planlar�ndan yax�� x�b�rdar olan h�m II �rakli, h�m d� Cavad xan V.Zubovdan tezlikl� G�nc�y� qo�un gönd�rm�yi xahi� edirdi. Gürcü çar� rus general�ndan xahi� edirdi ki, G�nc� xanl���n�n i��al edilib onun torpaqlar�na qat�lmas� i�ini pay�za q�d�r t�xir� salmas�n [16, II h., s.152]. Rus i��al�n�n art�q qaç�lmaz oldu�unu gör�n Cavad xan is� rus ordusunu G�nc�y� d�v�t etm�kl�, görünür, V.Zubovun r��b�tini qazanaca��na v� bu yolla öz hakimiyy�tini saxlayaca��na ümid b�sl�yirdi.

1796-c� il oktyabr�n �vv�ll�rind� �lav� köm�k alan V.Zubov h�min ay�n 21-d� general Rimski-Korsakovun komandanl��� alt�nda G�nc� üz�rin� 4 min n�f�rlik ordu gönd�rdi. Olduqca l�ng h�r�k�t ed�n bu ordu G�nc�y� yaln�z dekabr�n 13-d� çatd� [13, v.1-1arxa]. Qala qap�lar�n�n açarlar�n� rus general�na t�qdim ed�n Cavad xan Rusiyan�n himay�si alt�na keçm�k haqq�nda andl� öhd�lik d� imzalad�. Lakin rus çar� II Yekaterinan�n q�fil ölümü dig�r Az�rbaycan xanl�qlar� kimi, G�nc� xanl���n� da rus-gürcü i��al�ndan xilas etdi. Hakimiyy�t� g�l�n I Pavel V.Zubovun yürü�ünü yar�mç�q dayand�raraq rus ordusunun geri ça��r�lmas� haqq�nda �mr verdi.

V.Zubovun yürü�ü ba�a çatd�qdan c�misi bir neç� il sonra Rusiya imperiyas� yenid�n üzünü C�nubi Qafqaza dönd�rdi. Lakin bu d�f� t�kc� Az�rbaycan xanl�qlar� deyil, h�m d� bütün XVIII �srin ikinci yar�s� �rzind� Rusiyan� özün� mütt�fiq hesab ed�n v� onun köm�yi il� G�nc� xanl���na sahib olma�a çal��an gürcü çarl��� da rus i��al�ndan xilas ola bilm�di. 1801-ci ild� Kartli-Kaxetiya çarl���, 1804-cü ilin �vv�lind� is� G�nc� xanl��� i��al edil�r�k Rusiya imperiyas�n�n t�rkibin� qat�ld�. Bununla da bütün C�nubi Qafqaz�n Rusiya t�r�find�n i��al�n�n ba�lan��c� qoyuldu.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. N�c�fli G. XVIII �srd� Az�rbaycan �razisind� erm�ni dövl�ti yarad�lmas� c�hdl�ri. Bak�, 2007. 2. Mustafayev C. Az�rbaycan xanl�qlar dövründ�. Bak�, 2012. 3. =?@\, �. ^@?, $. 77/1, �. 2. 4. =?@\, �. ^@?, $. 77/1, �.13. 5. =?@\, �. ^@?, $. 77/1, �.143. 6. +�&��� �. \� �� ��� _%"�}�"��� ��"� ��. +��#, 2003. 7. +# �� ?._. !� ������ ��% "�� �� ��� ������� � 1722 �. $ 1803 ��. �. 1-2, ^?&., 1869. 8. `#&���" w.�. ?�� ����� =..{#&�� � ?����~ � 1796 �. .// =�""�� �&�"��, � 2-4, 1874. 9. !������ _.!. @#����� �"�#�� & ���&���}�"�. +��#, 1989. 10. !#� ����� `}. !. ^����"�� ��"� �� ���&���}�"� � @���%. +��#, 1989. 11. @_`, �. 1406, $. 1, �. 399. 12. @_=\, �. =�, �. 286. 13. @_=\, �. 41, $. 200, �. 628. 14. @_=\, �. 52, $. 1/194, �..286. 15. ?��'�� �����$���$� \. ��# �"��� _�#���. 1795-1796 ��. // ���������% � ���"�. �2, 1872. 16. �������� ._. _��� � � ��#��� �� �������� ��#��" �, "�%>���% � _�#���. �. 1, ^?&., 1891;

�. 2, ^?&., 1902. 17. ��"*���� \. ?��'� � � @���~ ��"���% �&����� � ^��"� !���>����. // \� ��������

��� "��, �26, �&�����. 1952

Page 69: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

69

Jamal Mustafayev

FROM THE HISTORY OF THE STRUGGLE OF THE GANJA KHANATE WITH RUSSIAN -GEORGIAN BLOC

SUMMARY

Keywords: Russian - Georgian block, tribute, dependency, Ganja khanate, military assistance

Ganja khanate, like other Azerbaijani khanates emerged in the middle of the XVIII century. Abundant natural resources and favorable geographical location had made the khanate the object of the bitter struggle of neighboring states. Especially acute struggle for mastery of the Ganja Khanate was between the Kartli - Kakheti kingdom and the Garabakh khanate. Kartli - Kakheti King Irakli II, adopted the Russian patronage in 1783, repeatedly made military campaigns to conquer the Ganja khanate. Russian government provided permanent support for aggressive plans of the Georgian king towards Azerbaijani lands. Rulers of Ganja khanate, especially Javad Khan (1786-1804) resisted to aggressive plans of the Georgian - Russian bloc.

����J 9����6��"

�@ �#����� ^��(^� <?����#+�<� ���#�*� # �##+�-<�@��#+�9 ^'�+�9

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: @#��� - _�#��"���� &��, ��"', �������� ', _%"�}�"��� ��"� �, ��""�% $��'

_%"�}�"��� ��"� � ��� � ��#��� ��"� �� ���&���}�"� ��"��� � ������"� XVIII ����. +�� �� $����"�� ���#��� � ����"� ������������ $�}�"�� $����� �� ��"� � � &��� � �� &�'&� ��}�# ����"��� ��#���� ����. ��&�"" � "�$�%}�""�% &�'&� �� �����"�� _%"�}�"���� ��"� �� >�� ��}�# ��� ��-���� �"���� *��� �� � _���&������ ��"� ��. ��� ��-���� �"���� *��' \������ II, $��� $�$���"�% � 1783 �. _��������� ��� � � � @�����, "��"��� " ����>�� ��""�� $��� � *��'~ $���"�% _%"�}�"��� ��"� ��. @#���� $���� ��'� � ������� $� %""#~ $����}�# � �� ������"�%� ��#��"��� *��%. ?���� ��� _%"�}�"��� ��"� ��, � �&�""� � `}������" (1786-1804 ��.), �������� #$�"� �$� ����"�� ������ ��'"�� $��"�� �#���-��#��"��� &���.

Page 70: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

70

XIX �SR�N 50-60-CI �LL�R�ND� ��MAL-Q�RB� AZ�RBAYCANDA RUS�YA MÜST�ML�K�Ç�L�Y�N� QAR�I MÜBAR�Z� V� �NG�LOYLAR

�rad� �L�YEVA123 [email protected]

Açar sözl�r: müridizm, xristianl�q, mübariz�, ingiloylar, h�r�kat

XIX �srin 20-30-cu ill�rind� ingiloylar�n xristianla�d�r�lmas� siyas�tinin u�ursuzlu�u, bu dövrd�n etibar�n �imali Qafqazda müqavim�t h�r�kat�n�n yüks�l�n x�tl� inki�af�, eyni zamanda müridizmin �imal – Q�rbi Az�rbaycana, xüsusil� d� Car-Balak�n icmalar�na güclü t�siri Qafqaz komandanl���n� bu bölg�y� münasib�td� bir q�d�r ehtiyatl� siyas�t yürütm�y� vadar edirdi. 1838-ci ild� ingiloy v� mu�al k�ndl�ri üz�rind� sahiblik hüququnun yenid�n �vv�lki sahibl�rin� qaytar�lmas�, ingiloylar�n zorak� xristianla�d�r�lmas� i�inin müv�qq�ti olaraq ikinci plana keçirilm�si d� m�hz bununla ba�l� idi [1, 61-61 arxa].

1850-ci ilin pay�z�nda Qax k�ndind�n molla �li Baba adl� ��xs özünün yeddi n�f�r yax�n qohumu il� Tiflisd� olmu� v� orada Qafqaz cani�ini knyaz M.S. Voronsovla görü�mü�dü. Görü�d� o, cani�in� ingiloylar bar�d� m�lumat vermi� v� xristianl��� q�bul etm�k arzusunda olduqlar�n� bildirmi�di [2, 10-11]. A.�. fon-Plotto qeyd edir ki, h�min 8 n�f�r �vv�lc� Telavi q�zas�nda yerl���n q�dim Alaverdi monastr�nda m�b�d bayram�na g�lmi� v� ba� ke�i�d�n onlar�n pravoslav olmalar� üçün xaç suyuna sal�nmalar�n� xahi� etmi�dil�r. Ba� ke�i� onlar�n xahi�ini t�min etm�mi�, �v�zind� onlara Tiflis� getm�yi v� oradak� ali ruhaniy� müraci�t etm�yi m�sl�h�t görmü�dü [19, 20]. Cani�inin göst�ri�i il� oktyabr�n 5-d� h�min 8 n�f�r Sion ba� kils�sind� ke�i� �oakim Romanov t�r�find�n xaç suyuna ç�kilmi�, eyni zamanda onlara xristian adlar verilmi�dir (m�s�l�n: X�lil – Mixail, Q�dir – Qavril, �hm�d – Nikolay v� s. ) [20, 1]. Xaç suyuna ç�kil�nl�rin soyadlar�n�n d�yi�diril�r�k onlara gürcü ad-familiyas�n�n verilm�si bir daha çarizmin xristianla�d�rma siyas�ti il� yana��, h�m d� “gürcü hesab etdikl�ri” ingiloylar� yenid�n gürcül��dirm�k niyy�tind� oldu�unu göst�rirdi. Qeyd etm�k laz�md�r ki, bu t�dbirin t��kilatç�s� olan v� xristianl��� q�bul etdikd�n sonra �van Baba Buluça�vili adlanan ��xs bölg�d� ba�lanan zorak� xristianla�d�rma siyas�tinin h�yata keçirilm�sind� xüsusi f�all�q nümayi� etdirmi�dir.

Qafqaz cani�ini knyaz M.S. Voronsov 10 aprel 1851-ci il tarixli ��xsi m�ktubu il� Car-Balak�n h�rbi dair�sinin r�isi general-mayor knyaz Orbelianini (böyük gürcü �airi Qriqori Dmitriyeviç Cambakurian-Orbeliani - 1804-1883) ba� ver�nl�r haqq�nda m�lumatland�rm�� v� bu m�s�l�ni xüsusi n�zar�t� götürm�kl� ona h�val� etmi�di [22, 6 arxa]. M�hz bundan sonra xristianla�d�rma prosesi q�ti ��kild� v� bütün vasit�l�rd�n istifad� olunmaqla h�yata keçirilm�y� ba�lan�l�r. Yuxar�da qeyd olunan �van Baba Buluça�vili ba�da olmaqla Tiflisd� xaç suyuna ç�kil�nl�rin xristian kimi geri dönm�si il� ilk olaraq Qax k�ndind� hadis�l�r sür�tl� inki�af edir. A.�. fon-Plottodan m�lum olur ki,

�rad� Hac��li q�z� �liyeva – AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun elmi i�çisi

Page 71: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

71

1851-1853-cü ill�rd� missionerl�r �sas�n Qax k�ndind� f�aliyy�t göst�rmi� v� sonradan dig�r ingiloy k�ndl�rin� keç� bilmi�dil�r [19, 20].

1851-ci ilin �vv�ll�rind�n bölg�y� missionerl�rin növb�ti ax�n� ba�lay�r. Tiflis Kva�ueti kils�sinin ke�i�i Barnov fevral�n 24-d� bir n�f�ri, h�min kils�nin protoiyereyi (ba� rahib) Ardazianov v� ke�i� Monedlov aprelin 8-d� 5 n�f�ri, Tiflis Ançisxati kils�sinin protoiyereyi Alekseyev aprelin 7-d� 9 n�f�ri, Tiflis Kaloubani kils�sinin ke�i�i Namoradzev aprelin 8-d� 5 n�f�ri,Tiflis Sioni kafedral kils�sinin protoiyereyi Basxarov aprelin 7-d� 10 n�f�ri, aprelin 11-d� 2 n�f�ri, h�min kils�nin ke�i�l�ri Tsamsiyev v� Savanelov aprelin 8-d� 10 n�f�ri, üçü birlikd� aprelin 9-da 6 n�f�ri xaç suyuna ç�kir [20, 1-2 ]. �ngiloylar�n kütl�vi ��kild� xristianla�d�r�lmas� zaman� yeni din� dönd�ril�nl�rl� ba�l� xüsusi siyah�lar t�rtib olunurdu. Siyah�da ��xsin müs�lman ad�-soyad�, xaç suyuna ç�kil�rk�n verilmi� xristian ad�, hans� tarixd� (ili, ay�, günü göst�rilm�kl�) v� kim t�r�find�n (missionerin ad�-soyad�, dini rütb�si v� b�z�n d� t�msil etdiyi kils� göst�rilm�kl�) xristianla�d�r�ld��� qeyd olunurdu.

Gürcüstan�n müxt�lif kils�l�rini t�msil ed�n 8 missionerin eyni vaxtda f�aliyy�t göst�rm�sind�n sonra,1851-ci ilin mart�n 28-d� bu m�qs�dl� bölg�y� ke�i� �ov Tsiskarov ezam olunmu�dur. Qafqaz cani�ini knyaz M.S. Voronsovun 1854-cü ild� haz�rlad��� raportda qeyd olunur ki, ingiloylar� pravoslavl��a dönd�rm�k üçün L�zgi kordon x�ttin� ezam olunmu� ke�i� �ov Tsiskarov 1170 n�f�ri xaç suyuna ç�kmi�dir [8, 831].

Q�sa müdd�td� Qax k�ndind� ilk a�a�� kils� t��kilat� olan �tatl� prixod yarad�lm��d�. Aprelin 27-d�n bölg�d� faktiki olaraq missioner kimi f�aliyy�t göst�r�n ke�i� �ov Tsiskarov art�q 17 may tarixind�n Qaxa ke�i� t�yin olunur. Qafqaz cani�ininin �tatdank�nar hesab�ndan Qax ke�i�i �ov Tsiskarovun m�vacibin� �lav� olaraq il� 100 gümü� rubl, iki �tatdank�nar kargüzar�n h�r birin� is� il� 50 gümü� rubl t�yin olunur. Ke�i� �ov Tsiskarov vasit�sil� ayr�lm�� 200 rubl puldan hiss�l�rl� müavin�tl�rin verilm�sin� 1851-ci ilin iyunun 21-d�n ba�lanm��d�r. Bu dövrd� ingiloylar aras�nda t�bli�at aparan ke�i� Sebastian Xutsiyev� (1851-1852-ci ill�rd� missioner f�aliyy�ti göst�rib) d� noyabr�n 29-da 50 rubl gönd�rilmi�di [21, 1].

Missionerlik f�aliyy�ti il� m���ul olan dig�r ke�i�l�rd�n f�rqli olaraq, s�n�dl�rd� ke�i� �ov Tsiskarovun aprelin 27-d�n - iyulun 26-d�k olan q�sa müdd�td� 1145 n�f�ri xristianl��a dönd�rdiyi qeyd olunur. Ke�i� �ov Tsiskarovun buna nec� nail oldu�u s�n�dl�rd� qeyd olunmasa da, art�q faktiki deyil, “formal xristianla�d�rma” prosesinin ba�land��� ayd�n olur [20, 2-15 arxa].

Göründüyü kimi, zorak� xristianla�man�n növb�ti, yeni m�rh�l�si imperiya dair�l�ri v� Qafqaz cani�inliyinin yüks�k s�viyy�d� himay�si v� f�al yard�m�yla apar�l�rd�. Bu bar�d� ke�i� �rodion Okropridzenin qeydl�ri çox maraql�d�r: “Müs�lman-ingiloylar�n xristianl��a dönd�rilm�sin� 1850-ci ild� ba�lanm��d�r. Bu i� vilay�t ali mülki r�hb�rliyi v� administrasiyas�n�n f�al i�tirak� v� onlar�n ruhanil�rl� �lbir olmas� say�sind� 1863-cü il�d�k xüsusi müv�ff�qiyy�tl� davam etmi�dir” [3 v 15 arxa]. Fikrini �sasland�rmaq üçün ke�i� hesabat�nda Qafqaz cani�ini knyaz M.S.Voronsovu nümun� göst�rirdi. Ke�i�in qeydl�rind�n m�lum olur ki, Qafqaz cani�ini knyaz M.S.Voronsov h�yat yolda�� il� birlikd� Qax k�ndin� g�lmi�, nüfuzlu müs�lman-qaxl�lar� �zizl�mi�, onlar� özünün qona��-dostlar� adland�rm��, onlara mükafat olaraq q�z�l medallar v� t�qaüdl�r v�d etmi�,

Page 72: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

72

bel�likl� onlar� xaç suyuna salaraq pravoslavla�d�rm�� v� özü bir çoxunun xaç atas� olmu�du. H�tta onun h�yat yolda�� Tartara�vili adl� bir qaxl�dan kils� tikintisi üçün yer xahi� edib alm��, Qax kils�si v� ruhanil�r evi h�min �razid� tikilmi�dir [3, 15].

1851-ci ilin avqustun 18-d� Car-Balak�n h�rbi dair�si r�isinin köm�kçisi general-mayor knyaz Muxranski (Qriqoriy �vanoviç Baqration-Muxranski – 1787-1861) xristianl��� q�bul etmi� ingiloylar� vergi v� rüsumlardan azad etm�yi, h�r bir ail�y� 15 rubldan 30 gümü� rublad�k maddi yard�m verilm�sini t�klif etmi�di [23, 6 arxa].

Eyni zamanda knyaz Muxranski Gürcüstan ekzarx� il� �laq�y� gir�r�k r�hb�rliyin “xaçp�r�stliy� dönmü� ingiloylar�n ibad�t etm�l�ri üçün Qax k�ndind� münasib otaq ay�rmas�na” baxmayaraq, bunun kifay�t etm�diyini bildirirdi. O zaman üçün saylar� h�r iki cinsd�n olmaqla 1358 n�f�r oldu�unu vur�ulayan knyaz, onlar�n da m�hz Qax, �lib�yli, Qora�an, �liabad, Z�y�m, Kötüklü, L�l�pa�a v� Me��ba� kimi bir-birind�n kifay�t q�d�r aral� m�saf�d� yerl���n müxt�lif k�ndl�rd� ya�amalar�n� buna s�b�b olaraq göst�rirdi. Bel� narahatç�l��� aradan qald�rmaq üçün knyaz Muxranskiyin fikrinc� biri Qaxda, dig�ri is� Qora�anda olmaqla iki kils� tikilm�li, oraya ke�i�l�r v� ruhanil�r t�yin olunmal� idi [23, 6 arxa]. Knyaz Muxranskiyin t�klifl�ri imperiya dair�l�ri, el�c� d� Qafqazda müs�lmanç�l��a qar�� mübariz� aparmaq üçün yerli qarda�l�q c�miyy�tinin �sas�n� qoymu� Gürcüstan ekzarx� arxiyepiskop �sidor Nikolski (1844–1858) t�r�find�n r��b�tl� qar��lanm��d�r.

�vv�lc� kils�l�rin tikintisin� ba�lanm�� v� uzun-uzad� yaz��malara, mü�yy�n maliyy� ç�tinlikl�rin�, el�c� d� müs�lmanlar�n �ikay�tl�rin� baxmayaraq, hökum�tin 3800 gümü� rubl v�sait ay�rmas� n�tic�sind� 1854-cü ilin sonlar�na tikinti i�l�ri ba�a çatd�r�lm��d�r [23, 7]. Qafqaz cani�ini knyaz Voronsovun 1849-1851-ci ill�r� dair hesabat�nda göst�rilirdi ki, pravoslavl��� q�bul etmi� ingiloylar üçün üç kiçik kils� tikilir v� ekzarx t�r�find�n oraya gürcü v� tatar (Az�rbaycan- �.�.) dill�rini yax�� bil�n ke�i�l�r t�yin olunmu�lar. Cani�in “yolunu azm��lar�n, indi is� pravoslav kils�y� m�nsub icmaya qo�ulanlar�n” �vv�lki dinda�lar�n�n t�qibl�rind�n qorumas� üçün Car-Balak�n dair�sinin ba�ç�s�, general-mayor knyaz Orbeliani t�r�find�n �n ciddi t�dbirl�rin görüldüyünü d� qeyd edirdi [8, 898-899].

Knyaz Voronsov “xaçp�r�stliy� dönmü� ingiloylar�n” vergi v� rüsumlardan azad olunmas� il� ba�l� m�s�l�ni is� ilkin müzakir� etm�k üçün knyaz Bebutova (C�nubi Qafqaz mülki idar�sinin r�isi v� ba� idar� �uras�n�n s�dri Vasiliy Osipoviç Bebutov – 1791-1858) verdi. 1851-ci ild� cani�in ��xs�n özü Car-Balak�n dair�sind� olandan sonra, h�min ilin noyabr�n 7-d� C�nubi Qafqaz mülki idar�sinin r�isin� ingiloylar�n x�zin�y� öd�dikl�ri ��xsi can v� tüstü hesab� al�nan vergid�n h�l�lik müv�qq�ti azad edilm�si haqq�nda s�r�ncam verm�si il� ba�l� yaz�l� müraci�t etdi. O ki qald� bütün dig�r vergi v� rüsumlardan güz��tl�r� knyaz Voronsov bunu tamamil� qeyri-mümkün hesab edirdi. O �lisu v� Qaxda olark�n ��xs�n özü q�rar�n� onlara elan etmi� v� m�hsul il� öd�nil�n natural vergid�n azad olunarlarsa “müs�lmanç�l�qda qalm�� bütün dig�r sakinl�rin onlar�n da yerin� ikiqat vergi öd�y�c�kl�rini v� �ikay�t etm�k üçün haql� �saslar� olaca��n�” bildirmi�di [23, 7]. Knyaz Voronsov 1849-1851-ci ill�r� dair hesabat�nda qeyd edirdi: “�ngiloylara g�linc� onlar xüsusil� çoxsayl� tayfa olub v� onlar�n xristianl��a dönd�rilm�si mühüm �h�miyy�t da��d���ndan, m�n bu i�in u�urlu inki�af� üçün xaç

Page 73: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

73

suyuna ç�kil�nl�r� �n az� ilk vaxtlar bütün dig�r ��xsi v� maliyy� öhd�likl�rind�n, el�c� d� torpaq vergisind�n azad etm�d�n, yaln�z x�zin�y� birba�a vergil�rin öd�nilm�sind� imtiyaz verm�yi z�ruri hesab etdim...” [8, 898-899].

�ngiloylar�n zorak� xristianla�d�r�lmas� i�in� c�lb edilmi� missionerl�r iyul-dekabr aras� be� ayl�q fasil�d�n sonra 1852-ci ilin yanvar�ndan yenid�n f�aliyy�tl�rini gücl�ndirdil�r.

Arxiv s�n�dl�r �sas�nda t�rtib etdiyimiz v� 1852-ci ild� missionerl�rin f�aliyy�tini �ks etdir�n c�dv�ld�n d� göründüyü kimi, missionerl�r c�mi 101 n�f�ri formal xristianla�d�rma�a müv�ff�q olmu�dular. Zorak� xristianla�d�rma prosesinin yüks�k s�viyy�d� himay� olunmas�na baxmayaraq, �vv�lki il il� müqayis�d� xaç suyuna sal�nanlar�n say� k�skin ��kild�, ba�qa sözl� 12 d�f� azalm��d�r. Yanvar-fevral aylar�nda 67 n�f�ri, mart-sentyabr aylar�nda is� c�mi 7 n�f�ri xaç suyuna ç�k�n missionerl�rin f�aliyy�tind� k�miyy�t bax�mdan azalma mü�ahid� olunmu�dur. Prosesi sür�tl�ndirm�k m�qs�dil� �lav� olaraq gönd�rilmi� ke�i� Zaxar Sinjiyevin s�yl�ri il� oktyabr ay�nda daha 27 n�f�ri xristianla�d�rmaq mümkün olmu�dur [20, 16-17].

Xristianla�d�rma siyas�tinin h�yata keçirilm�sind� xüsusi f�all�q nümayi� etdir�n v� art�q star�ina seçilmi� �van Buluça�vilinin r�hb�rliyi alt�nda ingiloylardan 8 n�f�r deputat 1852-ci ilin sonlar�nda Tiflisd� cani�inin q�bulunda oldu. Nümay�nd�l�r knyaz M.S.Voronsova be� b�ndd�n ibar�t xahi�nam� t�qdim etmi�dil�r:

Bununla bel� çarizm h�l� xristianl��� q�bul ed�n ingiloylar�n torpaq sahibl�rind�n tamamil� azad olunmas� bar�d� dü�ünmürdü.

Lakin 1854-cü ild� Qafqaz cani�ini t�yin olunmu� general-yav�r N.N.Muravyovun (Nikolay Nikolayeviç Muravyov-Karsskiy – 1794-1866) vaxt�nda o, ingiloylar�n xristianla�mas� i�in� köm�k etm�k m�qs�dil� yeni xaç suyuna ç�kil�nl�rin b�yl�r v� avarlardan olan torpaq as�l�l���n�n l��v edilm�sini z�ruri hesab ed�r�k bu m�qs�dl� Car-Balak�n dair�si r�isinin r�hb�rliyi il� xüsusi komissiya t��kil etmi�di. O, bu komissiyaya xaç suyuna ç�kilmi� ingiloylar�n istifad�sind� olan sahibkar torpaqlar�n�n bo� x�zin� torpaqlar�na d�yi�dirilm�si bar�d� r�y haz�rlama�� tap��r�r [13, 317]. Car-Balak�n dair�si r�isinin 1855-ci il 17 yanvar tarixli hesabat�nda bu bar�d� deyilirdi ki, xristianl��� q�bul ed�n ingiloylara müxt�lif güz��t v� imtiyazlar�n verilm�si laz�mi n�tic�l�rin �ld� edilm�si üçün kifay�t etmir, buna gör� d� bu i�i daha da sür�tl�ndirm�k m�qs�dil� onlar�n torpaq sahibl�rinin as�l�l���ndan azad edilm�si vacibdir. O, ingiloylar� istifad�sind� oldu�u torpaqla birlikd� azad etm�kl�, �v�zind� onlar�n torpaq sahibl�rin� mu�allar�n istifad�sind� olan eyni miqdarda x�zin� torpaqlar�ndan verilm�sini t�klif edirdi. Onun fikrinc� bu t�dbir müs�lman ingiloylarda da xristianl��a meyl yaradacaqd�. Dair� r�isi avarlar�n tam ita�t� g�tirilm�si m�qs�dil� onlardan h�y�canlarda i�tirak ed�nl�ri, müridizm� r��b�t b�sl�y�nl�ri, xristianla�d�rma i�in� mane olanlar� Rusiyan�n uzaq quberniyalar�na sürgün etm�yi t�klif etm�kl�, bu i�in icras� üçün h�m d� Qafqaz komandanl���ndan icaz� ist�yirdi. O hesab edirdi ki, bu t�dbirl�rin h�yata keçirilm�si say�sind� bölg�d� h�m xristian ingiloylar, h�m d� ruslardan as�l� olan, malik olduqlar�n�, yax�� güzaran� itirm�kd�n qorxaraq ist�nil�n h�rbi �m�liyyatlar zaman� onlara sadiq qalan avarlar�n timsal�nda iki ita�tkar, s�daq�tli xalq �m�l� g�l�c�k [25, 1-7]. Lakin general-yav�r N.N.Muravyovun q�sa cani�inlik dövrü (1854-1856-c� ill�r) ona bu t�dbiri

Page 74: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

74

sona çatd�rma�a imkan vermir v� Qafqaz komandanl��� bir d� bu m�s�l�nin üz�rin� �amil h�r�kat�n�n tamamil� yat�r�lmas�ndan sonra qay�d�r.

Xristianl���n yay�lmas� i�i Qafqaz komandanl���n�n gözl�diyi n�tic�ni vermirdi, onlar�n guya ki, “�cdadlar�” xristian olmu� ingiloylar�n gizlind� bu din� sitayi� etm�l�ri iddialar� özünü do�rultmur, onlar kütl�vi ��kild� çarizmin bu mürt�ce siyas�tin� etiraz edirdil�r. H�l�lik aç�q ç�x�� ��klind� buna qar�� ç�xmaq imkan�nda olmayan ingiloylar öz etirazlar�n� müxt�lif formalarda bildirirdil�r. Bel� vasit�l�rd�n biri d� ingiloylar�n xristian t�bli�atç�lar�n�n m�vacibinin öd�nilm�si m�qs�dil� onlardan toplanan v�saiti verm�kd�n imtina etm�si idi. Qafqaz komit�sinin s�dri knyaz A.�.Çern��evin imperator I Nikolaya ünvanlad��� 1854-cü il 21 iyun tarixli hesabat�ndan m�lum olur ki, Qax k�ndinin �halisi �vv�ll�r h�min k�ndin mollalar� olmu� �lib�yli k�nd sakini �van v� Aleksand�r Aslamaza�vili v� Qax k�nd sakini �van Baba Buluca�vili üçün ayr�lm�� 200 rubl gümü� pulu onlar xristianl��� q�bul etdikd�n sonra k�smi�l�r. Bundan sonra ç�tin duruma dü�mü� dinind�n dön�nl�ri bu v�ziyy�td�n qurtarmaq m�qs�dil� kavaleriya general� Read�n onlara x�zin�d�n illik 50 rubl gümü� pul ayr�lmas� bar�d�ki xahi�in� �sas�n imperator I Nikolay�n 1854-cü il 22 iyul tarixli s�r�ncam�yla müvafiq m�bl�� ayr�lm��d� [10, 396-397; 18, 1-7]. Bundan ba�qa �hali xristian missionerl�ri v� t�bli�atç�lardan uzaq durur, onlardan qaç�r, evl�rin� buraxm�rd�lar [4, 29].

�ngiloylar�n xristianl���n q�bulu i�in� �irnikl�ndirilm�si m�qs�dil� müxt�lif yollara �l at�l�rd�. Bel� t�dbirl�rd�n biri bar�d� Car-Balak�n vilay�tinin r�isinin general adyutant Reada gönd�rdiyi 1855-ci il 17 fevral tarixli m�ruz�sind� o, Zaqataladak� müs�lmanlar üçün n�z�rd� tutulmu� birsinifli ibtidai m�kt�b� xristianl��� q�bul etmi� ingiloylar�n da q�bul olunmas� m�qs�dil� h�min m�kt�bin h�m müs�lman, h�m d� xristian öyr�ncil�rin q�bul olunaca�� ikisinifli m�kt�b� çevrilm�sin� raz�l���n verilm�sini xahi� edirdi. Onun fikrinc� xristian v� müs�lmanlar�n bir yerd� oxumas� son n�tic�d� onlar� bir-birin� daha da yax�nla�d�rard�. Bu m�kt�bd� C�nubi Qafqazdak� dig�r bu tipli m�kt�bl�rd� keçil�n f�nnl�rl� yana��, h�m d� dini m�nsubiyy�tind�n as�l� olmayaraq bütün ingiloylar üçün m�cburi ��kild� gürcü dilinin, el�c� d� müs�lmanlara tatar (Az�rbaycan) dilinin, müs�lman v� xristianlara müvafiq olaraq islam v� xristian dini ehkamlar�n�n t�drisi d� n�z�rd� tutulmu�du [17, 5-8]. Lakin h�min vaxt� �imali Qafqazdak� h�r�kat�n h�l� d� davam etm�si çarizmin �l-qolunu ba�lay�r, xristianl���n yay�lmas� i�ind� s�rt, repressiv t�dbirl�r� �l atma�a imkan vermirdi. Bütün bunlara baxmayaraq veril�n r�smi m�lumatlarda 1850-1856-c� ill�rd� �lisu m�nt�q�sinin Qax, �lib�yli, Qora�an, Kötüklü, Me��ba� k�ndl�rinin �halisinin bütövlükd�, �otavar v� Yengiyandan bir neç� ail�nin, dig�r k�ndl�rd�n is� t�k-tük adamlar�n zorla xristianla�d�r�ld��� qeyd olunurdu [2, 10-11].

Da��standa geni�l�nm�kd� olan müridizmin bu bölg�y� olan t�sirinin getdikc� artmas�, yerli �halid�n Da��standa dini t�hsil alanlar�n geriy� çarizmin qat� dü�m�ni kimi qay�tmas�, bu s�b�bd�n d� �n az�ndan ibtidai bilikl�r� malik (�r�bc� yaz�b oxuma�� bil�n) müs�lman ruhanil�rinin haz�rlanmas�, bununla da da�l�lar�n bu bölg�y� olan t�sirinin tamamil� aradan qald�r�lmas�, el�c� d� müst�ml�k� hakimiyy�tin h�yata keçirilm�si zaman� müxt�lif a�a�� xidm�ti v�zif�l�rin h�yata keçirilm�si üçün yerli �halid�n olan rus dilini bil�n adamlara yaranan k�skin ehtiyac bu m�kt�bin aç�lmas�n� zaman keçdikc� daha da vacib edird. Yaranan k�skin ehtiyaca baxmayaraq Zaqatalada

Page 75: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

75

birsinifli ibtidai m�kt�bi açmaq yaln�z 1853-cü ild� mümkün olur. Cani�inin h�min ilin mart�n 30-da Car-Balak�n vilay�tinin r�isin� gönd�rdiyi m�ktubda t�cili olaraq 20-25 n�f�rlik pansionu olan m�kt�bin aç�lmas�na ba�lamas� �mr olunurdu. General-yav�r knyaz Orbelianinin 1853-cü ilin iyunun 23-d� cani�in� gönd�rdiyi raportunda art�q h�min vaxt üçün m�kt�bin aç�ld��� v� car-balak�nlil�rin bu g�r�kli i� üçün cani�in� minn�tdar olduqlar� bildirilirdi [26, 39].

Art�q 50-ci ill�rin sonlar�na do�ru �amil h�r�kat�n�n z�ifl�m�si, 1859-cu ild� Da��stan v� Çeçenistan�n üçüncü imam�n�n �sir al�nmas�yla h�min onilliyin �vv�ll�rind�n ba�layan zorak� xristianla�man�n yeni m�rh�l�si özünün �n yüks�k nöqt�sin� çat�r. M�hz h�min vaxtdan etibar�n – Az�rbaycan�n �imal-q�rb bölg�sinin da�l�lara qar�� mübariz�d�ki strateji istinadgah rolunu itirm�si il� zorak� xristianla�d�rma i�i Car-Balak�n vilay�tinin r�isi general-mayor, knyaz Tarxan Mouravov v� l�zgi kordon x�ttinin r�isi general-mayor knyaz Melikov t�r�find�n yenid�n ön plana ç�kilir. Onlar bölg�d�ki torpaq sahibl�rinin mövqel�ri v� iqtisadi gücünün azald�lmas�, vaxt keçdikc� is� tamamil� q�r�lmas� m�qs�dil� xristianl��� q�bul etmi� ingiloylar�n bo� x�zin� torpaqlar�na köçürülm�si plan�n� t�klif edirl�r. Lakin bu t�dbir bütövlükd� ingiloylar�n, o cüml�d�n xristianl��� q�bul ed�nl�rin d� ciddi etiraz�na s�b�b olur. Çünki n�z�r� alsaq ki, xristianl��� bütöv ail�l�r deyil t�k-tük adamlar q�bul edirdi, onda onlar�n do�ma icmalar�ndan, ail�l�rind�n ayr�lmas�, qohumlar� il� �laq�l�rini k�s�r�k x�zin� torpaqlar�na köçürülm�si, ail�-qohumluq �laq�l�rinin çox güclü oldu�u bu xalq üçün a��r sosial-iqtisadi n�tic�l�r� s�b�b ola bil�rdi [1, 62-62 arxa].

Bel�likl� ingiloylar�n kütl�vi ��kild� etiraz etdikl�ri bu t�dbird�n �l ç�km�k m�cburiyy�tind� qalan komandanl�q zorak� xristianla�d�rma i�ini sür�tl�ndirm�k üçün yeni yollar axtarmaqla yana�� bu istiqam�td� m�qs�dyönlü f�aliyy�tini davam etdirirdi. Art�q XIX �srin 50-ci ill�rinin sonlar�nda Qax, Qora�an, �lib�yli v� Yengiyanda prixodlar tikilmi� v� onlara kils� ruhanil�ri t�yin olunmu�du. Qaxda v� Qora�anda kils�l�r, �lib�yli v� Yengiyanda ibad�t evl�ri tikilmi�di [2, 10-11]. Qax k�ndind�ki Müq�dd�s Georgi kils�si 1855-ci ild� x�zin�nin v� �halid�n toplanan ian�l�rin hesab�na tikilmi�di. H�min ild� x�zin�nin v�saiti il� daha bir kils� – Qora�an kils�si in�a olunmu�du. X�zin�nin v�saiti il� in�a olunan �lib�ylid�ki Müq�dd�s Nina kils�sinin tikintisin� 1858-ci ild� ba�lanmas�na baxmayaraq onun tikintisi 1877-ci il� q�d�r uzanm��d� [3, 1-3]. Bölg�d�ki xristian missionerl�rin verdiyi r�smi m�lumatlara gör� 50-ci ill�rin sonlar�na do�ru �liabad m�nt�q�sinin Z�y�m, L�l�pa�a, Marsan, Varxiyan, �otavar, Yengiyan, �liabad v� dig�r ingiloy k�ndl�rind� �halinin böyük hiss�si zorla xristianla�d�r�lm�� v� bölg�d� 7 prixod var idi [4, 27]. Qafqaz ordular�n�n ba� komandan� general-feldmar�al, knyaz A.�.Baryatinskinin 1857-1859-cu ill�r� dair hesabat�nda art�q 1859-cu il� Car-Balak�n dair�sinin iki m�nt�q�sind� – �liabad v� Yenisel m�nt�q�l�rind� h�r iki cinsd�n olmaqla 5442 n�f�r xaç suyuna ç�kilmi� ingiloylar�n oldu�u göst�rilirdi [9, 1349]. Lakin arxiv s�n�dl�rind�nd� m�lum oldu�u kimi bu r�q�ml�r süni yola art�r�l�rd� [20, 16-17].

�ngiloylar aras�nda xristianl���n yay�lmas� i�inin sür�tl�ndirilm�si m�qs�dil� yuxar�da qeyd olunmu� knyaz Melikov v� knyaz Tarxan Mouravov t�r�find�n ir�li sürülmü� m�lum t�dbirin u�ursuzluqla n�tic�l�nm�sind�n sonra Qafqaz komandanl��� bu

Page 76: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

76

m�s�l�nin h�lli m�qs�dil� dig�r vasit�l�r axtarma�a ba�lay�r. Bu bar�d� knyaz Baryatinski yaz�rd�: “Car-Balak�n dair�sinin �lisu m�nt�q�sind� ingiloylar�n m�skunla�d��� 7 k�nd var. �ngiloylar�n �cdadlar� gürcül�r olmu�, avarlar t�r�find�n bu diyar�n da��t�yi �razil�rinin tutulmas�yla onlar�n hakimiyy�ti alt�na dü�mü� v� müs�lmanl��� q�bul etm�y� m�cbur olmu�, ancaq gürcü dilini v� �vv�lki milli m�nsubluqlar�ndan çoxlu xatir�l�r saxlam��lar. 1850-ci ild�n ba�layaraq ingiloylar�n bir çoxu xristian dinini q�bul etm�y� ba�lam��, lakin sonralar yeni xaç suyuna ç�kil�nl�rin b�zil�ri fanatik müs�lmanlar�n, ingiloylar�n torpaq sahibl�rinin t�siri alt�nda olduqlar�ndan, onlar�n bir hiss�si gizli, bir hiss�si is� aç�q ��kild� xristianl�qdan ayr�lma�a ba�lam��lar” [13, 317]. Yenid�n h�l� �vv�lki cani�in Muravyov t�r�find�n günd�m� g�tirilmi� – xristianl��� q�bul etmi� ingiloylar�n torpaq sahibl�rind�n olan asl�l���n�n l��v olunmas� m�s�l�si günd�m� g�lir. Bu m�qs�dl� Baryatinski t�r�find�n general-leytenant, knyaz Melikova xüsusi göst�ri� verilir.

Yeni xaç suyuna ç�kilmi� ingiloylar�n l�zgil�rd�n (avarlardan) olan torpaq as�l�l���ndan azad edilm�si general-leytenant Melikovun fikrinc� �übh�siz onlarda provaslav inam�n� gücl�ndirm�kl�, eyni zamanda ba�qalar�n�n da xristianl��a c�lb olunmas�nda �n yax�� vasit� olar. Lakin bu m�qs�d� tam v� tez çatmaq üçün o, yeni xaç suyuna ç�kil�nl�ri dövl�t� öd�nil�c�k torpaq vergisind�n azad olunmas�n� z�ruri say�r: Bununla xristianl��a dönm� i�ind� ingiloylarda maddi maraq oyanar, h�m d� torpaqdan istifad�d� onlara s�rb�stlik, müst�qillik verilm�kl�, �hat�sind� ya�ayan l�zgil�rl� eyni hüquqa malik olar, heç k�s� torpaq vergisi öd�m�m�kl� xalq aras�nda nüfuzlu v� azad hesab olunarlar.

Knyaz Melikovun xristian ingiloylar�n m�skun oldu�u sahibkar torpaqlar�n�n xüsusi x�zin� torpaqlar� v� mülkl�ri il� d�yi�dirilm�si, onlar�n istifad�sind� olan torpaqlara gör� dövl�t� öd�diyi torpaq vergisind�n azad edilm�si, el�c� d� tüstü vergisind�n ömürlük, dig�r vergi v� mük�ll�fiyy�tl�rd�n 1860-c� ild�n etibar�n 6 illiy� azad olunmalar� bar�d�ki fikirl�rini b�y�n�r�k, qanunlar külliyyat�n�n be�inci cildinin 1003-cü madd�sini t�tbiq etm�kl� yeni xaç suyuna ç�kilmi� ingiloylar�n müs�lmanlardan olan h�r cür as�l�l�qdan azad edilm�si, �lisu v� Yenisel m�nt�q�l�rind�ki dig�r ingiloy �halisinin d� xristianl��a c�lb edilm�si m�qs�dil� m�n bu bar�d� sizi m�lumatland�rmaqla, bu �mri imperatorun diqq�tin� çatd�rma��, onun t�sdiq olunmas�n� xahi� etm�nizi sizd�n acizan� sur�td� rica edir�m” [13, 316-318].

Baryatinskinin t�qdim etdiyi layih�y� baxan Qafqaz komit�si onu m�qbul sayaraq imperatorun t�sdiqin� verir. �ngiloylar�n xristianla�d�r�lmas� prosesini sür�tl�ndirm�k, onlar� bu i�� h�v�sl�ndirm�k m�qs�dil� bu layih� 1859-cu ilin dekabr�n 6-da imperator t�r�find�n t�sdiq olunur v� “xristianl��� q�bul etmi� ingiloylar�n m�skun oldu�u sahibkar torpaqlar�n�n x�zin� torpaqlar� v� mülkl�ri il� d�yi�dirilm�si, onlar�n dövl�t x�zin�sin� öd�y�c�yi vergi v� mük�ll�fiyy�tl�rd�n azad edilm�sin� icaz� verilm�si” bar�d� imperator f�rman imzalay�r.

Bu f�rmanla provaslavl��� q�bul etmi� ingiloylar�n istifad�sind� olan ke�k�ll�rin 1844-cü il üsyan�n�n m��lubiyy�tind�n sonra sultan v� ona sadiq b�yl�rd�n müsadir� olunaraq x�zin�y� daxil edilmi� torpaqlarla d�yi�dirilm�si n�z�rd� tutulmu�du. Bel� ki, n�z�rd� tutulmu� �vv�lki t�dbirl�rd�n f�rqli olaraq bu qaydalarla xristianl��� q�bul

Page 77: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

77

ed�nl�r x�zin� torpaqlar�na köçürülmür, onlar ke�k�l vergisind�n azad olunmaqla, bunun müqabilind� ke�k�l sahibl�rin� x�zin�y� keçmi� torpaqlardan müvafiq miqdar ke�k�l sah�sinin verilm�si n�z�rd� tutulmu�du. 1859-cu il 6 dekabr s�r�ncam� il� ilk olaraq t�xir�sal�nmadan Qax, Me��ba�, Kötüklü, �lib�yli v� Qora�an k�ndl�rind�ki 163 ke�k�lin, daha sonra is� Susk�nd v� �otavar k�nd sakinl�rinin xristianl��� q�bul etm�sind�n sonra onlar�n da ke�k�l�rinin x�zin� torpaqlar� il� d�yi�dirilm�si t�klif olunurdu [1, 63; 16, 7].

General-feldmar�al knyaz A.�.Baryatinski 1857-1859-cu ill�r� dair hesabat�nda bu bar�d� yaz�rd�: “...M�n ingiloylar aras�nda xristianl���n yay�lmas�n�n vacibliyini n�z�r� alaraq, bu i�i l�ngid�n s�b�bl�ri aradan qald�rma�a çal��d�m. Bunun üçün �n yax�� üsul kimi ingiloylar�n istifad�sind� olan torpaqlar� Car-Balak�n dair�sind�ki bo� x�zin� torpaqlar� il� d�yi�dirm�kl� onlar� l�zgil�rin torpaq as�l�l���ndan azad etm�k oldu�u q�na�tin� g�ldim, hans� ki, art�q yerin� yetirilmi�dir. Bundan ba�qa yeni xristianl��� q�bul ed�nl�rin ictimai durumunun möhk�ml�ndirilm�si v� ümumiyy�tl� onlar�n �trafdak� l�zgil�r aras�nda nüfuzunun qald�r�lmas� m�qs�dil� 1860-c� ild�n etibar�n ingiloylar�n torpaq v� tüstü ba��na x�zin�y� öd�nil�n vergil�rd�n ömürlük, dig�r vergi v� mük�ll�fiyy�tl�rd�n alt� illiy� azad olunmalar� bar�d� xahi� etdim v� m�nim bu m�qs�dl� ba�l� bütün s�r�ncamlar�m imperator �lah�zr�tl�ri t�r�find�n b�y�nilib. Bu t�dbirl�rin n�tic�si olaraq n�inki Yenisel m�nt�q�sinin bütün ingiloylar�, el�c� d� �lisu m�nt�q�sinin dövl�t torpaqlar�n�n sakinl�rinin böyük hiss�si v� �sil-n�cab�tli l�zgil�rin b�zil�ri d� xristianla�d�r�lm��d�r. Yeni xristianla�m�� ingiloylar�n aras�nda provaslav dininin qaydalar�n�n d�qiqlikl� b�rq�rar edilm�si, orada kils�nin tikilm�si, ümumiyy�tl� ruhani hiss�nin t��kili yeparxial r�hb�rliyin sonrak� i�in� daxildir” [9, 1349].

Yeni qaydalara gör� as�l� icmalardak� xristianl��� q�bul ed�nl�rin say�ndan as�l� olaraq sahibkar icmaya müvafiq miqdarda bo� x�zin� torpaqlar�ndan ke�k�ll�r verildiyind�n xristianl��� q�bul etm�kl� ke�k�l vergisind�n azad olunanlar�n say�sind� onlar�n m�nsub olduqlar� icmalar�n ke�k�l sahibl�rin� öd�y�c�yi verginin miqdar� azal�rd�. Çünki h�r bir icma sahibkara vergini ayr�-ayr� tüstü ba��na deyil, ümumi ��kild� öd�yirdi. Bu azalman� Qora�an icmas�n�n timsal�nda n�z�rd�n keçir�k: Müs�lman v� xristianlar�n qar���q ya�ad��� Qora�an k�ndinin 1860-c� il m�rzl��m� plan�na gör� 1997 desyatin 340 kvadrat sajen torpa�� var idi. K�ndd�ki 60 ke�k�ld�n 33-ü k�ndin yeni xristianl��� q�bul ed�nl�rin ke�k�l vergisi v� torpaq sahibl�rind�n as�l�l���n�n l��v edilm�si müqabilind� x�zin� torpaqlar�na d�yi�dirilmi�di. Bu 33 ke�k�lin müqabilind� qora�anl�lar�n vergi öd�diyi sahibkar Car icmas�na x�zin� torpaqlar�ndan eyni miqdarda torpaq sah�si verildiyind�n, yeni xaç suyuna ç�kil�nl�rin hesab�na �vv�lki kimi 60 ke�k�llik sah� bütövlükd� icman�n ixtiyar�nda qalmaqla, onun 33-ü ke�k�l vergisind�n azad olundu�undan indi onlar h�min 60 ke�k�llik sah�d�n yaln�z 27 ke�k�l� dü��n miqdar vergini öd�m�li idil�r. Bu 27 ke�k�lin vergisini yen� d� �vv�lki kimi bütün icma üzvl�ri – h�m xristianlar, h�m d� müs�lmanlar birg� öd�yirdi. Çünki konkret olaraq heç kim bilmirdi ki, vergid�n azad olunmu� 33 ke�k�lin yerl��diyi yer, onun s�rh�dl�ri hans�d�r. �vv�ll�r oldu�u kimi, yen� d� onlar�n üz�rin� dü��n vergi pay�n� (indi art�q 27 ke�k�lin müqabilind�) ictimai bölgü prinsipi �sas�nda xristian v� yaxud müs�lman olmas�ndan as�l� olmayaraq h�r tüstü ba��na onun faktiki istifad�sind� olan torpaq

Page 78: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

78

sah�sin� uy�un ��kild� öd�nilirdi. Xristianl��� q�bul ed�nl�rin k�ndd� b�z�n ayr�-ayr� ail�l�r, b�z�n d� f�rdi ��kild� olmas�, ingiloylarda ke�k�ll�rin istifad� hüququnun ad�t� �saslanmas�, onun ayr�l�qda ölçüsünün v� yerinin mü�yy�nl��dirilm�sinin mümkünsüzlüyü bu qaydalar�n t�tbiqi z�rur�tini yaratm��d� [1, 64]. N�tic�d� xristianl��� q�bul ed�nl�rin say�sind� bütövlükd� icma sakinl�rinin öd�y�c�yi verginin miqdar� azalm��d�. G�tiril�n müqayis�d�n göründüyü kimi k�ndd� xristianl��� q�bul ed�nl�rin say�n�n artmas� son n�tic�d� ümumi icma üzvl�rinin öd�y�c�yi vergil�rin miqdar�n�n azalmas�na s�b�b olurdu ki, bu da k�nd �halisini bu i�d� maraql� etm�s� d�, �n az� onlar� zorak� xristianla�ma i�in� loyal münasib�t b�sl�m�y� vadar edirdi. Çarizmin m�nafeyin� tamamil� cavab ver�n bu qaydan�n t�tbiqiyl� mü�yy�n siyasi m�qs�dl�r güdülürdü. Bel� ki, �vv�la xristianl��� q�bul ed�nl�rin avarlarla yana�� bölg�nin imtiyazl� �halisin� aid edilm�si [41, 113] ingiloylarda bu i�� maraq oyatmaqla, Qafqaz komandanl��� hesab edirdi ki, bel� qayda ingiloy k�ndl�rind� �halinin daha çox hiss�sinin xristianl��� q�bul etm�siyl� yaln�z xaç suyuna ç�kil�nl�rin deyil, bütövlükd� icma �halisinin ümumi rifah�n�n yüngüll��m�sin� s�b�b oldu�undan onlar�n �n az�ndan bu proses� qar�� ç�xmayaraq ona loyal münasib�t b�sl�m�sin� s�b�b olacaqd�.

Zaqatala silki-torpaq komissiyas�n�n 1874-cü il� dair m�lumat�nda göst�rilirdi ki, müsadir� olunaraq dövl�tin x�zin�sin� keçmi� 172 tam s�kkizd� bir ke�k�lin 1874-ci ild� c�mi 7 tam s�kkizd� biri x�zin�d� qalm��, qalan 165 ke�k�l is� 1859-cu il qaydalar�na gör� xristianl��� q�bul ed�nl�rinin istifad�sind� olan ke�k�ll�rin müqabilind� torpaq sahibl�rin� verilmi�di. Xristianl��� q�bul etmi� ingiloylar�n as�l�l�qdan azad olunmas� müqabilind� onlar�n torpaq sahibl�rin� bo� x�zin� torpaqlar�ndan sah�l�rin verilm�si n�tic�sind� dövl�tin ixtiyar�nda müsadir� olunmu� �lisu sultan�n�n mülkl�rind�n ild� c�mi 400 rubl g�lir g�tir�n çox az bir hiss�si qalm��d� [5, 17]. Zaqatala silki-torpaq komissiyas�n�n m�lumat�na gör� bütövlükd� buradak� 1119 tam dördd� üç ke�k�lin 59-u 1830-cu il qaydalar�na �sas�n illik g�lirin 10 mislinin bir d�f�y� öd�nilm�si müqabilind� ingiloylar t�r�find�n al�nm��d� [1, 63].

Hökum�tin xristianl���n yay�lmas� i�ini sür�tl�ndirm�k m�qs�dil� gördüyü t�dbirl�rd�n biri d� “Qafqazda Provaslav Xristianl���n B�rpas� C�miyy�ti”nin t�sis edilm�si olur. Bel� ki, Qafqaz�n yerli müs�lman �halisi aras�nda xristianl���n yay�lmas� i�inin daha mük�mm�l t��kil olunmas� m�qs�dil� cani�in Baryatinskinin haz�rlad��� “Qafqazda Provaslav Xristianl���n B�rpas� C�miyy�ti”nin nizamnam�si 1860-c� il iyunun 9-da Qafqaz Komit�si t�r�find�n t�sdiq olunur. Bu bar�d� Qafqaz Komit�sind�n cani�inin ad�na gönd�rilmi� m�ktubda deyilirdi ki, “Qafqaz�n q�dimd� xristian dininin hakim oldu�u yerl�rd� indi müs�lmanlar üstünlük t��kil edir.

�sas v�zif�si Qafqaz müs�lmanlar� aras�nda provaslav xristianl���n� yaymaq olan c�miyy�t bu istiqam�td� kils�l�rin tikilm�si, kils�l�rin v� oradak� ruhanil�rin saxlan�lmas�, el�c� d� xristian ruhanil�ri v� missionerl�r üçün m�nzill�rin tutulmas�n� t��kil etm�k, kils�l�rin n�zdind� m�kt�bl�rin aç�lmas�, ruhani seminariyalar�n n�zdind� is� xüsusi sinifl�rin t��kili, yerl�r� missionerl�rin gönd�rilm�si, müq�dd�s yaz�lar v� dini kitablar�n yerli xalqlar�n dill�rin� t�rcüm�si kimi i�l�rin görülm�sini n�z�rd� tutmu�du.

C�miyy�tin s�dri Qafqaz cani�ini, Gürcüstan ekzarx� is� onun vitse-s�dri (müavini) olmaqla, h�m d� c�miyy�tin daimi f�aliyy�t orqan� olan, bütün �mr verm� s�lahiy-

Page 79: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

79

y�tl�rin� malik �uran�n s�dri idi. �mperatriç� Mariya Aleksandrovna c�miyy�ti özünün ��xsi himay�sin� alm��d�.

Qafqazda Provaslav Xristianl���n B�rpas� C�miyy�tinin 1862-1863-cü ill�r� dair hesabat�nda h�min vaxta kimi yerli �hali aras�ndan xristianl���n t�bli�i sah�sind� müt�x�ssisl�rin haz�rlanmas� m�qs�dil� müs�lman g�ncl�rd�n Tiflis v� Kutaisi ruhani seminariyalar�nda t�hsil� c�lb olunanlar�n iç�risind� 3 ingiloyun da oldu�u göst�rilirdi [12, 17]. Missioner-ke�i�l�r h�bsxanalarda m�hbuslar aras�nda da t�bli�at apararaq onlar� xristian dinini q�bul etm�y� m�cbur edirdil�r. Xristianl��� q�bul ed�n m�hbuslar h�bsd�n azad olunur, bundan imtina ed�nl�r� is� a��r i�g�nc�l�r verilirdi [16, 43].

H�min dövrün r�smi m�lumatlar�nda ingiloylar�n zorak� xristianla�d�r�lmas�na dair ziddiyy�tli, b�z�n d� çox �i�irdilmi� r�q�ml�r g�tirilir. Bel� ki, bu i�d� daha maraql� olan, xristianla�d�r�lma i�in� bilavasit� m�sul ingiloy kils�l�rinin ke�i�l�ri, yerl�rd�ki missionerl�r öz hesabatlar�nda yuxar� komandanl�q qar��s�nda yar�nmaq m�qs�dil� h�qiq�ti �ks etdirm�y�n yalan m�lumatlar verirdil�r. �ngiloy kils�l�ri ke�i�inin 1861-ci il� kimi ingiloylar�n üçd� ikisinin, t�xmin�n 20 min n�f�rin “xristianla�d�r�laraq” xaç suyuna ç�kilm�si [3, 15] bar�d� m�lumat verdiyini n�z�r� alsaq bel� ç�x�r ki, bölg�d�ki ingiloylar�n say� 30 mindir. Halbuki 1873-cü il� dair m�lumata gör� Zaqatala dair�sinin ümumi �halisi 64324 n�f�r idi [14, 52-54] ki, xristian missionerl�rinin m�lumatlar�na inansaq onda dair�nin �halisinin az qala 50%-ni ingiloylar t��kil edirdi. 1886-c� il siyah�yaal�nmas�n�n n�tic�l�rin� gör� is� Zaqatala dair�sind�ki 74449 n�f�r �halinin 8727-si ingiloy, 3709 gürcü (�slind� onlar da xristian ingiloylar idi), c�mi is� 12436 n�f�r ingiloyun oldu�u [15, 122] göst�rildiyi halda nec� ola bil�r ki, bundan 16 il �vv�l ingiloylar�n üçd� ikisi – 20 mini xristianla�d�r�ls�n. Zorak� xristianla�d�rma i�ind�ki h�qiq�td�n uzaq ziddiyy�tli m�lumatlardan biri d� – h�l� 1851-ci ild�n könüllü ��kild� xristianl��� q�bul etm�y� ba�layan ingiloylardan 1855-ci il� kimi 2500 ail�nin xristianla�d�r�ld��� bar�d�ki r�smi m�lumatd�r [24, 4; 123, 4 arxa; 18, 3]. G�tiril�n bu r�q�min h�qiq�t� uy�un olmad��� �vv�la onunla izah olunur ki, dair� �halisinin say� bar�d�ki yuxar�da göst�ril�n statistik m�lumatlara diqq�t etdikd� bel� ç�x�r ki, h�min vaxt� art�q ingiloylar�n ham�s� xristianla�d�r�lm��d� Bel� ki, xristianl��� q�bul etmi� 2500 ail�nin h�r ail�d� �n az� 4 n�f�r hesab�yla götürs�k 10000 n�f�r etdiyini n�z�r� alsaq (lakin müs�lman ail�l�ri b�hs olunan dövrd� orta hesabla 5-7 n�f�rd�n ibar�t olurdu), bu r�q�min o zaman üçün ingiloylar�n ümümi say�ndan da çox oldu�u ayd�n olur. �kincisi is� �g�r h�min vaxt� art�q 2500 ail�-dem�k olar ki ingiloylar�n ham�s� xristianla�d�r�lm��d�sa, onda çarizmin bu i�i daha da sür�tl�ndirm�k m�qs�dil� verdiyi 1859-cu il f�rman�na n� ehtiyac vard�. Qafqazda Provaslav Xristianl���n B�rpas� C�miyy�tinin 50 illik f�aliyy�tin� h�sr olunmu� yubiley burax�l���nda qeyd olunur ki, “...biz c�miyy�tin t�sis olunmas�ndan keç�n yar�m �srlik bir vaxt �rzind� c�mi 4,5 min n�f�r ingiloyun pravoslavl��a keçm�si kimi maraql� bir faktla rastla��r�q” fikri g�tiril�n statistik m�lumatlar�n h�qiq�td�n uzaq oldu�unu sübut ed�n daha bir faktd�r [11, 17]. Bu bar�d� g�tiril�n daha bir ziddiyy�tli fakt üsyan �r�f�sind� Balak�nd� 30-a q�d�r xristianl��� q�bul etmi� ail�nin oldu�unun göst�rilm�sidir. Bel� ki, XIX �srin 80-ci ill�rin sonlar�nda yenid�n bu k�ndd� kils� tikm�k m�s�l�si günd�m� g�ldikd� Balak�n prixodunun ke�i�inin Gürcüstan ekzarx�na yazd��� 1889-cu il 19 aprel tarixli raportunda,

Page 80: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

80

h�min vaxt� Zaqatala dair� idar�çiliyind�n ona verilmi� s�n�d� gör� Balak�n prixodunda c�mi iki xristian ail�nin oldu�u (Georgiy v� David Qalacovlar), 1863-cü il üsyan� �r�f�sind� is� bel�l�rinin say�n�n nisb�t�n çox (diqq�t edin “nisb�t�n çox”. H�r halda 1889-cu ild�ki iki ail�d�n nisb�t�n çox ifad�si otuz ail� anlam�na g�lmir) oldu�u (o da r�smi m�lumat olmay�b, Qalacovlar�n dediyin� gör�) göst�rilirdi [6, 25].

Bütün bunlardan bel� bir n�tic�y� g�lm�k olar ki, zorak� xristianla�man� h�yata keçir�nl�rin bu i�in n�tic�l�ri bar�d� yuxar� hakimiyy�t orqanlar�na verdiyi r�smi m�lumatlar, onlar�n guya ki, “ingiloylar�n ata-baba dini olan xristianl��a meyl etm�l�ri v� gizlind� h�mi�� bu din� etiqad etm�l�ri” bar�d�ki iddialar� kimi saxta, h�qiq�t� uy�un olmayan v� h�ddind�n art�q �i�irdilmi� m�lumatlard�r. Bu bar�d� h�tta yüks�k rütb�li çar m�murlar�n�n imperiyan�n paytaxt�na gönd�rdikl�ri hesabat-raportlar�nda bel� etiraf olunaraq yaz�l�rd� ki, “...�ld� olunan natamam m�lumatlar bel� güman etm�y� �sas verir ki, n�inki inzibati, el�c� d� ruhani ��xsl�r �cdadlar�n�n dininin qorunmas� u�rundak� bu i�i s�rt, polis c�za üsulunu t�tbiq etm�kl� apar�r, bununla da �sas�n xristianl���n yay�lmas� i�ind� bir m�qs�d – xidm�ti i�ind� f�rql�nm�k m�qs�dini güdürl�r, bunun üçün d� xaç suyuna ç�kil�nl�rin siyah�s�na provaslavl�qdan dön�nl�ri v� h�tta dini müs�lman olaraq qalanlar� bel� daxil edirdil�r” [1, 17-17 arxa].

Bütün bunlar – ingiloylar�n xristianl��a münasib�ti n�z�r� al�nmadan kütl�vi ��kild� zorla xristianla�d�r�lmas�, bu zaman müxt�lif t�zyiql�rin edilm�si onlar� aç�q ��kild� bu siyas�t� qar�� mübariz�y� qalxma�a vadar edirdi.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. ARDTA F. 125, s.1, i� 142 2. ARDTA F. 579, s.1, i� 1 3. ARDTA F. 579, s.1, i� 3 4. ARDTA F. 579, s.1, i� 3a 5. ARDTA F. 866, s.2, i� 11 6. Mahmudov Y.M., L�tifova E.M., M�mm�dova A.�. XIX �srd� çarizmin �imal-q�rbi Az�rbaycanda

provaslavla�d�rma siyas�ti v� provaslav kils�l�rinin tikilm�si tarixind�n. AMEA Tarix �nstitutunun Elmi �s�rl�ri, 20-ci cild, 2007, s.3-17.

7. �����"� ^.�. ���� '%"���� �$�� � {�������'�. T. IV. ������. \��. _�. �". 1920, 229 �. 8. � � �&��""�� ��������� ������������� ��������. �.X, ������, ��$�. _���"�

�$�����"�% w���� "��� �������, 1885. 9. � � �&��""�� ��������� ������������� ��������. �.XII, ������, ��$�. _���"�

�$�����"�% w���� "��� �������, 1904. 10. ��"���'"�% $�� ��� �������� *������ � ���&���}�"� � 20-60 �� �I� �. w ^^^@ – 1936, �.

463 11. �&�� ��% ��'"� � &��� �� ��� �"���"�% $�������"� ���� ��"� �� "� ������� �� 1860-1910

��., ������, ���-� ��� � &�-��, 1910, 232�. 12. � �� &��� �� ��� �"���"�% $�������"� ���� ��"� �� "� ������� �� 1862 � 1863 ���,

������, 1865. 13. ?�"� ^&��"�� {��"� @������� ��$����, .34, 14. ^����"�% ������ �� "���"�����"�% � �. {��� ���� � {��� ��'��� ��#��. ^^�_, ��$. IX,

������, �$�����% _���"� �$�. w���� "��� ���������, 1876, �.52-54. 15. ^�� � � �� ������� ��""�� "�����"�� {���������� ���%, �������""�� �� $�����"�� �$����

1886 �., �. VIII, ������, �$�����% \.!�� �����"*�, 1893. 16. �_\_ F. 16, s.1, i� 5974.

17. �_\_ F. 416, s.2, i� 35 18. �_\_ F. 416, s.2, i� 36

Page 81: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

81

19. �_\_ F. 488, s.1, i� 3873 20. �_\_ F. 488, s. 1, i� 24265 21. �_\_ F. 488, s. 1, i� 25926 22. �_\_ F. 489, s. 1, i� 53788 23. �_\_ F.493, s.1, i� 107 24. �_\_ F. 493, s.1, i� 132 25. �_\_ F. 493, s.1, i� 173 26. �_\_ F. 493, s.1, i� 730

Irada Aliyeva

STRUGGLE AGAINST A COLONIAL POLICY OF RUSSIA IN NORTHWEST AZERBAIJAN IN 50-60TH YEARS OF XIX CENTURY AND INQILOYS

SUMMARY

Keywords: muridizm, Christianity, struggle, inqiloys, movement

The unsuccessful policy on khristianizminqiloys, strengthening in the North Caucasus resistance movements, strong influence in Azerbaijan, especially in Dzharo-Balakansk, has forced the Caucasian command to carry out in region more cautious to the policy. The policy spent by tsarism violent khristianizm it has forced the population to be stirred to action.

����� �J��"�

^��(^� $����* +�'����'(��) $�'���+� ��##�� * #%*%��-@�$���9 �@%�^�)���% * 50-60-� <��� XIX *%+� � ��<�'�)&�

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: �~������, ���� ��"� �, &�'&�, �"����*�, ���}�"��

w�#���"�% $�� ��� $ ���� ��"���*�� �"����*��, #����"�� "� ^����"� ������� ���}�"�% �$� ����"�%, ���'"� ���%"�� �~������� � ^����-{�$��"� ���&���}�"�, �&�"" � `}��-+�����"��� �}���� � ��, ��� ���� ��������� ���"���"�� $���� ' � ����"� &��� � �}"#~ $�� ��#. ?������% *������ $�� ��� "����'� ��""� ���� ��"���*�� ��� ���� "�����"��, .�. �"����*�� – $�"% '�% "� &�'&# $� �� ������ �����'% �����"���.

Page 82: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

82

��MAL� QAFQAZIN DA/ QALALARI

Ayt�n MEHD�YEVA124 [email protected]

Açar sözl�r: qala, Qafqaz, �hali, dövl�t, müdafi�

Qafqaz regionunun geostrateji v� t�bii xüsusiyy�tl�ri müasir dövrd� onu dünya siyas�tinin m�rk�zl�rind�n birin�, Avrasiyan�n “gün��in qovu�ma nöqt�si”n� çevirmi�dir. Bu is� t�sadüfi xarakter da��m�r, q�dim kökl�r� dayan�r. Bel� ki, h�l� q�dim dövrl�rd�n ba�layaraq Qafqaz ��rq v� Q�rb, �imal v� C�nubu birl��dir�n �sas yollar�n üz�rind� yerl��m�si il� diqq�ti c�lb etmi�dir. Qafqaz regionunun Avropan� Asiya il�, X�z�r d�nizini Qara d�nizl� birl��dirm�si, Volqaboyu v� H��t�rxan vasit�sil� h�m d�niz, h�m d� quru yolla X�z�r d�nizinin q�rb sahili boyu �rana ticar�t yolunun uzanmas� mühüm �h�miyy�t k�sb etmi�dir. M�hz buna gör� Rusiya öz daxili t�l�bat�n� öd�m�k üçün ticar�t �laq�l�rini geni�l�ndirm�y�, Q�rbi Avropa v� ��rq ölk�l�ri aras�nda Da��stan v� X�z�r d�nizind�n keç�n ticar�td� vasit�çiliyi �l� keçirm�y�, ticar�t yollar�n�n t�hlük�sizliyini t�min etm�y� çal���rd� [9, s.89]. Bu bax�mdan müxt�lif dövl�tl�rin, o cüml�d�n Rusiyan�n �imali Qafqaz regionuna xüsusi yer ay�rmas� qanunauy�un hal idi. Bütövlükd� Qafqaz�n, o cüml�d�n �imali Qafqaz�n Rusiya imperiyas�na birl��dirilm�si m�s�l�si tarix�ünasl�qda diqq�t yetiril�n probleml�rd�n biridir. Bu zaman, bir t�r�fd�n, Qafqaz�n Rusiyaya birl��dirilm�si tarixini q�diml��dirm�k, Qafqaz-Rusiya �laq�l�rinin çox�srlik kökl�r� malik olmas�n� göst�rm�k,dig�r t�r�fd�n, birl��dirm�nin yerli xalqlar�n könüllü q�bul etm�l�ri kimi t�qdim olunmas� ön plana ç�kilirdi [6, s.344].

Rusiya �sas�n XVIII �srin ortalar�nda �imali Qafqaz torpaqlar�nda f�al i��allara ba�lasa da, �imali Qafqaz xalqlar�n�n Rusiya dövl�ti il� uzun �srl�r boyu ticari, m�d�ni v� siyasi �laq�l�ri olmu�du. Xarici hücumlar, siyasi p�rak�nd�lik, feodallar v� tayfalar aras�nda ba� ver�n ara müharib�l�ri h�min �laq�l�r� ciddi t�sir göst�rmi�di. Bu zaman Rusiya dövl�tinin öz s�rh�dl�rinin t�hlük�sizliyini t�min etm�si, dövl�tin gücünün art�r�lmas�na çal��mas� v� siyasi nüfuzunu yeni �razil�r� yaymaq siyas�tini n�z�rd�n qaç�rmaq olmaz.

Uzun bir dövr �rzind� Rusiya �razisi Qafqazdan �halinin ya�amad��� �imali Qafqaz v� �imali Qara d�niz sahill�ri il� ayr�lm��d�r. Yaln�z XVIII �srin sonunda Rusiya torpaqlar� �imali Qafqaz torpaqlar� il� bilavasit� birl��mi�di. Buna Osmanl� imperiyas� il� apar�lan müharib�l�r, Qafqaza q�d�r olan torpaqlar�n t�s�rrüfat bax�m�ndan m�nims�nilm�si, �imali Qafqaz xalqlar� v� feodal dövl�tl�rinin Rusiyan�n hakimiyy�ti alt�na keçm�si v� s. t�sir göst�rmi�di.

�sas�n Rusiya-�ran (1804-1813) v� Rusiya–Türkiy� (1806-1812) müharib�l�rind� q�l�b�d�n sonra Rusiya Qafqaz� birl��dir� bilmi�di. �imali Qafqaz xalqlar� bu birl��m�ni ist�mir, müst�ml�k�çi dövl�tin hakimiyy�tini tan�m�rd�lar. Bu hakimiyy�tin yarad�lmas�

Ayt�n �li q�z� Mehdiyeva – t.ü.f.d., Az�rbaycan Dövl�t Pedaqoji Universitetinin dosenti

Page 83: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

83

yerli xalqlar�n hüquq v� azadl�qlar�n�n al�nmas� il� yana��, onlar�n �srl�r boyu q�hr�manl�q hesab etdikl�ri bir çox h�r�k�tl�rin qar��s�n� al�rd�. Bel� ki, da��stanl�lar müt�madi ��kild� Gürcüstana qar�tçi yürü�l�r edir, me��l�rd� m�skunla�an çeçenl�r v� ç�rk�zl�r Terek v� Kuban kazaklar� il� aras�k�silm�y�n müharib� apar�r, kabardal�lar osetinl�ri qeyri-m�hsuldar torpaqlara s�x��d�r�rd�lar.

Rusiya t�r�find�n i��al ba�a çatd�qdan sonra “azadl�q sev�n” da�l�lar çar höku-m�tin� qar�� mübariz�d� müdafi� istehkamlar�ndan geni� istifad� etmi�dil�r. Müdafi� istehkamlar� �imali Qafqaz memarl���nda mühüm yer tuturdu [4, s.19-21]. Bu regionun maddi-m�d�niyy�t abid�l�rinin, o cüml�d�n qalalar�n tarixinin öyr�nilm�sind� L.P.Semyonov, �.P.�ebl�kin, X.B.Axriyev, Y.�.Krupnov, A.P.Kruqlov v� b. aliml�rin çox böyük xidm�ti olmu�dur [10, s.18-19].

H�l� V-IX �srl�rd� Qafqaz�n düz�nlik, da��t�yi v� da�l�q �razil�rind� m�skunla�an alanlar bu yerl�rin k�nd t�s�rrüfat� üçün �lveri�li olmas� il� yana��, etibarl� t�bii istehkamlar�n mövcudlu�una da diqq�t yetirirdil�r. Ona gör� d� art�q bu dövrd�n yarad�lan m�sk�nl�ri iki �sas qrupa ay�rmaq mümkündür: 1.Da�l�q v� da��t�yi rayonlarda-da�dan tikil�n müdafi� istehkamlar� olan m�sk�nl�r; 2. Düz�nlik torpaqlarda gil v� çiy k�rpic konstruksiyal�, x�nd�k v� torpaq s�ng�rl�r� malik müdafi� tikilisi olan m�sk�nl�r [ 2, s. 84]. H�r iki tip abid�l�rd� t�dqiqat i�l�ri aparan A.A.�essen bel� bir n�tic�y� g�lmi�di ki, bu abid�l�r son d�r�c� ciddi ��kild� dü�ünülmü� v� t��kil olunmu� müdafi� m�qs�di güdmü�dü [8, s.24]. Düz�nlik v� da�l�q yerl�rd� möhk�ml�ndirilmi� m�sk�nl�r üçün xarakterik c�h�tl�r ya�ay�� yerinin çox böyük olmamas�, onlar�n bir-birini mü�ahid� etm�si üçün ��raitin yarad�lmas�, t�bii möhk�ml�ndirilmi� co�rafi mövqed�n istifad� edilm�si, qala divarlar�n�n in�as� zaman� da�lara üstünlük verilm�si v� s. hesab edilirdi. �imali Qafqaz Rusiyaya birl��diril�n� q�d�r yerli xalqlar �sas�n da�larda m�skunla�d��� halda, bu prosesd�n sonra onlar�n düz�n rayonlara köçürülm�si v� b�zi da�l�q m�sk�nl�rin bo�ald�lmas� ba� vermi�di.

Orta �srl�r dövründ� çeçenl�r v� inqu�lar insana ancaq o zaman hörm�t edirdil�r ki, onun öz n�sli (teyp) v� tayfas� (tuxumu) olsun. �nqu�lar is� h�m d� hesab edirdil�r ki, h�r bir insana qala laz�md�r [13, s. 92]. Ona gör� d� �imali Qafqaz xaqlar� iki növ (h�rbi v� ya�ay��) qala tikirdil�r. Bu qalalar f�rqli xüsusiyy�tl�r� malik olsalar da, bir s�ra ümumi c�h�tl�ri var idi. Çeçen dilind� qala adlanan ya�ay�� qalalar�n� xevsurlar, p�avlar, gürcül�r, bir s�ra Da��stan xalqlar� in�a edirdil�r.

Vaynax (çeçen v� inqu�) v� osetinl�r� m�xsus monumental memarl�q abid�l�rinin in�as�n�n çiç�kl�nm� dövrü XVI-XVIII �srl�r� aiddir. H�rbi v� ya�ay�� xarakterli bu abid�l�rin ilk nümun�l�ri XII �sr� aid olmu�, XVIII �srin sonundan is� burada memarl�q �n�n�l�ri d�yi�mi�di. �imali Qafqaz Rusiyaya birl��dirildikd�n sonra möhk�ml�ndirilmi� ya�ay�� yerl�ri v� müdafi� qalalar�n�n in�as�na ehtiyac aradan qalx�r, monoteist dinl�rin mövqeyinin gücl�nm�sil� bütp�r�st m�b�dl�rin tikintisin� son qoyulurdu. Ev-qalalar�n� sakli tipli daha sad� evl�r �v�z edirdi.

�imali Qafqazda da� qalalar�n�n dig�r bir xarakterik tipi h�rbi qalalar (v� ya qüll�l�r) olmu�du. H�rbi qalalar vou kimi tan�n�rd�. Da�larda yerl���n h�rbi qalalar müxt�lif m�qs�d� xidm�t edirdi: 1. Ayr�ca ya�ay�� yeri, k�ndl�r v� s.-d�n ibar�t olan

Page 84: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

84

m�sk�nl�rin bilavasit� müdafi�si üçün in�a olunanlar; 2. Müst�qil müdafi� m�nt�q�l�ri olanlar; 3. Göz�tçi qalalar�.

Çeçenistan, �nqu�etiya, �imali Osetiya v� b. �razil�rd� orta �srl�rin sonunda h�rbi qalalar�n yaln�z imkanl� ail�l�r t�r�find�n in�a olunmas�, xarici i��alç�lardan qorunmas� kimi fikirl�r [19, s.180-181] bir q�d�r az inand�r�c� görünür. Bel� ki, Çeçenistan, �nqu�etiya v� b. kifay�t q�d�r hündür da�l�q �razil�r� xarici i��alç�lar�n g�lm�m�si, feodallar�n ya�ay�� üçün daha �lveri�li yerl�r seçm�si fikrini ir�li sür�n t�dqiqatç� A.F.Qold�teyn göst�rirdi ki, m�hz sosial differensiasiyan�n daha güclü oldu�u Çeçenistan�n ��rq hiss�sind� orta �srl�rin son dövründ� bu tipli qalalara çox nadir hallarda rast g�linir, b�z�n is� kifay�t q�d�r böyük bir �razid� ümumiyy�tl� mü�ahid� olunmur. Çeçenistan�n daxili rayonlar�nda - m�rk�zd�n uzaq yerl�rd� is� h�rbi qalalar�n say� çoxdur [3, s. 33]. Vaynaxlarda “teypa” adlanan qohum qruplar�n yaln�z b�zil�ri h�rbi qalalar tikm�k imkan�nda olmu�dur. �nqu� k�ndi Erzi 14 ya�ay�� kompleksind�n ibar�t olsa da, bu k�ndd� ancaq 9 h�rbi xarakter da��yan qala var idi.

Çeçenistan�n �imal hiss�sind� in�a olunan h�rbi qalalar Da��stan qalalar� il� ox�ar olsa da, onun m�rk�zind� vaynax tipli qalalar üstünlük t��kil edirdi. Eyni zamanda gürcü v� osetin qalalar� aras�nda da ox�ar c�h�tl�r� rast g�linir. Da��standa bu qalalar bütün ya�ay�� m�sk�nin� aid oldu�u halda, çeçen, inqu� v� osetinl�rd� h�rbi qalalar ayr�-ayr� ail�l�r v� ya n�sill�r� m�xsus olur, bir neç� ev v� h�rbi qaladan ibar�t olan xüsusi kompleksin t�rkib hiss�si say�l�rd�.

�imali Qafqaz�n h�rbi qalalar� �sas�n kvadrat ��klind� olurdu. Bu regionda dair�vi qalalara yaln�z C�nubi Qafqazla s�x ba�l� olan v� Ön Asiya il� �laq� saxlayan Da��standa rast g�lm�k mümkün idi. �imali Qafqazda müst�sna hallarda dair�vi qalalara rast g�lins� d�, h�rbi xarakter da��yan kvadrat formal� qalalar, dem�k olar ki, eyni ölçül�r� malik idi: t�r�fl�r �sas�n 4,5-5,5 m ( b�z�n d� 7 m), hündürlük 15-25 m, alt�-yeddi m�rt�b� v� s. Çeçen, inqu� v� osetin h�rbi qalalar� yuxar�ya do�ru daral�rd�. Bu yaln�z divarlar�n nazikl��m�si deyil, h�m d� daxil� do�ru mailliyin art�r�lmas� hesab�na �ld� edilirdi. Tikinti prosesind� bu forma xüsusi �h�miyy�t k�sb edirdi. Bel� ki, eyvan-ma�ikullardan at�lan da�lar divarlara d�y�r�k gözl�nilm�y�n nöqt�l�ri vurma�a xidm�t etdiyin� gör�, bu forman�n �h�miyy�ti yüks�k qiym�tl�ndirilirdi. H�rbi qalalara giri� qalan�n yerl��diyi �razid�n as�l� olurdu.

�imali Qafqaz qalalar� aras�nda piramida ucluqlu h�rbi qalalar mühüm yer tuturdu. Onlar regionun qalalar� iç�risind� texniki v� memarl�q d�y�rl�ri bax�m�ndan daha t�kmil tikilil�r hesab olunur. Vaynax memarl���n�n bu tip tikilil�ri (S.S.Umarov, V.�.Markovin) Çeçenistan�n Çant�-Arqun, Çato-Arqun, Fortanqa, Gexi rayonlar�nda daha geni� yay�lm��d�. Qalalar�n tikinti texnikas� il� yax�ndan tan�� olduqda b�lli olur ki, onlar Çeçenistan v� �nqu�etiyan�n bütün �razisind� eyni vaxtda meydana g�l� bilm�zdi. Bu qalalarda rast g�lin�n piramida örtüklü d�fn abid�l�rinin yay�ld��� areal m�hz �nqu�etiya �razisin� t�sadüf etmi�dir. Çeçenistanda is� onlar �nqu�etiya il� s�rh�d rayonlar�nda daha çox yay�lm��d�r. �nqu� ustalar�n�n Osetiya, �imali Gürcüstan v� Çeçenistanda bu tip qalalar in�a etm�l�ri bar�d� [15, s. 6-11] m�lumatlar olsa da, �nqu�etiyada piramida ucluqlu qalalar�n in�as� zaman� k�nardan ustalar�n d�v�t edilm�si hallar� olmurdu. Vaynax qalalar�n�n ikinci m�rt�b�sind� heç bir praktik �h�miyy�ti olmayan, rudimentar

Page 85: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

85

forma hesab olunan tavanda qur�aq v� ya k�m�r formal� b�z�kl�r kimi xarakterik bir detala rast g�lirik. Çeçen qalalar�nda divar b�z�kl�ri yoxdur. Bu faktlar� n�z�r� alan A.F.Qold�teyn vaynax tipli h�rbi qalalar�n �nqu�etiyada yaranmas� fikrini ir�li sürmü�dü.

Vaynax tipli qalalar ad�t�n be�, nadir hallarda alt� m�rt�b�li olurdu. Alt m�rt�b�nin giri�i olmur, daha çox anbar rolunu oynay�r, ikinci m�rt�b� ya�ay�� üçün, be�inci m�rt�b� is� müdafi� t�dbirl�ri üçün n�z�rd� tutulurdu. Be�inci m�rt�b�d� dörd divar�n ortas�nda, hündürlüyü 1,8 m., uzunlu�u 0,7-0,8 m olan �i�ucluqlu qap� yeri olurdu. Onun alt hiss�si fasad t�r�fd�n erkerli (divarlarda p�nc�r�l�ri olan yar�mdair�vi ��klind� v� ya tin-tin ç�x�nt�) ma�ikulla örtülmü�, üst hiss�si is� aç�q qalm��d�. Ma�ikullar kiçik ölçülü, alt� olmayan da� balkonlard�r. Onun divarlar�nda mü�ahid� aparmaq üçün kiçik ç�x�nt�lar yerl��irdi. Birinci m�rt�b� istisna olmaqla qalan�n bütün m�rt�b�l�rind� divarlarda d�lik qoyulmu�dur. Ambrazur formal� qurulu� - qalan�n divarlar�n�n daxili hiss�sind� kvadrat formal� d�rin camaxatan (divar oyu�u ) yerl��dirilmi�, onda fasad t�r�fd�n bir neç� ç�x�nt� qoyulmu�dur.

Qalan�n yuxar� hiss�sinin fasad�nda qolqofa il� birlikd� xaç formal� simvol, b�z�n is� �ahmat formas�nda düzül�n kvadrat romb t�svirl�rin� rast g�linir. Lakin bu qalalarda da� v� ya a�ac olmas�ndan as�l� olmayaraq oyma nax��lar tamamil� yoxdur. Vaynax tipli qalalar ad�t�n sal qayalarda, möhk�m torpaq üz�rind� çox �sasl� formada in�a olunurdu [15, s.38-40].

Vaynax tipli h�rbi qalalar Çeçenistan v� �nqu�etiyada ox�ar olsalar da, çeçen qalalar� daha alçaq v� enli olub yuxar�ya do�ru daha az meyllidir v� eyvan-ma�ikullar geni� oldu�una gör�, iki deyil, üç konsola (divar ç�x�nt�s�) istinad edirdi.

Çeçen v� inqu�larda h�rbi qalalar�n dig�r növü is� dam� alçaq olan qalalar idi. Çox hündür olmayan bu qalalar�n üstü a�acla örtülür, bin�si düzbucaql� formada olur, tikintinin keyfiyy�ti is� yüks�k olmurdu. Bu tip qalalar daha arxaik tip hesab edilir. Damlar� da�la örtül�n qalalar daha �lveri�li, damlar� torpaqla örtül�n qalalar is� daha ç�tin relyef� malik olan v� ç�tinlikl� gedil� bil�n yerl�rd� in�a olunurdu. Bu fakt� t�hlil ed�n arxeoloq M.B.Mujuxoyev� gör�, imkanl� ��xsl�r t�r�find�n çay k�narlar� v� maili yamaclarda tikil�n birinci tip qalalar daha yüks�k müdafi� qabiliyy�tin� malik olurdular. Ona gör� d� piramida tipli dam örtüyün� malik olan qalalara t�p�l�rd� d� rast g�lm�k mümkündür.

Torpaq örtüklü damlar� olan qalalarda iki varianta rast g�linir: 1. Dam divar x�ttind�n k�nara ç�xaraq karniz (v� ya p�rvaz ç�x�nt�) yarad�r; 2. Divarlar dam�n üstünd�n uzanaraq m�h�cc�r v� ya sip�r �m�l� g�tirirdi. H�rbi �m�liyyatlar zaman� dam�n �traf�ndan qalxan dörd divar aras� bölünür v� qüll� k�narlar�nda ç�x�nt�lar� olan tac yarad�l�rd�. Qap� yeri qar��s�nda kiçik ölçülü balkon – ma�ikul yerl��dirilirdi.

Bu tip qalalar�n çat��mayan c�h�ti alçaq torpaq damlar�n sistemli ��kild� qulluq t�l�b etm�si idi. H�min çat��mamazl��� aradan qald�rmaq m�qs�dil� terras�n üz�rin� çad�r formas�nda yüngül taxtalar qura�d�r�l�rd�. Bu is� o dem�k idi ki, vaynax tipli qalalar alçaq torpaq örtüklü qalalar�n a�acla örtülmü� damlar�n�n da�la örtülm�si olmu�dur.

Orta �srl�rin sonlar�nda Da��standa b�zi qalalarda ambrazurlar (iç�risind� silahl� ��xsin durmas�na ��rait yaradan böyük oyuqlar) var idi. Maraql�d�r ki, Çeçenistan, �nqu�etiya, �imali Osetiya �razisind� ambrazurlu qalalara rast g�linmir. Bunun �v�zind�

Page 86: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

86

qalan�n üst hiss�sind� yuxar�dan hücum ed�nl�rin qar��s�n� almaq üçün ma�ikullar in�a olunurdu. �imali Qafqaz xalqlar�n�n bir çoxunda ma�ikul qala sözü il� eyni kökd�ndir. Bu bax�mdan osetin dilind� “qala” sözünün masiq, ma�ik kimi s�sl�nm�si, h�l� antik mü�llif Ksenofontun ad�n� ç�kdiyi mosinekl�r etnonimini (t�rcüm�si qala sakini) göst�rm�k olar.

Balkar v� qaraçay h�rbi qalalar� dig�r �imali Qafqaz h�rbi qalalar�ndan çox hündür olmamas�, yuxar�ya do�ru az daralmas�, pill�li piramida örtüyünün v� asma h�rbi ma�zallar�n olmamas� il� f�rql�nirdi. Bütün bu qeyd olunan c�h�tl�r �sas�n inqu� h�rbi qalalar�na xas olmu�dur [16, s. 44-45]

�imali Qafqaz qalalar�n�n yerl��m� mövqeyin� �sas�n mü�yy�n edilir ki, onlar icmalar�n ayr�ca m�skunla�d��� bir ��raitd� xarici dü�m�nd�n daha çox qon�ular�n hücumlar�ndan müdafi� olunmaq üçün in�a olunurdu (A.F.Qold�teyn). Bu qalalar uzunmüdd�tli mühasir�y� tab g�tir� bilmirdi.

Da�larda kütl�vi ��kild� h�rbi qalalar�n in�as� daxili v�ziyy�tin g�rgin oldu�u dövr� t�sadüf etmi� v� �imali Qafqaz Rusiya t�r�find�n tutulduqdan sonra bu proses dayanm��d�. Çeçen torpa��nda in�a olunan sonuncu h�rbi qalalardan biri Xaybax k�ndind� XVIII �srin sonunda tikilmi�di.

�imali Qafqaz h�rbi qalalar�n�n in�a tarixini mü�yy�n etm�k böyük ç�tinlik tör�dirdi. Onlar�n üz�rind� yaz� olmad���na v� yaz�l� m�nb�l�rd� m�lumatlara rast g�linm�diyin� gör�, bu qalalar�n tarixi tikinti texnikas�na �sas�n mü�yy�n edilirdi. �nqu� qalalar�ndan f�rqli olaraq, Çeçenistanda h�rbi qalalar (m�s.:, h�l� 1886-c� ild� V.F.Miller t�r�find�n t�sviri veril�n Xaybax qalas�) petroqlifl�rl� b�z�dilmi�dir. S�n�t�ünaslar v� arxeoloqlar göst�rirdil�r ki, bu t�svirl�r Da��stan v� Çeçenistan�n da� aullar�nda in�a olunan qalalarda daha çox, �nqu�etiya v� Osetiyada nisb�t�n az rast g�linir, buradan q�rbd� yerl���n qalalarda is� tamamil� olmurdu [14, s. 62]. Qalalarda h�m d� xaç, daha çox svastika, m�hsuldarl�q simvollar� t�svir edilirdi [ 14, s. 106].

XVIII �srin sonlar�nda �imali Qafqaz regionunda qala tikintisi süquta u�rad�qda, ev-qalalar�n da tikintisi t�dric�n aradan ç�xm��, sia adlanan yeni tip evl�r meydana g�lmi�dir. Bu is� onu göst�rir ki, Çeçenistan, �nqu�etiya v� s. rayonlarda h�rbi qalalar�n in�as� hündür m�rt�b�li ev-qalalar�n in�as� il� s�x ba�l� olmu�dur [17,s.245]. Bir-biril� s�x ba�l� olan bu tikilil�r son orta �srl�rd� �imali Qafqaz ya�ay�� m�sk�nl�rinin simas�n� mü�yy�n etmi�, feodal q�srl�rinin �sas elementin� çevrilmi�dir.

Ox�ar tipli tikilil�r� Az�rbaycan �razisind� rast g�linir. XIX �sr�d�k soy icmalar� -camaatlar�n olmas� il� ba�l� özün�m�xsus sosial-siyasi v� m�i��t ��raiti Zaqatala-Balak�n bölg�sind� xüsusi döyü� qalas� (v� ya qüll�si) tipinin geni� yay�lmas�na s�b�b olmu�dur. Bel� qalalar�n �n yax�� örn�kl�rind�n Zaqatalan�n Car k�ndind�ki Çingiz qala v� �eytan qala, regionun s�rt v� a��r görk�mli müdafi� qalalar� (v� ya qüll�l�ri) iç�risind� Qax�n �lisu k�ndind�ki Sumuq qala-qüll�sini göst�rm�k olar [1, s. 262]. H�mçinin Türkiy� Respublikas�n�n �razisind� bu tip qalalara ox�ar abid�l�r� rast g�lm�k mümkündür. Bu bax�mdan �rdahan �razisind� Sava��r (cancaq) qalas�, U�uz da�� qalas�, Sö�ütlükaya (Hunemi�) k�ndinin q�rbind� bir hiss�si qalan qala diqq�ti c�lb edir [7, s.104-108, 122-124].

Page 87: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

87

Müxt�lif dövl�tl�rin �ran, Bizans, �r�b xilaf�ti, Monqol, Rusiya v� ba�qa beyn�lxalq m�rk�zl�rl� �laq�l�ri m�hz bu �razid�n keçirdi. Xüsusil� imperator Konstan-tin xristianl��a r�smi dövl�t statusu verdikd�n sonra bir çox �razil�rd�, o cüml�d�n �imali Qafqazda monast�rlar tikilm�y� ba�lam��d�. �qtisadi müst�qillik �ld� ed�n monast�rlar t�dric�n yaln�z dini deyil, h�m d� yarad�c�, bacar�ql�, zir�k, i�güzar insanlar�n c�ml��diyi m�kana çevrilirdi. Burada monaxlar iç�risind� orta �sr dini-c�ngav�r ordenl�r timsal�nda in�aatç�lar kastas� formala��rd�. Bu kasta yeni monast�rlar in�a etm�k üçün �sas v�saiti ticar�td�n �ld� edirdi. Baxmayaraq ki, ticar�t v� m�b�dl�r, tacirl�r v� ruhanil�r müxt�lif maraqlara xidm�t edirdil�r, m�hz bu m�s�l�d� onlar�n maraqlar� üst-üst� dü�ürdü. Eyni zamanda böyük ticar�t yollar�na m�xsus probleml�rin (uçqun, torpaq sürü�m�si, sel da�q�nlar� n�tic�sind� yollar�n tez-tez s�radan ç�xmas�, dayaq m�nt�q�l�ri, bazalar, karvan-saraylar�n in�as�) h�ll olunmas�nda bu kastan�n rolu �v�zsiz idi.

T�dric�n monast�rlar�n �traf�nda ya�ay�� m�nt�q�l�ri meydana g�lirdi ki, onlar�n �halisi karvanlara xidm�t göst�rirdi. Burada yerl���n h�rbi qarnizonlar�n ba�ç�s� is� bu ya�ay�� m�nt�q�sind� düny�vi hakimiyy�t nümay�nd�sin� çevrilirdi. Dini motivl�rl� yarad�lan, eyni zamanda karvan ticar�tinin inki�af�nda xüsusi rolu olan da� monast�rlar� t�dqiqatç�lar�n diqq�tini kifay�t q�d�r c�lb etm�mi�, onlar tamamil� f�rqli ç�rçiv�d� ara�d�r�lm��d�. XII �srd�n Bizans imperiyas�n�n z�ifl�m�si n�tic�sind� Gürcü dövl�tinin gücl�nm�si n�tic�sind� gürcül�r yunanlar� s�x��d�r�r, yeni ticar�t mar�rutlar� (Osetiya, Yuxar� Svanetiya, Avar�standan keç�n) mü�yy�n edirdil�r. XIII �srd� is� tatar-monqollar�n Qafqaza g�lm�si gürcül�ri Böyük Laba, Kuban v� Terek yolundan m�hrum edir. Bu d�f� onlar daha bir istiqam�t (Avar�stan, �nqu�etiyaya Assa v� Fortanqadan keçm�kl�) tapmal� olurlar. M�hz bu �razid� da� monast�rlar�n�n yeni tipi – h�rbi qalas� olan m�b�d kompleksi meydana g�lirdi. Gürcüstanda art�q in�a olunmayan bu tip m�b�dl�r� daha çox �nqu�etiyada rast g�linir. H�rbi qalalar�n üz�rind� qolqoflu xaç i�ar�si qoyulurdu [12, s.132, 135]. 2000-2003-cü ill�rd� �nqu�etiya �razisind� b�rpa i�l�ri il� m���ul olan memar V.A.Kuzmin q�rib� bir hadis�y� diqq�t yetirmi�dir. Onun fikrinc�, bu �razid� olan monast�rlar öz dini funksiyas� il� yana�� h�m d� karvan-saray kimi d� f�aliyy�t göst�rmi�dir. Txaba-Erda v� onunla qon�uluqda yerl���n Albi-Erda monastrlar�n� �trafl� t�dqiq ed�n V.A.Kuzmin onlar�n t�rkibind� m�b�d v� karvan-saraylar�n oldu�unu d�qiql��dirmi�di. Göst�ril�n h�r iki monast�r da�la hasara al�nm��d�r. Albi-Erdan�n h�rbi qalas� olmasa da, yax�nl�qda müasir Tarqim aulunda q�rb� istiqam�tl�nmi� qolqoflu xaç� olan h�rbi qala yerl��ir. �ki kilometr aral�da yen� d� qolqoflu xaç� olan h�rbi qala Ozdik aulunda in�a edilmi� v� o, Tarqim qalas�na istiqam�tl�nmi�dir. Burada yol birba�a Eqi-kal auluna uzan�r. Bu aulda qolqoflu üç xaç� olan (q�rb, ��rq v� c�nub istiqam�tl�rind�) dig�r h�rbi qala yerl��mi�dir. Bu siqnalverici – göz�tçi qalalar monast�rlar�n t�rkib hiss�si say�l�rd� [12, s.136].

�imali Qafqazda abid�l�rin ox�arl��� v� uzun ill�r �rzind� �n�n�vi qaydalar� qoruyub saxlamas� v� özünd� �ks etdirm�si etnoqrafik materiallarla da t�sdiq olunur. �btidai ibad�tl�rin öyr�nilm�si is� m�n�vi m�d�niyy�t sah�sind� bu xalqlar aras�nda ox�arl�qlar�n a�karlanmas�na s�b�b olmu�dur [11, s. 6-7]. Bunu q�dim v� orta �srl�r dövrl�rind� xalq aras�nda geni� yay�lm�� mifl�r d� t�sdiql�yir. Yerli xalqlar�n�n �ks�riyy�tind� n�h�ngl�rin Qafqaz da�lar�na z�ncirl�nm�si v� ya burada c�zaland�r�lmas�

Page 88: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

88

bar�d� m�lumatlar qorunub saxlanm��d�r. Amiran (gürcü), Abrskil (abxaz), Nesiren (ad�gey), ads�z n�h�ng (kabarda), Amran (osetin), Dardza-Nyanilq (inqu�) v� b. personajlar� onlar�n qoyulan qaydalara qar�� ç�xmas� v� c�za �lam�ti olaraq müq�dd�s say�lan Qafqaz da�lar�na “gönd�rilm�si” kimi �lam�tl�r birl��dirirdi. Bu is� yerli xalqlar�n Qafqaz da�lar�na müq�dd�s Olimp da�� kimi yana�d�qlar�n� [18,s. 261], burada in�a edil�n, sonradan h�rbi v� ya�ay�� qalalar�na çevril�n v� mühüm �h�miyy�t k�sb ed�n qalalar�n, güman ki, erk�n dövrl�rd� f�rqli m�qs�dl�r üçün yarad�ld���n� göst�rir.

Bel�likl�, dünya m�d�niyy�tin� öz layiqli töhf�sini vermi� �imali Qafqaz xalqlar�n�n �ld� etdikl�ri nailiyy�tl�r onlar�n öz tarixi s�yl�rinin b�hr�si olmu�dur. Z�ngin tarix v� m�d�niyy�t, ad�t-�n�n�l�r� sahib olan bu xalqlar� onlara m�xsus milli r�ngar�nglik v� özün�m�xsusluqla yana�� �srl�r boyu m�skunla�d�qlar� �razi, ictimai-siyasi v� sosial-iqtisadi h�yat�n ümumiliyi birl��dirmi�dir [5, s. 787]. XVIII-XIX �srl�rd� bu xalqlar assimilyasiya, tarixi yadda�lar�n silinm�si, da��d�c� müharib�l�r v� yerli �halinin m�hv edilm�si, etnik t�mizl�m�l�r v� s.-� m�ruz qalsalar da, öz varl���n� qoruyub saxlam��d�r. Bu prosesd� yerli xalqlara q�dim milli �n�n�l�rin müxt�lif s�viyy�d� v� formalarda qorunub saxlan�lmas� köm�k etmi�dir. T�bii ki, h�min �n�n�l�rin iç�risind� t�s�vvürl�r, ad�tl�r, milli xüsusiyy�tl�r, o cüml�d�n q�dim inamlar v� müdafi� z�rur�ti il� s�x ba�l� olan tikilil�r, xüsusil� qalalar böyük rol oynam��d�r. Ona gör� d� �imali Qafqaz �razisind� in�a olunan müdafi� qalalar�n�n, xüsusil� h�rbi qalalar�n öyr�nilm�si yerli xalqlar�n �srl�r boyu �ld� etdikl�ri v� in�a prosesind� qazand�qlar� b�dii, konstruktiv v� iqtisadi t�l�bl�r� cavab ver�n memarl�q nailiyy�tl�rinin ara�d�r�lmas� bax�m�ndan böyük �h�miyy�t k�sb edir.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Azerbaijan. Fortresses. Castles. !., ="�> ������ , 1994, 263 �. 2. ������% ^^^@. ^ �$� ������� � �$�# ����"�����'%. � �. ���. �� ^..?�� "���. !., w�#��,

1981, 301 �. 3. _�'�> ��" .�. ^���"������ ����� � ����"-\"�#>� �� � ^����"� ��� ��. !., w�#��, 1975,

158 �. 4. _�'�> ��" .�. +�>"� � ����. !., ^�� ���� �#�}"��, 1977, 334 �. 5. _#���"�� \.!. \� �������% �"*���$���% �������. +., ��>���#, 2010, 956 �. 6. �liyev Q.�. Qafqaz tarixi (�n q�dim zamanlardan XVIII �srin sonunad�k).B.,Elm,2009,448 s. 7. Gündo�du Hamza. Kaleler ve kuleler kenti Ardahan. Ankara, 2000, 270 s. 8. \����" .. ������������ $��% "��� ��&����"-+�������// !� ������ � ��������"�% $

�������� ^^@, 1941, �3. 9. \� ��% "���� ������� (�"�* XVIII �.). – 1917. � �.���.����. .�.w���"�*���. !., 1988, 659 �. 10. ��#$"� �.\. � ��� ���% $��% "��� �� �����'"� �#�' #�� ����"-\"�#>��� ^^@. _��"�,

����"-\"�#>.�"�}.���-�, 1961, 55 �. 11. ��#$"� �.\. `���"��>�� �#�' #�"� ���"� � ������� � ���������% � "������% &�"� '. !.,

\��-� �� �"� �� ��� #��, 1963, 13 �., 12. �#�'��" =.. =������ >������ $# ' "� �������. ��� �� #�� ������"-������ � _�"�

\"�#>� �� // ������%, � "�����% � ��'����� ��� �������. !� ������ ��}�#"���"� "�#�"� �"����"*��. !��������, <$��, 2007, 414 �.

13. !�����" =.\. = #���'%� ��#"� � �� �"��. !., w�#��, 1965, 128 �. 14. !�����" =.\. = � ��"� ���"���. !., \��#�� �, 1969, 120 �. 15. !#}#�e� !.+. ^���"������% �� �����'"�% �#�' #�� ��"� \"�#>� �� XIII-XVII ��. � ���…

��"�. �� ."�#�. !., 1972. 16. !#}#��� !.+. ^���"������% �� �����'"�% �#�' #�� \"�#>� ��. _��"��, ����"-\"�#>.

�"�}.���-�, 1977, 180 �.

Page 89: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

89

17. ?��% "��� � ���� ��. !., ^�����""��, 1975, 300 �. 18. ^����#����� �. `���"�� ������������ $���� ����"�% ������� // Qafqaz�n arxeologiyas�,

etnoqrafiyas�, folkloru. Beyn�lxalq elmi konfrans. B., Nurlar, 2005, 280 s. 19. ����� ^.�. � $����"�%� � "�� ��� �&�""� %� �*���'"-��"������� ����� �% ��"�

����"-\"�#>� �� �$�� $��"�� ����"�����'%. <^�, . III. _��"�, 1969, s. 180-181.

Aytan Mehtiyeva

MOUNTAIN FORTRESSES OF THE NORTH CAUCASUS

SUMMARY

Key words: a fortress, caucasus, the population, the state, defence

Territory of North Caucasus, situated on main trade communications had become the object of great interest of big states from the beginning of the ancient times. There was not changed the same situation also in the Middle Ages, that had become the purpose to be showed the great interest of the economy of different states to this region. Being based on this situation for providing and ensuring their security the local people began to build the military castles, fortresses and the defensive constructions (towers –as the house-kale). Such military – defensive constructions as kale (or kulle) there were also appeared in the Middle Ages on the territory of karavan-sarays.

���� 9�����"�

<����% +�%$�#�� #%*%���<� +�*+�@�

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: ���$� ', ������, "�����"��, ��#���� �, &�"�

����� ��% ^����"� �������, ���$�}�""�% "� �"�"�� ����� $# %�, "���"�% � ����"��>�� �����" � ��� &��� � $��� ��'"� �"���"�% ��#$"�� ��#���� �. ?�}�% �� #�*�% ����"����' � � ����"�����'�, � $����� � �� # ��"�������� �" ����� ������"�� ��#���� � � ��""�# ����"#. \���% �� ��""� �� #�*�� ��% &��$���"�% ���� &��$��"� � ��� "� "�����"�� ��"�����' ��#}�"��� ��""�� ���$� �� � &�"� ��'"�� &�>�" (��-����). ?�&"�� ��""-&�"� ��'"�� ��#}�"�% �� �������' ��}� � �$�# ����"�����'% � "� ���� ��%� ������"-������.

Page 90: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

90

NUXA-GÖYNÜK ÜSYANI HAQQINDA

T�ran� BEHBUDOVA125

Açar sözl�r: Nuxa, Göynük, üsyan, çarizm

�imali Az�rbaycan� bürüy�n üsyanlar yaln�z Quba q�zas�n� deyil, habel� Nuxa q�zas�n� da �hat� etmi�di. 1876-c� il noyabr�n 14-d� Yelizavetpol qubernatoru t�yin edilmi� general-mayor knyaz Çavçavadze Nuxa q�zas�nda üsyan�n ba� qald�rmas� v� Samur dair�sind�n yeni üsyanç� d�st�l�rinin buraya g�lm�si haqq�nda m�lumat ald�qdan sonra o, Alazan qo�unlar�n�n komandanl���ndan Nuxa ��h�rin� müv�qq�ti olaraq, yerli batalyonunun gönd�rilm�sini xahi� etmi�di. Bel� t�l�bin yerin� yetirilm�sinin mümkün olmad���ndan knyaz Andronikovun yerin� yeni t�yin olunmu� qeneral-mayor knyaz Or-beliani ��h�rd�ki qo�un hiss�l�ri il� kifay�tl�nm�yi m�sl�h�t görmü�dü [1, 186].

Oktyabr�n 18-d� Nuxa q�zas�nda k�ndli h�y�canlar�n�n ba�lanmas� il� �laq�dar olaraq t�rkibi dördüncü v� s�kkizinci nizami v� üçüncü piyada rotadan ibar�t Qara d�niz alay� qeneral-mayor knyaz Çavçavadzenin [2, 5] ba�ç�l��� il� �lisu d�r�sini keç�r�k Qax k�ndin� do�ru h�r�k�t etm�y� vadar etdi. Knyaz Çavçavadze Nuxada qalaraq yürü�� haz�rla��rd�. O, h�rbi qüvv�l�rl� V�ndama yola dü��rk�n üsyanç�lar Quba q�zas�n�n s�rh�dl�rind� görünm�y� ba�lad�lar. Onlar bütün da� �razil�rini g�z�r�k üsyanç� d�st�l�r toplay�rd�lar.

Nuxa q�zas�nda üsyan geni�l�nm�kd� davam edirdi. Oktyabr�n sonunda quber-natora tabe olan quberniyan�n h�rbi hiss�l�rinin komandan� general-leytenant Mamatsov ordusunun ali komandanl���na yazd��� raportunda göst�rirdi ki, da�l�lar Nuxan�n v� dig�r q�zalar�n �halisi il� gizli �laq� saxlayaraq onlar� üsyan etm�y� ça��r�rlar v� buna nail olmu�dular. Eyni zamanda Mamatsov “Antsux naibi �aqo v� axt�l� Teyyub b�yin ba�ç�l��� il� Nuxa q�zas�na hücumu müzakir� etm�k üçün Samur dair�sind� çoxlu sayda üsyanç� d�st�l�rinin toplanmas�” haqq�nda m�lumat alm��d� [1, 204].

Oktyabr�n 29-da s�h�r erk�n Nuxa q�zas�n�n hüdüdlar�n� keç�n da��stanl�lar ba�da ansux naibi �aqo Nuxa ��h�rin� v� naib H�s�n is� Qax k�ndin� yiy�l�nm�y� çal���rd�lar. Üsyanç�lara qar�� döyü�l�rd� i�tirak etmi� rus h�rbiçisi polkovnik fon Klimen� gör� �aqo v� H�s�n Nuxa v� Qax� tutmaqla Yelizavetpol quberniyas� �halisini bütövlükd� üsyana qald�rmaq v� üsyanç�lar�n say�n� art�rmaq niyy�tind� idil�r [3, 2].

Üsyan�n Da��stan�n hüdudlar�n� a�araq Nuxa q�zas�n� da bürüm�sini Mamatsov bel� izah edirdi: “Quba q�zas�nda üsyan ba�lad���ndan m�n v� Orbeliani tabeliyimizd�ki h�rbi qüvv�l�rd�n d�st� t��kil ed�r�k, Çavçavvadzenin ba�ç�l��� il� Quban�n müdafi�sin� v� Axt�ya gönd�rdik. Bundan istifad� ed�n samurlular Nuxa q�zas�na soxularaq, bizim üz�rimiz� hücuma at�ld�lar” [4, 237].

Da�l�lar�n Nuxa q�zas�na daxil olmas� burada üsyan�n ba�lanmas�n� tezl��dirmi� oldu. Üsyana birinci ba�layan Ba� Göynük k�ndinin k�ndlil�ri oldular. Ba� göynüklül�r teleqraf x�tl�rini k�s�r�k �traf k�ndl�rin �halisini d� üsyana qald�ra bilmi�dil�r [3, 2].

T�ran� G�ray q�z� Behbudova – AMEA A.A. Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun dissertant�

Page 91: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

91

Ba� Göynük k�ndi il� birlikd� �traf k�ndl�rinin üsyana qalxmas�, h�mçinin onlara da��stanl�lar�n da qo�ulmas� burada v�ziyy�ti o d�r�c�d� g�rginl��dirmi�di ki, A�a�� Göynükd� yerl���n poçt stansiyas�nda olan polkovnik �imanovski qubernatorun göst�ri�in� �sas�n k�ndlil�r üz�rind� n�zar�ti h�yata keçir�n buradak� Yelizavetpol batalyonunun ta��m� v� polis yar�mta��m� il� geri ç�kilm�y� m�cbur olmu�du [3, 3]. Üsyanç�lar�n Nuxa ��h�rini tutmas�ndan ehtiyat ed�n çar hökum�ti bir s�ra t�dbirl�ri h�yata keçirm�y� m�cbur olmu�du. Bel� ki, A�a�� Göynük k�ndind� �traf k�ndl�rd�ki h�y�canlar�n qar��s�n� almaq üçün q�rarla�an Yelizavetpol batalyonunun ba�ç�s� polkov-nik �imanovskinin s�r�ncam�na Nuxa ��h�rind�n Labinsk kazak alay�ndan 200 n�f�r kazak v� 4 silahl� atl� kazak batareya ta��m� gönd�rilmi�di, ona möhk�ml�ndirilmi� h�rbi hiss�l�rl� Nuxa ��h�rinin mühafiz�sini t��kil etm�k m�qs�dil� Koxmux çölünd� yerl��m�sini v� üsyanç�lara daha münasib ��raitd� n�zar�t etm�k m�qs�di il� Yeliza-vetpol quberniyas� h�rbi hiss�sinin t�rkibin� laz�m g�l�rdis�, �lav� olaraq Zaqataladan üç piyada rota v� iki silahl� d�st� t�l�b edilm�si bar�sind� göst�ri� verilmi�di [1, 205].

Ay�n ax�rlar�nda general-mayor Mamatsovun ba�ç�l�q etdiyi h�rbi hiss�l�rin t�rkibi Yelizavetpolun birinci v� dördüncü rotalar�, �u�a yerli batalyonunun 2 rotas�, Nuxan�n yerli komandas�, 400 n�f�rlik Labinsk v� 100-� yax�n adam� olan Xapyor kazak alay�, Kuban kazaklar�n�n dördüncü atl� batareyas�ndan ibar�t idi v� bel� h�rbi qüvv�l�r Nuxada yerl��irdi v� h�min gün 400 n�f�rlik Nuxa atl� drujinas� is� Samur dair�si il� s�rh�dd� yerl���n m�nt�q�y� gönd�rildi. Eyni zamanda o, knyaz Orbelianiy� burada möhk�ml�nm�k m�qs�dil� Nuxaya g�lm�yini t�klif etdi. Oktyabr�n 30-da ax�ama yax�n ona çatd�r�lm�� m�lumata gör� “4 min n�f�rlik l�zgi d�st�si bir müdd�t �rzind� Samur dair�sinin Burca v� Xnov aullar�nda toplanm�� v� �in d�r�sind�n keç�r�k �in v� Yuxar� Göynük k�ndl�rind� peyda olmu�, k�ndl�rin �halisi is� üsyanç�lara qo�ulub teleqraf x�tl�rini xarab etmi� v� poçt atlar�n� aparm��, bir neç� taciri v� stansiya evl�rini qar�t etmi�l�r” [1, 205]. Bununla �laq�dar olaraq q�zada bir s�ra t�dbirl�rin görülm�si laz�m g�lirdi: Labinski kazak alay�n�n iki yüzlüyü v� dördüncü kazak batareyas�n�n atl� silahl� ta��m� Nuxa ��h�rind�n �traf �razil�ri n�zar�td� etm�k üçün saxlanm�� birinci yerli Yelizavetpol batalyonunun yar�m rotas� yerl��dirilmi� A�a�� Göynük k�ndin� yeridilir. Bu zaman A�a�� Göynükd�ki Yelizaveipol batalyonunun komandiri polkovnik �imanovskiy� is� s�lahiyy�tind�ki h�rbi qüvv�l�rd� Koxmux çolün� ç�kil�r�k Nuxa yolunun t�hlük�zisliyini t�min etm�k v� üsyanç� d�st�l�ri n�zar�td� saxlamaq üçün daha münasib mövqel�r� yiy�l�nm�k tap��r�lm��d�. Yelizavetpol h�rbi qüvv�l�rinin gücl�ndirilm�ci m�qs�dil� Zaqataladan iki artilleriya qur�usu il� birlikd� üç piyada rotas�n�n gönd�rilm�si t�l�b olunmu�du [1, 206].

Oktyabr�n 31-d� s�h�r aç�landa yüzl�rl� atl� silahl� kazak v� 150 n�f�rlik piyada hiss�l�rd�n ibar�t höküm�t h�rbi qüvv�l�ri Ba� Göynük k�ndi yax�nl���nda birl��ib, Nuxa ��h�rin� do�ru geri ç�kilm�y� ba�lad�. Ba� Göynük k�ndinin 7 verstliyind� - Qarabulaq k�ndi yax�nl���nda Ba� v� A�a�� Göynük, Layski, Bil�cik, Yuxar� �abal�d v� dig�r k�ndl�rin k�ndlil�rinin d� qo�uldu�u birl��mi� üsyanç�lar h�rbi d�st�l�ri q�fild�n yaxalad�lar. Mühasir�y� düçar olmu� polkovnik �imanovski r�qibl�rinin tüf�ng v� artilleriya hücumundan mühafiz� olunaraq, qabaqcadan üsyanç�lar t�r�find�n tutulmu� Qarabulaq d�r� keçidin� do�ru üz tutdu v� döyü�l�rini davam etdirdi. Lakin Nuxada

Page 92: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

92

�imanovskinin dü�düyü a��r v�ziyy�td�n x�b�r tutan qeneral-mayor Mamatsov ��h�rd�ki h�rbi qüvv�l�ri olan �u�a yerli batalyonu rotas� v� Xapyor kazak alay�n�n yüzlüyü il� birlikd� mühasir�y� dü�mü� h�rbiçil�rin köm�yin� t�l�sir. O, Yelizavetpol yerli batalyonun rotas�n�, Nuxa yerli komanda�n bir hiss�sini v� Nuxa atl� drucinas�n� yüzlüyünü Ki�çayda ehtiyatda saxlam��d�. Nuxa ��h�rinin 8 verstliyind� h�rbi d�st�l�r birl��dil�r. Tezlikl� �imanovskinin h�rbi hiss�l�rin� birl��m�y� nail olan qeneral-mayor Mamatsov ümumi komandanl��� �l� alaraq, üsyanç�lara qar�� güclü müqavim�tini yaratm�� oldu. Keyfiyy�tc� yax�� silahlanm�� hökum�t qo�unlar� t�r�find�n t�qib olunan üsyanç� d�st�l�r �nça k�ndin� ir�lil�y�r�k yolun sol t�r�find�ki t�p�likl�ri tutdular. Silahlardan at�� aça-aça Qarabulaq k�ndin� yax�nla�an h�rbi d�st�l�r üsyanç�lar�n müqavim�tini q�ra bildil�r. Hökum�t qüvv�l�rin� üstün g�l�c�yin� ümüdl�rini itir�n üsyanç�lar da�lara �nça v� Koxmux k�ndl�ri istiqam�tind� da�lara geri ç�kildil�r [3, 3].

Dig�r hiss�si olan 300 n�f�rlik atl� üsyanç� d�st� is� Nuxa ��h�ri t�r�f� istiqam�tl�ndi. Onlar ��h�r� hücum etm�k v� yaxud teleqraf x�ttini m�hv etm�k ist�yirdil�r. Üsyanç� d�st�ni t�qib ed�n kazaklar onlar� geri oturtma�a nail olurlar. Bel� olan t�qdird� bu üsyanç� d�st�si d� itki ver�r�k �nça v� Koxmux t�r�f� geri ç�kilirl�r. Bu zaman üsyanç�lara Bil�cik, �in, Ba� Göynük, A�a�� Göynük, Ba� Layski, A�a�� Layski, Ba� �abal�d, A�a�� �abal�d, �nça, Cunut, Mirz�b�yli, Qarabulaq, Koxmux v� Oxut k�ndl�rind�n g�lmi� çoxli sayda üsyanç�lar qo�ulmu�dular [3, 4].

�nça v� Koxmux da� silsil�sind� toplanm�� üsyanç� d�st�l�r Oxut v� Ki� k�ndl�rind�n dövr�l�m� h�r�k�ti il� asanl�qla Nuxa ��h�rin� g�l� bil�rdil�r v� buna �min olan general-leytenant Mamatsov onlar�n qar��s�n� almaq üçün Koxmux çölün� g�lmi�di. �traf t�p�likl�ri �l� keçirm�y� çal��an üsyanç� qüvv�l�r� piyada z�ncir v� artilleriya ta��m� t�r�find�n aç�lan s�rrast at��l�r üsyanç�lar aras�nda çaxna�ma yaratm��d� [1, 207].

T�r�fl�r aras�nda ba� ver�n döyü� ax�am saat 7-y� kimi davam etmi�di. Qaranl���n dü�m�si il� t�r�fl�r aras�nda at��ma dayand�r�lm��d�. H�rbi d�st� Nuxa ��h�rini gec� hücumundan qorumaq m�qs�dil� Ki�çay k�ndi yax�nl���nda gec�l�m�li olmu�du. Müxt�lif hiss�l�r� p�r�n-p�r�n sal��m�� üsyanç�lar birl���r�k Nuxa ��h�rin� hücuma keçm�y� haz�rla��rd�lar [3, 4]. Gec� k��fiyyatç�lar�n g�tirdiyi m�lumatda deyilirdi ki, 8 min n�f�r� kimi artm�� üsyanç� d�st�l�r Nuxa ��h�rin� müxt�lif t�r�fd�n hücum etm�k niyy�tind�dirl�r. 20 min h�y�canl� yerli �halinin d� üsyanç�lara qo�ulmaq qorxusu general-mayor Mamatsovu m�cbur etmi�di ki, Nuxa ��h�rini h�r t�r�fd�n piketl�rl� �hat� etsin v� burada sakin olmu� azsayl� erm�nil�r� silah paylas�n. Gec� bir neç� d�f� müxt�lif t�r�fl�rd�n ��h�r� daxil olma�a çal��an üsyanç�lar, h�r t�r�fd�n göz�tçi d�st�l�ri il� �hat� olunduqlar�n� hiss etdil�r v� hökum�t qo�unlar�n�n h�m sayca çox v� h�m d� keyfiyy�tc� yax�� silahlanmas�n� görüb ��h�r� daxil olma�a c�hd etm�dil�r [1, 207]. Noyabr�n 1-d� bütün günü üsyanç�larla h�rbi hiss�l�r aras�nda at��malar oldu. Burada ax�ama kimi davam ed�n döyü�d�n sonra üsyanç�lar ��h�ri �l� keçir� bilm�y�c�kl�rini anlayaraq Ba� Göynük k�ndin� geri ç�kilmi�dil�r. Sonrak� gün da��stanl�l�r �in d�r�sind�n keçm�kl� Samur dair�sin� qay�td�lar. Yerli �hali silah� yer� qoymam��d�. Noyabr ay�n�n 1-d� h�rbi hiss�l�r Ki�çayda kiçik bir h�rbi d�st�ni ehtiyatda saxlayaraq Koxmux çölünd� topland� [3, 5].

Page 93: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

93

Lakin üsyan davam edirdi. H�min gün Ba� Göynükd�ki üsyanç�lar� darmada��n etm�k üçün buraya gönd�rilmi� kapitan Sakmin Qarabalaq k�ndi yax�nl���nda üsyanç�lar�n qurmu� olduqlar� pusquya dü�dül�r. H�rbçil�r bir neç� d�f� hücuma keçmi�, lakin hücumlar n�tic�siz olmu�du. Qarabulaq d�r�sini keçm�y� çal��an h�rbi d�st�l�r üsyanç�lar�n hücumlar�na m�ruz qal�rd�. Düz�nlik sah�y� qalxd�qdan sonra h�rbi d�st� kare quraraq, s�h�r�d�k bel� v�ziyy�td� qalm��d�. Sübhd�n onlar üsyanç�larla döyü�l�ri davam etdirdil�r v� h�r�k�t ed�r�k Koxmux çölünd� h�rbi qüvv�l�ri qar��lama�a gönd�rilmi� Nuxa hökum�t d�st�l�ri il� birl��dil�r. Artilleriya at��l�ri h�rbi hiss�l�r� üstün olma�a imkan vermi� oldu. Güclü artilleriya at��l�rin� m�ruz qalan üsyanç�lar h�rbi hiss�l�r� yeni �lav� h�rbi qüvv�l�rin qo�uldu�undan ax�ama yax�n geri ç�kilm�y� m�cbur oldular. H�min gün kapitan Sakminin h�rbi d�st�si Nuxaya g�lib ç�xd� [1, 211]. Üsyanda yax�ndan i�tirak etmi� yerli üsyanç�lar is� hökum�tin t�qibl�rind�n qorunmaq üçün da�lara ç�kilib orada s���nacaq tapmal� olmu�dular [1, 206-208] v� b�zil�ri qaçaq d�st�l�ri yaradaraq mübariz�sini davam etdirmi�dil�r.

Oktyabr�n ax�rlar� - noyabr�n �vv�ll�rind� hökum�t qo�unlar� il� üsyanç� d�st�l�r aras�nda toqqu�malar �sas�n Nuxa q�zas�n�n q�rb hiss�sind� davam edirdi. T�biidir ki, yerli �halinin üsyanç�lara münasib�ti yax�� idi. Üsyanç�lara qar�� c�za t�dbirl�rinin görülm�si v� onlar�n edam edilm�si ona s�b�b oldu ki, noyabr�n 5-d� Nuxa q�zas�n�n ��rqind� Samur dair�si A�alux k�nd sakini, üsyan t���bbüsünü ir�li sürmü� Molla Abdulla �f�ndinin ç�x���na heç bir yerli k�ndli qo�ulmad�. Lakin o, öz �traf�na Xaçmaz q�s�b�sinin Yuxar� Erik k�ndinin �halisinin az bir hiss�sini c�lb ed� bildi. Molla Abdulla �f�ndi Xalxala v� Xaçmaza “t�hrikçi ça��r��lar” gönd�rmi�di. Bundan x�b�r tutmu� qubernator buraya ba� ver�c�k üsyan�n qar��s�n� almaq üçün h�rbi qüvv�l�r gönd�rmi�di. Molla Abdulla �f�ndinin ba�ç�l�g� il� ba�lanacaq üsyan�n qar��s� h�rbi hiss�l�r t�r�find�n tezlikl� al�nd� [1, 212]. Bu, üsyanç�lar�n ax�r�nc� c�hdi idi.

Nuxa q�zas�nda ba� vermi� üsyan zaman� hökum�t qo�un hiss�l�ri il� döyü�l�rd� 200-d�n 300-� q�d�r üsyanç� öldürülmü�dü [5, 99]. Qubernator general-leytenant Mamatsov yaz�rd�: “Noyabr�n 2-d� çoxçayl� da��stanl� v� Nuxa q�zas�n�n 12 k�ndin üsyanç�lar� il� üçgünlük döyü�d�n sonra dü�m�n m�hv edilmi� v� da��d�lm��d�r. Üsyanç�lardan 300 n�f�r öldürülmü� v� ondan iki d�f� çoxu yaralanm��d�r. Bu gün h�rbi hiss�l�r istirah�t edirl�r. Onlar sabahdan ba�layaraq k�ndl�rin t�mizl�nm�si i�i il� m���ul olacaqlar. Çoxlu �sir götürül�n vard�r” [4, 255]. O, üsyanç�lara qar�� nifr�t b�sl�y�n polkovnik �imanovskinin ba�ç�l��� alt�nda üsyanç�lar� t�qib etm�k m�qs�dil� noyabr�n 2-d� Nuxa atl� yüzlük drujinas�n� v� üsyanlarda i�tirak etmi� k�ndl�ri c�zaland�rmaq v� q�zan� üsyanç�lardan t�mizl�m�k üçün is� noyabr�n 4-d� Nuxa ��h�rind�n t�rkibi üç yüz n�f�rlik piyada rotas�, iki kazak yüzlüyü v� iki yüz atl� silahl� gönd�rmi�di. 1877-ci ilin noyabr�n 6-da Yelizavetpol qubernatoru v�zif�sini t�hvil alm�� qeneral-leytenant Mamatsov [3, 4] üsyanç�lar�n amans�zcas�na represiyalar�na ba�lad�.

Ba� Göynük k�ndinin 13 v� A�a�� Göynük k�ndinin 25 sakini üsyanda f�al i�tirak etdikl�rin� gör� h�bs olundular v� onlar�n evl�rin� od vuruldu. Çar h�rbçil�rinin hesablamalar�na gör� Nuxa q�zas�n�n Ba� Göynük k�ndinin 384, A�a�� Göynük k�ndinin 280, Bil�cik k�ndinin 200, �in k�ndinin 110, �nça k�ndinin 109, Ba� Laysk, A�a�� Laysk, Birinci Cunut v� �kinci Cunut k�ndl�rinin 311, Ba� �abal�d v� A�a�� �abal�d

Page 94: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

94

k�ndl�rinin 208, Zunut v� Mirz�b�yli k�ndl�rinin 158, Qarabulaq, Koxmux v� Oxut k�ndl�rinin 252 sakini üsyana qo�ulmu� v� rus h�rbi hiss�l�rin� qar�� güclü müqavim�t göst�rmi�dil�r [3, 17]. Bu k�ndlil�rin ham�s�n� ciddi c�zalar gözl�yirdi. Nuxa q�zas�nda h�r�k�t� ba�layan çarin c�za ma�ini bir çox ail�l�ri ba�s�z qoymu�, bir s�ra evl�r yand�r�lm��, üsyan i�tirakç�lar�n�n dem�k olar ki, ham�s�n� katorga sürgünün� gönd�rmi�di.

Bel�likl�, üsyan amans�zl�qla yat�r�ld�. 1877-ci ilin Nuxa-Göynük üsyan� xalq�n çarizmin müst�ml�k� sistemin� qar�� yön�lmi� etiraz� idi. Bu �imali Az�rbaycanda ölk�nin azadl��� u�runda mübariz� aparan qüvv�l�rin h�r zaman haz�r v�ziyy�td� oldu�unu bir daha göst�rdi.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutunun Elmi Arxivi, i� 1664(1) 2. @�������� _�#���� ��""�� \� �������� ����, �. 1268, $. 21, �. 162 3. @�������� _�#���� ��""�� \� �������� ����, �. 1268, $. 21, �. 186 4. Az�rbaycan Respublikas� Dövl�t Tarix Arxivi, f.45, siy.2, i� 132 5. _~������� !.!. ���� '%"��� ���}�"�� � ���&���}�"� � $����"�� �� ��� � XIX ����. �`,

+��#, 1984

Tarana BEHBUDOVA

ABOUT NUHA-GEYNUK REBELLION

SUMMARY

Keywords: Nukha, Geynuk, rebellion, tsarizm

In this paper, for the first time in the Azerbaijani historiography detail the history of Nuha-geynuk’s uprising that took place in 1877, it is a direct result of the colonial policy of the tsarist and has vivid expression for the local population to this policy.

���� � ^%�^�*�

� ����#+�-<%)�=+#+�9 *�##�����

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: w#��, _��"#�, ��� �"��, *�����

= ��""� � � '� �$����� � ����&���}�"��� �� �������� $��&" ������ ����� �% �� ��% "#��"��-���"#���� ��� �"��, � �� ������"#��' � 1877 �. `�""� ��� �"�� � � � ����"� &�� "�$����� ��"" ��%��" � ��"���'"� $�� ��� *������, � ��>�� %���� ����}�"��� "����'� �� ��� "� "�����"�% @�������� ��$������ ��}���.

Page 95: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

95

QARABA/ XVIII �SR�N B�R�NC� YARISI OSMANLI-S�F�V� MÜHAR�B�L�R� DÖVRÜND�

X�dic� ABBASLI126

Açar sözl�r: �ah, dövl�t, �razi, Qaraba�, imperiya

Dünyan�n �n qüdr�tli imperiyalar�ndan biri olan S�f�vi dövl�ti XVII �srin sonu – XVIII �srin �vv�ll�rind� d�rin iqtisadi, ictimai-siyasi böhran keçirirdi. �mperiyan�n çox yerini separatç�l�q h�r�kat� bürümü�dü.

Daim isti d�nizl�r� ç�x�� �ld� etm�k arzusunda olan I Pyotr qon�usunun a��r v�ziyy�tind�n istifad� edib onun torpaqlar�n� �l� keçirm�k q�rar�na g�ldi v� 100 minlik ordu il� 1722-ci ild� c�nuba yürü� etdi.

H�min il avqustun sonunda D�rb�ndi döyü�süz �l� keçir�n çar Osmanl� saray�n�n k�skin etiraz� v� bir s�ra ba�qa s�b�bl�r üzünd�n Rusiyaya qay�tmal� oldu. Lakin kiçik h�rbi d�mir ekspedisiyalar� gönd�rm�kl� X�z�ryan� regionda i��allar�n� davam etdirdi.

Rusiyan�n X�z�rsahili vilay�tl�rd� strateji �h�miyy�ti olan bir s�ra m�nt�q�l�ri �l� keçirm�si Osmanl� imperiyas�n�n hakim dair�l�ri aras�nda ciddi narahatl��a s�b�b oldu. 1722-ci ilin pay�z�nda Osmanl� sultan� imperiyan�n ��rq �yal�tl�rinin pa�alar�na �rzurumda topla�maq v� buradan C�nubi Qafqaza hücum etm�k haqq�nda �mr verdi �2, s.60�. �rzurum hakimi �brahim pa�an�n komandanl�q etdiyi bu ordunun qar��s�nda Q�rbi �ran� v� C�nubi Qafqaz�n ��rq torpaqlar�n�, habel� X�z�r d�nizi hövz�sind� mühüm strateji �h�miyy�ti olan Bak�n� �l� keçirm�k v�zif�si qoyulmu�du �6, s.13�. H�min ordu 1723-cü il iyunun 12-13-d� heç bir müqavim�t� rast g�lm�d�n Tiflisi �l� keçirdi v� G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyinin s�rh�dl�rin� yax�nla�d�.

�brahim pa�an�n ba�ç�l�q etdiyi 60 min n�f�rlik ordu 1723-cü ilin oktyabr�nda G�nc� ��h�rin� yax�nla�d� v� onu mühasir�y� ald�. Bu dövr� aid m�nb�l�rd�n birind� göst�rilirdi ki, Osmanl� �sg�rl�rinin 18-20 gün �rzind� ��h�r� daxil olmaq üçün göst�rdikl�ri bütün c�hdl�r g�nc�lil�r t�r�find�n d�f edilmi�di. C�misi 10-12 min n�f�rlik ��h�r qarnizonu 60 min n�f�rlik Osmanl� ordusunun hücumlar�n�n qar��s�nda geri ç�kilm�di. Osmanl� komandanl���n�n g�nc�lil�ri susuz qoymaqla t�slim olma�a m�cbur etm�k c�hdi d� heç bir n�tic� verm�di [9, s.LXVI, s.73].

Qarnizon v� ��h�r �halisi özl�rin� g�l�r�k gözl�nilm�d�n osmanl�lar�n dü��rg�sin� hücum etdil�r. H�r t�r�fd�n s�x��d�r�lm�� osmanl� qo�unu toplar� v� �rza�� ataraq qaçd�. Bu döyü�d� onlar 3 min �sg�r itirdil�r [2, s. 60; 19, s.87-88].

Bir ba�qa m�lumatdan ayd�n olur ki, osmanl�lar ��h�r� yax�nla�ark�n g�nc�lil�r guya ��h�ri onlara t�slim etm�y� haz�r olmalar� haqq�nda uzun ç�k�n dan���qlar apard�lar v� bununla ��h�rin içind� dü�m�n� t�l� qurmaq üçün vaxt qazand�lar. Osmanl� ordusu ��h�r� daxil olan kimi onun geriy� yolu ba�land�. Bundan sonra h�r t�r�fd�n hücuma m�ruz qalan osmanl� ordusu ��h�rin küç�l�rind� h�r�k�t ed� bilm�y�r�k çox ciddi itkiy� m�ruz qald� v� t�l�sik G�nc�ni t�rk ed�r�k Tiflis istiqam�tind� qaçma�a ba�lad� �4�.

X�dic� Abbasl� – AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun dissertant�

Page 96: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

96

Osmanl� ordusunun G�nc� u�runda ged�n döyü�l�rd� a��r m��lubiyy�t� u�rad�l-mas�nda G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yi M�h�mm�dqulu xan�n da rolu olmu�du. Qeyd etm�k laz�md�r ki, M�h�mm�dqulu xan 1723-cü ilin yay�nda osmanl�lar t�r�find�n Tiflisd� h�bs edilmi�di. Lakin o, h�bsd�n qaçma�a nail olmu�, tezlikl� az�rbaycanl�lardan v� gürcül�r-d�n ibar�t ordu topluya bilmi�di. M�h�mm�dqulu xan osmanl�lar�n G�nc� üz�rin� yürü�� ba�lamalar�ndan 12 gün sonra g�nc�lil�rin köm�yin� g�lmi�di �16, s.73�. Bir t�r�fd�n g�nc�lil�rin ciddi müqavim�t göst�rm�si, dig�r t�r�fd�n is� M�h�mm�dqulu xan�n güclü ordu il� köm�y� g�lm�si x�b�ri osmanl� ordusunu geri ç�kilm�y� m�cbur etdi. U�ursuz-lu�a düçar olmu� osmanl� ordusunun bir hiss�si Tiflis�, dig�r hiss�si is� �rzuruma ç�kildi [6, s.13-14, 16, 10, s.73].

Lakin osmanl�lar G�nc�ni �l� keçirm�k fikrind�n imtina etm�mi�dil�r. Osmanl� ordusunun gözl�nil�n hücumunun qar��s�n� almaq üçün G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyinin bütün �halisi, o cüml�d�n g�nc�lil�r ciddi haz�rl�q i�l�ri görürdül�r. Gözl�nil�n hücum t�hlük�si S�f�vil�r dövl�tind� ba�lanm�� qar���ql�qdan istifad� ed�r�k G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyin� tabe olmaqdan imtina etmi� Qaraba��n xristian m�likl�rini daha çox t��vi�� salm��d�. M�hz osmanl� t�hlük�si xristian m�likl�rini separatç�l�qdan, müv�qq�ti d� olsa, imtina etm�y� v� G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yinin hakimiyy�tini yenid�n q�bul etm�y� m�cbur etdi �10, s.116�.

1725-ci ilin yaz�nda Az�rbaycan torpaqlar�n�n böyük bir hiss�sini i��al etmi� Osmanl� ordusu G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyini �l� keçirm�k üçün haz�rl�q i�l�rin� ba�lad�. 1723-cü ild�ki u�ursuzlu�un bir daha t�krar olunmas�n� ist�m�y�n osmanl� komandanl��� G�nc�nin i��al�na bu d�f� daha ciddi haz�rla�m��d�. G�nc� üz�rin� gönd�ril�n ordunun komandan� v�zif�sin� t�crüb�li s�rk�rd� Sar� Mustafa pa�a t�yin edilmi�di. Türkiy�nin vassal� olan Kr�m xan�na da G�nc�y� hücum ed�n osmanl� ordusuna yard�m göst�rm�k haqq�nda �mr verilmi�di. Bel�likl�, osmanl� komandanl��� G�nc� istiqam�tind� silah v� sursatla yax�� t�chiz olunmu� 40 min n�f�rlik ordu c�ml��dirmi�di �5, s.71�.

Osmanl� ordusunun G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyin� hücumu 1725-ci ilin fevral�nda ba�land�. H�min vaxt ümumi say� 6 min n�f�r olan üç osmanl� h�rbi hiss�si Qaraba�a daxil oldu v� V�r�nd� �traf�nda olan 33 k�ndi i��al etdi. Lakin osmanl� ordusu burada uzun müdd�t tab g�tirib qala bilm�di. H�min il mart�n �vv�ll�rind� üsyan qald�ran �hali i��al edilmi� k�ndl�rd� yerl���n osmanl� �sg�rl�ri üz�rin� q�fil hücum ed�r�k onlara a��r z�rb� endirdil�r. Orduya ba�ç�l�q ed�n 3 pa�adan 2-si öldürüldü, Saleh pa�a is� �sir götürüldü �9, s.LXXXII�.

1725-ci ilin yay�nda Osmanl� komandanl��� �sas diqq�ti mühüm strateji �h�miyy�ti olan G�nc� ��h�rinin �l� keçirilm�sin� yön�ltdi. 1723-cü ilin ac� t�crüb�sini n�z�r� alan Osmanl� komandanl���, yuxar�da deyildiyi kimi, Sar� Mustafa pa�an�n komandanl��� alt�nda G�nc� üz�rin� 40 min n�f�rlik ordu gönd�rdi v� az sonra bu ordunun say� iki d�f� art�r�ld� [6, s.77]. Lakin osmanl� ordusu ��h�ri heç d� asanl�qla �l� keçir� bilm�di. Ham�l�qla silaha sar�lan g�nc�lil�r iki ay �rzind� dü�m�n� ciddi müqavim�t göst�rdil�r. Bununla bel�, bütün ölk� �razisinin art�q osmanl�lar t�r�find�n i��al edilm�si v� ��h�rd� acl���n ba�lanmas� müqavim�ti davam etdirm�y� imkan verm�di. 1725-ci il sentyabr�n 6-da �hali t�r�find�n tamamil� t�rk edilmi� G�nc� ��h�ri osmanl� ordusu t�r�find�n i��al edildi �5, s.72�.

Page 97: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

97

Lakin G�nc� ��h�rinin i��al edilm�si h�l� heç d� b�yl�rb�yiliyin tamamil� i��al edilm�si dem�k deyildi. Qaraba��n da�l�q hiss�sind� müqavim�t xüsusil� güclü idi �15, s.82�. Bu bölg�nin h�m müs�lman, h�m d� xristian �halisi �lçatmaz da�lara ç�kil�r�k özl�rin� s���nacaqlar düz�ldir v� osmanl� hakimiyy�t orqanlar�na tabe olmaqdan boyun qaç�r�rd�lar. Bel� s���nacaqlardan biri haqq�nda hadis�l�rin müasiri olmu� A.Kretatsi yaz�rd�: «Biz çox hündür, s�ld�r�m qayal� da�lar aras�nda yerl���n püsiyanl� Qorçu b�y� m�xsus obaya v� X�nz�rak adl� tatar (az�rbaycanl�-X.A) k�ndin� g�ldik v� q�rib� m�nz�r� gördük. K�ndl�rd�n sa�da v� solda yerl���n qayalarda, ba�gic�ll�ndirici hün-dürlükd�... ma�aralar qaz�lm��d� ki, onlarda da ail�l�r m�skunla�m��d�. T��ccüblü bura-s�d�r ki, onlar [ma�aralara] d�ri k�m�rl�rin köm�yil� qalx�r v� dü�ürdül�r... Qayalar�n üstün� d� h�min üsulla qalx�rd�lar: k�m�rl�ri yo�un k�ndirl�r vasit�sil� yuxar�ya el� ç�kirdil�r ki, yadellil�rd�n heç kim oraya dü�� bilm�sin» �14, s.156; 16, s.303�.

1726-c� ild� Qaraba�da osmanl� i��al rejimin� qar�� güclü üsyan ba� verdi. Bu üsyana Qaraba��n da�l�q hiss�sind� yerl���n s��naqlardan birinin ba�ç�s� Avan yüzba�� r�hb�rlik edirdi. Üsyan�n daha geni� miqyas almas�na yol verm�m�k üçün osmanl� ko-mandanl��� �amax�da olan Sar� Mustafa pa�an�n komandanl��� alt�nda Qaraba�a ordu gönd�rdi. Sar� Mustafa pa�a üsyan�n �sas m�rk�zi olan �u�a k�ndini yaln�z 8 gün davam ed�n döyü�l�rd�n sonra �l� keçir� bildi �5, s.101-102�.

1727-ci ild� ba� vermi� üsyan öz miqyas�na gör� daha geni� xarakter da��y�rd�. Üsyan�n �sas i�tirakç�lar�n� Dizaq v� B�rgü�ad mahallar�nda ya�ayan kürd m�n��li qaraçorlu, Hac��li v� Mahmudi tayfalar�, habel� Mu�an düzünd� ya�ayan �ahsev�nl�r t��kil edirdil�r. Osmanl� komandanl��� bu üsyan� yat�rmaq üçün T�briz s�r�sg�rinin ba�ç�l��� alt�nda 15 min n�f�rlik süvari ordu gönd�rdi. Lakin osmanl� �sg�rl�rinin �ks�riyy�ti öz h�mdinl�rin� qar�� silah qald�rmaqdan imtina etdil�r. Bu osmanl� koman-danl���n� üsyanç�larla sülh ba�lama�a m�cbur etdi. Müqavil�y� gör� �halinin siyah�ya al�nmas� zaman� qaraçorlu tayfas� xass hüququ il� dövl�t torpaqlar� al�r v� bu torpaqlardan �ld� etdikl�ri g�lirin yar�s�n� G�nc� s�r�sg�rinin s�r�ncam�na verm�yi öhd�l�rin� götürürdül�r. Onlar eyni zamanda s��naq erm�nil�ri il� �laq�ni k�s�c�kl�rin� d� söz verirdil�r �5, s.101-102; 9, s. LXXXIX�.

XVIII �srin 20-ci ill�rinin sonlar�nda Az�rbaycanda osmanl� i��al rejimin� qar�� üsyanlar daha geni� miqyas alm��d�. Qarada�da, �rd�bild�, Xalxalda, �irvanda v� Mara-�ada say� on minl�rl� olan üsyanç� d�st�l�ri f�aliyy�t göst�rirdi. Osmanl� sultan� i��al bölg�l�rind�ki bu üsyanlar� yat�rmaq üçün böyük h�rbi qüvv�l�r ay�rma�a m�cbur olurdu �11, s.373-374�. G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyi yen� d� azadl�q h�r�kat�n�n �sas m�rk�z-l�rind�n biri kimi qalma�a davam edirdi.

M�nb�l�rl� yax�ndan tan��l�q göst�rir ki, bu dövrd� Az�rbaycanda, o cüml�d�n G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyind� azadl�q h�r�kat�n�n getdikc� gücl�nm�sin� �randa ged�n prosesl�r d� t�sir göst�rirdi. Bel� ki, Nadir xan�n yüks�li�i v� onun �fqan v� osmanl� i��alç�lar�na qar�� mübariz�sinin geni�l�nm�si m�hz bu dövr� t�sadüf edir. Öz dü�m�nl�rin� qar�� döyü� meydanlar�nda u�urla müharib� aparan Nadir xan, çox güman ki, qanuni hökmdar hesab edil�n II T�hmasibin ad�ndan i��al alt�nda olan �razil�rin �halisi il� d� �laq� yaratm�� v� onlar� osmanl�lara qar�� mübariz�ni daha da gücl�ndirm�y� ça��rm��d�.

Page 98: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

98

XVIII �srin 20-ci ill�rinin sonu – 30-cu ill�rinin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda osman-l� i��al rejimin� qar�� azadl�q h�r�kat�n�n daha geni� vüs�t almas�n� osmanl�lar�n h�yata keçirdikl�ri vergi siyas�tinin getdikc� daha a��r xarakter almas� il� d� izah etm�k olar. «G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyinin müf�ss�l d�ft�rinin» m�lumatlar�n�n t�hlilin� �sas-lanaraq bel� q�na�t� g�lm�k olar ki, osmanl� hakimiyy�t orqanlar� i��al�n ilk ill�rind� nisb�t�n mülayim vergi siyas�ti yeridirdil�r. Lakin 1727-1728-ci ill�rin siyah�ya al�n-malar�ndan sonra G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyind� �hali üz�rin� qoyulan vergil�rin h�cmi Türkiy�nin özünd� �halid�n toplanan vergi normalar�ndan da a��r xarakter alm��d�. Bu is� öz növb�sind� dig�r Az�rbaycan torpaqlar�nda oldu�u kimi, Qaraba�da da �halinin vergil�ri öd�m�kd�n imtina etm�sin� v� osmanl� vergi y��anlar�na qar�� mübariz�nin geni�l�nm�sin� g�tirib ç�xar�rd�. Sultan�n 1731-ci il� aid f�rmanlar�ndan birind� göst�rilirdi ki, «G�nc� vilay�ti il� qon�uluqda ya�ayan l�n�t� g�lmi� s��naq kafirl�ri art�q bir neç� ildir ki, qanuni vergi öd�mirl�r, ita�tsizlik göst�rm�y� ba�lam��lar, el� buna gör� d� onlar� �m�ll�rin� gör� ��ri�tin qaydalar�na uy�un olaraq m�hv etm�k v� c�zaland�rmaq z�rur�ti yaranm��d�r» �7�. Osmanl� hakimiyy�t orqanlar� ita�tsizlik göst�r�n Qaraba� �halisini c�zaland�rmaq üçün xeyli qüvv� s�f�rb�r etm�yi planla�d�r�rd�. �r�van hakimi �brahim pa�aya, B�yazid hakimi Mahmud pa�aya, Kürdüstan �mirin�, Da��stan, �irvan v� G�nc� hakiml�rin� bu bar�d� xüsusi f�rmanlar gönd�rilmi�di �9, s.XCVI-XCVII�.

Göründüyü kimi, Osmanl� dövl�ti Az�rbaycan torpaqlar�n�, o cüml�d�n G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyinin i��al� v� ita�td� saxlan�lmas� üçün xeyli vaxt v� qüvv� s�rf etm�li olmu�du. Lakin bir t�r�fd�n Osmanl� dövl�tinin özünün d�rin t�n�zzül� u�ramas�, dig�r t�r�fd�n yerli �halinin ciddi müqavim�t göst�rm�si Az�rbaycanda Osmanl� istilas� dövrünün uzun müdd�t davam etm�sin� imkan verm�di.

G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyini i��al ed�n osmanl�lar burada özl�rinin idar�çilik sistemini t�tbiq etdil�r. Lakin bu sistem mahiyy�t etibar� il� S�f�vil�r dövrünün sistemin-d�n çox da f�rql�nmirdi. ���al edilmi� �razil�ri �ll�rind� daha uzun müdd�t saxlama�� v� buradan mümkün q�d�r daha çox g�lir götürm�yi qar��lar�na m�qs�d qoyan osmanl�lar vergil�rin t�tbiqind� onsuz da a��r olan �vv�lki qaydalar� saxlama�a v� yerli �yanlar� ittifaqa c�lb etm�y� üstünlük verirdil�r.

XVIII �srin 30-cu ill�rin� yax�n bölg�d� yaranm�� h�rbi-siyasi ��rait S�f�vil�r dövl�tinin �razi bütövlüyünün b�rpas� u�runda ba�lanm�� mübariz�nin u�urla ba�a çatd�r�lmas� üçün �lveri�li ��rait yarad�rd�. Bir t�r�fd�n 1730-cu ild� Türkiy�d� ba� vermi� dövl�t çevrili�i, dig�r t�r�fd�n Türkiy� il� r�qab�t aparan Rusiyan�n Nadir xana bu dövl�t� qar�� mübariz�d� h�r cür d�st�k verm�si Az�rbaycan torpaqlar�n�n osmanl� i��al�ndan azad edilm�si imkanlar�n� xeyli art�r�rd�. Nadir xan�n 1730-cu ild� keçirdiyi u�urlu h�rbi �m�liyyatlar n�tic�sind� H�m�dan, Kirman�ah, Mara�a, T�briz v� �rd�bil osmanl� istilas�ndan azad edildi [11, s.53-54; 12, s.99].

Lakin II T�hmasibin f�ras�tsizliyi ucbat�ndan �ld� edilmi� bu u�uru inki�af etdirm�k mümkün olmad�. Bel� ki, Nadir xan�n Heratda ba� vermi� üsyan� yat�rmaqla m���ul olmas�ndan istifad� ed�n II T�hmasib osmanl�lara qar�� h�rbi �m�liyyatlara ba�lad� v� �r�van �traf�nda a��r m��lubiyy�t� u�rad�. Nadir xan�n 1730-cu ild� osmanl� i��al�ndan azad etdiyi, dem�k olar ki, bütün torpaqlar yenid�n itirildi. Bu m��lubiyy�t

Page 99: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

99

n�tic�sind� 1732-ci il yanvar�n 16-da Kirman�ahda ba�lanm�� sülh Osmanl� imperiyas�-n�n �r�van, G�nc�, Qaraba�, Tiflis v� �irvanda hökmranl���n�n II T�hmasib t�r�find�n t�sdiq edilm�sin� g�tirib ç�xard� �11, s.376�.

Kirman�ah müqavil�sinin ba�lanmas� II T�hmasib� hakimiyy�ti bahas�na ba�a g�ldi. 1732-ci ilin avqustunda Nadir xan onu hakimiyy�td�n k�narla�d�r�b kiçik ya�l� o�lunu III Abbas ad� alt�nda �ah elan etdi, özü is� onun q�yyumu oldu �13, s.139-141; 17, s.31-32�. Bununla da dövl�td� hakimiyy�t faktiki olaraq Nadir xan�n �lin� keçdi. Osmanl� imperiyas� t�r�find�n i��al edilmi� bütün torpaqlar� geri qaytarma�� qar��s�na m�qs�d qoyan Nadir güclü ordu toplayaraq 1733-cü ilin yay�nda h�rbi �m�liyyatlara ba�lad� v� Ba�dad yax�nl���nda ba� ver�n döyü�d� osmanl� ordusunu m��lubiyy�t� u�ratd�. El� h�min ilin dekabr�nda ba�lanm�� Ba�dad müqavil�sin� gör� Osmanl� sultan� son 10 ild� i��al etdiyi S�f�vi torpaqlar�n� geri qaytarma�� öhd�sin� götürdü.

Osmanl� sultan�n�n Ba�dad müqavil�sini ��rtl�rini yerin� yetirm�kd�n imtina etm�si Nadir xan�n yenid�n h�rbi �m�liyyatlara ba�lamas� il� n�tic�l�ndi.

Da��stan yürü�ünü u�urla ba�a çatd�ran Nadir xan 1734-cü ilin pay�z�nda Az�rbaycana qa-y�td� v� burada osmanl� ordusunun �sas dayaq m�nt�q�l�rind�n biri olan G�nc� qalas�n� müha-sir�y� ald�. Lakin osmanl� qarnizonu möhk�m dir�ni� göst�rdi v� 8 ay müqavim�t göst�rdi.

1735-ci ilin iyununda Üçmü�zzin yax�nl���nda Nadir Abdulla pa�an�n ba�ç�l�q etdiyi böyük osmanl� ordusunu darmada��n etdikd�n sonra qala qarnizonunun t�slim olmaqdan savay� çar�si qalmad�. Bu döyü�, �slind� Nadirin Osmanl� imperiyas�na qar�� apard��� müharib�nin taleyini h�ll etdi. Bu döyü�d�n sonra müqavim�t göst�rm�yin m�nas�z oldu�unu ba�a dü��n osmanl� komandanl��� Tiflis, �r�van v� G�nc�d�ki qarnizonlar�na müqavim�ti dayand�rmaq haqq�nda s�r�ncam verdi.

Ölk� �razisini yadelli i��allardan tamamil� t�mizl�m�y� nail olan Nadir xan 1736-c� ilin mart�nda ça��rd��� qurultayda s�f�vil�rin son ill�rd�ki formal hakimiyy�tin� son qoyaraq �ah seçildi. Nadirin �ah seçilm�si G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyinin d� h�yat�na ciddi t�sir göst�rdi. Mu�an qurultay�nda G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyini idar� ed�n Ziyado�lular�n, habel�, Otuziki, K�birli v� Cavan�ir tayfalar�n�n Nadirin �ah seçilm�sin� qar�� ç�x�� etm�si b�yl�rb�yiliyin h�m idar� edilm�si, h�m d� inzibati s�rh�dl�ri m�s�l�sin� t�sirsiz ötü�m�di.

Nadirin �ah seçilm�sin� qar�� ç�x�� ed�n bu tayfalarla onun sonrak� münasib�tl�ri haqq�nda Mirz� Ad�göz�l b�y m�lumat ver�r�k yaz�r: «Bunlar Mu�an qurultay�nda, gizlin v� a�kar olaraq, son d�r�c� çal��d�lar ki, S�f�vil�rd�n ba�qa bir kims� pad�ah olmas�n v� özg� bir ��xs s�lt�n�t ba��na söyk�nm�sin. Dem� ki, bunlar�n bütün fikirl�rini Nadir �aha x�b�r apar�r v� bütün sözl�rini onun hüzuruna çatd�r�rm��lar... Ziyad o�lanlar� q�dim bir ocaq v� böyük bir dudman olduqlar�na gör�, Nadir �ah onlara özg� bir c�za v� ba�qa bir siyas�ti r�va görm�di. Qazax v� Borçal� ell�rini öz xanlar� il� b�rab�r Gürcüstan �mirl�rin� v� uca m�rt�b�li valinin hökmün� tabe idi. Cavan�ir, Otuziki v� K�birlid�n ibar�t olan Qaraba� ell�ri haqq�nda da, icras� vacib olan f�rman ç�xd� ki, onlar� köçürüb Xorasan�n S�r�xs torpa��na apars�nlar» �3, s.30�.

Nadir �ah G�ng�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyinin inzibati qurulu�unda dig�r d�yi�iklikl�r d� etdi. Onun �mril� Qaraba��n xristian m�likl�ri G�nc�-Qaraba� b�yl�rb�yiliyin� tabe

Page 100: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

100

olmaqdan azad edil�r�k birba�a �ah�n özün� müraci�t etm�k hüququ qazand�lar. Mirz� Ad�göz�l b�y yaz�r ki, Nadir �ah «X�ms� m�likl�rin� d� �mr verdi ki, G�nc� xanlar�n�n ita�t z�ncirini m�nim möhk�m hökmüm vasit�sil� xas v� avam camaat�n boynundan k�nar edin. Özünüzü tamamil� azad say�n» �3, s.30�. Nadir �ah bu add�m� atmaqla, �übh�siz ki, iki m�qs�d güdürdü. O, bununla, bir t�r�fd�n Osmanl� imperiyas�na qar�� müharib�l�r zaman� ona yard�m göst�rmi� xristian m�likl�ri mükafatland�r�r, dig�r t�r�fd�n is� onun hakimiyy�tini tan�maqdan imtina ed�n Ziyado�lular� c�zaland�r�rd�.

Öz hakimiyy�tini b�rq�rar ed�n Nadir �ah onu daha da möhk�ml�ndirm�k üçün daha bir s�ra mühüm add�mlar atd�. Bu add�mlar aras�nda Az�rbaycan�n inzibati-�razi sistemind� edil�n d�yi�iklik �sas yer tuturdu. Onun �mri il� indiy�d�k nisb�t�n müst�qil f�aliyy�t göst�r�n v� ayr�-ayr�l�qda birba�a �ah�n özün� tabe olan �irvan, G�nc�-Qaraba�, T�briz v� Çuxurs��d b�yl�rb�yilikl�ri Az�rbaycan adland�r�lan daha böyük inzibati vahidd� birl��dirildi. Bu vilay�tin ba�ç�s� v�zif�sin� Nadir �ah öz qarda�� �brahim xan� t�yin etdi. H�min hadis�l�rd�n b�hs ed�n m�nb�l�rd�n birind� göst�rilirdi ki, Nadir �ah bütün Az�rbaycan�n, �r�van�n v� Gürcüstan�n idar�çiliyini �brahim xana tap��rd�, onu «b�yl�rb�yi, hakim v� r�is ed�r�k yerd� qalan bütün xanlardan yuxar�ya qoydu» �14, s.148-150�.

Nadir �ah�n yeritdiyi daxili siyas�tin �sas m�qs�di güclü m�rk�zl��dirilmi� dövl�t yaratmaq v� bu dövl�tin maliyy� sistemind� ciddi qayda-qanunun hökm sürm�sini t�min etm�k idi.

Daimi müharib�l�r aparan v� bu m�qs�dl� güclü ordu saxlayan Nadir �ah maliyy� v�saitin� böyük ehtiyac duyurdu.

Nadir �ah dövl�tinin �sas g�lir m�nb�yini özünün h�dsiz a��rl��� il� seçil�n vergil�r t��kil edirdi. Bu dövrd� vergil�rin h�cmi �vv�lki dövrl� müqayis�d� daha da art�r�lm��, fövq�lad� vergil�rin toplanmas� adi hala çevrilmi�di.

Fasil�siz davam ed�n müharib�l�r, vergil�rin a��rl���, onlar�n toplan�lmas� zaman� yol veril�n zorak� üsullar ölk�nin t�s�rrüfat h�yat�na olduqca m�nfi t�sir göst�rir, xalq kütl�l�rinin v�ziyy�tini ac�nacaql� hala g�tirib ç�xar�rd�. V�ziyy�t o h�dd� g�lib ç�xm��d� ki, k�ndlil�r torpa�� �kib-bec�rm�k, yeti�dirilmi� m�hsulu y��maq imkan�ndan m�hrum olmu�dular. Heç d� t�sadüfi deyil ki, XVIII �srin 30-cu ill�rind� Az�rbaycan�n dig�r bölg�l�ri kimi, G�nc�-Qaraba� vilay�tind� d� tez-tez acl�q ba� verirdi. Hadis�l�rin müasiri olmu� A.Kretatsi yaz�rd� ki, «yaln�z Mu�anda deyil, h�m d� bütün T�briz vilay�tind� v� burada - Dizaqda v� G�nc�d�, Qazaxda, Lorid�, Gürcüstanda ... Naxç�-vanda v� �r�vanda çör�k çat��m�rd�» �14, s.144�. Yaranm�� v�ziyy�t Nadir �ah imperi-yas�n� içind�n laxlad�r, ayr�-ayr� bölg�l�rd� m�rk�zd�nqaçma meyll�rinin gücl�nm�sin� g�tirib ç�xar�rd�.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT 1. Az�rbaycan tarixi. 7 cildd�. III c. (XIII-XVIII �srl�r). Bak�, «Elm», 1999, 584 s. 2. Qarayev E. Az�rbaycan XVIII �sr rus v� Q�rbi Avropa s�yyahlar�n�n t�svirind�. Bak�, ADPU, 2005, 160 s. 3. Mirz� Ad�göz�l b�y. Qaraba�nam� // Qaraba�nam�l�r. Bak�, Yaz�ç�, 1989, s.104-148. 4. Molla M�h�mm�d �l-Cari. Çar salnam�l�ri (�r�bc�d�n t�rcüm�, giri�, ��rhl�r v� qeydl�r S.Suleymanovan�nd�r).

Bak�, S�da, 1997, 146 s. 5. Dani�mend �. H. Osmanl� tarihi xronolojisi. IV cild. �stanbul, 1956. 6. Mustafazad� T. XVIII yüzillik – XIX yüzilliyin �vv�ll�rind� Osmanl�-Az�rbaycan münasib�tl�ri. Bak�, «Elm»,

2007, 372 s.

Page 101: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

101

7. � � �&�"�� ��������� �������������* ��������. �.1, ������, 1866, ��. 636. 8. ���� �.!. " ����"���� ��� #$��"�% � &�'&� $� �� #��*�� ��#$�*�� � ���&���}�"� � $����

$���"� XVIII �. +��#, <��, 1975, 230 �. 9. ��%"-�#����� ">�"�% � $���� �� � XVIII ����. ^&. ��#��" �. \��� w ��. ^^@, .2, �.1,

�����" – 1964. 10. �# ~"%" ?.�. +�'&� ���%"��� � ����&���}�"��� "���� � 20-� ���� XVIII ���� ��

$������"�"�� � @���� // ���"�� ��$���� \"� � # � =� �����"�% ^^^@. �.III. �.116. 11. �����"*� . \� ��% ��" 1721-1736 ��. �����", ���-� ��-�w, 1939, 93 �. 12. \��"� !.^.������ �� ��� \��"�. !., 1952, 467 �. 13. \� ��% $�������� >��� ������ �#��-��"�. ?��. �.���"*.^.@�>� ��. ^?&., 1762, 397 �. 14. ��� �*�� . \� ��% ��#���>���% � "�� �&� �%� � w���� >��� $�������� ($��. � ���.

�.\.?� ��"��) // !� T�EA, f.1, ciy. 2, i� 800. 15. !����� ^.. \� �������� ��%�� ����&���}�"��� � ���%"��� "���� � � �� $���"� XVII –

$���� �� � XVIII ����. +��#, «<��», 1977, 240 �. 16. !#� ������� �.�. ���&���}�" � �#���- #��*��� ">�"�% � $���� �� � XVIII ����. +��#, «<��», 1993, 240 �. 17. w��% �� ��% \��"�. ���� �� �%. !., w�#��, 1988, 327 �. 18. ?� �#>������ \.?. ������ $ �� ��� �����'"�� ">�"�� � ���&���}�"� � ���"�� � XVI -

"����� XIX ��. ��"�"����, \��-� �_�, 1949, 382 �. 19. ��"��� `. \� �������� ���� &�� �"��� ����� "� ���$����� ���, � }#�"��� �� ��

$# �>�� ��� �� "���� ����� @���~ � ?����~ � &�� " ����� @���~, _����"�~ � _���"��~, . II ($��. � �"��. ��. �.!.���%���). !� T�EA, f.1, i� 158.

Khadija ABBASLI

GARABAGH DURING THE OTTOMAN-SAFAVI WARS IN THE FIRST HALF OF THE XVIII CENTURY

SUMMARY

Key words: the shah, the state, territory, Qarabagh, empire

In the paper basing on the primary sources is studied the process taken place in Garabagh, in the historically integral part of Azerbaijan during the Ottoman-Safavi wars in the first half of the XVIII century. Despite the desperate resistance, the Ottomans managed for a time (1723-1735) to seize the territory of Garabagh beylerbeylik. Talented military leader Nadir Afshar was able to restore the power of the state and regain its territory, including Garabagh from the Ottoman Empire. But due to that the Garabagh beylerbeys were from the Ziyadoglu dynasty during the reign of Nadir a radical change took place in the fate of Garabagh.

������� �^^�#'�

<���^�< *� *�%9? �#9���-#%�%*�#+�� *�)� * $%�*�) $�'�*��% XVIII *%+�

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: >��, ��#���� �, ���� ��%, _���&��, ��$���%

= � � '� "� �"�� $����� �"��� ��#��~ �% $�*���� $�������>�� � _���&���, ��� "� ������� �� ������� ��� � ���&���}�"�, � ����% ���"-����������� ��" � $���� $���"� XVIII ����. w��� �% "� ��%""� �$� ����"��, ���"�� #����' "� ����% (1723-1735 ��.) ����� � ' ���� ��~ _���&����� &���%�&��� ��. ?�}�, ���" ����# $����*# w���� �>��# #����' ���� ' � # ���� ��~ # ����"��� ��$���� � ��� �"�� ' ���� ' ^��������� ��#���� �� � _���&���. w $�� $�����"�� w���� >��� � �#�'&� _���&��� $���>�� ���""�� ����"�"�%. ?���'�# ����&������ &���%�&��� �� ��"�� �� {�%� ��� &��� $� �� ��&��"�% w����� >��� � 1736 �., " #����� �� $����, � ��}� $������ "����� $����� "�� �� "�� ��� ���� ��� � �� �� ��#��� ����"�� �� ��"�� ���"�*.

Page 102: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

102

+�*+�@ - ��%�� #����%<�>%#+�<� #�$%���>%#�*�

����� 9���� ���<�127 #��7�� +�#9�*128

������� ����: ������, @���%, `���� �", _�#��%, ���"���"��, #���"�, ������, ��""�� ���� ��%, $�� ���, #���$��"�%, �������� $���� ��'� �.

^ �����" ?� �� I �������� ���%"�� "� ���� ��������� ���% � �"����' &��� $������""�� � $� %""��, � % ?�����$������ &��� �, $���""�� *����, ��� &��� �"�' #� #$��"� ?�����. ?�� ""� \�""�"� &�� $�}�" "���� ��"��"��"�~ ��������� ��"��. = $���� *��� ���"�% ��� ���"� I � ��"� $� �� �#�*�� @���% $����}����� "�$�����"�� ">�"�% � _�#����, � 23 �~�% 1783 �. � _��������� ��}�# @����� � _�#���� &�� ����~��" �~�"������� ����, «$�}��>�� "���� �&���'"�# $������"�"�~ _�#��� � @����» [18, �. 11], � ��%�� � ��� � _�#��� &�� ��>�" ����}� ' 2 �#����� &� ��'"� � 4 �#��%��. ��"�� ���� ���&�� ����� "����}" &�� ���"% ' � ��"# &��$�����" $� �%�>���% "�&��� ����� �"���� ��*��. ���� � 1785 �. _�#��� � �� #��}� ' ����-��" �������, ��#��"���� *��' \������ II &�� ���% � ���"����>��# ��������� ��"��� ��"����# ? ����"# � $��'&� $������� "��� $����$��"��. ?��'&� � � "� ���� &� ' #��}�"�, �� ��� �#����� ����� &��� � � ����% ��"% � $�����"��� ��"�"��, $�������""�� "� �����"� ���"� ��������� ���& � $%���>���% � ���"� $�$���"��� ��%��""� ��"� >���� !�"�#��. !�}�# ��, ����-��" ������� � ����� �%���� � ��"#��% � _�#��~, "� �� �� �� �$� ����"�%, � ��#�� � �"�, "� "�� $�������� "�&��� ����*������ #���. _�#��"���� ����� $��� ������ "� ����� ���� ' "����� ���'��"� �$� ����"�%.

= 1787 �. ����# � ���>���% ������� ��}�# @����� � �#�*��� "�����>���% � {�������'� ��������� ����� &��� ���"� "� ��"�~, ��% ���� � � �� ������" &�� "� $&���}'� �#&�"� �%� #���$��"�� � &�����" 2 ��$#��: �#&�"���� �������� � ����������. ^&��"�� @���� � {�������'�� $� � $����� ���', =���������� � $���� #���$��""�� $#"� � "� $# � � _�#��~ &��� � ����"� �#������ �������. «������ � �� ���"� � �� �������� �$��"���� �� @���� � �#�*��. \� $� ��&�� � ����' &�� "���&�}"��, ���" ��� � � %����"�� � "�� ��� "� "�����"�% � $�� ������� ���» [10, �. 7]. = 1790 �. #��� ���� � � ��*��� ���"#���' � ��&���#, " &��� ���&� � ��"����� _����"�. = �~"� ����#~��� ��� ��"����-�">�� \.=. _#���� ��%� "�$#, $����� &�� �������" � $��" � >��� !�"�#�. ? #����%� ����~��""� � � }� ��# ����� ���� "�$� &��� �������"� #����. ^ �"��"��� �#��*�� ��"� (1787–1791 ��.) ��������� $���� ��'� �� "������' $��"��� '�% ���� � ���}� !#��� `"� – �.�."., $������ `���� �"��� ��#���� ��""� #"������ � � ^����� ���#�� – ����� ��' `���� �"��� ��#���� ��""� #"������ � �

Page 103: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

103

#����"�~ ��������� ��"�� "���� #���$��"�%�� � � ����"�~ "��� �����'�� � �"�*.

?�� ��� @���� � ">�"�� ������ "���� &��� $������"� #���� ��� ���"� II 28 ������% 1792 �. = "�� $����������', � «"� ���"~ ���~ �#}�%… $&�}�� ' "����, � "�$��� #$"�� ���� }��#���… " $��� $����#-���� � �$��������� '~» $��&�� � ' «�� � ��&� �����""� ', �� � '~ ��%��� ', �������� ' ����*� � $��#�� ' �� &��� &���� '�% � �#������». ���������# ���"���"�~ ���"%��' � &%��""� ' � �� ����� ', � &� �#����� $���""�� «"� &�� ��"�" "� �����>�� $�� ��"�"�� � &��� ��*��…» [4, �. 1123]. ?�'�#%�' ��, � _�#��% � � �# �����"� "�������' "� � �#�>�� $�}�"��, ��-!#������-��" � � �� $���"� 1795 �., � ��"#��% � "�� � 11 ��" %&�% ��%� � ������ ������, �#�� ��#��"���� *��' � ����� $��&��}�""��� &�}�� � ���. @���% "� ���� "�� ��' � � �# ���"�#>".

= �"*� 1795 �. ��������� ����� �� #$��� � _�#��~, � `���� �". `���� �"���� ����� ��� ��%���� ��~ $��"� ', ���� ���&�" ��� ���-�� ��"�, � ��� ��"%� &�"# � ���$� �, " 10 ��% 1796 �. $��� #$�"� ���� � ��"#}��" &�� ��$� #����� '. =��� _#����� ����"�� "����'"��� ��������� ���% "��"���� �% ���"����>�� ������� ���� =������" {#&�; �"�� �� ��% ��'"� � �� ����� &�� $�}�" �"�* – � ��%�� � ���� '~ ��$��� ��*� ��� ���"� II. ? #���# ?���� I ��""�� ���� ��% $��� �"������~ -�%, ���"���� ��������� ��$#�� �"�' "��"���� �% _#����, � �#����� ����� $����~ {�������'�: � ������� � ����' ��>' 2 &� ��'"�, ������ ��� #����""�� $��'& \�����% II.

= 1798 �. "� ��#��"���� $��� � �� #$�� _����� XII, � ��� $���� ��$��� �� ?���� $��"% ' _�#��~ $� ��� $���� ��'� � � ���� ' �� ��#}�""#~ $��'. =����� ��� � � � ����# %�" ���}��&"�� "�����"�� ?����� �#����� ����� � _�#��� �"��� ��'" #�������'.

= 1800 �. ����-��" ������� �"�' � ��"#��% � _�#��~, " 7 "%&�% &�� ���&� "� &������ ���� ��� ����� "��� ������ ��"����� �������� � ��#��"��� $���"�%

22 ����&�% 1800 �. � ^�"� -?� ��&#��� &�� $�$���" ��"���� $����-��"�"�� _�#��� � @���� � ����� � "����� *��� ���"�% �����"��� I � _�#��� ���� �% �#���� #$�����"��. «?������"�"�� _�#��� � �� $�����"�� ���" � � ����� ">�"�%� @���� � �������, ������ "���&�}"� &�'>#~ ��"#» [8, �. 6].

?�� �����"��� I �������� $���� ��'� � $���}�� ������ ' �����"# �# ��� $�� ?���� I $��"# ����"�% «������*��» ������'*�� � �~�� ���'���� &��� � =� �"� ������� � $����� � �# $��� # &��� ����'"#~ ���#. @�����$ *��% "� ��% �"�$�� �� ��������� �������, #$����%~��� _�#���� �.�"���"�� $���$������ #� �"�� ' «��}�# $�%"# ��� ��"��� � ������� ������'*��� ��% &��� �� � "���� �� &���� ������ �~� � ��#}����, $� �����"�� ��� $���� ��'� ��, �������» [16, �. 753].

Page 104: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

104

`�����' $����"�� �&�� ' � �� ������'*�� "� �����, &�%�"� ' �� ���� ��}�#�&�� � &����"� ' �� � �~� ��% ���� � >����� \��"�.

= ��" %&�� 1802 �. #����' �&�� ' $� � ���� ������'*�� ^����-=� �"� ������� "� ����� � ���$� � _��������, ��� 26 ����&�% 1802 �. &�� $�$���" &��� ����, ����>�� ��}"� �"���"��. _���������� ���� &%����� ��"� � ������ &��� �� ����"% ' $����""� ' @����, "� �� ��� ' ��}�#�&��, ���&��� ' �����"�� �$�� ��#}����, «$ &��� ���"��», � � ��#��� >����� "�$���"�% «$��� '�% ���"�#>" ���� � $��"�"�~ &��� �� "�$��% ��%» [15, �. 1009]. _���������� ���� ����� ���� �$���"�~ ����� ���� � �~�� ���'���� &��� � ^����-=� �"� ������� $� $���� ��'� �� @���� ��% ���� � >������ $�� %��"�� � ���&��"�~ �����"�� ������ � ~��������� ����� �� «������*�~» $� $���� ��'� �� @����.

= 1803 �. }� ��� `}��-+����"��� &��� �, "� $��������>�� ���� "�&���, &��� ��������"� �%�� ��"����� _#�%���, � ���#�' � � ��� &��� ' &��� $������"�"� � _�#���. {� �� $������ ��'" �� #$��� � �#���� $���"� � !�"�����% (1803 �.), \���� �% (1804 �.), _#��% (1804 �.), ��"� � ������"��� (1804 �.), ����&����� � ����"��� (1805 �.).

?�� "�� ����"���"�#~��� ��"����� .������� (� 1809 �.) $ ��&-����' ���>� ��'� � � �"# ��""�� ���� &�����, $�� � � &��� ��% � ���$� � ? � � ^#�#�. ?����"����� .������� � ��� ��"���� ������ �.?�#�#��� � w.@ ����, $�� $����"�� &������% $&��� ��"����� � �%������ $� ���"�#�� � ��% �~ ��"���"� &�� ����~��" � ?������ _~��� �"���� ��� (1813 �.). ?���$��"% �� �#������ ������� �� � }� �����"� "�&��� � ���"~ "� &��� �&��"� ��$��� �� �����"��� I, � ��� $����� ��"����# w.@ ����# � ��� '�% ����% ' �$��� ��� "� ��������� ��"�� ��#}��~&��� � �"����� ��'"� '~.

\��" � �#�*�%, &��$��""�� $�"��"��"��� @���� ���#&' �������, $�� $����}�� "���� � ���"*�� $$� ����' ��#}�""�� $# �� ��$��$% � ��� ' � �#. = 1804 �. ��$��"#�� �#���-���"���% ��"�, � � �� � 1806 �. "� � �"� \��"� $������"����' �#�*�%. +���� ���� ��% �����>����' $&��� �#����� ���� � $�$���"��� � 1813 �. _~��� �"��� ���"� �����, �����" � ��# ���"���� >�� $���"�� $������"�"�� � @���� `���� �"� � ^����"� ���&���}�"�. w��� (� 1816 �.) "����'"�� ���� ���� � _�#��� � "� ��������� ��"�� ��"���� .?.����� #&���� *��% � "�&����� � #����% ' ��*�� ����~�� ��'" ���~ �#}�%. @�>�" &�� ��� � $���"�� ������ "���� $� �$�"", " "�� ����. ^�~ ��% ��'"� ' "� ��"�� �����, "���� � 1818 �. � ���"�, ���}�� "� "���'� ���� ^#"}� ���$� ' _��"#~. ?�}�% �� ��� $���$��"������' �� � � `���� �"�.

����� ��"� ��� � `���� �"� XVIII – "����� XIX ��. &��� � "������% $�� � �, "����"���"� ' �*���'"-��"������� ����� �% � $������""�� �������% � $�� ������ � �#� #��. w� ����"� ��'" "�&�'>� ���� ��� $�}���� &��� 30 "���"� �� � � "������� ��#$$. =�� "���� � � "���-�������� ��#$$� `���� �"� ������ � �� �� ������"�� �����'"�� &����-

Page 105: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

105

"�"��: "��������, ��������, �� ������, >�����'� �� ��������, ��"� �� !�� #��"���, #*���� �� ��� ���, ����#�� �� � �����"�% ����% ��&���-��"�, ��"� � ������, _����#�#����, � ������"� }� XVIII �. – `��&�" ���, � ��}� "����'� ���% �� ��������, �����"���� � �����"���� ���� % ��'"�� �~�� ���'���� &��".

?�&���� ����� ">�"�� ������"�� ������ � `���� �"� %��%� �% "������}"� �� ��'~ � $�*���� ��#��"�% ��""� �$���. {���' �� ����� ��� $� ��� %��� ��#� ��#�# ������: ������ � $�� �� ��*��. ?����"��, � �������� � ����� ��� $��""� ��, ������%���' "� "����'� ��#$$, "� ������ ��"����� � ������"�� ���"��. w��&��� �#�"� $�}�"�� &�� # "��>�� ��� � ��*�� – �#��. «?� &��� "����"��� �#�� � `���� �"� &����"%���' ������"�� ��#$$� �������� "�����"�% – "�� %��� ��&� � �$��"�� ���$� "��» [13, �. 101]. ��$��"��� ���$� "��� %��%���' ���� � � ������, � ��� « &����� &��# $��""� � � ��& �, � $�������"�%�� �����» [20, �. 467]. ��"�"� ��� '~ ����� �"���� ��*�� %��%���' #���"�, � ��� «�� ���%�� ����"�� �" �"��" », ������ ��"" $��������>�� ��#��� �� ����� "�����"�%, �, ������ ��'", ��� #$��>�� ��� �"�"� $������ ��' �� �����'"�� &���, � ��� «$�'������' ������ ���"� ��&��» [19, �. 18].

^���� #���"�� "�� �� � ' "������ ��#� ��#$$. ?����� – � ��������%, " "� &��������""�% ��� �������� ��#$$� ������ }� ����. `�#��� – «��&�"�� #���"�, }��#��� "� ����%� &���», $ ��%�>�� $� "� ���� &��� ��� ����� #��� ��. w��%�# � $�*���� �����$��"�% �"�"� ����� #���"�� $������� ������"�� �� "�� ����#>��"� ��%. < ��� #���"�� ��������% � ���� ��""� $�}�"��, $���'�#, � �"� � �"�, ��� #$�% � ����� �� ��&������'*� � �����������'*�, " $� ��� %� �#��� � #���"��� �����. ^ ��#�� � �"�, ��� &%��""�� $��""� %� ��"�� � &����, " ��������% ��� '~ � }� ���� '%"��� �����.

������, ���$�#� �����>�� ��� ��>� $��������""�� ��� ����� �����, � ��~ �����' ���$������' "� "����'� ��#$$. w�����# �����'"� ��� "�*� � %�� ��"�, "�}� – ������"�� ��#$$� &���. ����" �*�% �����'"�� ����� ���� ^����"� �������, � � ����� � `���� �"�, "� @���~ "� ��� ��"%���', " «���"�� @����� ?���������'% � ����>�"�� �� ��""-$�� ������ ���» [6, �. 5] $&#���� �� � $���� � �"*� XVIII �. � 1829 �. "���� $���%���� � ������� $� ����� ' ��� ��}��"�� � �� �� @�������� �����"�� $�� ����"�"�� � �"�"� ���� �"# ��""�� $�%���.

=���� ��� $� �~ �% � &�'&� � ����� «"�$��"���» $���""��� $��� '�% "� > ��� �#���� *������. \, ��� ����� ��'� �#~ �"������""�� ��#��" �, ������}���� "� ��������% � $���� ����"�� $��� ��"�� � &����, ���� ��}� $ �&�� �&��}�"�%� � # $��' �"��� � �� %������. +����� ��#���, ���� ��������# ���"���"�~ $�������' � ��� ' "�� ����� ��%�� �" ����#~��� ��}"� "� ��*, ��� $�����, �� ����� �#����� ��*���.

Page 106: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

106

����� ��"� � � � $��"� ���� ��� �"� �#�*�% w����% I ����"�-��"�#~���# "� ������� ��"����# �.._���"#, ��� �����": «� $����~, � ��� �� �� �� ��� $��"� ', �� $���" � ���% ' $��}"�� ����� ����… w ��, ��� "#}" &�� $�"��"# ' ���~, # $���$� � ��'"�� � ��� ' "�>�� ��"�"��� �� ��""��, ����� "���}"��. �$����% ', "� ����"%% "� ��� "�� ���"�, "� &�����, ��"' ��&�� ' �'� #, � ��% $�#�����' $��}"��� ������'*���, � "~�' "� &����"% ' }� ����…» [6, �. 5]. ?�� ��� ��������"�%, $������% � ��� "��� ����� ��%�� � `���� �"�, � ����"�� �� $��� "�$����"��""��� "� &�� ���� '~ � � �"� *������ ���� ��. ?�&"�% $�� ��� $�����������' &~�"� ����� ��% � �", � ���"": @���� "� &������� �����# ������"�% `���� �"�, � ��"�� &�� ����" ���� ' � ����>�"�� � @����� "� #����%� ����"�"�% ���� $���. ����� &����, *�����% $����}�� ������ ������� ���}"� ' «$� #$� ' � ���� ">�"�%� � $���%"��, "� � ��"%%�' "������� #����%��» [19, �. 26]. @#���� $���� ��'� � $��� ��}��"�% «����� �"���� ��"� � � �� �� ��$����, &��"��"" ����� � ���� �� ��"�� � � $������*�%� "���# &���"�� ����� ��%�, � � �� ��*� &����, ����"� ' $��}"�� �"# ��""�� #$�����"��… � � ��� ' "���&������ $��}"�� $����, ��� ���>�� �����%, �� � ���� ����� "�����"�%» [3, �. 26].

��"�� $���"� ' �� ����� ������� �������� $���� "� �#���� ���%"��� ���"��, $�����"% ' ����� ���%"� � � ���%"� �# �#����# *����� "� �&�����%, � $�&"� $�}�"��, �"��", "� ��� &� ' $ �#>� �����# ���%"� �#. ?���� ��� ��� $����"��, � ���%�' ��$�'��� ' ��""#~ ���# ��������� ���� ��% $������"�% � $��"� � ���� $���""��, ��%����� $� ����' %"# ' ���" �"�� ��'"� # ���}��"�% *����� �������� �� � ����, ����"� ' � ' ��� ' ���� ���� % ��'"� �. � �~�� – ���� ��""�% $�� ��� ������.

\"�� %��%��' ">�"�� � *�����# ����� �����. <��$�#� ��#���� ��"��� � &����� ��#$$� "�����"�% � � �#���� #����"�� �"� � � $����� *������ ����. @������� $���� ��'� �, $��}�� ����, #���$�%� $�}�"�� ������ � &�'&� � ����� �����, " ���� � � �� " ��� $ ��&� ��� #$�� � ��� #�"� � ��%. ?&��, $��������� ��������� ���"���"���, ����-}��>���% � ������"�� > �����, �������*�%� � $�., �}����' ���� %}�� '~ "� $���� ��*��. \� "�"���� ' � �#����# *�����# $� ����' � $� %""��� ���� ��'"��� ���$���*�%��, $�� � ��� $����"%���' ���$���� � *����� �#����: ����#>�"�� ���, �� �$ ���"�� $����, ���#&�"�� ���� � .�. ?� �# � "����'� �# �����'"� ���$�#� �*�� ��"� � &��� # $�� �� ��*�� $��&���%��' � "����'� � $�� ��� *������ ���� ��, «$�����>�� "� �'� $�� ��# $ ��"���*�� `���� �"�, " � $�� ��# $���� ��'� �� ��� "�� ������» [1, �. 187].

w�&���� �� � ' � ��� �"# ��#$$# ����� "�����"�%, � %�#~ ��}�# �������� � �"�"� ����� �����, ��������>#~�% �� ����� � ����� �� ��}� �"� ����#>�� �#��. �"� &��� ��%��"� ������ � ��������� ��"��� � � � � � �"� "� ���� "� ��� � '�% � ���������� ���� %��, � ��� #�����

Page 107: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

107

������ �����"��� ��$������ ��, � ��#��� "�&����� �, &��""�� $���*��. ` 1810-� �. @���% "� $��"������ #� �"���"�% ���� �" ��% "�� ��"��� ���"��� `���� �"�. +��� �, � ?� ��&#��� "� ������ � � � "����� "��&"� �, $���'�# �" ����� ��$���� "� $�� ��"� �� ��}�# ���"�� � ���$������ ��%�� $�����%���' � �� ��������� $� ��� %"��� � ?������ � �#�*���. «= � $���� � �� �������� ���"�" � &�� &��$���"�� �$��� ��% "� ~}"�� ���"�*��, ��� $� ����' �� ��"# ' #� ��� �� &�"� ��'"�� ��"�� � ���� ��'"��� ���$���*�%��» [7, �. 9]. ?� � � �� "�� $� $�����, � &� � � ���� �������' ������� ��""���, � "�� $������ ' � $���"�~ ��"�� ���"� � &#����'"� ������ � � ���� – �&��� '�% � $��'~ "�����% &������"� $���"�"�% #���*�� � $��"% �% ��� $����� }��"� � &��� ��""� #� ��� ��, � �� � �#~��� ����� $���� ��'� ��. ��"��"�� ���$� �� � `���� �"� � 1817–1821 ��. �"���� ����#~ ������*�~ ��""�� ���� ���. = 1819 �. &��� $� ��"� ���$� ' ="���$"�%, � ����� �� – &��� �#�� >������ ����� ����� �% ���$� ' +#�"�%, � �� ��'� �# � �� "����'� ��� $��$% � ���� ^#� �"-����-��" �������. ?����}���% ��� "�� ������, ����� �"�����"" � �� ��&�� ' &��$������"� �� $���"�"�% � �� ����� ������ ��"# "����'� ��, �����>#~�% � 1818–1819 ��. � ��#}�""#~ &�'&# – �� "�������� «��"��� ���}�"��». w � ���}�"��, "� $����}�""� >������ �������, &�� &�� �&� �#�� $�����". �}� � 1820-� ��� ������������' $���$�}�"�%, � $��� ' ��*�� �}" �'� �� ���"� «����», $� �$�""�� $����}�"��� ���#&' �� � �����$��"��� �#���� �������� �� "� �" ����#��� ���� ���. ��"�� �� � �""��� ��� $# � &�� �$���}"�� ..=��'%��"� ������. @������'"�� �$�&� ��>�"�% $�&����, #��� ���"�% ��*�� " ��� �� ����"�� ���� #�����, $�� � ��� $����"�� ��}# �% "� � �� %"�� "� �&��� '�% &���" ��'" � �"���- ��'"�� �����, "� �#�� ��� ' ��&% � &��$��"� � � ���� ����, ����� #$"�� ��% ���#�%�"�� ���� [11, �. 67].

^ "����� 1820-� ��. � � �� ��������� ����� � �������� ���"���"�% "� ������� #����"" �"���%� �% $���� ����"�� "�&����� � $���$�&��"�% ��� "� �� �� ��""�� ���� ��� � ���}"� %� ����"�� ���� �#~��� ��* � ��$�"� ���� – �#����� ����. w���"�� �% � �"������% �#&�� ����, � &� "� ��� � ��� "� � ��$�'��� ' "��$����� $����#��� �� �#���� > ��� [5, �. 426]. w�}���"�� � "��$�&"� ' ��������� ��"����'"��� $"% ' &��� ��>��"�% ��*��, �� &���� � }��"�""�� #���� #� �� %������ #��� �"���� �. «��"���'"�% $�� ��� *������ $�� ������ $��"%�� "���, &��� }�� ��� ���� � �� ��» [9, �. 203], ������ ��'", $��� ��% ����� "����'� �� ����� "�����"�% &��� $�� ���"�. «`�% $������ "� ��� #$��"�%, – $���� �#����� ��*�� !�#�'����, – "��� ���� �'� ��%�� ��}�# ������"��� &��� ����» [6, �. 140]. = #����%� � ��� �������� � "�*�"��'"�� $� ������� � �"*� 1820-� ��. XIX �. >��� ���$�� ��"���' ���}�"�� ��*�� `���� �"� � ���"� $� �"���"�� �� "�������� «�~�������». ? ����� �#���� ��""� �� ���� @��"����, �~������ � �� «����~, &�>�""~ �

Page 108: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

108

$��» [17, �. 180]. ^���� �� ���$�� ��"� ���� � �� !#������ ��������, ������>�� ��' &��$���"�""� �#��"� ������ �������. ?%���"�� $�$���"��� � `���� �"� ����� ���"� ���%"�� "� ��~ �������"#~ �� #�*�~ ^����-=� �"� �������. ?$#�%�"� ' >���� &��� ������. «=�� ' !#��� !���� � � �� #��"��, – $���� �.+��"> �� , – � ���� '~ ��"�� &�� ��� ���' `���� �"…» [2, �, 21]. �}� ��"'~ 1823 �. «�� #� �#��� !���� � ����#���� $�� ������% " ��, ����}������% �� �""��� &%��""� %�� ����� � ��>' "�� �'�, "����'� � "#}" &��, � &� "� $������ ' $��}�������""� &#��» [14, �. 21]. w��� �% "� , � *��� ��� "� $���������', � &����"�%� >���� �������' ���~*�% �� ����%��: $�� ������� � �������"��. �" [&����"��] �}� ����� ������ '�% ��� ��#��" , � � �� "��� ����' ���� �� "�� �������, «� ���� ���'�� $"���"�� "��#�"�� "#}� � ��$��� �$��, �� �#��"�� �����"��» [12, �. 93].

?�$���' "�� #��"�%, ���$�� ��"%%�' $ `���� �"#, $�"���� � "���"�� «��'"��» &��� ��, ��� ���$�� ��"����' ����� #���"'��� �����, ���%��� � "��, $��}�� ����, $�$���' >���� �.

< $� ���}��� �% �� ���� _���-!#�������, $������>�""� ����� � "����>�� ��~ ��% ��'"� ' � "�� ������ $������ � "�����"�~ ���� '�% ��� � � $����"��" # ���}�� ' "��� >���� �. ������% ��"�%, ��% �% _���-!#������� $�� $�$���� >���� �, �����"#�� �� �� ����� �#�#�'��"��� �#���"� ��, � ��>�� �"�"�� ��#}�~��� &� �"���, � � �� " ���� ����, � ��� �"�� � ���%�� ��"� �� ���#, &��$���� ��# ���$� �� ���#&#��"���� #���"��, � "� �'�. =��� � � �� " ������ ���� "� , � &�'&� � $���#~ �����' � ��������� ��"��� � �� ��#}�"��� &#�� $����}�"� >������ "���"��� �������, %� ��>����% #$�����"��� ������, � ��� " $��&�� � $$#�%�"� ' &�*� �� "���"�� �" ����� � �*���'"#~ �$��������� ', $������� � ���}�"�~ "��� ���� ��*��.

?�*��� ��}��"�% $� ��������� $� �� �� $����� "�$�� , � &�� ����� ��" ��� ��% �#���� ����"�� ��*��, �� � ��% ����� ���� `���� �"�. \"��� $�� ��� ��*���'"� ^�"� -?� ��&#��� �������� "����'� � � "������� # "�� ��� ����� ����, � ��%�� � ��� "� ����% �� �"��� "� &� �"��� � ���� �" �����, ��"#}��"� &��� ���" ���� '�% � � �"# �#�*�� ��� \��"�. ��"���'"�% $�� ��� *������, $����>�%�% "� ��� "�� ������, %�����' �"�"� $����"� "���"-��&�� ��'"� &�'&� "���� ������� $� �������"�� �"���"��.

�#��>��+� � '��%�����

1. ���� +._. �����*�""�� �"� � # � #$�����"�% � ���� � `���� �"� (XVIII– $����% $���"� XIX �). – !��������: \\< `w� @w, 2006.

2. +��"> �� �. w���� ������� � �� ��&�� ��'"�� ��"� $� �� �#�����. – !��������, 1996. 3. `�"�%�� _.`. \���� `���� �"�. – !��������, 1996., . 2. 4. `�#��" � "� �#����, ��#��"��� � ���%"��� %�����. @�����$ ��". _#����# // ��. – ������,

1869, . II. 5. ����� .?. {�$���� .?. ������. – !., 1991. 6. \� ��% "���� ^����"� �������. �"�* XVIII �. – 1917 �. – !.: w�#��, 1988.

Page 109: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

109

7. ������ � @�������% ��$���%: $��� �, ����. \��~��� � ����'"� '. w���� XIX �. – ^?&.: \��� ��'� � }#�"��� «{�����», 2005.

8. ���������% ��"�: �� �� � "�����. 1770–1820 ���. – ^?&.: \��� ��'� � }#�"��� «{�����», 2002. (^���%: =�$��"�"�% #��� "��� ��������� ��"� XIX �.).

9. ���������% ��"�: w���"-��&�� ��'"�% &�'&� ��*�� ^����"� ������� � 20-60-� ��. XIX �. – !��������: \��-� «�$� ��», 2006.

10. ��$�" =.=. ���������% ��"� – ��"� �����"� "�$"���"�% // @���% � ������. – ^?&.: {� «|#�"�� «{�����», 2003.

11. !����% ��"����-��� �"�" � .. =��'%��"��. ^$�& #���� ' $���"�� ��*��, 1828 �. // ���������� �&�"��. – ������, 1883, . 7.

12. ?�>���� �.�. !#������ ��-����� � ���������� �~������. – !��������: \\< `w� @w, 2003. 13. ?������� w.\. ���������� ��"� � ����� �����% / ?� ���. =._._��}����, w.w. ?������. –

!.: «@�������% $�� ������% �"*���$���%» (@�^^?<w), 2009. 14. ? =.. ���������% ��"� � ���'"�� ������, �$�����, ����"��� � &������%� // ^&�. ��.: � 5

. – ^?&., 1895, . 5. - =�$. 1. 15. @�$� �". ��*��"�� _�#���� ��""� ������� �"� ��""�� ���, 28 ����&�% 1802 ���, � 241 //

��. – ������, 1868, . II. 16. @�����$ , 24-� ����&�% 1801 �. // ��. – ������, 1866, . I. 17. @��"����� `. ������ � ���������% ��"�. – !.: _�#���� ��""�% $#&���"�% �� �������%

&�&�� ��� @����, 2004. 18. @#���-����� �"���� ">�"�% � XVIII-"����� XIX �.: ^&�"�� ��#��" �. – !.: w�#��, 1988. 19. �_ @`. �. 90, $. 2, �. 30. 20. <����� ^. \� �������% ��$���� & #$�����"�� �������. – ������, 1907, .1.

Page 110: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

$�#(9� # +�*+�@� ($� 9��%���'�9 �� �^*)

@�� ����J�_ ��+�'�%*��129

\� ��% ��" ��� �. � ����� "����������� ���� � �#�'&�� �"��� "����. = �"�>"�$�� ������ $� ��� %"�� � ��"#���' �" ����� ��#��� ��""�� ��$����, � ����"#~ ��' � $������"�� ���'"��>�� ������ ������ �����. ?���� �� �����*�� ��""�� ���$�"�� ��� �. $��>���% "� $���#~ $���"# � �� �%. <$�*�" �� ���� ��� � �� ������. @�������% ��$���% ��>��� ������ ���� �"�>"�� $�� ��� "� �}"� ������� � $� ���&�� �� � ����"��� ��$����� (�#���- #��*��� ��"�) (1806-1812 ��.; 1828 -1829 ��.) � ?������ (�#���-$��������� ��"� (1804-1813 ��.; 1826-1828 ��.). `���� $�������� ������ ��""�� ���$�"�� "� ^����"� ������� (���������% ��"� 1817 �.) (1829-1864 ��.). < � �&� �% ����� ��� � ��#���� � � �#�'&� "����, � ���'"�� ��""�� $ �"*��� @������� ��$���� ��� #$�� $� ���}��"��� � � � $�*���� �� �����"� ���� � $����"� ��, � �# }�, "� �'� � ����� ��""��, " � $�� �������.

=$��� �"�>"�� � �"# ��""�� $�� ��� �������� ��#���� ��, � ��� &��� ��>�"� ��� ��"��� � $�>��, � ">�"�� � "�� ����"%, $��&�� �~ "�#~ �����#, ��>�% � ����" ���� � � �&��'"� �. \��"" $� �# �$��� ��#��"�% ��""� ��� ��� �� #��'"� � $ ��� ��"'. � �# }� $������""�� �&� �% � �����"� � ������""� �� ���, � ��� $����"� "��� $� �������. \" ���� � "�� "� ���%��� , "� #}� �"� ���% ��� �� ��"���~ ��~����� $��*�� � ��������"�%� #��"��. \� �������% $�&���� ��� ��" "� ������� ���������" >���� � ���"&���"�, ��� "���� �% � ��#�# �" ����� �� ���� $� %"". ������"��, � ����� ��&���� ������}"�� ��& , � ��� � ��~ �����' ����� #~ &��}�~ "� �'� $�>��, " � "��# $������""#~ ����������#~ "���#��# "�� %��� ��� $��� � ���� �����"�. \� ��% ��������"�% ��" "� ������� &����"� �� �������� � "���& ���� �����~*�""��, ��� ���� � ������""�� #��"��. \� �" ���� $����$��" >����� �$�� �� �#��� �#~��� �$��� � $# �� �� ��>�"�% � ��#��"�%. ?� �# "������}"�% ��' � � �� ��������"�%� ����"� �� �"����������# � �����"�# �� �������, � ��� � $�"� ���� $���� ���%~ � # �$�# � �&� �%, � "�� ��%��""��.

= �"��� \"� � # � �#�$��� w�*�"��'"� &�&�� ��� �����"� ��. =.\.=��"����� (����� – \@ w+�=) ���"% �% �"������ $ ����# $����}��"�~ � ��}"� � "�$�"�"�% ����}�"�% �� ������.

= &��� ��}"� � �� �}" #���" ������� ' "� �� &�'>�� ��#$$� �� �"���, � ��� "�% �% "�$����� ��"" � ��""� $�&���� ���:

1) �� ��� �� ������ (#����, ������$ �, *���#�%��, ���"� ��� $� �-"���"�%, «�&�� �"�"�%»; �$�� � ����"���), � ��}� �� ������ ���-$������ �� ��""�� � ���}��"���� ��"�"���, $���� ��� ���� � �� �-

{#& w� ���% w������"� (@#��"�) – �.�.". "�#�. � �#�"�� ���� ���������� � �$� \"� � # �

�� �����"�% ��. .�.������� ww �����"� (�. ����).

Page 111: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

111

�#~��� ����� �. (���, "�$�����, &#���� .?.������, "�%����% � �� #$�����"�~ ������� (20-30-� ��. ��� � .). �. �);

2) � � '�, ���� ��, $�&��� ��#��" �, &��}�~��� �&� �% $�>��. (w�$�����, � � '� � ���� �� $ ��""�� �$���� 1829-1866 ��. �. 96.; !� ������ & ���� ���$� � ^�����'-&���� � ��" %&�� 1827 �. �. �.);

3) �$�� �%�"�� �� ������ ($��'��, �"��"���, $���"�%, ��$����). \� �"��� ��*���'"� $����}��"�% $���%~ $������ ' $�� ���-

��#~ �� ��~ $�>�� @������� ��$����, � �$� ����� �% � #� �"���"�% �"# ��""�� $�� ���, � ���� � � �� � "������}"�� ��$�� � �"�>"�� $�� ��� ��#���� ��. �� ��""�� ���� ��� � ���$�"�� �����~ ��#��" �, ���"%��� �����"�%, $� #$��>�� ���>�� ��"� � ���� �������� �����.

<$�� �%�"�� �� �"��� ����#}���~ ���'"� �"���"�%, $���'�# �� �"����*�""�% "�����""� ', ��� &� &����"%� � ��&� �� ������, "�%����% � �����"�~ >���� ��#�� �$���. @��"��"� ' ��#��" ��'"�� �����"��, ���� &����, �$�&� �#� ������"�~ �������� "��, � $�� "������ "�� ��� �, � ��� "���"�"" &#�# �" ����"� �������� ��~.

�&����%�' � ��� "� $���$���� ��������� ��*���, �� "����� ����� �, ��� $�� � � �~�� %� ����' ���� ��� $��&���"��� � $�}�"���, � }��� "� "~�' "� ��"�, � ����, "�$�"�""�� $����"��"��� ��& ��� $�� � &��� ��%.

= &�'>�� ��� ��"'>�� � �$�"� ���� ������" �� $���#�� ����� ��"� �������"�� ���� ��� �������� ����� � *�"�� $�����%��� �&� ��, � ��� $ ��&� %��%� �% ���"�a��"�� %���"��� � � �� � ��� � �� ��#}�&"�� $�}�"���. =�� "� ���� � @������� ��$����, $� �# �� ����%�� ��}�~ � $�����~ ��� �"# #�$�>"� $&��� ��%. =�� � , &��#���", ���%� � "� ���}�"�� ��� �, � "� �� ��$��% ��. {����� �������� ��% �� � � �, � &� ��&�}� ' $���"�����""� � �#&��� ������ � ����� ���� ��� �� ��� �"�� �� �������� �&� ��.

��� �"� $����"� &����"�% � �$�� �%�"�# "������~ � �� $���"���� $��#}�� , � , "��� �% "� ���'" ��� � #$��"�"�� $������""�� ������� ��� #��� "��� ���}�"��, � ���" � ��""�� $�����, ��#��% }� �� ��% ��'"� ' � ��}"� %� ��� ��"������� ��� ������ ��$��� �� ��"�� $�>�� � �� �������� ��������"�� � *���. ?� ���}��"��� � � %��%%� �% � "�� ��'"�% ��#�"� ' ���~����% &������������ �����"�� "�� � �� &� "� ' "� ������� � #����""�� $����. \ � %, ��""� ��������"�� "� �}� $�� �"��� ' "� ���� �""�� �����"�� $�&���� ��� � � ��&��'"� ������ �����>� ' � # �����#, ", �� "� ��"��, " ����� ���}"�� ������ ' ��� ' *��� $�*���� $����� ��""�� ���� ��� � $����#~��� $��� � � � �"���"�% �������� #$�����"�% � �"# ��""�� ����"�� �� ��"� $�� ��� "� �������.

��"��������� ����� ��������"�% ��� ���~ $���� �"*� 20-� – "����� 30-� ��. ��� � ., $���'�# $����}��"�� � ��"��"��"�� $�&"� ��� �$�� �%�"� �� ������ &�"���"� �"�����"" ����#~���� $����"���. =-$�����, � �&� �% � � $��� �#���- #��*��� � �#���-$��������� ��",

Page 112: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

112

� ��� $�����~ �% � $��'��� � ����� ��� &� ' � �� �� �������� �����%�, � ������" � &��� �� $�%���� #��� "�����. �-� ���, ���}"� ' �#��� ���"�% ���� $����, � ��""� ��#���, ���}"� ' $�������� $���� "� �����$"��"*��, �� ' ����� �� $� ��� $# �� �&��"�% "� �������.

� ���'"�� �"�� �����~��� ����~�� ��'" �� ������ $ ��� ��� �� ��� ���������� ��" � \@ w+�= "� . \� �"���, ����}���� �"����*�~ ��"�� � �&� �%� "� �������, �����%"� $ ���"�� �"���, � ��� "� �, "��&�'>�� ������ � � �� � ��""�� �� ������ ����� ��" � �"�� � (�� ��� #�"�� �� ������), �"�� ��� (?���$����), � ��}� �"�� 96 (������� (���'�)). ?���'�# &�����"�� �"�� $������� "� $ ��� ��� �� �"���, � ��� #$��� &� �� �"�"� �� ���%~���, � "�� ��'" #���}��"�% ��� ��*�, � �� $���>�� ��& &��� $�#��"� � � ��#��" �.

w������}"�� � ��������"�� � �� �% ��� , � $���'�# � ����% $���$���� $���� ���%�� ���� "� ���"� ��""�� �� �"�� &��"� �"����*���, �� #���%�� ��}"� �"���"��, � "� ����� ��� �&�""� �, ��$�����% }��"' � � ��' �$��. ?��'�� � �����"� $������' "� ��#� %�����. ?����� – � �#�����, � �� %��� "�$���"�% �� �"���, ��� ��"' ��� �� �����" – � ���"*#�����, � ��� ��&�" ������� ��*���. �" }� �"�����"", �#�% $ $��'���, ��#}�� � %���� ��% ����}�"�% ���"��, �&� ��""�� ������ � �#}��"��, ��}� ����"��, ��� $$�� # �����"�� "� ��% &��� ��""� ���$�� ��"�"�%.

=�}"� �$�� �%�"� "������� � � $����� – � $��'�� "�$����� ��""�� #��� "��� � �����*�� �&� �� �����" ������"�% ������� @������� ��$�����. =�� ������ �������� "��� ������" � $�������� �� ����� "�� �����, � ���� "� � ����� ���� "�� ���� � ��""� �� ��� @����.

?� �# � � $��'�� ��� #$�~ "� �'� ��� �� �"��� �$�"� ��'"�� ��� � � ���~� ��*�%� �&� �� $�>��, " � ����~ ���&���"#~ ���"� �#�*�~ �� �&� ��""� &�������, �������% ����� �� � �$ ���"� �, $������������ $� �� . ^���"��>�%�% $���$���� �� ������� ��� � "�$����� ��"" ��""�� �&� ��, � ��}� &��}�� ���� � "�� ��"�% �� �"�� � ����%�� �� �� "� "��.

= ��� "� �, � $��'�� �����"��� !��������� !����>����� (1798 (1799 �.) – 1831 ��.) �� <����#�� � �#>� � ���� ��� ��%� � �. ?"#���# ^ ���#&��� #���� ���"������ �#&��"�� ( �$��' +�%"���% &��� ', @�������% ������*�%) �� $���� 1829 – 1831 ��. ?��'�� ��, � $������""� $��"�, �}" "���� ' "� $�"���, $���'�#, ����>�"" �����", � � , $ ���� ������ �, ��>' "�&�'>�% ��� ' &>��"� $���$���� (4 $��'��). =$�� �� �#��� ���"�% � ����""� � ��� .

�" #��� "�� 2-� �#���-$�������� � 2-� �#���- #��*�� ��", � ��}� “$��� $� �� ��*��”, ��� �� ��� "�������. w� ������ " &�� ����" � 1826 �. ��� #��� "�� ��"� &��� �� ����&��� � [12].

{� > #�� ����� (1828 �.) $�#��� ���"�� $���"���. ^&� �% � �����"� ��� �� �#�'&"�"��� ��% ��#���� ��: «…$��� $���"�% <����#�� &��� 500 �� "��"��>�� ��#��� ���� � ���� ���� #��*��� �#� �"�, �� � ��"� � !��� ��� $���� ��� �&� �%, � ��� ����# , � ��� � �� ���…» [4, �. 1]. w��� �%

Page 113: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

113

"� “�����"��” � ��' $����, �� � ��� ����� ��'� �#~ , � $����� " ��"�� � ��#��� ��� �� ���� &� �%: “^ �� $�, ��� % $������ ��� "���&��""�� ���� �"���"� � ����� �����"��� $�� ���"�� � !����~��…” [4, �. 1] (� �}���"�~, ���"" � $��'� �# � �#� – w.{.). = $��&"� %� $�>� � &%� �� ���$� � +�%�� � +��&#�� c “�~&$� "��� ����"� %��” [4, �. 1 &.], ����%, � “&� ���� $�������� 4 ���� �� �#� � �#��” [4, �. 1 &.].

�$�����% ��% �� <����#��, " ���#� �% �&� �~, " ����� ��� ���}"� �, � ��% “…#���%� �"��"�� ���$�"��, � �� �"� ��� ���}"� ' #���� '�% � ���� $��� ����� "�� ����#��…” [4, �. 2].

|�� � �#>�, � ��% �� ����% $��&���"�% "� �������, � ��� �� ��� – “…$ ����� �%� � � "�># �#># �>��>���…” [6, �. 1]. +�� "� �'� ��}"�� ��"�, " � ��>�� #$�����"*��, ��� ����������� ��� ��%�: “_. �"%�' &���� (\��" w��������, � ������% 1829 �. ��""-��#}"� "����'"�� ������������ �#�#�'��"���� $���"*�� – w.{.) #���� "� ��"�~ � #$�����"�� ����-&���, �����"� � !��~ (���&���}�" – ���.) ��}� ��� "� �"� � �����"�. =� ���� ��&� $���� ��� ' �}� � ���'� # ��"% �$��' ��"% �� � ��� "� ���"&���"� – � ��� &�'>� �� ��% ��"% $��% "�� – $��� ��% #�� � ��� � &������ ��� ��"� . ���'����>�� ��� ��}� �% �� ����" ��� #$�����"���. � *�"~ �� �����""� ' � $����� ' �� #$ ��&�~ ��� #����% ��”. [6, �. 1-1&.].

�" ���������" �$� "����% � ��� ��%�, � �� $���� ���#�%�". ?�$�������% ������ "�$����"" – «$��&���~ $��#>"��>�� ��"�». w���%��% $��� ��}�� #�$�>"� &� ��, � $&��� � �"��"�� ��""� ���$�"�� $��#}� $��� � �� $#��#, � ����% � �� ��}� #���� ' ��� ����. ?��'��, "���"�% � 1830 �. "�% �"� �" ��"� �"����*�� ���"�� ���$� �%� !����>����, � �"�� ����' � ���� �� �~ �% �� ��� � ���"# '�% ��� � &��� � �����"� ���� '�. \ ������', � ��� � ����� &����, $���'�# “���� ����*�” #}� &��� ��&��"� – � "���% “_����"% �.”, ��� " �� "������ � $��'���. �" ����� ������% � �&��"�% ��� ���� � � � �$���. \ �#�% $ ����# – $�#��� $�}� ��'"�� �� . \ ����' }� �&��� & �����"� $$� �� “����� ��� ��""� � # ��#���% ��$��� �� $#��� "� 6 ���%*��” [5, �. 1 &.].

�� �* – !����� ?������ !����>������ (1756-1847) – �����* �� �"� "� #����"��� ���*�-� ��>�"��� ���, ��������� ��""�� � ��#���� ��""�� ��% ��'. =��"���� �#&��"� � (1797 �.), !����������� �#&��"� � (1797-1800 ��.), w���������� �#&��"� � (1801-1802 ��.). w�$��%�"' ��}�# "�� � ��$��� �� ?���� � ��"���� ��-�� ���� $���� #$ ��&�% ' �"� ��""�� ���� � ����� $���$����. ?� �#, � ����� ��#��� �� ��, $��'�� �� ��"� �����"��� "�$���"� ����~�� ��'" "� �#���� %����. � "�� &�� 9 �� ��, � �����"�� – �� $����"�* [14].

�����"�� !����>������ � ���% "� ������� "�������. ?��& " $�� > #��� ���$� � ���-���� (�#� �#�-�����"), � � `���� �"�, 1 ����&�% 1831 �. ? ��*���'"� ������ " $��"�" � �#>� (����&��), " �#��� �#� ��� � ����"��, � �� �*, &�����" �~&%��� ��"�, $������ �� �� � ��"� ���"��. ��� � ��� ' "�� " $� ��� *����' �����"��� w�����. � �}���"�~, ������ "� "���� �% � ����"� ��&�>�""� � &�� >��� �� %"�� [14].

Page 114: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

114

= �"� �� ���� $���� " #$��"�� w��� � ?� �����: “w����" ����� ���% % �� �������, �#�� ����� ��% �����"�% � w��� ~ ?� ������. ���"� ��""�� � ������ "� ����"�" � ��#}���� � �"� ���$�}�"��. �" ��� ������ , � &#�� ���}" $ $����� # #��'"�"�% ��"% � � ���#”, – � ����� $���}�� : “_����"% �����"���% &����� $��� ' � ���'����>��# $������ ��"% �~��. – � ��$� #~ ��� $# �, �}� &� ' "� � �� "�&#�' � "���# ��� ��.” [7, �. 1 &.]. \� ���}"� �� $����"��, ���% " ����#� $���$�-}� ', � � "� � �"� ��� "����'"�� > �&� � ���'"� ��������� ��$#�� � ���"�#~��� ������� � {�������'� – ?�"��� '��.

^���"����' � $���$���� w��� � ?� ����� ?�"��� '��� (1788-1836 ��.). �" � ��>�� ��" ?� �� ?���'����� ?�"��� '��� (1757-1810) ������� ���}��"��� �#&��"� �� (1802-1810).

^ "����� 1827 �. "������% � ��������� � ���'"� ��$#��. ?��� ����� ����"� #$����%~��� {����������� ����� (1827-1829) \��"� ?�������� (1782 – 1856) � ?�'># � �$���� 1831 �., "��"���" "� �� ��� . =���� $�#��� � ��� "�#~ ��}"� ' ����� ������� – � ?�'>� (1832), ��� " � 1833 �. – =��>������ ��""�� �#&��"� �.

?��'�� w.?.?�"��� '��� ���"�� �� (� �"�"� 1831-1832 ��.) �� ������� � `��&�" � �������"� � &�� # }�"� (""� _������"� ?�"��� '��� (1793-1826 ��.)) – `�� ��~ _��������# +�&���# ($�}� – �������� �#&��"� �). w.?�"��� '�� &�� #��� "��� ���� ��""�� ���$�"�� @���� "� ������� "����� �I� ����. < &��#���" ������' "� �� ����'�, ��� " #$��"�� $������ ": “� ����� ���% � ������ �'� 3 %"���% $��� �"� �#�"� $��� � &���"�� �"~ $���"���""��… ����'� �� �� ���� ��", � �"� "�&���� &� ' "� =���…” [9, �. 1]. ?��'�� ��, � &�'>�"� �� ��#����, �������' �����"�� � ��"�"-���� �$���, "� ���� $���# � �#~ $��'&� ��$��� ' $����# ��� $��"% ' #��� �� � ���- �#�'&�, ���, "�$�����, «���� � ' � ��}�#���», «����� ' �&� $� �""�# ������#» � .�., ����# &�'>�� ��#}�&"�� $�"���� +�&����.

{���' &#�� #��� "�� ����� ' "����'� ��� `._.+�&���� (1792-1870 ��.). ���� "�� $���� �#���- #��*�� ��"� � ��"� 1812 ��� (��"�" � $���#~ �#�#, %��� ���� ���#~). `���� � ��$�� ���" � �"�>"�� ����� (1824-1835 ��.), ��������, =��"���� � ?��'���� ��"����-�#&��"� � (1837-1852 ��.). ? ��#}�&"� ��� "�*� �>�� � $� � ��"�� �� �"# ��""�� ��� (1852-1855 ��.) [15].

w����}" "� �� � ' � >"� ' � � ������� � $��"� ����"�"�% ���"� � ����� $���$����. =�� $�#������ �� $��'�� " ��������� � ��"�������� $�%��� $ ���%*�� � ����, $�>���� � $���$�� �� � �� �� ��. \"��� "� �� &�� "� � �"� �}" &"��#}� ' � ���"��� �� �. +���-���% ��� �����*�� ����"����', "�$�����, � $��'�� &&���#��-��� +�����"�� (1794-1847 ��.) � `�� ��~ _��������# +�&���#, � � ��� " &�� �"��� ���". ���� ">�"�� � �����$"��"*��, �����", &�� "� ��#���"��, �& " �� ��" �$�&� ���� ����"�~ ��" ���'"� ������ ����"�� �� � � �. �����.

?��'�� � �~~��� ������� $������� `._.+�&���# ��� "� ���, – � ����� ����*� ' �� " &#�� $�#�� ' $��'�� �� ����#-�� � (�����~� �) ���� ��"��� – ^����% (1828-1871 ��.) � `�� ��% (1831-1865 ��.). �"� $��"�����

Page 115: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

115

#��� �� � «���"�� ���$���*��» 1851-1852 ��. = �"� �� &�� ����>�� `�� ��� &�� ��"�" � �#�# � �$����� ��� ��� ��� �"������� ��� ����'�.

= &>��"� �����*�� $� �� �����$"��"*��, � �#~ $�#��� `. +�&���, ����"����' � $��'�� w����% !�� ��'%"���� ^�$%��"� (1785- 1828 ��.) $�������� �� �������. ���� "�� ��""�� �&� �� "� �������, � 1827 �. &�� "��"���" "� ��}"� ' ��������� ��""� �#&��"� ��. \���� �" w. ^�$%��" ��}� ��, � #������ � ������� $����� ��� ���� >��� � ���� # “���������� ����� �” [13]. ?��"�" � �������. ?��"���% " � +�&����� ����� �� }�"# ^�'~ ^������"#, # � �� &��� ��� �� ������� �, � ��"����-���~ �" ^�$%��" &�� �� �#}��. = ���� $���"�%� &����� �% � ������ # ����~�� ��'" «�~&��"�� &�� », �� � $��'�� � *��� ���~ �$��� � ��#}�� ��""�� ". =��� ���"� " � ���� �� ����, � �"��� �� �#�"%� ���" �����*�~ �� $�-��"��. ^���� &%�� ��'"�� $���� � ���>"�� $���#�� ��� ��� ����� ����� ����� ��#�� $�%���, ��� "�$�����: “� % % � �� ���� =�� $��'� � ��"�� �#, " "� �"�~ �� � �" �� " � ��$�"�"�~ ��� $��'&�, � $ ���#, ���"� ' $��'��� =�>�� $����~ ��#��, #����", � =� "� � ��� � ����� ���� =�>��: – ��>"%% � �}"� ' "� ��>�� , ���� " &#�� "� "#}", $�># ����� '” [2, �. 1]. ?���$�"�""�� ������ �����"��� " ��}� ��� ������ ' �� }�"�, � ��% � ����� ������ � "����� �� � 1828 �. [2, �. 2]. `�� ��#}&� "� ����� � � ����� '. �"� &�'>� "� #�������'. ?�}� `. +�&���, ��� &��}��>�� ��� ��""��, ����� ���$�%�� ��% &#�� ��"��� '�% �$����� � ��>���% ��#��� ��, &�'>#~ ��� ' �� � �� $����� "� ��� � � $#&���"�� ���.

w�&���" ����"� � ��#}�&"�� $��'�� $ ��& � ��������� ��}"� � +�&���#, � � ��� &��}�" ��"������� $�}�"�� � {�������'�: “…"�"�>"�� �� ���������" #��"'>����' "��� � �� ��"�� # ��#~���…?����"~ ���# "��'�% �"��� $���� ', ��� $�>��>#~ ��"# � ?�����~ � �$���>"~~ � �#�*���. ?���"*�� ��, ����� ��""�� _�#��� � ���#��� � "�~ �����"�� ��, �� �����' � ��$� ����…� ����, �������>�� ?� �, " "�"� "�� $���""�� &��>�� ��""�� ���� ��� � ����>���% � ����� �#�� ����� $����� ��� �">�"�%” [3, ��. 1-1 &.]. `���� �� �, $���% � �, "���� �% "� ���� ��$�����"�� ��� $�}�"�% ���: “w �� ���� �� �&� "�� %��� ��� $>��" $ #$����%��� �"~ ��}"� ��������� � $����"�� � ��"�� ���� $ 1-� ��" %&�% $�� ���� �% � 71 219 ��. �#&. 89 �$. ����&�� � 50 �#&. �����"�*�%��” [3, �. 2].

+�'>�~ ��� '~, ����� ��""�� $��'�� $��%��"� ����� �����"�� � ��� ��""�� ��%�%�, " ����}� ���� � � �� �"����*�~ ���"� ��� � ����}�"�%. �"� ����"%~ � ��' �$��, $�����~ $�%� ��� ����"" ">�"�� �� �� � ������ � � �� #�*�� � $�}�"�~ ��#���� ��, � � �����# $��&���"�% � ��#�� �#�' #�"� �����, ����~ �% �$��� $�� ��� ��#���� �� � ��� � "�� ��""� ����.

^&��"�% � �� �~���, � % � $����~ ���"� "�� ����� �� �&� �%� ���������� ��" $���� $���"� ��� �., " � ��~ ���}"� ' $������ ' ���' �� ��� ��'"�� �� ���� ��� � $���� ������"�� @������� ��$���� � � � ����"�. =��� � � �� "� �����~ ��� &�"� ', �� � ���"� ' ����%�� "�

Page 116: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

116

������� �&� �% �$��, &��}�~ ��� ���"�% ���� ����>�� ��* � &��� �� � *���.

^����� � �&� �%� $�>�� �������� ��� � &��� �, � �� � ��"", "�% �% $-���"�#, " � "� "��% �"��"*�%. ��� &�� � $� � ���� � �� "����. = �"� �� ���� $���� �� ������� 14 ������% 1832 �., � �� w.?�"��� '�� �������� `.+�&���#, � %�" ������� #���, " $�>� ���� � ����: “�� $��"%� � &�'>~ ���"� '~ �� $����� � `���� �"� � �� �#�� �� �������; – "� $��� �� ����� ' ��&%, " =�> � ���"�� �����, =�>� ���"�#>�� � ����# �#, � "� "� =�>�� &���""� � ��, ��� "� � =�>�� ��"*��%��� ��� ����� �~��� ��& �~��� ��% $�'�� � ��� � � ���� �� � � ��"�� ����""��, � $������~��� ��&% �������>�� �#��� � $��"� %�” [8, ��. 1-1 &.].

=��� � � ��, � ���' &� �� � ', � ��#��"�� $�&���� ��� ��" "� ������� $���� $���"� ��� �. � ����"% "� ��%� ���� �� #��'"� �. \ ���", � ������ �����"� ��~ ���}"� ', $��&���� �% � � �# "���#��"-"�# � "������ "�#.

�#��>��+� � '��%�����

1. [ ] [ ]– [+�&���#] [`�� ��~] [_��������#]. ?��'� 14 %"���% 1828 �. �� ������� � [ ] // \@ w+�=. – �. ���, 24660. – 1 ��.

2. [ ] [ ] [ ] – [+�&���#] [`�� ��~] [_��������#]. ?��'� 9 ��% 1828 �. �� ������� � [ ] // \@ w+�=. – �. ���, 24895. – 1 ��.

3. �[ ] =������ – [+�&���#] `�� ��~ _��������# –. ?��'� 15 ��" %&�% 1828 �. �� ������� � [ ] // \@ w+�=. – �. ���, 25014. – 2 ��.

4. !����>���'��� ������"�� [ ] – !����>���'��� [ ] [ ]. ��� 19 ��$"% 1829 �. � �����#�� � [ ] // \@ w+�=. – �. ���, 9322. – 1 ��.

5. !����>���'��� ������"�� [ ] – !����>���'��� [ ] [ ]. ��� 18 ��� "% 1830 �. � �#>� � [�. ?"#���#] // \@ w+�=. – �. ���, 9323. – 1 ��.

6. !����>���'��� ������"�� [ ] – !����>���'��� [ ] [ ] &� '���. ��� 30 ���"% 1830 �. � �#>� � [�. ?"#���#] // \@ w+�=. – �. ���, 9324. – 1 ��.

7. !����>���'��� �[ ] [ ] – !����>���'��� [ ] [ ]. ��� 6 ����"% 1831 �. � �#>� � �. ?"#���# // \@ w+�=. – �. ���, 9325. – 1 ��.

8. ?�"��� '�� w��� � [ ] – [+�&���#] `�� ��~ _��������#. ?��'� 14 ������% 1832 �. �� ������� � [ ] // \@ w+�=. – �. ���, 25879. – 2 ��.

9. [ ] w��� � [ ] – [+�&���#] `�� ��~ [_��������#]. ?��'� 14 %"���% 18[32] �. �� ������� � [ ] // \@ w+�=. – �. ���, 25885. – 1 ��.

10. [ ] w��� � [ ] – [+�&���#] `�� ��~ [_��������#]. ?��'� 18 ��� � 1832 �. �� ������� � [ ] // \@ w+�=. – �. ���, 25889. – 1 ��.

11. Pankratieff Nicita [ ] – [+�&���#] `�� ��~ [_��������#]. ?��'� 16 �$���% 1831 �. �� Tiflis � [ ] // \@ w+�=. – �. ���, 26256. – 1 ��.

12. ���"� ?._. !\����=^ �\� ������"�� !�������� [���� �""�� ���#��] // �"*���$���% �� ��¡ ����¡"�: �. 6: ��-!� / @����.: =. . ^���� (����) � �". ww ����¡"�. �"� � # �� ��¡ ����¡"�. – �.: =-� «w�#��� �#���», 2009. – 790 �.: ��. – @�}�� �� #$�: http://www.history.org.ua/?termin=Myklashevsky_O_M

13. ^�$%��" `�� ��� ^�������� // ��"�. =�����"�% �� ��% � �" ��"� �. @�}�� �� #$�: http://www.hrono.ru/biograf/bio_s/sipjagin_ds.php

14. ����¡"�'��� �#� "� ^ ���#&��"� # $��>�� $���"� 19-� � . –@�}�� �� #$�: http://www.haidamaka.org.ua/page_ukrruxxixstar.html

15. ��"��� =.^. +�+���= `�� � _�������� [���� �""�� ���#��] // �"*���$���% �� ��¡ ����¡"�: �. 1: -= / @����.: =. . ^���� (����) � �". ww ����¡"�. �"� � # �� ��¡ ����¡"�. - �.: =-� «w�#��� �#���», 2003. – 688 �.: ��. – @�}�� �� #$�: http://www.history.org.ua/?termin=Bibikov_D

Page 117: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

117

18.-19. YY. GEÇ�M�NDE GÜNEY KAFKASYA’DAK� GEL��MELER ÜZER�NE BAZI BAKI�LAR (AZERBAYCAN)

Entela MUÇO130 18.-19. yy. aras�nda toplumun toplumsal ve kavramsal geli�mesi ba�lam�nda

Do�u’da ve Bat�’da geneli, toplumsal-kavramsal de�i�ik �ekilde fikirsel-siyasal kaosu say�labilmektedir. Ayn� zamanda bu bask�ya kurban olan eski ülkeler ve halklar için fazla zor bir dönem temsil etmi�tir.

Dönemin siyasi geli�melerin a��rl���n�, büyük ölçüde hissedildi�i bölgelerden biri Kafkasya bölgesi oldu. Jeo-stratejik ve siyasi konumu bak�m�ndan görünürse Kafkaslar önemli siyasal ve toplumsal konumu sergiliyor.

Asyal� Do�u (Yak�n ve Orta) ile Avrupal� Bat�'y� ba�layan iki deniz (Kara ve Hazar Denizler) aras�ndaki geni� bir alanda Kafkaslar�n konumu, iki önemli stratejik k�ta aras�nda bölgeye ba�lant� dü�ümü olarak özel bir önem vermektedir. Kafkasya da� silsilesi bir do�al s�n�r olarak Güney ve Kuzey Kafkasya’� bölmektedir.131

Güney Kafkasya bölgesi co�rafi aç�dan Avrupa k�tas�n�n güneydo�usunda, Asya k�tas�n�n kuzeyinde, Hazar denizin bat�s�nda, Kafkas da� silsilesinin kuzeyinde ve Zagros da� silsilesinin güneyi aras�nda yer bulmaktad�r132. Bölge’ye siyasal konumdan bak�l�rsa, Azerbaycan, Gürcüstan, Ermenistan, �ran ve Türkiye ülkeler gibi aras�nda yer almaktad�r. Bölge, toplumsal, ara�t�rma ve tarih aç�dan birçok bilim adamlar� ve siyasal ki�ilikler için çeli�kili bir bölge sunar. Bölge içerisinde iç ve d�� çeli�kileri uzla�maz ve olmayan uzla�maz çeli�kileri aras�ndaki birle�imi olmaktad�r.

Bu çeli�kiler, farkl� sosyal katmanlar�n, kuvvetlerin, arzular�n ve planlar�nda daha net �ekilde görmekteyiz. Onlar�n do�as�, siyasi, sosyal ve dini ya olmayan dini alanlara ortaya ç�km��t�r. Bu usullar ve onlar�n aras�nda i�birli�i ça�da� sözlü�ünde kullan�lan “dengeler” terimi olu�turuyor. Bu çal��mada ele alm�� oldu�u dönemde, Kafkaslar�n güney k�sm�nda en aç�kça tarz�nda Azerbaycan Avrasya topraklar� üzerine duruldu.

Azerbaycan, ondokuzuncu yüzy�l�n ba��nda Avrupa ve Asya'n�n iki büyük co�rafi bölgelerinin s�n�rlar�n�n aras�nda konumland�r�lm�� geni� bir mekâni temsil ediyordu133 ve bu nedenle Avrasya ülkesi olarak kabul edilir.

Ülkenin jeo-stratejik konumu, daha elveri�li oldu�undan dolay� kendi varl��� için tehdit haline geldi. Onun yer üstü, yer alt� ve deniz zenginlikleri bu niteliklere sahip olmayan ve ayn� zamanda kendi aç�s�ndan sorunlar� çözmek ve mevcut durumlar� kabul edilmeyen farkl� devletlerin hükümetleri taraf�ndan gereken tevazu ile kabul edilmemi� onlar�n dikkatini çekti134. Bu konu ile ilgili bu dönemde Azerbaycan topraklar�n�n de�erlenmesi iç ve d�� siyasi ve toplumsal kuvvetlerinin gözünde iki yönde gözlendi:

Entela Muço – Dr., Dostluk, Bilimsel ve Kültürel Arnavutluk – Azerbaycan Derne�i’nin ba�kan�, Albaniya 131 Azerbaycan Co�rafya için bkz. http://www.formistan.com/azerbaycan/394763-azerbaycan-cografyasi.html, 132 Azerbaycan Co�rafya için bkz. �ran, http://www.irankulturevi.com/lang-tr-IRAN.cgi, 133 Gene R. Garthwaite, �ran Tarihi, �stanbul 2011, s. 2. 134 Orhan Alizade, Akademik Bak��,” 18. Yüzy�l�n �lk Yar�s�nda Rusya’n�n Kafkasya’da �!galcilik Politikas�”, Cilt 4 Say� 7 K�� 2010, s. 105; Socar Turkey Enerji A.�.,“Azerbaycan'da Petrol Ve Do#algazin Tarihi Ve Socar Tarihçesi”, Baku 2010.

Page 118: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

118

1- peki�tirilmi� siyasi olu�um olarak tek bir devlet olu�turulmas� ve milli kimli�i uluslararas� arenada belirlenmek için ülke içerisinde yurtsever, ulusal, ilerici kuvvetlerin ve onlar�n liderlerinin ilgisi.

2- Azerbaycan'�n gelece�i ve Azerbaycan Türk halk�n�n pahas�na kom�u veya kom�u olmayan ülkelerin açgözlü isteklerinin ve arzular�n�n ve amaçlar�n� tatmin etmesine ili�kili ilgileri. 19. yy. Azerbaycan Türk toplumu siyasi, toplumsal, iktisat ve inanç konularda o ana kadar elde edilen neticeler olumlu ya da olumsuz taraflar� ile kendisine üstlendi.

Ayn� zamanda yeni as�r bu alanlarda yeni de�i�ikler için umutlar getirdi. Azerbaycan siyasal ve topraksal bütünlü�ünün olu�turulmas� Azerbaycanl� toplumun toplumsal ve siyasal varl��� için acil bir muhtaç oldu. Hanlar aras�ndaki sava�lar sona eriyordu. Onlar�n liderleri, ülkelerine kar�� yabanc� kuvvetlerin sald�r�lar�na yaln�z birlikte olarlarsa kar�� durabilecekleri ve ileriye gidebileceklerini giderek daha iyi anlamaya ba�lad�lar. Ülkenin milli kuvvetlerinin siyasi birli�inin de�erlendirmesinde ilkin örnek ülkenin güneyinde Urmiye Hanlar�, ülkenin kuzeyinde ise Küba ve �eki oldular135.

Bu s�rada e�siz bir ulus kurulmak ve üniter bir devlet olu�turmak efsanevi liderinin Nadir �ah Af�ar çabalar�, mücadelesi ve ba�ar�lar� bir övgüye de�erlendirmesi de�er al�r. O'nun rüyas�n�n büyük k�sm�n�, Azerbaycan'�n siyasi birli�inin gerçekle�tirmesini ba�ard�. O’nun zaman�nda Rusya-Osmanl� Devleti aras�nda 1724 y�l�n anla�mas� ile al�nan Karaba�� elde tutuldu136.

18. yy. 20 y�llar�n ba�lang�c� �ah Tahmasib ba�kanl���nda Nad�r’in projelerinin hayata geçirilmesiyle (1721 ve 1729) co�kunca ba�lad�. �ah'�n projeleri, III. Sultan Ahmed Osmanl� kuvvetleri taraf�ndan gerçekle�tirilme i�gal bölgelere do�ru, Kafkasya bölgesinde oldu�u Azerbaycan topraklar� üzerine odaklanm��t�. Bu mücadelede O, Osmanl� ordusuna kar�� büyük ba�ar�ya ula�m��t�r. Azerbaycan’da elini koydu ve �revan'a girdi.137 Ula��lan ba�ar� sadece sava� yetene�i yüzünden de�il, ancak Azerbaycan topraklar� üzerinde rakip güçleri aras�ndaki siyasi durumlar�n kullanmas�n�n ve konjöktorlar�n tahlilinin yap�lmas�n�n becerilerinin incelenmesinin sonucuydu. Zaferin sevinci uzun ömürlü olmad�. Hamedan’da Tahmasib ordusunun kaybi ve 1732 y�l�n Osmanl�lar ile gerekli anla�mas�na göre Nadir Kuli Han sava��nda kazan�lan topraklar� Osmanl� Devletinin eline geçti138. O’nun amac� iki taraf vard�; bir tarafta osmanlar�n �ran

135 Azerbaycan Tarihi için bkz. http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/arastirma/0157_azerbaycan.htm ; Seriyye Genceliyeva Tamer http://www.beykoz-turkocagi.org.tr/yeni/index.php?option=com_content&view=article&id=19378&catid=1&sectionid=1&Itemid=219, , Rus ve Fars Egemenli#i Alt�nda Kuzey ve Güney Azerbaycan’da Kültürel Kimlik Arayi!lar�, 09. 2012. 136 Revan Hanl��� için bkz. http://tr.ëikipedia.org/ëiki/Revan_Hanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1 137 Percy Sykes, History of Persia, London 1930, s. 250; E. Bazin, a.g.e., s. 13; G. B. Fraser, a.g.e., s. 65’den naklen Y�lmaz Karadeniz, �ran Tarihi, �stanbul 2012, s. 130; Azmi Özcan, �slam Ansiklopedisi, Nâdîr $ah, cilt. 32, �stanbul 2006, s. 276. 138 BOA. MHM.d. No: 138, s. 33; Abdurezzak Nevres Efendi, Risale, Esad Efendi, Ktp. Nr. 2252, vrk. 1 b; E Bazin, a.g.e., s.13; P. Hurne, a.g.e., s. 99’ten naklen Y�lmaz Karadeniz, a.g.e, s. 136; P. Sykes, History of Persia, London 1930, s. 251.

Page 119: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

119

topraklar�ndan gidi�i ve di�er yandan Rus ordular�n taraf�ndan i�gal Hazar Denizin k�y�lar�nda Azerbaycan'�n topraklar�n� ele geçirmesi[139, s.142].

Siyasi durumlar�n ve onun rakipleri aras�ndaki e�ilimlerinin yap�c� ve öngörü analizin sayende 1735 y�l�n 9 Temmuz ve 3 Ekim tarihlerinde Gence ve �revan bölgeleri Nad�r �ah yine elde edebildi140. �ah taraf�ndan operasyonel faaliyetlerinin yap�lmas�n�n üste üstlenmesi, ülkeyi Osmanl� ellerinden kurtard�. Bu eylemlerin neticesinde üç y�l sonra, Nad�r �ah 1738’de Bak� ve Derbend �ehirlerini kurtarmaya ba�ard�141. Efsane lideri Nad�r �ah Af�ar'�n, Azerbaycan birli�i için yurtsever çabalar� ve sava��, Kaçar Hanedan’�n temsilcileri devam etti.

19. yy. ba��nda Azerbaycan’�n bölgesel siyasal yönetimin statüsü onun yönetim yap�lar�nda bir ikilikten karakterize edildi. E�er güneyde, siyasal s�n�f� kendi devleti kurulmaya ba�ard�, kuzey k�sm�nda ülkeyi hanedanl�k yönetim sistemi devam etmektedir.

Ele ald���m�z dönemde, ülkenin güneyinde devletin siyasal yönetimi mutlak monar�i olduysa e�er, ve üst hükümdar� Feth Ali �ah idi, onun kuzeyinde siyasal yönetimi hanedanl�k sistemi hala devam ediyordu. Bununla ili�kili, ülkenin kuzey k�sm�nda, parçalanm�� mutlak monar�i yönetim sistemi mevcut oldu�u ifade edersek yanl�� olmayacakt�. Kaçar devletin yöneticileri, siyasetinde arzulanan ba�ar� ula�amad��� ra�men, �ah, Azerbaycan‘�n kuzey k�sm�n�n hanedanlar�n�n yönetimi kontrol alt�na almak çal��m��t�r142. Bu amac�n ula�mas� ülkenin toprak bütünlü�ü, onun siyasi ve sosyal ve Azerbaycanl� halk�n�n birli�inin, ve yönetim organizasyon yap�lar� aras�ndaki farkl�l�klar�na üstesinden gelmek anlam�na geliyordu.

Hanlar�n siyasal durumuna ait onlardan baz� ba��ms�z siyasal statüsü kazanm�� ve di�erleri henüz k�smi ba��ms�zl�k durumda, “yar� ba��ms�z” siyasal statüsünde kalm��lar. Farkl�l�k, ülkenin siyasi yönetim sisteminde belirgindi. Burada yönetim siyasal yap�lar� hala ülkenin siyasal birli�ini ve kuvvetlendirmesinin sa�lamla�t�rmas�na ula�mam��t�. Dönemin yarat���� siyasi durum normal ve anla��labilen say�l�r. Azerbaycanl� toplumu, siyasal ve sosyal geli�imin ve sa�lamla�t�rmas�n�n daha yüksek bir a�amaya geçi� süreci geçiriyordu.

Görüngü insani toplumunun geli�imi genel olarak, özellikle Azerbaycanl� toplumunun geli�iminin sonucu idi. Bölge için �u hassas anlarda, Avrupa geli�mi� devletler taraf�ndan Azerbaycan topraklar� üzerinde gerçekle�tiren ya da geli�tirmeye dü�ünülen sava�lar aras�nda kolayl�kla üç tip sava� ay�rt edildi:

1. �ktidar�n sürmek için ülkenin liderleri aras�nda yap�lan sava�lar 2. Ülkenin ulusal ç�karlar�n� korumak için liderleri aras�nda yap�lan sava�lar 3. Ülkenin liderleri Avrupa geli�mi� ülkeleri aras�nda yap�lan sava�lar

Ülkenin liderleri aras�nda iktidar�n sürmesi için yap�lan sava�lar�n amac�, Avrupa ülkeleri ile yap�lan sava�lar�n�n amac�ndan pek uzak de�ildi. Onlar, bu yönde paralel olarak yürütmü�tür ve bu konuda Azerbaycanl� toplumun siyasi s�n�f� siyasal deneyimi vard�. Ülkenin kuzeyinde bulunan Osmanl� Devleti’ne ve Rusya’ya do�ru Af�ar lideri 139 M. Han Esyerabadi, a.g.e., s. 156; P. Sykes, a.g.e., s. 363’ten Y. Karadeniz, a.g.e., s. 142. 140 P. Sykes, a.g.e, s. 253; Azmi Özcan, a.g.m; Revan Hanl��� için bkz. http://tr.wikipedia.org/wiki/Revan_Hanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1 ;. 141 P. Sykes, a.g.e., s. 254. 142 Azerbaycan Tarihi için bkz. http://www.bilgicik.com/yazi/azerbaycan-tarihinden/

Page 120: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

120

taraf�ndan takip edilen politikalar ve geli�tirilen baz� sava�lardan söz etmek de�er al�r. Onlardan �unlar ay�rt edebiliriz:

1. Osmanl�lara kar�� 1734/1735 y�l�n Rusya ile anla�mas�n�n imzalanmas�143, II. Çar deli Pyetro ile yüzle�mesi

2. Deli Pyetro’ya ültimatumlar�n gönderilmesi144 3. Osmanl�larla 1746 y�l�n 4 Eylül tarihli imzalanan anla�mas� 145

Nadir �ah Af�ar’�n esas amac� din� inançlar aras�ndaki anla�mazl�klar� yok edilmesi ve Azerbaycan topraklar�n�n bütünlü�ünün temin edilmesi oldu146. 18.-19. yüzy�llarda azerbaycanl� liderleri taraf�ndan yap�lan diplomatik ya da askeri eylemleri, �ran’�n geneli, özellikle Azerbaycan siyasi tarihi için siyasi ve askeri alanlarda ülkenin tarihi miras�nda önemli izler b�rakacakt�. Bu dönemde, ülkede siyasi anla�mazl�klar iki yönde ortaya ç�kt�:

1- iç kuvvetler aras�nda anla�mazl�klar 2- iç ve d�� siyasi güçler aras�nda anla�mazl�klar Güçlerin aras�ndaki rekabetin varl��� 17. yy. ilk yar�s�ndan ülkenin siyasi hayat�nda

hissedilme�e ba�lanm��t�. Ülkenin siyasi s�n�f� aras�ndaki gerginlikler 1639 y�l�nda147 belirgin �ekilde ortaya ç�kt�. Gerginlikler ve çeli�kiler, sonraki as�rlarda hatta 20. yy.’a kadar devam edecekti. Farkl� güçler aras�nda yap�lan mücadeleler, yarat�lan kaotik durumdan ekonomik ve siyasi ç�karlar� faydalanmak isteyenler, ülkeyi bir sava� meydana dönü�türdüler.

�ran'�n Kaçar Devleti ve Rusya aralar�nda sava�lar� ve çeli�kileri, 1813 y�l 12 Ekim tarihli Gülistan148 ve 1828 y�l 10 �ubat tar�hli Turkmençay149 anla�malar�n�n imzalanmas�, Rusya’n�n etkin rolü’nü �ran’�n d�� politikas�nda en iyi �ekilde göstermi�ti. Yabanc� devletler aras�nda Azerbaycan topraklar� üzerinde takip edilen siyasetleri, gizli anla�malar�, onlar�n etkinlik bölgelerinin belirlenmesi ve ayr�lmalar� amaçland�. Onlar�n amaçlar�n�n gerçekle�tirilmesi ise, sadece �ran ile de�il, kendi “geli�mi� ülkelerin grubun” içerisinde doland�r�c�l��� ve ihaneti kullanarak ula�t�lar. �öyle ki �nglitere’ye kar�� 1807 y�l�nda Fransa-Rusya aras�nda Tilsit anla�mas�ndan, ya da Fransa-�ran aras�ndaki anla�malar�ndan söz edebiliriz150.

18. yy. sonunda 19. yy. ba�lar�nda Güney Kafkasya’daki siyasi geli�meleri, bölgeyi sadece siyasi tarihi genel olarak de�il, özellikle Azerbaycan tarihi için zaman�n Avrupa geli�mi� devletlerin uluslararas�n�n ili�kilerinin tarihi için de Fransa, �nglitere, Rusya �mparatorlu�u gibi, hatta Osmanl� Devleti de do�rudan do�ruya olmamas�na ra�men, bir sorun olu�turdu151. 143 Azmi Özcan, a.g.m. 144 M�h�mm�d �min R�sulzad�, �ran Türkl�ri, Bak� 2013, s. 55. 145 Azmi Özcan, a.g.m. 146 Mehmet Saray, a.g.e, s. 70; Azmi Özcan, a.g.m. . 147 Gene R. Garthwaite, �ran Tarihi, Pers �mparatorlu#u’ndan Günümüze…, �stanbul 2011, s. 169. 148Mahmud Mahmud, Tarih-i Revab�t-� Siyasi-i �ran ve �ngiliz I, Tehran 1328, s. 174; Nasir Necemi, �ran Dermeyan-� Tufan ya �erh-i Zendegani-i Abbas Mirza, Tehran 1336, s.169’dan naklen Y. Karadeniz, a.g.e., s. 285.; P. Sykes, a.g.e., s. 311. 149 M. Mahmud, a.g.e., s. 260-265; S. Nefisi,a.g.e. II, s. 220; C. R. Markham, a.g.e., s. 64’ten naklen Y. Karadeniz, a.g.e., s. 292; P. Sykes, a.g.e., s. 312; Faruk Sumer, �slam Ansiklopedisi, “Kaçarlar”, cilt 24, �stanbul 2001, s. 52. 150 Orhan Yaz�c�, History Studies, “Afganistan’daki Otorite Bo!lulu#unun Tarihi Temelleri ve Bölge Güvenli#i Üzerindeki Etkileri”, Vol. 2/1, 2010, s. 221. 151 Gene R. Garthwaite, �ran Tarihi, Pers �mpaaratorlu#undan Günümüze..., �stanbul 2011, s. 177.

Page 121: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

121

Onlar, kaç�n�lmaz bir �ekilde bölgedeki olaylar�n ilerleyi�in diyalekti�inden ve aralar�nda önemli ulusal ve uluslararas� siyasi bakiyelerinin geli�mesinden ba�lanm�� oldu.

Dönemin küresel Avrasya siyasetin geli�imi aç�s�ndan bak�ld���nda Azerbaycan topraklar�, Avrupa devletleri taraf�ndan iyi ke�fetmemi� ülkelerden biri idi. Avrupa ve Do�u iki önemli bölgeler aras�nda bulundu�undan dolay� Azerbaycan’n�n zenginlikleri ve gizemleri ile birlikte, Avrupa devletlerinin ilgisini çekti. Büyük Devletlerinin zihniyeti aç�s�ndan Avrasya bölgesi temsil edilen devletlerin yetkililerine göre, siyasi müdahalesi “gerekli” oldu. Önemli iç ve d�� organizmalarda ve yönetim yap�lar�ndaki bakiyelerinin yeniden gözden geçirilmesi bekleniyordu.

Yukar�daki zikredilen devletler, Do�u siyasetine ait onlar�n perspektifleri Güney Kafkasya’dan Kuzey �ran’a kadar uzanan topraklar� üzerinde odakland�. Siyasi bakiyeler ve Do�u hedefi aras�ndaki ili�kilerinin konumlanmas� belirlenerek güney do�uya do�ru hareket ediyormu� gibi görünüyordu. Bu �ekilde, arapsaç� bakiyelerin ideo-siyasal geli�melerinin sonucu, Azerbaycan topraklar� onlar�n av� olundu. Bakiyelerin karma�an�n çözümünde sadece geli�mi� ülkelerin aras�ndaki sebepler, nedenler, amaçlar ve ç�karlar� gözden geçirmemeli, ancak kar��n taraf ile yarat�lacak ili�kileri öngörmek gerekli oldu. Beklenen sonuç, tarihsel ve siyasal karakterli olaylar�n ve ç�karlar�n geli�tirmesinin ve açgözlü Avrupa ülkeleri taraf�ndan seçilen çözümlerinin bir neticesi olacakt�. Bir �ey belliydi; bölge, ekonomik güvenli�inin ve iddial� devletlerin siyasi yap�lar�nda daha da siyasi geli�iminin sa�lanmas� sunuyordu. Amaç Yeni ekonomik ve siyasi pazarlar�n bulmas� oldu. Bu, açgözlü hedeflerine ula�mas� için geli�mi� ülkeleri taraf�ndan yeni siyasiler, uygulanmas� anla��l�yordu.

Avrupa ülkelerinin toplumu daha yüksek bir a�amaya geli�mesi, sonradan ekonominin tüm dallar�nda bilimin ve teknolojinin geli�mesini getirdi. Bu konuyla ili�kili, ekonominin geli�imini do�rudan do�ruya ekonominin ticaret sektörü aksettirmi� oldu. Arz ve talebinin büyümesi, talep-arz büyümesi, Avrupa ülkelerinin ekonomisinin önemli olan bu �ube do�al olarak, talebinin ve geli�iminin ihtiyaç� getirdi. Avrupa devletlerin hükümetlerinin ekonomisine önemli olan bu sektörün geli�tirmesi için iste�i ve gerektirdi�ini getirdi. Ayn� zamanda, i�gal edecek ülkelerde yeni politikalar�n uygulanmas�na gerekli oldu. Zaman�n bakiyelerinin ve konjönktürlar�n kullan�m� konusunda daha dikkatli ve öngörülü Bat� ve Do�u Avrupa temsilci devletleri kendilerini gösterdiler. Bu devletlerden baz� Fransa, �nglitere, ve Rusya’y� söz edebiliriz. Onlar�n eylemlerinin sonuçlar� için tamamen siyasi sorumsuzlu�u ile geli�mi� ülkeler, haks�z �ekilde tasarlar�n�n Kafkasya ülkeleri üzerinde uygulanmas� için karar vermi�tir. Bölgenin yönetim yap�lar� ve siyasi ili�kilerinin ihmal edilmesi, siyasi anla�mazl�klar�n olu�turulmas� ile birlikte tamir edilemez neticeler ortaya getirdi.

19. yüzy�l�n ba�lar�nda, Kaçar Devletin liderleri uluslararas� ili�kilerinin alan�nda yeni deneyimler ile yüzle�ti. Devlet, sadece ona kar�� de�il ayn� zamanda, kendi “geli�mi� ülkeleri” grubun içerisinde Avrupa güçlerinin güvensiz ve hain karakteri ile kar��lanmas� zorunda kald�.

�ran’a kar�� Fransa’n�n siyasi eylemlerinin örne�inden söz etmek de�er al�r. Fransa hükümeti Do�u cephesinde Hindistan ve Orta Do�u üzerinde kendi hedeflerine ula�mak

Page 122: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

122

ve �nglitere aras�nda rekabeti önmlemek �ran� kullanmak planlanm��t�152. 1807 y�l�n Finkestein anla�mas�, �ran hükümetine Fransa taraf�ndan yap�lan ihaneti mühürlenmi�ti153. Fransa hükümetin liderlerinin Do�u bölgesindeki siyasi amaçlar�na ula�mak için dikkatini iki yön üzerinde odaklanm��t�:

a-�ran ve b- �ngiliz devletlerin hükümetleri aras�nda askeri ve diplomatik ili�kileri E�er �ran ile ittifak askeri ve diplomatik alanlarda iki taraf için karl� olacakt�sa154,

onda onun plan� uygulanmas� için �nglitere engel olabilirdi. Bu ko�ullarda frans�z siyaseti, �nglitere’ye kar�� �ran devleti ili�kilerin kurmas�n� en iyi çözüm olarak uygun görmü�tü. �nglitere’ye kar�� bir müttefi�in sa�lanmas� zorunlu oldu. Fransa’n�n eylemi, Rusya �mparatorlu�u ile Finkestein anla�mas�n�n imzalanmas� ortaya getirdi. O, Frans�z hükümeti Orta Do�u aras�ndaki diplomatik ili�kilerinin tarihinde bir rezalet kaydetmi�ti. �ran devletine zarar vermek içn iki Avrupa sayg�n devletlerin (Fransa ve Rusya) temsilci liderleri taraf�ndan gizli anla�mas�n�n hemen imzalanmas�, Kaçar Devletine zarar verdi�i hariç Fransa’y� hiç güvenilen devletler s�ras�nda konumland�rd�155. Fakat, �ngiltere Fransa ve �ran devletleri ile ili�kilerinde samimi olur muydu?

19. yüzy�l�n ba��nda, �ngiliz ekonomisinin daha da geli�tirmi�ti. Bu gerçek, devletin dikkat�n� çekti ve onunla birlikte yeni ve stratejik ekonomik pazarlar� bulmak için onun ilgisini art�rd�. �ngiliz hükümetin yetkilileri a��rl�kl� olarak ekonomik durumunun ihtiyaçlar�n� kar��lamak di�er ülkelerin topraklar�na müdahalesi daha kolay ve makul bir çözüm olarak göründü. Onun amac� geni� alan� kaps�yordu. Onlar Güney Kafkasya bölgesinden Güney Asya’ya kadar uzan�yordu; Azerbaycan-�ran-Hindistan.

�ran devleti sadece jeo-stratejik ac�dan de�il, ç�karlar� sa�lanabilen bölge olarak ilgili sunuyordu. �nglitere iddialar� Hindistan’a kadar uzan�yordu. Ayn� zamanda �ran Hindistan’a do�ru giden yolun ortas�nda bulunuyordu ve �nglitere için bir arac noktas� olu�turuyordu. �ngiltere devleti bu yönde diplomatik ili�kilerinin ilerlemesinin amac� üç alanda bir ta� ile satranç oynamas� ön görüyordu. Bu üçgenin ortas�nda �ran olmu�tu. �ngiliz politikac�lar�n dikkatinde kendi dipllomatik ili�kileri �öyle bir �ema dizlenmi�ti:

1. �ran devletini Fransa’ya kar�� koyulmas�, 2. Afganistan’� �ran devletine kar�� k��k�rtmas�

152 Y. Karadeniz, �ran Tarihi, �stanbul 2012, s. 256. 153 Ali Ekber Bina, Tarih-i Siyasi ve Diplomasi-i �ran, Tehran 1337, s. 116’den naklen Y. Karadeniz, a.g.e., s. 262. 154 Said Nefis, Tarih-i �çtimai ve Siyasi-i �ran Der Devre-i Muas�r I, Tehran 1376, s. 118’den naklen Y. Karadeniz, a.g.e., s. 260-261. 155 Enver Ziya Karal, Osmanl� Tarihi V, Ankara 1988, s. 98; Mahmud Mahmud, a.g.e, s. 76; Abdullah Razi, “Feth Ali $ah” Lugatname-i Dehuda XXXVII, Tehran 1341, s. 52; M. C. Hurmuci, a.g.e., s. 12 vd.; Tilsit Anla!mas�, Ali Asgar �emim, �ran Der Devre-i Saltanat-� Kacar, Tehran 1379, s. 67; M. Mahmud, a.g.e., s. 124’den naklen Y. Karadeniz, �ranTarihi, �stanbul 2012, s. 266; Olcay Özkaya Duman, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, “Yak�nça#larda Osmanl�-Fransa �li!kileri Ve Fransa’n�n Ortado#u Diplomasisi”, Y�l: 2009, Cilt: 6, Say�: 11, s.530; Ali Ekber Bina, Tarih-i Siyasi ve Diplomasi-i �ran, Tahran 1337, s. 116; Said Nefisi, Tarih-i �çtimai ve Siyasi-i �ran Der Devre-i Muas�r I, Tahran 1376, s. 145; P. Sykes, a. g. e, s. 441’den naklen, Y�lmaz Karadeniz, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, a.g.m, Say�:20, Aral�k 2009, s. 55; Akdes Nimet. Kurat, Rusya Tarihi, Ankara 1993, s.295-300; Percy Sykes, Persia, London 1922, s.108 vd; Fahir Armao�lu, 20.Yüzy�l Siyasî Tarihi I, Ankara 1991, s. 83’ten naklen Orhan Yaz�c�, History Studies, “Afganistan’daki Otorite Bo!lu#unun Tarihî Temelleri ve Bölge Güvenli#i Üzerindeki Etkileri” , �nönü Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Dergisi, Volume 2/1, �stanbul 2010, s. 221.

Page 123: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

123

3. �ran ile ticaret anla�malar�n�n yap�lmas� (1801)156. �ran �ngiltere oyununun merkezinde oldu. Devletlerin bu ülkelerin aras�nda olmas�

onun siyasi konumunu zor ve yolsuz �ekilde s�k��t�rd�157. Hükümetin liderleri �ngiliz hükümeti aras�nda yap�lan ticaret anla�malar�yla ya da askeri yard�m� çerçevesinde imzalanan anla�malar� Rusya sald�r�lar�na kar�� karl� oldu�una ra�men, ülkeyi �ngiltere devletine kar�� vasal bir konuma getirdi. 19. yy. ba�lar�nda devletin yeni duruma sokan anla�malardan 1801158, 1809159 ve 1814160 y�llar�n anla�malar� için bahsedebiliriz. �ran devletini izole etmek ve mümkün oldu�u kadar fazla zay�flatmak için �ngiltere �ran’ devletin�n arkas�nda Rusya ile gizli anla�malar gerçekle�tirdi. Ülkenin kaderi Rusya’n�n a��z dolusu olmak ve iki k�sm�da parçalanmas� oldu. Bat� Avrupa devletlerinin tutumu, �ran Rusya aras�nda (1813) Gülistan161 ve (1828) Türkmençay162 iki öldürücü felaket anla�malar� yap�ld���nda gözlendi. Burada �nglitere gereksiz diplomatik eylemler yapt�163.

�ran’�n Kaçar Devleti’nin lideri Feth Ali �ah olu�turdu�u durumdan yararlanmak ve mümkün oldu�u kadar kurtarmak için dü�ünmü�tü. Avrupa devletleri ile aras�nda ortaya ç�kan yeni ili�kileri bölge üzerinde siyasi bakiyeleri de�i�tirmi�ti. Art�k, �ran hükümetinin tek müttefiki �ngiltere idi. Yerel hükümet liderleri ülkedeki durumu iyile�tirmeye çal��t�lar. Fakat onlar�n çabalar� olumlu netice’ye varmad�. �ah, durumu kontrol alt�nda tutmak için mumkün olan her �eyi yapt�. 19. yüzy�l�n 30 y�llar�nda devletin üst liderinin yapd��� askeri ve dipllomatik eylemler bo�una gitmi� görünüyordu. Türkmençay anla�mas� �ran devleti kimli�inin gururunu ve prestijini dü�ürmü�tü.

Azerbaycan Türk halk� taraf�ndan bu durum nas�l ya�and�, Azerbaycanl� toplumun üzerine nas�l etkilendi ve onun istihbarat tabakan�n verdi�i tepkisi ne idi, bu durum kabul etti mi, yi�itler�n ve kahramanlar�n ihti�am�yla kaplanm�� bu efsanevi ülke �imdi hayat�n en zor anlar�nda sahipsiz kalm�� olur mu? Sorular�n cevab� o y�llar�n olaylar�na do�ru ba��m�z� geri dönersek bulabiliriz.

Azerbaycanl� ayd�nlar� durumu çözmek için güçleri birle�tiler. Onlar ba�lad��� yolun fark�nda idiler. Ülkenin kurtulu�u sadece silahl� sava� ile de�il kalem yoluyla var�laca��n� anlad�lar. Azerbaycan Türk halk� sadece bilgili ve e�itimli oldu�u takdirde dü�dü�ü felaketten kurtulaca��n� anlad�. Bu amaç halk� ile birlikte yazarak, çal��arak, sava�arak ve ilk ba�ta ana dilinin de�erini ����a ç�kartarak sa�lanacakt�. Halka ana dilinin ö�renilmesinin öneminin anlat�lmas� gerekiyordu. Dil bir ulusun gururu ve kiml�i, sayg�nl���n�n temel üsuludur. Bir halka onun dilini yok ederlerse ölüme ula�m�� olma kaderine vard���n� anlatmas� ve ondan anlamas� önemli idi.

156 A. H. Mohdevi, a.g.e., s. 205; S. T. Nas�r, a.g.e., s. 182; A. A. �emim, a.g.e., s. 71; C. R. Markham, a.g.e., s. 42’den naklen Y. Karadeniz, a.g.e., s. 270. 157 Faruk Sumer, a.g.e., s. 451’den naklen Y. Karadeniz, a.g.e., s. 269. 158 A. H. Mohdevi, a.g.e., s. 205; S. T. Nas�r, a.g.e., s. 182; A. A. �emim, a.g.e., s. 71; Markham, Clement Robert, Tarih-i �ran Der Devre-i Kacariye (terc. Mirza Rahim Ferzane), Tehran, s. 42’den naklen Y. Karadeniz, a.g.e., s. 270. 159 S. Nefisi, a.g.e., s. 45’ten naklen Y. Karadeniz, a.g.e., s. 273. 160 Y. Karadeniz, a.g.e., s. 276. 161 M. Mahmud, a.g.e., s. 76; R. Uçarol, a.g.e., s. 145; M. C. Me�kür, a.g.e., s. 336 naklen Y. Karadeniz, a.g.e.,s.294. 162 Y. Karadeniz, a.g.e., s.294. 163 a.g.e.

Page 124: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

124

Azerbaycanl� halk�n�n özgürlü�ünü cesaretle, ak�ll�ca ve bilgi sahibi olursa kazanabilece�ini anlamas� gerekiyordu. Azerbaycan Türk halk�n�n ���ldanmas� ve ulusun uyand�rmas�na etkilenen ayd�nlardan - �unlardan söz edebiliriz: 1.Abaz Kulu Han (1794-1848) �air, yaz�c� ve tarihçi164, 2. Mehmet Ali Mirza (1802-1870) müzik ara�t�rmac�165, 3. Karaba�l� Kazim Bey Zakir (1774-1857) ulusal �air, dü�ünür, vatanda� ve yurtta� 166, 4.Genceli Mirza �efi Vazeh (1794-1852)167, felsefeci, o lirik �iirleri ile Bat�’da �öhret kazanm��t� 168, 5. �smail Bey Gutka��nl� (1806-1861) askeri169, 6. Mirza Fethali Ahundzade (1812-1878) Azerbaycan’�n modern edebiyat�n�n kurucusu170, 7. Seid Cemaleddin Mirza Melkum Han171.

Çarl�k Rusya’n�n gerçek amac� ne idi? Rusya’n�n amaçlar� daha geni� alanlar� kaps�yordu. Onlar�n sadece siyasi karakteri de�il, sosyal karakteri de vard�. Rusya’n�n Kafkasya’daki müslüman halklar�na kar�� tam yersiz nefreti, onlar�n sosyal tahribi için hedefinde ve planlar�nda, Azerbaycan Türk halk� için özel bir yer korumaya kadar ileri gitti. Çarl�k hükümetinin liderleri Azerbaycan topraklar�nda amaçlar�n�n gerçekle�tirmek için kullan�lan yollardan bu topraklar�n halk�n�n ruhu tahribi - en ac� yolu seçip uygulad�lar. Halk�n ruh dejenerasyonu, onu de�erlerinden, kültürün ve geleneklerinin de�erlerinden genelde özellikle inanc�ndan kald�r�lmas�, kurutmas� ve sonunda bin y�ll�k tarihi ile bir halk� söndürmek için bir yol olacakt�.

Onlar bu deli dü�ünceni gerçekle�t�rmek için üç yönde odakland�lar: a. dini asimilasyonu kullanmas�, yerli müslüman halk� H�ristyan dine dönü�türülmesi, b. yeni nesilin milli ö�retim ve e�itim sisteminin gereksinimlerine yan�t vermeyen dini propaganda unsurlar�n�n penetrasyonu, c. köylü tar�msal ve kentli sanayi ekonomilerinde uygulanan maliye politikalar� yoluyla müslüman halk�na zorluklar�n yarat�lmas� amac�ndayd�172.

Dini asimilasyonu ilk ba�ta �slam dini eserleri tahrip edilmesinden uygulanacakt�. E�itim alan�nda ise rus liderleri yeni kendi milletine ayk�r� bir nesil yeti�tirilmesini amaçland�. Rusya siyasetinde dini inanc�n tan�t�m� dü�üncesi fazla tehlikeli idi. Çarl�k hükümeti, problemleri çözmek için dini bir araç olarak ahlaks�z �ekilde kulland�. Bu yolun uygulanmas� Azerbaycan’� elde etmesini kolayla�t�racakt� ve sonrada onun toplumu ve azerbaycanl� liderleri Azerbaycan Türk halk� ve onun topraklarn� birle�tirmek yüzy�llarca yap�lan tüm çabalar� bo�una olacakt�r173. Ülkenin manevi ve siyasi birle�tirilmesi konusunda, Azerbaycanl� liderlerinden Av�ar efsanevi kahraman�, Nadir �ah taraf�ndan yap�lan çal��malar ve sava�lar�ndan söz edebiliriz.

Rusya kendi eylemi ile ne kazanacakt�, onun gerçek amaçlar� neler oldu? Azerbaycan topraklar� üzerinde hükmranl�k iddias� eden Rusya ve onun gibi devletlerin

164 �brahim Yüksel, Azerbaycan’da Fikir Hayat� Ve Bas�n, s. 22-24. 165 a.g.e., s. 27-28. 166 a.g.e., s. 33-34. 167 a.g.e., s. 36 168 a.g.e. 169 a.g.e., s. 38-39. 170 a.g.e., s. 42-43. 171 M�h�mm�d �min R�sulzad�, �ran Türkl�ri, Bak� 2013, s.76. 172 Cengiz Ça�la, Azerbaycan’da Mlliyetçilik ve Politika, �stanbul 2002, s. 29. 173 Mehmet Metin Ören, �ran Türkleri Hürrüiyet Hareketleri, s. 17.

Page 125: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

125

amaçlar�n�n gerçekle�tirilmesi, ülke için toplumsal-siyasi ve jeo-stratejik ve tarihi konular üzerinde tamir edilemez olumsuz sonuçlar getirecekti. Onlar�n hayata geçirilmesi siyasi, toplumsal ve jeo-stratejik bakiyeleri tam de�i�tirecekti. �nsanl�k tarihinde genel olarak özellikle ilk s�rada Azerbaycan, sonradan tüm bölge için (Güney Kafkasya, Ön ve Orta Asya), iddial� geli�mi� ve “medeni” devletler Rusya ve �ngiltere tarihinde karanl�k bir sayfa olacakt�. �lk görünü�te sözde olan devletler dokunulmayan ve takip edilen kendi siyasetlerinde uzak görü�lü ve ba�ar�l� ç�kt�lar, asl�nda öyle olmad�. Rusya örne�in “kötülü�ün”, terör ve i�gencenin temsilcisi oldu, sayg�n ve özgürlü�ü savunulan, insana sayg� duyulan hükümetler ve devletlerin gözünde onun itibar�n� azald� ve son olarak ona kar�� Azerbaycan Türk halk�n�n ve özgürlü�ünü seven tüm halklar�n nefretini kazand�. Onun eylemleri uluslararas� kurulu�lar taraf�ndan cezaland�r�ld�. Azerbaycan Halk�n�n kendi haklar� ve vatan�n� savunmak için gösterdi�i kahramanl�k davran��� ise bu devletler ve onlar�n halklar� taraf�ndan sayg� ve onurla kar��land�.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi (BOA) 2. BOA. MHM.d. No: 138 3. ÇA�LA Cengiz, Azerbaycan’da Mlliyetçilik ve Politika, Ba�lam Yay�nevi, �stanbul 2002, ISBN: 975-6947-86-

1 4. GARTHWA�TE R. Gene, �ran Tarihi, Pers �mpaaratorlu�undan Günümüze..., �nkilap Yay�nevi, �stanbul 2011,

ISBN: 978-975-10-3190-7 5. KARADEN�Z Y�lmaz, �ran Tarihi, Selenge Yay�nlar�, �stanbul 2012 6. KURAT Nimet Akdes, Rusya Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay�nlar�, Ankara 1993 7. ÖREN Metin Mehmet, �ran Türkleri Hürrüiyet Hareketleri, Mars Yay�nevi, ISBN:975-94522-0-0 8. SYKES Percy, History of Persia, Maximillian and CO., London 1930 9. R�SULZAD� M�h�mm�d �min, �ran Türkl�ri, T�knur Yay�nevi, Bak� 2013, ISBN: 978-9952-445-37-8 10. YÜKSEL �brahim, Azerbaycan’da Fikir Hayat� ve Bas�n, Acar Yay�nevi 11. AL�ZADE Orhan, Akademik Bak��,” 18. Yüzy�l�n �lk Yar�s�nda Rusya’n�n Kafkasya’da ��galcilik Politikas�”,

Cilt 4, Say� 7 K�� 2010 12. DUMAN Özkaya Olcay, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13. “Yak�nça�larda Osmanl�-Fransa �li�kileri Ve Fransa’n�n Ortado�u Diplomasisi”, Y�l: 2009, Cilt: 6, Say�: 11 14. KARADEN�Z Y�lmaz, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Aral�k 2009, 15. �ran ve Türkistan’da �ngiliz-Rus Mücadelesi (1856–1869)”, Say�: 20 16. Socar Turkey Enerji A.�.,“Azerbaycan'da Petrol Ve Do�algazin Tarihi Ve Socar Tarihçesi”, Baku 2010 17. ANS�KLOPED� 18. SUMER Faruk, “Kaçarlar”, �slam Ansiklopedisi, cilt 24, Türkiye Diyanet Vakfi Yay�nevi, �stanbul 2001 19. ÖZCAN Azmi, Nâdîr $ah, �slam Ansiklopedisi, cilt. 32, Türkiye Diyanet Vakfi Yay�nevi, �stanbul 2006 20. http://www.circassiancenter.com/cc-turkiye/arastirma/0157_azerbaycan.htm, 21. http://www.bilgicik.com/yazi/azerbaycan-tarihinden/ 22. http://www.beykoz-

urkocagi.org.tr/yeni/index.php?option=com_content&view=article&id=19378&catid=1&sectionid=1&Itemid=219

23. http://www.formistan.com/azerbaycan/394763-azerbaycan-cografyasi.html 24. http://www.irankulturevi.com/lang-tr-IRAN.cgi

Page 126: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

126

+ *�$��# � 9%���'�<�� � $������%��� �@>%��? +�*+�@#+�) *�)��

�7��� ���&��174 [email protected]

!� ���������� $����, ��%��""�� � $�����"��� ����"� ������� ��-������ �� ������� "�#��, %��%~ �% ���� ��'"� ��� � $����"�� ���% ���- ��. ��"�� �� ���#�' � � ��%� �� �}" ��� � ' �$�"� #���� ��� ��'"���. ?��� ������ ��'"�% �������� ' ����� "�� ��$��"�� �*���������� ���� $� �� %� �"�� � > ��$��. @�& � $ ���>� �������� �% "� �'� � $�&�� �� �-�����, " � � $���$������""� � �����, $�� $���}�~��� �������� ��'��#~ ����'. � �}���"�~, "� �#�>�� &���� � ������' � "� ����������"��, ��� $������ «$�"�� ��"� ' ��$������"� ' ��$����» [1, �. 9], $� �~ ��� "��� ����, "� ��"�� � ��""��, ��� ����� "�� ��� ������� $� ��"�% ��� ���� �� ���� «�&���'"� ��}��"��» "���� ������� � @������#~ ��$���~.

^ #�� � $��"� � ��� ���"�% � "��# ��� ����� �#, $ �$# ��� -���, $������ �� #��'"�� #�� �%�� $��"*�$���'"�� ���" �.

?��}�� ����, "� "�> ����%�, "#}" &��� �� � � "�� ' ��� �� ��}��$����� �$��"���� �� � ��#��'"��� «@���%-�#�*�%-\��"» � �&� ��"-" ����"��'"#~ �"���� "� ', � % � $������""#~ � ��$����� ���$�"���. ?����� *�" ���'"� ��� � ��������"�%� ��}�" ��"��� ' ���"" �$�� ����� ��� ����� �% "���� ����"�. � ����% ��}"� �"�>"�$�� ������� $���$� �"�%� ��� "�� ��� � �� ���'"�� $���� ��� ���� � #����%� }�� -��""� ���� �� �����'"�� ��$����, ����#� ��*�" ���� ' �"���"�� "� ���~*�� "���� ��� �����.

= ��� "� �, $�� ��� # ���}���>���% "� ������� @���� $������� , � ���$�"��%, "��� �% ?� �� I � $�#���>�% ���"��#~��� �"���"�� $�� ��� ���"� II, ��>' ��� � ������ &��� ��"�� �" ����� @����. `�}� � �"*# ��������� ��"� �������� «&��� �, � �����, "� ��"���� ��}� *���, ��% � �� ��#-���� � �� "�� ����, � ����� $}�� ���"�%�� �&�����' $���"�% ��» [2, �. 2]. +��� �#��� ��""�, "� "�> ����%�, �������' ���"������ $���#��% ��$���- ��*� � �� $����"���� ����� ��$��"���$������ ��"��� ��. \��"" $� �� ���%"���, $��}�� ���"�����>�% � ����"�% ��������% ��"���*�% �"��- ��'" $��&���� ��� $��"���"�, ��#���� ��"" ���"����""� ����� � "��� ���� ���. \��"" ��� ���"�, $���"��% ��""#~ �� ��"� ' � {�������'� $� ����� ���� � «���"���*��-��#��"», �����$��� �� �"�� ��� � ���$�"��� @����, � $���$������� �� ��'"#~ "���&�}"� ' &�'>� ��������� ��"�.

���������% ��"�, #���" �� ��#���% 1817-1864 ��., - �"�"� "���� �� ����"��'"� �"���� "� �. ��&�"" ���� �������� ��'���� ��� ���� $����� �% %���% ��*�"��'"�% ������. !�}�# ��, "� ���� ���������% ��"� – � *�$' �"���� � ������"� ���> �&� � #��"%. ?����� ����� "� �'� \��' =�� ���� �#��*�" – �.�."., $������, $������" w\\ �� ���, ��"���� � $����

Page 127: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

127

�#���-������. = "� ��"'>�� � �$�"� � � ��"� �"# �� ������ �&��� �. `�""� &� % ��'� � �&"%�� � ��� �$�� � ���*�� "� �'� ������"�� � �" �"���� �, " � ������"�� ��#$$ #��� "��� ��"�.

��� ����� ", �$�*����� �������� $�� ��� �� %�� � $���� � "� ���" �*�� "� ����"�"�� ����*�""�� ��� }��"�, «&�����», � � �����, � #$�����"��, �*���'"� �����. w� � � �"� �"���� "� ' �$�� � "����� � �$�"� &��� ��%��"� ���"" � ����"��'"��� $� ������%�� (� "��������, ���"����, �������"���). �}� � "����� XIX �. ��� "�� $���� ��� ���}����� (� .�., «$�����>�% "� $��'» �#����� �%��) [3, �.190-196]. = ���'"��>�� �"���� � �"# �� ��� , �� � �����"�� «������� '�% "� $�� ��» [4, �.148], &��� �$�"�"� ��"�� "����� ���}�"��� «���"�� �~���» - �~������� [2, �.33].

����� &����, ��% ���"�� �&��� � � �*���'"�� ��#$$ ������� ��"� &��� ������"�. ��'� �� �}" $"% ', $���# �"� � � }� ���� � ��}� �"��� "�� ��*� "� ���"�� � �$�� �"���� � "����� ��"����� ����� ���'" $� ��$�}"�� $��*��. w� �������, ��� "����, �&� �"���"�� ���� �#&���- ��"�� ��� �. ���"� ' ������ � �"�� $�����%�� ����� �� }��"� � ��� �"� �*�#��, � � �����, ���� �������*�� �� �" �����.

^ #�� � ����"�� � "�#�' #�"� $�� � � ����"�, �� $��� "��"� �, "� "�> ����%�, �&� �"���"�� ��}" #���% '�% "� �'� �������%� �" ����� � $�}����� � �� �"���� "� �, " � �$���� ��������� ��%. \"��� ������, ��"� � "���""�� ���� ��������� ��% "�������"�. ��'� � �� ������ ��� - �� � "� ����'"�� � �"���� ������� �� ���.

= ��""� ��#��� ���' ��� "� & #��� ��}"�� �$���, �"����� ���" � �"��" �*�� (� � �����, ��""�). @��' ��� $"���"�� �, � ���������% ��"�, $��� &� �, – � ��}� �$�� ��������� ��% � ��������%-"�%. \ �� � �� "� ���� �% � ��""� «$&���» ��� «$��}�"�~». w� ��#���", ��"# $������ ��>' �$�� «������� �����» �����"��� II, "� ��"� � ��� ��$���% $��>�� � &��� $������""�# � �� ��� ����}�""�# $���"�"�~ "���"�""� ���&� "� � �������, �� "����.

�*�" "� �"����� ���" � ��������%"�% �� &��� ��}�", � $���%� ��&�}� ' #$���""-�"�"��"�� *�"�. \�#��% �" ����� � �}��""#~ ��� �"���� "� ', ����"�� ��*�" � "�&���� $���"�� ' "� �������*�~ � �� �" ����� ����� $������� ��������� ��%, � �#�"���� ��. \" ����� ����"��'-"�� �� �� �}" $-"�� %���# $�" $"% ' ��>' � ���"� �� ���" � �"���� "� � � � �#�"���� ��.

\���� ", � $ �%��"�%, � � ��� ����" $��#����% � �"*� 1980-� ��., "������ $�%�� $���}�"�� � $�$� �# � �� �������� ��������"�%�. = ��""� ��%��, ����� �� ��#��"�% ��������� ��"� ����"%, � ����� "� � �$�"�, «$��������#� » �� &#�#���.

�#��>��+� � '��%�����

1. ^����"�� ������ � �� ��� @������� ��$����. !.: w�� �� ��� #�"� &���"��, 2007. 2. ������ @. ��� '���% �� ��������� ��"�. ������, 1860. 3. +�����"� .�. _~��� �"-� \���. +��#: <��, 1991. 4. +�����"� .-�. ^��"�"�%. {�$����. ?��'��. +��#: <��, 1983.

Page 128: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

128

+ *�$��# �^ �%�'�<�� +�*+�@#+�) *�)��

�������� $��%�175

������� ����: $�� ��� @����, ^����-=� �"�� ������, ���&���}�", ��$�� ���, \��", �#�*�%.

= �� ��� ���� �������� �� ��"� %��%���' ������ � ��>"�� &��� ����, � ���%~��� �����#~ $��% ' � %}��� "������� $ ����. ��"�� �$���� $�� � ����� $�>�� &��" "� � �"�� �%, ��� ������ #}� ����"�� ����%"�, «#�� ���� }��"�», � ��� �}� ��� &� $������� '�% � �� �"�� "��� ��}� "������� ��� �"�����"��'"�� $� ��� %"�� � �"���� �. w��� �% "� � , ��'��� $� ��" ��� ���%� �~��� ��� ��#&}� ���#���� '�% "�� � �� �����"���� &��� ����, ���� ' $# � ������%, $������"�% � �����"� $���"�%.

^&� �% "� ^����-=� �"� ������� � �"*� XVIII – "����� XIX �. $� ����� "� �"� ��}"�, "�#� ����� � $� �������� �"�>"�$�� ������ &� �"���. ^� #�*�~ � � � ����"� $�����%� ��""-$�� ������ �����-���� ��� ��� �"�"�� ��� – @����, ����"��� ��$���� � \��"�. = #����%� � �' ��}"� ��$�� ������ &� �"��� � � �������� � �"# ��""�� $����" ">�"�% "���� `���� �"� � ���&���}�"� � � ��� ��#���� ���� �����������' $-���"�# � ����� "��"�"��"�� ����� ��. � ���'"�� "���� � ���� ��� ���������' �� ��� �"��� � ����� ���%"�% @����, �#�*�� � \��"�. = � �� #����%� ��� "�� $���� ��%� $�������' $���� ' � �}"#~ � ��&�#~ $�� ��#, � �"��� $��&��� ' � � �� ��� �������"�%.

=���� ">�"�% "���� `���� �"� � ���&���}�"� � #����""��� ���}�-���� "� &��� ���"�"��"��� "� ���� $� %}�"�� ���������� ��". ^��'��"� ���%"�� "� �� ����� �� �������� �"�>"�$�� ������% �� #�*�% � �"# ��""%% �*���'"-��"�������% &� �"���. =�}"#~ ��' ����� � &��� ��$�� �-������ �#��, $�����>���% "� �������. ?�� � � ��%��%� �% $������""�% ���"���"� ': ���%"�% ���"� � �������"�% }�� �� � &��� �&���"�����""� $�� ������ � ��""� ��"�� "� ����� �� ����� ">�"�� ��� "�� "���� � @�����, �#�*��� � \��"�.

�������"�� ��$����� ��#���� ��""� �� ��"� � @���� $���� ���%� �&� ��}"�� � ��� ��'"�� $�*���, "����>���% � $� ����� �����"� � �����>��>���% � �"*# XVIII �. = �� �"�� ��}��� �"*�$*�%, "� �$#����>�% $�� "������ ">�"�� � "��>���, $���$�����>�% �&��~ "� ���~��"�� "��� "���� � ���� ��� � *��'"#~ ��� ��#.

= $����"�� �� ��� � XVIII �. ���>���"�� ��$���� "� �� � � �"�� �% �"�� �� ��}"��>�� "�$�����"�� �������� $�� ���. ?�� � � ��}"� � �� �������� �"���"�� $��������' _�#���. = 1783 �. &�� ����~��" ���� ��}�# @����� � ��� ��-���� �"���� *��� �� � =� �"� _�#���. `��� ����&�� ?�"�> – ��������� ���$#&����"���� �"� � # �#��"� ��"�� ��������"�� ��.

�. !. ����>���.

Page 129: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

129

&�%��%� *��� � ������� �������� ��"� � ����" ����� �� �� "��~ � ���� # � ��#��� ��"�. ? � �# ����# \������ II &%������% $��� ' ������'"�� ">�"�% � \��"� � �#�*���. `��'"��>�� �&� �% $������, � � $���� @���% "� &��� � �� ���� ' ����'"#~ $��' _�#���. ��'� � 1801 �. =� �"�% _�#��% �>�� � �� �� @����.

=���� ">�"�% _�#��� � @���� $�����%���' ��}"�� $���$�� �"��� �"��� "-�� �������� ��� ��, ����"�� �� � ��� %��%���' ��$�� ������� �" ����� "� �� ��. ?�������"�� _�#��� � �������#~ �#&��"�~ $����� �� �&� ����"�"�� ���� ���� "� ��� ��� � ��"� � ��%���� "�� �� ����. `�% @���� � � � ��"� &��� ����"�� $��*����� � ���$�"��� "� �� �. ? �"�"�~ {#��&� �����, ���"" � $������"�"��� _�#��� @���% � �"�����' "� $# ', � ��� �� $����� � �� � &������ ?�������� ������ [1, �.3]. @������� $����- ��'� � ��"����, � ����"�� $��"�� $��*�� � {�������'� ������ $���� ��$����� >����� � �� ��������� ���}"� �. ^ ��#�� � �"�, #����"�� @���� � � � ����"� "���&�}" ����� �� �&� � ��"��"�� � �#�#�'��"����� ���}����� [2, �.19].

?������"�"�� � @���� &�� ��$��"% \��"� � �#�*��� ��� ��� �� ����. ?����% �� ' XIX �. &��� "�����"� ��""-$�� �������� �&� �%��, � ��� � �"�� $�������� �� �������� �#�'&� "���� {�������'%. ��"�"� ����}�"�� � �� ��}"��>�� $�*���� ������' � � �����"�~ �#�#�'��"���� "���� � % ' ��~ "��������� ' � $$� ��� \��"� � �#�*�� #���}� ' ��� $��*�� � ����"� [3, �. 133].

^&� �% � _�#��� $�������� �"���"�� ����� �"���� ����� ���� � ��'"�� ������ &��� �. @����% ���"� ��� ��� ���� � � _�#���, $�����>�% � #"��- }�"�~ �"�����, �������� # "�� $���� ����"�� $���$�� ��� �����- ">�"�� @���� � �������.

�"�* XVIII – "���� XIX �. – � ����% ���� ����������' ������% ��������� ��"� � ����&� ������' $���� � ��>�"�~ ��}"�� ��$��- ������� �����. = � $���� &��� $������"� �"�"�� ��� � ����� ">�"�� @���� � ������ "����.

\�����~ � �� ��# �������� ���$�"��� "� ������� �}" �$� ��� ' � �� ����, � ��� $����"%�� �"�����"� � $�*���� ������"�% \"���. "�����"� "� $�%���� "� ��� ��# ��� "� ���� �. {����� ��'"� ��"�"�� @���� «�"������' "� � �����"�� }�� � ���~�� ' $��&�� �""�� ���� ��� � ���"&���"#~ ���#�%�"#~ ��� ��#» [4, �. 48].

� ��"�� $���"��� �������� $�� ��� "� ������� &�� ?.`.��*��"�, "��"���""�� � 1802 �. �� ����"���� �#&��"� �� � ���"�#~��� �#������ �������. \��"" " $������� �� ��# ����� ">�"�� @���� � ����&���}�"-����� ��"� ����.

=�� �����"�� ��� ��� ">�"�� � ����� ��%�� `���� �"� � ���&���}�"� %��%��' �"�� �� ��}"�� "�$�����"�� �������� $�� ��� "� �������. �������"�� � � ��� ��� � �"�� ������� �"�"�% ��""��� ���� %�� ��������� ����'"� � � � �"� � $��"��� ' ��$�����"�� ��>�"�%. _�"���� \.=._#����, $���>�� ��""�� ��*��"��, ���"����>�� ������� "� ������� �

Page 130: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

130

1791 $ 1800 ��., $���$�� �� "� ����� '�% � ��}"#~ }��"' ��� "�� ��#���� ��""�� &�����"��. ?�� � � �� � �" &�� ���" ���� '�% "� ����, �&�~���>�� ������'"#~ ���"� '.

��*��"� $�����}�����% &��� }�� �� �� ��� $ ">�"�~ � ��� "�� $���� ��%�. ���" �� �� ���� ��������� ��"� w.�.`#&���" ����#������ $��"*�$� ��*��"��: «= ���� ����"�� �� ��"�� ���$�%}�"�%� �"%�' ?���� `�� ������ � �"����% � $�}�"�� ���� ���� ����� ����. ��}��� �� ��"�, $��"%�>�� $���"� � @����, &�� � ������ ����"���"�#~��� ��*�, ��# $����� "��. � "�� ��'" �� ��"�, � ��� ��� ����"%�� ��~ "�������-�� ', �"%�' ��*��"� "����% ��� ���'"�� � ���&�#» [5, �.28].

����"� $���"� � ��"� "� #� ������ ��*��"��, " � ������% � $�"�# $���"�~. �" &�� #����", � �'� ���"� ��*�% ���� � ���&��"�� ��� ��� ��"� � � $����#~��� �� #"�� }�"��� �}� $����� � � �$��� ��~ � _�#���, #���$��"�~ ���"�* � �����"�~ ������� [6, �.72].

= ��� � 1803 �. ��*��"� $���� � +����"� �%� ��"����� _#�%���, � ��� �� ��&�� � 500 �����". = � � �"���� � � ��'"�� ������ &��� �� ��*��"� ��&��� �� � #� ��>�"�% � ����'"� $�����"�%. � �"*# 1803 �. &�� �������" _%"�}�"��� ��"� �, � �� &�� $������"�" � _�#��"��� �#&��"�� $� "����"��� ������� $�'��� ��#��.

@������#~ $�� ��# "� ������� � "����� XIX �. ���'�� �� � �����- ������� ����&��� .�.@��": «��}� �%, � ���� "���� &�� "�$�����'"�. < �� �~�%� �������… � ��� ' $�� �� �#� � ���$���#, "� "��%���� ' �� "�>�� �#���-��$���"���» [7, �.390]. |�� ��� � &����$�����"�� �#�� _#����� � ��*��"�� ����� ��#~ �� #�*�~, $�� � �� ��� �� �� �������' "������ ��"�. `�% ��������� ��% � ������� ��'"��� &��� ���� ������� "#}"� &��� &��� ��&��% � � �}"�% $�� ���.

^ �""��� *�*��"���� ��� ��� ����� ">�"�� � ����� ��%�� `���� �"� � ���&���}�"� &�� .?.�����, "��"���""�� ����"���"�#~��� ������� "� ������� � 1816 �. \��"" �������� ����% ������ $� ��� %"�� @���� � ������� "�&�� ����. = � � ������ �� �" �"���"�% ��� , � $�����>�%�% � $���� �� ��� � XIX �. ��"����� .?.������� � �������>�% �#}��"�� $��������"�� ��#�� @���� }�� ��% ��""-���� ��'"�% $�� ��� $������ � ��#}�""� �"��" �*�� � ��'"��� ������ &��� ����. {���"� � ���'"��>�� ��� $�� ��� &��� #����""�� �#��� �$�&� ����� "�� �� � �&�����*�� ">�"�� @���� � "������ ^����"� �������.

= 1817 �. .?.����� �������� �������� $��'� � � ?����~ ��% #��}���"�% �$�"�� $���"��"�� � ���� ����'"�� �$��� ��}�# ��#�% ��#���� ����. \� &�� �����& �" $��", � ��� $���#��� ����� ���>� ��'� � � �"# ��""�� ���� ?�����. = ��"�� ������ &�'&� ����� ��"��� >��� ����� $����}�� $����}� ' ��-!���# – � ��>�� &�� � ���""� "�����"��� &&��-!����. < �� ���>� ��'� �� " ������ ���� ����%�� ' ���}��"��#~ ��"# � ?����� � $������"� ' � @���� \����"��� ��"� �. ��"�� ��$��� � ��$�� �� � # ���" ~�#. {����>�� ��~ �����~ � ?�����, ����� ���"#��% "� ������. �"

Page 131: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

131

$���}�� ��"�~ ��*��"�� "� #"�� }�"�� �"� � # � ��"� �� � �����"�� "� ������� �������� ��� ��� #$�����"�%.

\�����% �������� ������"�% ��> ��}�"� � �"������ ����� "� ������ � �� ���� ^..<�> # �. «�&��� ��""� �"�"��, – $�>� #��"��, – ���"�#>" � �� "��"���"�% ������ ����"���"�#~��� �#���� ������ � &#�#��� ��"� � �#�*���. �& � � }� ��� �� � ��� �����. ?������: � &� ��� � �� ��"#~ $�� ��# "� =� �� � $��' _��*�� � �� &�'&� �� "��������� ', "�� &�� &��$��� ' ��&� �$��"�� �� – $��� ' "���� �������, ��>� ' �� "��������� �. ����� "���� ��}"� &��� # �� � ' $��� "� ��~ �� ������#~ �#�'&# � $����� � '�% � ����� � $����}�"�% ��$���� "� =� �» [8, �. 116].

^���#� �� � ', � � ��""� ��& � $�&���� ��' ��"� ��"� � � �� ��� ^..<�> # � ������ ����� �% ��}� � ���> �&�� ���'"� ���������� ���"� �. � � $������� , ��� �� �������� ��&� $�����%��% ����� �"����-�#��'"�� �#�'&�, � ��� �"�����#��'"�% �#�'&� ���� &� � � ' �$���"��� ���}"� �� ������� ��&��.

=��'�� �� �� $���� ����"�� ����%��� � $��"�� ������ "� ������� ����~ �� $��'�� ��}#�"�# ��"����# $�� �����"��� I ..{��������#. = "�� $����}���� �% ">�"�� ������ � �"� � # # ��"��� ���� � "� �������. �� �� �� $ ">�"�~ � ��"�� ���}�"� � $��'�� 18 "%&�% 1816 �.: «?���"����'" � �������~ �� ��}�# �&~, � &� "� ���#����' �� &� ' ���� � $� �� "��, � "�� ��� #}� &���� �� ��&��"��, � ��#��� ���"' ���"� �. w��&" $ "�&����� � "�� ��� #�� � ' ���"� ����>�"�%, �� ' ������*�» [9, �. 116]. ����� &��"%� ��#��"���� �"%��� � ������������ ����� ���� � }�� �� � � $�������� ����"� ' �� �#����� ��""�� � � � ���� ��"�"���� ��. \��% & #"�� }�"�� ��"��� ���� � &��� ��}� ���}�"� ������� � ��$� � ��$��� �# � 1817 �. = $��'�� !.^.=�"*�#, "�$���""� � � }� ��#, " ���� ���� "�����"�� ���������� ' $�� �����#~ ���� % ��'"� ' ����&����� � ����"��� ��"� �. =���� >���"���� ��" \����� ���$� �}" ��"����%, � $���� ��' ����&��� !���� �#��-��" ��"#}��" &�� &�}� ' � ?����~.

��� ��� ����� ">�"�� � ��'"��� ������� &��� ���� � ��"� ���� ���&���}�"� &��� ����& �"� ������� � �"*# $���� ��� $��&���"�% "� �������. =�&� � $�'�# "�����% ��� ���"� ��""� ���#�' � ��"� �� �� �� �}�"�% *��� &�� #}� �����" ���"�#~���.

=���� ">�"�% @���� � ��'"��� &��� ���� `���� �"� � ����&���-}�"����� ��"� ���� $�� ���� �� ��}"� � � $� �������� � "� %��%���' �$�>"�� $� ��� %"���. �"� "� ����� �"&���"� ����� ��� � ������"�� $����� ������#��� �$��. �&��� ��"�% *�"�� � �� ����� ">�"��, "� "�> ����%�, ��}"� &� ' �"��"� "� ���#$#���"� �"����� �"��� "-�� �������� ��� ��, �� � ��� "� $����� $��" �������~ �% ��$�� ������% �� #�*�% � �"# ��""%% �*���'"-��"�������% &� �"���. ����� �� ��""-$�� ������ �� #�*�� � `���� �"� � {�������'� � $���� �� � XIX �. �� ���� ����"�� &���� �� �&�""� �� ��������� ��% @���� � ����"��� ��$����� � \��"�.

Page 132: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

132

�#��>��+� � '��%�����

1. ���� =. `. ?������"�"�� _�#��� � @����. ^?&., 1906. 2. `���� =.=. `�$��� ������% �� ��% ���������� ��" $���� �� � XIX �.: �� �����

��#��"�% $�&���� // ���������� �&�"��. !., 2006, . 3 (35). 3. ����� ^.\. ���&���}�" � "���� ^����"� ������� (XVIII – "���� XIX ��.). +��#, 2010. 4. _���" �.. ������: ����% � ���'. @���% � �������� ��"� XIX ����. ^?&., 2000. 5. `#&���" w.�. \� ��% ��"� � �������� �� �#����� "� �������. ^?&., 1886, . 4. 6. _���" �.. ����. ��. 7. @��" .�. {�$���� ����&��� �. \��# ��, 1984. 8. <�> # ^.. = $���� �� ������� ��' ��"� ���. !., 1994. 9. �� . $: _���" �.. ����. ��.

�sg�rb�y Pane,

QAFQAZ MÜHAR�B�S�N�N �DEOLOG�YASINA DA�R

XÜLAS�

M�qal�d� XVIII �srin sonu – XIX �srin �vv�ll�tind� �imal-��rqi Qafqazda geosiyasi v�ziyy�tin g�rginl��m�si ��raitind� Az�rbaycan xanl�qlar�n�n Rusiya, Gürcüstan v� Da��stan il� münasib�tl�rind�n b�hs olunur.

Askarbey Panish

GAFGAZ MTSSCHARIBYASININ IDEOLOEIYASYNA DAIR

SUMMARY

In article the basic events on Northeast Caucasus the XVIII-beginning of XIX century against an aggravation of a geopolitical situation are considered in the end. The basic moments characterising character of mutual relations of Russia with Georgia, Dagestan and the Azerbaijan khanates are shown.

Page 133: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

133

I RUS�YA – �RAN MÜHAR�B�S�ND� (1804-1813) Z�NCAN �HAL�S�N�N ��T�RAKI

Q�nb�r K�R�M�176

Açar sözl�r: I �ran-Rus müharib�si, N�s�qçiba��, Z�ncan �halisi +J[��"\� �J�"�: ?����% \��"-�#����% ��"�, w������&�>�, "�����"�� {�"�}�"�. Keywords: First Iranian-Russian war, Nesegchibashy, population of Zanjan.

I �ran-Rus müharib�sind� Z�ncan �halisi f�al i�tirak etmi�dir. �ran ordusunun böyük komandanlar�ndan biri F�r�cullah xan �f�ar N�s�qçiba�� olmu�dur. Bu m�qal�d� Z�ncan �halisi v� bu komandirin f�aliyy�ti ara�d�r�l�r.

1804-cü (hicri 1219) aid bir m�nb�d� Z�ncan ��h�ri haqq�nda yaz�l�rd�. “Böyük Z�ncan ��h�ri X�ms� dair�sinin m�rk�zidir. Oraya yüz ya�ay�� m�nt�q�si daxildir. Bütün m�nt�q�l�r ba�dan-ba�a �ah t�r�find�n F�r�cullah xan �f�ar N�sq�çiba��ya h�diyy� edilmi�dir. Bu dair� heç bir vergi öd�mir. �v�zind� is� �ah�n ixtiyar�nda olan 5000 atl�n�n ham�s�n� maddi, �rzaq v� geyim c�h�td�n t�min edir. Saat 4-d� Z�ncana çatd�q v� n�qs�çiba�� S�racullah [F�r�cullah – Q.K.] xan�n m�nzilind� yerl��dik. Bu polkovnik indi sarayda n�s�qçiba�� v�zif�sini icra edir. Buna gör� d� ilin �ks�r hiss�sini orada keçirir. Bununla �laq�dar biz onun o�lu t�r�find�n son d�r�c� s�mimi qar��land�q. O, atas� olmayanda komandirliyi öz üz�rin� götürürdü” [7, s.82].

Bu m�nb�nin m�lumat� dem�y� �sas verir ki, müharib� zaman� X�ms� dair�si ümumilikd� 5000 atl� ver� bilirdi. Mirz� �bülh�s�n xan Elçi (1805 il) öz s�f�rnam�sind� qeyd edir ki, “�kinci gün, ay�n 29-da Soltaniyy�y� çatd�q. H�min k�ndin r�isi Süleyman b�y bizi qar��lay�b mehriban, qonaqsev�r bir t�rzd� bir yer� g�tirdi. C�nab Müryeni yolda�lar� il� birlikd� Qazan �ah v� Soltan Xudab�nd� m�qb�r�sinin ba��na ç�xartd�m. Fatih� oxunduqdan sonra Qibleyi-al�min t�z� imar�tinin ba��na getdik. C�nab Mürye öz q�l�mi il� oran�n ��klini ç�kdi. Üçüncü gün bir f�rs�ng yol getdikd�n sonra �idd�tli ya��� alt�nda Z�ncana çatd�q. Yüks�k m�ns�bli, hörm�tli F�r�cullah xan�n o�lu Z�ncan hakimi yüks�k m�ns�bli �m�nullah xan ova getdiyi üçün Z�ncanda bu c�nablara yax�� keçm�di v� gün tamam oldu [ 8, s.166-169].”

F�r�cullah xan �f�arlar�n Ar�xl� tir�sind�ndir. O, ostan�n q�rbin� tabe olan Uryad s�rk�rd�l�rind�ndir. �ksirül-t�varixin yazd���na gör� F�r�cullah xan �li xan �f�ar�n hakimiyy�ti zaman� Z�ncançay mahal�nda idi. M�h�mm�d Ha�im As�fin yazd���na gör�, �lixan onu Z�ncan�n q�rbind�ki Uryatda hakim t�yin etdi.[4, s.67-68]

O, Abdulla xan Usanl�dan sonra Z�ncan�n hakimi oldu. Bu zaman �ran-rus müharib�sinin ba�lad��� birinci m�rh�l� idi. F�r�cullah xan da bu döyü�l�rd� böyük r��ad�t göst�rmi�dir. Sonra 1809-cu (1324 q.) ild� F�t�li �ah�n on birinci o�lu Abdullah Mirz� Z�ncan�n hakimi t�yin edildi. F�r�cullah xan�n iqtidar�n�n yüks�li�i F�t�li �ah Qacar�n pad�ahl��� dövründ� mühüm n�sq�çiba�� v�zif�sin� yol tapd��� zaman ba�

Q�nb�r K�r�mi – AMEA A.A. Bak�xanov ad�na Tarix institutunun dissertant�

Page 134: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

134

vermi�di. Bu v�zif� müxt�lif zamanlarda �randa mövcud olmu� v� Qacarlar dövründ� d� Müz�ff�r�ddin �ah�n hakimiyy�tinin �vv�ll�rin� kimi davam etmi�dir.

Onun v�zif�si a�a��dak�lardan ibar�t idi: -ba�, burun, qulaq, dilin k�silm�si; göz ç�xarma v� qar�n parçalama. N�sq �çil�r v�

c�lladlar onun idar�çiliyind� idil�r (10, s.155). Bu Z�ncan xan�n�n ölk�d� çoxlu sayda xidm�t v� f�aliyy�ti olmu�dur ki, onlardan

q�rbd�, Süleymaniy�d�, Ba�dad v� h�mçinin Xorasan, Gürgan ��rqd� yerin� yetirdiyi tap��r�qlard�r. Bunlardan �n vacibi is� onun Birinci �ran-Rus müharib�sind� komandirl�rd�n biri olmas�d�r.

1806-c� (1221 q.) ild� Vavan hakimi �bdürr�hman pa�a Ba�dad hakimi �li pa�an�n �lind�n �ikay�tl�nib F�t�li �aha p�nah apard�. F�t�li �ah �li pa�aya bir m�ktub gönd�rdi ki, �bdürr�hman� öz yerind� yerl��dirsin. Ancaq �li pa�a �ran�n Rusiya il� müharib� v�ziyy�tind�, el�c� d� Q�nd�har �fqanlar� il� qar��durmada olmas�n� bildiyi üçün �ran �ah�n�n m�ktubuna �h�miyy�t verm�yib otuz min n�f�rlik qo�unla Ta��-K�srada q�rar tutdu. Bu x�b�r Soltaniy�d� �ah�n qula��na çatd�. O, �ahzad� M�h�mm�d�li Mirz�ni bir neç� �mirl�-�brahim xan, M�h�mm�d�li xan Sam Bayati, e�ik a�as� ba�� Novruz xan, Gürcüstan valisi �manullah xan, n�sq�çiba�� F�r�cullah xan Ar�xl� �f�arla H�m�dan v� Kerman�ah yolu il� oraya gönd�rdi [5, s.254].

Dig�r t�r�fd�n Ba�dad hakimi �li pa�a Süleyman pa�a Kehyani on iki min n�f�rl� gönd�rdi ki, �ran qüvv�l�ri çatmam�� �bdürr�hman�n m�s�l�sini birba�a h�ll etsin. �bdürr�hman M�h�mm�d�li Mirz�, F�r�cullah xan v� �manullah xan�n yan�na elçi gönd�rdi. Qeyd olunan iki s�rdar sür�tl� Süleymaniyy� t�r�f� hücuma keçib Ba�dad qo�ununu m��lub etdil�r, onlar�n komandirini üç min n�f�ri �sir götür�r�k Kerman�aha-�ahzad�nin hüzuruna gönd�rdil�r.

Süleyman pa�a Tehrana gönd�rildi v� �ah�n göst�ri�i il� ba� nazirin (S�dr�’z�m) evind� yerl��dirildi. �ndi �rz�n� �frumun valisi olan sabiq ba� nazir Hac� Yusif Pa�a Nabüss�lt�n�yin yan�na elçi gönd�r�r�k onun üçün �ahdan ��fa�t dil�m�sini xahi� etdi. N�hay�t, o azad oldu v� getdi. Osmanl�lar �hd ba�lad�lar ki, onlar da ruslarla olan s�rh�dd� müharib�y� ba�las�nlar [3, s.122].

�ki ild�n sonra Ba�dad hakimi Süleyman pa�a Zurun hakimi �bdürr�hm�n pa�an� h�d�l�y�rk�n F�t�li �ah�n göst�ri�i il� F�r�cullah xan o t�r�f� h�r�k�t etdi, [5, s.281]v� göst�ri�� �sas�n Xoyda Abbas Mirz�nin qo�ununa birl��di. [6, s.7592] Dig�r t�r�fd�n X�ms� hakimi �manulla xan da 2000 n�f�r süvari qo�unla Çuresd� Abbas Mirz�nin hüzuruna g�ldi. Bu iki s�rdar Abbas Mirz� t�r�find�n �r�van s�rdar�n� himay� etm�k üçün oraya gönd�rildi [5, s.254].Abbas Mirz� ruslar�n �r�vana hücum x�b�rini e�itdikd�n sonra F�r�cullah xan� Çures yolu il�, �manullah xan� is� Naxç�van yolu il� �r�van xan�n�n köm�yin� gönd�rdi [3, s.156].

1810-cu (1224) ild� F�r�cullah xan �ah t�r�find�n tap��r�qla �rd�bil� gönd�rildi. O, F�r�cullah xan �ahsev�n v� onun qarda�� o�lu N�z�r�li xan� h�bs etdi. Çunki bunlar�n h�r ikisi L�nk�ran hüdudlar�nda ita�td�n boyun qaç�rma�a meyl ed�n Mir Mustafa xanla qohumluqlar� xatirin� hakimiyy�t� etinas�zl�q göst�rmi�l�r. Sonra F�r�cullah xan �f�ar L�nk�rana gedib oran� tutdu. H�r halda v�zir Mirz� Bözorgun vasit�çiliyi il� Mir Mustafa xan ita�ti q�bul etdi v� X�ms�li F�r�cullah xan bu tap��r��� yerin� yetirib qay�td� [6,

Page 135: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

135

s.7613]. Abbasqulu a�a Bak�xanov N�s�qçiba��n�n �li il� “L�nk�ran�n yand�r�lmas�” ifad�sini i�l�tmi�dir [2, s.217].

F�t�li �ah Az�rbaycanda n�sq�çiba�� F�r�cullah xan Mu�an hüdudlar�na q�d�r, el�c� d� Tal�� vilay�tin� s�rh�d komissar� t�yin etdi ki, �rd�bild� yerl��ib oralarda nizam-intizam yarats�n [3, s.177].

F�r�cullah xan N�z�r�li xan �ahsev�ni d� götürür�k qo�unla �rd�bil� daxil oldu. Bir neç� gün y�h�r üstünd� keçirdi v� N�z�r�li xan �ahsev�nin ikiüzlülüyünü hiss edib, onu tutaraq qoluba�l� �ah�n saray�na gönd�rdi [3, s.178]. Rövz�tüs-S�fa da bu hadis�ni qeyd etmi�dir. Orada bu iki n�f�rin �mi v� qarda�o�lu oldu�u göst�rilir ki, onlardan biri hakim, dig�ri is� naib olmu�dur [6, s.7615].1810-cu (1225 q.) ild� n�sq�çiba�� F�r�cullah xan �f�ar ona veril�n ixtiyardan istifad� ed�r�k L�ng�rk�nan ��h�rini (L�nk�ran – Q.K.) yand�rd� v� Mirz� Bözorq Mir Mustafa xan bar�sind� q�rar q�bul etm�k üçün �ah t�r�find�n oraya gönd�rildi [2, s.217]. O, Mir Mustafa xan� D�riqbal� m�nzilind�n qovub, L�nk�ran qalas�n da �l� keçirib Abbas Mirz�nin xidm�tin� g�tirdi. �lb�tt�, bu hadis� M�asiri-Soltaniyy�d� daha d�qiq yaz�lm��d�r. Orada L�nk�ran xan� Mir Mustafa xan�n apar�lmas� deyil, onun ita�t göst�rm�si yaz�lm��d�r [6, s.7615].

1811-ci (1226 q.) ild� ruslar L�nk�ran xan� Mir Mustafa xana köm�k etdikl�ri zaman F�r�cullah xan oran� mühasir� etdi.

Mir Mustafa xan F�r�cullah xana aman m�ktubu yazd�. F�r�cullah xan v�ziyy�ti �ah ordusuna x�b�r verdi. �ah t�r�find�n bu i� naibin� h�val� edildi v� o yola dü�dü. Mir Mustafa xan ita�ti q�bul edib rus v� �irvan �halisini oradan ç�xartd�. O, �b�di �rd�bil� qay�td� [3, s.184-186].

H�r halda F�r�cullah xan�n t�qdimat�n� Abbas Mirz�nin sözl�ri il� sona çatd�r�r�q. Naibüss�lt�n� (1223q) 1808 m ild� �r�van� müdafi� etm�k üçün �eyx�lixan Qubal�ya yazd��� m�ktubda F�r�cullah xan N�s�qçiba�� haqq�nda “Yüks�k m�rt�b�li, �mirl�rin �n ümd�si, xaqan�n yax�n�” ifad�l�rind�n istifad� etmi�dir [9,s.157-165]

Burada z�ncanl�lar�n müq�dd�s ��ri�ti v� �ziz v�t�ni r��ad�tl� müdafi� etm�l�ri bar�d� ba�qa bir mövzuya toxunulur. �ran-rus müharib�sinin birinci m�rh�l�si sona çatd�qdan bir il sonra, y�ni 1814-cü (1229) ild� Tehranda bir hadis� ba� verdi. Onun ��rhi bel�dir: Hac� molla M�h�mm�d Z�ncani �ah m�scidind� camaat namaz�nda i�tirak edirdi. Onun müridl�rind�n olan bir d�st� türk v� az�rbaycanl� bir gün küç�d�n keç�rk�n kefli bir ��xsl� onlar aras�nda qar��durma yaran�r. ��rab istehsal edib onun sat��� il� m���ul olduqlar� üçün Molla öz t�r�fdarlar�n� onlar�n ya�ay�b f�aliyy�t göst�rdikl�ri kils� m�h�ll�sin� gönd�rir. Onlar bu cür� �eyl�rin ham�s�n� vurub da��d�rlar. Tehran�n hakimi olan, �ah�n alt�nc� o�lu H�s�n�li Mirz� hadis�d�n hali olduqda art�q i�-i�d�n keçmi�di. Molla M�h�mm�d ruhani oldu�u üçün ona c�za verilm�si mümkün deyildi. Ona gör� d� Tehrandan sürgün edildi. Erm�nil�r� vurulmu� ziyan öd�nildi v� bu da Avropa dövl�tl�rinin sevincin� s�b�b oldu [5, s.407].

�ran-Rus müharib�l�rinin h�r iki m�rh�l�sind� iranl�lar bir n�tic� �ld� ed� bilm�yib m��lub oldular. N�z�r� almaq laz�md�r ki, müharib� o dövrün �n güclü dövl�ti il� apar�ld�. A�a M�h�mm�d �ah Qacar�n C�nubi Qafqaza yürü�ü zaman� Z�ncan �halisi onun qo�ununun t�rkibind� i�tirak etmi�di.

Z�ncan �halisi �vv�ll�r d� Araz�n yüxar� �razil�rini birl��dirm�k üçün çox z�hm�t ç�kmi�dil�r.

Page 136: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

136

Abdullah xan U�anl� 1785-ci ild� A�a M�h�mm�d xan Qacar t�r�find�n X�ms�nin hakimi t�yin edildi. Ona böyük s�lahiyy�t verildi – o bütün X�ms� mahal�n�n hakimi oldu.

A�a M�h�mm�d �ah t�r�find�n Abdullah xan Usanl�ya h�val� olunmu� v�zif�l�rin bir m�qam�na i�ar� olunur. 1794-cü (1309m.) ild� Gürcüstana yollananda A�a M�h�mm�d xan Qaraba� xan� �brahim X�lilin qarda�� u�aqlar� M�h�mm�d b�y v� �s�dullah b�yin �u�a qalas�n�n alt� f�rs�ngliyind� özl�ri üçün möhk�m bir istehkam düz�ltdikl�rini e�id�n kimi Pirqulu xan �amb�yat� v� X�ms� mahal�n�n hakimi Abdullah xan Usanl�n� qo�unla onlar�n üz�rin� gönd�rdi. Bunlar onlar�n h�r ikisini ail�si il� birlikd� �sir ed�r�k �ah�n hüzuruna g�tirdil�r [6, s.7380]. Ara�d�rmalar göst�rir ki, Birinci Rusiya – �ran müharib�si zaman� ged�n döyü�l�rd� Qacar qo�ununun t�rkibind� Z�ncan �halisind�n y���lan silahl� d�st�l�r d� i�tirak etmi�dil�r.

M�NB�L�R V� �D�BIYYAT

1. Eksir ot t�varix, etzad os s�lt�n�1259q( f�t�li�ah o�lü), c�m�id kiyanf�r ,tehran ,vism�n ,1370, 664 s. 2. Abbasqulu a�a Bak�xanov (1794-1848). Gülüstani �r�m. Tehran, 1383, 271s. 3. �bdürr�zzaq Dünbüli (1176-1243 q). M�aser-e sultaniyy�. Ente�arat-e Ruzname-ye �ran, 1383, 664s. 4. .M�h�mm�d Ha��m As�f H�s�n Hüseyn�li. Tarix-e dar-ül-�r�fan-e X�mse. Z�ncan, Ente�arate Pinar, 1378,

87 s. 5. Xav�ri �irazi (1190-1267 q). Tarixe Zülq�rneyn. 2 celd, Tehran, Ente�arate M�cles, 1380, 428 v� 354 s. 6. Rzaqulu Hiday�t. Roz�t-üs s�fa-ye Naseri. Qum. Çap-e hökm�t, 1339, celd 14. 7. Tan coigne, m: Anarnative ofa journey in to Persia London 1820-402 P. 8. M�rz� �bülh�s�n xan ilç� ,s�f�rnam� ,mürselv�nd,inti�arat r�sa,1364,Tehran, 292 s. 9. P�rviz v�rcav�nd,�ran v� qafqaz,n��r q�treh, Tehran,1378, 389 s. 10. Masüd Racabniya, sazman edary s�f�vi,Minorski, 1378,Tehran,�ncüm�n kitab, 274s.

Ganbar Keremi

PARTICIPATION OF ZANJANPOPULATION IN FIRST IRANIAN-RUSSIAN WAR

SUMMARY

Zanjan population actively participated in the first Iranian-Russian war. Faradzhulla Khan Afshar, who was one of the great commanders of the Iranian army was Nesegchibashy. This article investigates the population of Zanjan and activity of this commander.

<� ��� +�����

>�#��% ��#%'%��? @%����� * $%�*�) ��##�)#+�-����#+�) *�)�% (1804-1813 77.)

�%@=9%

= $���� �������-���"��� ��"� �� ��"� #��� �� $��"���� "�����"�� {�"�}�"� (�}"�� ���&���}�"). �����}#��� ��" �>��, %��%�>���% �"�� �� ����~����% ��"����'"��� ��#���� �� _��}���, &�� w������&�>�. = ��""� � � '� ������ ����� �% #���- �� "�����"�% {�"�}�"� � � � ��"� � ��% ��'"� ' � "�� ���}������ ��"����'"���.

Page 137: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

137

ÇAR RUS�YASININ AZ�RBAYCAN �RAZ�S�ND� ERM�N� DÖVL�T� YARATMAQ S�YAS�T� (XIX �srin birinci yar�s�)

Günt�kin N�C�FL�177

Açar sözl�r: C�nubi Qafqaz, �imali Az�rbaycan, Rusiya imperiyas�, erm�ni qriqoryan kils�si, çar Rusiyas�nin siyas�ti

XVIII �srin sonu-XIX �srin ba�lan��c�nda Rusiyan�n C�nubi Qafqazla ba�l� siyasi r�qibl�rinin z�ifl�m�si onun burada i��alç�l�q planlar�n�n gerç�kl�nm�sin� �lveri�li ��rait yaratd�. Bel� ki, Rusiya 1792-ci ild� ba�lad��� Yass� müqavil�si il� onun bu regionda gücl�nm�sin� mane olan Osmanl� imperiyas�n� C�nubi Qafqazda, o cüml�d�n, Az�rbaycanda f�al siyas�t yeritm�k imkan�ndan m�hrum etdi.

XIX �srin �vv�ll�rind� Rusiyan�n xarici siyas�tind� C�nubi Qafqaz�n i��al� mühüm yer tuturdu. Çünki C�nubi Qafqaz�n siyasi v� h�rbi-strateji �h�miyy�ti daha böyük idi. Bu diyar�n i��al� daim mövcud olan Rusiya-Osmanl� r�qab�tind� qüvv�l�r nisb�tini Rusiyan�n xeyrin� d�yi�� bil�rdi. Rusiya �imali Qafqaz� h�l� d� tamamil� f�th ed� bilm�mi�di. C�nubi Qafqaz�n i��al� is� da�l�lar�n �razil�rini �imaldan v� c�nubdan mühasir� etm�kd�n ötrü �lveri�li ��rait yaratmaq dem�k idi. Bundan �lav�, ingilis-rus r�qab�ti C�nubi Qafqaz�n o cüml�d�n Az�rbaycan�n �h�miyy�tini art�r�d�.

XIX �srin �vv�lind� C�nubi Qafqaz�n, o cüml�d�n Az�rbaycan torpaqlar�n�n Rusiya imperiyas� t�r�find�n i��al olunmas� u�runda (Rusiya v� Qacarlar �ran� (1804-1813, 1826-1828) v� Rusiya v� Osmanl� dövl�ti (1806-1812, 1828-1829) ged�n bütün mühar�b�l�rd� erm�ni-qriqorian kils�si v� erm�ni i� adamlar� f�al i�tirak etmi�dil�r. Rusiya imperiyas� C�nubi Qafqaz� �l� keçirm�k üçün bütün vasit�l�rd�n istifad� edirdi. Rusiyan�n i��alç�l�q niyy�tind�n yararlanma�a çal��an erm�nil�r is� bu niyy�tin gerç�kl��m�si üçün �ll�rind�n g�l�ni �sirg�mirdil�r.

1801-ci ild� ��rqi Gürcüstan�n (Kartli-Kaxeti çarl���n�n) Rusiyaya ilhaq olunmas� il� C�nubi Qafqaz�n i��al� prosesi daha da sür�tl�ndi. Çar I Aleksandr�n (1801-1825) 16 fevral 1801-ci il tarixli f�rman� il� ��rqi Gürcüstanla eyni vaxtda Az�rbaycan�n �ör�yel, P�mb�k, Qazax, Borçal� v� ��m��ddil sultanl�qlar� da Rusiyaya ilhaq edildi. Az�rbay-can�n torpaqlar�n�n, o cüml�d�n �r�van xanl���na m�xsus olan �ör�yel v� P�mb�k sultanl�qlar�n�n Rusiya t�r�find�n i��al olunmas� �r�van v� G�nc� xanlar�n�n k�skin naraz�l���na s�b�b oldu [bax: 3, 598-599; 2, 28; 5, c-II, s.448].

Rusiya strateji bax�mdan böyük �h�miyy�t k�sb ed�n �r�van xanl���n� tamamil� z�bt etm�k üçün h�rbi haz�rl�qlar�n� art�rmaqda idi. �r�van xan� Rusiyan�n t�cavüzkar siyas�tin� qar�� daha q�tiyy�tl� ç�x�� ed�r�k p�mb�klil�ri i��alç�lara boyun �ym�m�y� ça��rd� v� onlara t�klif etdi ki, rus qo�unlar�n�n i��al etdikl�ri �razil�ri t�k edib �r�vana köçsünl�r. Bu müraci�td�n sonra 600 p�mb�kli �r�van xanl���na p�nah g�tirdi [bax: 1,288].

H�rbi �m�liyyatda üstünlüyü �ld� saxlamaq üçün erm�ni �silli çar general� �.P.Lazaryevin ba�ç�l�q etdiyi qo�un hiss�l�ri 30 iyunda P�mb�k� soxuldu [3, 598; 2, 29].

Günt�kin N�c�fli – t.ü.f.d. AMEA A.A. Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun apar�c� elmi i�çi

Page 138: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

138

Çar general� �vv�lc� P�mb�k a�saqqallar�na müraci�t ed�r�k, �r�van xanl���na p�nah Abaran P�mb�k �halisinin geri qaytar�lmas�na yard�m etm�l�rini xahi� etdi [3,598]. Bunun n�tic�siz qald���n� gör�n �.P.Lazaryev �r�van xan�na m�ktub yazaraq p�mb�k-lil�rin geri qaytar�lmas�n� t�l�b etdi v� �ks t�qdird� xan�n Rusiya imperatorunun q�z�bin� g�l�c�yini bildirdi [3, 598-599].

Az�rbaycan xanl�qlar�n�n i��al�nda erm�ni kils� xadiml�ri daha çox f�all�q göst�rirdi. Xüsusi olaraq �r�vandan Tiflis� g�lmi� Üçkils� monast�r�n�n arxiyepiskopu Qriqori buradak� rus ordusunun komandanl���na, o cüml�d�n m�n��c� erm�ni olan �.P.-Lazaryev� k��fiyyat xarakterli m�lumatlar verir v� onlar� inand�rma�a çal���rd� ki, �r�van v� Naxç�van xanlar�na inanmas�nlar, çünki “…�r�van xan� ruslara yaln�z zahir�n meyl göst�rir, daxil�n onlara nifr�t b�sl�yir [3, 617-618] v� …�r�van xan� naxç�vanl� Kalbal� xanla birg� P�mb�k mahal�n� Rusiyan�n t�b��liyind�n ç�xarmaq ist�yir” [3, 617-618]. Öz soyda�� olan erm�ni ke�i�inin m�lumat�n� “�sas tutan” �.P.Lazaryev Az�rbaycan türkl�rin� m�xsus olan P�mb�k mahal�na yeni-yeni qo�un hiss�l�ri gönd�rmi� v� dem�k olar ki, bütün 14 k�ndin �halisini geri qaytarm��d�. Bu hadis�d�n sonra P�mb�k feodallar�n�n bir hiss�si �r�vana qaçm��d� [3, 617-618].

C�nubi Qafqazda rus ordusunun ba� komandan� K.F.Knorinq gürcü �silli P.D.Sisianovla �v�z olunduqdan sonra (1802 sentyabr – red.) Rusiyan�n bu bölg�d�ki siyas�ti daha da s�rtl��di. Yenic� ba� komandan t�yin olunan P.Sisianov �r�van xanl���n� �l� keçirm�k v� erm�nil�rin etimad�n� do�rultmaq m�qs�dil� Tehranda h�bsd� saxlan�lan Danili �r�vana qaytarma�� q�rara ald�. Rusiya imperiyas� il� münasib�tl�ri g�rginl��-dirm�k ist�m�y�n M�h�mm�d xan Danilin h�bsd�n azad olunmas� haqda göst�ri� vers� d�, onu yen� d� patriarx t�yin etmir v� öz n�zar�ti alt�nda saxlay�rd� [7,120; 17,19].

M�h�mm�d xanla ��xs�n görü�m�k v� ir�li sürdüyü ��rtl�ri q�bul etdirm�k m�qs�dil� P.D.Sisianov öz nümay�nd�si Tomas Orbelianini �r�vana gönd�rdi. Bu m�q-s�dl� o, �r�van xan�na v� Kalbal� xana müraci�t etdi v� �r�van xanl���na Danilin patriarx v�zif�sin� t�yin olunmas�na köm�klik göst�rm�si xahi�ini bildir�n m�ktubla xüsusi nümay�nd� hey�ti gönd�rdi. Bu hey�t� �r�van xanl���nda gizli k��fiyyat i�l�ri aparmaq- �r�van qalas�n�n müdafi�sinin z�if v� möhk�m yerl�ri, Kartli-Kaxetid�n �r�vana g�l�n �lveri�li yollar� öyr�nm�k tap��r�lm��d� [4, 609-610]. Lakin nümay�nd� hey�tinin f�aliyy�ti heç bir n�tic� verm�di. �r�van xan� M�h�mm�d xan Qacar Rusiya komandanl���n�n bütün t�l�bl�rini r�dd etdi [4, 610; 7, 121]. Bu hadis�d�n hidd�tl�n�n P.D.Sisianov 1803-cü ilin mart�n 12-d� çara gönd�rdiyi m�lumat�nda yaz�rd� ki, ir�vanl� M�h�mm�d xan, �lah�zr�t imperatorun Danilin erm�ni patriarx� t�yin olunmas� bar�d� yüks�k göst�ri�ini yerin� yetirm�kd�n imtina edir. Onun c�zas�z qalmas� silahla �l� keçir-diyimiz yerl�rd� �lah�zr�tin nüfuzunu z�ifl�dir. Ona gör� d� m�n, M�h�mm�d xan� c�zaland�rmaq v� Danili erm�ni patriarx� t�yin etm�k üçün 6 taborla �r�vana getm�li v� orada qarnizon yerl��dirm�liy�m. Yerli erm�ni tacirl�ri bu qarnizonu �rzaqla t�min ed�-c�kl�rini v�d edirl�r [4, 610; 2,46].

Dan���qlar yen� heç bir n�tic� verm�di: bu d�f� M�h�mm�d xan ��xs�n T.Orbelianiy� Rusiyan�n t�b��liyini q�bul etm�diyini q�ti ��kild� bildirdi. M�h�mm�d xandan r�dd cavab� alan P.D.Sisianov �r�vana hücum plan� haz�rlama�a ba�lad�. Art�q 1804-cü ilin may�nda P.D.Sisianovun �mrin� �sas�n �r�vana yürü� etm�y� haz�rla�an müxt�lif növ seçm� qo�un hiss�l�ri haz�r v�ziyy�t� g�tiril�r�k Tiflisd� c�ml��dirm�y� ba�lad� [10, 258].

Page 139: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

139

Bunun �v�zind� Sisianovdan qo�unlar� il� �r�vana yax�nla�araq �ran qo�unlar�n�n yolunu k�sm�sini xahi� etdi. Sisianov bu t�klif� o ��rtl� raz�l�q verdi ki, M�h�mm�d xan Üçkils� monast�r�n�n r�hb�rliyin� rusp�r�st �osif Arqutinskinin ölümünd�n sonra t�yin etdiyi özün� «s�daq�tli» olan Davidi rusiyap�r�st Danill� �v�z etsin v� 500 n�f�r rus �sg�rinin �r�vanda yerl��dirilm�sini t�min etsin [4, 611-614]. M�h�mm�d xan Sisianovun hiyl�sini ba�a dü��r�k n� Üçkils� patriarx�n�n d�yi�ilm�sin�, n� d� rus qo�unlar�n�n �r�van qalas�na daxil olmas�na raz�l�q verm�di [14, 143-144]. General Sisianov bu hadis�d�n �r�van xanl���na hücum üçün b�han� kimi istifad� etdi.

Bel�likl�, P�mb�k vilay�tind� möhk�ml�nmi� rus qo�unlar�n�n �r�vana soxulmas� üçün Davidin Danill� �v�z olunmas� m�s�l�si yenid�n günd�m� g�tirildi. Rus qafqaz�ünas� V.A.Potto v� eyni zamanda erm�ni tarixçisi V.A.Parsamyan bu h�qiq�ti etiraf ed�r�k yaz�rd�: “Bizim �r�van xanl���n�n i�l�rin� qar��ma��m�za b�han� Üçkils� taxt� üstünd� David v� Danilin mübariz�si oldu” [14,129; 12, 20].

Bel�likl�, 1804-cü il may�nda rus qo�unlar� Sisianovun komandanl��� alt�nda �r�van xanl���n�n s�rh�dl�rin� yax�nla�d�. Qeyd olundu�u kimi, rus komandanl���n�n bu yürü�d� �sas m�qs�di Qacar qo�unlar�n� C�nubi Qafqaza, o cüml�d�n d� Az�rbaycan�n �imal�na buraxmamaq, mühüm h�rbi-strateji �h�miyy�t� malik olan �r�van xanl���n� �l� keçirm�kl� Rusiyan�n regionda g�l�c�k hegemonlu�u üçün z�min haz�rlamaq, Türkiy� v� �ran s�rh�dl�rind� keçilm�z s�dd yaratmaq idi. Bunun üçün Rusiya dini amild�n istifad� ed�r�k, erm�nil�rin d�st�yi il� özün� türk-müs�lman dövl�tl�ri olan Osmanl� impe-riyas� v� Qacarlar �ran�na qar,� dayaq kimi «erm�ni dövl�ti» yaratmaq plan�n� h�yata keçirm�y� çal�,�rd�. T�sadüfi deyildi ki, rus tarixçisi P.�.Kovalevski özü etiraf edirdi ki, Qafqaz� i��al etm�y� gönd�ril�n P.D.Sisianova öz h�rbi planlar�n�n h�yata keçirilm�sind� “erm�nil�r� xüsusi diqq�t v� qay{� il� yana,maq” v� onlar� “müdafi� etm�k” tap��r�lm��d� [9, 79-82].

Bundan �lav�, P.D.Sisianova erm�nil�rin xristian olmas� v� Rusiyaya s�daq�tli olmas� bax�m�ndan onlar� sevgi il� öz himay�darl���na alma��, onlardan istifad� etm�yi tap��rm��d�lar [9, 79-82].

Sisianovun �r�vana yürü,ü zaman� �r�van xanlar�na x�yan�t ed�n erm�nil�r ona b�l�dçilik edir v� rus qo,unlar�na maddi yard�m göst�rdil�r. Erm�ni mü�llifl�ri bu fakt� iftixarla qeyd edirl�r [6, 95-96]. Bu fakt� rus mü�llifl�ri d� etiraf edirl�r. M�s�l�n, V.A.Potto yaz�rd�: “Sisianov v� Qudoviçin G�nc� v� �r�van xanl���na yürü�l�ri zaman� arxiyepiskop �oannes v� rahib Nerses 1500 n�f�rd�n ibar�t erm�ni d�st�si toplad�lar v� özl�ri d� bu d�st�nin ba��nda durdular” [13, 722; 14, 138]. Bütün bu faktlar erm�nil�rin C�nubi Qafqaza, o cüml�d�n Az�rbaycan �razisin� g�lm� olduqlar�n�n, buna gör� d� ya�ad�qlar� torpaqlar� deyil, i��alç�lar�n m�nafeyini müdafi� etdikl�rinin bariz nümun�sidir.

Çar Rusiyas� Az�rbaycan xanl�qlar�n�n i��al�n�n h�yata keçirilm�si planlar�nda xristian qüvv�l�rinin, �sas�n d� erm�nil�rin köm�yind�n, erm�ni x�yan�tind�n dövl�t s�viyy�sin-d� istifad� edirdi. M�s�l�n çar�n h�min dövr� aid bir f�rman�na erm�nil�r haqq�nda ayr�ca b�nd daxil edilmi�di: “…H�r cür n�vazi,l� erm�nil�ri özünüz� c�lb etm�yi sizin xüsusi n�zar�tiniz� burax�ram" [3, 436].

Page 140: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

140

�razisind� ya�ad�qlar� dövl�t� x�yan�t ed�n erm�nil�r is� rus qo�unlar�n�n bu yürü�ün� böyük ümid b�sl�yirdil�r. M�lik Abovun o�lu Rüst�m v� Qriqor Manuçaryan öz atl� d�st�l�ri il� rus qo�unlar�na köm�k edirdil�r [bax: 14, 150; 12, 21].

�r�van qalas�n�n Rusiya i��alç�lar� t�r�find�n birinci mühasir�si zaman� (2 iyul-3 sentyabr 1804-cü il) qalan�n müdafi�sin� r�hb�rlik ed�n M�h�mm�d xan Qacar v� qayn� naxç�vanl� Kalbal� xan qala sakinl�rini ciddi n�zar�t alt�nda saxlay�rd�. Erm�nil�rin x�yan�tin� b�l�d olan M�h�mm�d xan Qacar inand��� adamlar�n ba�ç�l��� il� qala divarlar�nda güclü n�zar�tçi d�st�l�r yerl��dirdi. H�tta, gec� vaxt� öz adamlar�n� tan�maq üçün onlara xüsusi parol t�yin etmi�di v� bu parollar tez-tez d�yi�dirilirdi [17, 49]. �r�van qalas�n� mühasir�d� saxlayan P.Sisianov acl�q ç�k�n rus �sg�rl�rin� bölg�d� tax�l axtar-ma�� �mr etdi. Yerli �hali dü�m�n� yard�m etm�m�k üçün tax�l� iri küpl�r� doldurub yer� basd�rm��d�. Sisianov gizl�dilmi� tax�l� tapanlara 50 q�pik gümü� pul verm�yi v�d ets� d�, bunun heç bir n�tic�si olmad�. Bu zaman i��alç�lara qo�ulmu� erm�nil�r ba� koman-dana Üçkils� monast�r�n�n �traf�nda az�rbaycanl�lara m�xsus biçilm�mi� tax�l z�mil�rinin oldu�unu çatd�rd�lar. Lakin, i��alç� rus qo�unu g�l�n� q�d�r ir�vanl�lar�n bütün tax�l z�mil�rini yand�rd��� üçün bunun da faydas� olmad� [7, 338-339; 10, 272]. Buradan erm�nil�rin x�yan�ti il� yana��, Üçkils� monast�r�n�n �traf�ndak� �razil�rin erm�nil�rin yox, az�rbaycanl�lara m�xsus olmas� üz� ç�x�r.

T�cavüzkar Rusiya ordusu v� onlara köm�klik göst�r�n erm�nil�rin Az�rbaycan torpaqlar�nda h�yata keçirdikl�ri i��allarda h�r�sinin öz mara�� vard�. �ran v� Osmanl� imperiyas� �razisind�n �r�van xanl��� �razisin� ax��ma�a ba�layan erm�nil�r yaranm�� v�ziyy�td�n istifad� ed�r�k Az�rbaycan�n q�rb torpaqlar� hesab�na «erm�ni dövl�ti» yaratmaq niyy�tl�rini gerç�kl��dirm�y� çal���rd�lar. M�qs�dl�rin� yetm�k üçün d�rid�n-qab�qdan ç�xan erm�nil�r rus komanndanl�#�na müxt�lif cür m�xfi xarakterli m�lumatlar verir, Rusiya hakim dair�l�rin� müxt�lif m�zmunlu m�ktublar gönd�rir, onlar� özl�rinin “xilaskar”� hesab edir, rus qo!unlar�n� �r�van�n i!#al�na !irnikl�ndirir v� s�birsizlikl� onlar�n yollar�n� gözl�dikl�rini qeyd edirdil�r [bax: 4, 627]. Rusiya dövl�ti is� öz növb�sind� onlara köm�k ed�n erm�nil�rin “c�surlu�unu” yüks�k qiym�t-l�ndirir, onlara tez-tez yaz�l� t���kkürl�r verm�kd� öz s�xav�tl�rini �sirg�mirdil�r [bax: 11, 7-30; 8, 62; 16, 103].

Art�q II Rusiya – �ran müharib�si (1826-1828) zaman� erm�nil�rd�n p�rak�nd� ��kild� deyil, konkret h�rbi qüvv�l�r ��klind� yaralanma�a ba�lan�ld�.

Qeyd olunan müharib�nin gedi�i zaman� Rusiya imperiyas� daha çox Osmanl� dövl�ti v� Qacarlar �ran�n�n s�rh�dind� yerl���n, strateji �h�miyy�t� malik �r�van v� Naxç�van xanl�qlar�n�n i��al�n�a diqq�tini art�rd�.

1827-ci il 11 may tarixind� knyaz Paskeviç Tiflis h�rbi qubernatoru gen.-yav�r Sipyagin� erm�ni batalyonu yaratmaq üçün 12 b�ndd�n ibar�t t�klif vermi�dir. T�klifin ilk b�ndind� qeyd olunurdu: “...ya�� 18-30 aras� olan könüllü erm�nil�ri toplay�b mumkün oldu#u q�d�r tez yürü!� gönd�rm�li ki, onlar qo!unu �r�vana q�d�r apara bilsinl�r” [15, ��.1-5].

Tiflis h�rbi qubernatoru gen.-adyutant Sipyaginin �mperator h�zr�tl�rinin Ba� q�rargah r�isi, gen.-yav�r baron Dibiç� 15 may 1827-ci il �� �� raportundan b�lli olur ki, Sipyagin xüsusi Qafqaz korpusunun komandiri gen.-yav�r Paskeviçin tap��r���na

Page 141: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

141

�sas�n könüllü erm�nil�rd�n 117 n�f�rlik 1-ci d�st�ni formala�d�raraq silahland�rm�� v� Tiflisd�n Üçmü��zin� do#ru yürü!� ç�xan qo!unla birl�!m�y� gönd�rmi!dir [15, �.6].

Baron Dibiçin general Paskeviç� yazd��� 2 iyun 1827-il tarixli cavab m�ktubunda erm�ni d�st�l�rinin yarad�lmas� haqqinda imperator I Nikolaya (1725-1755) m�lumat verdiyini v� imperatorun bu t�dbirl�rin “indiki zaman üçün vacib oldu#unu v� daimi erm�ni d�st�l�rinin yarad�lmas� üçün xüsusi s�rancam” ver�c�yini bildirdiyini qeyd edirdi [15, �.7].

Gen.-yav�r Sipyaginin baron Dibiç� 17 iyun 1827-ci il tarixli raportundan b�lli olur ki, Tiflisd� 100 n�f�rd�n ibar�t 2-ci erm�ni d�st�si yarad�laraq, silahland�r�lm�! v� h�r cur l�vazimatla t�hciz edilmi!, Xerson qrenadyor alay�n�n podporuçiki Akimovun komandas� alt�nda Tiflisd�n �r�van �traf�nda h�r�k�td� olan qo!unlarla birl�!m�k üçün yola sal�nm�!d�r [15, �.9,10].

Dig�r bir s�n�dd� – Tiflis h�rbi qubernatoru gen-yav�r Sipyaginin qraf Dibiç� 21 avqust 1827-ci il tarixli raportunda gen.-yav�r Sipyagin qraf Dibiç� 67 n�f�rd�n ibar�t 3-cü erm�ni d�st�sinin yarad�ld�#�n� v� ehtiyatda olan kapitan Beburovun r�hb�rliyi il� avqust ay�n�n 21-d� laz�mi l�vazimatlarla t�hciz edil�r�k general-leytenant Krasovskinin d�st�si il� eyni mar!rut üzr� �r�vana yürü!� ba!lad�#�n� bildirirdi [15, �.14].

C�nubi Qafqaz�n f�thinin ba�a çatd�r�lmas� üçün �r�van xanl���n�n i��al�n� qar��s�na m�qs�d qoyan Rusiya imperiyas� generallar�n�n1827-ci ilin aprel-iyun aylar�nda ard�c�l olaraq gördüyü bu t�dbirl�r m�hz �r�van qalas�n�n 57 gün (27 aprel-23 iyun) davam ed�n q�hr�man müdafi�si (i��alç� ordu t�r�find�n III mühasir�si – red.) dövrün� t�sadüf edir. 3-cü erm�ni d�st�sinin yarad�lmas� is� m�hz S�rdarabad v� �r�van qalas�n�n sonuncu q�hr�man müdafi�si dövrün� t�sadüf edir [Bax: 1, 334-345].

Rusiya imperiyas� C�nubi Qafqaz� �l� keçirdikd�n sonra Az�rbaycan�n q�rb torpaq-lar�nda yerli az�rbaycanl�lara v� qon�u müs�lman dövl�tl�rin� qar�� “erm�ni bufer vilay�ti” yaratmaq m�qs�di il� erm�nil�rin göst�rdikl�ri bütün köm�kl�rd�n, o cüml�d�n maliyy� v�saitl�rind�n istifad� edirdi.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. �r�van xanl���. Rusiya i��al� v� erm�nil�rin �imali Az�rbaycan torpaqlarina köçürülm�si. Bak�, 2009. 2. Umudlu V. �imali Az�rbaycan�n çar Rusiyas� t�r�find�n i��al� v� müst�ml�k�çilik �leyhin� mübariz� (1801-

1828), Bak�, 2004. 3. ��, . I. ������, 1866. 4. ��, . II. ������, 1868. 5. +# �� ?._. !� ������ ��% "�� �� ��� ������� 1722 $ 1802 �. ^?&., 1869. �.I-III. 6. _����%" {.�. ?������"�"�� =� �"� ���"�� � @���� � "����� XIX �. !����, 1959. 7. `#&���" w.�. {�������'� 1803 � 1806 �. ^?&., 1866. 8. ���������� ��� "�� (�=), . I. ������, 1900. 9. ���������� ?.\. {�����"�� ������� @�����. (\� �������� ����), ^?&., (&�� ����"�� ��""��). 10. ?������"�"�� =� �"� ���"�� � @����, . I, (1801-1813 ��.), (�&.��. $� ���. �.?.��%"). �����",

1972. 11. ?������"�"�� =� �"� ���"�� � @���� � �� �� ������� �"���"��, ($� ���. _.!.�����%").

�����", 1978. 12. ?�����%" =.. \� ��% ���%"��� "���� 1801-1900 ��. �����", 1972. 13. ? =.. ���������% ��"� � ���'"�� ������, �$�����, ����"��� � &������%�, . III, ��$. 1-4,

^?&., �#&� �. 14. ? =.. � ���}��"�� �#���� �������� �� "� �������, . I, ������, 1901.

Page 142: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

142

15. @�������� _�#���� ��""�� =�""-\� �������� ���� (@_=\), �. 846, $. 16, ��. 4336. 16. ^&�"�� �� ������ ��% $���"�% ��� "� �� � $����" ������� (^!�!?�), ��$.VI, ������, 1888. 17. �#&� �. �$���"�� �� $��% "�� $��>�� ��� � ���"��. ^?&, 1811.

Guntekin Najafli

ARMENIANS AS A TOOL IN THE OCCUPATION OF NORTHERN AZERBAIJANI KHANATES BY THE RUSSIAN EMPIRE

SUMMARY

Keywords: Northern Azerbaijan, South Caucasus, Armenian Gregorian Church, Russian Empire, tsarist Russia’s policy

The invasion of the Northern Azerbaijani khanates in the first quarter of the XIX century took an important place in the Russian Empire’s foreign policy. Attempting to seize South Caucasus, including Azerbaijan, the Russian Empire in order to implement this policy used all the means. Trying to make use of Russia's invasive plans, Armenians did their best to help the realization of this intention.

In 1801-1828 in the occupation of Azerbaijani khanates by Russian Empire the Armenian Gregorian Church and the Armenian businessmen took an active part. Even with the instructions of the Russian Empire, were created special military units consisting of Armenians in Tiflis and sent to help the Russian army which had encroached the territories of Azerbaijan. The author of the article, based on the primary sources highlights tsarist Russia’s policy, i.e. in order to implement its invasive intentions they used the Armenians as a tool.

<[ ���� �����6J�

%?�%'(��#�( ��9?� $� #�@���= �� �@%�^�)���#+�� @%9'?� ��9?�#+�<� <�#��#�*� ( $%�*�? $�'�*��� XIX *%+�)

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: �}"�� ������, ^����"�� ���&���}�", @�������% ��$���%, ���%"-�������"���% *����', $�� ��� *����� @����

{�����"�� �����"�� ��"� � ���&���}�"�, � � ����� � �}"� ������� ��"���� ��}"� ��� � �"�>"�� $�� ��� @������� ��$���� � $���� �� ��� � XIX ����. ��%"�, � ��~ �����', $� ����' � �&� ��""�� �" ������ ��$�'��� ' ������ ��'"�� $��"� @���� � �������� �� � � � ���� ��%����� ����� ���.

= $�*���� ������"�% @������� ��$����� ����&���}�"���� ��"� � � 1801-1828 ���� �� ��"� #��� �� $��"����� ���%"-�������"���% *����' � ���%"���� $���$��"��� ���. ? $�#��"�~ ��������� ���� �� � ������� &��� ��}� ��������"� �&�� ��"���� ��� � �� ���%", � ��� &��� $�����"� � ���&���}�" ��% ����"�% $��� �������� �����.

= ��""� � � '� "� �"�� $����� �"��� �����"� $�� ��� *����� @����� $ ��$�'���"�~ ���%" $�� ������"�� \����"��� ��"� ��.

Page 143: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

143

#%*%���) +�*+�@ � *�@�*� *�%9%��: ���%����� *%'�+�� %���* � $������%�� <��&%*

#�"� �� �'�%*�178 [email protected]

Açar sözl�r: Rusiya imperiyas�, Qafqaz, ilhak, Osmanl� imperiyas� +J[��"\� �J�"�: @�������% ��$���%, ������, ���$�"��%, ����"���% ��$���% Keywords: Russia empire, Caucasus, expansion, Osman empire

+������% ����# ��$�� ������# �"���"�~ ������ ������ $�������� � ��&� $��� ��'"� �"���"�� ������� ���}��. ?��>�""�� �" ���� � � �# ����"# &�� ��}�" ��-�� ��""-� �� �������� � ��"������� �"���"�% ����� � ���"�# � ���$�����# ��%�. _�$�� � "� ���"� ��� "� ������ ����� �����"���� $���� ����"%� �� � ������ ����, "� ~�-��$��� &��$������ $��� � $����� +��� � `����"����, ����"%~��� � !����"�� � ^�������"�� ��%��. ���"� ��� � �� ���"� ��}�#"���"� &�'&�. ��~� � ~}"�� ����, "���"�% � XV ����, "������% � �#��� ����"��� ��$����.

` �������� ���$�"��� ��� ' ^����"� ������� – ^����-{�$��"�� ������ "������% � �� ��� ������� ��"� �� – ������� ����"��� ��$����. =��%"�� ���"� "� "���� ^����"� ������� &��� � �"�� ������������, �#��"��, �#�' #�"��. ����"���% ��$���% ������ ������ ���������� �����"�% ��� ���� % ��'"��, " "���%����% � �"� �� ���%"�%, � @�������% ��$���%, "�$� ��, � �������' $� ��� ' � �������� ' ��&% ���������� "���� � �����. @�������% ���$�"��% "� ^����"�� ������ ������� "���"-��&�� ��'"#~ &�'&# ��*�� �� ��~ ��&�# � ���� % ��'"� '. ^ ��"#�>��' � $��&����~���� � &��� �"���""��� ������ $� ��"���, ��*� &�� ����' � ���� $���� ��'"�*� – ����"��� ��$���� �� $��'~.

=�"�"�% � "����'� � ��������� $���# � ���� ���� � ��}��� �"��. @������� ���"���"�� ��"����, � $���"�� ������ "���� ����#� "���"� ' � #��� ���"�% �}"� �������. 23 ��% 1804 ��� \��" $ ��&��� ����� �#����� ���� �� ���&���}�"�, " " � &��� ����"# �. = �~�� 1804 ��� "������' $����% �#���-���"���% ��"� (1804–1813 ��.). ��� &�� ���% � �����"��� � "����� ^����"� �������: ����"*��, ����*��, �#�����, ��&����"*��, �������� � ��. � $������ #��� ��� ' � � �%����% $���. ����"����, ������"����, `��&�" ���� � ��#��� ����&���}�"���� ��"� ��}"� &��� ����' �"�"�� ���� �#����� ���� _%"�}� � ���� � ����"� (_�"��) � `}����, ��� $��"������' �����>� ' �� ������. {� �� $���$������' ����"�"�� � ����� ��#��"��� *������� �����"��� "� �.�� ��� � ����"-�# � �������� $���"*�� ���&���}�"�. !#� ��� ��" ������"���� ��}� $��"����� ��� #$��"�� $� �� �#����� ����.

^���"�} \������ ���� ����� – �.�.$.�. =��#��� "�#�"�� � �#�"�� \"� � # � �� ��� ww

Page 144: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

144

^$� ����"�� $����}�"�~ *������ ���� ����' "� $� %}�"�� ���� ��� � �#�#�'��"��� �������. ?������ � ��#}�""� &�'&�, ��� #$��"�% $� �� ���� ��� �#����� ���� � ���$��% �� *������ ��� ��� ���� ��~ `���� �"�, ���"�, ��&����, ���&���}�"� � _�#��� [2, 3, 4]. !�}�# �� � ����"��#~ ��$���~ �� ^����"� ������� $� #$��� $��&"�� �����"�% $����}�"�� ��������� ���� "� `��&�" , _%"�}#, �����# � � *��� �� #�*�� � ����"� [5].

= �����"� ���"��� �#� �"� �� 1809 �� � ����� �"����, ����"���� ������'*�� ����}���% $����� ��� #$� ' $� �� «��&"�� ���� "�>�� "�$��% ���� �������� }� ����» [6]. "�����"�� $������ ����}����' � � $��'�� ����"� �����% �}� _���% ��#$�-{�� $�>�. 21 %"���% 1811 �. ��������� ��$��� � �����"�� I ����� #��� �#�� ' ��� ��""�� $��� #$"��� ��*��, &����""�� � ����"� ��#���� �# � � � �#�"���� �� � "�$��% ��%�� @����. _�"���� `.=.`����� � ���� ��$���� «w���� �"�� �$�&� #$�����"�% ��������� ��"���» �����"���� $�����' ���%"�� #�� "� ���������� "���� � $������' "� ��~ � �"# �#���"� � [7].

^���#� �� � ', � ��������� ��� � ����� �"������#~�#~ ��'. ���, � &�"� +��# $��"����� #��� �� ��}� ����� �"*�, $��>��>�� "� $��'. �& � � ����������' � ^ ��&#�, � #������� "� ��%�' � � ����"� � ����� �"*�� � ����"��� ��$����� [8]. = $��'�� ����� ����&����� \&����� ��"� �# � ��"#� ����"��� ��$���� ��}� �&����' &�'&� � ���������� ������ ��%�� � �~�� � ����� �"����� ������'*��� [9]. ^ ��&#� � $����}�"�� ��������� ���� "� �}"�� ������ ����� #���# ���� �����"�%�. <��#�#����� ����� _���& $�>� � &����"�� � ������ # � 1828 �. $����, � � ��#��� "�$���"�% @������� ��$���� "� $������ ����"��� ��$����, "�� "�$�� ' � �� ��, ������% ���&�>���� ��"�. �" $�������� "�$���� ' $������ � ��� �"�~ ����� �"���� � ����"���� &���� � $������' � ���"���� >������ ($��"*��) [10]. = �&��"�� ��������� $�>� ���"���� ���� %�, � ��}� $���� ��%� �����"� � `���� �"�, ������', � @�������% � ����"���% ��$���� "�������' � �� %"�� ��"�, ��������� � ��"� ��}"� $��� ' ��#� ��#�# � "� ���� ' $�"� '�% �%������ @���� [11].

����"$�'���� ��� � 1829 �. "�"�� ���'"�� #��� $ ����"��� ��$����. �"� &��� ��>�"� ������ ���#"���*�� "� �������. ?����� �������� � ����# @������� ��$���� ������ ���"�"�. @���% "� ����� $���� "� $������# �� �������� ����"��� ��$�����. ^ ��#�� � �"�, � �#�*�% "� ���� #� #$� ' @���� , ��� "� ������� ���� [12]. ^ $� �� � � ^ ��&#� "�$�������' ������*�% ������� � ����� � ^����-&�� {�"�. ^#� �" &���� $��' ��������, ���� "� $���# $���"� � ����"��� ��$����, � &#�# }� ' $ �#�#�'��"���# $���#. `�����*�% �������' ���"��� $���"� �� � ���"#���' ���, � ^����-&�� {�" � ���% � ^ ��&#��. @������� $��'� � ��&��� ���� ' �� �� ��� ����~�� ' � ~�'�# � ����"$��. �" ��� ��, � &�� $��� ����"��� ��$���� �������� "� #��� �% ��&��� '�% �������� ���� �. ^#� �" "��"���� �� ���� ��� ��"����-�#&��"� �� ��������.

= �"*� 1830 �. ���"� �� ����� &���""�� �������� �#}�� � &�$��$���, ", $-$��}"��# "�� ������ "� �, � ����"� #����� $��� � $���"�"��

Page 145: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

145

�#�#�'��"���� ���"�, ������ [13]. �� � �, �� ��, � }� ���� ��%��%� \��� �����', &�� ��>��' � 1842 �. � �������� ����� ���� "��&� ���}� !#������� [13, 14].

@�������� �� ��� .+��}�, �"������#% � # �� #�*�~, $����: «�#��*�� ��$�� � "�� ����������� $����"��� � �����"�%�� &�� �'� "��"��'"�, � % #��� $� ���� ���$� � "� �� �"� &����# ("�$#, ^#�#��, ? �)… w��"���% $�>�� � �����% ���$� �, #��� ���� "� �������' �����"���*�� "���"� }��"�… �#��*��� �#� �" �'� � ������ ���� ����, ��"% � � ��� ���$� %��, - ������ ��'", �'� � �� #� #$� ' � # ����~ @����. ?����"� }�, &� ��>�� "� �� �"� &����# &��� $�� ������ ����>�"" "��������� � �'� � ���# �������"�� $"% �� $���"����� �����"� �, ��� ���"� $���� ��� ��% �������».

w��� �% "� ��}�#"���"�� ������� ������� $���}��� ��� � ' ��&}-��"�� �������� ���� �"# ��""�� ����. �"� $� ����' ��&�� ' ���$� � ^#�}#�-���� � "�$#, ����>��� "�$���"�% "� �#����� ��� ���. =�}" �� � ', � $���# � ��� ���"���� ���� �� � ?�����"������ ����� "� ������� # ������� ��� ����*��. w�$�"�� ��}�, � � 1807 �. ������� ���� $���%�# �#� �~ ���"� ' ���"#~ � "�$�������#~ ���}�# $� �� @���� [15]. = 1822 �. ���"���� ���� � $��� #$��� � "�&�# ����� ��% $����� � ^#�#�, @��# � "�$# ��% ����� "� #��� �% � $��� $� �� ��������� ���� ����� " � �����������, �&���"�����, ����� �"�����, ��&����"�����, �#�������� � ��. $����"��� [16].

���, ������� ���}��� ��>��� #��� ' � �#�'&# "���� ^����-{�$��"� �������. = �"� �� ��#��" �, � ��� "� � ������': «������� �� �#&�"'~ $�� ����' � ����"$�'��� ���� "����������� @����. �#���, �����% ���$� %�� "�$~ � ^#�}#�-����, $���"��� ��� "���� ����# ���%"�~, � ������' ��#}� ' �� $� �� "��, � ���>�� ��� #�$����� � � �» [17]. ����"���� ��� $� ���% &����"� ' �&���" � ������� $���� ��*� �������� #����. ^ � � *��'~ �����' ^���� ����-$�>� $��&�� � �&���� � �������� «� "�����"��� $������ ' �� � ����� ' �� "�&������ �����"��*��, � &� "� ����>��� ��� ��#� $� �� ��#��, "� "�"���� ����� � }��� ��#}"» [18]. ����"���% � �"� ��� ��� "��$#� ���� "�$���"�� �#����� $� �� �&��� � �������, %��%~����% $���""��� ����"��� ��#���� ��. = �� ����� "�$����, � ������� � �&���"� ���� $����� "�$���~ "� �������#~ � �"# � ���� ��'"�� ���$���*�� %��%~ �% ��>' �� "���. ^���� ���� $�>� ���#����% &���"��� ������'*�� �&���" � ������� "� "��#>� ' #����% �������-���"��� ���� [18]. = �"� �� ��#��" �, �� ����""� ��% �#� �"�, �� ����� ���������' ��� "�� ���#&�"���� $����"�: «< � �&���"���� � ���������� $����"� �� % �� ��#� ��#$$, �"� �� "�� ��$���#� �����, ��� $�&�� � �����""� $����"� � � ������� � ����"���# ��#���� �#. `�#��% ��#$$�, � % � ���$� ����#� ��# � ���" ��#� �% "� �����, " ��-�� "��� � �"� �"�"�% �� �# �, $���}�~ ��� ' �#�"�. _�#$$�, $��"%�>�% �����, "���� �% � }���"�� $��� ���$� � ��% ��$�����"�% (��#$$�) �����"��. +��>�� ���"��" ^���� ���� $�>�, �#��%, � ���#~��% ��#$$� #}� "� �� �""� $# �,

Page 146: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

146

"� $��%� ��, &�'>� #���%� �"���"�% ��#$$�, ��%��� ��, � ��������� �� &������""� '. = ��� $�}�"��, ���� $���� – � $�� �, � ��>�� – # "�� � $���"�"��, "� $� �$�"" $���� �"# �&�~�� ' $�%��. ��"�� ����}�� �% "���}�� "� �� � �"� � ��� $�}�"�� ����}�"�� ���� � ���$� �, � � , $ ��� �����, �� �� �� ����% ���� "� $����"� &#�# $��"�� '�% $�%��#, $�"� '~ ���# � �" ������, � &#�# ��}"�� &���� $����"� ������� � ��#���� �#» [18].

= 1825 �. � ^ ��&#� "�$�������' ������*�% ���������� �"%��� � � ��>�" � *��'~ $������' �"���"�� � ���������� �����. = ��� 1826 �. �� "�$� � ^ ��&#� �� $��'~ "�$�������' ��}� ������*�% ����"*�� � ����� �"*��. = �� ��� � � ������*�� "������% ����� "�� &��� ��""�� ��% ��' +��&#�� �������, � ��� $&���� � $����� # �������. ����"���� ����" � �~�� 1826 �. �� ���$��#"�� � "�$# #� �������' ���"���� ��""�� ���&�� � �����. ^ ���� ���"��" "�$� ^���� ���� $�>� &�� � ��"�", "��� �"�$���� $�>� &�� "��"���" ���&#"�#}"�� $�>� ���}�-����" ���$��#"�����. 5 ��" %&�% 1826 �. &��� "�$� &�� ���"����" ����� ���>�� �����% �������. ���}�-����" (��� ����"�*) &���� ������ "� #����% ' �� "��������� '. !�� "�� $������ ���… (���� 18 ������) ���� $���%�# � ���"� � [18]. = � }� ��# ��������*� ���� ���"� � �"�$���# $�>� � � *��� $����}����� ��� #$��"�% ���#&�"*�� $� �� ��������� ���� � ������ #&�}��� $�� �"*�� � ������"�� ��� � ��� �� ����"��� ��$���� [19]. ? *�"�� ^����-&��� {�"�, "� ?���&���}'� �#&�"� � ����' "���*�, ����"*�, �"����*� � ��. �#�#�'��"���� $����"�, «"���� ���~��� $��&���� ��'" $% '� ��%� > ��� � ��&��'» � � ��� «$� �~ ���"#~ ���$� �~ � ����"���# ��#���� �#» [20].

�� � 1828 �. � ^ ��&#� � $��'&� $��� � �#� �"# � ����}�"��� $��"��"�% � $����""� � "�$�������' >�$�#����� � "� #�������� &��� &�#��"&��, ����"-_���� ��# �� #��� � ��� -��# ������� � `#"��#��-��# ����&� �� [21].

= 1828 ��# ��������� ���� � ���"������ ���� ��'"#~ ���$���*�~ $� �� ��������*�� � $������ �� � $���%��. ? ����� \����� ����>�������, $���"���""�� �� � $���# � ��� ��������� ��*���, «!� &��� ������ ���"��� $�����}�"*��� ?� � � ��"��� � "����� �� "� ����"%��; "� ����"��� "��, � ���� "�� &�� ���� � � "� #��� #���}� ' ���$� � ���� "�$�» [22]. "�����"�� ���������"�% $� �� ����"��� ��$���� ����������� ����� "�� $���� � ��� � �����"�, "���%��� "� �#���� ��""� ��#}&�: \����� �}#��", ^#� �" ����-_����, ���'-_���� ��$��"�-w����, ^#� �" ���'-_���� � ^#� �" ��"-_���� ($�"� ��%: ����-_���� !���� ) [23, 24]. ���, �}#��" � ���� ���� $���� ��&����"���� "���� � ��� 1805 ��# "� �.�#�� ����� «����>�""#~ ���&� '» ����"��� ��$���� � $������� "���� '�% � �~�� � @�����, � &� «����"� ' ��&% � $�'��� '�% "�>�� ��#��� �� � �$��� ���». ? �"�"�~ \. �}#��"�, �������"� ���%"�� � � �"� ����"��� ��$����, #� �"���"�� >���� � ��� � "�$��"��"�~ ��*�� �������� ���� �. ^#� �" ����-_���� $�������� $���� ' ������ � � ^ ��&#�: «$���", ���� &� $����"�, }��#��� ��&� � ���"� ��%, #&������' �

Page 147: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

147

����>�""� #��"�"�� �#�*�� ��� �� � ">�"�� $���"� �� @����». ^#� �" ��"-_���� &��"%� "���~ � ����"��#~ ��$���~ � "���}��"�� {��#&�"'% ����� ���" ���, ��� �&������#~��� �� #�*�~ � $��'�� � w����~ I [25]. ����-_���� \"� � ��$�� �� #�� "� ������� $����: «�#��� ������ � "�� �'� �" ����"������ �#��� $� �� ����� ��""� @����, *��' ��$�� �� �� "� ������� ����~�����' � ����� $������"�% � ���� &�� '�� �������� ��: $�� �# � ��� �#��""� �"�� $���$�� ��� *��� "� &����� "���� ���"�…» [26]. ��"�� "�� ��� "�*�"��'"�� &��� ��""-$�� ������� ������, ���� ��� ^����-&��, $���}��� � ���� ' ���~ "��������� � �������� [27].

� �� "� ����*��� � � �"� "���� �#�#�'��"��� ������� &�� �� "��������� «�~������», � ��>�� ������������ �� ���%~��� ��������� ��"�. \� ���� $-���"�# &�"���~ ��"��������� ����� ��������� ��"�. ? �"�"�~ �"��, "���� � � ��"� &�� $�}�" ��% ��'"� '~ .?.������ $��� $������ �� ��&����, .�. 1817 �. ?��" ������ $���"�% ^����"� ������� � # ���}��"�% �������� ���� � � ����"� &�� �&��" *����. `�#��� ��� �~ , � ��"� "������' � ��#$"���> �&"�� ��""�� ���� ��� � 1830-� ���, � ��� ' �������� ���� ��%����� �� � ��% ��'"� '~ ����� !�"�#�� � 1785–1791 ���. ��� ��� �"���, � &�� &��� �$� ����"��� "���� ������� ���$�� ��"�"�~ �������� ���� � � ����"�. ��"�� �$�"� ���}" $��"% ' ��� �"# ��# �� �. ���������% ��"�, $ �# �, "������' � $������"�"��� �}"� ������� � @������� ��$����. w����# ��#$"��-�> �&"�� ��""�� ���� ��� "� ������� $���>�� ���� ���$�� ��"�"�� "� ^����"� ������� � � ���&���}�"� � XIX �. "��>&�"������ ����� � (�#������ #��"�%). �� $�$���"����� � ���: >��� \����� �~���������� (������"��� #����), ���-!#������ �����"���� � !#������-���"�� ����������� (��������; �~��"��� ��#��). ���� �, � ���&���}�"� "��>#&�"������� ����� ���$�� ��"%�� {��� ��'����, ��#�����, ����"���� >���� [28, 29]. = 1823 �. � �~��"��� ��"� �� �� %���' $����% ��� �% $�$���', � � 1824 �. $������>�" ������ . =�""�� ���� ��%, � ��� ������"#�� �#����% ����% "� ^����"� ������� (���"%) � � ���&���}�"� (`}��-+����"�) ������ }��� ���� � ����"�. = "����� 1818 �. ������ �����"��: ������, �����#�#����, !�� #��"��� ��"� ��, ������� ���, ��&�����"�, ��'"� �#>�"��� &��� �� �� ����� �~� $� �� *����� ���� � � ����"�. � "�� � 1819 �. $����"#�� � ����"���� $���"*�. _���"���"�#~��� ���������� ������� ����� ��$�'���� ������}"�� �� �� ��% $�����"�% "� ������>���% "���� [30, 31, 32]. = 1822 �. .?.����� ��$�� �� �#�#�'��"�� $���"���� � � !���#, �������"�� ������ � �� �" ����-�����', .�. $ ����� ������, &�'>�"� � �� "�� %��%���' #��*���� � $���������� >$�"��� [33].

27 ������% 1830 �. ��������� ����� $� ���"���"��� \.�.?�������� "��� �% "� ��%""� �$� ����"�� � � �"� ��� "� "�����"�% � $��' ����"��� ��"� ��"%�� `}��-+����"��#~ &��� '. !�}�# �� � ���� ����� $���>�� &� $� �#"����, ����>�� �� $��' ��"� �~���� $� ��

Page 148: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

148

�������� ���� � � ����"� � ����"�% ���� % ��'"� �#�#�'��"��� ��#���� �� "� �������.

?����� "���"-��&�� ��'"� ���}�"�� �������� _����#������, � ��� «&���� ��� �"�� ' ��&�# � ����». ? ��������� $���� ����"�%�, "�� #��"�� "� ������� $%����% «� ����% $����"�� ��" � ?�����~ � �#�*��~ – �#��� � ���}� ��&�" $�������� �� ?����� � ���� ��� �#�*��, ����� &"�}�""�� ���"�*� "�>�, � ���#>" $��"������' }� ��%�� `���� �"�, #�������� ��}�# "��� �������"�� ��"� ���, "��&�}��� ��'� � � �#�����. _���"�� }� ���$�� ��"� ���� �~������� &�� ����-!#���, %���>���% � 1830 �.» [34]. �" $����� �� ����� $� ���% #� �"�� ' ��%�' � ����"��� ��$�����. < ��%����~ � ��, � *�" � "��>&�"���� "������% � ����"��� ��$����. ��# $��$�����~ ��� ���������"��: «���� ��'��� !���#, % $��# "� ^ ��&#�; ���� �#"��� (�#� �") ��% �&�~��� $� �"���"�% >���� �, �� �� "� �"��, – � $� ��"� ��#��� ��� ��#. �" &#�� � *�$%�, � *��� � �� ������ �% �� %"��� �� �""�� �#�#�'��"» [35]. ?�� _����#������� $����}������' ���% ��""� �~�� � ����"��� ��$�����. �" � ������% &����"� ' �#�#�'��"���� "���� �������, �����"� ' &���� ���"� ��� � � $������ ' ���� �#�#�'��" � ��% �������, &��� &���� � &�'&� � �"���"��� ����� ������. � "��# $����"#�� ������ "���� `���� �"�, $���� "�� �#����, ����"*�, � ��. =�"�"�� &�� � ���$�� ��"���' "� ���� ��� `���� �"� � ^����-{�$��"� ���&���}�"�. _����#������ $� ���%, #� �"��� �" ��' "�� ^����-=� �"�� �������, ��"% ' `��&�"� � ��&�� ' ��}� ����&���}�"���� �����: ������"���, �#&�"���, ����>�"��� ��"� �� � ���� ' ���"� ��#���� �. `�� _����#������� $���}��� _���� � �����'. ?����"��# #����' ���� ' ��#���� � – \���� , �� %��� �� "��&� �. w� ^����-{�$��"� ������� $�$������� "��&� �����% \��� ���}�-!#������ (1842-1844 ��.) � ���}� ^#�����" (1844-1846 ��.). ? �"�� ��""��, � 1846 ��#, $ ��#��� - � 1848 - � �������� $��&�� ��� ��" "��& ����� �����% – !#������ ��". �" � ������% &����� ' � {��#&�"��� ���� ������ ��"� ��#���� � �� ���"�� ���������� $����" [36]. ����"���� ���� � $������' �"�#��"*�� � � �"� � � "��&� �����% � $� ����' $� ��$� ��� ' ��# �� �� � "� ��% ��%. \� ��&� $�� "� ^����-&�� {�"�, � �� "� "��"����� ��"����-�#&��"� �� ��������. w� ������"�� =��>�� `��*�� ^�� �, ��� &�#}����% �$�� ��������, ^����-&�� {�" $���� �� ' ��# ���� ��% ���"�"�% !#������ ��"� �� �������� � ���� � ���"�� �#� �"�. =�""�� ��"�� � !#������ �� $�>� ��&��� ^�� � "��"��� ' ^���� $�># �#&��"� �� �������, � @�>��-$�>�, ���$ ������ "���>���% � � � ��"���� #��, $����}�� "��"��� ' ��� $��"��� ^���� $�>� +����� $�>#. @�>�� $�>� ��� �# � ��� ����% &�����"�� � ?���}� � ��%� �� ���� ����� ����. ^�� ��������%. {% ' �#� �"� �� �� ����-$�>�, ���>�� �� �������, "�$� ��, $����}�� �#� �"# ���� ' ������>�� ���� (�����") "��"���"�� "��&� !#������ ��"� ��"����-�#&��"� �� � ���>���, �� ' ��# ����~ � ��"'��. �"� $��>�� � ��$�����#: ^���� $�>� {�" "��"�����% �������"� � ��"����-�#&��"� �� ��������. �� $��"����� � ��� �� ��� �#&��"� �� �� ���� ���������� $����": ���}� \����� – �#&��"� � >�$�#��,

Page 149: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

149

"��& !#������ ��" – �&������, +����� $�>� – #&���, �"%�' �����"�� (��� �&��) – �&���. < � ��*� ������>�� #���� &��� "��"���"� �#&��"� ���� � �� $������� ���"�� $�>�. = ���� �������� ���}��&" "�����' � ���}� \�����# � +����� $�>�, �"%�' �����"�� "� �&�����% $���"��� ' ���� ' ���"� � � �#�"���� � �������� ���� '~. !#������ ��" ���#����% $�� ��� ���"�, $� ��>���% ���$�� ��"� ' ��~ ���� ' "� ��� �� � ��������. ?-�"�"�~ ����� ������� � ���� ��� ���"��� ���� &�� &�'>� >�&��. ^���� $�># ������� $���"��� ' "� �&������', � ����'"�� �� �� � � ������, ����>�� ����'"#~ ���� ' !#������ ��", �� &� � � ' ��"����-�#&��"� ��, ���� &� � "�� ��������'. ���� � ���� �����' $����}�� &� ���"� � ����� "��� #����%�� �}" &�� &� ��� #$� ' $� �� �������� ���$�"��� "� �������. w������' ���$��. ? �� ������� ���}� ��#�� � !#� �, «�#����� >$�"� ������ ��� ���}"�, � &� $��% ' ����"� ������ ��}�# "��&� � ?� �, � &� $��>� ' $����"�� ��$�'��� '�% �� ���� � #��#����, � ��� " "���������% �� ���� '» [37]. ^���� $�>� &�� "��"���" �#� �"� ��"����-�#&��"� �� ������� � $�#��� 2- ��%�"� ����, �"��%}�"�� ����� ���>��� !#� ���-$�>�, ���"�#~��� ��""��� ������ � +� #��, " $���}�� &������ ��� '. ^#�#�-���� � ��� $����� � ' � ������"*�~ ��"����-�#&��"� �� �������. =�""�� ��"�� � !#������ �� $�>� "���%��%, � ^���� $�>� $�"��� "���� ������� $� �� �#�����, ��}� ���"� ' �� � $������"� ������ � ����"��� ��$����. w� ���� ��*� &��� ��� �" ����#����, ����� �&� ��""�� �" ����� � �&� ��""�� $������ ���� [38].

? ��#��� ��""��, !#������ ��" "� �&��"�� ����� ���$�� ��"%� �����"�� ����� �����%: ���"� �#� �"� ������� $���������' «"� &��"' $� ��# �#����� � &� ' � � �"� � � ��, � &� $ $����# $����"�~ ���"# '�% #��, ��� �����" &#�� ». ? ����� !#������ ��"�, « #��*��� �#� �" � "�$���}� ��'"� �����"� &�%�� @���� ��"# � � #��*��� ��""�� �� � �� �% � $��# � ���"� ��� ��% #"�� }�"�% �#����� &������� #���$��"��» [39].

^ ����"��� ��$����� ��%�������' "���}�� "� �$���"��. ? �����"�%� !#�������-������, «"��� "��"��� " ��� ��� ����# ��$��� ' $��� # � � �#� �"�. w ���� "� � �� $��� "� ��, ���� ����� ��% ���� � ���""�. w ���� � ����# $��>� ���}� ��#��, � ��� $��>�� … \&������ $�>�, # � �� " &�� «� ��������», $��'� ��� ����}�"�%: «���� � ���>' ���}� ' ����-��& ��� ^#� �"# &� ��-!��}��#, �� $����� � �"�», " ���"���% � � �#. �" $���� ���� #��"��� ���-��"�-������� � &�%��� ��# �, � " ��� $��� ' ��. � �� �� $��#>�"��� � $��"��"���» [40]. = «w����� �����%» ����� �%, � ���}� ��#� $��� ���}�"�% �����% � ��&���# "�$���� ��# $��'� � ��� � &�� � '�% � �#� �"#. = $��'�� �����% ������' "��������"� � ��� ��*�� � �#�����, ��"� � ���� # �#�#�'��" � ����}����' $��'&� $���� ��'� �� � $���. ^�%�� ����� �����% � �#�*��� $����}���~ �% ����� "���%����% $�� "�� ���% ��'"� ����"*� ���}�-��#��, "��"���""� "��&� !��� ���"�. w���%����% $�� ����� ������ ����� ��' ���-��" ����������� � 1840 �. &��

Page 150: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

150

$�����" � ^ ��&#� �� $��'~, " $������% � #��*�� �"� '~ � $����� � `���� �" «�"� �"��%}�"�%, �#}�% � ��"��». ��"�� � �&��"�� ������� �$������ w.\.?�������, � ��� ��� �� , � ���-��" �&����% ��>' � $&���}'% ���"� ��% � "� ��% ���}"� � $���&�� '�% � ����"��#~ ��$���~, ���"#��% &�� " [41].

?������� � ����"��� � �"� ��� ��}� `�"�%�-&��. ��"�� �� $��" &�� ����"# ����� ������� � `���"-��"�. ? *�"�� w.\.?������, �"����~����% "� �"��"�� .@#"���� (1861 �.), «"� &%���', � ��$�-"�"�� � � $��� � $��#}� `�"���'-&��# &��� ��% �� �&� ��""� ����>�"�%. {"�% `�"���'-&���, "� "� ��"������', � $���$��������� "��& "� � �"�� �% $���� #&��� �� «�����% ��� �� "�����"���». w ����% ����' $� �� �� � �#�*�� (���� ���� ' $�������# .@#"����) ���� "� &��� �#}�� ����#. �" ������ ���� � % ' ����� � ���"�*�� ��}�# ���% ���# � �����"��� ��"���, «���$����% �� '» � # ���� ��~ �'� «$� $���� ��'-� � �#�*��, ����"�� ��% ��&% ���"�� ����� � $���� ����% ��� "���� "���» [42].

������� ���� ��%""#~ � &��$��*���" "#~ ��&�� ��'"#~ &�'&# "� $� %}�"�� ���� ���"����� $&���}'%. = "����� 1853 �. �������' «�" ��&�"�"��» ">�"�% ��*�� � #����� � =� �"� ?�����"��'�. @��' >�� $ ���� ������ � �� ���� ��#�� ��*�� �� ����"��� ��$���� [43]. w���"�� ����� � ������� <��"��� !����� �#&���, "���%�' $� ���%"��� �&������ ����� ��% �����>����, ��>�� $���� � "� � �"# ����"��� ��$���� � #����' �� �&� ���' �������. `�% � � " � 1853 �. $�������� "��&� !#������ ��"� � "������' ��"�"�% � ������� [44].

= �~�� 1853 �. !#������ ��" � ����� � 10- ��. �%�� ����� $� ���% ��"% ' ������� � *��'~ ���'"��>�� ����"�"�% ����� ��&���# � ��� �~ � \���� �������. = }� ����% 8- ��. �%� ��*�� � ����� #���$��"�% _� ������� � ��"��"���. ��"�� ��� � � ���$��% �% "� $��"���� ���#�' � �.

4 (16) � %&�% 1853 �. ����"���% ��$���% "����� ��"# $� �� @������� ��$����. �� ��� ��$#�� "� ������ ����� ����� �����' � +� #��, �����"�, ����� � +�%�� � ��% $����}�"�% "� ������, ��� � $��'~ ������ �%�� ����� �����% "����������' ��"% ' ������ [45].

= �"*� � %&�% 1853 �. 5- ��%�"�� #��*��� �%� "�$�� "� $� ��. w����% ��}�# ? � � +� #��, ����"�� ���� ���"� ���"#���' "� �����"��$�', 18- ��%�"�� �����"���� �%� "�$������% ����� +�}���� #���'� � ���"# �#��. ��"�� � "%&�� 1853 �. ���"� $ ��$��� $��}�"�� $� ���*��� � # ����"�% +�>��������. ����"���� ����� "� ����� $���� '�% "� ����"�"�� � ����� �������. w��� �% "� , � ���"��� $���� ��'� � ��� $������� ��'"�� $������� � ����� �������, "� "� ��������� �� � ���� ��% [46]. ? $��"�� ���"��� ���"���"�%, �� ��""�� �� ��}�" &�� ������ ' "� �� �"� $&���}'� ���"� ��% ����" , � ��� &� ����"���% � �%���� "��&� !#������ ��"�. 17 ���#� � 1855 ��� !#������ ��" �>�� � ������� ����� ��&����"��� #���'� [47].

= $���� ������� ��"� (1853-1856 ��.) ��*� ������ # ����"��� ��$���� «�"�>"�� $�� � $���� ��'� ��» [48]. = 1854 �. "� ������ $��&��,

Page 151: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

151

"��"�*, ^����-&�� {�" – ��� ��" �$��"����""�� �� ���"� � *��'~ $�"% ' ��*�� ��������. !��>�� !#� ���-$�>� ��"%� ^#�}#� � "�$# � ���� � � ^���� $�>�, "��"���""�� ^ ��&#�� ��"����-�#&��"� �� ������� $���� ���&��� �&��"�� ����� "� #���*�� � $������ $������"� '�% � "��# ��% ��"� $� �� �#�����. ?���� ��� ��� >�$�#�� � #&��� $��&��� (20-25 ��. ����"���), �"�� �&������ &��� #����"� !#������ ��"� ���#&' �� �����'. ?������� � !#������� ��"� "� � ���# "� $������. ����"���� $���� ��� ��� "� ����� "���� ����� ' � ����� ����' &�� ". ? *�"�� ���}� ��#�� !#� �, «w��������""� ' � "�#��"�� #�� ��� � ���� $��"���� &�'>�� $����#-��� �� �#�����, &�'>�� $ ��� – �~�"�� ������ � ����� �#�>�� $����� ��% ��% #��*�� ����� � !��� ���» [49].

^���� $�>� &������ ���� � "�$� � "� $��"���� #��� �� � ������� ��"�. ��"�}�� ��� "�� }� ��� &�� ����' � "��# � $���� ��� ��~ �#� �"� "� ������� �� $��'~, .�. ���"��" ���% – ���$� � "� $���� &����# �#&�"�, $���>�� "� ����� &���� � "�$���� "� �� ����. ^���� $�>� ���� � � ��������� � ����� �#����� ����� � ��"#��� �� #� � "� $����� &����. ?��� � � ^���� $�>� ���"#��% � "�$# � $���}�� &������ ��� '. = *��� &������ ��� � � � ��"� ������� $��� ��������� ������ �$���� '�% � ����� $� ��"�����. +�� �"*� ��>��� "�$���� ' "� �� � ��""�� ���� ��� 6- ��%�"� ���� � � *��'~ $������� � ��������� ����������� �-�� �"��� �. ^ ��&#�'���� ��� ����� #��� $��� ' &�� �"���# $���� ��� ��~ � � }� ����% ��� ��"� #����"�� $��$% � ��� ' �� ������. �"��� # "� #����' $������' "� ��~ � �"# !#������ ��"�, � ��� &�� ����� ��}�#"���"�� ���, � �� ���� � ����� � �#�"���� �� [50].

!#������ ��" "� "���"� �&��"�� >�$�#�� � "� #���*�� � #����� �>��"#�, ��� &�#}����% $��" ���"� $� �� ��������� ����, ��%���: «���� #��*��� �#� �" }���� , � &� �&������ $��"%�� #��� �� � ��""�� ���� ��%� � �� �����, $#� ' �#� �" ��� �&������� $�����"� ����}�"�� � $����" ». !#������ ��" ��������% ����� "�� $���*�� � ���"���, $�� «"� #���� �"��� ��'"�� ��""�� ��� #��*��� �� �#&�"'~» [51].

^���% $����� $� ��"#�� �~�"��� ��� ��� ' *���� ��$#� $� ���"���"��� ������� <����� ���� $�>�. ��"�� �#����% ����% &��� �"���"� ������""�� &���� � &��� � �� ��� � ��""�� ���� ��% � ���������� #����%�, � ���"�, "�&� . �"� "� ���������� ��������� ����, "� &#���� � "� ��#}���. ����%% �"� �����"� ���$��% �%� $ $�������"�~ �������� � ���"��#~ $���"*�~, � $� ������ ��~ !#������ ��"#, � ��-&#�'���� ��� "� $������ ������� � ��""�� ���� ��%�. ���� <���� ����-$�>� ��������% � ^#�#�-����, ������� $����}��� ��# ��~ $��'. ^���"��>��' � "��� � ����~��� �~� � !#������ ��"� � �������, ���"� ���� &� �&� '�% ��"� �~�� � $�#�� ' $����$��"��. ����-$�>� ������% $�-�� !#������ ��"�, .�. ���"���� ��� $���$���� ��# ���� ��� ' � ^����-$�>�. w $����"�� "� ��� �&�� ' &�'>� ���� �� �������. �&��� �>�� � �� �� ���"��� �����, " �� &�� "� �� �"�. ��� &� "� &��, ^����-&��

Page 152: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

152

� ����� $�����}�"*��� � "�' "� 28-29 ����&�% $� ���% ��"% ' ��� ���"��� � "�$�� ' "� ���""#~ ��"�~ ��}�# �$��� � ��'��"���� #���$��"���.

?��}�"�� ���"� "� ��������� ��" � $�����>�� �#�'&# � � ����"�. ���$��*� ��}�, � �"�� $����%�' "� �#� �"�, "� ����� �"�������� ' ���������� "���� $� �� �������� ���$�"���. ?��� ��� ���"���� ��� �� � �~�"���, ������� ���#�, � ��>��' ��" "� ��" � �#������ �������, $����� "���"� �&��"�� � "�$������ ������*�~ $� "����� "��&� !#������ ��"� � ��"� ^���� $�>� � �#� �"# � ����}�"��� ���� �%�'"� � � $��'&� $���� ��'� ��. ^#� �" $��"%� �� ��"' �$� � &���� ���"� ' �#����� � �������. !�}�# ��, � ���� �������� "� &�� *��'"� #$�����"�%, ������� &��� ���&��"�. ��"� $���"����� ���� ' !#������ ��"�, ��#��� – ^���� $�>�, �� '� – �&�� "���# "� $���"%���'[52].

18 (30) ��� � 1856 �. �������% ��"� �����>����' $�$���"��� ?���}��� ���"� �����. �&�%��%���' "�� ������*�% ���"� ��%. ^� #�*�% � ��� ��&��'"� ��% �������, ���� $ #����%� ���� $��� ������� ��"� ���"����� $&���}'� &�� ��&������". ?# � �&��"�% ������� &��� $�������"�. = ���� #����%� ���"���� ��� $���}�� $����}��� ' ^���� $�>#. "��&� !#������ ��"� $��������� � ^ ��&#�, �#�� " ������ � �$���� 1857 �. � ��� �� ���� ���� $ ��&��"�~ �#���� $��'� �� � $������ � `����� ��� $�>#, "��"���� }����"��. w " &�}�� � ���"#��% � ��������.

5 �~�% 1858 �. �� %��% ����� � ��������, "� � �� $� ����' "�� � ���� �� �� #�*��. @�������� ����� �}����� ��'* ���#� �������. `���� ��� "�$�������� ��"�, $ ���, � ����"�%, – ��� � "� $� ��� �#� ��*��. w� ���% ������ "� ��#}�"�%, "� "� ���� $� ��� % ' ��"� �����, ���"# � "� "�� � ���� � �". ��� "� ��"��, � �'� �� ������� � ������ ��~ ��&�#. w� ^����-=� �"� ������� �� #�*�% ��}� &��� "�# �>� ��'-"� [53]. ������� ���}����' � $����"�� �#��. +�'>�"� � �� "��, "� }���% ����� '�% � �������� ���� '~, $��&�� ��� $����������' � ����"��#~ ��$���~. = ^ ��&#� $��&�� � ���� !#������ ��" [54].

!�}�# ��, "� ^����-=� �"� ������� � � `���� �"� �� #�*�% ������-�������' "� ��"�� ����� ��". ���� � ��� # 1853 �. �� #�*�% #�#�#&����', ���� �����' $$���� # �#� �"� ����"��� ��$���� $��': «!� &�������� � ��>�"� ��� $� ��� % ' ������. !� ��>�"� ����� � � "������% "�"� � ��%""� $�}�"��» [55].

= $���$���� � ������� $�>� (1853-1854 ��.) ���� �����' $� ���% ����� '�% � ����� $�>� � ^���� $�>� ����"�"�� � ���"��� ������ [56]. �� � 1854 �. �~���� $�������' "� ����"�"�� � ���"��� ������, � �� ��}" &�� $���� � � ���� ��. @������� ���"���"�� $�����', � � �""��� ����� �����% ����>� "�$���"�� "� ��""-��#��"��#~ ���#, ��� � 1846 ��#, � $����# ���"� ��""� �&��"�� @���� � {����������� ����� [57, 58, 59, 60]. = $��'�� ����� �����% �#� �"# "� $��"�� ��% 1854 ��� ������': «?��� $���� � 10-� �"% 8 ���%*� � "�� �>�� "�> �����""�� $���"�* _��}� ^�$�#��, � � �"*# 8 ���%*� $��&�� _��}� \�����. ?��&�� " ����� ����� ��� � ����%, ���� ��� ���� ����� � � ��� &��� ����� �, �

Page 153: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

153

"�� "� �� $ "�� $�� �. ?��&�� " � ������>�� &����"��� ������ – � ����""��� ?���� �����. �" $������ "�� ���� ��� � ��� � � ���� $�}�"�� "���� ��'. < �� &� % ��'� �� �� ��"' ���'"� � ����. !� ������ � �# $���""�# $�&�~��� $��� �, &%�����' $���� ' � }��"' ��� , � " "�� �����, � $���}�� ��� #����% � �#, � &� ��$�"� ' �� #����"�%. !� � ��� $� ��$����� ��� #$� ' � $# ' ������ ��� �, � �� � ���, $# �� ����%�"�"�% � ��� � �� ���"� ����� � ������"�� �� ?����, $������' "� ��~ � �"# ��#}�~��� "�� ��"� � �� �~���. ���� ���� ' "��, "� >�� � �������' "��. �"� ��� ���% , � "� ���% �% �#�����. � $����%� �� � ��"'>� � �"�� �� "�����"�%. � "� ��}# � "�� $������"��. ?��� � ��� �� $ ��%�� "���}�# "� "��, � ����� �% ��� ����� ���, 10-� ����� � � ���%*� �� � ����� �#�#�'��"��� ����� ��� #$��� � $# ', ���}�� ��� "���}�� "� �����, � � �"�����' "� ���"�*� _�#���. !� }����� ���, �#��%, � �� $���� � � �� ���� � ��� �� ��� � �"�, " $��� �, ��� �� "� $�>��, �� "� � ��� }��� ' ��� � �� #$��� � &� � �%#����, . �. � ��#��"���. !� ��&���� # "�� �"� $��""�� � ��"%�� �"� ���$� ��. = � �� &%� � "��� #��� ���� "�> &�� – ������, � ��� ���� � �#��� � $��'�. �" ������}� ��� $�"� '~ � �����$���~�� ��� , � # "�� ����� �%» [61, 62]. ?�� "� �}"�� ������ "��#>�� $��"� ����� �����% �� � "� ^����-{�$��"�� ������. +��� #$#��"� ���}"� ' $$� �� &����"�"�% "���"-��&�� ��'"� &�'&� "� ���� ^����"� �������.

= ��� 1855 ��� �� ����#�� � ��������� ��"� ��" \���� �����% _���-!#������ $�#��� �#� �"� &�#�-!��}��� ����"� �"��% � ����&�%"�� � $�� � ���". w�� �� � ', � � ����% ��������� ��"� ����"���% ��$���% �"��� ��'" ������� �� �&� �%�� "� �������, " �� $��' ���"�-�������' &����"�%�� � ���� $����, �����"�, ����"��� ������"�� �"��� ����%: ���"�, �"���" � .�. [63, 64].

? *�"�� w.\.?������, «�����' � �� ��#}�"�� �#���� $��� �#�*�� ����� #, � #��*��% ����"�� ��*�% $�%� $� ����� �$�� $�"� $���"�"��. ���� $���"�"�� �#�*��, ����'" �"���~��� � �# }� �������� ' "���� � ���"*��, &�� ����� ��&��~&��� ��� � ��*��… \ ��� ����, � ��*� "� ���� }�� ' ��>�� #��*��� #�$���. w� �#�*�%, "�, �� &���, "���% � ���"*�% "� &��� &������ "�, � � �$��' &"��#}���' "���%�". �����', #}�, &#�#�� � $��"#, #$��"�� & � � @��"����#: «=� ���� ���� �, � � 1853 � 1854 ��. % &��$��� =�� ���'", " ���� ��%�� &������"� � % $�#��� �� �"� �" �"$�% ������"�%, � ����~ ��� "�$���"�% "� � ����% ��� "� #��, �#�� ����#� . =����� ��� �, � 1855 �. % ���"�����% �'� #������"��� � �"� �" �"$�' $�"� � �"� � ��� &�� ���� ��'" ���"# '�% ��� � #��, �#�� �"� &#�� #����", " � � $�#��"�% � � $������"�% ���"��#�' �&���� � ��� "��#�� "� ���"#�'. w������ #����"�% % $��� � � #}� "� $�#���, $ �# � ��% �% ��% ��'"� ' � 1855 �. ���"������' �"��� �&����». \��� #�����, � � "�� ��� � ����~ �#����""� ��#���� �� "� ��� �~ �%, � ����"� ' "��������� ' � $��'~ �#�*�� "����}". =��� �������� �#&��"�� "� ������� &#��

Page 154: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

154

#���}��" #��*��� ������ . \ # �����, �� �� ��"", $#� ����' �#��» [65]. ��� ����� ", ���"� "� $��>�� "� ����"�"�� � ������� � _�#��� � "� ������ ����-��& $����}��.

?��� �"��"�% ������� (=� �"�) ��"� (1853-1856 ��.) � ����&�% 1856 �. � %"���% 1857 �. "�����' «� ��� �#��� ���"�� ���� ��� ��� ������ $���"�% �������», ����}��>���% � ���� ��'"�� $���*�%� $� �� �#�#�'��"��� "�����"�% ^����"� ������� [66]. �� � 1859 �. ���� �����' &�� $��"�", ��� }� $����� �� ��}� ��~ ��% ��'"� ' �� "��& !#������ ��" � � � }� ��# #��� ^���� &�� {�"�. ��"��, "��� �% "� $ ��~ ������ ��&}��"�% �#�#�'��"��� �������, �, "� �� �% "� , � $��� ������"�% ^����-=� �"� �������, – ��� ���� � ����� �� @������� ��$���� &��� &�>�"� "� ^����-{�$��"�� ������, "���"-��&�� ��'"�% &�'&� � �������� "� # �����.

= �~"� 1861 �. "� ^����-{�$��"� ������� ������ � �&������, #&���, >�$�#�� #������� �����"�� ��� – !��}��� ��'"� � ��������� (��� «=���-�� � ��&�"� ������"��») – ��#���� ��""� &�����"�� �����. ����"#~ "���}�# $���� ��� ��� ^����-{�$��"� ������� �������� "� ����"��#~ ��$���~ � =����&�� �"�~. = 1862 �. !��}��� $����� � ^ ��&#�, ?���} � �"�" $��'� �, � ����� � \������ +������-�$� `���>�� � $��'&� $��� [67, 68]. ��"��, "��� �% "� ��� ��'"#~ &�'&# "���� ^����"� ������� �� ��~ "��������� ', � 1864 �. $�� $����"�� ���������� �#� � ���������% ��"� $�>�� � �"*#.

_�&��'"� �$��"���� � @������� � ����"��� ��$����, $�'�#~����% $����}�� ���$����� ����*��, �����>���' $������"�"��� ������� � @���� � ���$�� ��"�"��� "� � ����" ���"� � �*���'"-��"�������� $�%��� @������� ��$����. =�"� @������� ��$���� � \��"� (1804–1813 ��., 1828–1829 ��.) � � ����"��� ��$����� (1806–1812 ��., 1828–1829 ��.), ���� " #��"'>��� ���%"�� \��"� � �#�*�� "� �������. w � %}���� #����%� ���%*�� � &����� "���� �������, "� $�#��� $����}�# ����"��� ��$���� � \��"�, $���}��� &�'&# �� ��~ "��������� '.

����"���% ��$���% ������ ������ ���������� �����"�% ��� ���� % ��'"��, " "���%����% � �"� �� ���%"�%, � @�������% ��$���%, "�$� ��, � �������' $� ��� ' � �������� ' ��&% ���������� "���� � �����. \ $��� ��������� ��"� ����"���% ��$���% $���}��� ������ ���� ' ������ � ����� ���� �"�>"�� $�� ���. = ���"���� ������ ��"�>������' � $��"� $�� ������ &����"�"�% �#�#�'��"��� �������. ��� ��� ���"� � $��� � &����"�"�% �#�#�'��"��� ������� "���� ����� ���"&���"�� ����� ��: ���$�� -��"�"�% $������*��, $������, ��% ��'"� � �������� � ��""� $���# � ��% � ����"�. w � � ��, $��"� &����"�"�% �#�#�'��"��� �������, ��� ^����"�� ������ &�� $�"� '~ �#�#�'��"����, � �}"�� – � &�'>�� � �$�"�, "� �����������'. w��� �% "� $��}�"�� ������*�� � "���"-��&�� ��'"� &�'&� � "�� ��� }���"�% � "���}�� "� ������ ���� �#�#�'��" – ���"��� �#� �"�, ���� � %�� � ?� �, $-$��}"��#, &��� ��"' ���'"�. !#���}��� �, ����� �� ��� ���}�"�% ��� �������� � ~����� � � �� $���"� XIX �.,

Page 155: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

155

$%���"�� "�*�"��'"�� &��� ��""�� ���"���*��, ��% ��'"� ' "�*�"��'"� ��� � � � ��� �"� � �$�"� &��� ��%��"� � ����"��� ��$����� � &#�"��� $�*������, $�����%���� � "��.

�#��>��+� � '��%�����

1. @#���-����� �"���� ">�"�% � XVIII – "����� XIX ��. ^&�"�� ��#��" �. !., 1988, �. 263-264.

2. ��. �.2. ������, 1868, �. 639–775, 413–414; 3. ��. �.5. ������, 1873, �. 288–295; 4. ? =.. ���������% ��"�. �.5. ^ ���$�', 1994, �. 9. 5. Türkiy� Cümhuriyy�ti Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi. “Hatt-� Hümâyûn”. 56.813/ 37253J 6. ���"#����� !.^. @������"�� ��� � ��#���� ��""-$����� $�� ��� @������� ��$���� �

���"� � \"�#>� �� (XIX – "���� XX ��.). !.: \��. `�>�� � �», 2010, �. 21. 7. ��� }�, �. 43-44, 70-71. 8. Türkiy� Cümhuriyy�ti Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi. “Hatt-� Hümâyûn”. 1108/44645L. 9. Türkiy� Cümhuriyy�ti Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi. “Hatt-� Hümâyûn”. 1108/44645F. 10. Türkiy� Cümhuriyy�ti Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi. “Hatt-� Hümâyûn”. 783/36613. 11. Türkiy� Cümhuriyy�ti Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi. “Hatt-� Hümâyûn”. 792/36824. 12. ������, w._. � 43 \� ��% �#�*�� XX ��� / w._. ������. !����: \= @w: ���� +, 2007, �. 33. 13. ���}� ��#�� !#� �. _��� � ��$��� �� � ��������� �� ���. w��'���: , 1994, �. 181-183. 14. `}..�"��� . _� ����� �������. = ��#� ���. �"�", 1840. ^ �"��. $��. =.!. �����.

w��'���: ���.*�" � �'-��, 2002, �. 37. 15. ?����� �#����� ��"� � � ��"�� ���������� � 1800-� $ 1834 �� ?�� "� {#&�� // @#�����

�� �� XIX ���� "����� ��" ���'"� � ^����-{�$��"� �������. �. 2. w��'���, 2001, �. 80-85. 16. \� ��% ����� � ��#��" �� ����"��� ��#���� ��""� ������. =�$.1. w��'���: _? �+@

«@��$#&����"���� $��������&�"� ��. @���~*�� 1905 �.», 2009, �. 32-33. 17. _@�. �. 728. �$.1. `. 1579 (1). �. 47. 18. \� ��% ����� � ��#��" ��… �. 39-42. 19. ^���� =.!. ��������*� � ������������, &� �� � �� ������� ">�"��. < "����������

��������"��. !., 2012, �. 141. 20. \� ��% ����� � ��#��" �� … �. 44. 21. \� ��% ����� � ��#��" �� …�. 48. 22. ^���� =.!. ��������*� � ������������, &� �� � �� ������� ">�"��. < "����������

��������"��. !., 2012, �. 147. 23. ����� � @.�. w�� ����-_����// =$��� �������� � ����*�""� � "������ ��������-

��������. ��������, 1987, �. 77-79; 24. ��"-_����. ���������� $����"�%. w��'���: <�'&�#�, 1989, �. 8-17. 25. �&� � !.!. _�#���� ��""-$�����% ����' "���� ^����"� �������. (XIX – "���� XX ��.).

!.,: ���� , 2006, �. 84-86. 26. �&� � !.!. _�#���� ��""-$�����% ����'…�. 164. 27. \� ��% ����� � ��#��" �� … �. 50. 28. ?���"�� �������. \� �������� ���� � ������""� �. ?���}�"�%. �". 5-%. 1904 ^?&., �. 376-

377. 29. �#����� =.. ��" � �"� �� �� ���"�� ���"� «w��>&�"����» - «������» � ���&���}�"�//

\���� �% ������� w�#� ���&���}�"�. ^���% �� ���, ������� � $����. +��#, 1997, �. 84–85. 30. ��. �.5, �. 877-878; 31. ��. �.6, �. 2. ������, 1875, �. 26–27, 745; 32. ? =.. ���������% ��"�. �.1. ^ ���$�', 1994, �. 452–465, 471, 473-475. 33. `}������ <._. \���� � �" ���"���'"�% &�'&� ��*�� ^����-=� �"� ������� "� �#&�}�

XVIII – XIX ��. // \���� � �#��"� $�� ��"� �� ^����"� �������: �� ��%, ������%, �*����%. ����������, 2011, �. 165.

34. _@�. �.672, $.1, �. 86, �. 6 &.-7. 35. ?������� w.\. ���������� ��"� � ����� �����% / ?� ���. =._._��}����, w.w.?������.

!.: @�^^?<w, 2009, �. 464. 36. ���}� ��#�� !#� �…, �. 183-189. 37. ���}� ��#�� …, �. 192-197.

Page 156: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

156

38. ���}� ��#�� …, �. 198-199. 39. ����&�� � +.. \� ��% �#&�"� � ����"��>�� �����" � "����� �� ����. ����"���: �#&�"���

�"�}"� ���� ��'� �, 2005, �. 234. 40. ��"��� !#�������-������ ��-������ �� �".: ?������� w.\., �. 464-465. 41. ?������� w.\. ���������� ��"� � ����� �����%…, �. 74, 80, 81. 42. ���}� !#��� `"�. `�"�%� &��, ^#� �" <���#�����// ^�� ���}� !#���� `"� _����� .�#.

http://www.gazavat.ru/personalies2.php?people=38; ?������� w.\., �. 519-520. 43. _@�. �. 722, $.1, �. 430, �. 75 &. 44. ^���� =.!. ��������*� � ������������, &� �� � �� ������� ">�"��. !., 2012, �. 153. 45. "#��" `._. ����� ������ "���� ?���� ����� ��������� ��"�� // @#����� �� �� XIX ����

"����� ��" ���'"� � ^����-{�$��"� �������. �.2. w��'���: \��. ��" �, �. 295. 46. ������ w._. \� ��% �#�*�� XX ���. !����: \= @w: ���� +, 2007, �. 44-45. 47. "#��" `._. ����� ������ "���� ?���� ����� ��������� ��"��…, �. 295. 48. +��}� .?. =�����"�� ��*�� � ������� // <�����*�% ^����-���������� "���� � ����"��#~

��$���~ (� ��% $���"� XIX – "���� XX ��.). ^&. � � ��. � �. @��. .!.!�����������, ^.�.��&���. !��������, 2000, �. 12.

49. ���}� ��#"� !#� �…, �. 199-203. 50. ���}� ��#"� !#� �…, �. 202-207. 51. ?�"�> .`. +�'&� ����� �� "��������� ' // \� ��% ����� � ����"��>�� �����" � "����� ��

�. �. 1. !���$: �������� ���$#&����"��� �"�}"� ���� ��'� �, 2009, �. 227-228. 52. ���}� ��#"� !#� �, �. 202-210. 53. ���}� ��#"� !#� �, �. 210-224. 54. \� ��% ����� � ��#��" �� …, �. 59. 55. �����' — � ����""�� �#� �"��� �#�*�� � �"�������� ��"��� ��. ^&�"�� ��#��" �.

�&�����, 1953, �. 367. 56. ?������� w.\. ���������� ��"� � ����� �����%…, �. 465. 57. _@�. �.722, $.1, �. 430, �. 19. 58. �����' – � ����""�� �#� �"��� �#�*��…, �. 405- 410, 417-418. 59. +����� � > #�� ����� ($ "�����""�� ��$����� �.?.+����"�� � ��������� $���� #��� "��� �

�&� ��) // @#����% � ���"�. �. 2. ^?&., 1870, �. 569. 60. `"� �.!. `� � ����� �����%. !��������, 2012, �. 10, 12. 61. �����' – � ����""�� �#� �"��� �#�*�� � �"�������� ��"��� ��, ��. �310,311) //

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1800-1820/Dvizenie/381-400/393.htm 62. @#�. �"� \\��, �. 2308, $�$�� 47, �". 3//http://www.vostlit.info/ Texts/Dokumenty/ Kavkaz/ XIX/

1800 - 1820/Dvizenie/381-400/393.htm 63. `"� �.!. `� � ����� �����%. !��������, 2012, �. 20. 64. `"� �.!. w�}�#���" _*�"����. !��������: `_?�, 2011, �. 72. 65. ?������� w.\., �. 526-527, 529-530. 66. _@�. �. 678, $.1, �. 682, �. 1-19. 67. @_=\. �. 799, $.1, �. 17, �. 1-49, 49. (@�& � $������� ^� ��� «\�������"�� �� ���

&�'&� ����� �" � ���� ��"� �� � XIX �. �� ��� ���%"�� "� {�$��"� �������); 68. `�#�� .�., !������� `.\. w�*�"��'"�% ��#���� ��""� ' ������ "���� ^����"� �������

(1917-1924 ��.). ^?&.: \��-� ^?&. �"- �, 2009, �. 76-77.

Sevinj Aliyeva

PEOPLE'S LIBERATION FIGHT OF THE PEOPLE OF THE CAUCASUS AND THEIR HOPES PINNED ON THE OTTOMAN EMPIRE IN THE XIX CENTURY

SUMMARY

The Russian expansion into the North Caucasus caused people's liberation fight of mountaineers for the freedom and independence. Having faced prevailing and more equipped forces of the opponent, mountaineers addressed to the patroness – the Ottoman Empire and the Caliph of all Muslims – the sultan for the help. Despite all roughnesses, mountaineers and after the Caucasian war directed looks to the Ottoman Empire. All their hopes were pinned on Turkey and at the beginning of the XX century, especially in the years of fight for the national independent existence.

Page 157: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

157

$%�%#%'%��% ��9?� * #%*%���) �@%�^�)��� * ���� �##+�� �#����+�*

�J�7�� �����'�%*179

+J[��"\� �J�"�: ������, ���%"�, $�������"��, �#����% ����%

= $���� ����""� � � '� $�*��� $�������"�% ���%" � ^����"�� ���&���}�" ������ ����� �% "� �"�� *��� �%�� ��*���'"�� $ ����# $����}��"�~ � ����� ��# "�#�"�� ��������"��, �� ���� � ��� %��%���' ��������� ��#���� ��""�� ��% ���, ��""�� �� ����, $#&��*�� �. ��� ������, � � �� �� #$�"���"� &��� � � ' �� ��������� �� �&� ��. ^���� $��%�� � �� �������� ���� ����#� "���� ' ���"� =�����% �����"������ ? (1836-1911 ��.), ^����% w��������� _��"�� (1776-1847 ��.), ^����% !��������� ^��'��� (1820-1879 ��.) =�����% �'����� =����� (1860 -1904 ��.), w����% �������� `#&���"� (1837-1904 ��.) ?� �� _����'����� +# ��� (1775-1857 ��.). w� �"�� $�������"�% �"������""�� �� �"��� ������"� $����}��"�%, ��""�� �� �� ������#~ >����� �$�� � �#���-���%"���� ">�"�� "� $� %}�"�� XVIII – $���� $���"� XIX ����, �& �����%% �$�� *���"�$�����""� $�������"�% ���%" � ^����"�� ���&���}�", ��� �� ��"#~ ��� ' �������� ��""-$�� ������ ���$�"��� � � � ����"�. ����"� "� '~ ����� ��� ��& �, ����~��%, $}��#�, =.=�����, $���� �#�� � �&� ���$� �� � ������"� � � ���%"���� ��� �� �� �"� �������� $�� ���. ��}��� �� �� �� � ���# $������"��'"� �$�*����� ���'" ��#&� �"�� �� ��~ � "~�"�� ����}�"�% � � �$���. ��#�� &�'>�"� �� �� �� $��� ����' "� �"��"�� «������>�� ������"�%», � $� �# $������ � �}��>#~ $������� ��'"#~ *�"�#�# � ������������� � ��""�� ��#��� � $���� ���%�� �&� ��*���'"#~ ��# ���"�% "� � �&� �%. � �"��� , � ��� � �"� $�*���� � $����� ��� $�������"�% ���%" � ^����"�� ���&���}�", � ��� �� �}�� �� �� � ' "� � ��"�*�� �� �#��, &��� �� ��'" ������"� � "��������"�, � $%�����' �� ��>' $ �#, � ���� ' �� "� $���� ���%��' ���}"��. ?� �# ����� ��'� ��� ��""�� �� �� "� �"��"�% "� ����% '.

XVIII- XIX ��. � ��� $������� &#�"� ������"�% ���%"��� �������, � � ����� ^����"� ���&���}�"�. ?�*��� ������ $�������"�% ���%" � ������"�% ��� �"�' $��&�� �""�� @����� ���� ���, ����� ��������% "� ��� � ����"��, � ��� ���#�' � $�� ��� @���� $ ���"�~ "��� ���� ���. `�% � � $����� ����� ��" ��}� � , � �#���-���%"���� $�� ������� ">�"�% "���"�~ $��������� ' "�� � ��'"���, �������~ �% "� $����� $��", ����%�' "� ���>�� #���"' �������� ��#���� ��""� $�� ���. w���"�% � �$�� ?� �� I, ���%"���� ��� � "���"�� ��"��� ' ��� ���� % ��'-"� ��� � ��� ��� �"�>"�� $�� ��� @����, � �� ">�"�%� � �#� �"��� �#�*��� � >������ \��"�.

\�'��� =���� ��� w�� ����� – �.�.�. =��#��� "�#�"�� � �#�"�� \"� � # � �� ��� ww

Page 158: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

158

` "����� «$� #$� ��'"� ���}�"�% @���� "� +��}"�� �#�#�'��"���� =� �», � �� �� � � "�$�����"�� ������� ���%"�, }��>�� � �"�"� � �� ��� ^��������� � ����"��� ��$����, � "� $��>�%�� ����}� ' "����'� � ���� $�}�"��� &#�#�� «$���""��� �#� �"� � >���», $���'�# ����� ���'" ���� "�� #����% ��% ����� �% �&� ��""� ��"���� � �#�' #��. +��� �, ��"�� ���%"� ���}�� ��>����' ��#���� ��""� � ���� ��"��� =���" ����� ��$����� � IV � XI ��. ��"��, $ ���� $��&��}�"�% ���� ��"��� @������� ��$���� � «+��}"��# �#�#�'��"���# =� �#» � �}"�# ������#, $�� ��-�"�����"��'"�% ���" �*�% ���%", $���""�� �#� �"� � >���, $�� ��$��� ����"�"�%. ��$��' ���" �� ����"���%: "� $����� $��" ��� %�� ��""�� ��� #$��� ���� ��"���% @�������% ��$���%, � ����� ���� ���%"� � ��� ��� � ' �#�#�'��". < &�� ��"�""�� $�����> ���%" @����, � ��% � �����" ?� �� I, � �#&�}� XVII-XVIII ��., "����� ���}�"�� � ~}"� "�$�����"��, ��� �� "��"��� " $��>��' ����� � ' �#}�� � ����� �#�#�'��"����� ����%��.

����� &����, � ��""-$�� ������ $� ��� %"�� ��}�# $�������"� @����� � �� ~}"��� �#�#�'��"����� ����%�� ���� – $��� ��$�� ������ � ��"������� – � �"�����"��'"#~ ��$"�" #. = ���#�' � � �� ��"� ��� '~ ����"��'"� $�� ��� *������ � �"����' $���� ��'� � ���� ��"-���� "�����, $��}�� ���� $��������� � #��*��� ���%"��, � ��� ������ �������' ��� �%�'"��, ��#}�� ��""�� � $���"�� �����" � �������*�� � �� ���� ���>���"�% @���� � ~}"� "�$�����"��. \��"" ?� � I �$����� ����%"#� "� ���%" � ��� ���"�% $�� ������ $���$�� ��� � *�"�� « � $����#��� ��, � ��� ������ "���� ��""�� #��, ����"%~��� ���� ��"���� "���� � @�����». \��"" � $���� $�� ��� ?�����$����� $��� *���� ?� � I �$����� &��� &"�����"� ��������% ��*���'"�% �� ��"� $ $���� ��'� �# ���%"��, � ��% &��� $���}�"� $�� �� "�����"����. ��� ����� � �#��� ���"�% ���� $�����$����� $��� �, � 1715 �., $����%% � ^��������� ��#���� � $��� � ��� =��"��� ��#, ����� $����, � �����' � �����# �&�� ' �"����*�~ }��#��� �� ���%"��. = «\� ��� @����» ^.^��'��� �� �� ��� & � �: «@������� & ���%"��� "����, �"� �� �� � � � ��� ��� �� }��� , � �� ' �� �� "�� ����� �"� "�� �~�� �� >�%�� � �� ��� �� �#$*�, � ����� "� � � �"� *����� ������� ��, &��� '�% � "��� ����� � ���"% ' � $��%�"�» (6,�.664)

?��� #�$�>"� ��""� ��$�"�� ��"����� !.!� ~>��"� � ����~��"�% � ��" %&�� 1723 �. ?� ��&#����� ����� � ����������� $��� \����� &���, �#����� ��$��� � ��>�� $������� ' "� ?�����$������ &��� � ���%", � ��� ��� �� «�#�>�� ����� ��» ��% �����$��"�% �� @����� $��&�� �""�� ��-�� ���. � ����� "� �#���� ��""� �� ���� =..? "����� $ � �# $��# ����#~�#~ *� � # �� ���$�%}�"�% ?� �� I: "^ ��� '�% ��%����� $������ ' ���%", � &��#���" ��� ���� &����, � &� "� #�"���, ���' ���}" #&���% '" (5, �. 716). \�$��� � "�������� ���� �$���}"����, � &� "� �������� $�������"*�� ������}"�� �'� �, ����� �#�>�� �����, ��� $}���~ , �������� &�� � $�� ��"�"��. 24 ��" %&�% 1724 �. $���""�# � ^ ��&#� .@#�%"*��# ��$��� � ��� #����"�� #���� ' ���%" $������� '�% �

Page 159: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

159

?�����$������ �����, $�� #�����, � ��� "�� }� ��� «&#�# �����"�, � ��, ���%"��, ���# �� �����» (1,�. 67). ��� ����� ?.+# ��, 10 "%&�% 1724 ?� � I, "&#�#�� #}� "� ���� "� ���", ����� ����#~��� #���: "_�"����-��� �"�" # !� ~>��"# � &�������# ����>��# $����" ��}�, � � &�%���" ����# ���%"-���# "���#, � &� ��%��� &���� � ��� '�% ��%" � ��#��� ���� ��" $����-�� ' ��% $����"�% � ��"% �� ���������� ������� $��������� $���"*��: _��%", !���"����", +��#, `��&�" � ��#��� #�&"�� ��� �, $��"��� ' �� ����� � � $���� ����}� ' � ��%�� ���� � � ���"�"��, ��� ' �� � $��� �"�� ��� �� #�&"�� ��% �� $����"�% �����, � ���� ' �� � ����� � ����� � ���� � $}� ��, � ��� $#� �; ��}� � �� �� ����� �", � ��� %�����' � ���� $� ��"� �, ��� "� � ��� ���� $����"�� �� ', �� ����� ' �", � �� ��� � ��"��� ' "��� ���� ��"���". ^ �� ��������� ������� �#���� *��% $�����%-��% � ��""� #���� �� � � %�": "\& �" �� ����"��>�� }���"�� &�� ��#���% ?� �� =����� "� �'� #�"}� ' ���� ��" � $��&�� �""�� $���"*�%�, " ���� ��, ��}� � $ ��� � # � �#�����, � �������' "� _�#��~ � ���"�~». `�""�� #���, ��� #������� +# ��, &�� $� ���}��" #���� �������� ������� �"� ��""�� ��� 11 ������% 1725 �., � $��� ���� � ?� �� I – � �� � �#~��� #���� ��$��� ��*� ��� ���"� I 22 ������% 1726 �. (1,�. 68). ? ����� ��'� �# �#���� #��"�, � �"�# ">�"�� $� ��&#����� ���� � $���� ��� ��%�� ���%"��� "���� ($� ��������, �������� � ��.) � �����"� *��� ���"�% ?� �� I &�� $�}�" ����#~��� $��"*�$ – "�"���� ���%"���� "���, ���� ���� ��"� ��, � �&���� ���� ��$��� ���� ���� � ����}� ' &�������% " (1, �. 143).

��"��, ��� $�>� =.? , «"���>� ��'"�% $�� ��� $����"��� ?� �� ��� %}���� ������' "� �#�'&�� ���%"��� "����. \�$��� ��*� ""� \�""�"� (1730-1740 ��.), ��� ��& ��>�%�% $����}�"�� �, � ����" &�� =������ ?� ��, ��>�� ���� � ��� ' $���""�� �� �����. @#����� ����� � #$�~ "� �����. =���� �� ������� $����%~ �% � "����"�� $����"*�» (5,�.717). = ��� $�}�"�� � ������' ���� � �*���"�% ��� ���"� II. «���� ""� \�""�"�, – ��� $�>� =.=�����, -« "�����' � ���%"�� "��������... ��� ���"� II (1762-1796 ��.), "�&� , �>�� � ����"�� $������ &������"�% � ���%"��, � &�%�"%� �%, &� ' �}� , *����>�� $�� �� ���� ��� ��"��� "���� � ���������"� ���>'~» (2, �. 77). ?�� "�� ���%"��� � ��� �����% '�% &>��"�� � �$� ~�� @����, � ��}� �&� �"���"�� &����� �% � "� ���� {�������'%. ����� &����, ���%"���� �$�� �"�' �������� �% "� �*�"# #}� � ������ ����"�% ��% ���%" ��#���� ��""� &�����"�% "� �}"� �������, � ��%, ��� $�>� ? , «��}"� &��� ���"��� ' � ?������, �#�*��� � @����� � ��� ' ����"' � ���$����� ���». = $�� ������ ">�"�� � ��#���� � $��� ������' �� %��� $� $���� ��'� �� @����. ? $�>� , � «"�&�'>� �#����� �%� ��}�" &�� ������ ' �� ���"�*� "�$���"�% #�� � $����, � ��" �� ���%"���� *�������� – "���� '�% $� %"" $�� ���� ��$��� ����. ��%"��� *��� � &%������' #���% ' @���� ��� ' �&����-�� �� ����&�� � �� �. = ��#��� ��"� &� � �"� ��}"� &��� $��� ' ��#� ��#�#» (5, �. 718). ^����" $��� # �����, � ��� ��}�" &�� $���-���� ��'" ����~��" ��}�# ��������� ��$��� ����� ���� � ���%"����

Page 160: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

160

*��� ��, *����� � <�������"� $���� ���%���' "��������� ' � «��&��""�� *��' ���"��, &#�� �� " ���%"�" ��� ��" �� $����""��>�� �$���}"��� ��$��� ��*�, – &%������% ���}� '�% ���%"���� ���"�. ������ ��"��"�� $���$������' � <�������"�, � � ��*�� "��"������' "� ��� <�������"» (5,�.719). ���� � �, "�� &�����"�� ��}" &�� ��� ' ��% �"�>"�� $������% ��� ���& � ���"�. ��"��, �#��� ���"�� ��""� $��� � ��&��� &�'>�� ��"�}"�� �� �� . ? $�>� : «w�>���% "���� �"������� ���%"�", $ ���"� �����->��, $����}��>�� ��� $�"�� �>����. ��'� $ �� �"�"�~ "� ������� "���"� ' ��"�, � $�� *�"� �� � �#$� ' ���"�~ # �#�*�� � ?�����»(5,�.720). ����� &���� ��$� ��� ������' #}� � ���#, – � �����' ���� ��� '. @�>�" &�� "��� ' � ����&����� ��"� ��. ��� ���" �� ��& � ��#�� �#���� ��""� �� ���� w.`#&���"� "� �"�� �����""� �� ���%"���� ��" ��� ������"�� ��� �� � ����� _.? ����"�-����������� $���$������' �����"# ' \&�����-��"� � $����� � ' ����&�� � ���%"��#~ &��� ' $���"�""#~ �'� @����. `�""�% ���$�"�% "��������' "� �� 1784 ���; � �����' #}� ����� (4, �. 26, 29, 36). w $�� $������' $��� � � $�� ��%��' �� ��$�"�"��, $�� ������� &� % ��'� �� ��# ����"����'. @#���-���"���% ��"� 1787-1791 ��. ������ "�����""�� $��"�. ?��� }� $��� ��"����� =.{#&�� � 1796 �. "� �}"�� ������ ��$��� � ?���� I (1796-1801 ��.) ���� ����� "����, «� ��� $���"���� �"�% ��� ���"�, ��}��>�� � �"�� � � ��""� $���$��% �%, – �#�"#��». `���� ? $�>� : « _�#��"��� *��� �, � ���� '~ *��% _����%, �>� � �� �� @����. < &� % ��'� � � ��"� ����"�� $��}"�� $��� �; �$��' �#��� ���"�� �%�� � $������"�""� � @���� _�#���� ������'"�, ���� % ��'"� *��� �� ��%"��� – #}� "���� &�� � �#�� ' (5, �. 721). ���� "������' $��������% ��"� 1826 �., ���%"� $��������� $���"*�� �� �� ��� �#����� ����� � �� ���, ��� ���� ��&��� ����. =���� $ ��"% �� �#������ ������� ��&���� � ?�������# � ��� %��% '�% ��$# �*�� ���%", � $��'&��� $�������"�� �� � �#����� $������. ��� ����� ? , «� &�� �$�"� �����" � ������ �#���� $���� ��'� ��. _���"���"�#~��� ������ �� � $#���� ��� � �����>�"��� � �� '�% � $�������"�~ (5, �. 725). ?������� $����� $���"��� �.��������, �����""� �� ?� ��&#��� � *��'~ �#���� ' ���� ���� $�������"�% (5, �. 728). ������� ����� � � � *��'~ � !����#, ^����� � ����~. = �"� � ��$�"%% $���$���"�� ?��������, ������� � �����% "� &�'�� ' ���%" "������� "��&� �"��� "���}����. �" $�%� ����� ��, «� "� "� "���# �� ����� �, � $����~ � ?�����, " $� ��"'~ ���"���"� ���}��� "� ��# &� ' #����"� � &�����"� ��� �� $ �� �� � � �&� ��""� �$��� ���» (5, �. 730). `���� ? $�����% $�*��� $�������"�% ���%", ����� , � «$����%, ����% &�'>�% $�� �% ���"#���' � $# ' 16 ��� � 1828 �. ����"�� ������"� $�������"*�� "�$����%���' � ����#. \���� "�� �#�}"�� !>�� "�$���� &�'>#~ ��� �"#, ��&��}�~�#~ � $�������"�� ���� ��%� ���%", $� ���"�� ���$�%}�"��� $���"��� ��������» (5, �. 732). w�$# � ��""#~ ���' �.�������� ���}#����% �� ?�������� ���&���}�"� � � �"# ^����"� ���&���}�"� ���%"�� �" ����" $������ �#����� $��� ��' ^.w._��"��: "���� ��"�!…..$ ���# &%��""� �,

Page 161: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

161

���}�""� "� ��"% _���"���"�#~��� "�>��, &�%��%~ ���, � ������#>"�� !"��� @�������� ��� }���~��� $������� '�% � "���}"�, �$��"� � ���� ���� #&�}��� � �� ��#���� ��. = <����"�, w�������"� � ����&���, ��� ���� ��&��� �, $�#�� � �� � ��&���� ���&��"#~ ����~. ?�$�>�� �! =���% ���. |�� �#% ����� � "� ���� ����%, $�#�� � ��� � "�������" (3, �. 107-111). «���� ��'" &�� ���� ', – ����� $�>� ^._��"��, – ��� �� ��� #���� ���~ � ��������� ' ��%��""� ��% $���� ���%"��� *��% – w����%, ��� "� �"#>��� �� $�"� ' ������ ���� ��&��� ��%» (3, �. 57).

��� ����>���' $�������"�� ���%", "� � ���, ��� ���" �� �� � �.��������, &�� ���������" �� ��"��*� ' ��%� ����"*�� � �� ���� � �#&��� ����&��; � "� � #- "�� }"#~ �#��# &�� $�������" ����' ��%� ���� � $% '���% �����, � � ��}"� � �� ���%� &��� ���� ��%� }� ����». ��"�� ������� "� ��%� $ ������. «^��~ ����� ', – �"��� " ?�������#, ����% ��# �� � ���� ���� ��%�, – � ��� &� "� &��� ������ �#���, �����}�""�% "� $�������"*��, "� � ��&� �� ��"������ $���� ��'� �» (5, �. 732-733). !����� $�������"�� ���%" � ^����"�� ���&���}�", �$����� �����$��""� � XV � � '� �#���-���"��� �#����"������ ����� 1828 �., $�}�� "���� $�*���#, � ��� ��� %"#��% "� *���� ���. = ����� �#�#�'��"���� ��"� �, � ��� �"� �� ��#�� &��� ����������"�, ���%"� $�#���� $��� "� ����"�� ���� �� "��� � ���� «��%"��� &��� �» "� ���� ��%� &��>�� ����&���}�"���� \����"���� � w������"���� ��"� �. +��� �, "� ���� ���� ��� � '�% ������ ��%��, �� ��� $��"����� �� ��"� #��� �� � $���"�� {�������'% �#���� ������, � $ � � � ������"�� �������, �� �� � �#���- #��*��� ��"��, ���� �"��� ��'"�% ��� ' $� � � ��������� ����� &��� ��"% � ���%"���.

�#��>��+� � '��%�����

1. +# �� ?._. !� ������ ��% w�� �� ��� ������� �1722 $ 1803 ��. �� I, ^?&,1869. 2. =����� =.�. ������. @#���� ��� � ��}�#$����""�� �$���. +��#, 1990. 3. _��"�� ^.w. �$���"�� $�������"�% ���%" ����&��}�"���� � $������ @����. !., 1831. 4. `#&���" w.�. \� ��% ��"� � �������� �� �#����� "� �������. �� II, ^?&, 1886. 5. ? =.. ���������% ��"� � ���'"�� ������, �$�����, ����"��� � &������%�. �. III, ^?&,

1888. 6. ^��'�� ^.!. \� ��% @���� � ����"��>�� �����". �". 4. �. XVIII. ^?&, 1893.

�lqar Nift�liyev

ERM�N�L�R�N ��MAL� AZ�RBAYCAN TORPAQLARINA KÖÇÜRÜLM�S� RUS TAR�XÇ�L�R�N�N �S�RL�R�ND�

XÜLAS�

Açar sözl�r: Qafqaz, erm�ni, köçürülm�, rus ordusu

T�qdim olunan m�qal�d� erm�nil�rin �imali Az�rbaycan torpaqlar�na köçürülm�si prosesi Rusiya imperiyas�n�n dövl�t xadiml�ri, publisistl�ri v� h�rbi tarixçil�rinin �s�rl�ri �sas�nda ara�d�r�l�r. Faktiki olaraq bu mü�llifl�r h�min hadis�l�rin tarix�ünasl���n� yaratm��d�lar H�min t�dqiqatç�lar aras�nda xüsusi olaraq V.A.Potto, S. N. Qlinka, S. M. Solovyov, V. L.Veliçko, N. F.Dubrovin v� P.Q. Butkovun adlar�n� ç�km�k laz�md�r. Müxt�lif m�n��li çoxsayl� m�nb�l�rd�n istifad� ed�n rus m�llifl�ri XVIII �srin ikinci yar�s�- XIX �srin �vv�ll�rind� rus-erm�ni münasib�tl�rinin geni� spektrini t�dqiq ed�r�k, Rusiyan�n h�rbi-

Page 162: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

162

siyasi ekspansiyas�n�n �sas h�d�fl�rind�n olan �imali Az�rbaycana erm�nil�rin m�qs�dyönlü ��kild� köçürülm�si m�s�l�sin� t�dqiqatlar�nda xüsusi yer ay�rm��d�lar.

Ilgar Niftaliyev

RESETTLEMENT OF ARMENIANS IN NORTHERN AZERBAIJAN IN THE WRITINGS OF THE RUSSIAN HISTORIANS

SUMMARY

Key words: Caucasus, Armenians, relocation, Russian army

In this article the process of resettlement of Armenians in Northern Azerbaijan is seen as a series of official in origin and nature of the research, the authors of which were Russian statesmen, military historians, publicists. In fact these authors were empowered to become istoriografami. Among the Galaxy of these researchers should disclose the names of V.A. Potto, S. N. Glinka, S. M. Soloviev, V. L.Velichko, N. F. Dubrovina, P. G. Butkov. Based on multiple sources of data of different origin, the authors explore a wide range of Russian-Armenian relations during the XVIII-first half XIX centuries, highlighting the issue of targeted resettlement of Armenians in Northern Azerbaijan, as an integral part of the Russian political and military expansion in the region.

Page 163: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

163

AZ�RBAYCAN XALQININ MÜST�ML�K�Ç�L�Y� QAR�I MÜBAR�Z�S� TAR�X�ND�N – 1826-C� �L ÜSYANLARI

Vidadi UMUDLU180 [email protected]

Açar sözl�r: xanl�qlar, imperiya, b�yl�r, üsyan, müst�ml�k�

Yüzillikl�r boyu Az�rbaycan �razisi öz t�bii z�nginlikl�rin�, �lveri�li co�rafi v� strateji mövqeyin� gör� i��alç�lar�n hücumlar�na m�ruz qalsa da, xalq�m�z bununla bar��mam��, torpaqlar�m�z� qoruma�a nail olmu�lar. XIX �srin ba�lan��c� Rusiya imperiyas�n�n Qafqaza do�ru geni�l�nm�si, daha do�rusu C�nubi Qafqaz�n Çar Rusiyas� t�r�find�n i��al edilm�si il� xarakteriz� olunur.

M�lumdur ki, 1813-cü il Gülüstan müqavil�si il� Rusiya �r�van v� Naxç�van xanl�qlar� istisna olunmaqla dem�k olar ki, bütün �imali Az�rbaycan� i��al etdil�r. Çox keçm�d�n h�min xanl�qlarda yerli dövl�t qurumlar� l��v edil�r�k komendant üsul idar�si il� �v�z olundu. Bu sistem geriy� do�ru bir add�m olub, müst�ml�kçilik siyas�tinin d�rinin� inki�af etdirilm�si z�rur�tind�n ir�li g�lir. H�rbi i��al rejimind�n az f�rql�n�n bu sistemin tör�tdiyi a��r n�tic�l�r çox keçm�d�n Az�rbaycanda misli görünm�mi� üsyanlara g�tirib ç�xartd�.

1826-c� il üsyanlar� konkret olaraq rus dövl�tin� qar�� çevrilmi�di. Rus a�al��� dövründ� xalq�n güz�ran�na xeyli pisl��m�sin� baxmayaraq bu üsyan m�hz siyasi-milli xarakter da��m��d�r. Xan v� b�yl�rin bu mübariz�d� avanqard rol oynamas� bunu bir daha t�sdiq edir. Bununla yana�� iqtisadi özba��nal�qlar da üsyan�n alovlanmas�na t�kan vermi�dir [9, s. 141].

Üsyandan �vv�l çarizmin Az�rbaycanda 35 minlik qo�unu, 90 artilleriya qur�usu var idi [7, II, s. 691]. Dem�k olar ki, Az�rbaycan�n bütün m�nt�q�l�rind� yerl��diril�n bu qo�unlar�n ümumi say� ayr�l�qda götürülmü� b�zi xanl�qlar�n �halisinin say�ndan çox idi.

1826-c� il üsyanlar�nda yuxar�da qeyd olundu�u kimi, keçmi� xanlar t��kilatç� rol oynam��lar. Onlar, öz yax�n adamlar� il� �laq� qurmu�, v�ziyy�ti t�hlil etmi�, yerli �hali is� onlar�n tap��r�qlar�n� h�v�sl� yerin� yetirmi�l�r. Tarixçi Dubrovinin qeyd etdiyi kimi “xanlar bütün müs�lman �yal�tl�rini Rusiyaya qar�� qald�rma�a müv�ff�q oldular”[1, s. 626].

�yunun ax�r� – iyulun �vv�ll�rind� müs�lman �hali aras�nda h�y�canlar qeyd olunma�a ba�lad�. Xalq bütün i�l�ri dayand�r�b silahlanma il� m���ul idi [1, s. 614]. Onu da qeyd ed�k ki, müs�lman �yal�tl�ri il� yana�� Gürcüstanda da üsyana haz�rl�q i�l�ri gedirdi.

Üsyana ilk olaraq L�nk�ran xanl���nda ba�land�. Gec-tez xanl�qdan uzaqla�d�r�laca-��n� d�rk ed�n v� ba�da mayor �lyinski olmaqla rus qo�unlar�n�n özba��nal��� il� bar��a bilm�y�n Mirh�s�n xan �rana ç�kil�r�k qo�un toplama�a ba�lay�r. Fürs�ti �ld�n verm�y�n �lyinski xanl��� t�kba��na idar� etm�y� ba�lay�r. Lakin öz amans�zl��� il� Sisianov, Lisaneviç, Kimmbut kimi qat� i��alç�larla müqayis� olunan bu mayorun hakimiyy�ti uzun sürm�di. Bel� ki, iyulun 3-d� xanl��� t�rk ed�n Mirh�s�n xan iyulun 5-d� çoxlu t�r�fdar� il� xanl��a h�r�k�t etdi. �lk hücumla �rkivan, Q�z�la�ac, Astara ke�ikçi m�nt�q�l�ri �l� keçirildi. Tarixçi Pokrovskinin yazd���na gör� xanl���n bütün �halisi üsyan ed�r�k xana qo�uldu [6, s. 120]. �irvandan mayor A�eberq ruslara köm�k gönd�rir Vidadi Umud o�lu Umudlu – t.ü.f.d. AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun böyük elmi i�çi

Page 164: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

164

v� Yermolovdan Salyanda olan 300-� yax�n rus bal�qç�s�n� silahland�rma�a xah�� edir [1, s. 615]. Lakin tezlikl� Salyan da �l� keçirilir v� orada olan ruslar Sara adas�na üz�r�k canlar�n� qurtar�rlar. Üç t�r�fd�n �laq�si k�sil�n komendant �sg�r ail�l�rini v� qiym�tli �mlak� Sara adas�na gönd�rir, mühasir� halqas�n�n getdikc� daralmas�n� gör�n ruslar �traf me��l�ri q�r�b, kazarmalar� yand�r�b L�nk�ran qalas�na ç�kil�r�k, onu mühasir� v�ziy-y�tin� g�tirirl�r [10, s. 578]. Mühasir�ni yarmaq c�hdl�ri bo�a ç�x�r v� bu i� üçün gönd�-rilmi� d�st� ba�ç�s� öldürülür. Üsyan�n getdikc� gücl�ndiyini gör�n �lyinski öz raportunda yaz�rd�: “�sg�rl�r bir saat da sakitlik n� oldu�unu bilmirl�r. Çoxsayl� d�st�l�r h�r t�r�fd�n hücum edirl�r.” [1, s. 617]. Üsyana tab g�tirm�y�n qala qarnizonu 6 günlük mü-hasir�d�n sonra Sara adas�na qaçma�a m�cbur olur. Bununla bütün xanl�q i��alç�lardan t�mizl�nir. Bu döyü�l�rd� ruslardan 12 n�f�r öldürülür, 172 n�f�r is� �sir dü�ür [10, s. 578]. L�nk�randa da rus qo�unlar� yeni bir v�h�iliy� imza at�rlar. Bel� ki ax�ra qalan 20 n�f�r bütün �mlaka neft töküb �trafa bar�t ç�ll�yi düzür v� ona birl��diril�n fitil� od vuraraq qaladan uzaqla��rlar[10, s. 578].

L�nk�ran xanl���nda üsyan�n u�urlu gedi�i dig�r xanl�qlara da öz müsb�t siyasi t�sirini göst�rir.

Qaraba� xanl���nda Mehdiqulu xan�n m�ktubunu alan bütün b�yl�r art�q üsyan �hval ruhiyy�sind� idil�r. Abbas Mirz� hücum ed�rk�n, art�q h�r yeri üsyan bürüdüyün-d�n rus qo�unlar� heç yerd� dayana bilm�yib �u�aya ç�kilm�y� m�cbur oldular. Bunu Qaraba�dak� rus qo�unlar�n�n general Reutun Yermolova raportu sübut edir. O yaz�rd�: “�ranl�lar�n q�fil hücumu n�tic�sind� biz �u�a qalas�na ç�kildik. Ehtiyat �rza��m�z yox idi, çünki �hali üsyan etdiyind�n buna imkan tapa bilm�dik.” Reut xanl�qdak� dig�r h�rbi hiss�l�r� d� öz mövqeyini burax�b �u�aya ç�kilm�yi �mr etdi. Lakin bütün yollar üsyan etmi� �hali t�r�find�n ba�land���ndan bu onlara müy�ss�r olmad�. �yulun 20-d� Gorusu t�rk ed�n podpolkovnik Nazimkinin ba�ç�l�q etdiyi s�h�ri gün üsyanç�lar t�r�find�n mühasir�y� al�nd� v� 3 saat davam ed�n döyü�d�n sonra tamamil� darmada��n edildi. Bu döyü�d� Hac� A�alar b�yin Qarab� atl�lar� xüsusi f�all�q göst�rdil�r [7, II, s. 73]. Gizet-tinin m�lumat�na gör� h�min döyü�d� ruslardan 306 n�f�r öldürülür, 700 n�f�r is� (18-i zabit) �sir dü�dü [2, s. 74]. Yaln�z 2 zabit v� 6 �sg�r Qalad�r�si k�ndind�ki erm�nil�rin yan�nda gizl�nm�y� macal tap�r [7, II, s. 74]. Bu q�l�b� xanl�qda Rusiyaya sadiq yegan� k�nd, 42-ci polkun yerl��diyi M�d�tova m�xsus Çanaxç�n�n �l� keçirilm�sind�n sonra qarab�l�lar�n ikinci böyük q�l�b�si idi. Potto bu münasib�tl� yaz�rd�: “1000 n�f�rd�n ibar�t bir batalyonun m�hv edilm�si Qafqazda görünm�mi� bir hadis� idi” [7, II, s. 75]. H�tta bu m��lubiyy�t imperatorun özünü d� h�dd�n art�q k�d�rl�ndirmi�di [1, s. 624]. Bu q�l�b�l�r xalq�n �hval ruhiyy�sini xeyli yüks�ltdi. �u�a qalas� istisna olmaqla bütün �razi �lbir h�r�k�t ed�n xan t�r�fdarlar�n� v� iran qo�unlar�n�n �lin� keçdi. �u�a qarnizonu is� 6 rota, 4 s�hra topundan v� onlara birl��mi� 1500 silahl� erm�nid�n ibar�t idi [8, II, s. 111].

Üsyan getdikc� �amax�, ��ki, G�nc� xanl�qlar�n� v� ba�qa yerl�ri bürüdü. Öz qo�unlar�n� �amax�ya yerid�n Mustafa xan bütün �traflar� n�zar�t alt�na ald�.

Xanl�qdak� bütün ke�ikçi m�nt�q�l�ri m�hv edildi v� yaxud �amax� qarnizonuna birl��-dirildi [9, s. 73]. Bütün �hali xana qo�uldu. Qubadan 3 rota il� �irvana h�r�k�t ed�n gen-m. Krabbe 23 iyulda Köhn� �amax�ya g�l�nd� bütün �halini üsyan etmi� gördü. 25 iyulda A�su Mustafa xan t�r�find�n tutuldu. Bu vaxt �ahzad�nin qarda�� �irvana g�ldi. Bütün �halinin Mustafa xan qo�uldu�unu bu haqda yazan tarixçil�r t�sdiq edir. El�

Page 165: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

165

Krabbenin a�a��dak� raportu da bunu sübut edir. O yaz�rd�: “N� mühim mükafatlar�n, n� pulun, ümumiyy�tl� heç n�yin xeyri yoxdur.Ayd�n idi ki, �yal�t üsyana qabaqcadan haz�rla��b. H�tta komendant bir adam t�qdim ed� bilm�di ki, ona etibar ed�s�n” [1, s. 627].

Krabbenin özü d� �amax�da çox tab g�tir� bilm�di. Mühasir�y� dü�m�k qorxusu, Qubada ba�lanan üsyanlar, el�c� d� �rzaq q�tl��� onu �amax�n� t�rk etm�y� m�cbur etdi. Yeri g�lmi�k�n �halinin müqavim�ti n�tic�sind� ruslar�n �rzaq t�minat� xeyli pisl��mi� v� onlar çoxdan idi ki, yar�m payla kifay�tl�nirdil�r. Üsyan zaman� is� ruslara un verm�kd�n v� onu ç�xartmaqdan imtina ed�n �hali �amax�dak� bütün d�yirmanlar� xarab etmi�di [1, s. 628]. Krabbenin bildirdiyin� gör� Quba v� D�rb�ndd� bel� böhranl� v�ziy-y�t yarand���ndan çoxdan idi ki, unu H��t�rxandan g�mi il� g�tirirdil�r [1, s. 658].

Karbbe il� yana�� mayor A�eberq d� yollar t�hlük�li oldu�undan dem�k olar ki, bütün �mlak� ataraq öz d�st�si il� �amax�n� t�rk etdi. Bel�lilk�, �amax� xanl��� da tamamil� i��alç�lardan t�mizl�ndi. ��kid� üsyan ba�layan kimi orada olan iki rus rotas� heç bir at�� açmadan Tiflis istiqam�tind� geri ç�kilm�y� ba�lad�. Hüseyn xan öz t�r�fdarlar� il� ��kiy� girib xan oldu. Yeni xan�n �lisuya h�r�k�ti orada üsyana s�b�b oldu v� �hali rusiyan�n xidm�tçisi olan �hmad xan� sultan ail�sind�n olan Bala�a b�yl� �v�z etdi [5, s. 97]. H�r�kat Car�, Muxax�, Tal�, Cinixi �hat� etdi. Deputat qrupu Hüseyn xan� Cara d�v�t etdi [5, s. 97].

�amax�n� t�rk ed�n Krabbe üsyanç�lar�n t�zyiqi il� Qubaya s�x��d�r�ld�. Lakin, rus qo�unlar�n�n Quba ��h�rini tutmaq c�hdi bir n�tic� verm�di. Bununla bel� rus qo�unlar�n�n �traf al�ml� bütün �laq�si k�sildi. C�nubi Da��stan da rus qo�unlar�ndan t�mizl�ndi. Surxay xan öz o�ullar� v� t�rfdarlar� il� da��stana daxil oldu.

�yulun sonlar�nda Quba istiqam�tind�n Bak�ya hücum ed�n Hüseyn xan�n qo�unlar� ruslar� qalaya ç�kilm�y� m�cbur etdi. ��h�r� ged�n bütün yollar n�zar�t� götürüldü. Bak� ��h�r komendant� Baron Rozin bütün tatar �halisini qaladan köçürtdü [7, III, s. 109]. Orada olan bütün erm�nil�r silahland�r�ld�. 500 n�f�r ya�l� v� t�crüb�li �sg�r v� 40 topdan ibar�t qala qarnizonu ��h�r� yeridil�n iki d�niz rotas� il� gücl�ndirildi. Hüseynqulu xan�n ��h�ri almaq üçün 4 saat ç�k�n h�ml�si bir n�tic� verm�di. Mühasir� daha bir ay davam etdi. Ruslar Sara adas� v� H��t�rxanla daimi �laq� saxlad���ndan ��h�ri almaq mümkün olmad�.

1826-c� ild� ba� ver�n üsyanlar�n �n müt���kkili G�nc�d� ba� verdi. Rus qo�unlar�n�n ��h�ri t�rk ed�c�yini e�id�n g�nc�lil�r iyulun 27-d� üsyan etdi. G�nc� üsyan� Hüseyn Minasazovun “Bir inqilab�n yüzilliyi” adl� t�dqiqat �s�rind� geni� ��rh edildiyind�n üz�rind� çox dayanmaq ist�mir�m. Onu qeyd ed�k ki, üsyan etmi� �hali m�hbuslar� azad etm�y� ba�lad�. �lb�yaxa döyü�d� 7 rus �sg�ri öldürüldü, qalanlar� �sir götürüldü. Qaladak� rus qo�unlar�n�n ba�ç�s� ��m��dild� da üsyan ba� verdiyind�n oradak� iki rotan� geri ça��rd�. Qalaya gir�n Poruçik Qabayev 12 kazakla h�bs edildi. Bunu e�id�n rus qo�unlar�n�n ��h�r� hücumu ba�lad�. Lakin g�nc�lil�r bunun qar��s�n� ald�lar. 30 n�f�r itki ver�n rus qo�unlar� ��h�rin küç�l�rind� dola�ma�a ba�lad�. Lakin üsyan zaman� ruslara sadiq olan erm�nil�r onlar� ��h�rd�n ç�xma�a köm�k etdil�r.

Bel�likl�, G�nc� i��alç�lardan t�mizl�ndi, cana doymu� �hali bir an içind� rus hakimiyy�tini devirdi. Yermolova gör� “q�fil qiyam h�tta oradak� s�n�dl�ri ç�xarma�a imkan verm�di.” [3, s�n�d 1360]. Qafqazda rus h�rbçil�rinin itkil�rini qeyd� alan Gizet-tinin m�lumat�na gör� G�nc� üsyan� zaman� rus ordusu 15-i zabit olmaqla 300-d�n art�q itki verdil�r [2, s. 143]. Müasirl�rin yazd���na gör� h�r yerd� t�mt�raqla qar��lanan U�ur-lu xana qanuni hakim kimi bax�rd�lar [7, II, s. 98].

Page 166: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

166

Çox keçm�d�n ��m��dillil�r mü�ayi�tçi d�st�ni m�hv edib pristav� �sir ald�lar. U�urlu xan öz qo�unlar�n� ��m��dil� yeritdi. Sonra üsyan Borçal�n� �hat� etdi. Borçal� da özünü Rusiyadan ayr�lm�� hesab edildi [4, s. 25].

Bel�likl�, Gürcüstanla müs�lman �yal�tl�r aras�ndak� bütün �laq�l�r k�sildi. Bel� ki, A�stafa çay�nda rus qo�unlar�n�n �sas m�qs�di (qeyd ed�k ki, onlara M�d�tov ba�ç�l�q edirdi) üsyana etmi� �halinin Gürcüstana girm�sinin qar��s�n� almaq idi. Yaln�z üç qala ��h�r (�u�a, Quba, Bak�) istisna olmaqla bütün Az�rbaycan i��alç� qo�unlardan t�mizl�ndi.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. `#&���" w.�. \� ��% ��"� � �������� ���#����� "� �������, I-VI , ^?+, 1871-1878. 2. _��� � A.A. ^&�"�� �����"�� $ ���%� �������������� � �����% ��"� (1801-1885), ������,

1901. 3. Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyas�n�n Akltlar� (QAKA), I-VII cildl�r, Tiflis, 1867-1878. 4. !�"����� _. ^ �� �"� �����~*��, +��#, 1930. 5. ?� �#>������ \. ?. `}��- +����"��� ��"�� &>�� �� � $���� �� � XIX � �� �%, T&�����,

1934. 6. ?������� M.w. `�$��� �% � ��"� ������ @���� � XIX � �� ��, Mo�k�a, 1964. 7. ? =. A. Ka�ka��ka% ��"� � ���"�� ������,�$�����, ����"��� � &�&�������%� I-III , ^?+.,

1886. 8. ���&� � M. _�"���� �������>�� �"%� ?�������, �� >�"� � �% ��"� � II-III , ^?+., 1890-1891. 9. Umudlu V.U. �imali Az�rbaycan�n Çar Rusiyas� t�r�find�n i��al� v� müst�ml�k�çilik �leyhin� mübariz�

(1801-1828). Bak�, 2004. 10. =����� ?.w. ?������"�"�� ���&���}�"� � @��� �\�, �"� 1227. 11. =�""�% �"�*���$���, XIV ., ^?+, 1913.

Vidadi UMUDLU

FROM HISTORY OF STRUGGLE OF THE AZERBAIJAN PEOPLE AGAINST COLONIALISM. REVOLTS OF 1826.

SUMMARY

With signing of the Russian-Iranian Gjulistansky contract of 1813 all northern Azerbaijan khanates, except for Irevansky and Nahchyvansky, have passed in possession of Russian empire. Hardly later these khanates have been liquidated and on their place the commandant's system of board has been created. Under the maintenance the given system had strongly pronounced colonial character. Not casually, that introduction of the given occupational mode became the reason of revolts in Northern Azerbaijan. Revolts of 1826 had national character and have been directed against the Russian domination. Khans and &��� were vanguard force of these revolts.

*����� 9'

�@ �#����� ^��(^� �@%�^�)���#+�<� ����� $����* +�'����'�@9�. *�##����? 1826 <��

�%@=9%

^ $�$���"��� �#���-���"��� _~��� �"��� ����� 1813 �. ��� �����"�� ����&���}�"���� ��"� ��, �� ����~��"��� \����"��� � w������"���, $���>�� � �����"�% @������� ��$����. �# ' $�}� � � ��"� �� &��� ����������"� � "� �� ��� � &��� ����"� ���"��" ���% ��� ��� $�����"�%. ? ����# ����}�"�~ ��""�% ��� ��� "���� %�� ����}�""�� ��"���'"�� ����� ��. w� ��#���", � �"����"�� ��""� ��#$�*�""� ��}��� � �� $����"� ��� �"�� � ^����"� ���&���}�"�. =�� �"�% 1826 �. ����� &��"�*�"��'"�� ����� �� � &��� "�$�����"� $� �� �������� ��$�� ��. ��"����"� ���� � �� ��� �"�� &��� ��"� � &���.

Page 167: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

167

AZ�RBAYCANDA RUS�YA-QACAR QAR�IDURMASI

Z�hra �SLAMOVA181 [email protected]

Açar sözl�r: Az�rbaycan, Qacar, Rusiya, Zubov

Nadir �ah�n ölümünd�n sonra (1747) Az�rbaycanda müst�qil v� yar�mmüst�qil xanl�qlar�n yaranmas� v� bunlar aras�nda birl��dirm�k u�runda mübariz� ba�lay�r. Lakin birl��dirm� siyas�ti u�ursuz olur. XVIII �srin son rübü üçün xanl�qlara parçalanm�� siyasi durumda olan Az�rbaycanda feodal p�rak�nd�liyi, ara müharib�l�r, xanl�qlar aras� toqqu�malar daimi v�ziyy�t alm��d�. Beyn�lxalq v�ziyy�t d� ür�kaçan deyildi. Bel� ki, �ran, Osmanl�, Rusiya v� Q�rbi Avropa dövl�tl�rinin m�nafeyinin bu regionda toqqu�mas� n�inki birl��dirm�sin� nail olur, eyni zamanda onun müdafi�sini t�hlük� alt�na al�rd� [1, s.541]. Siyasi parçalanma iqtisadiyyata da t�sir göst�rir v� ayr�-ayr� regi-onlar v�hd�t ��klind� deyil, p�rak�nd� formada inki�af edirdi. Natural t�s�rrüfat�n hökm sürm�si Az�rbaycan�n sosial-iqtisadi inki�af�n� l�ngid�n �sas amill�rd�n hesab edilir.

Nadir �ahdan sonra �randa m�rk�zi hakimiyy�ti �l� keçirm�k u�runda mübariz� ba�lay�r. Daha güclü olan qacarlar, z�ndl�r v� �f�arlar aras�nda ged�n k�skin mübariz�nin a��r z�rb�si C�nubi Az�rbaycana d�yir. Bu dövrd� C�nubi Az�rbaycan da bir neç� z�if xanl��a bölünmü�dü. Getdikc� qacarlar üstünlüyü �l� ala bilirl�r. 1763-cü il “�iraz qonaql���”ndan sonra �f�arlar mübariz�d�n uzaqla�d�r�l�r. Z�ndl�r aras�nda ged�n mübariz�d�n m�har�tl� istifad� ed�n A�a M�h�mm�d xan Qacar (1742-1797) 1785-ci ild� asanl�qla Tehran, Qum, Ka�an, �sfahan� tutur. 1786-c� ild� Gilan qacarlar t�r�find�n �l� keçiril�r�k bir xanl�q kimi l��v edilir, buraya hakim A�a M�h�mm�d xan�n qarda�� Murtuzaqulu xan t�yin edilir [4, s.83]. C�f�r xan Z�ndin o�lu Lütf�li xan 1785-1794-cü ill�rd� �irvan v� Kirmanda öz hakimiyy�tini b�rq�rar ets� d�, 1794-cü il Kirman döyü�ünd� m��lub edil�r�k siyasi s�hn�d�n uzaqla�d�r�l�r. A�a M�h�mm�d xan öz hakimiyy�ti namin� bütün z�ndl�r tayfas�n� tamamil� q�l�ncdan keçirmi�di. Öz yax�n adamlar� il� mübariz�d� d� A�a M�h�mm�d xan öz q�ddarl��� il� seçilirdi [5, s.410].

A�a M�h�mm�d xan�n qarda�� Murtuzaqulu xan R��t v� Gilan hakimi t�yin edilmi�di. Lakin o, bununla kifay�tl�nmir, X�z�rsahili xanl�qlar� da �l� keçirm�k ist�yirdi [1, s.541]. Bu s�b�bd�n Murtuzaqulu xan x�yan�t ed�r�k �vv�lc� z�ndl�r t�r�f� keçir, lakin onlar�n m��lub oldu�unu gör�r�k A�a M�h�mm�d xana qar�� müxalif olan L�nk�ran xan� Mir Mustafa xan�n yan�na qaç�r. Burada olark�n �imal xanl�qlar� v� Rusiya il� �laq� yaratma�a çal���r. Murtuzaqulu xan Rusiya dövl�tind�n yard�m almaq üçün apard��� dan���qlara �sas�n �randa ha�imiyy�t� ��çdiyi t�qdird� Rusiya dövl�ti m�naf�yin� xidm�t �d�c�yini v�d �dirdi. Kuzneçova bunu daha da d�qiql��dir�r�k yaz�r ki, Murtuzaqulu xan öz qarda��na qar�� h�rbi yard�m �v�zind� Rusiya hökum�tin� öz �razil�rind� onun as�l�l���n� q�bul etm�yi, �nz�li liman�n� güz��t� getm�yi, rus t�b��l�rinin bütün vergil�rd�n azad edilm�sini, rus qarnizonuna qala tikm�yi v�d edirdi

Z�hra Rüst�m q�z� �slamova – Bak� Dövl�t Universitetinin doktorant�

Page 168: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

168

[6, s.26]. Murtuzaqulu xan �slind� ona aid olmayan� söz verirdi, buna gör� d� Rusiya bu t�klifl�ri ciddi q�bul etmirdi. 1787-1791-ci ill�r Rusiya Osmanl� il� müharib� apar�rd�. Dig�r t�r�fd�n �ran il� münasib�tl�ri g�rginl��dirm�m�� üçün Murtuzaqulu xana aç�q yard�m �tm��d�n ç��indi. �lk önc� Rusiya Az�rbaycana münasib�td� “inc�, ehtiyatl� siyas�t” yeridirdi [7, s.72-73]. Lakin gizli ��kild� h�r çür yard�m söz verilirdi. H�tta kapitan-leytenant Akleçeyevin ba�ç�l��� alt�nda olan bir rus h�rbi g�misi d� köm�y� gönd�rilmi�di. Az�rbaycan xanl�qlar� da A�a M�h�mm�d xan�n qar��s�n� almaq üçün öz h�rbi d�st�l�rini (Quba xanl��� 230, L�nk�ran xanl��� 660 n�f�r h�rbiçi) Murtuzaqulu xana köm�y� gönd�rirl�r. Murtuzaqulu xan 1787 v� 1790-c� ill�rd� iki d�f� R��ti tutsa da, h�r d�f� orada möhk�ml�n� bilmir. M��lub olan Murtuzaqulu xan sonda R��td�n �l ç�kir v� Rusiyan�n himay�sin� s���naraq H��t�rxana, oradan da Peterburqa gedir. Peterburq hökum�ti ona ayda min manat maa� ay�rmaqla öz himay�sin� götürür. Rusiya g�l�c�kd� A�a M�h�mm�d xana qar�� onun qarda��ndan istifad� etm�k ist�yirdi.

A�a M�h�mm�d xan özü hakimiyy�t u�runda mübariz�y� ba�layark�n Rusiya il� diplomatik münasib�tl�r yaratma�a c�hd etmi�di. 1781-ci ild� Gilan� tutan A�a M�h�mm�d xana qar�� �ran�n �imal xanl�qlar� birl��mi�dil�r. Bundan istifad� ed�n Rusiya qraf Voynoviçin ba�ç�l��� alt�nda h�rbi eskadran� Astrabada gönd�rir. 1782-ci ild� köm�k almaq m�qs�dil� A�a M�h�mm�d xan Rusiyaya müraci�t edir, lakin cavabs�z qal�r. �st�r �li Murad xan Z�nd, ist�rs� d� Murtuzaqulu xandan f�rqli olaraq A�a M�h�mm�d xan Rusiyaya C�nubi Qafqaz�, xüsusil� d� Az�rbaycan� güz��t� getm�k fikrind� deyildi, h�m d� ticar�t vergil�rind�n d� rus t�b��l�rini azad etm�k ist�mirdi. Buna gör� d� diplomatik c�hdl�r ba� tutmam��, 1782 v� 1787-ci ill�rd� A�a M�h�mm�d xan�n elçil�ri Peterburq saray�nda q�bul edilm�mi�dil�r.

XVIII �srin 90-c� ill�rinin ortalar� üçün �sas r�qibl�rini m��lub edib, �ran� özün� tabe ed�n A�a M�h�mm�d xan �imali Az�rbaycan xanlar�n� v� Gürcüstan� özün� tabe etm�k üçün yürü�� haz�rla��r. 1783-cü ild�n Georgiyevsk traktat�na �sas�n Rusiyan�n protektoratl���n� q�bul ed�n Gürcüstan� tutmaq el� d� asan i� deyildi. El� Az�rbaycan xanlar� da heç bir halda kim�s� tabe olmaq ist�mir, öz istiqlaliyy�tl�rini qoruma�a çal���rd�lar. Müst�qil xarici siyas�t yeritm�kl� öz nüfuzlar�n� gücl�ndirm�y� çal���rd�lar [3, s.117].

Rusiya �ran hakiml�ri il� C�nubi Qafqaz�n nüfuz dair�l�rin� bölü�dürülm�si il� yana��, h�m d� yerli xanlar il� d� “mehriban qon�uluq v� ticar�t �laq�l�ri” bar�d� dan���qlar apar�rd�. Bu ikili siyas�t g�l�c�kd� Rusiyan�n Qafqaz siyas�tind�ki u�urlar�na s�b�b olacaq. Az�rbaycan xanlar� is� Rusiya siyas�tinin �sl mahiyy�tini anlamayaraq b�z�n �rana qar�� Rusiyan�n himay�sini d� q�bul etm�y� haz�r idil�r. Onlar dü�ünürdül�r ki, A�a M�h�mm�d xana qar�� Rusiya il� birl���c�k, h�rbi ittifaq yaradacaq, �v�zind� is� Rusiya �lveri�li ticar�t müqavil�si il� kifay�tl�n�c�k. Az�rbaycan xanlar�n�n güclü müqavim�ti il� rastla�an A�a M�h�mm�d xan 1795-ci ilin yay�nda üçüncü d�f� öz nümay�nd�sini dan���qlar üçün Qafqaz x�ttind�ki rus ordular�n�n ba� komandan� qraf �.V.Qudoviçin yan�na Tiflis� gönd�rir. Nümay�nd� hey�ti Murtuzaqulu xan t�r�find�n �sir al�nm��, A�a M�h�mm�d xan�n yax�n adam� Abbas xan�n azad edilm�si üçün gönd�rildikl�rini bildirdi. Lakin onlar daha çox Qafqaz x�ttind�ki rus ordular�, onlar�n say�, t�chizat�, Rusiyan�n C�nubi Qafqaz xanlar� il� münasib�tl�ri, Rusiyan�n xanlara n� d�r�c�d� h�rbi yard�m göst�rm�y� haz�r oldu�u il� maraqlan�rd�lar. �lveri�li Yass� müqavil�sind�n sonra Rusiyan�n Qafqaz c�bh�sind� �l-qolu aç�lm��d�. Qafqazdak� rus

Page 169: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

169

qo�unlar�n�n ba� komandan� Qudoviçin ad�na veril�n 1792-ci il 8 may buyru�una �sas�n Rusiyaya xeyirxahl��la yana�an bütün xanlar�n onun hakimiyy�tin� q�bul olunacaqlar� bar�d� onlar�n arxay�n edilm�sin� göst�ri� verilirdi. 1793-cü il aprel buyru�unda is� bildirilirdi ki, X�z�r d�nizind�ki rus eskadras�na dü�m�nl�rl� dü�m�nc�sin� r�ftar etm�k icaz�si verilirdi [1, s.545]. Rusiya hökum�ti t�r�find�n general �.V.Qudoviç� verilmi� dig�r t�limatda göst�ri� verilirdi ki, bu �razid� Rusiya siyas�tin� qar�� olanlar dig�rl�rinin �li il� ciddi c�zaland�r�lmal� v� z�ifl�dilm�lidir [7, s.39]. Bu t�limatda A�a M�h�mm�d xan�n neytralla�d�r�lmas� xüsusi vur�ulan�rd�. �ran nümay�nd� hey�tinin dan���qlar aparmaq üçün öz hökmdar�n�n ad�ndan r�smi s�lahiyy�ti yox idi, bu s�b�bd�n �.V.Qudoviç s�firin r�smi nümay�nd� olmad���n� b�han� ed�r�k onlar�n Peterburqa getm�sin� mane olur. Art�q üçüncü diplomatik missiyan�n �laq� yaratmaq c�hdi bo�a ç�x�r. Bundan sonra A�a M�h�mm�d xan Qacar Az�rbaycana yürü�ü ba�lay�r. Yürü�d�n �vv�l Az�rbaycan xanlar�na v� Kartli-Kaxetiya çarl���na tabe olmaq bar�d� m�ktub gönd�rib, onun saray�na girov gönd�rm�l�rini t�l�b ets� d�, ancaq D�rb�nd, ��ki v� G�nc� xanlar� tabe olmaq ist�kl�rini bildirmi�dil�r. Dig�rl�ri bu m�ktuba �h�miyy�t verm�y�r�k r�dd etdil�r. A�a M�h�mm�d �ah üç istiqam�td� 100 minlik qo�unla hücuma keçir. Hücum x�b�rini e�id�n xanlar n�inki vahid müdafi� c�bh�si yaratmad�lar, h�tta b�zil�ri h�rbi yard�m üçün II Yekaterina hökum�tin� müraci�t etdil�r. M�hz xanlar�n bu add�m� Az�rbaycan�n g�l�c�yini h�ll etdi. A�a M�h�mm�d xan bu x�b�ri e�idib bir az da hidd�tl�nir. �vv�lc� Naxç�vana hücum ç�ks� d�, güclü müqavim�t� rast g�lir. Mühasir�ni yar�mç�q qoyub �r�vana gedir v� buran� tabe edir, h�tta öz nümay�nd�si �liqulu xan� buraya hakim t�yin edir. Dig�r �ran h�rbi hiss�l�ri �u�aya hücum edir, 33 günlük mühasir�d�n sonra burada da mühasir�ni yar�mç�q qoyub Tiflis� qo�un ç�kir. 20 sentyabr 1795-ci ild� Tiflis qar�t edil�r�k 20 min �sir il� geri dönür. Q��lamaq üçün Mu�ana gedir. Çox t��ssüfl�r olsun ki, Az�rbaycan xanlar� bu müv�qq�ti at��k�sd�n istifad� edib birl��mir, h�tta �ksin� bir-birin� qar�� ç�x�r, ç�ki�m�l�ri davam etdirirdil�r. Buna misal olaraq onu göst�r� bil�rik ki, ��kili M�h�mm�dh�s�n xan �amax�n� �l� keçirm�k üçün öz nümay�nd�sini Hac� Seyid b�yi A�a M�h�mm�d xan�n yan�na gönd�rir v� �amax�l� Mustafa xan� �ah�n n�z�rind�n salma�a çal���r. �amax� xan�n� c�zaland�rmaq üçün gönd�ril�n h�rbi hiss�l�rl� yana�� ��ki h�rbi d�st�l�ri d� �amax�n� qar�t edib, da��d�rlar. Mustafa xan hücum x�b�rini e�idib �halini Fit da��na köçürtmü�dü. Lakin tezlikl� bu iftira M�h�mm�dh�s�n xan�n özün� qar�� çevrilir. S�lim xan saray çevrili�i ed�r�k ��kid� hakimiyy�ti öz �lin� al�r v� A�a M�h�mm�d �aha qar�� Qaraba�l� �brahimx�lil xan il� birl��ir. M�h�mm�dh�s�n xan is� art�q laz�ms�z oldu�una gör� �ah t�r�find�n gözl�ri ç�xard�laraq �rana gönd�rilir.

1795-ci ilin noyabr�nda Rusiya A�a M�h�mm�d �aha qar�� q�ti add�mlar atma�� q�rarla�d�r�r. Tiflis� polkovnik S�roxnevin ba�ç�l��� il� iki yeger batalyonu, Da��stan v� Az�rbaycan istiqam�tind� is� general-mayor Savelyevin komandanl��� alt�nda piyada batalyonu h�r�k�t etdi. A�a M�h�mm�d xan�n Az�rbaycan� t�rk etm�sinin ba�l�ca s�b�bl�rind�n biri d� bu oldu. General Qudoviç� t�limat verilmi�di ki, �ran qo�unlar� q�ti sur�td� X�z�r sahili vilay�tl�r�, xüsusil� Bak�, �amax�, D�rb�nd� burax�lmas�n, laz�m g�l�rs�, silahl� müqavim�t göst�rilsin. A�a M�h�mm�d �ah�n iddialar�n� n�z�r� alaraq, onun C�nubi Qafqazda öz hakimiyy�tini b�rq�rar etm�k v� möhk�ml�nm�sinin qar��s�n� almaq m�qs�dil� 1796-c� ilin aprelind� V.Zubovun ba�ç�l��� il� yürü� t��kil edilir.

Page 170: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

170

Az�rbaycan xanlar� t�r�find�n ciddi müqavim�tl� rastla�an A�a M�h�mm�d xan �lav� olaraq rus qo�unlar�n�n g�li�i x�b�rini d� e�id�r�k geri ç�kilir. A�a M�h�mm�d �ah geri ç�kils� d�, bu �ran t�hlük�sinin sovu�mas� dem�k deyildi.

Valerian Aleksandroviç Zubov (1771-1804) II Yekaterinan�n sevimlil�rind�n olmu�, Rusiya saray�nda “yüks�k qiym�t veril�n s�rk�rd�”l�rd�n hesab olunurdu, ordudak� nailiyy�tl�rini v� rütb� pill�l�rini sür�tl� qalxmas�nda onun qarda��, h�m d� �mperatriça II Yekaterinan�n favoritl�rind�n biri Platon Zubovun da rolu az olmam��d� [9]. V.Zubovun xarakteri v� layiq olmayan s�viyy�y� yüks�lm�si haqda Bakuninan�n qeydl�rind�n d� izl�m�k olur: “qrafa el� g�lir ki, o, öz qabiliyy�ti hesab�na taleyin ona qism�t etdiyi yüks�k yerd� durur” [8, s.34]. O, h�rbi xidm�t� 1787-1791-ci ill�r Rus-Türk müharib�sind� ba�lam��, 1793-1794-cü ill�r Pol�a kompaniyas�nda i�tirak etmi�di. Pol�a hadis�l�ri zaman� aya��n�n birini itirs� d�, 1795-ci ilin sonlar�nda 35 minlik Qafqaz korpusuna komandan t�yin edilir. Bu zaman Peterburqda Platon Zubovun layih�sinin h�yata keçirilm�si planla�d�r�l�rd�. Bu layih�y� �sas�n Qara d�nizd�n Tibet� q�d�r olan �razil�r, Qafqaz da daxil olmaqla Ön Asiya Rusiyaya tabe edilm�li idi. Bu layih�nin h�yata keçm�si böyük maliyy� imkanlar� v� x�rc t�l�b edirdi. 1796-c� ilin aprelin 18-d� ba�layan yürü� özünün sür�ti v� u�urlar� il� seçilirdi. Art�q may�n 3-d� ciddi müqavim�t� baxmayaraq D�rb�nd i��al olunur. Bak�, �amax� v� ��ki xanlar� Rusiya ordular�n�n haz�rl�q v� texnikas�n� n�z�r� alaraq müqavim�t göst�rm�d�n tabe olma�� üstün tuturlar [10]. Q�sa müdd�td� Az�rbaycan�n �ks�r strateji �h�miyy�tli m�nt�q�l�ri ruslar t�r�find�n tutulur, II Yekaterinan�n “Manifest”ini h�yata keçirm�k üçün haz�rl�q t�dbirl�ri görm�y� ba�lay�r. D�rb�ndd�n keçib Quban�, Bak�n�, Salyan v� �amax�n� tutan rus general� qraf V.Zubov öz hökmdar�ndan bel� bir tap��r�q alm��d� ki, "Mu�an� �l� keçirdikd�n sonra orada bir qala tikdirsin, ad�n� "Yekaterina serdtse" ("Yekaterinan�n ür�yi") qoysun v� orada iki min cavan rus �sg�ri m�skunla�d�rs�n, h�min g�nc �sg�rl�ri erm�ni v� gürcü q�zlar� il� evl�ndirib onlar� xüsusi torpaq sah�l�ri v� silahla t�min etsin." [9]. Zubova verilmi� bu t�limat Rusiyan�n g�l�c�kd� burada xristianla�d�rma siyas�tind�n x�b�r verir.

Az�rbaycan xanlar� A�a M�h�mm�d xan�n q�ddarl���n� v� Tiflisd�ki q�tliam� e�itmi�dil�r. Ona gör� d� �rana qar�� Rusiya il� birl��m�yi daha m�qs�d�uy�un hesab edirdil�r. Xanlar Rusiya-�ran aras�nda manevr etm�kl� öz müst�qillikl�rini qoruma�a çal���rd�lar. Az�rbaycan xanlar�n�n Rusiyadan ehtiyat etm�sin� bir s�b�b d� m�hz dinin d�yi�dirilm�si m�s�l�si idi. ���al zaman� Rusiya t�r�find�n ilk olaraq islam dini s�x��d�r�l�r, xristianla�d�rma siyas�ti apar�l�r, m�scidl�r da��d�laraq �v�zind� kils�l�r tikilm�si haqda deyil�nl�r xanlar�n ehtiyatl� davranmas�na s�b�b olurdu. Lakin 6 ay sonra II Yekaterinan�n ölümü il� bu yürü� dayand�r�l�r, n�z�rd� tutulmu� planlar alt-üst olaraq yar�mç�q qal�r. Taxta ç�xm�� I Pavel anas�n�n siyas�tin� qar�� oldu�una gör� Qafqaz siyas�tini dayand�r�r, ordu hiss�l�rinin Qafqazdan ç�xar�lmas� �mrini verir. I Pavelin xeyli �razini i��al etmi� rus qo�unlar�n�n geri ça�r�lmas�n�n s�b�bi bir t�r�fd�n d� böyük x�rcl�r (1700 min rubl), dig�r t�r�fd�n Avropada v�ziyy�tin mür�kk�bliyi il� izah edilir [1, s.554]. Qraf V.Zubov istefaya gönd�rilir, onun yerin� yenid�n Qudoviç t�yin olunur. Rus h�rbi hiss�l�ri Terek-Mozdok x�ttin� geri ç�kilm�li idi. Lakin bu son dem�k deyildi.

Rus qo�unlar� geri ç�kil�rk�n Az�rbaycan xanlar� rahat n�f�s almam�� A�a M�h�mm�d �ah Qacar ikinci d�f� Az�rbaycana yürü�� ba�lay�r. 1797-ci ild�ki ikinci

Page 171: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

171

yürü�ü zaman� �imali Az�rbaycan xanl�qlar�na qar�� q�sbkarl�q planlar�n� h�yata keçirm�k A�a M�h�mm�d �aha mü�yy�n d�r�c�d� müy�ss�r oldu. Qacara ita�tsizlik etmi� xanlar� c�zaland�rmaq v� C�nubi Qafqaz� öz imperiyas�na daxil etm�k m�qs�dil� t��kil edilmi� bu yürü� Qaraba�dan ba�lay�r. Xalq�n müqavim�tini q�rmaq üçün onlar�n köçürülm�si siyas�tinin yeridilm�si q�rar� verilmi�di. Bu yürü�d� C�nubi Az�rbaycan xanlar�n�n tamamil� tabe edilm�si n�z�rd� tutulurdu. Qarda�� �liqulu xan�n ba�ç�l��� il� böyük h�rbi d�st� T�briz� gönd�rilir [2, s.474]. �rd�bil� g�l�n A�a M�h�mm�d �ah Qacar dig�r xanl�qlara v� Kartli-Kaxetiya çarl���na tabe olmaq haqda yeni m�ktub gönd�rir. Cavab gözl�m�d�n yax�n xanl�qlara h�rbi c�za d�st�l�ri gönd�rilir. T�briz v� Xoy xanl��� tabe edildikd�n sonra L�nk�ran xanl���na hücum edilir. L�nk�ran xan� özü 200 ail� il� Sar� adas�nda, yerli �hali is� �lçatmaz da�larda gizl�nirl�r. S�rab xanl��� da z�bt edilir. Bundan sonra hücum Qaraba�a yön�lir. Güclü müqavim�t� rast g�ls� d�, ç�tinlikl� qalan� ala bilir. Qurana möhür basma��na baxmayaraq ��h�r �halisi qar�t v� soy�una m�ruz qal�r. �u�an� ald�qdan sonra dig�r xanl�qlara müraci�t olunaraq tabe olmaqlar� t�l�b edilir. �u�an�n aqib�tini gör�n xanlar tabe olmalar�n� nümayi� etdirm�k üçün öz girovlar�n� gönd�rir v� ya özl�ri �ah�n hüzuruna gedirdil�r. �kinci yürü� zaman� Az�rbaycan xanl�qlar�n�n i��al� dem�k olar ki, h�yata keçmi� oldu. Lakin A�a M�h�mm�d �ah 1797-ci ilin iyulun 4-d� �u�ada sui-q�sd n�tic�sind� öldürüldüyün� gör� bu i��al yar�mç�q qal�r v� n�tic�siz olur. �ran qo�unlar� Qaraba�� t�rk etdikd�n sonra Az�rbaycanda yen� ara müharib�l�ri ba�lay�r.

�randa hakimiyy�t� g�l�n F�t�li �ah öz s�l�finin i�ini davam etdirm�k v� ara müharib�l�rind�n istifad� ed�r�k �imali Az�rbaycan xanl�qlar�n� tutmaq fikrind� idi. H�tta öz nümay�nd�si A�a Mir Seyid H�s�ni I Pavel il� dan���qlar üçün Peterburqa gönd�rdi. F�t�li �ah�n niyy�tini bil�n Pavel Qafqaza qo�un yerid�c�yini bildirir. Bu zaman �ran qo�unlar� geri ç�kilir, Rusiyan�n hücum q�rar� dayand�r�l�r. 1801-ci ild� saray çevrili�i n�tic�sind� öldürül�n I Pavelin yerin� o�lu I Aleksandr g�lir. Öz n�n�sinin himay�sind� böyümü� v� onun t�rbiy�sini alm�� �mperator I Aleksandr II Yekaterinan�n siyasi kursunu davam etdirir v� Qafqaz istiqam�tind� h�rbi �m�liyyatlar b�rpa edilir.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Az�rbaycan tarixi (Uzaq keçmi�d�n 1870-ci ill�r� q�d�r). Bak�, “Az�rbaycan”, 1996. 872 s�h. 2. Az�rbaycan tarixi. Yeddi cildd�.III cild (XIII-XVIII �srl�r). Bak�, “Elm”, 2007. 592 s�h 3. Qarayev E.T.Az�rbaycan XVIII �sr rus v� Q�rbi Avropa s�yyahlar�n�n t�svirind�. Bak�, 2005, 160 s�h 4. _��}���� ^.!. ���&���}�" � �"�>"�� $�� ��� $���� ��'� �� ��� ���"� +��#, «<��», 2004.

c.149 5. \� ��% \��"� � ����"��>�� �����" � �"*� XVIII ����. ��"�"����, 1958 6. �#�"�*�� w.\. \��" � $���� �� � XVIII �. !����, 1985. 7. !#� ����� `}. !. ^����"�� ��"� �� ���&���}�"� � @���% (�"�* XVIII – "���� XIX ��.). –

+��#: <��, 1989. – 128 �. 8. ?# �>�� ��""��� & ���&���}�"�. +��#, \��-� w �^^@, 1961. 9. http://ru.wikipedia.org/wiki/{#&�,_=������"_�����"����� 10. http://memoirs.ru/texts/ZubovP_RA73K2V5.htm

Page 172: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

172

Zahra Islamova

CONFRONTATION BETWEEN RUSSIA HAJAR IN AZERBAIJAN

SUMMARY

Key words: Azerbaijan, Qajar, Russia, Zubov

In the last quarter of the XVIII century, in Azerbaijan dominated feudal fragmentation and interstate conflicts. Agha Mohammad Khan Qajar conquered the khanates had organized a march to two times. Russia, in turn, pays specific attention to these areas, the occupation wanted to achieve by all means. In 1796, under the command of Count Zubov, which could have occupied a large area with Russian troops. However, the death of Catherine II occupation postponed for a while. The article reflected attempts to distribute the spheres of influence in the diplomatic steps taken for granted Russian-Iranian conflict, attack and the occupied Azerbaijani territories Iran and Russia.

@���� ��J���"�

$����*�#��?��% ��##�� � +�����* * �@%�^�)���%

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: ���&���}�", ���}��, @���%, {#&�

w��� �% "� &�����"�� "���������� � $�#"���������� ��#���� ��""�� � �#� #� – ��"� � � $����"�� �� ��� � XVIII �., � ���&���}�"� ��$�� ����� �����'"�% �����&-��""� '. = 1795-1797 ��. ��-!���� -��" ���}�� ���"����� ��� $��� � *��'~ ����� � �����"�� ��"� � ���&���}�"�. @���%, � ��~ �����', #���%�>�% �&� �"���"�� � � �� &��� %�, ���" $��"������ �� ��#$�*�~. = 1796 �. $� ���"���"��� ����� =.{#&�� �#����� ����� ��"%�� ���� ��~ �%�� �����"�� ��"� � ���&���}�"�. ��"�� ���� ' ��� ���"� II ������ $��"� *����� $���� ��'� �� $ �"�� ��'"�# ����� # � �� ���� ���.

Page 173: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

173

QARABA/ XANLI/ININ RUS�YAYA TABE ED�LM�S�N� DA�R

�f,an N�R�MANLI182

Açar sözl�r: Qaraba� xanl���, �brahimx�lil xan, Sisianov, Lisaneviç, Kür�kçay müqavil�si

XIX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n daxili v� beyn�lxalq v�ziyy�ti son d�r�c� mür�kk�b idi. Az�rbaycan �razisi x�rda feodal dövl�tl�rin� parçalanm��d�. Torpaq �l� keçirm�k u�runda xanlar aras�nda ard�-aras� k�silm�y�n ara müharib�l�ri, iqtisadi t�n�zzül Az�rbaycan�n daxili v�ziyy�ti üçün s�ciyy�vi hal idi. Rusiyan�n C�nubi Qafqaz bar�sind�ki i��alç� niyy�tl�ri v�ziyy�ti daha da g�rginl��dirirdi. H�l�, 1801-ci ild� ��rqi Gürcüstan�n Rusiyaya birl��dirilm�si il� ondan bir q�d�r as�l�l���nda olan Qazax, ��ms�ddil, sultanl�qlar� da Rusiyaya ilhaq edildi [1, s. 575-576].

Bu dövrd� mövcud olan xanl�qlardan biri d� Az�rbaycan�n �z�li Qaraba� torpa��nda yaranm�� Qaraba� xanl��� idi. Rusiya Qaraba� xanl���n�n i��al�na q�d�r art�q Az�rbaycan�n bir s�ra �razil�rini i��al etmi�di. 1804-cü ilin yanvar�nda G�nc� xanl���n�n Rusiya t�r�find�n i��al�ndan sonra Qafqazdak� rus qo�unlar�n�n komandan� general Sisianov �sas diqq�ti Qaraba� xanl���n�n üz�rin� yön�ltdi. Bu xanl��� Rusiya tabeliyin� keçirm�k m�qs�dil� o, mayor Lisaneviçi Qaraba� xan� �brahimx�lil xan�n yan�na gönd�rdi.

Rus komandanl���n�n Qaraba� xanl���na xüsusi diqq�t ay�rmas� s�b�bsiz deyildi. T�k�bbürlü Sisianov G�nc�ni i��al ed�nd�n sonra daha da lov�aland� v�

Az�rbaycan�n �imal xanlar�na, o cüml�d�n Qaraba� xan�na h�d�l�yici m�ktublar gönd�rib Rusiya t�b��liyini q�bul etm�l�rini t�l�b etdi. 8 yanvar 1804-cü il tarixli m�ktubunda Sisianov �brahimx�lil xana m�ktub yazaraq «Z�ifin güclüy� tabe olmas�» kimi ümumi prinsipi r�hb�r tutaraq öz etibarl� nümay�nd�sini, yaxud o�lanlar�ndan birini Rusiya himay�sin� q�bul ��rtl�rini raz�la�d�rmaq üçün gönd�r�c�yin� ümid etdiyini bildirirdi [9, s. 688].

Lakin Sisianov Qaraba� xan�n�n t�slim niyy�tind� olmad���n� görüb, Qaraba� xanl���n�n h�rbi gücünün G�nc� xanl���n�n h�rbi gücünd�n çox olmas�n� v� �u�an�n al�nmas�n�n ç�tinliyini n�z�r� alaraq dan���q t�rzini d�yi�di.

Xana yazd� ki, keçmi� «günahlar� ba���lan�r», Rusiyaya s�daq�t and� içm�si, rus h�rbçil�rinin �u�aya burax�lmas�, xan�n böyük o�lunu girov verm�si, t�b�� kimi ild� 10 min ��r�fi borc verm�si ��rtl�ri il� Rusiya t�b��liyin� q�bul oluna bil�r [10, s. 197].

Vaxtil� S�f�vil�rin hakimiyy�ti alt�nda olmu� ��rqi Gürcüstan�n Rusiyaya birl��dirilm�si v� rus ordusunun Az�rbaycan xanl�qlar�n� bir-bir i��al etm�si Qacarlar �ran�n�n k�skin etiraz�na s�b�b oldu v� 1804-cü ilin iyununda iki dövl�t aras�nda müharib� ba�lad� [4, s. 298]. Müharib�nin ilk �m�liyyatlar�nda rus qo�unlar� u�ur qazanmad�. Sisianov 1804-cü ilin iyununda �r�vana qar�� t��kil edil�n yürü�d� xeyli itki ver�r�k yürü�ü dayand�r�b avqustun 3-d� geri ç�kildi [3, s. 96-104].

Bundan sonra Sisianov �sas diqq�tini Qaraba� xanl���na yön�ltdi. Mayor Lisaneviçi �brahimx�lil xan�n yan�na gönd�r�r�k ondan d�rhal Rusiya t�b��liyin� keçm�sini t�l�b etdi [7, s. 185]. �f�an N�rimanl� – L�nk�ran Dövl�t Universitetinin doktorant�

Page 174: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

174

Mövcud dövrd� Qaraba�da v�ziyy�t olduqca g�rgin idi. Bel� ki, �yanlar aras�nda iki meyl mövcud idi. Onlar�n bir qismi Rusiyan�n C�nubi Qafqazda ba� ver�n prosesl�r� qar��mas�na müsb�t yana��r, �aha tabe olmaqdan imtina edirdil�r. Dig�r qismi is� Qacar hökmdar�n� h�r vasit� il� raz� salma�a çal���rd�lar.

Xan�n böyük o�lu M�h�mm�dh�s�n a�an�n ba�ç�l�q etdiyi birinci qrup Rusiya, xan�n dig�r o�lu �bülf�t xan�n ba�ç�l�q etdiyi ikinci qrup is� �ah t�r�fdar� idi. Mir Mehdi X�zani yaz�r: «Xan�n özü qoca v� müsini olmu�du. Övlad v� o�lanlar� d�xi bir-biri il� �dav�t� ba�lam��d�lar. Qaraba�da nifaql�q vaqi olub. �brahim xan�n hökmü dürüst cari olmad�» [5, s. 161]. M�nb�nin yazd���na gör� �brahimx�lil xan M�h�mm�dh�s�n a�an�n çox gücl�nm�si v� atas�n� bir o q�d�r saymamas� �brahimx�lil xan� çox narahat etmi�di. O, Mehdiqulu a�a v� Xanlar a�aya tap��rd� ki, öz aralar�nda ittifaq ba�lay�b M�h�mm�dh�s�n a�an�n gücünü z�ifl�tsinl�r [5, s.162]. Ancaq atan�n ya�la��b nüfuzdan dü�düyünü gör�n Mehdiqulu a�a v� Xanlar a�a öz qüdr�tli qarda�lar�na qar�� ç�xmaqdan imtina etdil�r [5, s.162].

Qaraba� h�m Rusiya, h�m d� Qacarlar dövl�ti üçün böyük strateji �h�miyy�t� malik idi. �u�a, o zamank� �ran s�rk�rd�l�rinin v� o cüml�d�n �ah�n özünün r�yin� gör� C�nubi Qafqaz�n açar�, Rusiya üçün is� �ran�n qap�s� say�l�rd� [7, s.189].

Bu iki müxt�lif fikirli �yanlar�n bir-birin� qar�� mübariz�si xanl���n ümumi siyasi durumuna m�nfi t�sir edirdi. G�rgin mübariz�d� Rusiyaya meylli qüvv�l�rin qalib g�lm�si Rusiyan�n bu �raziy� müdaxil�sini tezl��dirdi.

Sisianov 1805-ci ilin yaz�nda Az�rbaycan xanlar�n� özün� tabe etm�k m�qs�dil� G�nc�y� g�lir. Buradan �brahimx�lil xana s�rt bir m�ktub gönd�rir v� ondan Rusiya v� ya �ran dövl�tl�rind�n hans�na t�r�f oldu�unu aç�q bildirm�sini t�l�b etdi. Bu zaman Qaraba� h�m Rusiya, h�mçinin Qacarlar dövl�ti üçün böyük strateji �h�miyy�t� malik idi.

Sisianovun dü��rg�si G�nc�nin 20 verstliyind�, Kür�kçay üz�rind� yerl��irdi. Qaraba� xanl���n� dinc yolla tabe etm�k siyas�tini davam etdir�n general Sisianov özünün ��xsi nümay�nd�si Corayevi (�sl�n gürcü) müqavil� m�tni il� birlikd� xan�n yan�na gönd�rdi.

O, h�mçinin mayor Lisaneviçi d� �u�aya gönd�rib xan� Rusiya himay�sini q�bul etm�y� raz� salmas�n� tap��rd� [2, s.182].

Lisaneviç �u�aya g�l�n kimi xan nüfuzlu b�yl�ri d� ça��rmaqla divan toplad�. Alt� günlük m�sl�h�tl��m�d�n sonra bütün b�yl�r Rusiya himay�sini q�bul etm�k haqq�nda t�klifi r�dd etdil�r. Lakin �brahimx�lil xan onlar�n r�yi il� raz�la�mayaraq Rusiya himay�sin� keçm�k haqq�nda müqavil� m�tnini q�bul etdi [12, s.40].

Sisianov Lisaneviçl� �brahimx�lil xana ünvanlad��� m�ktub da gönd�rmi�di. O, m�ktubda bildirirdi ki, müqavil� xanl���n �ran t�cavüzünd�n qorunmas�na, xan�n varisl�rinin hakimiyy�tinin saxlanmas�na t�minat ver�c�kdir.

�brahimx�lil xan öz o�lanlar� (M�h�mm�dh�s�n a�a, Mehdiqulu a�a, Xanlar a�a ) v� Qaraba��n ba�qa �yanlar� il� birlikd� Sisianovun dü��rg�sin� g�ldi. �brahimx�lil xan h�mçinin adam gönd�rib kür�k�ni, ��ki hakimi S�lim xan� da �yanlar� il� birlikd� Sisianovun yan�na ça��rd� [7, s.189-190].

1805-ci il may ay�n�n 14-d� xanlar Sisianovun Kür�kçay sahilind� yerl���n dü��rg�sind� himay� müqavil�sini imzalad�lar, andla�ma oldu, Sisianov is� bu “Andl� öhd�liy”� qol qoydu [7, s.190].

Page 175: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

175

Kür�kçay andla�mas� giri� v� on bir madd�d�n ibar�t idi. Andla�man�n birinci madd�sin� �sas�n Qaraba� xan� Rusiya çar�n�n vassal� olma��na raz�l�q verirdi. H�mçinin �brahimx�lil xan �randan, yaxud h�r hans� dig�r dövl�td�n as�l� olmama�a and içirdi. �kinci madd�y� gör� Rusiya imperatoru özü v� varisl�ri ad�ndan �brahimx�lil xan�n v� varisl�rinin mülkl�rinin bütövlüyünün qorunmas�n� v�d edirdi [11, s.704-705]. Müqavi-l�nin üçüncü madd�sind� xan hakimiyy�tind� irsilik prinsipi mü�yy�nl��dirilirdi. Bel� ki, �brahimx�lil xandan sonra hakimiyy�t onun böyük o�luna, daha sonra eyni qaydada keç�c�kdir. Qaraba� xan� müqavil�nin dördüncü madd�sin� �sas�n müst�qil xarici siyas�t yürütm�k hüququndan m�hrum edilirdi. O, Qafqazdak� rus qo�unlar�n�n koman-dan� il� �vv�lc�d�n raz�la�d�r�lmadan qon�u hakiml�rl� �laq� saxlamamal� idi, �g�r onlar-dan elçil�r, yaxud m�ktublar g�l�rs�, bunlar� ba� komandana gönd�rm�li idi [11, s.705].

Müqavil�nin be�inci madd�sin� �sas�n çar Qafqazdak� rus qo�unlar�n�n komandan� ad�ndan xan�n daxili idar�çilikd� müst�qilliyin� toxunmama�� v�d edirdi. Xan� v� onun ail�sini, mülkl�rini “qorumaq üçün” �u�ada 500 n�f�rlik rus h�rbi d�st�si yerl��dirilm�li idi. �u�ada yerl��diril�n d�st�nin bütün x�rcl�ri alt�nc� madd�y� �sas�n xan�n üstün� dü�ürdü.

Müqavil�nin s�kkizinci madd�sind� göst�rilirdi ki, xan çar x�zin�sin� h�r il 8 min çervon (çervon q�z�l onluqdur – �.N.) bac verm�li idi [11, s.705].

Kür�kçay andla�mas� Qaraba� xanl���n� faktiki olaraq Rusiyan�n vassal�na çevirdi. Qaraba� xanl���ndan d�rhal sonra ��ki xanl���, daha sonra is� �amax� xanl��� da bu müqavil�y� qo�ularaq Rusiya tabeliyin� keçdil�r. Qaraba� xanl���n�n i��al� dig�r Az�rbaycan xanl�qlar�n�n da �l� keçirilm�sin� yol açm�� oldu.

Düzdür, Rusiya dövl�ti d� öz üz�rin� mü�yy�n öhd�likl�r götürür, daxili idar�etm� il� ba�l� hakimiyy�t i�l�rinin xan�n öhd�sind� qalaca��na söz verir, Rusiya çar� özünün v� v�li�hdl�rinin ad�ndan Qaraba� xan� �brahimx�lil xan v� onun varisl�rinin xanl���n bütövlüyünün saxlanmas�na öz “imperator z�man�tini” verirdi. Lakin bu heç d� xana tam daxili siyasi müst�qillik verilm�si hesab olunmurdu. Çünki general – leytenant rütb�si alan �brahimx�lil xan Qafqaz komandanl���n�n �mrl�rin� tabe olmal� idi. Eyni zamanda, mayor Lisaneviç ba�da olmaqla 500 rus �sg�rinin qalaya biti�ik Xanba�� adlanan yerd� yerl��dirilm�si d� xan�n davran���na m�hdudiyy�t qoyurdu [11, s.704-705].

�brahimx�lil xan�n Rusiyan�n hakimiyy�tini q�bul etm�si �ah saray�n�n k�skin q�z�bin� s�b�b oldu. Kür�kçay müqavil�si imzaland�qdan az sonra – 1805-ci il iyul ay�n�n ortalar�nda qacarlar�n bir h�rbi birl��m�si Xudaf�rin körpüsünd�n Araz çay�n� keç�r�k Qaraba� �razisin� soxuldu. �brahimx�lil xan�n o�lu M�h�mm�dh�s�n a�a rus qo�unlar� v� Qaraba��n adl�-sanl� atl�lar� il� birlikd� �ah qo�unlar�na qar�� Araza t�r�f getdi. C�bray�l ba�lar� yax�nl���nda b�rk vuru�ma oldu. Bu döyü�d� qalib g�l�n �ran ordusu Qaraba�da böyük da��nt�lar tör�tdi [6, s.135].

Ayd�n göründüyü kimi, rus hökum�ti el� ilk vaxtlardan Qaraba� xanl���n� müdafi� etm�k haqq�nda öz üz�rin� götürdüyü öhd�liyi yerin� yetirm�di.

�slind�, �brahimx�lil xan hüquqlar�n�n bir hiss�sind�n �l ç�km�kl� öz taxt�n� v� Qaraba��n bütövlüyünü qorumaq ist�mi�di. Lakin q�sa bir zamanda xan�n yan�ld��� m�lum oldu. Kür�kçay müqavil�sind�n c�mi bir il sonra Qaraba�dak� xristian m�likl�ri t�r�find�n q�z��d�r�lan mayor Lisaneviç 1806-c� ilin yay�nda xan�n ya�ad��� Xank�ndin� hücum edib, silahs�z xan�, onun bir neç� ail� üzvünü v� qulluqçusunu (c�mi 17 n�f�r) v�h�ic�sin� q�tl� yetirdi [8, s.236-237]. Bu hadis� �halinin böyük hidd�tin� s�b�b olsa

Page 176: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

176

da, n� �brahimx�lil xan�n o�lu Mehdiqulu xan, n� d� n�v�si C�f�rqulu a�a yaranm�� v�ziyy�td�n rus qo�unlar�n� Qaraba�dan qovub ç�xarmaq üçün istifad� etm�mi�dir.

Çox t��ssüfl� qeyd edirik ki, Qaraba� xanl���n�n Rusiyaya tabe edilm�si v� bu kimi ziddiyy�t do�ura bil�c�k m�s�l�l�r sovet dövrü tarix�ünasl���nda ciddi ��kild� ara�d�r�lmam�� v� ya “xalq dostlu�u” prinsipin� �saslanaraq yana��lm��d�r. Tariximizd� qaranl�q qalan ziddiyy�tli m�s�l�l�r Az�rbaycan müst�qillik qazand�qdan sonra ayd�nla�-ma�a, �sl h�qiq�tl�r üz� ç�xma�a ba�lad�.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Az�rbaycan tarixi (Uzaq keçmi�d�n 1870-ci ill�r� q�d�r). S.�liyarl�n�n redakt�si il�. “Az�rbaycan”, Bak�-1996, 872 s.

2. �hm�d b�y Cavan�ir. Qaraba� xanl���n�n siyasi v�ziyy�tin� dair // Qaraba�nam�l�r, I c., Bak�, Yaz�ç�-1989, s. 149-183.

3. �liyev F., H�s�nov �. �r�van xanl���. Az�rn��r, Bak�-1997, 124 s. 4. �r�van xanl���. Rusiya i��al� v� erm�nil�rin �imali Az�rbaycan torpaqlar�na köçürülm�si. Bak�, 2009, 574 s. 5. Mir Mehdi X�zani. Kitabi-tarixi Qaraba� // «Qaraba�nam�l�r», II c. Bak�, Yaz�ç�-1991, s. 93-202. 6. Mirz� Camal Cavan�ir. Qaraba� Tarixi // Qaraba�nam�l�r, I kit., Bak�, Yaz�ç�, s.104-148. 7. Mustafazad� T. Qaraba� xanl���. Bak�, «Sabah» - 2009, 333 s�h. 8. Rzaqulu b�y Mirz� Camal o�lu // Qaraba�nam�l�r, II kit., s. 203-246. 9. � � ��������� ������������� �������. �.2, ������-1868, 1416. 10. ��, .2, ��. 1, 420. 11. ��, . 2, ��. 1436. 12. `#&���" w. \� ��% ��"� � �������� �� �#����� "� �������. �. VI, ^?+, 1888.

Afshan NARIMANLI

ON THE KARABAK’S BEING UNDER THE RUSSIAN COMMAND

SUMMARY

Key Words: Karabakh khanate, Ibrahilmhalil khan, Sisianov, Korkchay The details of the obedience of Karabakh, one of the strongest khantes of Azerbaijan to Russia are

investigated in article. Understanding the difficulty of occupying Karabakh khanet via military operation, the head of Russian troops in Caucasus R.D. Sisianov who occupied Gandja khanate with military forces chose the diplomatic way of dependence. For not sharing the same fate with Javad khan from Ganja khante, Ibrahimkhalil khan from Karabakh khante accepted to be under obedience of Russia with condition to preserve internal independence. 14 of May, 1805 the obligation signed the treatment in Kurakchay camp by Sisianov and thus Karabakh became the semi-colonial territory of Russia.

�6�� ������ J\

� $�>��%��� <���^�<#+�<� ���#�*� ��##��

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: _���&����� ��"� �, \&���������� ��", ��*��"�, ����"����, �~���������� ����.

= � � '� �����~ �% $��&"� � �""����� @����� � "����� XIX �. �"� �� ����� ���'"�� ����&���}�"���� ��"� � � _���&����� ��"� ��. ���"�#~��� �#������ ������� "� ������� ��"���� ?.`.��*��"�, #�� ���% �#�"� � ������"�% _���&����� ��"� �� ����, ��&��� ��$��� ������ $# ' �� $���"�"�%. \&���������� ��" _���&������, "� }���% &� ' $�����"# �� ��������� #��� � `}���� ��"� _%"�}�"���, ��������% $��"% ' �������� $���"� � � #������ ����"�"�% �"# ��""�� ���� % ��'"� � ��"� ��. 14 ��% 1805 �. � ������ ��*��"�� $�� �~������ &�� $�$���" � �� � �#~��� ���� ��}�# @����� � \&���������� ��"�. = � � '� $��"��������"� ��}� #����% �~��������� �����.

Page 177: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

177

XIX. YÜZYIL BA�LARINDA �K� FARKLI KUTUPTAN OSMANLI – RUS MÜNÂSEBETLER�NE BAKI�

Nahide ��M��R183 [email protected]

Anahtar Kelimeler: Moltke, De Kay, Osmanl� Devleti, Rusya, Ermeni

Özet XIX. yüzy�l ba�lar�nda Osmanl� – Rus münâsebetleri çok farkl� bir mahiyet

kazanm��t�r. Bu hâl Osmanl� ülkesini ziyaret eden seyyahlar�n gözünden kaçmam��t�r. Bilhassa 1827, 1828 tarihlerindeki geli�melerin neticeleri 1830’lu y�llarda Osmanl� Devleti’ni ziyaret eden H.von Moltke ve James Ellswort De Kay’in seyahat yaz�lar�na ilginç tespit ve yorumlar olarak yans�m��t�r. Bu eserlerde sadece yak�n tarihlerdeki geli�meler de�il, Osmanl� Devleti ve Romanov hanedan� Rusya’s�, XIX. Yüzy�l ba�lar�nda her iki devletin reform süreci, v.b. gibi geni� perspektifli de�erlendirmeler yap�lm��t�r. Biz, bildirimizde Alman ve Amerikal� bu iki seyyah�n gözlemlerini üzerinde durdu�u konular� dikkate alarak tasnif edip, kar��la�t�rmak suretiyle Osmanl�-Rus münâsebetlerini olaylara ça�da� iki gözlemciden aktarmak suretiyle de�erlendirmeye çal��aca��z.

Helmuth von Moltke (1800 -1891) Helmunth von Moltke 26 Ekim 1800 tarihinde Meklenburg’un Parchim kasabas�nda

dünyaya gelmi�tir. 1891’da Danimarka ordusunda subay olmu�, 1822’de Almanya’n�n hizmetine girmi�tir. 1835 - 1839 y�llar�nda Türk ordusunda askerî ö�retmen ve tahkimât uzman� olarak görev yapm��t�r. 1840’da Almanya’ya dönmü�, 1857’de Danimarka ile Prusya aras�ndaki sava�ta Genel Kurmay Ba�kan� olarak, sava�� fiilen idare etmi�tir. 1870 Alman-Frans�z sava��nda Alman ordular� Genel Kurmay Ba�kan� olarak, harbin kazan�lmas�n�n en büyük etkeni olmu�tur. Ba�ar�s�ndan dolay� kendisine feldmare�allik ve kont ünvan� verilmi�tir. 1888 y�l�nda Genel Kurmay Ba�kanl��� görevinden ayr�lm��, ancak Alman Milli Savunma Kurulu’ndaki görevine devam etmi�tir. 24 Nisan 1891 y�l�nda vefat etmi�tir. Mezar� 1866’da kendisine devletçe verilen bugün Polonya’da yer alan Creisenau çiftli�indedir.

Prusya-Danimarka, Prusya-Avusturya, Almanya-Fransa sava�lar�n�n askerî dehas� olan Helmuth von Moltke, özel hayat�nda son derece mütevazi ve alçak gönüllü bir insan olarak tan�nm��t�r. Az konu�tu�undan dolay�, “suskun feldmare�al” olarak an�lm��t�r. Askerî bilgisinin yan� s�ra, engin bilgisi, kudretli kalemi ile de ün kazanm��t�r [1].

1872 tarihinde Paris’te ç�kan Le Temps gazetesinde Türkiye mektuplar�ndan baz� parçalar�n çevirileri ve eserin özeti bas�lm��t�r. Ancak yazar�n Fransa-Almanya sava��nda Frnas�zlar� bozguna u�ratan Moltke olmas� sebebiyle, ismi gizlenmi�tir.

30 Kas�m 1835’te Yüzba�� Moltke, Bükre�, Rusçuk ve Edirne üzerinden �stanbul’a gelmi�tir. Sultan II. Mahmut taraf�ndan kald�r�lan Yeniçeri Oca�� yerine kurulmu� olan Asâkir-i Mansure-i Muhammediye ordusunun [2] Avrupa usullerine göre yeti�tirilme Nahide �im�ir – Doç.Dr., Bal�kesir Üniversitesi Fen-Edebiyat fakültesi Tarih bölümü, Bal�kesir-Türkiye

Page 178: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

178

görevi Hüsrev Pa�a taraf�ndan Moltke’ye verilmi�tir. Türk Hükümeti taraf�ndan Prusya’dan askeri ö�retmen olarak istenmesi sonucunda 1839 y�l� bitimine kadar Türkiye’de kalm��t�r. Moltke Türkiye’de bulundu�u s�rada, ülkenin büyük bir k�sm�n� gezme f�rsat� bulmu� ve Osmanl� Devleti’nin bu kritik dönemi ile ilgili oldukça k�ymetli gözlemler yapma imkân� olmu�tur.

James Ellswort de Kay ( 1792 – 1851) James De Kay denizci olan babas�n�n görevi dolay�s�yla bulundu�u Lizbon’da 12

Ekim 1792 y�l�nda do�mu�tur. �ki ya��ndayken ailesi New York’a ta��nm��t�r. Ancak genç ya�ta anne ve babas�n� kaybetmi�tir. 1851 y�l�nda New York’ta vefat etmi�tir [3].

Babas�ndan kalan mal varl��� ile bir süre Yale’de e�itim görmü�, ard�ndan Edinburg Üniversinde t�p e�itimi görmü� ve 1819’y�l�nda �ngiltere’den ayr�larak New York’a geri dönmü�tür [4].

New York Bilimler Akademisine dönü�ecek olan, New York Do�a Tarihi Akademi’sinde kütüphanecilik ve Akademinin yay�nlad��� y�ll�k için editörlük görevlerini üstlenmi�tir. Ard�ndan kurumun ilk ba�kan yard�mc�s� olmu�tur. 1831 – 1832 y�llar�nda kay�npederi Henry Eckford ile birlikte gemi doktoru olarak Asya koleras� ara�t�rmalar� amac�yla �stanbul seyahatine kat�lm�� ve seyahat an�lar�n� Sketches of Turkey, 1831-1832 ba�l���yla 1833 y�l�nda New York’ta yay�nlam��t�r. T�p yerine zooloji çal��malar�n� tercih eden James E. De Kay 1842 -1849’da New York Zoolojisi hakk�nda 5 ciltlik bir ese yay�nlam��t�r [5].

Helmuth von Moltke’nin Osmanl�-Rus �li,kilerine Bak�,� Dünya askerî tarihinde önemli bir yere sahip olan Moltke, Osmanl� Devleti’nin

tarihi boyunca bat�da u�ra�t�ran iki büyük güç oldu�u tespitini yapm��t�r. Ve bu iki büyük gücün Avrupa’y� �slâml���n hücumundan büyük bir maharetle koruduklar�ndan söz etmi�tir. Bu devletlerin ilkinin Avusturya oldu�unu, Avusturya ile Osmanl� sava�lar�n�n, Osmanl� Devleti’nin gücünün doru�unda oldu�u tarihlere denk gelmesi sebebiyle, daha bir �öhret ile bu sava�lar� yürüttü�ünü ifade etmi�tir. Ancak sava� alan� olan orta Avrupa’n�n; Bo�nak, S�rp, Arnavut gibi en sava�ç� topluluklar�n bulundu�u yar� vah�i ve yolsuz vilâyetleri olmas�, Avusturyal�lar�n i�ini güçle�tirmi�tir [6].

Moltke, “Ruslar ise art�k çöküntü halindeki Osmanl� imparatorlu�uyla dövü�mü�lerdir “ demektedir. Ve “Ruslar�n Türkiye ahalisi aras�ndaki dinda�lar� ve sahil vilâyetleriyle olan deniz ba�lant�s� yüzünden çok kolayl�k gördü�ünü” ifade etmi�tir. Moltke Rusya’n�n Osmanl� Devleti’nin en korkunç dü�man� haline dönü�mesine ra�men, Osmanl� Devleti’nin acz içine dü�mesi üzerine, hasm�n�n dostu ve koruyucu rolünü üstlendi�inin de alt�n� çizmi�tir [7].

Moltke, henüz XIX. Yüzy�l�n ilk yar�s�nda Avrupa Devletlerinin, Osmanl� Devle-ti’nin y�k�lma endi�esine kap�larak, bir zamanlar kendilerini korkutan Türk impara-torlu�unun savunucular� olarak ortaya ç�kt��� tespitini yapm��t�r. Ve bu meselenin Bizans’�n köhne surlar� önünde çözülebilece�ini ifade ederek, XX. Yüzy�l ba�lar�ndaki �stanbul’un i�galini, daha henüz o tarihlerde do�ru olarak tahmin etmi�tir [8].

Page 179: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

179

James Ellswort de Kay’in Osmanl� – Rus �li,kilerine Bak�,� James Ellswort de Kay, 1831-1832 Türkiye’sinden Görünümler adl�

seyahatnamesinde Osmanl� Devleti’nin 1828-29 Sava��nda Ruslara yenilme sebeplerinden birisi olarak, askerin ayakkab�lar�n� göstermi�tir. “…Türkiye’de imâl edilen bütün deriler en kötü cinsten ve bir çift ayakkab�n�n bir ay dayanmas� neredeyse ola�anüstü bir �ey. Deri kalitesinin kötü olmas� sonucu askerler, Ruslara kar�� yap�lan son seferde dayan�kl� ve kullan��l� ayakkab� yoklu�undan çok s�k�nt� çektiler ve binlercesinin sadece bu yüzden saf d��� kald��� söylenir. Bu günah� düzeltmek için padi�ah, samimi bir �ekilde derinin kalitesini artt�rma i�iyle bizzat ilgilendi ve ba�ar�y� garantilemesi en mümkün plân� benimsedi….” [9]

1828-29 Osmanl� – Rus sava�� ile ilgili De Kay’�n bir tesbiti de bu sava� esnas�nda Edirne’nin i�gali s�ras�nda Katolik Ermenilerin, dü�mana önemli himetlerde bulundu�undan dolay� suçlanm��lar ve �stanbul’dan sürülmü� ve on-oniki gün içerisinde �ehri terk etmelerinin istendi�ini ifade etmektir. Ancak hme �ehri terk etmesi gereken Katolik Ermenilerin say�s� ile ilgili rakam hem de tarih hatal�d�r [10].

De Kay: ” Edirne’yi i�gal eden Rus ordusunun çekilmesinden sonra,ne kadar ileri gittikleri bilinciyle Ermenilerin binlercesi ülkeden kaçm��, evlerini, çiftliklerini ve her türlü mallar�n� geride b�rak�p hududa s���nm��lard�. Sava� sonland�ktan k�sa bir süre sonra padi�ah, hem politik hem de insanî gerekçelerle, içinde �u dikkat çekici sözlerin bulundu�u bir ferman yay�nlad�: ’Güvenlerini kazanman�z� ve i�lerine geri dönmelerini sa�laman�z� emrediyorum. Gönüllerini almak ve iyi niyetlerini kazanmak için elinizden gelen her �eyi yap�n�z’ Geçmi�teki davran��lar�n sorgulanmas� yasakland� ve sayg� de�er vatanda�lar olmalar� sebebiyle övüldüler. Binlercesinin bu ferman� yeterli güvence olarak görüp, bunun getirdi�i korumaya güvenerek geri döndü�ünü ö�rendik [11]” �eklinde yorumlamaktad�r.

Sonuç H. von Moltke mesle�inin gere�i sa�lam bir tarih bilgisine sahip olmas�

dolay�s�yla, J.E.De Kay ile mukayese edildi�inde gözlemlerinde isabetli ifadeler kullanmay� ba�arabilmi�tir. Osmanl� Devleti’nin y�prat�lmas�nda Avusturya ve Rusya’n�n rolünü de etkili bir �ekilde dile getirmi�tir.

Moltke seyahatnamesinde Osmanl� Devleti’ni tarihi boyunca u�ra�t�ran iki önemli güç olarak Avusturya ve Rusya’n�n üzerinde durmu�tur. Avusturya’n�n Osmanl� Devleti kar��s�nda uzun harplere ra�men ba�ar�l� olamamas�n�, sava��n geçti�i co�rafya, bu co�rafyadaki etnik çe�itlilik, fiki ve güç birli�inin olmamas� buna mukabil Osmanl� Devleti’nin güçünün doru�unda bulunmas� ile aç�klam��t�r.

Moltke’ye göre Osmanl� Devleti’ni y�pratan ve y�k�lmas�na ortam haz�rlayan, en zay�f an�nda da el uzatan devlet Rusya’d�r. Böylece Avrupa’n�n Rusya’ya vermi� oldu�u “dünyan�n jandarmas�” dü�üncesini de desteklemi�tir [12]. I. Petro devrinden XIX. Yüzy�l�n ilk yar�s�na kadar Osmanl�-Rus ili�kilerinin tahilini yapan Moltke, Osmanl� Devleti’nin ilk zamanlarda gereken önemi vermedi�i, Rus Devleti’nin güç kazanarak Türkistan Türklü�ünden sonra, Osmanl� Devleti için de bir tehdit oldu�unu vurgulam��t�r. Rusya’n�n büyümesi ile Osmanl� topraklar�na yönelen göç hareketinin Osmanl� Devletini

Page 180: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

180

iktisadî ve sosyal aç�dan zaafa u�ratmas� da ilâve edildi�inde Moltke, tesbit ve yorumlar� oldukça isabetlidir.

J.E.De Kay asl�nda Osmanl� ülkesini ziyaret eden pek çok seyyah�n yapt��� hatalardan biri olan nüfus miktar�n�n abart�larak, yanl�� verilmesine dü�mü�tür. Osmanl� Rus Sava�� s�ras�nda Edirne’nin i�gali ve buradaki Ermeni nüfusuyla ilgili karar�n 1827 y�l�nda oldu�u bilgisi de do�ru de�ildir. Osmanl� askerinin k�l�k k�yafetiyle ilgili verilen bilgideki ayakkab� ayr�nt�s� ve Türk derilerinin kötülenmesi, XIX. Yüzy�lda yayg�n olarak yürütülmü� olan “yabanc� mal� kullanma te�viki ve yerli mal�n�n kötülenmesi keyfiyeti ile” ilgili olmal�d�r.

Her iki seyahatname hem siyasî, hem askerî hem de sosyal hayat ve reformlar ile ilgili vermi� oldu�u bilgiler k�ymetlidir. Bilhassa bunlara Osmanl�-Rus ili�kilerinin tesiri ve katk�lar� gözden kaç�r�lmamal�d�r.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Feldmare�al H.von Moltke, Türkiye Mektuplar�, Ankara, 1969, s.7. 2. Bak�n�z makaleler toplusundaki ; Baykara, Tuncer, “Asakir-i Mansurenin �lk Döneminde Talim Düzeninin

De�i�mesi”, “Osmanl� Reformunun �lk Zamanlar�:Yeniçeri Oca��n�n Kald�r�lmas� ve �lk Tabikat�”, “II. Mahmud’un Islahat�nda �ç Temeller 1826 – 1839 Aras�nda Anadolu”, Osmanl�larda Medeniyet Kavram�, �stanbul, 2007, s.139-183.

3. James Ellswort De Kay, 1831 -1832 Türkiye’sinden Görünümler (Çev. Serpil Atamaz Hazar),Ankara, s.VIII.

4. James Ellswort De Kay, a.g.e., s.VIII. 5. James Ellswort De Kay, a.g.e., s.VIII. 6. “�stanbul, 28 Aral�k 1837 tarihli mektup”, Feldmare�al H.von Moltke, a.g.e., s.141 . 7. �stanbul, 28 Aral�k 1837 tarihli mektup”, Feldmare�al H.von Moltke, a.g.e., s.141. 8. “�stanbul, 28 Aral�k 1837 tarihli mektup”, Feldmare�al H.von Moltke, a.g.e., s.141. 9. James Ellswort De Kay, a.g.e., 92. 10. James Ellswort De Kay, a.g.e.,s.229. 11. James Ellswort De Kay, a.g.e.,s.231. 12. �im�ir, Nahide, Rus Devleti Tarihi XVI.-XX. Yüzy�llar, �stanbul, 2010, muhtelif sayfalar.

Page 181: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

181

#�&��'(��-$�'���>%#+�% ��@*���% <��#+�� �����* #%*%���<� +�*+�@�: �� +�*+�@#+�� *�)� + $%���

�^;%#�*%���) 9�%���@�&��

�J���� �� #%9%��*184 [email protected]

+J[��"\� �J�"�: ����*�%, &��� ��""� ��"�"��, �" ����*�%, � "�, ������, �#�' #��, &�"� ', � �#� #��.

?��� �����>�"�% ���������� ��" � � �� $���"� XIX – "����� XX ��. "� ^����"� ������� "�&�~����' �#��� ��""� ����"�"�� &��� ��""-$-�� ������ � �*��#�' #�"� �� #�*��, �����""�, � �"� � �"�, $��-���"��� $����� ��� � �� ��""� �"��" �*��, � � ��#�� – &�� ��� �*���'"-��"�������� ����� ��� ��""� ����"�. = � $���� ���������� ������ "���� "�������' "� $�����"� � �$� ���� �� ���, "� $� �$�"" � %�������' � &���������� �*���'"-��"������� � �#�' #�"� $�� ��"-� � � ����� �� "��� ��"��� � $�� ��"��� $�*������. @���% � �������' $��" �����$� '�% � ��������� ����"�. �#��*�" \.=. ����� , � « ����*�"" ��������� �� ���� �������~ ����', �-$�����, «��""-� �� ���������» � «��$�� �������» �" �����, �-� ��� – �" ����� ���-��"��������, ��%��""�� � $�"��"��"��� � ��"� "� �� �"�� ��"�� [3, �. 44-48]. ?�����%��� ����"�"�% � ������"�� ������ &��� ��""� }��"� ��*�� "��&��� %�� "�>�� �$���"�� � ��"�����*�� �*���'"�� ">�"�� � ����� �����, � ��}� � �� $����"��"� }��"�, � ��% ����� ���������' $� �$�""�� ����"�"��� �#��� ����>�� $������ &����� � ����*��.

= ��""�� $���� ����"%���' � �� #�*�% � ����� ��}"�*�"��'"� ��������� ��% ������ "����, ��"����� �"������""�� �" ����*�""�� $�*���� � �" ��"�*�"��'"� ����� �����. =�}" �� � ', � � ������ �������� $���� ����� "�����"�� �������������� ������, "��� �% "� ��~ �"�>"~~ $�� � # � ���&�����, � ��}� "������ ���"&���"�� �"���� � � $� ������� ��}�# ���'"��� � "�������� ��#$$���, &�������� � *��� ��%�� ��"" �&���"�����""#~ (�"# ��""� � � �"�>"�� ��#}�"���), ���� ����'" �� � �����""#~ � � "����" $�����""#~, � �#� #�����""#~, ��"����"#~ �*��#�' #�"#~ &�"� '. =�"��"��"�� "��� $�&��� � $� ������� � � � ����� ���� ���� &#����������' �"�>"�� ������ ����.

@��$�� ��"�"�� �"�>"�� ���%"�� � "�� &�� � $���#~ �����' ��%��" � #�����>���% � � $���� �����*��� "� ������ "�����"�% �� *�" ���'"�� ��������� &��� ��. ���� �, " &#����������' ����� ��� � ����"� ��"�"��, ��$� ���� ������� ">�"��, � ��� ��� &�'>� ��� ����� ~}"�� �����"�� �'&�� ��� ^���"� – �.�."., $������ "�#�"-�������� ��'��� �"� � # � �� ���,

��"���� � $���� (�. !����), ���������� ����"��- ��"��������� �"� � # (�. ������)

Page 182: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

182

$���"*�� ��$����. `��� ����% �������� $���# � ��� � ��������� ����"� �#����' ���&, ��� �$�������� #������� �#��*�" \.=., ����' «��% "�� %��� #�$��� ��&����% ��$����"��, $����� ��>� ��'"�� $����� � ���� �������� $�� ���. ��"�� � � �� $-"�� %���# ���}"�� ��>' � ����>�� $��# � ���� ��'"� ����� �% ���� @���� «$������""�� $����», �� ' �$#� % &��� $�#���� $��� $������"�"�%»[3, �. 44-48]. < � ��� �� &#���������� $� �$�""� ����"�"�� # ����� "�����"�% $�����"� &���� }��"�, $������� � ����"�"�~ $�}�"�% $��}"�� �*���'"�� ����, ���� � �������"�~ "���, &#���������� ����#>�"�� ����*�""� $� �������'"� #����� ������ �&��� � ^����"� �������.

=��� � � �� &��� ��" � �"*� XIX – "����� �� ��. $������� $�*��� �" ����*�� "���� ^����"� ������� � ����"�� �� ��"-$����#~ ��� ��# @����, ������ "���� ��������' � ���"� &����������, �#�' #�"� � $����� $�� ��"� �, $������� � $�*��� � �"���"�% � ����"� � �#� #�� #$�����"�% �������� ��#���� ��. !�>� ��� @.!. &����� �"���"�� "� , � � "����� XX �. «��#$"���> �&"�� � "�#�' #�"�� �"���� � �����" ��������� ��"� $��� ������ ������� �� ����"��'"� }��"�, " $��% ' "�� ��� � $���}��� ����"% '�% � ��� "���"� ��"�"�% ���""� "�����"�% ����"�, � ����}���' � ������"� ��� $� ������%�, ����"%�>���% � ����"��'"� � "�#�' #�"� ����� � �� �" "� ���� � � ��� ��� � $�� &� ��"�� &��� ��""-$�� ������ �� #�*��, � ������"�� #����%� "� $����"� '»[1, �. 29]. `�}� � "����� XX �., ��� ����� !�>� ��� @.!., ���% ��*��, $�}����>�� � �#&�"��� &��� �, «$�*���� ���$ �*�� ����� � �� ��� �������� &��� �� � ��#���� �� ��� ��� $���}����' � &��� ������ ���� �����>�"�%»[1, �.18]. ��� "� ��"��, � �"�>"�� ������ ���� �������� ����"�� �� ��"� ��� ��� "� ����"��'"�� �*�#� &�� ��%��" � ���$�-� ��"�"�� $������ �"� � # � ����"�� �� ��"� #$�����"�% ������� �&��-� ����, $� �$�""� ����#>�"�� $��}"��, ����*�""� #$�����"����� � �#� #��, �#��� ����>�� ��"�� # ������ "����.

{"��� ��'"#~ ��' � � � ������ � ���"���*�""-����"�� �� ��"�� � $������ ������ � ����, � ��� &��� �#��� ���"� $��� �"��"�% ���������� ��" $���� $���"� XIX �. ��"�� ����"�"�% � $����� ����� ������ �&��� � � ��� ��� #$�����"�% ������� "������ $�������� �����"", � &�%�"%��' �"��� ��'"�� ���%"��� ��� "�� �&�""� �� � ����*��. ��" ���'"�� ��������� ���� � &��� ��"#}��"� #�� ��� ' ��� "#~ �$�*����# ������ �&��� �. ���, � �"��� �#��� � ��>�"���, &�����>��� ���� $�" � ����"�� �� ��"� ���� �, "��"�����, ��� $�����, $���� ��� ���� ��� "� ����� ��� �, � ���, � �"� � �"�, #�� ����� ������ &����$����� $�� ��� � �"� � #*�"��'"�� #� �"���"��, � � ��#�� – $������' "� ����*�""�� *�""� � � "��� �� � ""�� �&��� �. = $���� � ��"�"�� ��*�� ��� � � �� ���%~��� $���$�� ����' ��}�# �&�, �����" �$�"%% ��#� ��#��. = � ����% « ��"�����*��, $�����%��� � &��� ��""� ��"�"��…$��"����� ����� �� �� %}"� $�*����, � ��� � �� "�&�~�����' � "���"� ��"�"�� � �����""�% ����*�% ����*�""��

Page 183: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

183

*�""� ��, � �� $����#~��� ���$��, � �� ���>�"�� � "���� ���%�� � $��"*�$���» [2, �. 37-50].

? �#��� �# ^����"�� ������ $� �%� $# ' ����"�� �� ��"� � $����� ����� �%, � ��� #}� ���" $�>�� ��#��� ��������� ����"�. =��� � � �� "��'�% "� #�� ��� ', � ��� "�� ���� «&����$����� "�����» � "�� &�� ���������" "�, ��� " &�� ���� ���� �" "� �"� ����*�""�� �*���'"�� � �#� #� � $����� �#�' #��, ���~��� ����*�""�� � ��#&� #���"�""�� ����� ��. «��� ����� ", ��"�"�� &��� �� � �� �� ��"��������, �*��#�' #�"�� � �*���'"-$�� ������� $��&�����"��, � ��� "�&�~��~ �% � ��#&�"�� &��� ��""� ���"����, � � &�'>�� �#�� $���$��&����� �% � $�����%��� $�����"��» [2, �. 37-50]. ��� "� ��"��, � $��&�����"�%, � ��� $������ � �������� �*�#�� "� �#&�}� ����, $� �$�"" ����� ����� � ����" ^����"� �������. @�� ���%"�� &����-$������ $������, ~���������� "�� � #���}��"��, �������� �% � �#� #�� #$�����"�% � ����, #��}"%� �% �*���'"�% � �#� #�� ����"��'"� �*�#��. < � � ��#��� ��� �� &��� �"�$����~���� � $�*���� &��� ��""-$�� �-������ $�����" "� ^����"� ������� � � �� $���"� XIX – �"����� XX ��.

��"�� "��%�# � $�*���� �" ����*�� ������ "���� � &����������� �*�#� � "���}���"��� ��}� "������ ��������� ��% "� ^����"� �������, ��� � �����" ��������� ��"� ����' $���}��� � ��� '�% "�� ��� $�&���� � $� ������% ��}"�*�"��'"� ����� ���. @��""�$�����"" $������� � �������"�� �"� � #*�"��'"� ��� ��� � ��� ��� #$�����"�% � ������"�� &��� %� ����"�, � � �"��� ��'"� ���� $�����%� �$�*����# $�����%��� � "�� �*���'"�� $�*����, $��������� �� �������� �&�""� � ���'"�� ���� ��� � ����"��'"� $�� ��"� ��, ���%�>�� "� ����� �� ���� � � �"� � #*�"��'"� ���"���*�� � "��. ���, "�$�����, "� �#&�"� « �'� � ���"� ��� ����' «&���"���}"���», ��� �#���� "�����"�� �� ���%� &��� 50%» [1, �. 33].

=��� � � �� "��'�% "� �� � ', � � ���� &��� ��""�� ��$���� $���� ��� ��� ���""�� "���� ^����"� ������� "���� $��� ������ "� �������' ����%"���� $�������"*��, "� $��� ��� $������� *���-����*�""� � ��"������� �&��}�"�� �#���� � ������ "����. ��"��, � �}���"�~, ��*� � ����� ����%"��� "�����"�%, ����� �"��� ��'" ��"'>� ���}"� �� ��% #���� ���"�% ���� �*���'"�� � �#�' #�"�� $ ��&"� ��. w��%�# � � �� ���� $$� �� ���~��"�% ��*�� � &���������#~ �*���'"#~ ����# ��� }� �������� �� � �" ���'"� ���%"�� "� �� � ""�� �&��� ��, $� �$�"" ����"%% $������� � &���� ��*�� � � �� �&��}�% �� � $���� ��� ��%�� ��#��� "����, ���%��� � @������#~ ��$���~.

@���" ^����"� ������� ���� ��� �$�*��������� �&�""� � ��� � �*���'"� ���"���*��, �� � � � �#� #�� ����"�� �� ��"� ���� �, $�� � � "�&���� �� � ', � ���� � � $"% �% � � ��'"� @���� � "� ^����"� ������� ����� �#��� ��""�� ����%. w� ^����"� �������, ���� ���� ' $����"� ��'" � ������ "�����, &��� � &�� �"��� ��'" &��� ����""��. �� ����"�� "� �*���'"�� ��� "������' ��� ��� � "����'"� � ����

Page 184: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

184

��� ��'"� �� ������� $�*���� �������"�% �*���'"� � �� �����*��. � ������ "���� &�� �"� $���� ����"�� � ����� ��� ���� �, � ��% �"�������' # "�� "� ��%��""� �� �� � � ����*�� � $������ &���%�, ������""�� $�������. {"��� ��'"#~ ��' ����� � ��" ��� � ��*��, � �����>���% � ���"$����~ � ������ ����*�""� &��� ��""� ���"���*��. ��� ����� ������� �.^., «� ���� �� ��'"� � �� #�*�% �����������' ��, � ��*���'"� �������� $���� ��� ��'� � "� ^����"� ������� � �����' }� ' � ���� ��� ' $ ��$������ ���"��, � ��� "� "�����"�� $�����}�����' �� ������� ��}��>���% ����*��…» [4, �. 218]. ? �#��� �#, &�'>�"� � ��*�� &�� ���'����� }� ��%��, �'� �#��� ���"�� "������' � �������� � $����"�� �� �� ��#}�~��� �����, "� &��� $�� �"���� � ��� "����� $����� �#�' #��, � ��� %��%���' &��#$ ��&� ��'"��� � �������� &��� ��. =�� � � ��� �� �"��� ��'" #��}"%�� ���� ��% ��#���� ��""� ���� � "� ^����"� ������� $ ���~��"�~ ������ "���� � ���"� $����� � �*��#�' #�"� $�� ��"� � \�$����. = *��� }� «��% $�&���� ����~�����' � ���$������"�� $�"���� ��}�# *�" �� � ����"���, � � ����"% "� ��%� ���� �� #��'"� �. ��� $������ �� ��%, ��% @������� ��#���� �� � �$�� $��&��� ����*�""�� ����� ��, "��� �% "� �����"��'"�� ����% � �"*�$*�� � ����}�"�� ���� � "� ������"�� � �$�� ����� �% � ��"�» [4, �. 218].

����� &����, $�*��� ��"�����*�� ���� "�� ">�"��, ����"�� ��- ��"� ���"���*�� � �*���'"�� ��%��� � ����"� "��� �� � �" ��}"�� � $� ��������� ����� ��, �� "� ��"�� �� &��� "�$�����"�� "� ���'"��>#~ ����"���*�~ ���� ���� �#��� ���"�% ����� �&��� �� � ���� "� ������� ��"�"��. = ������ �������� $���� � ����"� ^����"� ������� �� � �" ��}" $�������� ����& �� $ ����'"� ����� ��#���� ��""-����"�� ��- ��"� #� ��� ��. ^ &�'>�� �#�� $������� #��}���"�� ��� ����>�� "�*�"��'"��, ���� ����'"��, � "�#�' #�"�� $�&��� � �"���� �, �#��� ����>�� ��� � �����" ���������� ��". {���� #~ � � $�&���� ��>� ' "� #������', � "� �������� "�$�%}�"�� � &��� ��, $��$#�" #��#&�%% $� ������% � "��. = �"��"� � �� � &� % ��'� � $����� � �%�# "��� ��"�� &��� ��""-$�� ������� � �*���'"�� $����� ��� "� "�*�"��'-"�� ���� ��%�, ��%���>���% � $����#~��� $����� �� ��� � ��"�.

= #����%� ���"���"�� $ ���� ���> �&�� $�����" $�*��� � �"���"�% "�� ��� ��� #$�����"�% � ���"���*�� ���� � "� ^����"� �������, �������"�% "�*�"��'"� ��#���� ��""� � "����%~��� �� "���� �$���� ����~��� ���~*�""�� $# '. `�� ��'"�� $�����"�� $����, $�� ��"�� ��}�#�' #�"�� �����, "�$�����""�� "� #�� �" ����� ��}�� �� �#��� �#~��� "� ^����"� ������� � "������� ��#$$, � ��""� �� #�*�� &�� "����}�". \���~����' � �� #��� �� � $������"�� �&� ��""� �� ������� �#�'&�, ���� �� ������� $# � � $�*���� ����"�"�% �������� &��� ��. = &�'>�"� �� ��#���� �#��� �#~��� $�&���� "�*�"��'"- ���� ����'"� #� ��� �� ����"� ��>����' �#�#& ����"�� �� ��"�� $# ��, �� �� «"�}��� �� *�" ��» � "�$�����"�� ��#���� ��""� *�" ������*��. < "� $���$����� � ��� ����"�% "�� #$�����"����� � ���� "� ���"���*�� "� ^����"� �������

Page 185: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

185

�������"�� "�� �� ����"�� �� ��"� ����"�%, #�� � �"�"�% ��� "� "�����"�% � �&�~��"�%, ��}� �����'"�� � ���"���""�� $ ����# ����� ��# ����"�� � ��� �� ������ ������� $�*��#�.

�#��>��+� � '��%�����

1. !�>� ��� @.!. ���� ^����-{�$��"� ������� � ����~*�""�� �&� �%� � ���}��"��� ��"� (1917-1920 ��.). `���. … ��"�. �� . "�#�. ������, 2005.

2. ^���"� .. ������ ����*�""� ��"�"�% � #����%� ���}��"��� ��"� 1917-1920 ��.: $�&���� ������*����"�% � �� ��������// ^�����""�% "�#�"�% ����', !., 2013, �2.

3. �#��*�" \.=. ?������� �������� ��"���'"� $� � $���� $���"� XIX �. ("� �� ������� {�������'%) // ^�����""�% "�#�"�% ����', !., 2013, �4.

4. ������� �.^. ��" ������*�% ��#���� ��""� #$�����"�% "� ^����"� �������, � � �� $���"� XIX – $���� �� ��� � XX ��. `���. �� . �� . "�#�. ?% �����, 2009.

Aleksanr Semyonov

SOCIO-POLITICAL DEVELOPMENT OF MOUNTAIN PEOPLES OF THE NORTH CAUCASUS: FROM THE CAUCASIAN WARS TO THE PERIOD OF SOCIAL

MODERNIZATION.

SUMMARY

Key words: tradition, public awareness, integration, ethnos, reform, culture, community, structure.

The article considers specific features of the process of including the region of the North Caucasus into the unified Russian political, social and cultural space in the post-reform period. The specificity of influence of the all-Russian processes of modernization to the traditional ethnic communities of this region is analyzed. The author also examines the changes in the mentality and way of life of mountain people that occurred under the influence of modernization trends at the turn of XIX-XX centuries.

Page 186: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

186

�%+�����% �#$%+�� $�'���+� �##+�<� &���@9� �� +�*+�@% * $%��� +�*+�@#+�) *�)��

����� <#%)��*�185 [email protected]

+J[��"\� �J�"� – $�������"�����% $�� ���, "�*�"��'"�% ������" �����*�%, @�������% ��$���%, ���������� ����", �#�' ��#�' #������, �~������, �"�"�����"��'"� ', ���������% ��"�.

= �� ������� ������ �&� ��, $���>�� �#~��� w��# �����"�, � ����' ����� $���� ����"������� $$� �� ������"�% ������� ��#���� $�� �������� ������, � ����� � ��� &��� �#""� � ����" ��*�, ���&� � �"���, �"������""�� ~������ � $��������� ��"�� ��. = �"*� XVIII �. %�"�� � �� � �" �� ��"�� �" ���� � ������# � ��� $�%��% ' � @���%. ��"�� �� ��% ����� ��'� �#� ����� &��� ��""�� �#���� $�"��"��"��. = 1594 � 1604 ��. ����� \.+# #���" � .���� �"�" $���$��"%�� ��""�� ������� "� ���� ��� ^����"� ������� (�#��*��� �����), �����>��>���% $"����# #�$���, " �����>���% "� ���" "� $�����""��� ����# $� %""� ��"#�%~��� &�'&� � ��� "�� "�����"���, $�����>�� �"� ��� � ���#���. ?�����>�%�% � ���� ��'"� $���"����'"�% $&��� �#����� ���� ���"�����' �� $��� ������ $�"�� �� ��&��"���, �� ����� &��� ��� "� � �� �� &�� }���"�� *���� �"}� ' ��� $ ��� � � � ����"�.

= ���� «?��"� $���"�% ���������� "����» ��"����-���� *������ ���� !.�#��>�� $����: «�$� &��$��� �"" $� �%~����% ���#��"�� �������� , � ���' "� �#�" $��� ' ������ "����, �"�� ��� �#�"�� #���}� ' �� � $��"� �» [2, c. 17]. "�����" ���������% �������"���� $�� �� � �� ��� �.���������, #�}�"�* \��"�, $�#���>�� &�����"�� � !���� � ^ �"�����: «@���� #����' ����"� ��'" ���� ������ ' ������, " ��"' �#�" #���}� '» [9, c. 17].

��"��, ��}#����% ����� � ������"�% � #�$���� "�� #$� ��'"� ����� $�� ��� ����%" � "����� � �$�"� �$�&� ����� �"������� &���� ����� "�����"�%, �"�� � ��� &��� ����" "� ', ���" ����""� ' "� $��>�"�� �"���� �, �� �$����� �, ��� "�� � ��� , ��$�����>�� $�%��% ' �" ���� � ���"� � �� % � *��� �� $�����. � «$� ��"��#» "���� ������� "�����' � $��*�� �&� ��""�� #&�}��"�� – "� ���� ' � �#}� �����. _���� &�'>�� �$� ����"�� �#����' $�}� – ���� "��%�������' �#}��� *�""� �, "���}�����' "� ���� ��""�� "����� ������� &��� }��"�, &��� ��""�� � ��"�������� #����, ��������' �"�����"��'"� $��"#}��"�� [5, c. 72].

���������� «�"�� ��'» ������ ���� ��� «#� ��» – �&� ��""�� ����*��, &����, �����"�%, ����', "���� ��""� ' � � ��� . � $�����#, «���>�� *�""� '~ � ����� &��� �� &��� ��"���% �����. !��� ������""�� &� ,

\���� !�� ��#�� ���� _#���"��- �.�."., $������ +���"��� _�#���� ��""� �"������ � �

Page 187: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

187

��� #�"� �����"�� �#}���, �����% $�����������% #� ����� ' &��� &%�� ��'"��� $���"����� ���� % ��'"� �#}��"�» [17, c. 229].

w���� ������� � ���� ��""� �� #"����'"� ������" ��"� '~, �#�' ��#�' #�������, ����*�%�� ��"� ��""� � � ��&��~&�%, ��%����- �%�� ��������� ��� ���' ��$���, � ��� }� � �$�"� «"�$���"%~����%», ">�"�� � ������ ��%�, � �� "� $���%� �� ��� � ' «$�"� '~ ������""���» [19, c. 6]. ��"���"���>���% �������� �����*�%�� ��� �� � "-"�, �� � $��>�� "�����"�%, $���� ����"�����'% "��}�� �"��� ��'"�� $��� � � �#�'&�� "���� �������, � ��� "��� ��" $�%����% � $��"#}��"�� � �#}��� �#�' #���, �# �*�� &��� ��""� ��"�"�%, "��%����-"�� "� ���� ��""� ��������"�%. ��� "� ��"��, � ���# #� ����� $������-����� ���#"� � � ��#$� � #"����'"� ����"��'"� � "���" ��"� '~, "���� ������� "� $� %}�"�� ���� ���� �� ��� �#���� ����"� ' �#�' #�"#~, �#��"#~ � %����#~ ���&� "� ', "�*�"��'"#~ ���" �����*�~, ��&��~-&���� �#�, �&� ��""� ">�"�� � &������������� *�""� %� � ������� &� �%. !"���� ���������� $�� �����, ��"����'"����� � �������� $�>��, ����� ��� @.������, .+��% �"����, `.+���"����� � ��., &�'>�"� � �� � ��� "��'�% "�� � � �� ����� �~���, ��#}��~&" "�� ��""�� � "����� �������, $���"������' �� � ���% �$�&"� ' ����"�"�% ���"� � � ��&� � ��#}�~���, "��������� ' "��� ��"�� ����#>� ��'"�� ��� �� ��������� � �*���'"� �����, ���"� ��*�% ���� �#��, &����""� � ������""�� � &#�#��� $���"�%�. «������ "���� $��� ' "����}". w�&����� ' ��&#� ����}� ' ������ ���� ����, �� ���� ' ������� ������� ��"��, ��� ' ��~�# ��"���� �%��, ��$� ��� ' � �~�%� ������� #���&», – �� $���� �� �� � "�� ��% ��' ��&����'"� ���, �#����� ������� w.!����"� [1, c. 565]. `�#�� ����� "�� ��������� ��% ��', � �� "����}" ��$���� ' � ���$� �%� � "����� �������, ���'����>�� \.?�������, ����� ����#% ��� "� "�����"��, ����~��� : «��"� �'� ����' ��>� '�% ��'"� � � &� ' $� ���� '~ �#���� ���"��" � $����� �� � ��%"'�. ?���"�� ��'"�� $����", "� ���� ���� � "� ���������, $���� ���%� �"� �#�"� ��».

w��'�% "� ���� ' �, � $�� ���� }�� �� � � "����'� ��""� *���"�$-�����""� � �������� $�"��"��"�% "� ������, *�����# � �� $�� ������� � ��""�� � ����""���� $�������' ��� � '�% � «���"���"� '~» ��� "� "�����"�% � $����"% ' "� �'� ������ �� ��, � ���, ��� ����� ��'� �#~ �� �������� ��� �, "� ������ $������� � }������� ���� ��""�� ���#�' � ��, " � ���� «������"�%», ��$��� ������ #&�}��"�%, "����� $�%�� &��"�, &���"�� $�� �������, ��"�������� � �*���'"�� ����.

\������� ���� ��""�� "����� ������� �#�' ��#�' #������ � �"��� ��'"� � �$�"� �$�&� ���� �� ��}������ � � ����"�"�~ ����"��'"� ���" ��"� � [8, c. 26]. «!"��� $����~ , � , ��� ���%% ���}� '�% �#�#�'��" ��#� $� �� ��#��, �� �}�� $��� ' ��} "��� "�"���� '», – $���� � ���� ������"�%� ���"�#~��� ������� "� ��������� ��"�� ��"����-��� �"�" .=��'%��"�, – «�"�"�� ��� >�&�". ^��'� ��� �� #$ ��&�%�� �#��� $� �� ����"*��, ����"*�� $� �� ��&����"*��, ��� $����"�� #$ ��&��"� &���

Page 188: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

188

$� �� ���#&�"*��, ���#&�"���� "���*� $� �� �&������ � >�$�#��, " � "� $������ � ��� $� "� �����>�� ��}�# "��� "�$��%�"�. =�� � �� $��� ' ��#� ��#�# � "��$����}�"�~ �������� �� "�>��, ��' ��� "���% � % �����>#~ � �# ���}"� '» [8, c. 78].

w��"���""�� � 1809 �. ���"�#~��� ����������� ������� ��"���� .������ $���� � ��$� � ��&����"*��: «w��� ��� &�� "����� �"������" � &������" � &���� ���� ������». < �# �"�"�~ � �� ��"���� !.��'>������, $��% ��>�� ������# 25 �� ���� }��"�: «����"*�� �� � ������' ����� ������ #"�}� ' � ��}� �� �� �"� �� &���� ' � "��� � ��. !� �� ��� ��� "���� � ����"� � "�$� %""�� $ �#, � "� "� � ��� ��$�"% ' "�>�� ��&��"��, "� �&���"�� � �� $"% �%��, "������, &���%�� � &���� }��"�. !� �� �� $����� $ �# �'�, � "� "� � ��� $�%�� ' $ "�>�� �#���, ��#�� � �� &��� ��% "�� ���>�� }�� �� � ��#>� ��'"�» [14, c. 65].

= 1842 �. ��������� ��$��� � w����� I � �&� ��""�#�"� $��% "� ��$���� ���"���# � ���'"� ��������� ��$#�� ��"����-���~ �" # .w���-��� # $����: «w� ��# "������ ������"��, � ����' & "�� ��� �~ $��� #$"~. ��# ��>' #$���"�% "�>�� �������� �� �����, ��� $���"�~ �� $�#�� >� ��� � "����"��. < $���"�� ����#� ��$�"� ' "� �"�� �#}���, "�$� �� �, ���� ��� ' � �}", "� �$��� � ��, � & �#�� �� ��"��, �' "� ������� '�%, "� � �� ����� "��» [2, c.18].

^�������� "� �#&�}� XVIII–�I� ��. $���� � "#~ *��' $���"�% �������, @���% $�#���� ���#~ ��� ��'"#~ � ���� �� ��� ��"# � 1806 �$� ' � 1872 �. \������� ��' ��������� $�&���� ��� =.`���� $����: «w� $����� $��� @����, �&�� ���%, ��&�����' "� &��#���"�% $��"� ', � ��"����'"�% #$����%��� ' ���"� � "�����"� �"������ �» [7, c.22]. ��� � "����� ���� "�� �� *������ ��""�� ��% ���� � $��&��}�""�� � «��"�» "� �� $���$�}� ', � "� $�"� � �"�� ��'"� $���"�� ������� #��# ��� � ���, ��� ��� ������"�� � � ���% ������%�� � ���%*��. ���������� ���� "� $�������% &��"�� �� ��� ����"�% ��""�� ���� ���, ��������� $����*� "� ���� $����"� ' � $���� ' ��~ ��"��#~ �&��� ', "��$��""#~ � ���$������ ���}�"�%�. =�"����'"��� ���"�� #��"�� �����&� ����� �"������""�� �����" � ��% �� �}�"�% �����>�� $&���, � � ����� � ��� � ��"�����*�� "��� ��"�� �&�""� �� ������������ ��"�>�� � ��� "� � – �#��� ��%���' ���#&�� ���"�� �������, ��#}�"�� $���$��� � .$.

?��� ��� ��""��, $�� �������, � �� ���������, ��#���� ��""�� ��$�� � &��� ��� 70-�� "�� &�'&�, � �#~ ���� � *������ "�$��"�� "����, �#��� ��""�� $��$% � ���� ��% "���}��"�% � ����"� �"� �� ����"�� ��� �� $���"�% "���� – ���� ��"� �� – &��� �#�#�'��"� � � $�����}�"-"� ' ���%� �~�������. =����"�~ ���� ��"��� ���� "� ������� $��������' ��#���� ��""� �"���"��. ^�� �% ���������� ���� ���� &��$��"� ��� '~ ��#���� �� @�������, *������ ��"�"��� �����&� ����� ������"�� $��� � ���� ��"���*�� ����"�. «=��� ��*�� �� ' ���"� ��""�� ����"' $�� �"��"�%, � ��� ��>�� #�$���� "�>�� "� �������», – �� ��� � ��$����� � #�%�"�

Page 189: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

189

��� "��� .+�������, � �����: «^����� ��'", "� � $#"� ��}" &�� � ' �������>�� �"���"��, ��� ����� �� � ��~ ��% ��'"� ', $ �# � $����� � &�� � �� ' ��% @���� $����� � $�� ������ ��}"� �» [18, c. 3].

\� �������� ��"��� ����� ��'� �#~ �"��� ��'"�� �� �#�"�"�%� �����"�% ���� ��"� �� "� �������. !"��� � "��, &����""�� � �#�#�'��"� � "� &��� � �� �% "����, "� $��������' ���� ��"���*��, "��� �% "� "��- ��'" "�$���}� ��'"�� ��� $��&���"�% � �������� ����. \� $��"#}���� � �����"�~, ������� ��% "�� *�����, �"�� �$#� % �� �� ����% "� �"�� &��� �#�#�'��"��� [20, c. 72]. = ��$���� "���� "��� ��������� .+��% �"��� & #���}��"�� �&��� �� ��� �"���"�% $��������% "� ������� �� ���: «?�}�"�� ���� ��"��� ���� "���� �% "� ��� }���� � �$�"�, � $���� ��'� � ��}" "������"" ������ ' � #���� ' �$�&� ��% ���$�� ��"�-"�% ���� ��"� �� ��}�# ����������� ��*���». = ����� ��� $ #����"�~ ���� ��"���*�� #���������' «$� ���� � ���� ������� $�������"�� *������, &�����$�� ��� ��� ���� ��� ' "� ��*��, ��}� "��"���"�� � ��� *������ &�����""�� � �"�~��� #���"�� %���� ��%��""���».

!#�#�'��"��� �#���"� � "�� �}�"" "����' � ���� ��%� @���� � ����. {��� "�% ����*�% "� ����"�"�� ����, &�����, ����*��, }��"�""�� #� �� � #����� �������' � ��� ��'"#~ &�'&# $� ������������ �"���"�� ������ – �~������� [5, c. 59]. �#�' ��� ��#}� ��� ������ $�'������' &�'>�� ���%"��� � �� �� � � ����� ��� "� "�����"�%. {"���"�� �#���"� �� $�����%��' $��*�%��, � ��� " ��"���� � &��� ��, ����� ��� � ���� �#��� �#��"#~, � "�����, � ��� ��#~ ���� '. ^�� ��� $������ �#�#�'��" $� $���� ��'� � � ��"�, ��� ��#���� ��""� �������� &�� ���� ��"� �, ���*�"�����% �#���"� �� ��� $�%�� ��'� � "� �� �� �� � . !~������ ������% ��" $���$�� �""�� � $�&������ "���"-��&�� ��'"� &�'&�.

\�����% �~������� "� &��� "��� %���"��� � ����� �� ���� ������� � ����"�����'~. ��"�� � $���� �#���� $�"��"��"�% "� ������ "� � ��� �"���"�� &�'&� � *����� ����"�� ��*��� � "���}������ �~ ���� ��"� ��. ���������� �~������ "��� %�� ����}�""�� $�� ������� ����� ��, �� ��� &�� &�%���" �"��� "�� &��� «������ �» – *����� [3, c. 23].

���&�� ��'"�% &�'&� ��*�� $� �#���� �� �����% ����������� �$������' � �� ������#~ $������ ��'"� ' �&� ��, $�������>�� $ $����"�� "� �'� $�� ������, " � &�'>�� � �$�"� ����������� ����� ���. \��"" $�� ������ �~������ $����� ���% � � ��#~ ��""-$�� �����#~ ���"���*�~, � �����, &����"�� $� ���"�� "����� �����"�"-"�� � ��� ���}����>�� ��}�# �&� "���"� �, &��� �� � $����""�� �~�� ��*��, �����' � �"�� �% "� �'� >���� �#�#�'��" ���"� � `���� �"�, " � $���"�""�� �� �� � "�� $�� ������� �#���� ���� &�'>�� ��� � ��������� ����"�.

`��>���% @���� � ���� �#�� ������ ���}�"�% �����% "� «��������» ������������ �$��� $���"�% "���� ������� � ��&��� "� ��"'>�� #����� � ����� � ��% �#������*�� �#��"� }��"� "�����"�%, $�������,

Page 190: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

190

">�"�% � "�� ���� � #� �"���""�� $�%����, � ��}� $��� ������� $�&��� ��%�� ���"�%, #�����, �*���'"�� ">�"��.

? �����>�"�� ������� ���}�"�% �����%, "��%�# � ������������ �#}��� – �"����"��� ���� ��"� �� � ����"� – *����� ��%� "� ��#}�"�� ��� ��" ���� ��""�� �"� �#��" � $�����"�� ��"���'"� $�� ��� – "����'-� ��""� $�������"�� ��� � "�����"�% ������� � �#�*�~. ���*���'" &�� &�%�-��", � }� ��� � ���%~ ��� ��� $ �#��"�� #&�}��"�%�, %�&� $ �#, � «�����"� $��&��}�~ �% � �� "�� &� ' $&��}� � !����». = � �� $����� $�������"�% $����"� &��� &��� �"��� "�% – "����, ����>����� "� �����, � �� �����~ ���� ��"�, "� ���� �� ���" � "� ���� � �$���"�~ [21, c. 79].

w� ���� ����, � �"�� $�������"�% &��� ��"���'"�% &�'&� �%�� ���}�� – �#�*��, @����, "���� �� ���"����� $&���}'�. @������� ��$���� #����' $&��� ' � � � &�'&�, *�"� � � $&��� � ��� ������% "���� �������, $����� ��% � �� �#�����' "� $� %}�"�� ���� $����#~��� �� . @#����� *����� ���� $�� ��� $���"�% $�������"�% � $��"#}��"�% $��������� �$�"� ��'"��, "� ��"�� ��}"��, *��� – (�)��&��� '�% ����>"�� ����� ��� "� – "�$��"� – "�����"�%, (b)$��&�� ' ���"� �����, ����>�� ��""-� �� �������� �"���"��, (�)«���&��� '» ������������#~ �� #�*�~ � ����"� «"�����������» "�����"���. \���� ��� ��}� � ��"�������� $����"� �#���}��� ��, ��%��""�� � �����"��� �"� � � &����������"��� &��""��� $��� �"��"�% ��������� ��"�.

= �������*�� ��� $��"#}��"�% � $�������"�~ *����� $���� ��'� � ��}� >� "� &��" – " «"�>� $���"�� � ��"� ' ����"*�� �����~, � &� "� ���� � ����� ���"~ � $�������� "� }� ��'� � �� �����. ^ � � *��'~ &��� ����"� ������%, $�������>�% ������ � ����"��� �����, � �$���� ��""�# ����"*�� �� # ��% "���"�% ��� ' >�� � ���"#» [12, c. 53]. ���}� ������ &�� $���$���" «��>� ��'" �� ��"� ' �� �� #���"� "�����"�� � ��� ��� ' �� ��� $������� '�% "� ��� �� ���"�"� $���� �����'�� � �"�* ��� #��� ' � �#�*�~» [12, c. 474].

\���� "�� #��"�� `.!������ $��������� , � «� ���������, � #��*��� ���� � #���%�� �"� �"���"�% «&��& ��» >���� � �#��, ��#��� �� �� � "�� �~��� � *��'~ ���"�"�% �� � ������*�� � �#�*�~» [11, c. 26]. ���������% ��"�, �������� � �~����� ��� ���}�"�% ������� �"��� ��'"#~ ��' � �#�'&� "����, $������ � �������"�~ &��� }�� ��, �������'"� �����*�""� ��"���'"� $�� ���, ������"�~ "��&��� �� ��"�� �#�#�'��" �� $������ ������� ��� �"# �� ��$����, �� � �� �� �#&�}���.

?�������"�%� $���������' }� ��� ����"��, &��"�""�� � �" ���������� ��� #$��"�%� � $���� ��������� ��"�. «`�&� "% ' ���}"� � � ���#��-"�%� � �� ��&� ' ����� � �# ���""� �, "�&���� ����� ' ��%�# ����� �� `���� �"� � �"# ��""�� �#&��"�� ��$���� – � {�$��"#~ � =� �"#~ ^�&��'» [15, c. 565]. �}� � �� $� � ����� �� #� ��>�"�% � #$�����"�% "�$��"��� "������ � ��� ���������� '�% $��"�% $��� ��� �� ������"�% � ��"�� �����'.

?����� ������� $���������' «&�� �#�� � ����� ��%» – «���&� ��"�"� � � ��>�"�� �#��&"�� $�%��� $������ &� � �������"�~ ���� � ����"��#

Page 191: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

191

&����"�"�~ ��""-�#��&"�� #���}��"�� ������ ��� "�&����� � ���&��� ' ���>�� &�'>#~ ����# ���», – �� $���� � ���� ��$���� $������� ��~ ������-��� ��� � � ������� �"%�' !��. w�������� $ �$��# ������"�% ��*��.

���*���'" ������"�� ��*�� &�"���" �� � 10 �$���% 1862 �., ���� &�� &"�����" ?� �"���"�� ��������� ��� � � «� $�������"�� ��*��» � &��� ��������"� ^$�*���'"�% ������% $ $�������"�~ ��*��. !����*�� $�������� � "����'� � �$�. w� ���"# ���"�"�% ������ �� �� �������� $���� ��'� � $���>� � $�� ��� $� �$�""� �� ��"�"�% ���""�� "����, ������% �� "���"����� #����% }��"�. = ���#�' � � ������� $�������"�� � "�"�����"��'"�% ��� � ����"� $�� ��$��� �"��� ��'"�� ����"�"�%.

?�������"�� &�� %}���� – ����, ���� � &���"�� $��&�� �"��� ��'"�% ��� ' $�������"*��. «���� ��*� � �$����' "� &����# ��% $�����"�% � �#�*�~, $ $����# ����%�# &��� ���� "� "��� �� ��"" ����% $�$�*�% }�"��" � �� �� $� �� ������� �#}��"», – �� $���� @.������, ��"����, � �� �#�" ��$���� ' � ����>"�� �#��"���� $ ">�"�~ � ��*�� [22, c. 134]. = ���� �"���"�� ��"�� � �"# ��""�� ��� ��"����-���~ �" .����>�� $����: «�}� � $����� �"�� $��&� �% �"���""�� ��*�� � ��� $�#�� '�% �����"�% $%��%~����% ��}�# "��� ������ ��'"�� &���"%�, #��}��>�� ����� ��� �$������, �, "��� �% "� ��� $��"% �� ����, ���� "� ' ��}�# ��*��� $���� ���%� �% $���� ��'"~. \� 1625 ���. #���� 429 (118 �#}��" � 311 }�"��" � �� ��). w��'�% "� $��� � � ����� ����"� $����'"�� $����� ��%� $�&"� �������; �}" &�� �&� $��#������"�% ����� ', � "� ���� �� ���"���'"� $���"�# �� ��&��"�~» [15, �. 450].

����� >��� *����� $���� ��'� �� "���� "� � �� � ����� �� ���� � ��%���""� �� ��� $ ">�"�~ � ��� "�# "�����"�~ �������. «w�� "�&���� #&��� ' �"�' $���""�� "���� � �, � �� ������ � "��� � �'� }� ��% ����, ���'� � ��% �� �&� ��""� $�'��, � � ���"" "�>�, � "� �"� ��#�� $�����"�� "�&���� ��% &�����"� ��% ���%» [13, c. 129]. = � �� "�����"�%� ���}�"� ����' �����$��"�� ���"" �������� ��$�� ��, � "� ���"��� ��� $��������, � % $ ��������"�~, �"�����"��'"� $��"����}"� �, ����� &� �% � #����� "���� �������, "���"�"", &��}� � ~}"�� � ��$��"�� «����%�», "�}��� �����"��.

w� ����"�"�� ������������� ��� � ����"� $���%� ��}� ��"�-��� �, ��%��""� � &����������"��� &�'>� ��� � &��""���, �� #�#�>�~-����% �� �����'"�� $�}�"���, � ��}� ���}��"��� ��$� ���� ������� $���-"��� � ���� ����� �% ������ ��%�� ��, �������""���� ��, �����, �#� ��-"�� $������, $���>��""� $������ ��. ^ ������"� �I� �. ���� #��%��� "� ����& �� � ���� �}"� ������� � �� �"��� ��'" ��� �. ?��� ��� $���>��""�� ������, ���� ��� "�� ��&��� ��� �����& �� �#�"���, ��"��� #� ��������' "� ����%"��, ���"�� ��& �, ��&"�� $������ � ��. ^ #$����"�"��� ����" �""�� � ��}�""�� ��"�� �"# ��""%% �����*�% � ������-��� ����"� ��� &��� #�������'. `������������% ��� �"� "� ������� ��"%���' � � �"# #������"�% ��� "���������� "�����"�% – �#�����, ������ � ��.

Page 192: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

192

^�����""���-��"�� �, $�����~��� �&� �% �� �� , ��}�~ �"�"�� ��������� $�� ������� � ��""�� ��% ����, $��"��#~��� &#�#��� ������� � ������ ��$����, �"��� �� � ��� $�����}������' $��*�� « �'� ��� @���% &#�� �$��"� &���� ��'"�*�� �������, ���� ���� ' �� &#�� �"��"� "� "� �"� ���"� ���� > ��� � $#>��, �"#>��>�� ���� ��}"� #��}�"�% "������� � @���� � �������� ��� ��� #$�����"�%». ^}���% "��� � �-"� � ��� $ #�#�>�"�~ �� �����'"� &� �, � ��� ���� &� «����#>� ' "�"���� ' $���""�� "����», *������ ��"�"��� $�����}������' «&��� ����>�""� ��#�� ���� ���», � ���, �� "� ��"��, %�"�� &���� ��}��� $��"#}��"��, $��&��"�� � $�'�# ��% @����. =����� $��� ��*���'"�� *����, ���� ��� «���� #$�����"�� $���""�� ����� ��}" &� ' �"��" "� ���"� ��#��"�� "���"� ����� ���» ��� «"�&���� $��"� �"��"�� $� �$�""� &�����"�% ��*��» "���� "� � �� � ���� ����'"�� >���� � $���$��"������� *������ �����. ^����'"� $�����"�� $��� ���-���� ��", "� � "�%����% "� � ���� ���� "���"� ����� ���, "� � �� "�*�"��'"��� ��� ��� � $"% �%��, ���� *��'~ �"��"�� �"��� "� $��*����� $�%���.

\� �������� ����� ��'� �� $������~ , � "��� � "�� $���"��� �"� ���� ��}� �"�� �&��""���, "�}��� «&��� �#��""�» ">�"�� � "�� *������ � ����""���186. {����� «�����"�% ������"� #$�����"�%» "� ������� � ����' "� ������� ��"� #��"�, �" �� }�, ��� «�" ����� "��� $���""�� %��%~ �% ����"� ���� �#~��� $�#}�"� $�� #���}��"�� #� �"���""� $�%��� #$�����"�% ���» [16, c. 371]. @���'"�� �� �� #$�����"�% ����� &��� "� ��"�� }�� ����, $��"#�� ��'"���, "� � ���%�>��� ���}"� � ���&� "�# ����� �~ "���� �������, "�}��� ���� ��% ���� $���>�� �#~��� $��& � ����.

= $��� �� $ ���#�����"�~ �� #�*�� � ���� $��� �"��"�% ��������� ��"� �����&� ������' ����, � ��� �� ���� "��������' «&��� ��"���». = �� �����: �"��� ��'" #��"'>� ' ������ "� ���������� ����; ��� ' ��&�"�� ����� � ��#��� "��&"� �187; �&����� ' �"��� ��'"� ���� ��"� � ��.

��� "� ��"��, ����� ����$� ����""�� *������ ��"����'"���, ��"���~-����% «$�&������» �������, &��� � ����, � ��� ���� *�"����� �� #�*�~ � ���� �, � &��� ��}", #�� ����� ��" ��� � , �#�' ��#�' #������, ����'"-"���� ��""�� #� � "����, "����%~��� ����" � ��% � ��� ������ &�� ��"�� ���, � "� ���� ���� ����� �. w�$�����, ����"���"�#~��� "� ��������� ��"�� ��"���� .������ $�����}�����% ���� "��$#� ��� � ��&� �"� $����"�"�% ����. ^�� �%, � "����� ������� "�&���� $���� ���% ' ��"�������� �����, ������� ' � "��� ����~, &��$��� ' ����" "� ' � ">�"�� �����$����"�%, �$�&� ��� ' ����� �~ 186 = "���"� ��'���� �#��� �#� ����"�� �, ��� �"�# ��*# �� ����>�""�� "��"��� ��'"�� $�� #$� &��""�� �#�� &�� $���$���" ��& ��& � ' � ���"�� "����� "� «*����#~ ���"#», ��& &�� � '�% � ���"#~ $}��"�""#~ ��&��# # � ����>�"� ���� &��"�. _��* ��&��� $����"��. 187 «`� ��� ����� �����! \� �""-&����, ������""�� � $��"� %�, �#��� � ��>�"�%�, �����, � ��� "� &����~ �"���"�% "� "� ���, "� "� �"�, "����'� �"�� ��%�# }��# $� �}��� � &#��� "� &��#����, � �~ �% $ �# ��� &�� ��$�� ��� �, ��&���>��' "� ��"�� ���& �, �� #$�~ � }�� ��""�� &� � ��� #$��""-���&��� $� ��"���. ����� ����� "�����"���». // «?����� ��% �"��"�% ��"� "� {�$��"� �������». =�""�� �&�"��. 1865, �4. 309�.

Page 193: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

193

&�����"�% ~">�� ��, ������ $���� � ���� �"���"�%�: «+�� % ������ $� ��"� �"�"�%, � &� "���� ���}� ' "� �'� � � $��"��"��, " � }�� �� $��&��"��, #$ ��&�%% $� �� "�� ���# �#}�% $� �� $������, � &� ����� �#� �� "� ����>���% � "� ��� ��� "� "�� ���&���; � � ��� ��� ��% ���� $���"�% ��� "���� $������� � "�� ��%""� }�� ��"��, ���# ��&����"*� ��# ��#}� ' $������. `�}" ���#�� ' }� ���� � ���� $���� ������ "�����, �& "� ����>�"" ��"����� ���� � � &�����. \ ��, ���'�� �� �� ��"", � ������ "���� "� ��# &� ' $���%��"� � @����» [1, c. 560]. ��"��, �#��� ����� � ���� �"�"�%, � �""��� � ���, � �}���"�~, &�� &�'>�"� �, – «������ &�� #&�}��", � �$��' ��� &��� #&���-��% � &��$���"� � "�����"�� � ��&��'"�� $����� ��� ����~&��� ��� ��� � #���*���» (��"����-��� �"�" , ���"�#~��� ������� ��������� ��"�� ?._��&&�) [1, c. 561]. @�������% $�� ��� "� �������, � % � ����� �� �#~ "�$�����""� ' � ��� � �� � �����% "�����""�� "� $� %}�"�� ���� $����� $��&��"�%, �� "� ��"��, ���� �� �$���"�% &��� ����"� $� ��������: � �"� � �"�, �������������' "�&����� ' � "���&�}"� ' �����"�% &���������� ��� ��� ��#���� ��""� #$�����"�%, � ��#��, – $� %"" ������% ��*�" "� #�� ���"�� "�*�"��'"�� �&�""� �� $���""�� "����, �� $������~, #� � }��"�""� #�����.

������", � � ������""�� �&� �%� ��������� ��"� $���� � ����� ��������� $�� ���, ��"����'"���, *������ ��"�"��� �#��� ���� �"��� ��'"�� ���&�� $�%�"�� *�"� "�� ��'" &#�#�"� � ��������� ���% � ������ @������� ��$����, ���" ��� � ������""�� "�� �"�"�% ���� ��""�� �� ���� "��"�"��" ����� ����#~ ��' �#���� $���# � ��% � ����"�. = $�� ��"� �� ��}�# � ��� $�~���� "���� �% �"}�� � �� �������� ����� ��'� �, �� ���� �, $��'��""�� $��% "���, $��� �, � ��� ����"% "� �� � �" ��#��"� � ��&#~ �� ��'"�, "�$�����% �, ��&�"� "�*�"��'"�� � �*���'"�� ������, "�#�"� ��������"�%. w��'�%, � &� #��"��-�� ���� ���$ ������ ��~ "�#�# ��% ������""� $�� �"�%. +#�#��� ������� ��>�� �% "� �������. ��� �� �� $������ _��������� #"������ � � !.���$���, «������ – � ����"%% &� ��' �"�-�����""�� � "������� ��#$$, � ��% �$�"� �}� � � ' �#�� �� ��'"� $�&��-�� ������""� ��}�#"���"� }��"�» [10, c.13].

�#��>��+� � '��%�����

1. _���" �. @���% "� �������: $���� ��>�"�%. // = �". «������ � @�������% ��$���%: $��� �, ����, ���~��� � ����'"� '». ^�"� -?� ��&#��, 2005.

2. _�#���� ��""�� ����� @������� ������*��. �.199, $.1, �.17; �.672, $.1, �.18. 3. _#���"�� \. " ���"���'"�% &�'&� ��*�� ^����"� ������� �� "��������� ' � 20-60-� ��.

�I� �. // ^&�"�� "�#�"�� �#�� «w�� ��� �$��� �� ��� #��*��� � ���������� "����». +��#, 1997.

4. _#���"�� \. \� ��% "���� �������. +��#, 1999. 5. _#���"�� \. \� ��% "���� �������. +��#, 2006. 6. _#���"�� \. \� �������% �"*���$���% �������. +��#, 2010. 7. `���� =. +�'>�% ���� "� �������. !����, 2001. 8. ���������� �&�"��. �.7. ������, 1883. 9. ��������� �. +�'&� �� {�������'�. ^ ���'�, 2010.

Page 194: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

194

10. ���$��� !. =� #$��"�� � The Struggle for Transcaucasia. // = �". �.��������� «+�'&� �� {�������'�». ^ ���'�, 2010.

11. !������ `. w���"-��&�� ��'"� ���}�"�� ��*�� `���� �"� � ���"� � 20-50-� ��. �I� �. !��������, 1989.

12. !��~ �" `. =�$��"�"�%, 1856-1860 ��. !����, 2004. 13. w����'� ��� &#�#��� ��% ��'"� � "�>�� "� �������. // =�""�� �&�"��. 1860, �7. 14. ��'>������ !. ������ � 1841 $ 1866 ��. ^�"� -?� ��&#��, 2003. 15. ?���$���� "���� "��� ��������� ������ �"%�% !������ w���������, 1878 �. // = �". «������ �

@�������% ��$���%: $��� �, ����, ���~��� � ����'"� '». ^�"� -?� ��&#��, 2005. 16. ? $��# � � '� «w����'� ��� &#�#��� ��% ��'"� � "�>�� "� �������». // =�""�� �&�"��.

1861, �4. 17. @� �� . ?����""� �� �� �" �"��" � �#���� ����� � �#}��� "�����"�% ���$�����

@����. ^�"� -?� ��&#��, 1875. 18. @�������� ��#���� ��""�� �� �������� �����. �.932, $.1, �.3. 19. ��� � _. ^#�'&� ��$����. // = �". «������ � @�������% ��$���%: $��� �, ����, ���~��� �

����'"� '». ^�"� -?� ��&#��, 2005. 20. ������ @. ^&��"�� ���"�"��. �.1, �. 2. ^�"� -?� ��&#��, 1889. 21. ������ @. � {��� ��'��� ��� �"��. ^&��"�� ���"�"��. �.1, �. 2. ^�"� -?� ��&#��, 1889. 22. ������ @. ?��'�� � �������. ^�"� -?� ��&#��, 1865.

�rad� Hüseynova

QAFQAZ MÜHAR�B�S� DÖVRÜND� ÇAR RUS�YASININ QAFQAZ S�YAS�T�N�N B�Z� ASPEKTL�R�

XÜLAS�

Açar sözl�ri – köçürülm� siyas�ti, milli kimlik, Rusiya imperiyas�, Qafqaz regionu, multikulturalizm, müridizm, etno-dini, Qafqaz müharib�si

Bir nec� �srl�r boyu davam ed�n, Rusiyan�n Qafqaz regionuna daxil olmas� il� sona çatan dünya müharib�l�ri burada dövl�tl�rin maraqlar�n�n toqqu�mas�na s�hn� olmu�dur. Qafqaz regionunda formala�an Rusiya imperiyas�n�n siyas�ti qar���q idi - ç�tin-zorak� m�cburetm�d�n liberal düzümlülüy� q�d�r. Bu xüsusil� ayd�n köçürülm� siyas�tin� öz �ksini tapm��d�r, bu bölg�nin demoqrafik x�rit�sini �h�miyy�tli d�yi�iklikl�r� g�tirib ç�xarm��d�r.

Irada Huseynova

SOME POLICIES RUSSIAN TSARISM IN THE CAUCASUS IN THE CAUCASIAN WAR PERIOD

SUMMARY

Key words – resettlement policy, national identity, the Russian Empire, the Caucasus region, multiculturalism, muridism, the ethno-religious, the Caucasian War

For several centuries the Caucasus has been the scene of conflict of interests of world powers, which ended by inclusion of the region in Russia shape the policy of the Russian Empire in the Caucasus region were mixed – from hard-violent coercion to the liberal tolerance. This is especially clearly reflected in the resettlement policy, this has led to significant changes in the demographic map of the region.

Page 195: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

195

B�R�NC� V� �K�NC� RUS-�RAN MÜHAR�B�L�R� DÖVRÜND� ��MAL� AZ�RBAYCANDA �HAL�N�N V�Z�YY�T�N� DA�R

�rad� M�MM�DOVA188 [email protected]

Açar sözl�r: �imali Az�rbaycan, �halinin v�ziyy�ti, C�nubi Qafqaz, Birinci rus-�ran müharib�si, polkovnik Koryagin, knyaz Sisianov

XIX �srin �vv�ll�rind� ba� ver�n Birinci (1804-1813) v� �kinci (1826-1828) rus-�ran müharib�l�rinin �imali Az�rbaycanda �halinin v�ziyy�tin� m�nfi t�siri bir çox amill�rl� ba�l�d�r. Bel� ki, daimi ba� ver�n müharib�l�r, ��h�r v� k�ndl�rin döyü� meydan�na çevrilm�si, bu müharib�l�r n�tic�sind� h�min zamanad�k müst�qil olan xanl�qlar�n i��al edil�r�k Rusiya idar�çiliyin� verilm�si, Rusiyan�n burada h�yata keçirdiyi müst�ml�k� v� köçürm� siyas�ti, Rusiya idar�çiliyini q�bul etm�k ist�m�y�n xanlar�n v� �halinin Qacarlar �ran� v� ya Osmanl� imperiyas�n�n �razisin� köçm�l�ri, mü-harib� zaman� �halinin q�r�lmas�, türk-müs�lman �halinin s�x��d�r�laraq onlar�n evl�rind� xristian �halinin, xüsusil� d� erm�nil�rin yerl��dirilm�si bir çox xanl�qlar�n �razisind� demoqrafiq v�ziyy�tin d�yi�m�sin�, bir s�ra xanl�qlar�n �razisind� �halinin etnik t�rki-bind� xristianlar�n say�n�n artmas�na g�tirib ç�xard�, h�mçinin �halinin iqtisadi v�ziyy�-tin� m�nfi t�sir göst�rmi� oldu. �lkin olaraq Birinci Rus-�ran muharib�si dövründ� �imali Az�rbaycanda �halinin v�ziyy�tin� n�z�r salaq.

Birinci rus-�ran müharib�sinin �r�f�sind� Rusiyan�n h�d�fi olan G�nc� xanl���nda �halinin v�ziyy�ti heç d� ur�kaçan deyildi. Bel� ki, 1803-cü ild� ��h�rd� 25700 n�f�r ya�ad���na [34, s. 87-89] v� Borçal�, Qazax, ��m��dilin i��al�ndan sonra bu �razil�rd�n G�nc�y� �hlinin ax�n� ba� verdiyin� baxmayaraq G�nc� xanl���n�n rus h�rbiçil�ri t�r�find�n i��al� zaman� bir çox türk-müs�lman �halisi, qalan�n müdafi�si zaman� is� 3700 n�f�r öldürülmü�dü. Bu s�b�bd�n d� ��h�rin �halisi azalm��d�. 1804-cü ilin yanva-r�nda rus qo�unlar� G�nc� xanl���n� z�bt ed�rk�n �hali aras�nda çoxlu t�l�fat olmu�du. Bel� ki, G�nc� qalas�n� müdafi� ed�n �hali h�r qar�� torpaq, h�r bir küç� u�runda mübariz� apard�qlar� üçün bütün kuç�l�r c�s�dl�rl� dolmu� idi. ��h�r� soxulmu� rus �sg�rl�ri �halini qar�t edir, h�tta atlar�n üz�rind�ki q�z�l b�z�kl�ri d� ç�xar�rd�lar. Bundan ba�qa h�mi�� oldu�u kimi türk-müs�lman �haliy� dü�m�n k�sil�n erm�nil�rin verdiyi yalan m�lumat, y�ni guya cüm� m�scidind� gizl�n�n 500 n�f�rd�n çox dinc sakinin iç�risind� l�zgil�rin olmas� bar�d� x�b�r öz i�ini görmü� oldu. General Sisianov çara yazd��� m�lumatdan m�hz erm�nil�rin yalan m�lumatlar� �sas�nda cüm� m�scidind� s���nacaq tapm�� 500-d�n art�q tatar�n (o dövrün rus m�nb�l�rind� Az�rbaycan türkl�ri tatar adland�r�l�rd� – �.M.) ham�s�n�n amans�zca q�tl� yetirildiyi m�lum olur [15, s. 146-147]. Sisianovun m�lumat�na gör�, qalan�n müdafi�çil�ri aras�nda 1500 ki�i v� qad�n öldürülmü� [8, s. 122], 17224 ki�i v� qad�n �sir al�nm��, yaral�lar haqq�nda is� m�lumat verilm�mi�di [1, s�n. 1182, s. 592]. Göründüyü kimi, günahs�z dinc �halinin q�tl� yetirilm�sin� art�q Birinci rus-�ran müharib�sinin �r�f�sind� G�nc� i��al olunark�n

�rad� Malik q�z� M�mm�dova – t.ü.f.d., AMEA A.A. Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun apar�c� elmi i�çisi

Page 196: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

196

ba�lan�lm��d�. Onu da qeyd etm�k laz�md�r ki, G�nc�nin Rusiya t�r�find�n i��al� �halinin iqtisadi v�ziyy�tin� d� m�nfi t�sir göst�rmi�, tacirl�rd�n al�nan g�lirl�r a�a�� dü�mü�dü. Bel� ki, rus polkovniki Koryaginin t�rtib etdiyi s�n�dd�n m�lum olur ki, 1804-cü ilin may ay�ndan �vv�lki dövrd� (y�ni G�nc� xan�n�n hakimiyy�ti dövründ� - �.M.) G�nc� ��h�rind�ki tacirl�rd�n �ld� edil�n g�lir ümumilikd� 16430 rubl olmu�dusa, 1804-cü ilin may�nda bütün tacirl�r 8420 rubl öd�m�y� raz� olmu�dular [1, s�n. 1198, s. 600]. Bel�likl� tacirl�rd�n al�nan g�lirl�r Rusiya i��al�ndan sonra 8010 rubl azalm��d�.

Dig�r t�r�fd�n G�nc� xanl���n�n Rusiya t�r�find�n i��al�ndan sonra G�nc� ��h�ri v� onun �traf�nda apar�lan siyah�yaalman�n n�tic�l�ri burada �halinin azald���n� göst�rirdi. Bel� ki, Sisianov 29 may 1804-cü il raportunda G�nc�y� hücüm zaman� buradak� �halinin say� il� nisb�td� knyaz�n s�r�ncam� il� 25 may 1804-cü ild� apar�lm�� siyah�yalman�n n�tic�l�rini müqayis� etdikd� �halinin say�n�n daha a�a�� oldu�unu bildirirdi. Polkovnik Koryaginin G�nc� v� �traf�n�n �halisi bar�sind� knyaz Sisianova gönd�rdiyi m�lumatda deyilirdi: “2 mart siyah�yaalmas�n�n n�tic�l�rin� gör� Yelizavetpol (G�nc� - �.M.) ��h�ri v� �traf�nda tatar nahiy�si olan ��m��dild�n buraya keç�n h�r iki cinsd�n olan 9.306 n�f�r, h�mçinin �u�a mülkl�rind�n ç�xar�laraq Yelizavetpol qalas�n�n �traf�nda m�skunla�d�r�lan 1.119 n�f�r erm�-ni v� tatarlarla birlikd� ümümilikd� 10.425 n�f�r ya�ay�rd�; ikinci d�f� keçiril�n 25 may siya-h�s�na gör� is� Yelizavetpolda h�r iki cinsd�n 15.092 n�f�r, y�ni ��h�rin hücümla al�nmas�n-dan daha az �hali var idi, baxmayaraq ki, 3 ay �rzind� �halinin say�na 4.667 n�f�r �lav� olun-mu�du, lakin bu da �halinin say�n� �vv�lkin� b�rab�r etmirdi”. Sisianov �halinin azalmas�n�n s�b�bini geyim v� qidadan m�hrum olan �halinin Cavad xan�n o�lanlar�n�n getmi� oldu�u �u�a mülkl�rin�, el�c� d� Nuxaya da��lm�� olmalar�nda görürdü. Knyaz Sisianov az qo�una malik olduqlar� üçün silah gücün� �halinin �u�aya v� Nuxaya getm�sinin qar��s�n�n al�nma-s�n�n mümkünsüz oldu�unu bildirirdi [1, s�n. 1199, s. 601]. Ruslar�n G�nc� xanl���n� i��al� zaman� qalan�n al�nmas�ndan sonra G�nc� ��h�rini 200 ail� [9, f.24, siy.1, i� 43, v. 7; 49, s. 22] t�rk etmi�di. Bu s�n�dl�rd�n göründüyü kimi, G�nc� xanl���n�n Rusiya t�r�find�n i��a-l�ndan sonra çar Rusiyas�n�n müst�ml�k� siyas�ti n�tic�sind� burada �halinin say� azalm��d�.

Onu da qeyd etm�k laz�md�r ki, az�rbaycanl�lar�n G�nc� xanl���n� t�rk ed�r�k ba�qa yerl�r� köçm�l�ri Rusiya höküm�tinin i�in� yaram��d�. Bel� ki, Sisianov 1805-ci il 13 ���#� tarixli m�ktubunda erm�ni arxiyepiskopu �ohannesd�n erm�nil�ri G�nc� qalas� tutulandan sonra burada bo� qalm�� Az�rbaycan türkl�rinin evl�rin� köçürm�l�rini xahi� edir v� onlara ba� v� �kin sah�l�ri ver�c�kl�rini v�d edirdi [41, s. 321]. Sisianov el� h�min ild� yazd��� m�ktubda �ohannesd�n erm�nil�rin köçürülm�sinin sür�tl�ndiril-m�sini ist�yirdi [1, s. 626]. 1805-ci il noyabr�n 1-d� �ohannesin göst�ri�i il� 115 erm�ni ail�si ruslar t�r�find�n i��al edilmi� G�nc� xanl���n�n �razisin� gönd�rilmi�di [41, s. 397-398]. Sonrak� zamanlarda G�nc� ��h�rin� erm�ni köçl�ri çoxalm��d�. Bel� ki, 1805-ci ild� Tiflisd�n 1300 n�f�r erm�ni köçürül�r�k G�nc�d� yerl��dirilmi�di.

1804-cü ilin may�nda F�t�li �ah�n rus qo�unlar�n� C�nubi Qafqazdan ç�xar�lmas� t�l�binin r�dd olunmas� v� iyulun 10-da Rusiya il� Qacarlar �ran� aras�nda diplomatik �laq�l�rin k�silm�si 10 il davam etmi� rus-�ran müharib�sinin ba�lanmas�na s�b�b oldu [3, s. 20-21].

Gümrüd� möhk�ml�n�n rus qo�unlar� iyunun 15-d� Üçkils�y� do�ru yön�l�r�k Üçkils�ni v� Q�m�rlini �l� keçirdikd�n sonra iyulun 2-d� �r�van� mühasir�y� alm�� oldular [1, s�n. 1668, s. 810]. 7 min �sg�r v� 60 topa sahib olan qala qarnizonu rus qo�un-

Page 197: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

197

lar�na qar�� inadl� mübariz� apararaq onlar�n a��r itkil�r� m�ruz qoydular [1, s�n. 1672, s. 811; 1, s�n. 1673, s. 812; 14, s. 325; 40, s. 147; 22, s. 100]. Sentyabr�n 3-d� rus qo�unlar� �r�van qalas�n�n mühasir�sind�n �l ç�k�r�k geri ç�kilirl�r [1, s�n. 1242, s. 619; 40, s. 154-155]. Bu dövrd� art�q Rusiya i�gal etdiyi Az�rbaycan torpaqlar�na erm�nil�ri yerl��dir-m�y� ba�lad� [1, s�n. 1256, s. 626]. 1806-c� ilin iyununda Qafqaz�n ali ba� komandan� t�yin edil�n �van Qudoviç� Az�rbaycan xanl�qlar�n� i��al ed�r�k Rusiyan�n t�rkibin� qatmaq �mr olundu [24, s. 72-73; 10, s. 187-188]. Bu zaman �r�van xanl���n�n �halisinin v�ziyy�ti �r�van xan� Mehdiqulu xan�n vergil�ri art�rmas� v� �halini qar�t etm�si s�b�bin-d�n yax�� deyildi. Bu s�b�bd�n d� �hali ona qar�� üsyan qald�rd� [1, s�n. 1256, s. 626-627]. 1806-c� ilin yay�nda Mehdiqulu xan� �v�z ed�n mara�al� �hm�d xan [44, s. 5] Mehdiqulu xan t�r�find�n qar�t edil�n �halinin �mlak�n� geri qaytard�, �r�vanda bir çox abadl�q i�l�ri apard� v� müdafi� t�dbirl�ri gördü. �hm�d xan�n �r�vandak� üç ayl�q hakimiyy�ti dövründ� (o, 1806-c� ilin oktyabr�n 7-d� epidemiyaya yoluxaraq v�fat etdi) xanl���n �halisinin v�ziyy�tini yax��la�d�raraq �halinin r��b�tini qazand� [11, s. 285-286].

Birinci rus-�ran müharib�sinin gedi�ind� xanl��� t�rk etm�k m�cburiyy�tind� olan xanlar�n �halini d� özü il� aparmas� faktlar� da m�lumdur. Bel� ki, 1806-ci il iyul ay�n�n 15-d� �ah ordusu il� rus qo�unlar� aras�nda ba� vermi� h�lledici döyü�d� Abbas Mirz�nin m��lub olmas�ndan sonra qorxuya dü��n �bülf�t a�a Qaraba� �halisinin xeyli hiss�sini özü il� götür�r�k Naxç�van v� Ordubad t�r�f� h�r�k�t ets� d� mayor Lisaneviçin d�st�l�ri onu m��lubiyy�t� u�ratm�� v� apard��� �hali geri qaytar�lm��d� [33, s. 139-140].

Birinci rus-�ran müharib�sinin gedi�ind� �halinin bir yerd�n dig�r yerl�r� miqrasiyas� haqq�nda da m�lumat vard�r. M�s�l�n, 1805-ci ilin yay�nda Qaraba�da rus v� qacar qo�unlar� aras�nda ged�n döyü� zaman� bir gec�d� xanl��� 20000 n�f�r müs�lman türkl�ri t�rk ed�r�k Araz�n o biri tay�na keçmi�di [14, s. 426]. H�mçinin, qaynaqlara gör� Nuxa ��h�rin� dig�r �razil�rind�n, el�c� d� Nuxa ��h�rind�n ba�qa yerl�r� �hali miqrasiya etmi�dir. Nuxa ��h�rini �vv�ll�r t�rk etmi� olan 200 ail�nin 1806-c� ilin oktya-br�nda geri qay�tmas� haqq�nda m�lumat vard�r [2, s�n. 481, s. 269]. Dig�r m�lumata gör� is� 1807-ci ild� Rusiya höküm�ti F�t�li �ahla ç�ki�diyin� gör� öz qohum-�qrabas� v� qo�unundan ibar�t 12 min n�f�rl� �imali Az�rbaycana g�lmi� xoylu C�f�rqulu xan� ��ki xan� t�yin etmi� v� ona general-leytenat rütb�si vermi�dir. �v�zind� C�f�rqulu xan Rusi-ya höküm�tin� ild� 7 min çervon (çar rusiyas�n�n q�z�l pulu – red.), bundan �lav� öz x�zi-n�sind�n d� 2 min çervon öd�m�li idi. C�f�rqulu xan�n d�st�sinin t�rkibind� g�l�n 2 min erm�ni d� ��ki xanl���n�n �razisind� m�skunla�d�r�ld� [2, s�n. 496, s. 275; 38, III hiss�, s. 358-359; 42, s.115; 17, s. 133; 32, s.167]. ��ki xanl���nda yerl��diril�n 2 min erm�ninin 75 ail�si Nuxa ��h�rind� yerl��dirildi [20, v. 88 arxa. - 90 arxa]. B�lk� d� C�f�rqulu xana �imali Az�rbaycan �razisind� yerl��m�sin� izn ver�rk�n Rusiya imperiyas�n�n ��rtl�rin-d�n biri d� erm�ni �halisinin onun d�st�sind� yer verilm�si olmu�dur.

Birinci rus-�ran müharib�sinin gedi�ind� �halinin �sir al�n�b bir �razid�n dig�r �raziy� köçürülm�si hallar� da ba� verirdi. M�s�l�n, 1806-c� ild� Qacar qo�unu �amax�ya girib geri ç�kil�rk�n alt� min �sir aparm��d�. Bu zaman qacarlar iki min ail�ni L�nk�ran xan� Mir Mustafaya vermi�dil�r. Bu hadis� il� ba�l� olaraq rus qo�unlar�n�n Qafqazdak� yeni ba� komandan� general Qudoviç (o, 1806-c� ild� ba� komandan t�yin edilmi�di-�.M.) Mir Mustafa xandan 2 min ail�ni qaytarma�� v� Sisianovun “qatili” Hüsenyqulu xan� ruslara t�hvil verm�yi t�l�b ets� d� xan buna �m�l etm�mi�di [2, s�n.670]. Eyni zamanda

Page 198: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

198

rus qo�unlar�n�n g�ldiyini e�id�n �halinin da�lara ç�kilm�si faktlar� da mövcuddur. Bel� ki, 1806-c� ilin oktyabr�n 3-d� Bak�n� döyüssüz tutan rus qo�unlar� general Bulqakovun ba�ç�l��� il� noyabr ay�n�n 11-d� Qubaya yax�nla�ark�n Quba ��h�rinin �halisi ��h�ri bo�aldaraq �eyx�li xan�n ba�ç�l��� il� da�lara ç�kilmi�dil�r [43, f. VUA, i� 6164, v. 141-144; 36, s. 214]. H�mçinin, 1806-c� ilin sonlar�nda Qubal� �eyx�li xan aç�q-a�kar Rusiya-ya qar�� ç�x�� etm�y� ba�lark�n geni� h�rbi �m�liyyatlara, partizan müharib�sin� haz�rl�q m�qs�di il� Quba xanl���n�n �halisini da�lara köçürm�y� çal���rd� [2, s�n.746]. H�min dövrd� Quba xanl���n�n �halisinin �eyx�li xan� d�st�kl�diyi v� ruslara olan m�nfi münasib�ti Quba xan�n�n Qacar �ah�n�n m�muru Mirz� ��fiy� yazd��� m�ktubdan da m�lum olur: “M�nd�n üz dönd�r�n qubal�lar m�nd�n üzr ist�y�r�k yenid�n m�n� s�daq�tli olacaqlar�n� bildirirl�r... Kür sahilind�n Da��stanad�k olan bütün �hali ruslardan o q�d�r cana doyub ki, sizin ordunuz �amax�ya g�l�n kimi bütün yerl�r ruslardan t�mizl�n�c�k [2, s�n. 543]”. �halinin Quba xan�na olan s�daq�tini rus hakimiyy�t orqanlar�n�n h�d�sin� baxmayaraq 1807-ci ild� �eyx�li xan�n Quba xanl���n�n �halisind�n vergi y��maqda davam etm�si v� �halinin xana h�rt�r�fli maddi yard�m etm�kd� davam etm�si d� sübut edir [2, s�n. 748-749]. Onu da qeyd etm�k laz�md�r ki, rus m�murlar�n�n Quba xan� il� �amax� xan� aras�ndak� �dav�td�n istifad� etm�y� çal��mas� da Quba v� �amax� xanl�qlar�n�n �halisinin v�ziyy�tin� t�sir edirdi. Bel� ki, �amax�l� Mustafa xan 1807-ci ild� Quba ��h�rinin 17 verstliyind� yerl���n mahallara basq�n ed�r�k oran� qar�t etmi� v� sakinl�rin bir çoxunu �amax� xanl���n�n �razisin� köçürmü�dü. Quba xan� da cavab gedi�i ed�r�k 1808-ci ild� �amax� xanl���na hücüm ed�r�k xanl���n b�zi �razil�rini qar�t etmi�di [2, s�n.315].

1809-cu ilin �vv�ll�rind� Rusiyan�n C�nubi Qafqazda v�ziyy�ti daha da mür�kk�bl��di. 1809-cu ilin uyulunda Qacar dövl�ti qo�un y��ma�a v� h�rbi haz�rl�qlar görm�y� ba�lad� [3, s�n.1059].

H�rbi haz�rl�qlardan sonra F�t�li �ah Da��stana, Quba xan� �eyx�li xana, L�nk�ran xan� Mir Mustafa xana, osetiyal�lara, �maretiya çar� Solomona v� Gürcüstanla qon�u türk pa�al�qlar�na f�rman gönd�r�r�k birlikd� Rusiyaya qar�� h�rbi �m�liyyatlarda i�tirak etm�y� d�v�t etdi [3, s�n.1062]. Onu da qeyd etm�k laz�md�r ki, 1809-cu ilin yanvar�nda Quba xanl���n�n Rusiya i��al� n�tic�sind� t�kc� Quba ��h�rinin �halisi xeyli azalaraq 310 ev olmu�du [3, s�n. 1007]. Quba �halisinin Rusiya idar�çiliyind� ya�amaq ist�m�m�si general Repinin m�lumat�ndan da b�lli olur. Onun m�lumat�na gör�, �eyx�li xan Qubaya z�rb� endir�rdis�, �halinin böyük �ks�riyy�ti xan�n t�r�fin� keç�rdi [3, s�n.1013].

Birinci rus-�ran müharib�sinin gedi�ind� hücüma m�ruz qalan xanlar �halini daha t�hlük�siz yerl�r� köçürürdül�r. 1809-cu ilin avqustun �vv�lind� Qacar �ah�n�n s�rdar� F�r�cullah xan n�s�qçiba��n�n 10000 n�f�rlik qo�unla �rd�bil yax�nl���nda duraraq, L�nk�ran xanl���na hücuma haz�rla�d���n� e�id�n Mir Mustafa xan öz qo�unlar�n�, k�nxuda, b�yl�r v� Astara çay�ndan �imal t�r�f� olan bütün �halini (3 min ail�) daha etibarl� s���nacaq olan Qam��avana köçürmü�dü [3, s�n.874; s�n. 764].

Bir çox hallarda Qacar dövl�ti ona tabe olmayan xanlar�n t�b��l�rini öz t�r�fin� ç�kirdi. M�s�l�n, 1809-cu ild� L�nk�ran xan� Mir Mustafa xan�n F�t�li �ah�n ona boyun �ym�k t�klifin� r�dd cavab� verdikd�n sonra Qacar dövl�ti xandan naraz� olan b�yl�ri öz t�r�fin� ç�km�y� ba�lad�. Bel� ki, Qacarlar �ran� il� s�rh�dd� olan �razil�rin �halisinin az hiss�si, bir neç� b�yl�rl� birlikd� Mir Mustafa xana tabe olmaqdan boyun qaç�raraq

Page 199: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

199

Qacar t�r�fin� keçdil�r [3, s�n.877]. L�nk�ran xan�ndan ayr�lan adamlar�n say� 2 mind�n çox oldu�u üçün bu Mir Mustafa xan�n v�ziyy�tini pisl��dirmi�di.

Birinci rus-�ran müharib�si dövründ� qacar qo�unlar� t�r�find�n mühasir�y� al�nan �halinin ac�nacaql� v�ziyy�t� dü�düyü arxiv s�n�dl�rind�n m�lum olur. Bel� ki, 1809-cu ilin h�rbi �m�liyyatlar� iyulda iki qacar qo�ununun Qaraba� v� P�mb�k� yürü�l�ri il� eyni zamanda ba�lad�. Avqust ay�nda G�nc�y� hücüm ed�n Abbas Mirz� döyü�� girm�-d�n, bir neç� ya�ay�� m�sk�nini talan ed�r�k Araz�n o biri tay�na ç�kildi. 1809-cu ilin sentyabr�nda is� L�nk�ran xanl���n� i��al etm�k üçün 13 min qo�un gönd�rildi [3, s�n.876]. Qacar qo�unlar� üç istiqam�td� L�nk�ran xanl���na hücüm etdiyi zaman [3, s�n.879] L�nk�ran ��h�ri bo�ald�lm��, �hali v� xan�n ail�si �razisi yaln�z 7 verst olan yar�madaya ç�kilmi�di [3, s�n.876]. �halinin dü�düyü d�h��tli m�nz�r�nin t�svirini kapitan-leytenant Çelyayev öz raportunda vermi�dir. Kapitan-leytenant Çelyayev bütün �halinin öz mal-qaras� il� pis hava ��raitind� daldanacaq yeri olmayan bir mil uzunlu�undak� yar�madaya, heç bir ya�ay�� üçün v� mal-qara üçün yem ehtiyat� olmadan s���nmas�n�, onlar�n v�ziyy�tinin da� ür�kli h�r k�si riqq�t� g�tir� bil�c�yini yuxar� dair�l�r� t�svir ed�r�k, xan�n ç�x�lmaz v�ziyy�t� dü�düyünü x�b�r verirdi [3, s�n.880; 30, s. 45-46].

Kapitan-leytenant Çelyayev 1809-cu il 15 oktybar tarixli m�lumat�nda bildirirdi: “Dü�m�n qüvv�l�ri xanl���n �n �lçatmaz yerl�rind� bel� öz ist�dikl�ri kimi yerl��mi�l�r. Xan is� �vv�lki inam�n� itirmi�dir. �rzaq ehtiyat� tük�nmi� v� y�qin ki, g�l�n ay�n ortalar�na kimi ancaq çatar. �halinin �sas �mlak� olan mal-qara yem olmad���ndan q�r�lm��d�r” [3, s�n.884; 30, s. 47]. Mir Mustafa xan qacar dü��rg�sinin ba� komandan�na gönd�ril�n �ah f�rman� v� m�ktublar�n� �l� keçir�r�k, bu m�ktublar�n m�zmunundan ba�a dü�dü ki, qacar qo�unlar� L�nk�ran xanl���n� bel� v�ziyy�td� yanvar ay�nad�k saxlayacaqd�r [3, s�n. 887; 16, s. 247]. Bu is� evsiz v� �rzaqs�z qalan �halini d�h��tli v�ziyy�t� sala bil�rdi. Ona gör� d� Mir Mustafa xan qoca, qad�n, u�aqlar ayaq alt�nda qalmas�n dey� F�r�cullah xan�n yan�na adam gönd�rib, ondan imdad dil�di. Bu dan���qlarda Mir Mustafa xan�n �misi �mirgün� b�yin müsb�t rolu oldu [7, �. XVI-1070, inv.5208; 30, s. 49]. L�nk�ran xan� �mirgün� b�yin vasit�sil� sülh ba�layaraq dü�m�nçiliyi “bit�r�f”etdi [10, s.162; 37, s. 98]. Bu hadis�d�n sonra Qacarlar �ran� Mir Mustafa xana münasib�td� ba�qa siyas�t yeritm�y� ba�lad�. Qacar �ah� L�nk�ran xanl���n�n bir çox b�yl�rin� xan tutulu verm�kl�, onlar� öz mülkl�rind� xan elan etdi v� onlar� Mir Mustafa xana qar�� qald�rd� [3, s�n.1092; 25, s.140; 30, s. 52-53].

1810-cu ilin aprelind� �sg�randa Rusiya il� Qacarlar �ran� aras�nda ba�lanan dan���qlar [40, s. 160] zaman� Rusiya Naxç�van v� �r�van xanl�qlar�n�, Qacarlar �ran� is� L�nk�ran xanl���n� t�l�b etdi. Dan���qlar�n getdiyi zaman Rusiya �r�van xanl���n� öz himay�sin� keçm�y� m�cbur etm�k üçün ard�c�l olaraq �r�vana t��kil etdiyi qar�tçi v� da��d�c� yürü�l�r zaman� �r�van �halisini qorxutmaq üçün �n amans�z metod v� vasit�l�rd�n istifad� etm�y� ba�lad�. H�tta �r�vana hücüma haz�rla�an Lisaneviç� �r�van �halisin� qar�� �halinin yadda��ndan silinm�y�c�k güclü d�h��t v� da��nt�lar tör�tm�k, h�mçinin coxlu �sir götürm�k tap��r�lm��d� [4, s�n. 170, s. 120]. Bu tap��r��a canla-ba�la �m�l ed�n Lisaneviçin s�yi n�tic�sind� çoxlu dinc �hali q�tl� yetirilmi�, k�ndl�r is� da��d�lm��d�. Rus m�murlar�n�n bu amans�z h�r�k�tind�n qorxuya dü��n �hali rus qo�unlar�n�n g�ldiyini e�id�n kimi ev-e�ikl�rini t�rk ed�r�k da�lara v� Araz�n o biri tay�na qaç�rd�lar [4, s�n. 172, s. 122].

Page 200: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

200

Onu da da qeyd etm�k laz�md�r ki, bu dövrd� Qaraba� xanl���nda da v�ziyy�t üzr�kaçan deyildi. Burada rus m�murlar�n�n özba��nal��� o d�r�c�d� artm��d� ki, �halinin �ks�riyy�ti t�s�rrüfatla m���ul olmaq imkan�n� bel� itirmi�di. Qaraba� xanl���n�n Rusiya imperiyas� t�r�find�n i��al�n�n xanl���n �halisi üçün olmaz�n b�lalar g�tirdiyini gör�n qaraba�l� Mehdiqulu xan rus komandanl��� il� �vv�lki kimi �m�kda�l�q etm�kd�n imtina ed�r�k qacarlar t�r�fin� keçm�k üçün fürs�t axtar�rd� [3, s�n. 99, s. 87-88].

1810-cu ilin iyununda qacar qo�unlar� Qaraba�a, G�nc�y� v� P�mb�k� do�ru ir�lil�di v� Mehrid� möhk�ml�ndi. Bel� bir v�ziyy�td� L�nk�ran xanl���n�n �halisi Qacarlar �ran� t�r�fin� keçm�y� meyilli idi. Xan h�m iranl�lar�n yeni talanç� yürü�l�rin-d�n qorxdu�u üçün, h�m d� öz t�b��l�rind�n ç�kindiyi üçün divanxanada Qacarlar�n t�r�fini saxlad���n� nümayi� etdirmi�di [3, s�n.901].

Bel� bir v�ziyy�td� Quba xanl���n�n �halisi rus idar�çiliyin� qar�� ç�x�r. Bel� ki, Quba xanl���n�n �halisi 1810-cu ilin avqustunda aya�a qalxaraq �eyx�li xan� Qubaya d�v�t edirl�r. Bu �lveri�li fürs�td�n yararlanan �eyx�li xan Quba istisna olmaqla xanl���n qalan �razisl�rind� öz hakimiyy�tini b�rpa edir v� 4 ay �rzind� Quba vilay�tini idar� edir [3, s�n.1013; 16, s. 371].

Birinci rus-�ran müharib�si dövründ� Rusiya t�r�find�n t�b��liy� q�bul edilmi� v� rus m�murlar� t�r�find�n �halisinin siyah�yaal�nmas� apar�lan b�zi xanl�qlar�nn �halisinin say�n�n azald���n�n, h�mçinin �halisinin qar�t v� q�rg�nlara m�ruz qald���n� görm�k olar. M�s�l�n, bu dövrd� Qaraba� xanl���n�n �halisinin Qacarlar �ran�na köçürülm�si v� qaçmas� kütl�vi hal alm��d�. �g�r Qaraba� xanl���n�n �halisi 1805-ci ild� xanl�q Rusiya t�b��liyin� q�bul edil�rk�n 10 min ail�d�n ibar�t idis�, 1808-ci ild� birada �halinin say� 7474 ail�y�d�k azalm��, 1812-ci ilin hesablamalar�na gör�, Qaraba�da “qar�t edilmi�, �mlak�ndan m�hrum olan 3080 ail� varm��, Qaraba��n qalan �halisi xaric� apar�lm�� v� ya özl�ri qaçm�� idil�r, 1817-ci ild� is� �halinin ümumi say� 7872 olmu�dur [4, s�n.696, s. 579; 5, s�n. 1265, s. 836; 35, s. 101]. Onu da qeyd etm�k laz�md�r ki, rus m�murlar� Qaraba� xanl���n�n �halisi il� pis davranm��lar. Bunu Qaraba� xan�n�n q�tl� yetirilm�sin-d�n sonra �u�a a�saqqallar�n�n rus hakimiyy�t orqanlar�na yazd�qlar� �ikay�t �riz�si d� sübut edir. Bu �riz�d�n m�lum olur ki, Lisaneviç v� Corayev Qaraba� �halisi il� pis r�ftar etmi� v� müqavil�nin ��rtl�rini pozmu�dular [2, s�n. 624, s. 340-341]. 1806-c� ild� Qaraba� xanl���ndan 367 ail�, 1809-cu ild� 323 ail�, 1810-cu ild� 276 ail�, 1811-ci ild� 274 ail�, 1812-cü ild� 977 ail� qacarlar �ran�na köçürülmü�dür. Bundan ba�qa Qaraba� xanl���nda ya�ayan 2628 ail� qaçaraq da�lara s���nm��d�lar [4, s�n. 696, s. 579]. Bütün bunlar xanl���n �razisind� ya�ayan �halinin v�ziyy�tin� pis t�sir edir, eyni zamanda xanl���n iqtisadi v�ziyy�tini a��rla�d�r�rd�.

Birinci Rus-�ran müharib�si dövründ� türk-müs�lman �halinin �imali Az�rbaycan �razisind� yerl���n xanl�qlar�n �razil�rini t�rk etm�si adi hal alm��d�. Bel� ki, Birinci Rusiya-�ran müharib�si dövründ� Yelizavetpol (keçmi� G�nc� xanl���) �yal�tini 1500 ayr�m ail�si t�rk etmi� [3, s. 483, 486], 1813-cü ild� h�min �yal�td�n 187 ail� Araz�n o biri tay�na köçmü�dü [9, f.24, siy.1, i� 43, v. 2]. Eyni zamanda Birinci Rusiya-�ran müharib�si dövründ� t�kc� Qaraba� xanl���ndan Araz çay�n�n c�nub sahilin� 4845 az�rbaycanl� ail�si köçm�y� m�cbur olmu�du [4, s.579]. 1813-cü ilin oktyabr�n 12/24-d� Qaraba��n Gülüstan k�ndind� Qacarlar �ran� il� Rusiya aras�nda ba�lanan müqavil�y� gör� Qacarlar �ran� ��rqi Gürcüstan�, Da��stan, Qaraba�, G�nc�, ��ki, �amax�, D�rb�nd, Quba, Bak� xanl�qlar� v� L�nk�ran xanl���n�n bir hiss�si Rusiya ilhaq�n� q�bul v� t�sdiq etdi [37, s. .99; 18, s.229; 39, c. XXXII,

Page 201: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

201

s. 643-644; 45, s. 126; 12, s.294]. Bu müqavil�nin ikinci b�ndind� L�nk�ran xanl���n�n mülkl�rinin müharib�nin gedi�ind� bir �ld�n dig�rin� keçdiyi üçün bu xanl���n �rd�bil v� �nz�li t�r�fd�n s�rh�dl�rinin d�qiql��dirilm�si traktat�n ba�lanmas� v� ratifikasiyas�ndan sonra h�r iki t�r�fin seçdiyi komissiyalar t�r�find�n t�yin edil�c�yi bildirilirdi [30, s. 106]. Leqkob�tovun m�lumat�na gör�, Gülüstan müqavil�sinin ��rtl�rin� �sas�n L�nk�ran xanl���na m�xsus olan G�rg�nrud, N�min, Zuvand Qacarlar �ran�na keçmi� oldu [38, h.III, s.175-176; 23, v.6; 29, s. 110]. Göründüyü kimi, Gülüstan müqavil�sind�n sonra L�nk�ran xanl��� �razisinin bir hiss�sini itirmi�di v� bu eyni zamanda �halinin say�n�n azalmas� dem�k idi. Gülüstan müqavil�sinin imzalanmas�ndan sonra L�nk�ran xanl���n�n v� �halisinin v�ziyy�ti haqq�nda m�lumat� kapitan Vesyolovun general Rti��ev� verdiyi 1814-cü il 16 fevral tarixli raportundan b�lli olur [4, s�n. 728]. Raporta gör�, Gülüstan müqavil�sinin imza-lanmas�ndan sonra L�nk�ran xanl���n�n �razisi �vv�lkin� nisb�t�n 3 d�f� azalm��d�. �vv�ll�r geni� �raziy� malik olan xanl�q dörd hiss�y� bölünmü�dü: 2 �sas hiss�, h�mi�� qacar hücümüna qar�� dayaq nöqt�si olan N�min v� G�rg�nrud 1812-ci ilin h�rbi �m�liyyatlar� zaman� Qacarlar �ran�n�n i��al� alt�na keçmi� v� sonra da onun hakimiyy�ti alt�nda qalm��d�. Üçüncü hiss�sinin �halisi Mu�an t�r�fd�n qacar qo�unu hücüm ed�rk�n �amax�l� Mustafa xan�n t�hriki il� �amax� v� Salyana qaçm�� v� orada m�skunla�m��d�. Dördüncü hiss� is� xanl�qda qalm��d�. Lakin, onlar da v�ziyy�td�n as�l� olaraq qon�u �razil�r� qaça bil�rdil�r. Ona gör� d� kapitan Vesyolov k�ndl�rini itirmi� b�yl�rin naz�n� ç�k�r�k, �halinin �vv�lki �razil�rin� qaytar�lacaqlar�n� v� möhk�m s�rh�dl� müdafi� olunacaqlar�n� söz vers� d�, buna baxmayaraq �halinin qon�u �razil�r� ax�n� çoxal�rd�. Bel� olduqda kapitan Vesyolov fevral�n 11-d� general Rti��ev� m�ktub yazaraq �amax� v� Salyanda olan ail�l�rin geri qaytar�l-mas�n�, G�rg�nrud v� N�minin dig�r ayr�lan k�ndl�rl� birlikd� xanl��a qat�lmas�n� v� s�rh�dl�rin d�qiql��dirilm�sini xahi� edirdi. Kapitan Vesyolov yuxar� dair�l�ri �ks halda L�nk�ran xanl���n�n tamamil� bo�alaca�� il� h�d�l�yirdi [4, s�n.728; 29, s. 111-112].

Rusiya imperiyas�n�n �imali Az�rbaycanda yeritdiyi müst�ml�k� siyas�ti, h�mçinin burada türk-müs�lman �halinin s�x��d�r�lmas� ��h�r v� k�ndl�rin da��d�lmas�na, �halinin is� bu yerl�ri t�rk etm�sin� s�b�b olurdu. 1813-cü ild� Naxç�vanda olmu� frans�z s�yyah� Qaspar Druvilinin, h�mçinin arxiv s�n�dl�rinin m�lumatlar�ndan Naxç�van ��h�rinin ciddi da��nt�lara m�ruz qald��� m�lum olur [13, s. 18; 9, f. 24, siy. 1, i�. 353, v. 6].

Birinci Rusiya-�ran müharib�si dövründ� D�rb�ndin �halisinin say� azalm��d�. Bu da D�rb�ndd� h�rbi �m�liyyatlar�n apar�lmas�, eyni zamanda iqtisadiyyat�n b�rbad v�ziyy�td� olmas� il� ba�l� idi. 1814-cü ild� D�rb�ndd� �halinin azalmas�na is� burada geni� yay�lm�� v�ba x�st�liyi s�b�b olmu�du [48, s. 52-53].

Birinci Rusiya-�ran müharib�si dövründ� ba� ver�n h�rbi �m�liyyatlar �amax� xanl���n�n �halisinin� d� m�nfi t�sir göst�rmi� v� xanl���n �halisinin say� azalm��d�. Bel� ki, Rusiya i��al� �r�f�sind� �amax� xanl���n�n �halisinin say�n� 1820-ci ill� müqayis� etdikd� burada �halinin ümumi say�n�n 5 min ail� azald��� mü�ahid� olunur [1, s�n. 546, s. 309, 675]. XIX �srin �vv�ll�rind� �amax� xanl���nda ya�ayan 2000-d�n çox müs�lman ail�si xanl��� t�rk ed�r�k L�nk�ran, ��ki v� Qaraba� xanl�qlar�n�n �razil�rin� köçmü�dül�r [2, s. 301, 309, 313].

1814-cü ild� L�nk�ran xanl���n�n b�zi b�yl�rinin t�b��l�ri il� birlikd� Qacarlar �ran�na qaçmas� faktlar� da mövcuddur. Bel� ki, 1814-cü ilin may�nda �vv�ll�r xana sadiq olan, xan t�r�find�n L�nk�ran dü��rg�sinin yax�nl���nda yerl��diril�n v� ona az imtiyazlar verilm�sin-d�n naraz� qalan N�min sakini Mansur b�y ona m�xsus 12 ail� il� birlikd� gec� vaxt� öz

Page 202: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

202

�mlak�n� v� xan ilx�s�ndan 20 at götür�r�k qaçm��d�. Onun qaçmas�nda qacar c�suslar�n�n da rolu az olmam��d�. Bundan x�b�r tutan Mir Mustafa xan N�min yolu il� onlar� t�qib ets� d�, s�rh�d� yax�nla�anda orada qaçq�nlar� gözl�y�n silahl� n�minlil�ri gördüyünd�n yoluna davam ed� bilm�mi� v� heç bir t�dbir gör� bilm�mi�di. Rusiya il� Qacarlar �ran� aras�nda L�nk�ran xanl��� t�r�find�n s�rh�dl�r d�qiql��dirilm�diyind�n bu �razinin ona v� ya ba�qa xana m�xsus oldu�unu bilm�y�n Mir Mustafa xan geriy� L�nk�rana qay�tmal� olur [4, s�n.728; 30, s. 108].

Onu da qeyd etm�k laz�md�r ki, h�rbi �m�liyyatlar bitdikd�n sonra b�zi xanlar öz xanl�qlar�na daxil olan �halinin v�ziyy�tini yax��la�d�rmaq üçün t�dbirl�r görmü�dül�r. Buna misal olaraq L�nk�ran xan� Mir Mustafa xan� göst�rm�k olar. O, t�b��l�rinin qay��s�na qalaraq xanl��a daxil olan mülkl�rinin azalmas�na baxmayaraq, �rza�a ehtiyac� olan kas�blar�n v�ziyy�tini yax��la�d�rmaq m�qs�di il� t�dbirl�r gördü, s�rh�dd� yerl���n �razil�ri idar� ed�n b�yl�ri mükafatland�rd�. Bu b�yl�rin k�ndl�ri Qacar qo�ununun hücümü zaman� qar�t olmu�, �halisi apar�lm�� v� n�tic�d� s�rh�dl�r t�yin olunmad���ndan xana sadiq olan b�yl�r is� öz sah�l�rind�n m�hrum olaraq Mir Mustafa xan�n hesab�na ya�ay�rd�lar. Lakin Mustafa xan onlara n� q�d�r köm�k göst�rs� d�, �razisi az oldu�undan b�yl�rin v� t�b��l�rinin ehtiyaclar�n� öd�y� bilmirdi. S�n�dd� bu b�yl�rin v�ziyy�ti bar�d� yaz�l�rd�: “H�r b�y ona tap��r�lan sah�ni idar� etdiyi vaxtlar firavanl�q iç�risind� ya�ama�a ad�t etdiyind�n h�mi�� bel� ya�ama�a can at�rd�. Xanl���n h�r bir sakininin is� öz torpaq sah�si olanda, burada möhk�m ev tikir, t�hlük�siz olaraq torpa�� bec�rir v� ail�sini yax�� doland�r�rd�. Lakin, bundan m�hrum olan t�b��l�r yaz�n g�li�i il� hans� �razid� �kinçilik v� maldarl�qla m���ul olacaqlar�n� bilm�dikl�rind�n, torpa�� laz�m olan ��kild� bec�rmirdil�r. Onlar s�rh�dl�r d�qiql��dirildikd�n sonra yerl�rini d�yi�� bil�c�kl�rini bildikl�rind�n torpa�� bec�rm�y� s�rf etdikl�ri �m�yin itmi� olaca��n� dü�ünürdül�r. Dig�r t�r�fd�n Mir Mustafa xan�n qon�ular� h�r vasit� il� onlar� öz t�r�fin� ç�k�r�k, xan�n tabeliyind�n ç�xma�a sövq edirdil�r [4, s�n.728; 30, s. 108-109]”. Göründüyü kimi, s�rh�dl�rin d�qiql��dirilm�m�si L�nk�ran xanl���nda �halinin v�ziyy�tin� m�nfi t�sir göst�rmi�, �kinçilik v� maldarl��a ziyan vurmu�, �rzaq ehtiyat�n�n el�c� d� �halinin say�n�n azalmas�na s�b�b olmu�du.

XIX �srin 20-ci ill�rind� Rusiyan�n ��rq m�s�l�sini öz xeyrin� h�ll ed�c�yind�n qorxan ingilis diplomatiyas� h�r vasit� il� Qacarlar �ran�n� Rusiya il� müharib�y� t�hrik edirdi. 1826-c� il may�n 26-da Qacar qo�ununun rus s�rh�d d�st�l�rin� hücümü art�q müharib�nin ba�lanmas� dem�k idi.

1826-c� ilin sentyabr�n 15-d� Abbas Mirz� 30 minlik qo�unla Araz� keçib Qaraba�� tutdu. Azsayl� qacar d�st�l�ri L�nk�ran xanl���na daxil oldular [43, f. VUA, i� 4303, v.184 arxa]. Bu bar�d� M.N. Pokrovski yaz�rd�: “S�rh�d zonalar�n�n �halisi �ran qo�unu-nu sevincl� qar��lad�lar. L�nk�ran xanl���nda �hali bütünlükl� aya�a qalxd�” [Bax: 31, s.10]. �imali Az�rbaycanda �halinin qacar qo�unlar�n� sevincl� qar��lamas�n�n s�b�bi Rusiya imperiyas�n�n xanl�qlara münasib�td� zahiri qaydalar� saxlayaraq, xanl�qlar�n idar� edilm�sini Peterburq höküm�tinin agentl�rinin, y�ni mahal r�isl�ri, komendant v� ba�qalar�n�n �lind� c�ml�m�sind� idi. Komendantlar xan sistemini saxlasalar da xanlar�n �vv�ll�r qoydu�u qayda-qanunlar il� hesabla�m�r, xan�n inzibati v� vergi sistemini saxlayaraq, onu daha da despotik, a��r v� qarmaqar���q edirdil�r [21, h.I, s.14].

�kinci Rusiya-�ran müharib�si dövründ� �imali Az�rbaycanda müsr�ml�k�çilik �leyhin� ba� ver�n üsyanlar�n çar Rusyas� t�r�find�n amans�zcas�na yat�r�lmas�, eyni zamanda üsyanda i�tirak ed�n �halinin q�ddarl�qla c�zaland�r�lmas� da �halinin v�ziyy�-

Page 203: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

203

tin� m�nfi t�sir ed�n amill�rd�n biri idi. Bel� ki, t�kc� Quba �yal�tind� b�y ail�l�rind�n 134 n�f�r edam edilmi�di [9, f. 75, siy 1, i� 13, v. 55 arxa].

�kinci Rusiya-�ran müharib�si zaman� xanlar dü�m�n� qar�� taktik h�r�k�t olaraq �halini bir yerd�n dig�r yer� köçürürdül�r. M�s�l�n, 1827-ci ild� �r�van xan� �r�van�n bütün �halisini Arazdan c�nuba köçürmü�, xanl���n �razisini bo�aldaraq, rus qo�unlar�n�n �rzaqla t�minat�n� mümkünsüz etmi�di. �erbatovun yazd���na gör�, �r�van qalas�na 18 min sakin köçürülmü�dü [47, s.231, 322; 19, s. 332, 340].

�kinci Rusiya-�ran müharib�sinin n�tic�si olaraq imzalanan Türkm�nçay müqavi-l�sind�n sonra erm�nil�rin �r�van, Naxç�van v� Qaraba� xanl�qlar�n�n �razisin� köçürül-m�si burada �halinin v�ziyy�tinin pisl��m�sin� g�tirib ç�xarm��d�. Qacarlar dövl�ti �razisind�n köçürül�n erm�nil�r� xüsusi torpaq fondu ayr�lmad���ndan onlar�n �ks�riyy�ti yaylaqda olan Az�rbaycan k�ndlil�rin evl�rind� yerl��dirilirdi [50, s. 135; 6, s�n. 618, s. 642-644]. H�tta, köçürm� komissiyas�n�n s�dri A.Qriboyedov d� bu formada h�yata keçiril�n köçürm� prosesin� m�nfi münasib�t bildirmi� v� erm�nil�rin �sas�n mülk�dar v� k�ndli müs�lmanlar�n torpaqlar�nda yerl��diril�r�k, onlar�n burada müs�lman �halini s�x��d�rd�qlar�n� yaz�rd� [6, s�n. 618, s. 642]. Bunu Qriboyedovun qraf Paskeviç� 1828-ci il noyabr tarixli raportundan da ayd�n görm�k olar: “�r�vana nisb�t�n, Naxç�van vilay�tind� erm�nil�rin buraya köçürülm�sind�n sonra daha çox s�x�nt�lara v� nizams�zl��a yol açd���n� gördüm. Tatarlar�n a�l�ndak� h�y�can v� naraz�l�q �n yüks�k h�dd� çatm��d�r. Ola bil�r ki, onlar çar�sizlikd�n öz t�s�rrüfat v� �mlaklar�n� at�b getsinl�r v� onda biz nahaq yer� onlar�n bizi t�rk etm�l�rini �ran t�siri kimi qiym�tl�ndir�c�yik” [6, s�n. 623, s. 647; 27, s. 89-90]. C.Makkartinin yazd���na gör�, 1827-1829-cu ill�rd� çoxlu müs�lman, xüsusil� d� Az�rbaycan türkl�ri ruslar t�r�find�n s�x��d�r�laraq, öz torpaqlar�ndan qovulmu�dular. �r�van xanl���n�n �halisinin �ks�riyy�tini müs�lman türkl�ri t��kil edirdil�r. Rusiya imperiyas�n�n bu �razil�ri i��al� zaman� �r�van xanl���nda müs�lmanlar�n 30 %-i onlar t�r�find�n ya m�hv edilmi�, ya da qovulmu�du. Bu müs�lmanlar�n yerin� �ran v� Osmanl� imperiyas�ndan köçürül�n erm�nil�r yerl��dirilmi�di [26, s. 34-35].

Qeyd etm�k laz�md�r ki, P�mb�k v� �ür�yelin d� �halisinin etnik t�rkibi rus i��al�ndan sonra d�yi�ikliy� u�ram��d�. Bu bar�d� m�nb�d� deyilirdi: “P�mb�k v� �ür�yelin �halisi rus i��al�ndan sonra d�yi�di. Yerli �halini (Az�rbaycan türkl�rini – �.M.) g�lm�l�r �v�z etdi, bel� ki, yerli �halinin iç�risind� oran�n sakini olan qoca erm�nini nadir halda taparsan. Yeni �hali (erm�nil�r) buraya �sas�n “Erm�ni vilay�tind�n, �rzurumdan, Qars v� Kürdüstandan g�lmi�l�r. Haz�rda P�mb�k distansiyas�n�n sakinl�ri iki hiss�y� bölünür. Yerli sakinl�r v� yeni köçürül�nl�r. Ax�r�nc�lar Rusiya-Türkiy� müharib�sind�n sonra 1829-cu ild� rus höküm�tinin t�b��liyin� keç�nl�rdir [38, II h., s. 303; 28, s.23]”.

Bel�likl�, Birinci v� �kinci rus-�ran müharib�l�ri zaman� �imali Az�rbaycan �razisind� yerl���n xanl�qlar�n �razisi rus v� qacar ordular�n�n aras�nda ged�n h�rbi �m�liyyatlar�n meydan�na çevrildiyi, h�mçinin h�r iki müharib�nin n�tic�si olaraq bu xanl�qlar�n Rusiya t�r�find�n i��al edildiyi üçün xanl�qlar�n iqtisadiyyat� m�hv edilmi�, �kinçilik t�s�rrüfatlar�na v� heyvandarl��a böyük ziyan d�ymi�, �halinin v�ziyy�ti pisl��mi�, �hali bir yerd�n ba�qa yerl�r� köçürülmü� v� ya özl�ri ya�ad�qlar� �razil�ri t�rk tmy� m�cbur olmu�, q�r��nlara m�ruz qalm��, k�ndl�r, ��h�rl�r v� ya�ay�� m�nt�q�l�ri yand�r�lm��d�r. Eyni zamanda bu müharib�l�rin n�tic�si olaraq Az�rbaycan �razisind� xristian �hali, xüsusil� d� erm�nil�r Qacarlar �ran� v� Osmanl� �mperiyas�ndan köçürü-

Page 204: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

204

l�r�k �imali Az�rbaycan torpaqlar�ndan yerl��dirilmi�dir. �imali Az�rbaycan�n türk-müs�lman �hali is� s�x��d�r�r�laraq öz do�ma yurdlar�n� t�rk etm�y� m�cbur edilmi�dir.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. � �, �&��""�� ��������� ������������� �������� (��), . II, ������, 1868. 2. AKAK, . III, ������, 1869. 3. AKAK, . IV, ������, 1870. 4. AKAK, .V, ������, 1873. 5. AKAK, . VI, �. I, ������, 1874. 6. AKAK, . VII, ������, 1878. 7. AMEA �lyazmalar �nstitutunun Elmi arxivi, �ifr XVI – 1070, inv. 5208 – ¨ª¬­®¯ ¨°±²³´µ¶ ­·³¸ ¨¹µ®²º ¼½¾­¿½À®ÁÃÄÅÃ. 8. ���&���� w.=$��� ��""� �� ��� ���&���}�"� � $���� ��"� �, +., 2004. 9. Az�rbaycan Respublikas� Dövl�t Tarix Arxivi (ARDTA), f. 24, siy. 1, i�. 353. 10. +�����"� .. _~��� �"�-\���, =., 1991. 11. Brydges H.J. The dynasty of the Kajars, translated from original Persian manuscript. New York, Arno

Press, 1973. 12. `�� {���������� 1804-1813. w��% �� ��%, ?� �����, 1919. 13. `�#���' _. ?# �>�� ��� � ?����~ � 1812 � 1813 ��. (?����� � ���"*#����), ������������

$���"��, �. II, !����, 1826. 14. `#&���" w.�. {�������'� 1803 � 1806 �. ^?&., 1866. 15. `#&���" w.�. \� ��% ��"� � �������� �� �#����� "� �������. .IV, ^?&., 1886. 16. `#&���" w.�. \� ��% ��"� � �������� �� �#����� "� �������. .V, ^?&., 1887. 17. Hac� Seyid �bdülh�mid. ��ki xanlar� v� onlar�n n�sill�ri // �. Tahirzad�. ��ki xanlar� qaynaqlarda. B., 2005. 18. \��"� !.^. \� ��% \��"� (� ����"��>�� �����" � �"*� XVIII �), !����, 1977. 19. �r�van xanl��� (Rusiya i��al� v� erm�nil�rin �imali Az�rbaycan torpaqlar�na köçürülm�si), H�mmü�llifl�r.B., 2009. 20. �������'"� $���"�� }� ���� ���� w#�� ����"��� $���"*�� �� 1824 �. ^� ����"

��$� �"� �����"���� � $�#���� ^���}�"���� // Az�rbaycan Respublikas� Dövl�t Tarix Arxivi (ARDTA), f. 24, siy 1, i� 162.

21. ��"���'"�% $�� ��� @������� *������ � ���&���}�"� � 20-60-� ��. XIX �., ��� ' I-II, !����; ��"�"����, ���. w ^^@, 1936.

22. ���������� ?.\. {�����"�� ������� @����� (\� �������� ����). ^?&., &�� ����"�� ��""��. 23. ��� �� ��""� &���"�� ����>�"��� ��"� �� (�� ���� $�$���"�� \��"�), 1816 "%&�', //

@_=\, �.=�, �. 19229. 24. Qaraba�nam�l�r, I kitab, Bak�, 1989. 25. Lambton A.K. Landlord and peasant in Persia, London, Oxford. University Press, 1969. 26. !����� � `}. !����� � �. �~��� � ��%"�. (?����� � �"������� %����). +��#, 1996. 27. !� ������ � �� ��� $�������� ��"� 1826-1829 (� ">�"�� � � ��� ��� "��� _��&���� �

����# ?�������# 1-� "%&�% 1828 �.) // ���������� �&�"��, . XXX, ������, 1910. 28. Memmedova �.M. �revan bir türk hanl���d�r (demografik ara�t�rma) //II Uluslararas� Kavkasya tarih

sempozyumu. 15-17 Ekim 2008, Kavkas universitesi. Kars, 2009. 29. Memmedova �.M. Rusya ile �ran aras�nda Azerbaycan (Lenkeran hanl���). �stanbul, 2011. 30. M�mm�dova �.M. L�nk�ran xanl��� Birinci Rusiya-�ran müharib�si dövründ�, B., 2007. 31. !�"����� _. ^ �� �"� ����~*�� (� ����&���}�"���# ��� �"�~ 1826 �.), +., 1930. 32. Mirba��rzad� M. ��ki q�zas�nda hökmranl�q tarixi haqq�nda müxt�s�r m�lumat// �. Tahirzad�. ��kinin

tarixi qaynaqlarda. B., 2005. 33. Mirz� Camal Qaraba�i. Qaraba� tarixi //Qaraba�nam�l�r, I kitab, Bak�, 1989, s. 104-148. 34. Muhtaro�lu F. Tarihin Gence hafizas� // I Türk dünyas� ara�d�rmalar�, 116, �stanbul, 1998. 35. Mustafazad�.T. Qaraba� xanl���, B., 2010. 36. Mustafazad� T. Quba xanl���, B., 2005. 37. Müxt�s�r Az�rbaycan tarixi. Cahangir Zeynalo�lu. B., 1992. 38. �@={ (� � � ������, � "����������, $���������� � ��"�"��� ">�"�%�), �.I-III, ^�"-

� -?� ��&#��, 1836. 39. ?�"�� ^&�"�� {��"� @���� (?^{@\). . XXXII. 40. ? =.. � ���}��"�� �#���� �������� �� "� �������, . I, ������, 1901. 41. ?������"�"�� =� �"� ���"�� � @����. ^&�"�� �� ������. �. I, �����", 1972. 42. R��id b�y �smay�lov. Az�rbaycan tarixi. B., 1993.

Page 205: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

205

43. @�������� _�#���� ��""�� =�""-\� �������� ���� (@_=\). 44. ^&�"�� !� ������ ��% �$���"�% !�� "� �� � ?����" ������� (^!�!?�), ��$. I, ������, 1881. 45. ^!�!?�. =�$.46, !��������, 1929. 46. ^���� !.=. ��� ��� ���� �� ��� ���&���}�"� (^����"�), +., 1925. 47. ���&� � !. _�"����-���'����>�� �"%�' ?�������. �� }��"' � ��% ��'"� ', . II, ^?&., 1890. 48. Verdiyeva H. XIX �srin birinci yar�s�nda �imali Az�rbaycan�n �halisi, B., 1993. 49. =������� �. ?�������"�����% $�� ��� @������� ��$���� � ^����"� ���&���}�"� (XIX –

"����� XX ��.). \� ���-������������� ��������"��. +., 1999. 50. �"���$� \.�. _��&��� � =� �, �����", 1954.

Irada Mammadova

ON THE STATE OF THE POPULATION IN NORTHERN AZERBAIJAN DURING THE FIRST AND THE SECOND RUSSIAN-IRAN WARS

SUMMARY

Keywords: North Azrbaijan, the condition of the population, the South Caucasus, first Russian-Iranian war, colonel Koryagin, Prince Sisianov

In the article is researched the state of the population in North Azerbaijan at the beginning of the XIX century during the first (1804-1813) and second (1826-1828) Russian-Iranian wars. Factors that affected the state of the population in North Azerbaijan during the first and second Russian- Iranian wars related with some reasons: the constant wars, turning of towns and villages into a battleground, the occupation of khanates as a result of these wars and putting these states under the governance of Russia, colonialist and migration policy pursued by the Russian Federation here, move of the khans and population who did not want to accept the Russian governance into the territory of Gajars or the Ottoman Empire, the annihilation of the population during the war, drive out of the Turkish- Muslims and the settlement of Christian population, especially the Armenians in their homes. All these led to the changes in demographic situation and to the increase of Christians in number in ethnic composition of the population in the territories of many khanates and also had a negative impact on the economic condition of the population.

����� 9�����"�

� $�'��%��� ��#%'%��? #%*%���<� �@%�^�)���� * $%��� $%�*�) � *����) �##+�-����#+�� *�)�

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: ^����"�� ���&���}�", $�}�"�� "�����"�%, �}"�� ������, ?����% �#��-���"���% ��"�, $���"�� ��%��", �"%� ��*��"�

= � � '� �"������#� �% $�}�"�� "�����"�% ^����"� ���&���}�"� � ����% ?���� � = �� �#���-���"���� ��" � "����� XIX �. ��� ��, ��*� ��'" $���%�>�� "� $�}�"�� "�����"�% ^����"� ���&���}�"� � ��""�� $����, &�%�"%� �% �%� $����": %}���� $����-� ��% ��""�� ���� ��� ��% ���� � ���, #� �"���"�� � ���#�' � � � �� ��" �������� ��� �-�� #$�����"�% � ������""�� ����&���}�"���� ��"� ���, ��"���'"�% � $�������"�����% $��- ���, $������% @������� ��$����� � ^����"� ���&���}�"�, �����*�% "� ���� �#~ ���}����� \��"� ��� ����"��� ��$���� "�� ��� ��"� � ��� � "�����"�% &��>�� ��"� �, "� }����>�� $��"% ' �������� ��$�� �; � ��"�"�� ~��-�#�#�'��"��� "�����"�% � �������"�� � �� ���� $��>�� ���� ��"��� "�����"�%, � ��� "� � ���%". = ���#�' � � � �$�&� ���� ����"�"�~ ������������� �� #�*�� � #������"�~ �����""� � ���� ��" � �"�����"��'"� �� ��� "�����"�%, � � �"��"� � �� ��*� ��'" $���%� "� �*���'"-��"������#~ }��"' "�����"�% ^����"� ���&���}�"�.

Page 206: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

206

�^��@ +�*+�@#+�) *�)�� * �#+�#% ����>%#+�<� #�@����?

���J� �����189 [email protected]

+J[��"\� �J�"�: � "������ ��"�"��, ���������% ��"�, �*���������� $��, $� �"���� "�� ��"���.

= ��� 2014 �. ��$�"%� �% 150 �� � �"% ��*���'"� �� � �"��"�% ��������� ��"�. � ��� ������� � �*����� �������� ���$#&����"��� �"� � # � �#��"� ��"�� ��������"�� (@\_\) � �� � � � �� � �*����-����� ��������"��. < &#�� �� ��� � $ ��� # ��������"��, $ ��""� $�&����. ?���� �� %��' � 1994 �., � �� – � 2004 �., �� '� – � 2009 �. =�� "� $�������' $ �"� �� ��������� � �� ������� �����. ? ��$����" �- ��"� ��&��� &��� $�>�"� ����� � �#�����, � ��}� "�� ��'" "�&�'>� ������ � $���� ��� ���� ��#��� "�*�"��'"� ��. \�������"��� &��� �����-"� ���� �������, !���$, ����"���, ^��, ������, ��$ ��" � ��, � ��}� ���'���� "�����""�� $#"� � ���"� ����� � �#&�"�. "�� ����"��� &�� �����" � 1994 �. – 834, � 2004 �. – 842, � 2009 �. – 833 ���$"��" �. = 2004 � 2009 ��. "��� ��}� &�� $�����" \" ��"� -$�� "� ��� � �"� � # � www.arigi.ru � www.arigi.adygnet.ru. = $����"�� $��� $��"%�� #��� �� 273 ��������� � 1297 ���#&�}"�� $�� � ���� "�>�� ��� �.

� #��'"� ' $�"% � ��� – &��� ��������� ��"� � � "������ ��"�"�� – � �"�� $���� ���%� �% �����"�. +�'>� ���� ������""�� ����"��'"�� � &����������� "�#�"�� � $��� ������� $�&��� ��"%�� ����� � $����# ��������� ��"�.

���, $�&���� ������ ���"� � �������� �����������, .�., ��$�'�-��"�� $�� $� ��"�� ������*�� � "������ $��"*�$� "��%�# � ����"�-� �� ��"��, �� ������� &#�����" �"�����"�� ����� ��� $� ��"�% @������� ������*��. w� ���� $������ ���� �#��� ���"�%, ���~��% ��� �-���, "� � �"�"� � �����' «�����#» $# �� ����� � � $������, �����'" $�������%�' ������ }���"�� "���� &����"� '�% "� $������""�� #����%�. ^#��� ���"�� �� "��������� «"�*�"��'"�� ���$#&���» � � � �" ��� � �}" ������ ���� ' ��� ���&���"�� �#$ *�" ���'"� ���� � ��"'>�"� �, � � ���� � $���$� �%� ����� ������� �� �������� �&� �� "� "�>��' �����"� ��� }���"�% ����� '�%. �*�"�� � "������� ��"�"��� ��������� ��"� ���������" �~&$� "� � ��� ���"�% ��������"�% ����� ��������-������ �"���� "� � � ��� ��� ���~����% � "������� $�&��� (� $���#~ �����' � ���"� � `���� �"�). ������", � $�����'" �� ���������� *�"�� $���� ��� ��%�� ��"'>�"� � ��������� ��"� ����~�� ��'" ��� ����� "�-����� �$�&"� $�}�� ' � �' }� $�����'" �� ���������� ��&��"�% ����">� @#���" ��"��# – �.�."., $������, �����#~��� ���� ������� � �*����� �������� @��$#&��-

��"��� �"� � # � �#��"� ��"�� ��������"�� ��. �.!. ����>���

Page 207: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

207

� ���� «��� �"���"�% �� ������� �$��������� �» � $� ������ ' �&� �% � ����� �~ $ ��$��� �� ���� �*�"���%�. = $��"*�$�, ���' ��� ���% "� � «��#$�*�""�» � ��% ��>��"�%: ��������� @���� ��� «��#$�*�""�» � ��"� � $����#~��� #� �����"��� ���������"�% «��#$�" �», ���"���"�% ��$�'�-��"�% �#���� %���� � }���"�% �� ��' $�� ������ "��������� �. (w����'� $���}�% �&� �%, ���}��, ��������"�% "� $� ������� � � ��$ ���).

{"����� ' $�����""� ��������"�% ����~�����' ��}� � �, � &� $������ ', %��%~ �% �� ����, $���$��"������� �������'"� � ���$#&����"��� ���� '~, �� � �"��� ��% �, � &� �"% ' $� �"���� "�� ����� � ��"���� ������ ��"�"�%, &������>���% � ���#�' � � ��������� ��"�.

=�}"� ' ��������"�% �� %�� ��}� � �, � " $����� # �"� ' �� %"�� ��}� "�������, $��}�� ���� – ����-�#����� – ">�"�� � ����� � "� �#&�"�.

?���� ��������"��, $�����""� ���"� 1994 �., ������ &�'>� ���"�"� � $�#��� $�}� ��'"�� ����� � &��� ��""-$�� ������ � "�#�"� �� ��� #��, � ���#�' � � � �� &��� $#&�����"� � ���#��� �*����-����� }#�"��� � ��"�. +������% $� �"�� ��������"�%� $%�����' ���}"� ' ���������� ' $%���>���% ����% � *�"��� ������� ��"�"��� �" ����#~��� "�� �� �������� �&� �� � ���� &���� $��&���� '�% � ��#��"�~ ��"����� *�"� ��������� ��"�. ?���� ���%� �%, � �� ������-��"�� %��%� �% "�&������ #������ $�"��"��"�% � ��#&�""�� $��� � &��� ��""� � ��#$$�� ��"�"�%, �� � ��""�� �� $��#*����"�� � ���- �$�, � ���*�� �$� �"�����#��'"� � ��#$$�� �*���'"� $����"�%, � ��}� �*���'"� �������. \�������"�� $�����, � �� 15 �� ��>�� �� ���$"��" � � ��� &��� ������""��� � ���"&���"��� � ���� �"�"�%�. ���������' ������ � �� � "� .". ��� �� �$��� �"�� �. � �� ' ���� ��&�� �� � "� �$�� �� $����}�""� $����"% ���}"�� �� � ���$"��"- � �"��� ��'" ���� $���$�� ��� ����#����� ' �� ���� % ��'". =��� � � ��, ��� � 15 �� �# "����, # �#����� � ����� $-$��}"��# ������#~ �% �#��� ��""�� ����% � ��$��% �� ��������� ��"�.

!"�"�% #����""�� ��#$$ ���$"��" � ���>���' #}� $ �$��# �, ���� "����"��: «@#���-���������% ��"�» ��� «���������% ��"�» %��%� �% &��� ������ "��. = �"�� � 1994 �. ���$"��" �� &��� $����}�"� ���� �����" �: 1) ���������% ��"�. 2) @#���-���������% ��"�. 3) w�*�"��'"- ��&�� ��'"� ���}�"�� ��*�� ^����"� �������. w� $���� ��� $�>�""�� $� ����� $"% �� «@#���-���������% ��"�», "� � �� – «w�*�"��'"-��&�� ��'"� ���}�"��», "� �� '� ��� – « ���������% ��"�».

= �"�� � 2004 �. �$�� &�� ����#�����" ����#~��� &����: «���� "����"�� � &�'>�� � �$�"� ��}�� � �� ������� �&� ��?». < &�� �� "��������� ����� �� �$�� �"�� �, �� ' " $�������� �'� �� ���}"�� �� �: 1) @#���-���������% ��"�; 2) ���������% ��"�; 3) �� �#�"%~�' �� � '. ���, 47 $�*�" � &��� ����� $�>�""�� �� ���, � � «@#���-���������% ��"�», 46 $�*�" � – «���������% ��"�», � 7 $�*�" � �� �#�"�-���' � �� �. ?� � 60 $�*�" � $�>�""�� ����� $���$��� �� «@#���-

Page 208: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

208

���������% ��"�», � 40 $�*�" � ����� – «���������% ��"�». � �#����� �� � "� ��""�� �$�� "���% �% $� � � &�� "� $�$�*��: �� 40 $�*�" � – «@#���-���������% ��"�», � 52 $�*�" � – «���������% ��"�» (10 $�*�" � �#����� �� �#�"����' � �� �).

= ��������"�� 2009 �., � �� &�� ���" ��" �*���������# �����-���"�~ 2004 �., �"�"�% "����'� ����"����'. �$�>�""�� "� $���� ��� $� ����� "��"�*�~ «���������% ��"�» (66 $�*�" �), "� � �� – «@#���-���������% ��"�» (33 $�*�" �), "� �� '� «�� �#�"%~�' �� � '» (6 $�*�" �). ^���� ���$"��" � �#����� �� ����� 60 $�*�" � &��� ����� $�>�""�� (833 �������), ����� – 28 $�*�" � (234 �������). @�������� $�� � ��� ��� � (273 ���$"��" �), ����� � ��� �#����� &�� 37 $�*�" �, ����� 46 $�*�"- �, ���� $���$� �"�� $"% �~ «@#���-���������% ��"�» (58 $�*�" �) � «���������% ��"�» (34 $�*�" �), �� �#�"����' � �� � 6 $�*�" �. � �� � "� �$��� �"�� � ���#&�}"�� $�� � ���� ��� � www.arigi.adygnet.ru, ����� � ��� � �"�"� &��� $���� ��� ��� ������� ����$�� (88 $�*�" �), &��� �����: 84 $�*�" � "� $���� ��� $� ����� "��"�*�~ «@#���-���������% ��"�» � �'� 34 $�*�" � ������� «���������% ��"�», ��" $�*�" �� �#�"�-��% � ���� ��&��. \" ����" �� � ' ��� �, � �%� ���$"��" � � ���� �� �� "�, �� "���������, ��� �� �$��� �"�� � $��������� "� ��� ' � "�#�"�� � &��� ��""-$�� ������� &� $"% �� «@#���-���������% ��"�», � ��� �#�>�, ��� �~ "�, ��$�� � ' �� #$ ��&�% ', �� ��� «� �}� ����#>� ' ��#$��� ��� "� ^����"� �������». ����� �"�"�% $���# � ����� � &��� � "������� ��#$$��

����� &����, �� "�&�~���� � ���� ��� ��������"�%� ��" � }� ��"��": ���$"��" � ���"� � &�'>�� � �$�"� ��%���� ' "����"�� ��"� � � "������ �� �� ���%~���.

�&����� "� ��&% �"���"�� ��� , � � &��� � "������� ��#$$�� ������" ����� $ �$��# "��"�*�� ��"�. w� "�> ����%�, " ���� $��"*�-$���'"�� ����� ��. !}" $���$�}� ', � � �""��� "��"�*�� «@#���-���������% ��"�», ���% � "�����#~ ��$"�" # ��%��""#~ � «�#���� '~», ����-�#~ $�&���"� �� ���-����������� "������� ������""� @����, � � ����� � ������""� �������� ���� �. = ����% ��� � ��� ���""� ��$��"�-�� ' �" ����#~��� "�� �� �������� �~}� � �� # ������>#~�% "��"�*�~ «���������% ��"�», �� ����� ', ����*�"", $ �#, ��� � «��}���'» � $#&��*�� ��� � �� ��������.

< � ��$ ��� "�>�� $� ���}��"�� � �"}�� �� �� � "� ��#��� �$���. @���}��"�% � �"�"�%� $ �$��# "��"�*�� ��"� "�>�� $� ���}��"�� ��}� � �� �� "� ��� �� �$��� �"�� �. w�$�����, ���$"��" �-�#����� $�����, � «�� ��~ ��� ' "� "��», ��&� "� ���}��' ��}� "������� � ��� �, � ���$"��" �-����� "�� ������ "� "�&����� � «$�"� ' ��~ $����#» ��������� ��"�, � &� �$����� ��� #��� ' ��� �� $����� ��%.

��&�"" ��> ����� �� ���~����% �������% � $��*�%� �$�� �"�� �, ����~����% "�����% �" ����� � ��"�. =$�� &�� ����#�����" ����#~���

Page 209: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

209

&����: «�� ' �� # =�� �" ���� � � �# �� �������# �&� �~?». +�'>�"� � ���$"��" � – 63 $�*�" � – # ����� ��'" �� ��� "� � �$��.

��� 40 $�*�" � ����� �� ��� $������"" – «��», � ��� 37 $�*�" � – «����� ��, ��� "� ». ����� &����, ��� ��"� $-$��}"��# �� #��'"� ��% �&��~ "� &�'>�"� �� (77 $�*�" �) �����. +�'>� ���� $�%��%~ �" ���� � �� �������# �&� �~ XIX �. $���� ��� ��� ������� ����$�� (85 $�*�" �). � �#����� �� � "� � �$�� ���$���������' �"���. ��'� 24 $�*�" � �#����� ���$"��" � �� ��� $������"" – «��». ?�����" � �'� }� (29 $�*�" �) �� ��� «����� ��, ��� "� ». ����� &����, ������ � �#�����, ���~��� "�� ��'" #� ������ �" ���� � ��"�, �� ���%� �� $���"� &��� ����� $�>�""�� $ �$��# "��"�*��.

@���}��"�% � *�"��� ����������"� � � �� �� "� �$��: «^����"� �� =�, � ���������% ��"� &��� &��� ��"� "�&����� '~, �� ���~��� �� � �����"�% $�#�� ' ���� � ���"�# ��~ � ���� � ' ������������ �����?». ^ $�&"�� �#}��"��� ������" 31 $�*�" �����. ��� 18 $�*�" � «����� �����"�, ��� "� ». ����� &����, &��� ��"#~ $����"# ��"� � �#��� #��� ����� $���"� �����. ({� �#�"����' � �� � 22 $�*�" �). w� �����"� � ���� �#}��"��� 20 $�*�" � ���$"��" � ������� ����$��.

= �� �� "� � �$�� �#����� ���$"��" � ��� �"� �"�%. ���, 43 $�*�" � �� "�� ��� �~ , � ��"� &��� �����"� ���"" � �

&��� ��"� "�&����� '~. ��� 33 $�*�" � ��}� ����� �����"�, "�}��� "� �����"� � ��� ��� ��� $����" "����� ��"�. ����� &����, $�%��� 77 $�*�" � �#����� ��� �~ , � ��"� &��� �����"� &��� ��"� "�&���-�� '~.

��"�� �������% ��� �� $����" ��"� � � "������� ��#$$�� ����� ��'-� �#~ ����"%~����% ������" �*�� �� ���-����������� $�� ��"� �� @��$#&���� ����% � �#&�"�, � ��% �}� &� ' *�"�"� ��� ���� �� �"���� "�� $ �"*���. @��#��� �%, �� "������ ����� "� &%�� ��'" �$�&" $����� � � "�����~. ��"�� � � �"���� "� ' $� %"" $������ �% "� � ��"�*� ���� , }#�"��� � �"������ � ���� ��*�"��'" "�����""�� � � "������ ���>�""�� $� ��$�}"�� �� ����"�� ��������� ��"�. \���� " ��}�, � $ ����# ^����"�# ������# $���}�~ �% ��%��� �$�� ���#� "����"��"�� $��% "���, #��* � $������, "�����""�� $#"� � � ��}� ���"� (����������� ���" ����"������ ���%, "�$�����). ��&�"" %�" �������% �" ��$�� �*�� ��������� ��"� &��� ��%���"� $�� �"����� �� � ���$"��" � "� �$�� «^����"� �� =�, � ���������% ��"� &��� ��������"� � � �"� @����?».

� ����% "� � �$��,40 $�*�" � ����� �� ��� «��». ��� 20 $�*�" � – «����� ��, ��� "� ». ����� &����, $�%��� 60 $�*�" � ����� ���""� «&��"% '» �� ������#~ @���~ � ��������. ({� �#�"����' � �� � 25 $�*�" �). «�&��"%~ » @���~ � �������� $� �� �� ������� �������� 85 $�*�" � ������� ����$��.

� �#����� ���$"��" � ��� �"� �"�%. 10 $�*�" � �����"� � � �� # ���}��"���. ��� 14 $�*�" � ����� �����"�, ��� "� . ����� &����, ��"��

Page 210: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

210

�� ��� � �#����� ��� �~ ��"# ��������"�. ?�����" $���"� $�>�""�� ���� ��*� ��'"�� ��� ����� ��*� ��'"��, ��� $�}� ��'"��, �� "� ��""�� �$��.

?�����" ��� }� � ">�"�� �� � �#����� � ����� ����" $�� �� � "� �$��: «^����"� �� =�, � ���������% ��"� &��� � ���� ">�"�%� "��$��������� � $������ � ��"*��# ����� – �������?». ? �# �, �$�� «��"*���» &�� �" ��'"��.

@���}��"�% � *�"��� $�%�����' ��}� $�� �� � "� �$��: «^����"� �� =�, � ����� ���� ��������� ��"� � �� , � "� $������ "����� ^����"� ������� $��&���� '�% � *�������*��?». +��� 60 $�*�" � �#����� ��� �~ , � «��» ��� «����� ��, ��� "� ». \ �'� 27 $�*�" � ����� � 8 $�*�" � ����$�� �����"� � ���� �#}��"���.

����� &����, ���$"��" �-�#�����, ��� � $% "��*� ' �� �# "����, � �������' &� ' �� � �" &��� ��"��� � ���� �� ��. ��"�� $����� "� ' �� ������� @���� � �&� �%� �I� ���� "� ������� �����#� "���� «��$���� ��"�"� �», ����� ������� � ������ ��"�"��, ������� $ ��&"� ' � $�����"�� "����'� ��""� ��"���*�� ��*��. w� ��#���" �"��� ���$"��" �-�#����� � ���% �% $����� ' "������ "� ^����"� ������� %�&� $���"���"��� �~�� «*�������*��». w &��� � ���� ���$"��" �, � ��� ��� �~ , � «*�������*�~ "� > ���� "� $��"�% ».

����� &����, �}" # ���}�� ', � � � "������ ��"�"�� ����� � �#����� ��� "� ����������' $���� ����"�� ��������� ��"� � �� ��*�"��'"� $��������. \ ����� $������ � ��� "� ���.

= &��� � "������� ��#$$�� �"�� ��#���� $���"�~ "������ ���"&���"�� «�����» ��������� ��"�. @#����� &�'>� ���""� #��� ���� ' �� � �� %"�� ��}� "������� ">�"�� (51 $�*�" ), ����� – � $��% "���� � "����"�%� "���-��""�� $#"� �. ?�� � � &�'>� ������ � ����� – 44 $�*�" � – ��}� ���- �� , � «"��� ��"�� �����» ���~ �% � � ��}"�*�"��'"�� ">�"�%�. @��$"-��" � &��� � "������� ��#$$ "���% ��}� � � ����� � � �������"�� ��$� ��-�" � "� �� ������#~ ���"# (�#����� – 13 $�*�" �; ����� – 23 $�*�" �).

{���������""�� "��� ����% *�"� ��������� ��"� ������� � �#������ %�� $�%�����' $�� �� � "� �$��: «� "#}" ����� ', � &� #� ��"� ' "��� ��"�� $����� ��% ��������� ��"�?». 34 $�*�" � ����� � 77 $�*�" � $���� ��� ���� ����$�� ��� �~ , � ��% � � "�&���� «$���"� ' "� #��"� ��w, ��#���� ��""�� ���"� @���� ��"*�� �����-�������». \ �'� 6 $�*�" � �#����� ����~ , � � "�� ����� '. \" ����", � ���� }� ��""�� "� � �$�� &��� $�#��"� $% "��*� ' �� �# "����. =��% ", �"� � �*�% ��� � $���"�"�% ��"*��� ���������" &���"�""� ��% �#���� "�*�"��'"� ��"�"�%, � �� � "�� %��� ����% ��$� ���� &�'>�� «$�����#���», ���}" � ��%�� � $����}�"��� w�� � ���"�*�� @����, � $�}�"��� �#���%���"� "�����"�% � &��>�� �~�"�� ���$#&�����. w $�� � � � &��� � "������� ��#$$�� ���� $�*�" ���$"��" �, ��� �~���, � $����� ��% ��������� ��"� "�� �"��� ' $# �� ����"�% �"�� � #��&"���, �����~��� $����# ��"� (����� – 47 $�*�" �, �#����� – 40 $�*�" �).

Page 211: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

211

�~&$� ", � � &��� � "������� ��#$$�� �� ' �"�"�%, � ��������#~ ��"# "�� «��&� '»: �#����� – 11 $�*�" �, ����� – 6 $�*�" �.

����% �����"�% �� ��&��""� ' �� �"��� $ �� �������# �&� �~ �I� �. &�%�"%� �% ��, � ������""�� #��&"���, ��� #��&"��� � �"��� ��� ���� �����", "������� " &��}�~ �� � $����� ��% ��������� ��"� � ���# �"� �""�� ����������� ����""� �. ����� &����, "������ "�&����� ' &&��~��� �#"����" ��'"� �� ���-"�#�"� ��������"�% ��������� ��"� � ����"�% "� �� �"�� #��&"���. \��~��%�% � "�� %��� ����% "�$�" � � &����� ��"� ' �����"�� ��������� ��"� �$�&� �#� �������"�~ �*���'"�� ����. ������ ������ %��%~ �%, "�$�����, #&�}��-"�� $������""� ��� � ������� �� � �, � �� $����� $��>�� "� «��'"�� �����» � � %�&� ��*� �$��*������ �$����� ��� ��"#, ��� ��#�� «$$#�%�"��» ���, "�&���� ��� ��� ��*��, "������ � �� � � �� $����"-� ��������� ��"�. � �# � ��� �#"����" ��'"� "�$�*�"�#�"� &&��~-��� �� ���-"�#�"� ��������"�%, � ��}� �# � ��� ����� ��""� #��&"��� �}� $����� � � ���"����"�~ �� #��'"-$�� ������� ���#��" � � #���& �� ���-"�#�"�� $�� &����"�� � �� ��� �"�� �� �������� $�&�����.

?�� ���� ����}��"�%� � *�"��� ��"� # ����� � �#����� "� ���% �% � �, � �������'"�� *�" � "� #�� ���� (��� ����� "� #�� ���� , ��� #�� ���� ) #��� ��"�. `� � �" ����� ', � �� ��� ' &��� ����� $�>�""�� � &��� � "������� ��#$$�� �� �#�"����' � �� �. ^#����"� }� ������ � �#����� ��� �~��� �� – �# ' ��"'>� $���"� &��� ����� $�>�""��. ���� – �� 60 $�*�" �.

?���� ���%� �%, � � � � *�"�� ���$"��" � �}" ������ '�%. w� ���� ����, ����-��& ����� ��"� "�#�" &�"��""� ��& � � ��$�'-���"��� «�"� �#��" � "�� "�� ����» $ �"% �~ $� �"���� "� ��"�-���, �����""� ��������� ��"�, "� ���� �%. \� �������� (� $������ -��������) ���#��" � $-$��}"��# ��� ��$�'�#~ �% � #��$�� �������, � "� &��� ��""�� �" ������. w�>� ��������"��, � �� ��%��� ����"%~�#~�% �� #��'"� ' ��������� ��"�, "������ $� ������� � �� *�"���, $������� , � #���� ��� ��'"� �� � "� ��$��� ������ ��"�"�% ���� ' $�� "� ����. \� �������% ����� – ���������% ��"� – $ ��� ��"' "���� �% "� $�������� �� �"���"�%.

^���#� �& �� � ', � "������ $� �"���� "� ��"���� ���� ���� ����� ���� "������� � �������'"�# *�" �#, � ��� � � �"� � "������� ��"'>�"� � ���" ���*��#� �% ��� «�#����% ���� '». = #����%� ������� ���� ��"� � ���� � "������� � "�� #�#�#&�%~ ������� ����"�-��*�""� $�*����. < $��$% � �#� "��� "������ ������" �����*��, �$�&� �#� &�'&� � *���#�%*�� ��� , � �� ���*����""�� $ � "������# $���"��#, ����� ��% � "������ �����"�"�% ���&$�"�*������ ���"�*� �" � ��� « �� – "�» �, � *���, ���� � �����"�# � "������# �#}��"�~.

�&��% ��� �"� #�#�#&�%� �% ��}� ��, � "� $� %}�"�� $� � ���� �������� ��$���� � "������� ��"'>�"� �� "�������' � �������� $�}�"��. = ������ ��"�"�� «"�*�"��'"�� ����"» ����������% &��� @�������

Page 212: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

212

��$����, � ��% "��"��� " ��$�'����� ������ �� �� ��>�"�% $�&��� (���������% ��"� XIX �., ��$� �*�% "���� � 1943–1944 ��., &���� ���� ��% � ���"� � �"*� 90-� ��� �� �.) � ��%� �� � �� � ���"$���"�# "�$�����% �# �����#.

����� &����, "������ � � �"� @���� "� ^����"� ������� � �� ������� $�>�� � "�� %��� ��}�� �% � �� ������� $��% �, ��#}� $��$% � ���� ��% ����� ��"� ��}� "������ ������ � ����� �� ���~���� �~�� $����� ��%��.

^���#� #�� ��� ', � ����'"� ' ">�"�� %��%� �% � ��"�"�� ��*�� "�$����""�� #������ ���}"� � ����� ">�"��. w�&���� $���� � $��"�� ����'"-"���� ��""�� �#"����" $� ">�"�% � ���""��� "������ ^����"� �������, $�����'" ���� ��� ' ��*�" � � *�"�� �� ��-������ �&� ��. w���#���", "�$�����, ��% &�'>�"� �� ����� � ����"% �� �� #��'"� ��&��"�% $���"� ' ��� "����'� ��""� ���"�"�% ����� � �� ������� ���� ��� ("���-���"�""��), � � ����"�� �%�� �� ���� � $�� ��� ��� ��"*��� ���""� "�����"�% � ��� ��������� ��"�.

= $� ��"� ��#��� "������� � "��� ��"�� � ��� �$� («��$���%», «��������}��"�% $�� ���» � ��.) ����� $������""� ��� � "�����"�% ^����"� ������� &#�# ����"% '�% � � ��#����� ' �*���'"#~ �$� �~ ���, � �#�>�� ��#���, �"����� ��� $����"��, � � �#�>�� – �}� $����� � � ��$��� ���# � "�*�"�����#. �"���� "� ', $���#��% � � ��� �"� ���� ������# ��"�"�~, ��}� �}� ����"� '�%. w� "�> ����%� #���#�����"�� $� �"���� "� ��"���� �}� $������ '�% "� &��� ����*�""�� ��% ��*�� *�""� �� ("�$�����, "���� – ��� ', �� �"� �), � ��� � �"�� ��$���~ � &�������������� *�""� %��. w�&���� �� � $������ ' �"���� ��""� $�� ������ ��"�"�% � �� �� ������� ��$"�" �, $����- � $��������� ����'"-� "������� �"��"�% $# �� &��$��� ��� "� *�"�� $�>��. w�&���� ��}� ��}����� '�% �� ����, �"��}����""�� �� ��� �"�� "�*�"���� ������� ���}�"���. = ��}��>���% #����%� ��&#� �% $���� ' ��' �" ������"*�� �, $��}�� ���� "�#�"�. �� � �"� ' � �$�&"� ' � *��������""�# �����#, "�#�"�% � $������"��'"�% �&����-� "� ', �$�&"� ' $��"��� ' � ���������� ' $���$�� ��"�� $�� ������� ��>�"�%, �&�~��"�� ������ ������� $��"*�$� ��}"� � � ' $������ ��% � ��'"�� �*���'"-&��� ��""�� ��#$$ � �"�����"" ����� ��}"�*�-"��'"� &���$�#��% � ������%.

Page 213: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

213

XIX �SR�N B�R�NC� YARISINDA QAFQAZ MÜHAR�B�L�R� N�T�C�S�ND� REG�ONDA BA� VER�N ETNO-DEMOQRAF�K FAC�� V� ÇAR�ZM�N ALMAN

KOLON�STL�R�N� QAFQAZDA YERL��D�RM�K S�YAS�T�

�kram A/AS�YEV190

Açar sözl�r: Qafqaz, almanlar, �hali, köçkünl�r, türkl�r Yarand��� vaxtdan Rusiya imperiyas� Qafqaz� i��al etm�k v� Ön Asiyan�, M�rk�zi v�

Yax�n ��rqi öz t�sir dair�sin� salmaq planlar� qurmu�du. XVIII �srin ikinci yar�s�ndan çar Rusiyas� onill�rl� haz�rlad��� Qafqaz� i��al planlar�n�

h�yata keçirm�y� ba�lad�. XIX �srin 30-cu ill�rin� Çeçenistan�n v� Da��stan�n da�l�q �razil�rind�n savay�, �imali Qafqaz�n �ks�r �razil�ri v� C�nubi Qafqaz h�rbi müdaxil� hesab�na Rusiya imperiyas�na qat�ld�..

Qafqazda h�rbi-siyasi sabitliy� nail olan Rusiya üçün daha vacib m�s�l� - bu regionda imperiyan�n sosial-iqtisadi, dini, m�d�ni dayaqlar�n� möhk�ml�ndirm�k, Qafqaz� Rusiya dövl�tinin ayr�lmaz hiss�sin� çevirm�k m�s�l�si idi. Bu strateji v�zif�nin yerin� yetirilm�sind� Rusiya üçün �ng�ll�r yaradan �sas amil – h�m �imali, h�m C�nubi Qafqazda ya�ayan avtoxton müs�lman �hali idi ki, onlar rus i��al� il� bar��maq ist�mir, azadl�q mübariz�sini davam etdirir v� bu s�b�bd�n d� Rusiya r�smi dair�l�rind� dövl�tin potensial dü�m�nl�ri - Türkiy�nin, �ran�n mütt�fiql�ri kimi qiym�tl�ndirilirdil�r. El� buna gör� çariz-min Qafqazda apard��� milli siyas�t regionda mövcud etnik m�nz�r�nin pozulmas�na, etnik, konfessional c�h�td�n Qafqazda Rusiyan�n möhk�m dayaqlar�n�n yaranmas�na xidm�t etm�li idi. Bunun üçün ilk növb�d� Qafqaz�n müs�lman �halisinin say�n�n azald�lmas�na, regionda Rusiyaya sadiq slavyan m�n��li v� xristianl��a sitayi� ed�n xalqlar�n yerl��dirilm�sin� nail olmaq, Qafqaz� Rusiyan�n «t�bii» �razisin� çevirm�k planlar� qurulurdu.

Qafqaz�n müs�lman �halisinin say�n�n azald�lmas� kimi m�nfur niyy�tl�rin h�yata keçirilm�sind� çar hökum�ti h�r vasit�d�n istifad� edirdi. Rusiyan�n Qafqazdak� h�rbi i��allar� regionun yerli xalqlar�, xüsus�n, müs�lman dinin� aid v� türksoylu �hali üçün faci� il� n�tic�l�ndi. �imali Qafqazda noqaylar�n kütl�vi q�tliyamlar� tör�dildi ki, bu faci�l�rd� V.Suvorovun komandanl�q etdiyi qo�unlar xüsusi amans�zl�q nümayi� etdirmi�dir. �imali Qafqazda ya�ayan yüzl�rl� xalqlar-noqaylar, ç�rk�zl�r, abazinl�r, ad�geyl�r, kabardinl�r, qaraçayl�lar, balkarlar, çeçenl�r, Da��stan xalqlar� h�rbi �m�liyyatlar n�tic�sind� kütl�vi ��kild� m�hv edilir, aç�q v� yaxud dolay� yollarla mühacir�t� sürükl�nirdil�r (1, s.306). Da�l� xalqlar�na qar�� siyasi, dini t�zyiql�r göst�rilir, da�l� c�miyy�tinin sosial ierarxiya qaydalar� l��v edilir, zor metodlar� fayda verm�dikd� is� �imali Qafqaz xalqlar�n�n mühacir�ti üçün pulsuz n�qliyyat ayr�l�r, mühacirliy� gör� pul v�saiti paylan�l�rd�. V�t�nini t�rk etm�y�nl�r yarars�z torpaqlara köçürülür v� yaxud da�l�q �razil�r� s�x��d�r�l�rd�lar. T�kc� onu qeyd etm�k kifay�tdir ki, XVIII �srin sonlar�nda 100 min t�çkil ed�n abazin xalq�ndan XIX �srin ortalar�nda Rusiyada c�mi 10 min n�f�r qalm��, qalanlar� Osmanl� imperyas�na köçm�y� m�cbur olmu�dular (2, s.18).

�kram K�rim o�lu A�asiyev – t.ü.e.d., AMEA Tarix �nstitutunun böyük elmi i�çisi

Page 214: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

214

Rus i��al� �imali Qafqaz xalqlar�n�n etnik birliyin� z�rb� vurdu, onlar�n �srl�rl� yaratd�qlar� t�s�rrüfat h�yat�, m�d�niyy�ti m�hv edildi. H�l� XVII �srin ikinci yar�-s�nda �imali Qafqaza s�yah�t etmi� türk tarixçisi Evliya Ç�l�binin «S�yah�tnam�» �s�rind�n görürük ki, rus i��al�na q�d�r �imali Qafqazda onlarla ��h�rl�r, yüzl�rl� k�ndl�r mövcud olmu�, region �hali azl��� c�h�td�n �ziyy�t ç�km�mi�dir (3). �imali Qafqaz i��al edildikd�n sonra v� çarizmin m�qs�dyönlü siyas�ti n�tic�sind� yerli xalqlar�n say� faci�li ��kild� azalm��, onlar�n bo� qalm�� torpaqlar�na ruslar, ukraynal�lar, erm�nil�r, yunanlar, aysorlar, bolqarlar, çexl�r, almanlar v� sair xristian xalqlar� köçürülmü�dür.

N�z�r� alaq ki, rus i��al�na q�d�r �imali Qafqazda slavyanlara nadir hallarda rast g�linirdi (4, s.98). XIX �srin ortalar�nda çarizmin apard��� m�qs�dyönlü demoqrafiya siyas�ti n�tic�sind� Qafqaz�n etnik x�rit�sind� �sasl� d�yi�iklikl�r ba� verdi: 1858-ci ild� t�kc� slavyan m�n��li �halinin say� �imali Qafqazda 780,4 min n�f�r� çatd� ki, bu ad� ç�kil�n regionun �halisinin t�qrib�n 35%-i dem�k idi (5, s.31). Müqayis� üçün qeyd ed�k ki, 1795-ci ild� �imali Qafqaz �halisinin 35%-ni t��kil ed�n ad�geyl�r XIX �srin ortalar�nda müvafiq olaraq 1,2% t��kil edirdil�r.

Rusiya tarixçil�rinin �imali Qafqaz xalqlar�n�n say�n�n azalmas�n� t�bii art�m�n a�a�� olmas� il� izah�, fikrimizc�, �sass�zd�r. M�nb�l�rd�n görünür ki, baxd���m�z dövrd� �imali Qafqaz�n xristian xalqlar� aras�nda (m�s�l�n, osetinl�r aras�nda - �.A.) �halinin say�n�n azalmas� mü�ahid� olunmam��d�r (5, s.51-52).Rus i��al� n�tic�sind� Qafqazda �srl�rl� mövcud olan etnik x�rit� pozuldu, sabitl���n t�s�rrüfat, ticar�t sistemi l��v edildi. Çar hökum�ti bu regionda yeni etnik durum, yeni t�s�rrüfat h�yat� qurmaq v� öz etnik-sosial dayaqlar�n� möhk�ml�ndirm�k m�qs�dil� slavyanla�d�rma, xristianla�d�rma siyas�ti apar�r-d�.C�nubi Qafqazda da buna ox�ar v�ziyy�t yaranm��d�. H�l� 1804-cü ild� Yelizavetpol q�zas�ndan 200, 1804-1813-cü ill�rd� is� 1500 Az�rbaycan türk ail�si rus i��al�ndan qaçaraq qon�u dövl�tl�r� köçm�y� m�cbur olmu�du (6, s.486). XIX �srin �vv�ll�rind� �irvan xanl��� i��al edildikd�n sonra onun �razil�rind�n 2000 türk ail�si Az�rbaycan� t�rk etm�y� m�cbur oldular (7, s.301-313). 1813-cü ild� Qaraba� xanl���nda ya�ayan 10 min az�rbaycanl� ail�sinin dem�k olar ki, yar�s� – 4845 ail� Az�rbaycan� t�rk etmi�dir (8, s.579).

Qafqazdan Az�rbaycan türkl�rinin m�cburi miqrasiyas� 1826-1828-ci ill�rd� d� davam etmi�dir. Bu haqda qraf Paskeviçin 1827-ci ild� yazd��� raportunda da göst�rilir (9, s.454).Paskeviç yaz�rd� ki, Naxç�van xanl���ndan 1827-ci ild� 4600 ail� ya�ay�rd� v� onlar�n 4170 -ni Az�rbaycan türkl�ri t��kil edirdil�r (10, s.62). Ikinci rus-türk müharib�sind�n sonra 1400 Az�rbaycan ail�si Naxç�van� t�rk edib (11, s.29). Osmanl� inperiyas�na köçdü. Eyni v�ziyy�t �r�van, ��ki, P�mp�k, ��ms�ddil, bir sözl� Az�rbaycan�n bütün �razil�rind� mü�ahid� olunurdu. Bütöv mahallar, k�ndl�r �halisiz qalm��d�, bel� ki, çar Rusiyas�na qar�� müharib�d� i�tirak ed�n xanlar v� b�yl�r öz el-obas� il� birlikd� �rana v� ya Osmanl� imperiyas�na köçm�y� m�cbur olmu�dular.

Bel�likl�, XIX �srin �vv�ll�rind�n Qafqazda yerli �hali öz ata-baba torpaqlar�ndan qovulur, onlar�n �v�zin� Rusiyan�n ba�qa quberniyalar�ndan v� xarici ölk�l�rd�n �hali yerl��dirilirdi. �imali Qafqazda çar hökum�ti daha çox slavyan m�n��li xalqlar�n, ruslar�n, ukraynal�lar�n, pol�al�lar�n, çexl�rin, xüsus�n d� rus v� Ukrayna kazaklar�n�n yerl��dirilm�sin� xüsusi diqq�t yetirirdi.

C�nubi Qafqaza köçürül�nl�rin �ks�riyy�tini is� erm�nil�r t��kil edirdi ki, bu da çarizmin h�l� XVIII �srin �vv�ll�rind�n Az�rbaycana qar�� qoydu�u m�nfur planlar�n h�yata

Page 215: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

215

keçirilm�sin�, Az�rbaycan türkl�rinin �razil�rind� qondarma Erm�nistan yaratmaq m�qs�di güdürdü.

Çar hökum�t dair�l�ri C�nubi Qafqaz�n xristian �halisind�n f�rqli olaraq, müs�lman dinin� v� türk dil qrupuna aid olan az�rbaycanl�lar�n timsal�nda ist�r Qafqaz, ist�rs� d� Yax�n ��rq� dair ekspansionist siyas�tinin h�yata keçirilm�sin� mane ola bil�c�k potensial dü�m�n qüvv� görürdü. Bu s�b�bd�n, Rusiyan�n C�nubi Qafqazda �sas strateji v�zif�si , bu regionu xristianla�d�rmaq, qeyri-rus xalqlar�n� rusla�d�rmaq, turk-müs�lman amilini z�ifl�tm�k v� bu diyar� Rusiya imperiyas�n�n ayr�lmaz hiss�sin� çevirm�kd�n ibar�t idi. XIX �srin m�nb�-l�rin� istinad�n dem�k olar ki, çar Rusiyas�n�n C�nubi Qafqazda apard��� miqrasyia, demoqrafiya siyas�ti az�rbaycanl�lar�n bir etnos kimi tamamil� m�hv edilm�sin� yön�lm�s� d�, �n az�ndan onlar�n say�n�n azalmas�na, az�rbaycanl�lar�n bu regionda etnik dominant-l���na son qoymaq kimi m�nfur v�zif�l�rin h�yata keçirilm�sin� xidm�t edirdi. Az�rbaycan-l�lar�n t�rk etdikl�ri �razil�rd�, �sas�n, xristian dinin� etiqad ed�n xalqlar�n m�skunla�-d�r�lmas� h�yata keçirilirdi v� bu i�d� çarizm erm�nil�r� xüsusi ��rait yarad�rd� (12;13).

XIX �srin �vv�ll�rind� C�nubi Qafqaz�n etno-demoqrafik tarixinin t�hlili göst�rir ki, Volqaboyu, Novorossiya diyar� kimi t�bii s�rv�tl�rl� z�ngin, lakin insan resurslar�n�n azl�q t��kil etdiyi regionlardan f�rqli olaraq, C�nubi Qafqazda �hali azl��� hiss olunmurdu v� regionun �lav� i�çi qüvv�sin� ehtiyac� yox idi. Bundan savay�, Gülüstan (1813) v� Türkm�nçay (1828) müqavil�l�rind�n sonra �randan v� Türkiy�d�n C�nubi Qafqaza t�qrib�n 130 min erm�ni, 11 min kürd, 7 min rus t�riq�tçisi v� sair etnosun nümay�nd�l�ri köçürüldü (14, s.79-86).

Qafqaz �trafinda ged�n bütün bu geosiyasi oyunlarda çar hökum�ti alman mühacirl�rind�n d� yararlanma�� planla�d�r�rd�.

XVIII �srin ikinci yar�s�ndan çarizm �imali Qafqazda f�al m�skunla�d�rma siyas�ti aparma�a ba�lad�. ���al olunmu� �razil�rd� effektli m�skunla�ma siyas�tini h�yata keçirm�k üçün, ilk növb�d� onlar�n müdafi�sini t�min etm�k laz�m idi. Bu m�qs�dl� Azov d�nizi sahill�rind�n Mozdoka q�d�r uzanan h�rbi müdafi� x�ttinin yarad�lmas�na ba�land�. Bu x�tt boyunca tezlikl� 10 h�rbi qala in�a edildi.�imali Qafqaz�n m�nims�nilm�sind� çar hökum�ti daha çox daxili m�skunla�ma resurslar�na ümid edirdi. Rusiyada t�hkimçilik qaydalar�n�n hökmranl��� v� xaricd�n mühacir ax�n�n�n z�ifl�diyi bir ��raitd� ölk�nin müxt�lif regionlar�nda ya�ayan �cn�bi kolonistl�rin xidm�tind�n istifad� edilm�si günd�m� g�ldi.Regionun daha sür�tli m�nims�nilm�sini t�min etm�k üçün çar hökum�ti �imali Qafqaza qeyri-rus m�n��li �halinin, o cüml�d�n öz m�skunla�ma imkanlar� il� art�q hökum�t dair�l�rind� müsb�t c�h�td�n tan�nm�� alman kolonistl�rinin d� köçm�sin� icaz� verdi.

Bu m�qs�dl� 27 oktyabr 1778-ci il tarixind� II Yekaterina general-prokuror Vyazemskinin haz�rlad��� «Azov-Mozdok x�ttin� Volqan�n düz�nlik t�r�find�n kolonistl�rin köçürülm�si» adl� xüsusi hesabat� t�sdiql�di v� h�min vaxtdan hesabatda n�z�rd� tutulan t�dbirl�rin h�yata keçirilm�sin� ba�land�.Hökum�t köçürülm� il� ba�l� bütün maliyy� x�rcl�rinin �cn�bil�r� q�yyumluq üzr� Saratov Kontorunun hesab�na öd�nilm�sini n�z�rd� tutmu�du (15, s.757-759). Regionda ilk alman koloniyas� 1789-cu ild� Stavropol diyar�n�n Major ��h�ri yax�nl���nda sal�nd� ki, onun da �sas�n� qoyanlar Saratov quberniyas�ndan köçüb g�l�n 347 alman kolonisti olmu�du (16,v.10, 22). �ndiki Budyonovsk �traf�nda yaranan bu ilk koloniya çox ya�amad�.

Page 216: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

216

Qafqaz�n m�skunla�d�r�lmas� tarixin� aid arxiv s�n�dl�ri v� sair yaz�l� m�nb�l�r� �saslanaraq dey� bil�rik ki, Qafqazda daimi f�aliyy�t göst�r�n ilk koloniya �otlandiyadan g�lmi� missionerl�r t�r�find�n 1802-ci ilin may�nda yarad�lm��d�r.Bel� ki, Edinburq missionerl�r c�miyy�tinin üzvl�ri Be�tau yax�nl���nda (indiki Pyatiqorsk – �.A.), Sultan v� Karras adl� aullar�n yax�nl���nda �cn�bil�rd�n ibar�t ilk koloniyan�n �sas�n� qoydular (17, v.83 arxa). Sisianovun etirazlar�na baxmayaraq, �imali Qafqaza missionerl�rin g�li�i davam edirdi: 1803-cü ild� daha 15 v� 1805-ci ild� 6 n�f�r Edinburq missioneri Karrasda m�skunla�d� (18, s.910). Bu vaxtdan etibar�n Karras k�ndi �otland koloniyas� kimi d� adland�r�lma�a ba�lad� (17, v.93 arx.). 1810-cu ild� Saratov quberniyas�n�n Sarepta v� Sevastyanovka koloniyalar�ndan 25 alman ail�si özba��na Karrasa köçdü v� koloniyada �halinin say� 177 n�f�r� çatd� (18, s.909-911).

�imali Qafqazda Karrasdan sonra yaranan iki koloniya – Nikolayevsk v� Konstantinovsk koloniyalar�n� “tör�m� koloniya” kateqoriyas�na aid etm�k olar. Bel� ki, h�r iki koloniyan�n yaranmas� Karras koloniyas�n�n �halisi v� mü�yy�n d�r�c�d�, torpaqlar� hesab�na h�yata keçirilmi�di. Arxiv s�n�dl�rind� Nikolayevsk koloniyas�n�n - 1835-ci, Konstantinovsk koloniyas�n�n - 1838-ci ild� yarad�ld��� göst�rilir (19; 20). 1844-cü ild� Mozdok yax�nl���nda, Kuban çay�n�n sol sahilind�, Soltanovka k�ndi yax�nl���nda Kan� koloniyas� yarand� (21, v.1,1 arx.).

1844-cü ilin aprelind� Yekaterinoslav quberniyas�ndan g�lmi� 13 ail�y� Pyatiqorsk ��h�ri yax�nl���nda, art�q f�aliyy�t göst�r�n alman koloniyalar� il� qon�uluqda m�skunla�-ma�a icaz� verildi. Sonralar alman ail�l�rinin say� 20-y� çatm��d�. Stavropol ��h�ri yax�nl���nda – ��h�rd�n 45 verst aral�qda, Tuquluk k�ndind� yaranan bu koloniyada Prus-siyadan g�lmi� 9 alman ail�si d� yerl��dirildi v� koloniya Yohansdorf adland�r�ld� (22, v.45).

Bel�likl�, 1850-ci il� q�d�r �imali Qafqazda 5 alman koloniyas� yaranm��d�. �imali Qafqazda, baxd���m�z dövrd� almanlar�n m�skunla�mas�na mane� tör�d�n �sas amil Qafqaz müharib�si olmu�dur. �übh�siz, Qafqaz xalqlar� il� çar Rusiyas� aras�nda ged�n bu qanl� müharib�d� ist�nil�n kolonist çar hökum�tinin t�r�fdar� kimi q�bul edilirdi v� h�r yaranan yeni ya�ay�� m�nt�q�si – kazak stanitsas�, k�ndl�r v� yaxud �cn�bi koloniyalar� da�l� xalqlar�n�n �razil�rind� sal�n�rd�. T�bii ki, da�l� xalqlar� yeni m�skunla�an �haliy� m�nfi münasib�t b�sl�yir, onlar�n ya�ay�� m�nt�q�l�rin� hücumlar edir v� h�tta b�zi m�sk�nl�rin l��v edilm�sin� bel� nail olurdular.Lakin bu regionda alman koloniyalar�n�n yaranma prosesinin l�ng getm�sinin �sas s�b�bini Rusiyan�n apard��� m�skunla�ma siyas�tinin mahiyy�tind� axtarmaq laz�md�r. �imali-Qafqazda h�rbi-siyasi v�ziyy�tin qeyri-sabitliyi m�skunla�ma siyas�tinin m�zmununa böyük t�sir göst�rirdi. Bel� ki, çar hökum�ti bu �razil�rd� daha çox slavyan m�n��li �halinin yerl��dirilm�sind� maraql� idi. Yeni i��al edilmi� �razil�r� Don, Volqa v� Zaparojye kazaklar�, dövl�t k�ndlil�ri, ordudan t�xris olunmu� zabitl�r, �sg�rl�r v� sair kateqoriyadan olan slavyan m�n��li �hali köçürülürdü.

C�nubi Qafqazda da eyni m�nz�r� mü�ahid� olunurdu.Gülüstan sülh müqavil�sind�n sonra C�nubi Qafqaza köçürül�n etnoslardan biri d� almanlar olmu�lar. Erm�ni, kürd, aysor m�n��li köçkünl�r� nisb�t�n almanlar�n say� çox deyildi – C�nubi Qafqazda t�qrib�n 2265 alman kolonisti m�skunla�m��d�.

Çar hökum�ti 1804, 1810, 1817-ci ill�rd� ölk�y� �cn�bi kolonistl�rin g�li�in� m�hdudiyy�tl�r qoyan qanunlar q�bul etmi�di (23, s.137-160).Bu qanunlar�n müdd�alar�na zidd olaraq çar hökum�tinin Gürcüstan, o cüml�d�n C�nubi Qafqazda Baden-Vürtemberq

Page 217: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

217

almanlar�n�n yerl��m�sin� icaz� verm�si b�zi t�dqiqatç�lar�n vur�ulad��� kimi (24; 25), heç d� bu regionda i�çi qüvv�sin� olan ehtiyacdan ir�li g�lm�mi�dir Çarizmin C�nubi Qafqazda m�skunla�ma siyas�tinin uzaq m�qs�dl�ri n� idi v� bu m�qs�dl�rin h�yata keçirilm�sind� azsayl� alman mühacirl�rin� hans� siyasi missiya t�yin olunmu�du?

Apard���m�z t�dqiqatlara �sas�n bel� bir q�na�t� g�lm�k olar ki, almanlar�n C�nubi Qafqazda m�skunla�mas� öz m�zmununa gör� erm�ni, rus, aysor v� sair xristian xalqlar�n m�skunla�mas�ndan f�rql�nirdi. Erm�nil�rin C�nubi Qafqazda yerl��dirilm�si bu diyar�n xristianla�d�r�lmas� v� yeni i��al �razil�rind� hökum�t� sadiq sosial daya��n formala�d�r�l-mas�na xidm�t etm�li idi. Bununla yana��, çarizm üçün Qafqazda h�yata keçiril�c�k �n vacib v�zif�l�rd�n biri d� yeni iqtisadi sah�l�rin inki�af etdirilm�si, �n ba�l�cas� yeni dünyagörü-�ün� malik olan, Avropa-xristian d�y�rl�r sistemini qavrayan «Avropa m�d�niyy�tin�» uy�un v�t�nda�lar�n t�rbiy� edilm�si m�s�l�si idi. �srl�rl�, müxt�lif dövl�tl�rin t�rkibind� yad, a�a�� statuslu azl�q t��kil ed�n v� iqtisadi ixtisasla�mas� «x�rda ticar�tl�» m�hdudla�an, marginal psixologiyaya malik olan erm�nil�r C�nubi Qafqaz�n avtoxton �halisi – az�rbay-canl�lar v� gürcül�r üçün ist�r t�s�rrüfatç�l�q, ist�rs� d� m�d�niyy�t bax�mdan nümun� rolu oynaya bilm�zdil�r. Çar hökum�t dair�l�rinin q�na�tin� gör�, bu cür d�y�rl�r sisteminin da��y�c�lar� v� yerli xalqlar üçün nümun� ola bil�c�k xalq yaln�z Avropa m�d�niyy�tin� m�nsub �hali ola bil�rdi. Bu nöqteyi-n�z�rd�n çar hökum�ti almanlar�n C�nubi Qafqaza köçm�k haqq�nda xahi�l�rin� böyük maraqla yana��rd�.

Alman kolonistl�rinin Gürcüstana köçürülm�sinin ilk t��kilatç�lar�ndan biri Qafqaz ordusunun Ba� komandan�, general A.P.Yermolov olsa da, almanlar�n Qafqaza köçm�sinin obyektiv s�b�bl�ri XVIII �srin ikinci yar�s� – XIX �srin �vv�l�rind� Avropada ba� ver�n tarixi prosesl�r n�tic�sind� formala�m��d�.

XVIII �srin ikinci yar�s� – XIX �srin �vv�ll�rind� Almaniyan�n c�rtdan dövl�tl�rini sosial - iqtisadi,siyasi v� dini kataklizml�r bürümü�dü. XV �srd�n krall�q kimi tan�nan Vürtemberq dövl�tind� v�ziyy�t daha ac�nacaql� idi. Siyasi v� dini da��n�ql�q s�n�tkarl���n, ticar�tin, s�nayenin inki�af�na m�nfi t�sir göst�rirdi. K�nd t�s�rrüfat� m�hv olmaq h�ddin� çatm��d�. XVIII �srin ikinci yar�s�ndan ba�layan almanlar�n Rusiyaya kütl�vi mühacir�ti tarixinin t�hlili göst�rir ki, �cn�bi kolonistl�rin böyük �ks�riyy�ti alman dövl�tl�rini sosial-iqtisadi s�b�bl�rd�n t�rk etm�y� m�cbur olmu�lar. Ancaq, onlardan öz v�t�nini siyasi v� dini s�b�bl�rd�n t�rk ed�nl�r d� �h�miyy�tli faiz t��kil edirdi v� sonunculara misal kimi mennonit v� separatizm sektalar�n�n t�r�fdarlar�n� göst�rm�k olar. T�sadüfi deyil ki, köçkünl�rin ilk qrupu dini etiqadlari h�l� d� köhn� qaydada yerin� yetir�n konservator xristianlardan t��kil olunmu�du. Öz dini etiqad�na s�daq�ti h�r hans� maddi nem�td�n üstün tutanlar C�nubi Qafqaza yola dü�dül�r v� dey� bil�rik ki, Qafqaza köçm�yi q�t ed�nl�r pietistl�rin �n konservativ, �n fanatik hiss�si idi.

Çar I Aleksandr alman pietistl�rin� r��b�tl� yana��rd�. Bu cür münasib�tin formala�mas�nda onun anas�, Vürtemberq �ahzad�si Sofiya-Doroteyan�n, h�mçinin, çarla yax�n münasib�tl�rd� olan Baden-Vürtemberq krall���n�n baronessas� V.Kürdenerin böyük rolu olmu�dur. Bel�likl�, çar I Aleksandr alman separatistl�rinin C�nubi Qafqazda m�skunla�mas�na icaz� verdi v� d�rhal, art�q 1816-c� ilin sentyabr�nda 40 ail�d�n ibar�t qrup Fridrix Fuksun ba�ç�l��� il� �vaykgel k�ndind�n C�nubi Qafqaza – Gürcüstana yola dü�dül�r (26,v.23). 1817-ci ild� onlar Tiflis yax�nl���nda Marienfeld koloniyas�n�n �sas�n� qoydular.Tarixi m�nb�l�rd�n görünür ki, 1817-ci ilin pay�z�nda kolonistl�rin m�nzil

Page 218: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

218

m�s�l�sini tam h�ll etm�k mümkün olmad� v� q���n yax�nla�mas� il� ba�l� alman mühacirl�r qon�u �artiçala k�ndind�, yerli �halinin m�nzill�rind� yerl��dirildil�r. Kolonistl�rin �rzaq m�hsullar� il� t�minat�nda da çat��mazl�qlar var idi v� bu ç�tin vaxtda Tiflis q�zas�n�n az�rbaycanl� �halisi, o cüml�d�n general-mayor �smay�l xan ��kinski �vab köçkünl�rin� yard�m �lini uzatd� (27, s. 337-338).

Kolonistl�rin birinci qrupunun Gürcüstanda m�skunla�mas�ndan sonra Baden-Vürtemberqd� ba�qa bir mühacir qrupunun formala�mas� prosesi ba�lad�. Bu i�d� Marbaxl� Kox qarda�lar� daha çox f�all�q göst�rirdil�r. Onlar 1817-ci ilin �vv�ll�rind� «Allah övladlar�n�n mühacirl�r birliyi» yaratmaq t���bbüsü il� ç�x�� etdil�r v� aprel-avqust aylar� �rzind� 1500 ail� bu dini birlikd� c�ml��mi�di (26, v.23). Odessaya yeti��n mühacir ail�l�rinin 500-ü Qafqaza köçm�k arzusunda idi.

Qafqaz ordusunun Ba� komandan� general A.P.Yermolov Almaniyadan g�l�n mühacirl�rin birinci qrupunun Tiflis �traf�nda yerl��dirilm�sind� f�al i�tirak ets� d�, 17 aprel 1818-ci il tarixd� qraf Nesselrodey� gönd�rdiyi m�ktubda daha 500 kolonist ail�sinin C�nubi Qafqaza köçürülm�sin� veril�n raz�l��� etirazla qar��lad� (27, s.318). Yermolovun fikrinc�, 1818-ci ild� regionda h�rbi-siyasi v�ziyy�t mür�kk�bl��mi�di v� bel� bir ��raitd� çoxsayl� mühacirl�r qrupunun q�bul edilm�si, onlar�n torpaqla v� sair avadanl�qla t�chiz edilm�si mümkün deyildi. Yermolovun etiraz�na baxmayaraq, almanlar�n C�nubi Qafqaza köçün� icaz� verildi v� arxiv m�nb�l�rin� gör� 500 ail�d�n yaln�z 491-i Tiflis� sa�-salamat g�l� bilmi�di (28, v.27,28). Onlar Tiflis yax�nl���nda Noy-Tiflis (Yeni Tiflis), Kür çay�n�n sahill�rind� Aleksanderdorf, Yekaterinenfeld Yelizavettal koloniyalar�n�n, A�ureti çay� yax�nl���nda Petersdorf koloniyas�n�n �sas�n� qoydular.

Gürcüstan mülkü qubernatoru, general-mayor Xovenin general Yermolova raportunda 1818-ci ilin sonlar�na 209 alman ail�sinin Yelizavetpol dair�sind�, �amxor çay� �traf� �razil�rd� m�skunla�d�r�lmas�n�n n�z�rd� tutuldu�u bildirilir (27, s.340). Q���n dü�m�si il� kolonistl�rin müv�qq�ti qazma evl�rd�, çad�rlarda ya�amas� mümkün olmad� v� alman ail�l�ri t�cili ��kild� Yelizavetpol ��h�ri v� onun �traf k�ndl�rind� ya�ayan az�rbaycanl� ail�l�rind� yerl��dirildil�r. 1819-cu ilin bahar�nda alman kolonistl�ri yerli �halinin evl�rini t�rk etdil�r v� kazak d�st�l�rinin n�zar�ti alt�nda G�nc� çay�n�n sa� sahilind� Yelenendorf koloniyas�n�n �sas�n� qoydular (28, v.24). Az�rbaycana g�tirilmi� mühacirl�rin qalan hiss�si ��mkir �razisind�, Yelizavetpoldan 25 verst, Tiflisd�n 155 verstlik m�saf�d� yerl��dil�r v� koloniya Niderland kraliças�, çar I Aleksandr�n bac�s� Anna Pavlovnan�n ��r�fin� Annenfeld adland�r�ld�. Apard���m�z ara�d�rmalar n�tic�sind� ilkin olaraq burada 91 ail�nin m�skunla�mas� fakt� üz� c�xd� (27, s.348).

Gürcüstan v� Az�rbaycan �razil�rind� alman mühacirl�rinin yerl��dirilm�si müxt�lif xristian missionerl�rinin f�aliyy�ti üçün geni� imkanlar aç�rd�. �sas�n protestantizm� m�nsub olan �cn�bi xristian missionerl�rin Qafqazda f�aliyy�t gös-t�rm�si bu regionda müst�ml�k�çilik v� qeyri-xristian xalqlar�n xristianla�d�r�lmas� siyas�ti yerid�n çar Rusiyas�n�n geosiyasi maraqlar�na cavab verirdi. 1821-ci ilin oktyabr�nda Bazel missionerl�rind�n 5 n�f�rlik nümay�nd� hey�ti C�nubi Qafqaza gönd�rildi (27, s.914). Sankt-Peterburqdan ba�layaraq missionerl�r bir s�ra ��h�rl�rd� yolüstü t�bli�at kampaniyas� keçir�r�k 1822-ci ild� Az�rbaycana çatd�lar v� Qaraba�da, �u�a ��h�rind� m�sk�n sald�lar. Bazel missionerl�ri �u�ada 13 il f�aliyy�t göst�rdil�r. C�nubi Qafqazda t�bli�at f�aliyy�tin� ba�layan Bazel missionerl�ri qeyri-xristian �halinin xristianla�d�r�lmas�nda �h�miyy�tli bir

Page 219: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

219

n�tic� �ld� ed� bilm�dil�r. �ksin�, xristian dinin� aid �hali, �sas�n d� erm�ni-qriqoryan kils�sinin xeyli t�r�fdar� yevangelizm� meyl etm�y� ba�lad�. Hadis�l�rin çarizmin planlar�n�n �ksin� inki�af� C�nubi Qafqaz�n yerli hakimiyy�t orqanlar�n� missionerl�rin f�aliyy�tin� mü�yy�n m�hdudiyy�tl�r qoyma�a m�cbur etdi (29, s.38).

Tarixi �d�biyyat� v� arxiv m�nb�l�rini t�hlil etdikd�n sonra bel� n�tic�y� g�l� bil�rik ki, XIX �srin birinci yar�s�nda C�nubi Qafqazda 8 alman koloniyas� yaranm��d�: onlardan 6 koloniya müasir Gürcüstan, 2-si is� Az�rbaycan �razisind� yerl��irdi. Ümumilikd�, 1819-cu ild�n 1836-c� il� q�d�r C�nubi Qafqaz�n alman �halisinin say� �h�miyy�tli d�r�c�d� olmasa da, artm��d�: �g�r 1819-cu ild� regionda 2265 alman kolonisti ya�ay�rd�sa, 1836-c� ild� onlar�n say� 2650-� çatm��d� (14, s.224). XIX �srin ortalar�nda C�nubi Qafqazda almanlar�n say� 3000-i keçmi�di.

XIX �srin 70-ci ill�rind�n çar hökum�ti almanlar�n m�skunla�d�r�lmas� siyas�tin� yenid�n baxma�a m�cbur oldu. Bu, M�rk�zi Avropada ged�n siyasi prosesl�rl� v� ilk növb�d�, Vahid Almaniya dövl�tinin yaranmas� il� ba�l� idi. Almaniyan�n birl��m�si, onun Avropada v� �sas�n d� ��rqi Avropa istiqam�tind� ekspansiyas�n�n gücl�nm�si, pangermanizm ideyalar�n�n geni� t�bli�i, Rusiyaya qar�� h�d�-qorxu xarakterli kitablar�n, m�qal�l�rin n��ri – bütün bunlar çar hökum�tinin say� 2 milyona çatm�� v� �sas�n d� Baltik d�nizind�n X�z�r d�nizin� q�d�r strateji s�rh�dyan� �razil�rd� m�skunla�an alman �halisin� qar�� siyas�tinin d�yi�m�sin� s�b�b oldu.Müharib� t�hlük�si artd�qca Qafqaz almanlar�n�n v�ziyy�ti daha da sürü�k�n görünürdü, çünki müharib� ba�layaca�� t�qdird� Qafqaz Almaniya v� Rusiya aras�nda döyü� meydan�na çevril� bil�rdi.

1870-ci ill�rd�n ba�layan “alman m�s�l�si”n� Birinci Dünya müharib�si ill�rind� son qoyuldu. Almaniya v� Rusiya aras�nda h�rbi �m�liyyatlar�n ba�lanmas� çar hökum�tinin alman kolonistl�rin� qar�� aç�q diskriminasiya siyas�ti aparmas� üçün r�vac verdi. 1915-1916-c� ill�r �rzind� almanlar�n f�aliyy�tinin m�hdudla�d�r�lmas�na yön�l�n onlarla qanun q�bul edildi. 1915-ci il 02 fevral v� 13 dekabr qanunlar�na gör� s�rh�dyan� quberniyalarda ya�ayan alman �halisi, ��rait t�l�b ed�rs�, öz ya�ad�qlar� �razil�rd�n Sibir� v� Orta Asiyaya deportasiya edilm�li idil�r. Birinci Dünya müharib�si ill�rind� Rusiyan�n q�rb quberniyalar�nda, o cüml�d�n �imali Qafqazda ya�ayan alman kolonistl�rinin bir qismi ad� ç�kil�n qanunlara uy�un olaraq öz ya�ay�� yerl�rind�n sürgün edildil�r. Qafqaz almanlar�n� bütünlükl� deportasiyadan 1917-ci ilin Fevral inqilab� xilas etdi.

N�tic�d� dey� bil�rik ki, alman kolonistl�rinin Qafqazda m�skunla�d�r�lmas� XVIII �srin sonlar�ndan, y�ni çar Rusiyas�n�n Qafqaz� i��al planlar�n� h�rbi yolla h�yata kerirdiyi dövrd�n ba�lam��d�r. Sad� alman mühacirl�rinin çarizmin siyasi planlar�ndan x�b�rsiz idil�r v� onlar� Qafqaza g�tir�n obyektiv s�b�bl�r vard�. �imali Qafqazda daxili m�skunla�ma prosesi gedirdi v� almanlar�n �ks�riyy�tini bu regiona ç�k�n onlar�n �vv�lki m�skunla�d�qlar� yerl�rd� rastla�d�qlar� sosial ç�tinlikl�r idi. �imali Qafqazda m�skunla�an almanlar�n bir qismini çar hökum�ti t�r�find�n xaricd�n d�v�t olunan missionerl�r t��kil edirdi ki, onlar�n da qar��s�nda «müq�dd�s Qafqaz torpaqlar�nda» xristianliq t�limini yaymaq v�zif�si qoyulmu�du. �g�r �kinci-kolonistl�r �imali Qafqazda sosial h�yat�n t��kilinin daha sad� formas�n� seçir v� da�l� xalqlar�n�n suverenliyin� x�l�l g�tir� bil�c�k f�aliyy�td�n uzaq dayan�rd�larsa, protestant- missionerl�r da�l�lara qar�� dini, m�d�ni ekspansiyada i�tirak edirdil�r v� bu s�b�bd�n d� yerli müs�lman xalqlar� il� normal münasib�tl�r qura bilm�dil�r. N�tic�d�, missionerl�rin yaratd��� koloniyalar iflasa u�rad�, onlar�n f�aliyy�ti dayand�r�ld�.

Page 220: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

220

XIX �srin ortalar�nda Qafqazda c�mi 13 alman koloniyas� yaranm��d� ki, onlarda da t�qrib�n 5 min� yax�n �hali ya�ay�rd�. T�bii ki, slavyan v� yaxud erm�nil�rin m�skunla�mas� il� müqayis�d� alman �halisinin demoqrafik prosesl�r� t�siretm� qabiliyy�ti o q�d�r d� �h�miyy�tli deyildi. Lakin almanlar�n Qafqaza köçürülm�sinin siyasi, dini �h�miyy�ti olduqca yüks�k qiym�tl�ndirilirdi: alman kolonistl�rin� xüsusi missiya - «kulturtregerlik» missiyas� ayr�lm��d�. Onlar m�sk�n sald�qlar� �razil�rd� h�m yerli xalqlar, h�m d� sair g�lm� mühacirl�r aras�nda yeni t�s�rrüfatç�l�q v�rdi�l�ri yaymal�, Avropa m�d�niyy�tin� uy�un insanlar�n yeti�m�sin� öz töhf�l�rini verm�li idil�r.

1864-cü ild� Qafqaz müharib�si ba�a çatd�.Yüzminl�rl� Qafqaz �halisi öz ya�ay�� yerini t�rk ed�r�k ba�qa ölk�l�r�, �sas�n d� Qsmanl� dövl�tin� köç etdil�r.Onlar�n torpaqlar�na ba�qa xalqlar�n, o cüml�d�n almanlar�n kö�ürülm�si davam etdi. Lakin Rusiya-Almaniya, “Antanta” – “Üçl�r �ttifaq�” qar��durmas� il� �laq�dar çar hökum�tinin almanlara r��m�n siyas�ti d�yi�di, almanlar da Qafqazda yerli müs�lman-türkl�r kimi “arzuolunmaz element�” çevrildil�r.Yax�n g�l�c�kd� is� alman �halisini Sibir� v� M�rk�zi Asiyaya kütl�vi deportasiya gözl�yirdi.Çar hökum�tinin bu “arzusunu” Sovet hökum�ti 1941-ci ild� yerin� yetirdi. Qafqazda yerl��diril�n alman �halisi özü siyasi oyunlar�n qurban� oldu.Lakin erm�ni, slavyan elementi Qafqazda möhk�m oturu�du, siyasi rejimin daya��na çevrildi.

Bel�likl�, Qafqaz müharib�l�ri regionun etno-demoqrafik x�rit�sini faci�vi ��kild� pozdu, burada slavyan-xristian �halinin say� artma�a, türk–müs�lman xalqlar�n say� k�skin ��kild� azalma�a ba�lad�. Yaranm�� bu meyl Qafqaz regionu üçün el� n�tic�l�r� g�tirdi ki, onun m�nfi t�sirini Qafqaz�n yerli türk, müs�lman �halisi, xüsus�n d� az�rbaycanl�lar bu gün d� hiss etm�kd�dir.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. \� ��% "���� ^����"� ������� (�"�* XVIII �. – 1917 �.). !.: w�#��, 1988, 659 �. 2. =�"����� =.+. ^���"%% �#&�"': ����%�� � ����� (�������"�� ����*�""� �� ��� "�����"�%).

������: 1995, 149 �. 3. ����&� <&��%. �"��� $# �>�� ��%. (\������"�% �� ���"�"�% #��*�� $# �>�� ��""��� XVII �.).

?����� � ����" ����. =�$#�� 2. {���� ^����"� �������, ?��}'� � ?�"'%. \�-� «w�#��», !����: 1979, 283 �.

4. �����"�� C.. \"� ��""�� $����"�% "� ^ ���$�'� � �"*� XVIII � � $���� $���"� XIX ��. // !� ������ $ ��#��"�~ ^ ���$�'��� ���%. ^ ���$�', 1971. =�$. 12-13, �. 243-253.

5. +������ =.^. < "������% ��� � ^����"� �������. !.: �_\, 2005, 352 c. 6. A� �, �&��""�� ��������� A������������� K������� (�����-��). // ?�. ���. �. +��}�, . 4,

������, 1872, 1238 �. 7. ��, . 3, ������, 1870, 1013 �. 8. ��, . 6, �. II, ������, 1875, 1013 �. 9. ��, . 8, ������, 1881, 1009 �. 10. =������� �.�. ?�������"������% $�� ��� @������� ��$���� � ^����"� ���&���}�"� � $����

�� � �I� �.. +.: � ��, 1999, 299 �. 11. QR�QOR� 12. _��"�� .̂ �$���"�� $�������"�% ���%" �����&��}�"���� � $������ @����. !.: 1831, 144 �. / ?���$��� ��:

+��#, «<��», 1996. (172) 13. `#&���" w. {�������'� � 1803-1806 ��. ^?&., 1866, 542 �. (322). 14. Verdiyeva H.Y. XIX �srin birinci yar�s�nda �imali Az�rbaycan�n �halisi. Bak�: 1993, 133 s. (77) 15. ?�"� ^&��"�� ���"� @������� ��$����. \���"�� $����.(�����-?^{-1), . 20, (1775-1780 ��.),

�14814, ^?&., 1830, 1034 �.+7 �. ?���}�"�%. 16. _�#���� ��""�� ����� ^ ���$�'��� ���% (����� – _^�), �. 235, $. 1. �. 104.

Page 221: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

221

17. ��" ���'"�� _�#���� ��""�� ����� @��$#&���� ^����"� ��� ��. ( �����-�_@^�), �. 11, $. 49, �. 119.

18. ��, . 5, ������, 1873, 1152 �. 19. _^�, �. 55, $. 1, �. 93. 20. _^�, �. 55, $. 1, �. 784. 21. _�#���� ��""�� ����� ����"������ ���%, f. 774, $. 2, �. 200. 22. _^�, �. 55, $. 1, �. 857. 23. ?^{-1, . 28, (1804-1805 ��.), �21163, ^?&., 1830, 1328 �.+24 �. ?���}�"�%. 24. �#"��� �. w��*�-��"�� � ���&���}�"� (�I� – "��. �� ��.). +.: �#>�, 1999, 122 �. 25. \&������ w.. w���*��� � ��"�*� �� ��� ���&���}�"�. +.: «���&���}�"», 1995, 200 �. 26. Az�rbaycan Respublikas�n�n Dövl�t Tarix Arxivi (ARDTA), f. 508, siy. 1, i�. 436. 27. ��, . 6, ��� ' I, ������, 1874, 941 �. 28. _�#���� ��""�� \� �������� ���� _�#��"��� @��$#&����.(����� - _\ _�. @). �. 16, $. 3, �. 6752. 29. _#�&� �� �.�. |��"' "��*��-��"�� � �� �������. +��#: _#�&� �� �.�., 2005, 267 �.

Ikram Aghasiyev

THE DEMOGRAPHIC TRAGEDY IN THE CAUCASUS IN THE FIRST HALF OF THE 19TH CENTURY AS RESULT OF THE CAUCASIAN WARS AND THE TSARISM’S POLICY IN RESETTLEMENT OF GERMANS TO THE CAUCASUS

SUMMARY

Keywords: Caucasus, Germans, the population, immigrants, Turkis In article are considered questions of influence of the Caucasian wars to an ethno-demographic situation

of the Caucasus. The author shows on the basis of sources that, as a result of the Caucasian wars the number of the Muslim and Turkish people was considerably reduced. In the war years the Azerbaijani Turkish peoples, Nogais, Karachays and other Turkish peoples left the Russian Empire. On their lands the imperial government settled the Christian people Russians, Ukrainians, Armenians and others. The special part of immigrants in the Caucasus was Germans, which number reached to 120 thousand.

����� �7����"

%9�<����>%#+�? ���<%�? �� +�*+�@% * $%�*�) $�'�*��% XIX *%+� +�+ �%@'(��� +�*+�@#+�� *�)� � $�'���+� &���@9� $%�%#%'%��? �%9&%* ��

+�*+�@

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: ������, "��*�, "�����"��, $�������"*�, ~��� = � � '� ������ ����~ �% �$��� ���%"�% ���������� ��" "� � "-������������#~

�� #�*�~ �������. � � "� �"�� �� �"��� $������� , � � ���#�' � � ���������� ��" �����""� ' �#�#�'��"���� � ~������ "���� ���� " ���� ����'.���&���}�"���� ~���, "���*�, ��������*� � ��#��� ~������ "���� � ������ $�%��� $������ $������ @������� ��$����.w� �� ����%� *����� $���� ��'� � ������%� ���� ��"���� "����-�#�����, #����"*��, ���%" � ��#���.��&#~ ��~ $�������"*�� "� ������� �� ���%�� "��*�, �����""� ' � ��� �� ����� � 120- � ��%�.

Page 222: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

222

XVIII �SR�N I YARISINDA S�F�V�-OSMANLI MÜNAS�B�TL�R� TÜRK�Y� TAR�X�ÜNASLI/INDA

Tofiq N�C�FL��

Açar sözl�r: Az�rbaycan, �ah II T�hmasib, Osmanl� sultan�, S�f�vil�r.

XVII �srin sonu – XVIII �srin �vv�ll�rind� Yax�n ��rqin böyük imperiyalar�ndan biri olan Az�rbaycan S�f�vi dövl�ti iqtisadi böhran v� siyasi t�n�zzül dövrün� q�d�m qoydu. Bunun ba�l�ca s�b�bi Avropa dövl�tl�rinin Hindistana d�niz ticar�t yolunu k��f etm�si n�tic�sind� �n�n�vi ticar�t yollar�n�n d�yi�m�si, S�f�vi imperiyas�n�n �razisind�n keç�n tranzit ticar�t yollar�n�n öz �h�miyy�tini itirm�si idi. Tranzit karvan ticar�ti k�skin ��kild� azald��� üçün dövl�t x�zin�si ba�l�ca g�lir m�nb�l�rini itirdi, ��h�r t�s�rrüfat� t�n�zzül etdiyi üçün ölk�nin iqtisadi v�ziyy�ti pisl��m�y� ba�lad�.

Uzun müdd�t S�f�vi dövl�tind� ya�am�� polyak s�yyah� T.Kru�inskinin verdiyi m�lumata gör�, “S�f�vi dövl�tinin zavala u�ramas�n�n �n böyük s�b�bi bu idi ki, hökum�t i�l�rini idar� ed�n m�murlar, dövl�tin ke�iyind� duranlar v� �ah�n v�zirl�ri iki d�st�y� bölün�r�k bir-biri il� tam ziddiyy�t� girmi�dil�r. Bir d�st�nin el�diyi i� ba�qa d�st�nin xo�una g�lmir, yaxud, ba�qas�n�n �m�li o biri d�st� t�r�find�n b�y�nilmirdi, bel� i�l�r is� din il� dövl�tin v� mülk il� mill�tin t�n�zzülün� s�b�b olurdu... N�tic�d�, dövl�tl�r S�f�vil�r dövl�ti kimi aradan gedir” [21, 21-22].

Bu dövrd� S�f�vi dövl�tinin v�ziyy�tini salnam�çi Yesai H�s�n C�lalyan bel� s�ciyy�l�ndirir: “ölk�d� süqut �r�f�sind� h�r hans� rifah m�hv oldu... Onlar�n (hakiml�r v� m�murlar�n) r�hmsiz v� imans�z davran���, ...f�qirl�ri qar�t etm�l�ri, x�yan�tkarl�qlar� v� qanunsuzluqlar�, axmaql�qlar�, aralar�ndak� ziddiyy�tl�r, müxt�lif fikirlilik v� ümumiyy�tl�, onlar�n bütün h�r�k�tl�ri, ...bütün bunlar onlar�n m�hv olmas�na s�b�b oldu” [16, 21; 14, 402].

Türkiy� tarixçil�rinin q�na�tin� gör�, I �ah �smay�l�n yaratd��� dövl�tin teokratik özülünün m�hv edilm�si, ordu qurulu�u pozuldu�u üçün ordunun m�sr�fl�rinin öd�nilm�m�si, qulamlarla q�z�lba� zümr�l�r aras�nda r�qab�tin k�skinl��m�si n�tic�sind� onlar aras�ndak� tarazl���n pozulmas�, I �ah Abbasdan sonra hakimiyy�t� keç�n �ahlar�n �traf al�md�n t�crid olunmu� halda t�rbiy� almas�, �ahzad�l�rin dövl�t i�l�rind�n uzaq tutulmas� v� dövl�tin idar� olunmas�na saray xan�mlar� il� xocalar�n müdaxil� etm�si S�f�vi dövl�tinin z�ifl�m�sin� v� süqutuna s�b�b oldu [9, 52-53; 20, 49-59; 10, 414].

R.Seyvorinin fikrinc�, �ahzad�l�rin h�r�mxana divarlar� aras�nda t�crid olunmas� siyas�ti q�sa zaman �rzind� hökmdar� ona qar�� x�yan�t ehtimallar�ndan s��ortalasa da, çox tez bir zamanda sülal�nin keyfiyy�t d�yi�ikliyin� u�ramas� il� n�tic�l�ndi: h�r�mxanadak� qad�nlar, saray xac�l�rinin v� h�r�mxana il� �laq�dar olan r�smil�rin t�sirinin siyasi h�yat v� dövl�t probleml�rinin h�llin� siray�t etm�sin� s�b�b oldu [40, 227-228; 14, 394].

XVIII �srin �vv�ll�rind� S�f�vi dövl�tind� m�rk�zi hakimiyy�tin z�ifl�m�si v� dövl�tin t�n�zzül dövrünü ya�amas� onun beyn�lxalq �laq�l�rin� d� öz t�sirini göst�rdi.

Tofiq Hümb�t o�lu N�c�fli – t.ü.f.d., dos. AMEA A.A. Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun elmi i�l�r üzr� direktor

müavini.

Page 223: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

223

Bu v�ziyy�t qon�u dövl�tl�rin i��alç�l�q planlar�n� realla�d�rmas�na �lveri�li ��rait yaratd�. Bu dövrd� t�bii ki, Osmanl� hakim dair�l�rind� S�f�vi torpaqlar�n� �l� keçirm�k planlar� meydana ç�xd�. Bekoviç-Çerkasskinin h�l� 1714-cü ild� Rusiya hökum�tin� gönd�rdiyi m�lumatdan ayd�n olur ki, Osmanl� imperiyas� Qafqaz�n X�z�rsahili �razil�rini birl��dirm�y� c�hd edirdi [24, 236; 19, 88].

XVIII �srin �vv�ll�rind� S�f�vi dövl�tinin siyasi böhran�n� d�rinl��dir�n v� onun �razil�rinin parçalanmas�n� sür�tl�ndir�n amill�rd�n biri d� S�f�vi v� Osmanl� münasib�tl�ri idi. Bölg�d� formala�m�� olan beyn�lxalq münasib�tl�r Osmanl� dövl�tin-d�n mü�yy�n qar��lay�c� t�dbirl�rin h�yata keçirilm�sini t�l�b edirdi ki, bu da z�ifl�m�kd� olan S�f�vi dövl�tinin v�ziyy�tini daha da mür�kk�bl��dirirdi [42,106].

S�f�vil�rl� uzun müdd�t normal qon�uluq münasib�tl�rini qoruyub saxlayan Osmanl� sultan� S�f�vi dövl�tinin z�ifl�m�sind�n istifad� ed�r�k Q�rbd�ki u�ursuzluq-lar�n�n �v�zini ��rqd� ç�xmaq niyy�tind� idi. Buna gör� d� Avropada f�al xarici siyas�t yeritm�k imkan�n� itir�n Osmanl� dövl�ti n�z�rl�rini Az�rbaycana – S�f�vi dövl�tin� qar�� yön�ltdi. 1718-ci il iyulun 21-d� Osmanl� dövl�ti art�q Avstriya v� Venesiya il� Passarovits sülh müqavil�sini ba�lad�. �yulun 27-d� Osmanl� dövl�ti il� Avstriya aras�nda ticar�t müqavil�si d� imzaland�. Müqavil�nin 19-cu madd�si bilavasit� S�f�vi dövl�ti il� ba�l� idi. Osmanl� dövl�tinin s�rh�dl�ri daxilind� müxt�lif s�b�bl�r üzünd�n S�f�vi tacir-l�rin� h�r�k�t etm�y� yol verilm�diyi üçün ��rq mallar� rahat ��kild� Avstriyaya çatd�r�l-m�r, g�tiril�n mallar baha sat�ld���ndan avstriyal�lar z�r�r görürdül�r. S�f�vi tacirl�ri Osmanl� �razisind�n keçm�diyi üçün onlardan gömrük vergisi al�nm�rd�. Buna gör� d�, Osmanl� dövl�ti mühüm g�lir m�nb�yind�n m�hrum olurdu. S�f�vi tacirl�rinin Anadolu v� ya Qara d�niz yolu il� Rumelid�n, yaxud Dunay çay� üz�rind�n Avstriyaya mal apar-mas� h�r iki t�r�f üçün s�rf�li idi [3, 58-59]. Bel� ki, tacirl�r Osmanl� torpaqlar�na daxil olarsa yaln�z bir yerd� 5%-lik gömrük haqq� öd�m�li idi. Onlar öz mallar� il� Osmanl� s�rh�dl�rind�n Avstriyaya keçm�k ist�s�l�r t�krar gömrük haqq� öd�m�y�c�kdi [4, 4].

Göründüyü kimi, Osmanl� dövl�ti ba�l�ca r�qibi Avstriya il� münasib�tl�ri nizama salaraq onunla qar��l�ql� ticar�ti inki�af etdirm�yi n�z�rd� tutan müqavil� ba�lad� v� bu müqavil�nin ��rtl�rind�n birini S�f�vi dövl�ti il� �laq�l�ndirdi. Bu, Osmanl� sultan�na S�f�vi dövl�tinin daxili siyasi v�ziyy�ti il� yax�ndan tan�� olmaq üçün öz elçisini S�f�vi saray�na gönd�rm�y� imkan yaratd�.

Türkiy� tarixçil�rind�n Münir Aktep� K�mani Mustafa �f�ndinin “R�van f�thna-m�si” �s�rin� yazd��� geni� h�cmli müq�ddim�d� 1720-1724-cü ill�rd� Osmanl� hökum�-tinin da��lmaqda olan S�f�vi dövl�tin� münasib�tini, Az�rbaycan� ilhaq etm�y� yön�lmi� siyas�tini ilk m�nb�l�r �sas�nda t�hlil etmi�dir. O, Osmanl�-Avstriya ticar�t müqavil�sin� toxunaraq yaz�r ki, Osmanl� dövl�ti il� Avstriya aras�nda ticar�tin inki�af� il� ba�l� �ld� edil�n raz�la�man� S�f�vi dövl�ti il� d� müzakir� etm�y� ehtiyac var idi [4, 4].

Qeyd etm�k laz�md�r ki, Passarovits sülhü Osmanl� sultan�n�n q�rbd� �l-qolunu açd�qdan sonra onun daxilind� h�l� III Sultan Murad dövründ� z�bt olunmu� S�f�vi �razil�rini yenid�n �l� keçirm�k m�qs�dil� S�f�vil�r� qar�� h�rbi �m�liyyatlar lehin� t�bli�at�n gücl�nm�sin� ��rait yaratd� [22,181]. Avstriyaya güz��t� gedil�n �razil�rin �v�zin� ��rqd� yeni torpaqlar �ld� etm�k üçün ba� v�zir �brahim pa�aya t�zyiql�r artma�a ba�lad�. Bel� bir v�ziyy�td�, Osmanl� sultan� III �hm�d S�f�vi dövl�tind� ba� ver�n siyasi hadis�l�rl� yax�ndan tan�� olmaq v� müf�ss�l m�lumat �ld� etm�k m�qs�dil� Dürri

Page 224: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

224

�hm�d �f�ndini S�f�vi saray�na gönd�rdi [4, 3; 14, 245]. Osmanl� elçisi qar��s�nda qoyulan t�l�bl�r gizli saxlan�ld�, onun iqtisadi m�s�l�l�ri müzakir� etm�k üçün gönd�rildiyi bar�d� m�lumatlar yay�ld�. Dürri �f�ndi S�f�vi dövl�tinin daxili v�ziyy�tini öyr�nm�kl� b�rab�r, ölk�d� istehsal olunan ip�yin da��nmas�nda yenid�n Osmanl� mar�urutuna üstünlük verm�sin� nail olma�a çal��mal� idi [42,107].

Osmanl� elçisinin g�li�i x�b�ri S�f�vi saray�nda t��vi�� s�b�b oldu. Osmanl� elçisinin g�li�inin �sl s�b�bind�n x�b�rsiz olan v�zirl�r Osmanl� dövl�tinin s�rh�dyan� bölg�l�r� iddia ir�li sür�c�yini z�nn etdil�r. L.Lokhart�n fikrinc�, sülhü qoruyub saxlamaq m�qs�dil� onlar sultana h�tta Çuxurs�din bir hiss�sini v� ya c�nubda mü�yy�n �razini güz��t� getm�y� haz�r idil�r [26,123; 9, 81 qeyd 2; 14, 245].

Osmanl� elçisi 1720-ci ilin avqustunda �ah Sultan Hüseyn� v� ba� v�zir� yaz�lm�� m�ktublarla Ba�dada yola dü�dü. Ba�dad valisi H�s�n pa�a il� mü�yy�n müzakir�l�rd�n sonra yola dü��n Dürrü �hm�d �f�ndi noyabr�n 11-d� S�f�vi s�rh�din� yeti�di v� Kirman valisi t�r�find�n qar��lanaraq D�rg�zin-H�m�dan-Q�zvin yolu il� 1721-ci ilin yanvar�nda Tehrana g�tirildi [4, 5-6]. O, ilk dan���qlar� �ah�n ba� v�ziri il� apard�. M.Aktep� yaz�r ki, bu dan���qlar zaman� S�f�vi dövl�t adamlar� çox narahat görünürdül�r. Onlar Damad ��hid �li pa�a dövründ� t�l�b edil�n ist�kl�rin �brahim pa�a t�r�find�n t�krarlanaca��ndan qorxurdular. Heç kim Osmanl� elçi hey�tinin ticar�tl� ba�l� m�s�l�ni müzakir� etm�k üçün g�ldiyin� inanm�rd�. Buna gör� d�, Dürri �f�ndinin g�tirdiyi m�ktublarla tan�� olmaq v� m�s�l�nin m��zini öyr�nm�k ist�yirdil�r. Dürri �f�ndinin verdiyi t�minat v� g�li�inin ticar�t m�s�l�si il� ba�l� izahat� qar�� t�r�fi sakitl��dirdi [4,6].

Osmanl� hökum�ti öz s�firin� �ahdan Rusiya il� ticar�ti dayand�rma��, Avropa ölk�l�ri il� ticar�ti Osmanl� �razisi vasit�sil� aparma��, �r�van vilay�tin� iddialar� bir daha �aha t�qdim etm�yi, onu Rusiya il� lüzumsuz dostlu�a, xüsusil� d� ona öz �razisind� Niyazabad qalas�n� tikm�y� raz�l�q verdiyin� gör� töhm�tl�ndirm�yi tap��rm��d� [38, 365; 32, 23; 19, 90]. Bu zaman Tehranda olan v� vaxt� il� �stanbulda Dürri �hm�d �f�ndi il� tan�� olan Rusiya elçisi Florio Benevenin Rusiya Xarici ��l�r Kollegiyas�na gönd�rdiyi 1721-ci il 25 may tarixli m�ktubu t�sdiq edir ki, Osmanl� elçisi S�f�vi ba� v�ziri il� dan���qlar zaman� Osmanl� sultan�n�n yuxar�da qeyd olunan t�l�bl�rini S�f�vi nümay�nd� hey�tin� çatd�rm��d� [39, 56].

1721-ci ilin aprelind� Dürri �hm�d �f�ndi dan���qlar� ba�a çatd�raraq v�t�n� yola dü�dü. Osmanl� elçisi hökum�t� S�f�vi dövl�tinin iqtisadi v� siyasi bax�mdan z�ifl�y�r�k b�rbad hala dü�düyü haqda m�lumat ver�r�k, bir zamanlar çiç�kl�nm�kd� olan dövl�tin süqut �r�f�sind� oldu�unu bildirdi [7, 54; 19, 90]. S.M.Bilge yaz�r ki, S�f�vi dövl�tinin v�ziyy�ti o q�d�r a��r idi ki, Dürri �hm�d �f�ndi bir neç� il �vv�l S�f�vi saray�na g�lmi� rus elçisi A.Vol�nski kimi “bacar�qs�z �ah�n yerin� a��ll� bir hökmdar g�tirilm�s� dövl�tin süqut ed�c�yini” bildirdi [12,175-176]. Dürri �hm�d �f�ndi sultana t�qdim etdiyi raportunda “S�f�vi dövl�tind� h�rbi haz�rl���n z�ifliyini, ölk�d� top v� tüf�ngin haz�rlanmad���n�, Q�nd�har, R�van v� D�rb�ndd�n savay� qala say�la bil�c�k yerl�rin olmad���n�, h�rbi komandanlar�n a�a�� s�viyy�d� oldu�unu” bildirdi [13, 66; 12, 176].

1721-ci ilin sonunda �ah Hüseyn yüks�k t�hsil v� m�d�niyy�t� malik Naxç�van hakimi Murtuzaqulu xan� Dürri �f�ndi missiyas�na cavab olaraq �stanbula s�fir gönd�rdi [9, 82-83]. Münir Aktep� yaz�r ki, �ranl�lar (S�f�vil�r –T.N.) Dürri �hm�d �f�ndinin v�t�n� dönm�sind�n sonra iki dövl�t aras�ndak� dostluq �laq�l�rini möhk�ml�ndirm�k,

Page 225: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

225

eyni zamanda Osmanl� sultan�n�n h�yata keçir�c�yi siyas�ti yax�ndan öyr�nm�k m�qs�dil� Murtuzaqulu xan� d�rhal �stanbula gönd�rdi. Bu bax�mdan, S�f�vi-Osmanl� siyasi �laq�l�ri f�al ��kild� davam etdirildi [4,12]. �stanbuldak� ingilis s�firi A.Stenyan�n m�lumat�na gör�, Murtuzaqulu xan ölk�sind� hökum�t �leyhin� yön�l�n v� geni� �razil�ri �hat� ed�n ç�x��lar�n qar��s�n� almaq üçün Osmanl� saray�ndan köm�k göst�rm�yi xahi� etdi, lakin müsb�t cavab almad� [26, 215-216; 32, 24].

Bel� bir v�ziyy�td� bir neç� ayd�r �stanbulda olan S�f�vi elçisi Murtuzaqulu xan 1722-c ilin aprelind� v�t�nin� yola sal�nd�. Bununla da S�f�vi dövl�ti il� siyasi görü�m�l�r r�sm�n k�silmi� oldu [4,13].

M.Aktep� yaz�r ki, el� bu dövrd� �fqan üsyanç�lar�n�n �sfahan yax�nl���nda �ah Sultan Hüseynin qo�unlar�n� a��r m��lubiyy�t� u�ratmas� Osmanl� hökum�tini q�ti t�dbirl�r görm�y� sövq etdi. Ba� v�zir �brahim pa�an�n 1722-ci il may�n 15-d� dövl�t adamlar�n� böyük divana toplayaraq S�f�vi dövl�ti il� ba�l� m�s�l�ni müzakir� ed�r�k q�rara ald� ki, ��rq s�rh�dl�rind�ki R�van, T�briz, G�nc� v� Tiflis kimi b�zi ��h�r v� qalalar yenid�n Osmanl� imperiyas�n�n s�rh�dl�ri daxilin� al�nmal� v� dövl�tin ��rq s�rh�dl�rinin mühafiz�si t�min edilm�lidir [4, 13-14; 2, 74-75; 9, 85].

Osmanl� sultan� bu q�rara uy�un olaraq Ba�dad, B�sr�, Mosul, Van v� �rzurum valil�rin� müharib� üçün haz�r olmalar� bar�d� �mrl�r gönd�rdi. Lakin �rzurum valisi Silahdar �brahim pa�an�n d�rhal h�r�k�t� keçm�k ist�yin� müsb�t cavab verilm�di. III Sultan �hm�din ona gönd�rdiyi f�rmanda deyilirdi ki, madam ki, paytaxt �sfahan h�l� t�slim olmam��d�r �rana t�cavüz� icaz� vermir�m. �sfahan �l� keçiril�n kimi d�rhal h�r�k�t� ba�layarsan [46,174-175; 4,14-15].

Osmanl� imperiyas� S�f�vi dövl�ti il� ba�l� müharib�y� q�rar verm�sin� baxmayaraq, III Sultan �hm�d h�rbi �m�liyyatlara ba�lamaqda ehtiyatl� h�r�k�t edirdi. Türkiy� tarixçil�rinin q�na�tin� gör�, 1722-ci ilin oktyabr�nda Osmanl� sultan� �rzurum valisi �brahim pa�an� Tiflis üz�rin� gönd�rdiyi kimi, dekabr ay�nda D�rvi� Mehmed A�a vasit�sil� Hac� Davuda sultan�n m�ktubu çatd�r�ld�. O, �irvan xan� kimi tan�nd�. Osmanl� sultan� Davudun �irvan xan� t�yin edildiyini v� Osmanl� dövl�tinin himay�si alt�na al�nd���n� elçisi qap�ç�ba�� Ni�li Mehmed A�a vasit�sil� çar I Pyorta bildirdi [4,16-17; 46,176-177].

Osmanl� sultan�n�n S�f�vi dövl�tin� qar�� müharib�y� ba�lamaqda daha t�dbirli davranma�a vadar ed�n amill�rd�n biri d� II T�hmasibin v�ziyy�ti idi. �sfahan Mahmud t�r�find�n mühasir�y� al�nd��� zaman Q�zvin� qaçma�a nail olan T�hmasib T�briz� g�l�r�k özünü �ah elan etdi. �.H.Uzunçar��l� yaz�r ki, II T�hmasib bu v�ziyy�ti Osmanl� sultan�na bildirm�k üçün öz elçisini �stanbula gönd�rm�k ist�di. O, Van valisi vasit�sil� �rzurum hakimi �brahim pa�aya m�ktub gönd�rdi [46,175]. Lakin Osmanl� hökum�ti �ah Hüseynin ölümü il� ba�l� d�qiq m�lumat al�nmad��� üçün o�lunun �ah seçildiyini q�bul etm�y�c�yini �brahim pa�a vasit�sil� II T�hmasib� bildirdiyin� gör�, onun gönd�rm�k ist�diyi elçi �rzurumda saxlan�ld� [46,175; 4,17-18]. Bununla yana��, Rusiyan�n Qafqazda ataca�� add�mlar Osmanl� dövl�tin� m�lum olmad���na gör�, sultan S�f�vil�rl� h�r hans� bir münasib�td� olmaq ist�mirdi. Buna gör� d�, S�f�vil�r� qar�� müharib�y� q�rar verm�sin� baxmayaraq t�r�ddüd keçirirdi [4, 18].

�.H.Dani�m�nd yaz�r ki, Osmanl�lar Rusiyaya qar�� yay kampaniyas�na haz�rl�q üçün yaz vaxt�n� �ld�n qaç�r�b, yaln�z C�nubi Qafqazda h�rbi �m�liyyatlar�n f�alla�mas� il� kifay�tl�nm�y� m�cbur oldular. Osmanl� ordusunun v�zif�si Mir Mahmudu

Page 226: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

226

qabaqlayaraq, Q�rbi �ran� v� c�nub-��rqi Qafqaz� �l� keçirm�k, ba�l�cas� is� ruslardan �vv�l Bak�ya yax�nla��b onu tutmaq idi [15,13; 32, 46]. Aç�q silahl� müdaxil�y� haz�rla�an Osmanl� saray� eyni zamanda öz h�r�k�tl�rin� diplomatik yolla hüquqi don geyindirm�y� yön�ldilmi� t�dbirl�r d� görürdü. 1722-ci il avqustun �vv�ll�rind� Osmanl� v�ziri B�kir a�a vasit�si il� S�f�vi saray�na m�ktub gönd�rdi. M�ktubda Mir Mahmud “�randa böyük �ng�ll�r tör�d�rs�”, Osmanl� saray�n�n yard�m ed�c�yi v�d olunur, qo�unlar�n s�rh�d yax�nl���nda bunun üçün topland��� bildirilirdi. Lakin S�f�vi dövl�tinin s�rh�dyan� �razisinin sakinl�ri B�kir a�an� �ah saray�na getm�y� buraxmad�lar v� o, geri qay�tma�a m�cbur oldu [32, 46-47].

1722-ci ilin oktyabr�nda S�f�vi saray�na gönd�rilmi� diplomatik kuryerl�rd�n biri – �hm�d a�a �stanbula qay�td�. V�zir onun S�f�vi �razil�rind� siyasi ��rait haqq�nda m�lumat�n� dinl�dikd�n sonra bu vaxt Belqradda olan �.Neplyuyevi öz yan�na ça��rtd�r�b Rusiya çar�n� h�yata keçirdiyi h�rbi �m�liyyatlarla Osmanl� imperiyas�n�n m�nafeyin� z�r�r vurmaqda ittiham etdi [32, 35].

S.Bige yaz�r ki, bu dövrd� S�f�vi dövl�tind� siyasi v�ziyy�t daha da k�skinl��di. 1722-ci il oktyabr�n 23-d� s�kkiz ayl�q mühasir�d�n sonra �fqanlar�n ba�ç�s� Mir Mahmud �sfahan� �l� keçirdi. �ah Sultan Hüseyn Mir Mahmudun xeyrin� hakimiyy�td�n �l ç�kdi. Bel� bir v�ziyy�td� S�f�vi dövl�ti il� uzun müdd�t sülh münasib�tl�rini qoruyub saxlayan Osmanl� imperiyas� yaranm�� v�ziyy�td�n istifad� ed�r�k Q�rbd�ki u�ursuzluqlar�n�n �v�zini ��rqd� ç�xma�a çal��d� [11,106; 19,108].

S�f�vi dövl�tinin z�ifl�m�si v� �fqanlar�n z�rb�l�ri alt�nda süqut etm�si Osmanl� v� Rusiya dövl�tl�rinin S�f�vi torpaqlar�na müdaxil�sin� s�b�b oldu [43,78].

1722-ci ilin sonlar�na do�ru Osmanl� dövl�tinin C�nubi Qafqaza qo�un ç�xarmaq niyy�ti xeyli gücl�ndi. Yaln�z I Pyotrun D�rb�ndd�n H��tarxana, oradan da Moskvaya qay�tmas� Osmanl� saray�n� bir q�d�r sakitl��dirdi v� bölg�d�ki g�rginlik nisb�t�n s�ngidi. Bununla bel�, 1722-ci ilin sonlar�nda �irvan Osmanl� sultan�n�n himay�si alt�na al�nd� v� Hac� Davud Kr�m xan� s�viyy�sind� s�lahiyy�tl�r� malik oldu. �irvan�n Osmanl� himay�sin� al�nmas�ndan sonra sultan saray� Rusiyaya öz s�firini gönd�rdi. Sultan t�l�b edirdi ki, Rusiya sülhün t�r�fdar�d�rsa onda g�r�k qo�unlar�n� Da��standan ç�xars�n, orada ucaltd��� qalalar� uçursun v� niyy�tind�n �l ç�ksin [Bax: 35, 63-66; 42, 109]. Rusiyan�n cavab�nda Osmanl� dövl�ti il� sülhün davam etm�sinin vacibliyin� toxunulur v� eyni zamanda S�f�vi dövl�tinin Rusiya il� Osmanl� dövl�ti aras�nda bölü�dürülm�si t�klif olunurdu. Lakin iki dövl�t aras�nda m�sl�h�tl��m�l�r v� müzaki-r�l�r zaman� Osmanl� dövl�ti öz mövqeyind� israrl� ola bilm�di. Çünki �sfahan �fqanlar t�r�find�n i��al edils� d�, S�f�vi dövl�ti �razisind� t�khakimiyy�tlilik t�min edilm�di. Mahmud �sfahanda taxta oturdu�u halda, II T�hmasib d� özünü ölk�nin �imal�nda �ah elan etdi. S�f�vi �razil�rinin bölü�dürülm�si üstünd� Rusiya il� Osmanl� dövl�ti aras�nda müzakir�l�r fasil�l�rl� 1723-cü il boyu davam etdi [42, 109-110]. 1723-cü ild� Osmanl�-Rusiya dan���qlar�n�n davam etdiyi dövrd� II �ah T�hmasib Rzaqulu Mirz� adl� elçisini �stanbula gönd�rdi v� sultandan yard�m ist�di. Lakin Osmanl� sultan� bu xahi�i cavabs�z qoyaraq Rusiya il� müzakir�l�ri davam etdirm�y� üstünlük verdi [42, 110].

Türkiy� tarixçil�rinin q�na�tin� gör�, Rusiyan�n X�z�rsahili vilay�tl�rd�ki u�urlar�na diqq�tsiz qala bilm�y�n Osmanl� sultan� müzakir� masas� arxas�nda �ld� ed� bilm�diyini silah gücün� �ld� etm�k ist�yirdi. Buna gör� d�, 1723-cü ilin yaz�nda öz

Page 227: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

227

ordusunu C�nubi Qafqaza gönd�rdi. Osmanl� �eyxülislam� Abdullah �f�ndinin verdiyi f�tvaya uy�un olaraq Osmanl� ordusunun üç istiqam�td� h�rbi yürü�ü ba�land�. �rzurum valisi �brahim pa�a yan�nda Diyarb�kr valisi Arifi �hm�d pa�a il� Qars b�yl�rb�yi �shaq pa�a v� ��binqarahisar mut�s�rrifi �brahim pa�a olmaqla Tiflis üz�rin� yürü�� ba�lad�. �yul ay�nda �brahim pa�a Tiflis� daxil olaraq orada Osmanl� qarnizonunu yerl��dirdi [46, 177; 4, 18]. Osmanl� ordusunun C�nubi Qafqazda h�rbi �m�liyyatlara ba�lamas� Osmanl�-Rusiya münasib�tl�rini xeyli g�rginl��dirdi.

1723-cü il iyulun sonlar�nda Bak�n�n ruslar t�r�find�n �l� keçirilm�si Osmanl� hakim dair�l�rinin q�z�bin� s�b�b oldu. Osmanl� hökum�ti Az�rbaycan torpaqlar�n� �l� keçirm�k üçün maksimum qüvv� s�rf ed�r�k ilk z�rb�ni G�nc�y� yön�ltdi. Osmanl� ordusu G�nc�ni tutmaqla art�q Osmanl� himay�sini q�bul etmi� Hac� Davudun qüvv�l�ri il� birl��m�y� çal���rd�. 1723-cü ilin oktyabr�nda �rzurumlu �brahim pa�an�n komandan-l��� alt�nda Osmanl� ordusunun G�nc� üz�rin� yürü�ü ba�land�. Osmanl� ordusunun ön d�st�l�ri ��h�r� daxil olsa da, m��lubiyy�t� u�rad� [32, 52]. Osmanl� ordusu bu u�ursuz-luqdan sonra geri ç�kilm�k m�cburiyy�tind� qald�. M.Aktep�nin fikrinc�, �brahim pa�a 1723-cü il oktyabr�n 10-da G�nc�ni �l� keçirmi�di. Lakin ba� komandanl�qdan azad edildiyini öyr�n�r�k Osmanl� ordusunu buraxaraq Tiflis� geri döndü [4, 23].

�.H.Dani�m�nd yaz�r ki, Sultan döyü�süz t�slim olan Tiflisd� 132 gün l�ngidiyin� v� ruslara Bak�n� �l� keçirm�k imkan� verdiyin� gör� �brahim pa�aya q�z�bl�nmi�di [15, 13-14]. �.H.Uzunçar��l�n�n fikrinc�, �rzurum valisi v� s�r�sg�r Silahdar �brahim pa�an�n l�ng h�r�k�t etm�si, tamahkarl��� v� �irvan hakimi Davud xana yard�m etm�y�r�k Bak�-n�n ruslar t�r�find�n tutulmas�na ��rait yaradaraq dövl�tin nüfuzuna a��r z�rb� vurdu�una gör� s�r�sg�r v�zif�sind�n azad edildi v� yerin� Arifi �hm�d pa�a t�yin edildi [46, 178].

Bu dövrd� II �ah T�hmasib köm�k almaq üçün Osmanl� imperiyas�na müraci�t etm�li oldu. Türkiy� tarixçil�rinin q�na�tin� gör�, II �ah T�hmasibin Osmanl� dövl�ti il� münasib�tl�ri nizama salmaq üçün 1723-cü ilin mart�nda gönd�rdiyi ilk elçisi B�rxudar xan �stanbula gönd�rilm�y�r�k önc� ��hrizor v� �rzurumda saxlan�ld�, 1723-cü ilin noyabr�nda is� �r�vana Arifi �hm�d pa�an�n yan�na qaytar�ld�. H�min ilin oktyabr�nda �stanbula g�lm�sin� icaz� veril�n Murtuzaqulu xan�n g�tirdiyi m�ktub ciddi qar��lanmad�. O, S�f�vi dövl�tinin dü�mü� oldu�u a��r v�ziyy�t, siyasi u�ursuzluqlarla ba�l� t�cili �stanbuldan geri gönd�rildi. Murtuzaqulu xana aç�qca bildirildi ki, S�f�vi dövl�tinin süqut etdiyi, D�rb�nd, Bak�, Gilan, Mazandaran v� Astrabad art�q rus çar�n�n, �sfahan Mah-mudun, Q�nd�har is� Mir Qas�m�n �lin� keçdiyind�n Osmanl� imperiyas� da T�briz v� �r�van �traf�ndak� torpaqlar� n� q�d�r ki, onlar dü�m�n �lind� deyil, tutmaq q�rar�na g�lib. Osmanl� hökum�ti II T�hmasib� bu torpaqlar� Osmanl� imperiyas�na könüllü güz��t� getm�yi t�klif edib, �v�zind� is� �ran�n qalan torpaqlar� üz�rind� onun hakimiyy�tini tan�yaca��n� v�d etdi [2,78; 4,21; 24,320; 46,175 qeyd 3; 9,94; 23,155; 31,927; 32,54-55].

1722-ci ild� S�f�vi miras�n�n bölü�dürülm�si u�runda ba�layan Osmanl�-Rusiya diplomatik dan���qlar� ruslar�n Da��stana hücumu il� ba�l� dayand�r�lsa da, 1723-cü ild� Fransan�n �stanbuldak� s�firi de Bonak�n vasit�çiliyi il� yenid�n davam etdirildi. S.M.Bilgenin fikrinc�, rus elçi �.�.Nepliyuyevl� Ali divanda apar�lan dan���qlar n�tic�sind� S�f�vi miras�n�n bölü�dürülm�si il� ba�l� 1724-cü il iyunun 24-d� �stanbul müqavil�si ba�land�. Osmanl� dövl�ti t�r�fd�n müqavil�ni s�dr�z�m Damad �brahim pa�a il� r�isül-küttab Mehmed �f�ndi v� d�ft�r �mini Hac� Mustafa �f�ndi, Rusiya t�r�find�n

Page 228: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

228

is� �.�.Nepliyuyev imzalad� [12, 184; 47, 522-523]. Alt� madd� v� bir �lav�d�n ibar�t olan müqavil�y� gör�, S�f�vi imperiyas�, o cüml�d�n Az�rbaycan torpaqlar� iki dövl�t aras�nda bölü�dürüldü, Kür çay� s�rh�d elan olundu. Osmanl� dövl�tinin himay�si alt�nda qalan v� Hac� Davudun n�zar�tind� olan �irvan yar�mmüst�qil xanl�q elan edildi. Q�zvind� �ah elan edil�n II T�hmasib� tax-tac� geri almaqda yard�m etm�k ��rti il� Bak� v� D�rb�ndl� yana�� dig�r X�z�rsahili �razil�r – Gilan, Mazandaran v� Astrabad da Rusiyaya verildi. ��rqi Gürcüstan, �irvan, G�nc�, �r�van, Qaraba�, Naxç�van, �raqi-�c�m Osmanl� dövl�tin� çatd� [Bax: 34, 29-37; 46, 193; 47, 523; 12, 184-185].

Göründüyü kimi, ba�lanm�� müqavil�y� gör�, Osmanl� imperiyas� Az�rbaycan�n çox hiss�sin� n�zar�t hüququ �ld� etdi, eyni zamanda Bak�, D�rb�nd v� dig�r X�z�rsahili m�nt�q�l�rin Rusiyaya keçm�sin� raz� oldu. S.M.Bilgenin fikrinc�, �stanbul müqavil�si Rusiya üçün diplomatik q�l�b� idi. Çünki, S�f�vil�r� m�xsus C�nubi Qafqaz v� Q�rbi �ran�n böyük bir hiss�sinin Osmanl�lar t�r�find�n i��al edilm�sin� raz�l�q verilm�si qar��l���nda X�z�r d�nizi sahill�rin� sahib olma�� Osmanl� dövl�tin� q�bul etdirdi [44, 114; 12, 185].

M.Aktep� yaz�r ki, bu müqavil�d�n �n çox z�r�r ç�k�n �übh�siz ki, dan���qlara d�v�t edilm�d�n haqq�nda q�rar veril�n S�f�vil�r v� onu t�msil ed�n II T�hmasib idi. Ölk�si �fqanlar, osmanl�lar v� ruslar t�r�find�n bölü�dürülmü�, ona yaln�z X�z�r d�ni-zinin c�nubunda Tehran, Q�zvin, R��t, Z�ncan v� Qum ��h�rl�ri qalm��d�. Buna gör� d� Fransan�n vasit�çiliyi il� Osmanl� v� Rusiya dövl�tl�ri aras�nda imzalanm�� müqavil�y� haql� olaraq etiraz etdi v� �stanbul müqavil�sini tan�mad���n� bildirdi [4, 32-33].

�stanbul müqavil�si il� S�f�vi dövl�tinin �imal-q�rb hiss�sini ilhaq etm�y� Rusiyan�n raz�l���n� alan Osmanl� hökum�ti müqavil�nin ��rtl�rini h�yata keçirm�y� giri�di. Da��lmaqda olan S�f�vi dövl�ti hücuma keçmi� Osmanl� qo�unlar�na müqavim�t göst�rm�k iqtidar�nda deyildi [32,65].

�stanbul dan���qlar�n�n sonlar�na yax�n Osmanl� ordusu Az�rbaycana v� da��d�lm�� S�f�vi dövl�tinin dig�r bölg�l�rind� hücum �m�liyyatlar�n� yenid�n geni�l�ndirdi. S.M.Bilge yaz�r ki, 1724-cü ilin aprelind� Van s�r�sg�ri Abdulla pa�a 60 min n�f�rlik ordu il� Vandan Az�rbaycan�n iç�ril�rin� yürü� etdi. May ay�nda ��rq c�bh�si s�r�sg�ri Arifi �hm�d pa�a 60 minlik ordu il� Tiflisd�n �r�vana do�ru h�r�k�t etdi. �yunun ortalar�nda Osmanl� ordusu Arpaçay vadisin� yeti�ib burada mövqe tutdu. �yunun 17-d� �stanbuldan g�l�n Silah�or Kemani Mustafa A�a �r�van�n bir an önc� f�th edilm�si v� f�th edildiyi t�qdird� erm�ni ortodoks kils�sinin m�rk�zi “Üçmü�dzin kils�sin� girilm�m�si v� talan edilm�m�si” il� ba�l� III Sultan �hm�din f�rman�n� Arifi �hm�d pa�aya t�qdim etdi [12, 185-186].

�traf mahallar�n b�yl�ri, ba�da katolikos olmaqla Üçmü�dzin ke�i�l�ri v� �r�van qalas�n�n bayraqdar� M�h�mm�d Zaman b�y Osmanl� ordugah�na g�lib t�slim oldular. Lakin buna baxmayaraq, �r�van�n mühasir�si üç ay davam etdi. �r�van hakimi �liqulu xan�n r�hb�rlik etdiyi qala müdafi�çil�ri t�slim olmaqdan imtina etdil�r. �yunun 24-d� mühasir�y� al�nan �r�van qalas� sentyabr�n 28-� kimi müqavim�t göst�rdi. Yaln�z oktyabr�n 7-d� Osmanl� �sg�rl�ri iç qalaya daxil ola bildil�r. Qala müdafi�çil�ri on min n�f�r itki verdil�r, 15 min n�f�r� yax�n qad�n v� u�aq �sir al�nd� [Bax: 4, 47; 46, 178; 12, 185; 32, 65-66]. Türkiy� tarixçil�rinin q�na�tin� gör�, �r�van�n f�th olunmas� Osmanl� dövl�tini raz� sald�, bu x�b�rd�n m�mnun olan III Sultan �hm�d Arifi �hm�d pa�aya

Page 229: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

229

gönd�rdiyi x�tti-hümayunda ona mükafat olaraq 15 min kuru� h�diyy� gönd�rdi v� onu Diyarb�krl� yana��, �r�van b�yl�rb�yi t�yin etdi [46, 178; 48, 248; 12, 186].

�.H.Uzunçar��l�n�n fikrinc�, Osmanl� hökum�ti T�brizin tutulmas�na böyük �h�miyy�t verirdi. 1724-cü ilin yay�nda Köprülü Abdulla pa�an�n r�hb�rliyi alt�nda Osmanl� ordusu Salmas, Xoy, Çors, Tasuc v� M�r�ndi �l� keçir�r�k T�briz üz�rin� h�r�k�t etdi [46, 179]. Osmanl� ordusu �orsu adl� yerd� T�briz hakimi Alay-qoçunun ba�ç�l��� alt�nda t�brizlil�rl� ilk döyü�� girdi. Lakin t�brizlil�r dü�m�nin 25 minlik ordusu qar��s�nda duru� g�tirm�y�r�k, döyü�d� 10 min �sg�r itirdikd�n sonra ��h�r� do�ru geri ç�kildil�r [17, 30-31; 19, 113]. S�f�vi qo�ununu t�qib ed�n Osmanl� ordusu tezlikl� T�briz� yax�nla�araq avqust ay�nda onu mühasir�y� ald�. T�briz sakinl�rinin sona q�d�r mübariz� aparmaq q�tiyy�ti, mühasir�y� ciddi haz�rl�q görm�si öz müsb�t n�tic�sini verdi. �.H.Dani�m�nd yaz�r ki, 1724-cü ilin avqustun 31-d� T�brizin Osmanl� qo�unlar� t�r�find�n ilk mühasir�si u�ursuz oldu [15, 15]. �.H.Uzunçar��l�n�n fikrinc�, q�� daha erk�n g�ldiyi üçün Abdulla pa�a mühasir�ni dayand�raraq Tasuca ç�kilm�k m�cburiy-y�tind� qald�. Onun bu add�m� Osmanl� sultan� t�r�find�n xo� qar��lanmad�, Ba�dad valisi v� H�m�dan s�r�sg�rin� gönd�ril�n hökml�rd� Abdulla pa�aya köm�k etm�l�ri �mr edildi [46, 179-180].

Q���n ba�lanmas� il� Osmanl� komandanl��� S�f�vil�r dövl�tinin �razisind� hücum �m�liyyatlar�n� t�xir� sald�. Osmanl�lar mövsümi fasil�d�n istifad� ed�r�k s�ralar� seyr�lmi� olan ordunu yenid�n komplektl��dirilm�y� ba�lad�lar. Bel�likl�, 1724-cü il kampaniyas� �rzind� ciddi t�l�fata baxmayaraq, Osmanl� imperiyas� nisb�t�n kiçik �razini tutma�a müv�ff�q oldu. �ld� olunan m�lumata gör�, Osmanl� dövl�ti Xoy, H�madan, �r�van v� T�briz yax�nl���nda 40 min n�f�r döyü�çü itirdi [32, 69].

1725-ci ilin fevral�nda �r�vandak� qo�unlar T�briz istiqam�tind� ir�lil�m�y� ba�lad�. Osmanl� ordusu ciddi müqavim�td�n sonra Xoyu �l� keçirs� d�, �ahbaz xan�n r�hb�rliyi alt�nda daxili qalan�n müdafi�çil�ri may�n 1-n� kimi müqavim�t göst�rdi. Xoyu v� ard�n-ca da M�r�ndi �l� keçir�n Abdulla pa�a iyulun ortalar�nda T�briz ��h�rin� yax�nla�d�. T�brizin müdafi�sin� r�hb�rlik ed�n Abdulla xan Osmanl�larla döyü�d� m��lub olaraq geri ç�kildi. �yulun 17-d� Osmanl� qo�unlar� T�brizi mühasir�y� ald�lar. S.M.Bilgenin fikrinc�, Köprülü Abdulla pa�a 1725-ci il avqustun 3-d� T�brizi �l� keçirdi [12, 186].

T�brizin al�nmas� �stanbulda bayram edildi. H�rbi xidm�tl�rin� gör� mükafat olaraq Rakkan�n idar�si Abdulla pa�aya tap��r�ld�. T�brizin �l� keçirilm�si il� eyni vaxtda Arifi �hm�d pa�an�n ordusu Luristan �yal�tini �l� keçirdi [12, 186; 32, 71].

Mazandarana s���nmaq m�cburiyy�tind� qalan II �ah T�hmasib T�brizin v� �traf�n�n tutulmas�n� e�id�nd�n sonra Osmanl� s�rk�rd�si Abdulla pa�aya m�ktub yazd�. S�f�vi xa-n�dan�n�n varisi S�f�vi �razisind� v�ziyy�tin daha da pisl��m�sind� osmanl�lar� q�nay�r v� bildirirdi ki, onlar �fqanlar�n hücumundan istifad� edib öz niyy�tl�rini h�yata keçiribl�r. S�f�vi �ah� bildirirdi ki, osmanl�lar müharib�ni dayand�rsalar, �fqanlara qar�� mübariz� aparmaqda ona yard�m ets�l�r mü�yy�n �razi güz��tl�rin� bax�la bil�r. Lakin osmanl�lar bu t�klif� çox ehtiyatla yana�d�lar. Çünki Osmanl� saray� h�m II T�hmasibl�, h�m d� Mahmu-dun �v�zin� taxta ç�xm�� ��r�fl� münasib�tl�rin bir d�f�lik korlanmas�n� ist�mirdi. Osman-l� saray� müsb�t cavab verilm�diyi halda, II T�hmasibin Rusiyaya yax�nla�aca��ndan ehtiyat edirdi. Buna gör� Osmanl� sultan� Rusiya t�r�fini x�b�rdar etm�kl� II T�hmasibin yan�na öz s�firini gönd�rdi. Lakin apar�lan müzakir�l�r bir n�tic� verm�di [42, 112-113].

Page 230: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

230

�.Külbilg�nin fikrinc�, 1725-ci il aprelin sonunda II �ah T�hmasib ��r�f �aha qar�� mübariz�d� Osmanl� sultan�ndan yard�m almaq m�qs�di il� öz elçisini �rzuruma gönd�rdi. Osmanl� saray� S�f�vi elçisinin g�li�i il� ba�l� �stanbula m�lumat ver�n G�nc� v� �irvan s�r�sg�ri v�zir Mustafa pa�aya bildirdi ki, �g�r elçi vacib m�lumatla g�libs� �stanbula yola sal�ns�n, �ks halda geri qaytar�ls�n. S�f�vi elçisinin g�tirdiyi t�klifl�r b�y�nilm�diyi üçün geri qaytar�ld� [23, 190].

1725-ci ild� Osmanl� ordusunun hücumlar�n�n dig�r daha mühüm strateji obyekti G�nc� ��h�ri idi. Sultan hökum�ti G�nc�nin �l� keçirilm�si üçün �rzurum b�yl�rb�yi Sar� Mustafa pa�an�n komandanl��� alt�nda ordu gönd�rdi. Sar� Mustafa pa�an�n ordusu Kr�m xan�n�n o�lu v� qarda��n�n G�nc�y� yax�nla�an qo�unlar� il� möhk�ml�ndirildi [32, 71]. �ki ayl�q mühasir�d�n sonra sentyabr�n 6-da Sar� Mustafa pa�an�n qo�unlar� G�nc�ni �l� keçirdi. H�min il dekabr�n sonlar�nda 1724-cü il �stanbul müqavil�sin� gör� S�f�vil�r� qalmal� olan �rd�bil tutuldu. T�briz hakimi Abdulla pa�a 1726-c� ilin �vv�ll�rind� general Leva�ova m�ktubunda yaz�rd� ki, �rd�bili onlar II T�hmasibin özünü osmanl�lar�n dü�m�ni kimi aparmas�na cavab olaraq �l� keçirmi�l�r [32, 73].

Bel�likl�, 1723-1725-ci ill�rd� Osmanl� imperiyas� Luristan da� silsil�l�rind�n �r�vana, G�nc� v� Mu�an düzün� q�d�r �razini i��al etdi. M.�r�ndilin fikrinc�, Osmanl�-lar keçmi� S�f�vi imperiyas�n�n 300 min km2 �razisini �l� keçirdil�r [18, 115; 32, 928].

U.Kurtaran yaz�r ki, 1723-cü ild�n 1730-cu il� q�d�r müharib�d� üstünlüy� nail olan Osmanl� dövl�ti üçün h�r �ey yolunda gedirdi. H�tta, S�f�vi �ah�n�n sülh dan���qlar� üçün gönd�rdiyi elçil�ri bel� q�bul edilm�di [22, 182].

�.H.Uzunçar��l�n�n fikrinc�, ��r�f �ahdan �sfahan� azad etm�y� çal��an II �ah T�hmasib Osmanl� dövl�ti il� bar���q imzalamaq niyy�tind� oldu�unu, osmanl�lar�n i��al etdikl�ri �razil�r� t�cavüz etm�m�k ��rti il� üç illik bir sazi� ba�lamaq t�klifini T�briz s�r�sg�ri Köprülü Abdulla pa�a vasit�sil� Osmanl� hökum�tin� bildirdi [46, 186-187]. �.Külbilg� yaz�r ki, �stanbula g�l�n II �ah T�hmasibin elçisi Osmanl� dövl�tinin n�zar�tind� olan S�f�vi torpaqlar�n�n sultan�n hakimiyy�ti alt�nda qalaca�� ��rti il� üç illik at��k�sin �ld� olunmas�na çal��d�. S�f�vi elçisi �ah T�hmasibin atas� �ah Sultan Hüseyn dövründ� oldu�u kimi Osmanl� dövl�ti il� sülh müqavil�si ba�lama�a haz�r oldu�unu bildirdi. Osmanl� saray� bu t�klif qar��s�nda �l� keçiril�n S�f�vi �razil�rinin Osmanl� dövl�tind� qalmas� ��rti il� II �ah T�hmasibin �ahl���n�n t�sdiq edilm�si il� ba�l� müqavil� ba�lama�a raz�l�q verdi. Bu m�qs�dl� ruznam�çi Mustafa �f�ndi may ay�nda T�briz� gönd�rildi [23, 191].

Osmanl� hökum�tinin bird�n-bir� II �ah T�hmasib� ciddi maraq göst�rm�si s�b�bsiz deyildi. Bel� ki, ��r�f �ah�n Osmanl� dövl�tin� meydan oxumas� v� müharib�y� haz�rla�-mas� III Sultan �hm�di II T�hmasibl� ittifaqda ona qar�� mübariz� aparma�a sövq etdi. H�r halda II T�hmasib ��r�f �aha m��lub olaraq Mazandarana ç�kils� d�, yax�n günl�rd� onun nec� add�m ataca�� b�lli deyildi. Buna gör� d� II T�hmasibl� �laq�l�rin tamamil� k�silm�si diplomatik bax�mdan uy�un görülm�di. Osmanl� saray� üçün kimin S�f�vi �ah� olaca�� ön�mli deyildi. Osmanl� dövl�ti �ld� etdiyi torpaqlar� t�sdiq etm�y� haz�r olan ��xsi �ah kimi q�bul etm�y� haz�r idi [23, 191]. 1726-c� ilin iyun ay�nda II T�hmasibin nümay�nd�si il� dan���qlar aparmaq üçün T�briz� g�l�n Mustafa �f�ndinin, iyul ay�nda is� Raq�b �f�ndinin apard��� dan���qlar bir n�tic� verm�di [23, 192].

Page 231: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

231

Buna gör� d�, Osmanl� hökum�ti ��r�fl� sülh dan���qlar�na ba�lad�. 1727-ci ilin iyulunda H�m�dan qaz�s� Abdullah �f�ndi il� ��r�f �ah�n elçisi Molla Nüsr�t aras�nda ba�lanan dan���qlar oktyabr�n 3-d� 12 madd�lik H�m�dan müqavil�sinin ba�lanmas� il� ba�a çatd� [46, 186; 31, 929; 32, 79]. T.T.Mustafazad� yaz�r ki, müqavil�y� gör�, Osmanl� imperiyas� Sultaniyy�, �bh�r, Tarom, Z�ncan ��h�rl�rini �fqanlara güz��td� getm�y� v� onlar�n �lind�n ald��� toplar� qaytarma�a borclu idi [31, 929; 32, 79]. Lakin �.H.Uzunçar��l� yaz�r ki, sülh� gör� �fqanlar �l� keçirdikl�ri toplarla yana��, z�bt etdikl�ri Sultaniyy�, �bh�r, Tarom, Z�ncan ��h�rl�rini Osmanl� dövl�tin� geri qaytarma�a raz� oldular [46, 186]. Eyni zamanda, ��r�f �ah S�f�vi dövl�tin� daxil olan C�nubi Qafqaz �razil�ri (X�z�ryan� �razil�r istisna olmaqla) üz�rind�, h�mçinin T�briz, H�m�dan v� Kirman�ah üz�rind� Osmanl� imperiyas�n�n hakimiyy�tini tan�y�rd� [31, 929; 32, 79].

Bu zaman II �ah T�hmasibin hakimiyy�ti alt�nda yaln�z Mazandaran vilay�ti qalm��d�. Burada da onun hakimiyy�ti möhk�m deyildi. Astrabad hakimi F�th�li xan Qacar �ah�n mövqeyinin z�if olmas�ndan yararlanaraq onu t�sir alt�na alm��d�. 1726-c� ild� o, öz hakimiyy�tini qon�u �razil�r� yaymaq üçün II �ah T�hmasibl� Xorasana yürü� etdi. Bu zaman burada hakimiyy�t u�runda M�lik Mahmud Sistani il� �f�ar tayfas�ndan olan Nadir aras�nda mübariz� gedirdi. R�qibinin üstün oldu�unu bil�n Nadir F�th�li xan Qacar�n t�sirind�n xilas olmaq ist�y�n II �ah T�hmasibl� birl��di. M��h�d� yürü� zaman� F�th�li xan Qacar M�lik Mahmudla gizli ittifaqa girdiyi n�z�r� al�naraq q�tl edildi [31, 929]. �ah ordusunun ba� komandan� t�yin edil�n Nadir xan T�hmasibqulu xan ad�n� q�bul etdi. Az sonra M�lik Mahmud m��lub edildi v� M��h�d azad edildi, ard�nca da Herat tutuldu [46, 197].

�.Külbilg� yaz�r ki, 1726-1728-ci ill�rd� II �ah T�hmasib Nadirl� birlikd� Xorasan u�runda �fqanlara qar�� mübariz� apard��� üçün Osmanl� dövl�ti il� h�r hans� diplomatik �laq� saxlamad�. Lakin Nadir Xorasanda öz mövqeyini möhk�ml�ndir�r�k ��r�f �aha qar�� mübariz�y� ba�layan zaman �sas diqq�t yenid�n Osmanl� i��al� alt�nda olan torpaqlara yön�ldildi. Bu andan etibar�n II �ah T�hmasib Osmanl� dövl�tin� elçil�r gönd�rm�y� ba�lad� [23, 208]. 1728-ci ilin iyulunda II �ah T�hmasibin elçisi V�li M�h�mm�d xan Beydili T�briz� g�ldi. Bu haqda m�lumat �stanbula bildirildiyind�n, Osmanl� sultan� elçinin Vana gönd�rilm�sini v� hans� t�klifl� g�ldiyinin öyr�nilm�sini t�l�b etdi. S�f�vi elçisi il� görü�m�k üçün maliyy� m�muru Süleyman �f�ndi T�briz� gönd�rildi. Lakin sentyabrda sultan elçinin Vana deyil, G�nc�y�, v�zir Mustafa pa�an�n yan�na gönd�rilm�si v� oradan da �stanbula yola sal�nmas� haqda göst�ri� verdi. Mustafa pa�a elçinin hans� t�klifl�rl� g�ldiyini öyr�n�r�k �stanbula çatd�rd��� üçün onun paytaxta getm�sin� lüzum qalmad�. 1729-cu ilin yanvar�nda elçinin �rzuruma gönd�rilm�sin� q�rar verildi [23, 208-209].

�.Külbilg�nin fikrinc�, Osmanl� dövl�ti �ld� etdiyi u�urlar� ��r�f �aha q�bul etdirdiyi üçün II �ah T�hmasibin elçisin� xüsusi �h�miyy�t verm�di. Lakin Nadirin ��r�f �aha qar�� mübariz�y� ba�lamas� x�b�ri al�nd�qdan sonra Osmanl� sultan� fikrini d�yi��r�k S�f�vi elçisinin �stanbula gönd�rilm�sin� göst�ri� verdi. Noyabr ay�nda �stanbula çatan V�li M�h�mm�d xan Beydili �ah�n m�ktubunu sultana t�qdim etdi. II �ah T�hmasib m�ktubda S�f�vi taxt-tac�nda oturdu�unu, tezlikl� �fqanlarla m�s�l�ni h�ll ed�c�yini v� �vv�ll�r oldu�u kimi Osmanl� dövl�ti il� dost münasib�td� olma�� arzulad���n� bildirirdi. Nadir xan is� gönd�rdiyi m�ktubunda Osmanl� sultan�n� günahlan-

Page 232: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

232

d�raraq bildirirdi ki, �g�r Osmanl� dövl�ti �fqanlar� müdafi� ed�r�k onlara üz verm�s�ydi, onlar bu q�d�r az��nla�mazd� [23, 209].

1729-cu il sentyabr�n 29-da Nadir Mehmandust� ��r�f �ah� m��lub ed�r�k Dam�ana g�lmi� v� oktyabr�n �vv�ll�rind� öz elçisini Osmanl� saray�na gönd�rdi. Elçi Az�rbaycan torpaqlar�n�n qaytar�lmas�n� sultandan t�l�b ed�c�kdi. Lakin o, T�brizd� öldüyü üçün t�l�bl�r �stanbula çatd�r�lmad� [23, 210; 42, 163]. �.Külbilg�nin fikrinc�, Osmanl� sultan� ��r�f �ahla H�m�dan müqavil�sini ba�layaraq f�th etdiyi �razil�rin toxunulmazl���na t�minat ald��� üçün II �ah T�hmasibin v� Nadirin f�aliyy�ti il� heç maraqlanmad�. Buna gör� d�, 1727-ci ild� imzalanm�� H�m�dan müqavil�sind�n 1729-cu il� kimi davam ed�n hadis�l�r� ciddi maraq göst�rm�di. II �ah T�hmasibin gönd�rdiyi elçil�r v� m�ktublar Osmanl� saray�n� sanki yuxudan ay�ltd� [23, 210].

Y.Öztuna yaz�r ki, S�f�vil�ri müdafi� etm�k b�han�si il� s�hn�y� ç�xan v� T�hmasibqulu xan ad�n� alan Nadir xan �f�ar – türk dünyas�n�n yeti�dirdiyi sonuncu cahangir tezlikl� �fqanlar�n hökmranl���na son qoydu [37,28]. Nadir xan �iraz yax�nl�-��nda ��r�f �ah�n ordusunu m��lub ed�r�k onu �sfahana qaçma�a vadar etdi. 1729-cu ilin noyabr�nda S�f�vi ordusunun �sfahana yax�nla�d���n� gör�n ��r�f �ah Q�nd�hara qaçma�a m�cbur qald�. O, qaçmaq �r�f�sind� dustaq olan �ah Sultan Hüseyni v� o�lu S�fi Mirz�ni edam etdirdi. Çox keçm�d�n ��r�f �ah yax�n adamlar� t�r�find�n öldürüldü [31, 929-930]. �sfahan�n qap�lar� Nadirin üzün� aç�ld�. O, S�f�vi varisl�rinin gör� bilm�diyi bir i�i gördü v� bu ��h�ri dü�m�n tapda��ndan azad etdi. Sonuncu S�f�vi �ah�n� alçald�c� t�hqirl�r� m�ruz qoyan, S�f�vi xan�dan�n�n ax�r�na ç�xmaq ist�y�n gilzayi �fqanlar� indi özl�ri ox�ar taleni ya�ad�lar. Onlar�n bir neç� il sür�n hakimiyy�ti Nadirin qüdr�ti qar��s�nda parça-parça oldu. Bununla da, Nadir S�f�vi hakimiyy�tini b�rpa etm�kl� fatehlik tarixinin �n yadda qalan s�hif�l�rind�n birini yazd�.

Nadirin �sfahan� almas�ndan iki h�ft� sonra 1729-cu il noyabr�n 29-da II T�hmasib böyük t�nt�n� il� ��h�r� daxil oldu. Onun ad�na xütb� oxundu v� sikk� z�rb olundu. Nadir öz �ll�ri il� onun ba��na tac qoydu. �sfahan azad edildikd�n v� II �ah T�hmasib taxta ç�xd�qdan sonra onun tap��r��� il� Rzaqulu xan �aml� Osmanl� saray�na elçi gönd�rildi [42, 175].

Türkiy� tarixçil�rinin q�na�tin� gör�, 1730-cu il iyunun �vv�ll�rind� II �ah T�hmasibin elçisi Rzaqulu xan �aml� �stanbula g�ldi v� t�mt�raqla qar��land�. O, iyunun 18-d� III Sultan �hm�d t�r�find�n q�bul olundu. Onun t�klifl�ri Osmanl� saray�na b�lli oldu�u üçün �brahim pa�a onunla dan���qlara ba�layaraq II �ah T�hmasibl� müharib�y� ba�lamadan mövcud siyasi anla��lmazl��� h�ll etm�y� çal��d�. Maliyy� çat��mazl��� s�dr-�z�mi S�f�vil�rl� m�s�l�ni dan���qlar yolu il� h�ll etm�y� m�cbur ed�n ba�l�ca s�b�bl�rd�n biri idi. �ld� olunmu� raz�l��a gör�, Kirman�ah, H�m�dan, �rd�lan, Luristan, Huveyz� v� T�briz S�f�vi dövl�tin� qaytar�l�r, Tiflis, �r�van v� Kaxetiya Osmanl� dövl�tind� qal�rd�. Tiflis v� �irvan xanl��� Kr�m xanl��� kimi yar�m müst�qil ��kild� idar� olunacaqd� [1, 25; 46, 201-203; 22, 183; 29, 1459; 23, 216; 9, 128, 129].

�.Külbilg� yaz�r ki, �stanbul ictimaiyy�ti �ld� olunmu� bu raz�l�qdan çox narahat oldu. Buna baxmayaraq, Osmanl� sultan� �ld� olunmu� bar�����n t�sdiq edilm�sini arzulad��� üçün S�f�vi torpaqlar�na qar�tkar yürü�l�r t��kil ed�n Z�ncan v� Sultaniyy� sancaqlar�n�n müt�s�rrifi Teymur pa�aya S�f�vi dövl�ti il� bar�����n �ld� olundu�unu bildir�r�k, bir daha iki dövl�t aras�ndak� bar����� poza bil�c�k h�r�k�td�n ç�kinm�sini �mr etdi [23, 216].

Page 233: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

233

Lakin Osmanl� dövl�tinin atd��� bu add�m bir n�tic� verm�di, S�f�vil�r Osmanl�lar�n yenid�n müharib�y� girm�k ist�m�dikl�rini hiss etdikl�ri üçün �ld� olunmu� raz�l��� t�sdiq etm�yi uzatd�lar v� ard�nca da hücuma keçdil�r. Q�sa müdd�t �rzind� Osmanl� qo�unlar�n�n bir s�ra ��h�rl�ri t�rk etm�k m�cburiyy�tind� qalmas� S�f�vi dövl�tinin c�nub-q�rb s�rh�dl�rinin b�rpa edilm�sini t�min etdi. Bir-birinin ard�nca ��h�rl�rin v� m�nt�q�l�rin azad edilm�si Osmanl� saray�n�n bölg�d� olan qüvv�l�rinin nigaranç�l���n� art�rd�. Nadir 1730-cu il iyulun 7-d� H�m�dan�, iyulun 15-d� is� Kirman�ah� azad etdi. O, Nihav�nd döyü�ünd� �sir al�nan Osman a�an� xüsusi m�ktubla iyulun 12-d� Ba�dad valisi �hm�d pa�an�n yan�na gönd�rdi. O, Nadirin m�ktubunu oxuduqdan sonra Osman pa�an�n ba��n� k�sdirdi. �hm�d pa�an�n q�z�bl�nm�sinin s�b�bl�ri bar�d� m�nb�l�r heç bir m�lumat vermir [23, 219-220].

�.Külbilg� yaz�r ki, Nadir bir h�ml� il� iki h�ft� �rzind� Osmanl� ordusunu bütün �c�m �raq�ndan vurub ç�xard�. Onun �ld� etdiyi q�l�b�l�r h�yata keçirdiyi h�rbi döyü� taktikas� il� ba�l� idi. Nadir H�m�danda olan zaman elçisi Rzaqulu xan �aml�n�n gönd�rdiyi m�lumata gör�, H�m�dan, Kirman�ah, T�briz S�f�vi dövl�tind�, �r�van, G�nc� v� Tiflisin Osmanl� dövl�tind� qalmas� ��rti il� mü�yy�n raz�l�q �ld� olundu. Nadirin �ld� olunan bel� bir raz�l��� q�bul etm�si üçün heç bir �sas yox idi. Çünki, H�m�dan v� Kirman�ah art�q onun �lind� idi v� asanl�qla ala bil�c�yi �r�van, G�nc�, Tiflisi hans�sa raz�la�ma �sas�nda Osmanl� dövl�tin� verm�y�c�kdi [23, 220].

�.H.Uzunçar��l�n�n fikrinc�, �brahim pa�a II �ah T�hmasibin elçisi Rzaqulu xanla görü��r�k Kirman�ahla H�m�dan� II �ah T�hmasib� qaytar�b dig�r �razil�rin Osmanl�larda qalmas� ��rti il� raz�l�q �ld� etdiyi bir dövrd� on minlik qüvv� il� hücuma keç�n Nadir xan F�rahan v� Y�zdicurd ��h�rl�rini geri ald�qdan sonra Köprülü Abdulla pa�an� m��lub ed�r�k H�m�dan� v� Kirman�ah� �l� keçirdiyi üçün �ld� olunmu� raz�l�q pozuldu v� S�f�vi elçisi Rzaqulu xan �aml� 1730-cu ilin iyulunda Limnos adas�na sürgün edildi [46, 198-199].

T�brizi Osmanl� qüvv�l�rind�n azad etm�k üçün H�m�dandan h�r�k�t ed�n Nadir iyulun 17-d� S�n�ndic� g�ldi, ard�nca da Savucbulaq, Urmiya, Mara�a, Dehqarqan S�f�vi qüvv�l�rinin n�zar�tin� keçdi. T�briz üz�rin� yürü� ed�n Nadir Osmanl� qüvv�l�rini m��lub ed�r�k avqustun 12-d� ��h�r� daxil oldu [23, 221; 42, 189].

�.Külbilg�nin fikrinc�, 1730-cu il iyulun sonlar�nda Nadirin H�m�dan� �l� keçirm�si x�b�ri �stanbulda ciddi �ks-s�da yaratd�. Avqustun 3-d� III Sultan �hm�d yürü�� ç�xmaq üçün Üsküdara keçdi. Ordunun böyük t�mt�raqla Üsküdara keçilm�sind� �sas m�qs�d II �ah T�hmasib� sultan�n yürü�� ç�xaca�� x�b�rini çatd�rmaq, onun gözünü qorxudaraq bar����a raz� salmaq idi. Bu m�qs�dl� ordunun Üsküdara keçid tör�nin� Nadirin elçisi Rzaqulu xan �aml�n�n da d�v�t edilm�si v� h�min tarixd� onun II �ah T�hmasib� laz�m� m�lumat� çatd�racaq ��xsin gönd�rilm�si üçün göst�ri�l�r verilm�si �brahim pa�an�n plan�n�n yürü�� ç�xmaq deyil, II �ah T�hmasibi diplomatik bir h�ll� raz� salmaq idi [23, 223].

1731-ci ilin yanvar�nda Osmanl� ordusunun t�rk etdiyi �rd�bil ��h�ri S�f�vil�rin n�zar�tin� keçdi. Türkiy� tarix�ünasl���nda bel� bir fikir mövcuddur ki, Osmanl�lar t�r�find�n i��al edilmi� S�f�vi torpaqlar� guya Nadir� böyük m�bl��d� pula sat�lm��d�r. Türkiy� tarixçisi Y.Öztuna ba� v�zir �brahim pa�an� günahland�raraq yaz�r: “�brahim pa�a torpaqlar� Nadir� sataraq q�z�lba�lardan ald��� rü�v�tl� özün� yeni saraylar tikdirm�k niyy�tind� idi. T�briz b�yl�rb�yi Çavu�ba�� Qara Mustafa pa�a heç bir güll� atmadan

Page 234: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

234

T�brizd�n qaçd�. Bel� bir alçaql�q, m�hz ba� v�zirin m�xfi �mri il� yerin� yetirildi” [37, 30]. �.H.Dani�m�nd is� yaz�r ki, T�briz s�r�sg�ri, hökum�tin m�xfi �mrini yerin� yetir�r�k, özünün 70-80 min döyü�çüsünü taleyin hökmün� buraxd� v� gec� T�brizi t�rk etdi. ��h�r� daxil olan q�z�lba� qo�unlar� minl�rl� Osmanl� döyü�çül�rini v� ��h�rd� olan dinc Osmanl� v�t�nda�lar�n� q�rd�lar [15, 18; 12, 192].

Türkiy� tarixçil�rinin q�na�tin� gör�, 1730-cu il sentyabr�n 14-d� S�f�vi ordusunun T�brizi azad etm�si x�b�ri �stanbulda daxili siyasi v�ziyy�tin k�skinl��m�sin� s�b�b oldu. Yay�lan x�b�rl�r� gör�, s�dr-�z�m �brahim pa�a II �ah T�hmasibl� bar���q ba�lamaq üçün T�brizi güz��t� getmi� v� T�briz mühafizi v�zir Qara Mustafa pa�aya T�brizi Nadir� t�slim etm�si üçün gizli m�ktub gönd�rmi�dir [23, 225]. �stanbulda Patrona X�lilin ba�ç�l��� alt�nda yeniç�ril�rin üsyan� ba�lad��� üçün III Sultan �hm�d Üsküdardan geri qay�tmal� oldu. Üsyan n�tic�sind� ba� v�zir �brahim pa�a öldürüldü v� III �hm�din yerin� hakimiyy�t� qarda�� o�lu I Mahmud (1730-1754) g�tirildi [46, 200-201; 22, 182].

II �ah T�hmasib Sultan I Mahmudu hakimiyy�t� keçm�sind�n be� ay sonra t�brik etm�k üçün elçisi V�li Qulu K�ng�rlini� �stanbula gönd�rdi. O, 1731-ci il fevral�n ay�n�n sonunda �stanbula g�ldi. O, II �ah T�hmasibin yeni t�klifl�rini �stanbulda olan S�f�vi elçil�rin� çatd�rd�. Bir müdd�tdir �stanbulda saxlan�lan II �ah T�hmasibin elçil�ri Rzaqulu xan �aml� v� V�li M�h�mm�d Beydili il� Osmanl� r�smil�ri aras�nda görü�l�r ba�land�. Ancaq yeni elçinin g�tirdiyi t�klifl�r Rzaqulu xanla �vv�ll�r �ld� olunmu� sülh ��rtl�rind�n f�rql�ndiyi üçün mü�yy�n raz�l�q �ld� olunmad�. Ba�dad valisi olan �hm�d pa�a S�f�vil�rl� ba�l� m�s�l�l�rd� mü�yy�n t�crüb�y� malik oldu�u üçün S�f�vi elçil�ri onun yan�na gönd�rildi. Lakin elçil�r Diyarb�kr� yeti�m�d�n önc� II �ah T�hmasibin T�brizd�n �r�van üz�rin� h�r�k�t etm�si bar�d� x�b�r al�nd���ndan Osmanl� hakim dair�l�ri S�f�vi �ah�n�n sülh haqq�nda dan���qlarla yaln�z diqq�ti yay�nd�rmaq v� vaxt qazanmaq ist�diyini dü�ündü. Buna gör� d�, Rzaqulu xan �aml� �stanbula qaytar�laraq Bozacadaya sürgün edildi, V�li M�h�mm�d xan �aml� v� onu mü�ayi�t ed�nl�r h�bs olunaraq Mardin qalas�na sal�nd� [46, 218-219; 22, 183; 23, 229-230].

Osmanl� imperiyas�ndan bütün C�nubi Az�rbaycan� v� S�f�vil�r dövl�tinin dig�r q�rb torpaqlar�n� geri alan Nadir, osmanl�lar�n C�nubi Qafqazdak� dayaq nöqt�l�rind�n biri olan �r�van istiqam�tind� yürü�� haz�rla��rd�. Lakin hadis�l�rin sonrak� gedi�i Osmanl� i��alç�lar�na qar�� u�urlu mübariz� aparma�a imkan verm�di. �fqanlar�n üsyan qald�rmas� x�b�rini e�id�n Nadir, onu yat�rmaq üçün Xorasana getm�y� m�cbur oldu. Mirz� Mehdi xan Astrabadi yaz�r ki, Xorasan üsyan�n� yat�rmaq üçün M��h�d� do�ru h�r�k�t ed�n Nadir Q�zvind� olark�n x�b�r ald� ki, Osmanl� dövl�tinin ba� v�ziri sülh dan���qlar�n�n apar�lmas� üçün M�h�mm�d a�a adl� elçisini onun yan�na gönd�rib. Nadir

� �.H.Uzunçar��l� v� U.Kurtaran II �ah T�hmasibin elçisinin ad�n� V�li M�h�mm�d oldu�unu qeyd edir. Bax: 46, s.200-201; 22, s. 182; Lakin �.Külbilg� yaz�r ki, V�li M�h�mm�d xan Beydili �aml� �stanbula 1729-cu ilin noyabr�nda g�lmi� v� 1731-ci ilin mart�na q�d�r burada qalm��d�r. V�li Qulu K�ng�rli is� �stanbula 1731-ci ilin fevral�nda g�lmi� v� burada olan Rzaqulu xan �aml� v� V�li M�h�mm�d Beydili il� birlikd� 1731-ci il mart�n ortalar�nda �stanbuldan yola dü�mü�dür. H�r iki elçinin ad�n�n V�li olmas�, b�zi mü�llifl�rin onlar� qar��d�rmas�na yol açm��d�r (Bax: 29, s. 1487). H�tta b�zi mü�llifl�r 1731-ci ili fevral�nda I Mahmudun taxta keçm�sini t�brik üçün g�l�n V�li Qulu K�ng�rlini V�li M�h�mm�d Beydili hesab etdiyi üçün (45, s. 244; 46, s. 218), V�li Qulu K�ng�rlini V�li M�h�mm�d xan kimi yazm��lar. Bax: 23, s. 229, qeyd 1270.

Page 235: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

235

elçi gönd�rilm�sin� v� Osmanl� saray�n�n onunla sülh dan���qlar� aparmaq niyy�tin� çox sevindi. Amma onun n� Q�zvind� oturub elçini gözl�m�y�, n� d� geri qay�d�b T�brizd� onunla görü�m�y� vaxt� yox idi. Buna gör� d� göst�ri� verdi ki, Osmanl� elçisi T�briz� daxil olan kimi onu Xorasana gönd�rsinl�r [8, 182; 42, 192-193]. Göründüyü kimi, S�f�vi ordusunun u�urlu h�rbi �m�liyyatlar� Osmanl� sultan�n� sülh dan���qlar�na ba�lama�a vadar etmi�dir.

1731-ci ild� Osmanl� imperiyas�nda daxili siyasi v�ziyy�t mü�yy�n d�r�c�d� sabitl��diyi üçün hökum�t Ba�dad v� Az�rbaycan c�bh�sind� S�f�vil�r� qar�� f�al add�mlar atd�. 1731-ci ilin mart�nda Nadir Xorasan qiyam�n�n yat�r�lmas� il� m���ul oldu�u zaman II T�hmasib öz nüfuzunu qald�rmaqdan ötrü �r�van üz�rin� yürü� etdi. ��h�r mühasir�y� al�nd�. �r�van�n mühafiz�sin� r�hb�rlik ed�n Mustafa pa�a �r�van s�r�sg�ri H�kimo�lu �li pa�aya öz adam�n� gönd�r�r�k “bir neç� gün �rzind� köm�k yeti�m�s� i�-i�d�n keç�c�k, �r�van qalas� �ld�n ged�c�kdir” x�b�rini çatd�rd�. 1731-ci il mart�n 23-d� H�kimo�lu �li pa�a il� Teymur Mehmed pa�an�n r�hb�rliyi alt�nda Osmanl� ordusu �r�vana çatd� v� Üçkils� yax�nl���nda II T�hmasibin qo�ununu m��lub etdi. S�f�vi ordusunun bütün silah-sursat� osmanl�lar�n �lin� keçdi. II T�hmasib Xoy v� Salmas üz�rind�n T�briz� ç�kildi [33, 30-32; 22, 184]. II T�hmasib az sonra H�kimo�lu �li pa�an�n hücum x�b�rini alaraq Q�zvin� ç�kildi. Osmanl� ordusu iyulun 30-da Kirman-�ah�, noyabr�n 15-d� 65 günlük müqavim�td�n sonra Urmiya qalas�n�, dekabr�n 4-d� is� T�brizi yenid�n �l� keçirdi. Bu münasib�tl� �stanbulda üç gün at��f��anl�q keçirildi. T�brizin al�nmas� il� �laq�dar Sultan I Mahmuda f�xri qazi ad� verildi [46, 221; 22, 184; 31, 930-931; 32, 120-121].

U.Kurtaran yaz�r ki, 1731-ci ilin sentyabr�nda Q�zvind� olan II T�hmasibd�n H�m�danda olan �hm�d pa�aya bar���q t�klifi yaz�lm�� m�ktublar g�ldi. Sülh t�klifi q�bul edilm�diyi üçün S�f�vi �ah� 40 min n�f�rlik qo�unla H�m�dana do�ru h�r�k�t etdi. H�m�dandan 6 saatl�q m�saf�d� yerl���n Kurican k�ndi yax�nl���nda ba� ver�n döyü�d� S�f�vi ordusu a��r m��lubiyy�t� u�rad�. II �ah T�hmasib be� yüz n�f�rlik qüvv� il� qaça bildi. Sentyabr�n 18-d� H�m�d�na ir�lil�y�n �hm�d pa�a S�f�vi ordusunun t�rk etdiyi bu bölg�ni n�zar�t alt�na ald� [46, 220; 22, 185]. �hm�d pa�a II T�hmasibi sülh� vadar etm�k üçün Mardin hakimi Sad�q a�an� �sfahan istiqam�tind� gönd�r�r�k qar��s�na ç�xan h�r �eyi talan etdirdi. Kirman�ah v� H�m�danla yana�� azad edilmi� Az�rbaycan torpaqlar�n�n itirilm�si siyasi v�ziyy�ti g�rginl��dirdi. Biab�rç� m��lubiyy�t� düçar olub, hakimiyy�ti tamamil� itirm�k qorxusu il� üzl���n II T�hmasib Osmanl� dövl�ti il� sülh dan���qlar�na ba�lama�a m�cbur qald�. 1731-ci ilin dekabr�nda II T�hmasibin elçil�ri M�h�mm�d Rzaqulu xan Qorçuba��, Mustafa xan Bekdilli v� �ahqulu Becan b�y �hm�d pa�an�n H�m�dan yax�nl���ndak� q�rargah�na g�ldi. Onlar Ba�dad v� Kirman�ah aras�ndak� v� daha sonra Araz çay� boyu x�tti s�rh�d kimi t�sdiq ed�r�k, sülh ba�lama�� t�klif edirdil�r [46, 221; 22, 185; 23, 235, 31, 931; 32, 121].

Kirman�ahda �hm�d pa�a il� M�h�mm�d Rzaqulu xan aras�nda davam ed�n dan���qlarda mü�yy�n raz�l�q �ld� olundu. Raz�l��a gör�, Araz çay� s�rh�d q�bul edildi, �irvan, �r�van, Naxç�van, Da��stan, Kartli v� Kaxetiya kimi müharib�d�n �vv�l S�f�vil�r� aid olan �razil�r Osmanl�larda qald�. T�briz, �rd�bil, Kirman�ah, H�m�dan, Erdelan, Luristan v� Huveyz� �razisi S�f�vil�r� qaytar�ld�. Osmanl� dövl�ti C�nubi Qafqaz� �lind� saxlamaq üçün �ld� olunan üstünlüy� baxmayaraq güz��t� getm�k

Page 236: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

236

m�cburiyy�tind� qald� [28, 23; 12, 192]. �hm�d pa�a Osmanl� hökum�tin� gönd�rdiyi m�lumatda bu ��rtl�ri q�bul etm�yi m�sl�h�t gör�r�k, bildirirdi ki, birincisi, T�briz v� H�m�dan qar�t v� da��nt�ya m�ruz qald���na gör�, heç bir g�lir ver� bilm�z, �ksin�, b�rpa edilm�k üçün xeyli v�sait t�l�b ed�c�kdir, ikincisi, �g�r sülh ba�lanmazsa, Xorasanda üsyanç�lar� m��lub ed�n Nadir xan öz qo�unlar�n� Osmanl� s�rh�din� gönd�r�r v� bu halda müharib� uzana bil�r [31, 931; 32, 121-122; 19, 152].

�.Külbilg�nin fikrinc�, �hm�d pa�an�n sülh ba�lama�a t�l�sm�si s�b�bsiz deyildi. Bel� ki, Xorasanda olan Nadirin dan���qlara müdaxil� etm�si v�ziyy�ti d�yi�� bil�rdi. Buna gör� d�, Nadirin n�z�r-diqq�tini ç�km�m�k üçün onun osmanl�lardan azad etdiyi �razil�r S�f�vi dövl�tin� qaytar�l�r, yaln�z Araz çay�ndan �imaldak� �razil�r Osmanl� dövl�tind� qal�rd�. Araz çay� s�rh�d� çevrilirdi. �übh�siz ki, �hm�d pa�an�n geni� �razil�ri S�f�vi dövl�tin� güz��t� getm�sinin s�b�bl�rind�n biri Nadiri ba�lanm�� sülh� raz� salmaq idi [23, 235].

�hm�d pa�a öz hökum�tinin r�smi raz�l���n� gözl�m�y�r�k, t�klif olunmu� ��rtl�ri q�bul etdi v� 1732-ci il yanvar�n 16-da II T�hmasibin s�firi il� müqavil� ba�lad�. Bu müqavil�nin ��rtl�rin� gör�, Osmanl� imperiyas� H�m�dan, Kirman�ah, �rd�lan, Luristan, Huveyz�, �rd�bil v� T�brizi �aha qaytarma�� öhd�sin� götürürdü. �ah is� G�nc�, Tiflis, Naxç�van, Da��stan v� �irvan�n Osmanl� hakimiyy�tind� qalmas�n� q�bul edirdi [46, 222; 22, 186; 31, 931; 32, 122]. Türkiy� tarixçil�ri yaz�r ki, Az�rbaycanda Araz çay�, �raqda is� D�rn�, Dertenk v� q�dim s�rh�dl�r iki ölk� aras�nda yeni s�rh�d� çevril�c�kdi [48, 4; 5, 160; 36, 349; 46, 222; 22, 186].

�.H.Dani�m�nd yaz�r ki, �hm�d pa�an�n �ranla (S�f�vil�rl� - T.N.) ba�lad��� bu müqavil� n�tic�sind� osmanl�lar�n �lin� bir �ey keçmirdi, �ksin� T�briz, H�m�dan, �rd�lan, Luristan, Kirman�ah, Huzeyf� kimi �l� keçiril�n bir çox �razil�r S�f�vil�r� t�rk edilirdi. Müharib�nin gedi�ind� �ld� olunmu� �ks�r yerl�rin m��lub dü�m�n� t�rk edilm�si, xalq aras�nda böyük naraz�l�q yaratd� [15, 22-23; 22, 186].

R.�abaninin fikrinc�, II �ah T�hmasib Osmanl� dövl�ti il� sülh ba�layaraq Nadirin azad etdiyi bütün �razil�ri itir�r�k �sfahana qay�tm��d� [43, 181]. Lakin ba�lanm�� sülhün ��rtl�rind�n bir daha görünür ki, vaxt� il� Nadir t�r�find�n azad edilmi� �razil�r S�f�vi dövl�tin� qaytar�lm��d�.

Türkiy� tarixçil�rinin q�na�tin� gör�, Osmanl� dövl�ti il� S�f�vil�r aras�nda imzalanan sülh Osmanl� dövl�tini t�min etm�diyi üçün ba� v�zirin d�yi�dirilm�sin� s�b�b oldu [46, 222; 22, 186-187]. Sülh müqavil�si 1723-cü ild�n b�ri Osmanl�lar�n i��al etdiyi bütün �razil�ri geri alma�� dü�ün�n S�f�vil�ri d� raz� salmad� v� sülh ümumi x�yal q�r�ql���na s�b�b oldu [29, 2479; 22, 187].

S.M.Bilge yaz�r ki, sülhün ba�lanmas�na baxmayaraq, bu bölg�d�n gözl�nil�n hücum ehtimal�n� n�z�rd�n qaç�rmayan Osmanl� sultan� 1732-ci ilin mart�n 12-d� H�kimo�lu �li pa�an� s�dr-�z�m t�yin ed�r�k �stanbula ça��rd��� üçün �zz�t �li pa�an� �r�van mühafizi v� Az�rbaycan c�bh�sinin s�r�sg�ri t�yin etdi. Trabzon b�yl�rb�yi �ahin Mehmed pa�a G�nc� mühafizi t�yin edildi [12, 192].

H�qiq�t�n d�, Osmanl� imperiyas� il� S�f�vi dövl�ti aras�nda ba�lanm�� sülh uzun sürm�di. Nadir özünün Herat kampaniyas� zaman� Osmanl� dövl�ti il� ba�lanan a��r sülh ��rtl�ri haqq�nda x�b�r tutdu v� el� Heratda olark�n Osmanl� saray�n�n M��h�dd� olan M�h�mm�d a�a adl� elçisini yan�na ça��rd�. O, imzalanm�� sülh ��rtl�rini il� raz�

Page 237: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

237

olmad���n�, vaxt� il� S�f�vi dövl�ti s�rh�dl�ri daxilind� olan v� haz�rda Osmanl� n�zar�ti alt�na dü�mü� bütün �razil�rin qeyri-��rtsiz geri qaytar�lmas�n� t�l�b etdi. Nadir b�yan etdi ki, Osmanl� saray� ya bu �razil�ri geri qaytarmal�, ya da müharib�y� haz�r olmal�d�r. Bu t�l�bl�r h�m Osmanl� saray�na, h�m d� Ba�dad hakimi �hm�d pa�aya çatd�r�ld� [8, 232; 42, 209-210]. Türkiy� tarixçil�rinin fikrinc�, Xorasandan qay�dan Nadir, �ah hökum�ti il� �hm�d pa�a aras�nda ba�lanm�� müqavil�ni tan�maqdan imtina etdi. O, �hm�d pa�aya II T�hmasibl� imzalad��� sülhü tan�mad���n�, müharib�ni davam etdir�c�yini bildirdi [29, 2479; 5, 160; 22, 187; 23, 237-238].

Nadirin Osmanl� dövl�ti il� imzalanan müqavil�ni tan�mamas�, onun II �ah T�hmasibin irad�sini q�bul etm�m�si dem�k idi. Onun bu müqavil�y� qar�� bar��maz mövqeyi ist�r II �ah T�hmasibi, ist�rs� d� onun �traf�n� d�rin t��vi�� sald�. Bununla da, Nadirl� II �ah T�hmasib aras�ndak� ixtilaf v� naraz�l�q daha da artm�� oldu.

T.T.Mustafazad� yaz�r ki, 1732-ci ilin yay�nda II T�hmasib Osmanl� hakimiyy�t orqanlar�na Nadirin ona tabe olmaqdan imtina etdiyini bildir�r�k, Osmanl� saray�n� bu “i�ti�a� salan�” ümumi s�yl�rl� cilovlama�a ça��r�rd�. Lakin Osmanl� hökum�ti II T�hmasib� inanmay�b hesab etdi ki, �ah Nadirin u�ursuzlu�u t�qdirind� Osmanl� imperiyas� il� sülhü qorumaq üçün ikili oyun apar�r [31, 933; 32, 127].

�.Külbilg�nin fikrinc�, Nadirin bütün s�yl�rin� baxmayaraq, II �ah T�hmasib Osmanl� dövl�ti il� ba�lanm�� sülhü t�sdiq etdi. O, sülhün ��rtl�rini müdafi� etm�k ist�diyini Ba�dad valisi �hm�d pa�aya bildirdi. Osmanl� saray� sülhü qorumaq m�qs�dil� Nadir� etiraz etm�si müqabilind� II �ah T�hmasibi müdafi� etm�k üçün mümkün olan h�r �eyd�n istifad� etm�k arzusunda idi. II �ah T�hmasibl� Osmanl� saray� sülhün ��rtl�rini h�yata keçirm�k üçün qüvv�l�ri birl��dirm�y� çal���rd� [23, 238].

Bu dövrd� S�f�vi dövl�tind� h�rbi-siyasi v�ziyy�t k�skin ��kild� d�yi�di v� Nadirl� II �ah T�hmasib aras�nda hakimiyy�t u�runda mübariz� daha da k�skinl��di. Yaranm�� v�ziyy�td�n istifad� ed�n Nadir 1732-ci il sentyabr�n 2-d� �sfahanda II T�hmasibi h�bs etdi v� onun s�kkiz ayl�q o�lunu III Abbas ad� alt�nda �ah, özünü is� v�kil elan etdi [46, 223; 31, 933; 32, 127].

II �ah T�hmasibi hakimiyy�td�n devirdikd�n sonra Nadir öz mövqeyini möhk�ml�ndirm�k m�qs�dil� Osmanl� imperiyas�na qar�� h�rbi �m�liyyatlar� geni�l�n-dirdi. O, U�urlu xan� G�nc�y� gönd�rdi, özü is� yüz min n�f�rlik ordu il� �raqa t�r�f h�r�k�t etdi. 1732-ci ilin dekabr�nda Nadir Kirman�ah�, ard�nca is� �rbil v� K�rkük ��h�rl�rini azad ed�r�k Ba�dad üçün böyük t�hlük� yaratd�. Osmanl� ordusu ��hrizor v� D�rn� �traf�nda m��lub oldu. 1733-cü il yanvar�n 12-d� Nadir t�r�find�n Ba�dad mühasir�y� al�nd� [5, 160; 37, 349; 46, 223-224; 22, 187; 12, 193]. Ba�dad valisi �hm�d pa�a Nadirin yüz minlik ordusuna qar�� mübariz� apara bilm�y�c�yini bildiyi üçün yard�m g�linc�y� q�d�r vaxt qazanmaq m�qs�di il� Mehmed Rag�p �f�ndini v� Mehmed a�an� dan���qlar aparmaq üçün onun dü��rg�sin� gönd�rdi [28, 23; 22, 188].

Yaranm�� v�ziyy�ti öz hökum�ti il� müzakir� etm�k ist�y�n Osmanl� komandanl��� bar���q t�klifi il� ç�x�� etdi v� 1733-cü ilin fevral�nda Nadirl� �hm�d pa�a aras�nda h�rbi �m�liyyatlar�n müv�qq�ti dayand�r�lmas� haqq�nda bar���q imzaland� [6, 106; 19, 157].

Lakin, Osmanl� imperiyas�n�n döyü�k�n �hval-ruhiyy�d� olan dair�l�ri m��lubiy-y�tl� bar��maq ist�m�y�r�k, revan� t�l�b edirdil�r. Divanda ç�x�� ed�n v�zir h�tta orduya ba�ç�l�q etm�y� haz�r oldu�unu bildirdi. Lakin, ba� s�r�sg�r v�zif�sin� v�zir yox, keçmi�

Page 238: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

238

v�zir �rzurum valisi Topal Osman pa�a t�yin edildi. Onun böyük ordu il� ba�dadl�lar�n yard�m�na g�lm�si v� Samir�y� kimi ir�lil�m�si, Nadiri 12 minlik qüvv�ni Ba�dad�n mühasir�sind� qoyaraq Osmanl� ordusunun hücumunu d�f etm�k üçün h�r�k�t etm�sin� s�b�b oldu. 1733-cü il iyulun 20-d� Ba�daddan iki saatl�q m�saf�sind� olan Duçum adl� yerd� S�f�vi v� Osmanl� ordusu aras�nda doqquz saatdan art�q davam ed�n döyü�d� Nadir m��lub oldu, ordunun bütün döyü� sursat� Osmanl�lar�n �lin� keçdi. Q�rx min� yax�n qüvv� itir�n Nadir yaral� v�ziyy�td� döyü� mövqeyini t�rk etdi. Ba�dad� 6-7 ay �rzind� mühasir�d� saxlayan S�f�vi qo�unlar� da Nadirin m��lubiyy�tini e�itdikd�n sonra geri ç�kilm�y� m�cbur oldular. Bu x�b�r �stanbulda böyük sevincl� qar��land� [46, 224; 22, 188; 12, 193; 23, 251; 19, 158].

Öz m��lubiyy�ti il� bar��mayan Nadir, Osmanl� ordusuna z�rb� vurmaq üçün �lveri�li m�qam gözl�yirdi. Oktyabr ay�nda Mosul yax�nl���nda onun ordusu Mehmed pa�an�n r�hb�rliyi alt�nda Osmanl� ordusuna növb�ti d�f� m��lub olmas�na baxmayaraq, Osmanl� ordusunun t�rxis olunmas�ndan istifad� ed�r�k 1733-cü il noyabr�n 9-da K�rkükd�n bir q�d�r aral�, Leylan adl� yerd� Osmanl� ordusunu m��lub etdi v� Topal Osman pa�a öldürüldü. Döyü�d�n sonra Nadir K�rkük, D�rn� v� ��hrizoru �l� keçirdi. Bu q�l�b�d�n sonra Osmanl� dövl�tinin sülh ist�y�c�yini v� �imali �randa Osmanl� i��al� alt�nda qalan �razil�rin döyü�süz azad edil�c�yini dü�ünürdü. Lakin Sultan I Mahmud �imali �randa böyük h�rbi u�urlar qazanan H�kimo�lu �li pa�an� �ran c�bh�sin� ba� komandan t�yin ed�r�k müharib�ni davam etdirm�y� q�rar verdi [22, 189; 23, 257].

1733-cü il dekabr�n 4-d� Nadir ordusunun yenid�n Ba�dad� mühasir�y� ald��� üçün ç�x�lmaz v�ziyy�t� dü��n �hm�d pa�a öz elçil�rini dekabr�n 7-d� onun yan�na gönd�rdi v� Q�sri-�irin müqavil�sind� n�z�rd� tutulan s�rh�dl�r� uy�un olaraq sülh ba�lamaq t�klifini �stanbula gönd�rdiyini bildirdi. Bu t�klif Nadir t�r�find�n raz�l�qla qar��land�. Çünki M�h�mm�d xan B�lucun qiyam�n�n �hat� dair�si geni�l�ndiyi bir vaxtda Nadir uzun müdd�t Ba�dad �traf�nda l�ngim�k ist�mirdi. Buna gör�, o, d�rhal dan���qlara ba�lad� v� dekabr�n 9-da sülh ba�lanmas� üçün ilkin raz�l�q �ld� edildi v� protokol imzaland�. Ba�lanm�� protokola gör�, Osmanl� saray� son on il �rzind� �l� keçirdiyi torpaqlar� geri qaytarmal� v� 1639-cu ild� Osmanl� dövl�ti il� S�f�vi dövl�ti aras�nda imzalanm�� müqavil�d� göst�ril�n s�rh�d x�tti b�rpa edilm�li idi. �kincisi, döyü�l�rin gedi�ind� �sir götürülmü� döyü�çül�r v� �l� keçirilmi� artilleriya geri qaytar�lmal� idi. N�hay�t üçüncüsü, Osmanl� n�zar�ti alt�nda olan �razil�rd�ki müq�dd�s yerl�ri ziyar�t� ged�n iranl�lara mü�yy�n güz��tl�r edilm�li idi [26, 92; 23, 260; 42, 251].

�hm�d pa�a söz verdi ki, raz�la�ma �stanbula gönd�ril�c�k v� iki ay �rzind� Osmanl� sultan� t�r�find�n imzalanacaqd�r. O, eyni zamanda Qafqazdak� Osmanl� pa�alar�na m�ktub gönd�rdi, onlara Nadirl� �ld� edilmi� raz�la�ma haqq�nda m�lumat verdi v� onlardan t�l�b etdi ki, G�nc�, �irvan, �r�van v� Tiflis Osmanl� qo�unlar� t�r�find�n t�rk edilsin. H�min vilay�tl�r Nadirin ixtiyar�na verilsin [26, 92; 42, 251].

Türkiy� tarixçil�ri t�sdiq edir ki, 1733-cü il dekabr�n 4-d� Nadir yenid�n Ba�dad� mühasir�y� ald��� zaman �hm�d pa�aya elçi gönd�r�r�k �r�van, G�nc�, �irvan, Tiflis v� Kaxetiya �yal�tl�rinin verilm�sini ist�di. O, t�klifl�rini Leylan döyü�ünd� �sir al�nan K�rkük qaz�s� �bdülk�rim �f�ndi vasit�sil� �stanbula gönd�r�r�k Osmanl� hökum�tin� d� bildirdi. Ba�dad� qoruya bil�c�yin� �min olmayan �hm�d pa�a r�d cavab� verm�d�n,

Page 239: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

239

t�klifi hökum�t� çatd�raca��n� bildirdi v� Nadird�n yetmi�-s�ks�n gün vaxt ist�di [27, s�n�d 21; 46, 227; 22, 189; 12,195].

�.Külbilgin yaz�r ki, 1734-cü il fevral�n �vv�ll�rind� Osmanl� saray� �hm�d pa�aya Nadirl� dan���qlarda �irvan, G�nc�, Tiflis v� Kaxetiyan�n Osmanl� dövl�tind� qalmas� üçün s�y göst�rm�sini bildirdi. �hm�d pa�a Osmanl� sultan�n�n direktivl�rini gözl�m�d�n Osmanl� ordusunun n�zar�ti alt�nda olan S�f�vi torpaqlar�n�n tamamil� bo�ald�lmas� il� ba�l� protokol imzalad�. O, h�tta, �r�van, G�nc� v� Tiflis mühafizl�rin� �ll�rind� tutduqlar� �razil�ri bo�altmaq bar�d� �mrl�r gönd�rdi [23, 261].

Nadir Ba�dad �traf�n� t�rk etm�zd�n �vv�l Osmanl� s�dr-�z�min� K�rkük döyü�ünd� �sir al�nan ordu qaz�s� �bdülk�rim �f�ndi vasit�sil� m�ktub gönd�rdi. O, çox güman ki, �ld� edilmi� raz�la�man�n s�dr-�z�m t�r�find�n tezlikl� imzalanmas�na nail olmaq ist�yirdi. M�ktubda Nadir türk oldu�unu v� Osmanl� türkl�ri il� eyni kök� malik olmas�n� da xat�rlad�r v� m�hz buna gör� d�, sülh� raz� oldu�unu bildirirdi. Amma ist�r Osmanl� saray�, ist�rs� d� �hm�d pa�a � �ld� olunmu� raz�la�man�n t�sdiqin� t�r�fdar deyildi. Yaranm�� v�ziyy�td� Ba�dad�n mühasir�d�n xilas edilm�si namin� �hm�d pa�a raz�la�ma söhb�tini ortaya atd� v� niyy�tin� d� nail oldu. Osmanl� saray� �hm�d pa�an� v�zif�sind�n azad etdi. Onun G�nc�, �irvan, �r�van v� Tiflis pa�alar�na gönd�rmi� oldu�u �mri d� l��v edildi. Bununla bel�, Ba�dad �traf�nda �ld� edilmi� raz�la�man�n imza edilm�y�c�yi bar�d� Nadir� konkret x�b�r verilm�di. Onun diqq�tini Osmanl� qüvv�l�ri il� döyü�l�rd�n ç�kindirm�k üçün bildirildi ki, Osmanl� saray� raz�la�ma üz�rind� i�l�yir [26, 93; 42, 251-252].

Türkiy� tarixçil�ri etiraf edir ki, Nadirin t�klifinin Osmanl� hökum�ti t�r�find�n q�bul edilm�diyi s�rh�d valil�rin� v� �ran s�r�sg�ri Abdulla pa�aya bildirildi. Nadirin sultana, ba� v�zir H�kimo�lu �li pa�aya v� �eyxülislama gönd�rildiyi m�ktublar da bir n�tic� verm�di. M�ktubda özünün türk oldu�una v� iki t�r�f aras�ndak� qohumluq münasib�tl�rin� toxunan Nadir, K�rkük döyü�ünd� �sir ald��� ordu qaz�s� �rzincanl� �bdülk�rim �f�ndi vasit�sil� sülh t�klif etdi. Onun t�klifi s�dr-�z�m t�r�find�n uy�un görüldü. S�dr-�z�m v� �eyxülislam t�r�find�n ona cavab m�ktubu yaz�ld� [22, 190].

Mirz� Mehdi xan Astrabadi yaz�r ki, 1734-cü ilin yaz�nda Nadir �sfahanda olan zaman Qazi �bdülk�rim �f�ndi Osmanl� saray�n�n s�dr-�z�mind�n Nadir� m�ktub g�tirdi. M�ktubda sülh dan���qlar�n�n davam etdirilm�si t�klif olunurdu. S�dr-�z�m x�b�r verirdi ki, müharib� v� sülh il� ba�l� dan���qlar�n apar�lmas� Diyarb�krd� m�nzil-q�rargah� olan Köprülü Abdullah pa�aya h�val� edilmi�dir. Nadir� t�klif olunurdu ki, o da öz nümay�nd�l�rini Diyarb�kr� gönd�rsin v� orada dan���qlar ba�lans�n [8, 296; 23, 261-262; 42, 256].

�.Külbilg�nin fikrinc�, 1734-cü il aprelin 29-da Nadir �sfahana g�l�n zaman Osmanl� sultan�n elçisi Qazi �bdülk�rim �f�ndinin onun g�li�ini gözl�diyini gördü. Elçi sultan�n m�ktubunu ona t�qdim etdi v� bildirdi ki, dan���qlar�n davam etdirilm�si Diyarb�krd� olan s�r�sg�r Köprülü Abdulla pa�aya h�val� olunmu�dur. Nadir may ay�n�n �vv�ll�rind� öz elçisini Qazi �bdülk�rim �f�ndi il� Abdulla pa�an�n yan�na gönd�rdi v� Osmanl� dövl�tinin S�f�vi torpaqlar�ndan tamamil� ç�xmas�n� t�l�b etdi [23, 261-262; 26, 99].

�slind�, Osmanl� saray�n�n m�qs�di dan���qlar� uzatmaq v� vaxt qazanmaq idi. Bunu Nadir d� yax�� ba�a dü�ürdü ki, Osmanl� saray� C�nubi Qafqazdak� �razil�ri bo�altmaq niyy�tind� deyil. Dan���qlar�n uzad�lmas� is� Nadirl� döyü�l�rd� a��r z�rb�

Page 240: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

240

alm�� qo�unlar�n b�rpa edilm�si, onlar�n t�kmill��dirilm�si üçün laz�m idi. Osmanl� ül�malar� s�dr-�z�ml� m�sl�h�tl��dikd�n sonra Qafqazda Rusiyan�n n�zar�ti alt�nda olan �razil�rin qaytar�lmayaca�� vaxta q�d�r Osmanl� n�zar�ti alt�nda olan �razil�rin d� qaytar�lmayaca�� q�rar�na g�ldi [26, 99; 42, 256].

Nadir Diyarb�krd� Osmanl� nümay�nd�si il� apar�lan dan���qlarda mühüm n�tic� �ld� edil�c�yin� ümid b�sl�m�diyi üçün dövl�t i�l�rini �sfahanda nizama sald�qdan sonra Az�rbaycana v� Qafqaza do�ru yürü�� ba�lamaq haqq�nda �mr verdi. M.Süleymanov Mirz� Mehdi xan Asrtabadinin verdiyi m�lumata �saslanaraq yaz�r ki, knyaz S.Qolits�n�n öz dövl�ti ad�ndan Osmanl� dövl�tin� qar�� müharib�y� ba�layaca�� t�qdird� köm�k göst�rm�k v�dl�ri verm�si v� ya Bak� il� D�rb�ndin t�hvil verilm�sinin Osmanl� qüvv�l�rinin C�nubi Qafqazdan qovulmas� il� ba�lamas� Nadiri sülh dan���qlar�n�n n�tic�sini gözl�m�d�n yürü�� ba�lama�a sövq etdi [42, 257].

Nadir Osmanl� v� Rusiya elçil�ri il� görü�d�n sonra 1734-cü il iyunun 14-d� Az�rbaycan m�s�l�sini h�ll etm�k üçün �sfahandan H�m�dan istiqam�tind� h�r�k�t etdi. O, H�m�danda olark�n Abdulla pa�aya x�b�r gönd�rdi v� Osmanl� elçil�ri il� Sinn�d� görü�m�y� haz�r oldu�unu bildirdi. Abdulla pa�a bu t�klifi b�y�ndi, Osmanl� sultan� da bu görü�m� t�l�bin� müsb�t cavab verdi [23, 262]. �.Külbilg�nin fikrinc�, nadirin m�qs�di dan���lar aparmaq m�qs�dil� görü�m�k deyil, Osmanl� ordusunun Az�rbaycan istiqam�tind� gec h�r�k�t etm�sin� nail olmaq idi [23, 263].

Osmanl� saray�n�n S�f�vi elçil�ri il� apard��� sülh dan���qlar�n�n daha çox vaxt udulmas�na hesabland��� Nadir� b�lli idi. Mirz� Mehdi xan Astrabadi yaz�r ki, �sfahandan h�r�k�t� ba�lay�b H�m�dan-S�n�ndac-Sayinqala-Mara�a mar�rutu il� �rd�bil� çatandan sonra Nadir� Abdulla pa�an�n m�ktubu çatd�r�ld�. M�ktubda bildirilirdi ki, Arazdan �imalda olan vilay�tl�rin bo�ald�lmas� iki ild�n sonra mümkündür. �ki ild�n sonra Osmanl� saray�na g�l�c�k elçi il� bu bar�d� dan���qlar apar�la bil�rdi [8, 302; 42, 257-258]. Bu bir daha göst�rdi ki, Osmanl� dövl�ti vaxt� il� �hm�d pa�a il� �ld� olunmu� raz�l�q �sas�nda S�f�vi dövl�ti il� sülh ba�lamaq fikrind� deyil.

Bel� bir cavab sözsüz ki, Nadiri qane etmirdi. Buna gör� d�, Osmanl� qüvv�l�rin� qar�� silahl� yürü�ün davam etdirilm�si q�rar�na g�ldi. O, ilkin olaraq Osmanl� himay�sind� olan �irvan xan�na z�rb� vurma�� m�qs�d�uy�un bildi.

S.M.Bilge yaz�r ki, 1734-cü ilin iyununda Sultan I Mahmud Nadir� m�ktub gönd�r�r�k ��rq s�r�sg�ri Köprülü Abdulla pa�an�n sülh müqavil�si imzalama�a s�lahiyy�tli oldu�unu bildirdi. Nadir I Mahmuda gönd�rdiyi m�ktubunda Osmanl� dövl�tinin i��al� alt�nda saxlan�lan �razil�rin geri qaytar�lmas�n�, �irvan v� Da��stan b�yl�rb�yi t�yin olunmu� Surxay xan�n �irvan� t�rk etm�sini t�l�b etdi. Osmanl� dövl�tinin bu t�l�bl�ri r�dd etm�si Nadirin �irvana yürü� etm�sin� s�b�b oldu [12, 196].

Sülh müqavil�sinin ba�lanmas�ndan imtina edilm�si, heç �übh�siz ki, yeniç�ril�rin yeni qiyam t�hlük�si il� �laq�dar idi. ���al edilmi� �razil�rd� geni� torpaq sah�l�ri v� varidat �l� keçir�n yeniç�ril�r öz mülkl�rini itirm�k ist�mirdil�r.

Göründüyü kimi, Nadir Osmanl� imperiyas�n�n i��al etdiyi C�nubi Qafqaz �razil�-rinin S�f�vil�r dövl�tin� qaytar�lmas� üçün bütün imkanlardan istifad� etdi. Lakin, bunun-la ba�l� heç bir n�tic� �ld� etm�y�n Nadir, bu �razil�ri silah gücün� azad etm�k q�rar�na g�ldi. Nadir dü�ünürdü ki, �amax�n�n azad edilm�si Rusiyan� da m�cbur ed� bil�rdi ki, Nadirin qo�unlar�n�n yax�nl�qda olmas�n� hiss edib Bak�n� v� D�rb�ndi t�rk etsin.

Page 241: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

241

1734-cü il avqustun 19-da �rd�bil� g�l�n Nadir Astara hakimi Musa xana tap��rd� ki, �hm�d pa�a il� �ld� edilmi� raz�la�man� Surxay xana gönd�rsin. �irvan hakimi Surxay xan Musa xan�n elçisini çox q�z�bli ��kild� qar��lad� v� onu q�tl� yetirdi. Sonra is� Musa xana x�b�r gönd�rdi ki, m�n �irvan� q�l�nc gücün� �ld� etmi��m, �hm�d pa�an�n v� dig�rl�rinin haqq� yoxdur ki, �irvan� m�nd�n t�l�b etsin [8, 303; 42, 258].

Surxay xan�n bu h�r�k�ti Nadirin �irvana yürü� �mri verm�sin� s�b�b oldu. Türkiy� tarixçil�rinin q�na�tin� gör�, 1734-cü il avqustun 24-d� Nadir ordusu Kürü keçdi, Surxay xan�n Da��stana ç�kilm�sind�n istifad� ed�r�k �amax� �halisinin yard�m� il� avqustun 29-da ��h�ri �l� keçirdi [46, 228; 22, 190; 12, 196; 23, 263]. M.Süleymanovun fikrinc�, q�c�qland�r�c� v� ötk�m cavab� il� Nadir� az qala meydan oxuyan Surxay xan�n Nadirin ad�n� e�id�n kimi �amax�n� t�rk edib da�lara qaçmas� el� d� inand�r�c� görünmür [42, 259]. �amax� �halisi Surxay xan�n yeritdiyi siyas�td�n naraz� oldu�u kimi, Nadirin qo�unlar�n�n ��h�r� burax�lmas�na raz� olmad��� üçün Nadirin ��h�ri da��tmas�na, onun �halisinin A�suya köçürülm�sin� göst�ri� verm�sin� s�b�b oldu. Nadir t�r�find�n �rd�bil hakimi M�h�mm�dqulu xan S�dli �irvana hakim t�yin edildi.

�.Külbilg�nin fikrinc�, Nadirin �amax�n� almas�, Tiflis v� Qars t�r�fl�rin� d� hücum ed�c�yi bar�d� x�b�rl�r �trafa yay�ld��� üçün xalq aras�nda böyük t��vi�� s�b�b oldu, h�tta �rzurum k�nl�rinin �halisi q�rb� do�ru köç etm�y� ba�lad�. Bununla ba�l� �rzurum, Van, G�nc� v� �r�van hakiml�rin� Osmanl� sultan�n x�b�rdarl��� çatd�r�ld� [23, 263].

Nadir �amax�n� ald�qdan bir neç� gün sonra Qaz�qum�qa yürü� etdi. Oktyabr ay�n�n ortalar�nda Surxay xan da�lara qaçd��� üçün bölg� �l� keçiril�r�k qar�t olundu. Nadir oktyabr�n 13-d� Q�b�l�y� g�ldi v� oktyabr�n 22-d� G�nc� üz�rin� h�r�k�t etdi. O, G�nc� hakimi G�nc�li pa�aya m�ktub gönd�rdi v� bildirdi ki, �fqan i��al� zaman� S�f�vi dövl�tinin ç�tin v�ziyy�t� dü�m�sind�n istifad� ed�n Osmanl� dövl�ti 200 ild�n art�qd�r S�f�vi dövl�tin� m�xsus olan Az�rbaycan torpaqlar�n� ba�lanm�� sülh� zidd olaraq i��al etmi�dir. Buna gör� d�, Osmanl� ordusu bu �razil�ri t�rk etm�diyi t�qdird�, o, silah gücün� buna nail olacaqd�r. G�nc�li pa�an�n cavab� müsb�t olmad��� üçün Nadir öz ordusunu G�nc� üz�rin� yeritdi [23, 264-265]. Noyabr�n 3-d� Nadir G�nc� yax�nl���ndak� K�lisa k�ndind� dü��rg� sald�. Nadir �amax�n� azad etdikd�n sonra Rusiya saray�na öz nümay�nd�sini gönd�rib Bak� v� D�rb�ndin azad olunmas�n� t�l�b etmi�di. Rusiya t�r�fi adlar� ç�kil�n ��h�rl�ri azad etm�y� haz�r oldu�unu bildir�r�k, Nadiri Osmanl� dövl�tin� qar�� müharib�y� t�hrik etm�k ist�yirdi.

Az�rbaycan�n q�dim m�d�niyy�t m�rk�zl�rind�n biri olan G�nc�ni azad etm�kl�, Nadir Osmanl� qüvv�l�rinin qafqazdak� mövqel�rin� a��r z�rb� vurmu� olard�. Amma G�nc�nin mühasir�si Nadir üçün növb�ti bir s�na�a çevrildi. Çünki, bu ��h�rin müdafi� qur�ular� G�nc� qalas� daxilind�ki Osmanl� qarnizonuna �sasl� ��kild� qorunma�a imkan verirdi [42, 261].

Nadirin G�nc� qalas�ndak� Osmanl� qarnizonunun dinc yolla qalan� bo�altmaq üçün G�nc�li pa�aya gönd�rdiyi m�ktuba müsb�t cavab verilm�di. O, cavab m�ktubunda bildirdi ki, G�nc�y� Osmanl� sultan�n�n �mri il� g�lmi�l�r. G�nc� qalas�n�n bird�n-bir� Nadir� t�hvil verilm�si Osmanl� saray� t�r�find�n s�daq�tsizlik kimi qiym�tl�ndiril� v� buna gör� ciddi c�zaland�r�la bil�r. Bel� bir cavab Nadiri raz� salmad��� üçün G�nc�

Page 242: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

242

qalas� mühasir�y� al�nd�. Dörd t�r�fd�n qala üz�rin� hücum bir n�tic� verm�di. Bak�dak� rus general� Leva�ov t�r�find�n Nadirin dü��rg�sin� bir istehkamç� rus zabiti, yerli paltar geymi� 4 top�u v� bir neç� a��r top gönd�rils� d�, qalan� �l� keçirm�k mümkün olmad� [23, 265; 30, 568; 42, 268].

Rusiya G�nc� qalas�n�n mühasir�sinin tezlikl� ba�a çatd�r�lmas�n� ist�yirdi. G�nc�nin al�nmas� v� Osmanl� qüvv�l�rinin buradan q�rb� do�ru s�x��d�r�lmas� Rusiyan�n maraqlar�na cavab verirdi. Rusiya �min idi ki, G�nc�nin ard�nca �r�van, Naxç�van v� Tiflis d� Osmanl� qüvv�l�rind�n t�mizl�n�c�kdir. Buna gör� d�, Rusiya G�nc� �traf�nda Nadir� mümkün yard�m da göst�rm�y� çal���rd�.

G�nc� mühasir�si davam etdiyi bir vaxtda Abdulla pa�an�n ordusu Qarsa yax�nla�d�. �.Külbilg� yaz�r ki, G�nc�li pa�a Nadir� gönd�rdiyi m�ktubunda Abdulla pa�an�n G�nc�y� yard�ma g�ldiyi x�b�r verilir, �g�r o, qalib g�l�rs� bütün S�f�vi mülkünün �l� keçiril�c�yin� heç bir mane�nin qalmayaca��, m��lub olaca�� t�qdird� is� onun G�nc�d� qalmas�na h�r hans� bir s�b�bin olmad��� göst�rilirdi [23, 265-266].

M�hz bu dövrd� Abdulla pa�an�n G�nc� qarnizonunun yard�m�na g�lm�si il� ba�l� x�b�rl�rin al�nmas� Rusiyan� �vv�lki iddialardan �l ç�k�r�k Osmanl� qüvv�l�ri C�nubi Qafqazdan ç�xar�lmazdan �vv�l Bak� v� D�rb�ndi t�hvil verm�y� vadar etdi. 1735-ci il mart�n 21-d� Nadirin G�nc� yax�nl���ndak� dü��rg�sind� Rusiya s�firi Qolits�nl� G�nc� müqavil�si imzaland�. Rusiya 1722-ci ild�n sonra X�z�rboyu vilay�tl�rd� �l� keçirdiyi �razil�ri geri qaytard�. Müqavil�nin ba�lanmas�ndan iki h�ft� sonra Bak�, 2 ay sonra is� D�rb�nd t�hvil verilm�li idi. Nadir öz üz�rin� öhd�lik götürürdü ki, Bak� v� D�rb�ndi üçüncü dövl�t� güz��t� getm�y�c�k, Rusiyadan x�b�rsiz Osmanl� dövl�ti il� dan���qlara getm�y�c�kdir [23, 267-268; 42, 269].

1735-ci il may�n 24-d� Nadir Baba xan�n r�hb�rliyi alt�nda d�st�ni mühasir�sini davam etdirm�k üçün G�nc�d� qoyaraq öz qo�unu il� Qarsa do�ru h�r�k�t etdi. Abdulla pa�an� Qars qalas�ndan ç�xardaraq �sasl� döyü�� c�lb etm�k üçün Nadirin gönd�rdiyi m�ktub bir n�tic� verm�di. Buna gör� d� Nadir Qars �traf�ndak� dü��rg�sini y����d�rd� v� �r�vana do�ru h�r�k�t etdi [23, 269; 42, 271]. Abdulla pa�an�n s�rk�rd�l�rind�n Teymur pa�a Nadirin qüvv�l�rini t�qib ets� d�, m��lub olaraq Qarsa qaçma�a m�ruz qald�. Abdulla pa�a Teymur pa�an�n d�st�sinin u�ursuzlu�undan sonra Qars qalas�n� t�rk edib Nadirin arxas�nca getm�k �mrini verdi.

1735-ci il iyunun 19-da �r�van yax�nl���nda ba� ver�n döyü� Nadirin yeni bir tarixi q�l�b�si il� ba�a çatd�. Abdulla pa�a öldürüldü. Osmanl� qüvv�l�rin� a��r z�rb� endirildi v� bu q�l�b� il� �slind� Nadir c�nubi Qafqaz�n n�zar�t alt�na al�nmas�n� t�min etdi. �.Külbilg�nin fikrinc�, Abdulla pa�an�n m��lub olmas� G�nc�, �r�van v� Tiflisd�ki Osmanl� qüvv�l�rinin g�l�c�yini mü�yy�n etmi�dir. Nadir Köprülü Abdulla pa�an�n n��ini Qarsa, Qara Mustafa pa�an�n n��ini is� �r�van qalas�na gönd�rdi. �l� keçiril�n Osmanl� �sirl�ri azad edildi, bir hiss�si �r�van, Tiflis v� G�nc�y� gönd�rildi. Onun m�qs�di, Abdulla pa�an�n yard�m�n� gözl�y�n bu ��h�rl�rin mühafiz�çil�rin� göz da�� verm�kdi [23, 271].

Nadir �r�van, G�nc� v� Tiflis hakiml�rind�n ��h�rl�ri t�hvil verm�yi t�l�b etdi. Onlar bildirdil�r ki, onlar�n icaz�siz ��h�rl�ri t�hvil verm�y� haqlar� çatm�r. Yaranm�� tarixi ��rait is� Omanl� saray�n�n diqq�tin� çatd�r�lm��d�r. Nadir G�nc�li pa�an� G�nc� ��h�rini bo�altma�a vadar etm�k üçün öz ordusunu Qars üz�rin� yeritdi. Qars qalas�n�n

Page 243: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

243

bir ayl�q mühasir�si Osmanl� saray�n� G�nc�. �r�van v� Tiflis qalalar�n� t�hvil verm�y� raz� sald��� üçün Nadir mühasir�ni dayand�rd�. 1735-ci il iyulun 9-da G�nc�, sentyabr�n 17-d� Tiflis v� oktyabr�n 3-d� �r�van Osmanl� qüvv�l�ri t�r�find�n t�rk edildi [28, 24; 23, 273; 12, 198; 42, 277].

Bununla da, Nadirin Osmanl� qüvv�l�ri il� apard��� müharib�nin yeni bir m�rh�l�sin� son qoyuldu. Bu m�rh�l�ni u�urla ba�a vuran Nadir C�nubi Qafqaz� yenid�n n�zar�t alt�na ald�. Osmanl� qüvv�l�ri il� apar�lan döyü�l�rin n�tic�l�ri Nadirin Tiflisd� Osmanl� nümay�nd�l�ri il� imzalad��� anla�mada t�sbit olundu. Nadir öz s�rk�rd�lik istedad� il� ��rqin böyük imperiyalar�ndan olan Osmanl� dövl�tinin qo�unlar�n� geri ç�kilm�y� m�cbur etdi, irad�si v� �zmkarl��� il� fatehlik tarixinin daha bir zirv�sini f�th etdi v� C�nubi Qafqaz�n mütl�q hakimin� çevrildi. O, s�f�vi dövl�tinin s�rh�dl�rini b�rpa etdi, dövl�tin I �ah �smay�l S�f�vi dövründ� malik oldu�u nüfuzu v� qüdr�ti özün� qaytard� v� onu bölg�nin söz sahibin� çevirdi [42, 277-278].

Nadir G�nc�li pa�a vasit�sil� Osmanl� saray�na sülh ba�lamaq üçün müraci�t etdi. Bu zaman Rusiya il� münasib�tl�ri g�rginl���n Osmanl� dövl�tinin bu t�klifi müsb�t qar��lamas�, sultan�n Hac� Hüseyn a�an� sülhün ��rtl�rini öyr�nm�k üçün gönd�rm�si il� n�tic�l�ndi. Nadir öz x�zin�dar� Mirz� M�h�mm�di Ba�dad valisi �hm�d pa�an�n yan�na gönd�r�r�k sülh dan���qlar� aparmaq üçün elçi hey�tinin gönd�rilm�sini bildirdi [28, 24].

�.Külbilg�nin fikrinc�, S�f�vi dövl�ti il� sülh ba�lanmas� üçün Nadirin hüzuruna ged�c�k Osmanl� hey�tin� oktyabr ay�nda G�nc�li pa�a r�hb�r t�yin edildi. Nadir Q�sri-�irin sülhünün ��rtl�rin� uy�un olaraq S�f�vi-osmanl� sülhünün ba�lanmas�n� t�l�b ed�n m�ktubunu Osmanl� ba� v�zirin� bildirdi. Osmanl� saray� Nadirl� imzalanacaq sülhü ç�tinl��dirm�m�k üçün Kr�m xan�n�n ir�li sürdüyü t�klifl�r – S�f�vi-Rusiya sülh müqavil�sinin l��v edilm�si, Rusiyan�n tamamil� Da��standan uzaqla�d�r�lmas� – s�r�sg�r �hm�d pa�an�n etiraz etm�si üzünd�n imtina edildi. Nadirin qar��s�na onu q�z�bl�ndir�c�k t�klifl�rl� ç�xmaq olmazd�. �hm�d pa�a nadir� gönd�rdiyi m�ktubunda iki ölk� aras�nda sülh ba�lamaq arzusunda oldu�unu bildirdi [22, 191; 23, 273].

Osmanl� elçi hey�ti noyabr�n 20-d� G�nc�y�, dekabr�n 15-d� is� B�rd�y� g�ldi. G�nc�li pa�an�n ba�ç�l��� alt�nda Osmanl� elçi hey�tin� 1736-c� il yanvar�n 20-d� nadirin dü��rg�sin� g�lm�y� icaz� verildi v� fevral�n 1-d� onlar Mu�ana g�ldi. Fevral�n 10-da G�nc�li pa�a il� Mirz� M�h�mm�d aras�nda dan���qlar ba�lad�. �ki dövl�t aras�ndak� ixtilaflar�n h�lli m�qs�dil� be� ��rtd�n ibar�t müqavil� müzakir�y� ç�xar�ld�: 1. �ranl�lar özl�rinin �vv�lki �i� m�zh�bind�n �l ç�kirl�r v� sünniliyin yeni qolu olan �mam C�f�r qolunu seçirl�r; 2. K�b�d� islam�n dörd m�zh�binin mehrab� oldu�u üçün t�klif olunurdu ki, �mam C�f�r m�zh�bi üçün d� be�inci mehrab yarad�ls�n v� onlar da M�scidi Haramda namaz q�la bilsinl�r; 3. H�r il M�kk�y� yollanan z�vvarlar üçün H�cc karvanlar�n�n �miri t�yin edilsin v� onun s�lahiyy�tl�ri Misir v� �am karvanlar� �mirl�rinin s�lahiyy�tl�rin� b�rab�r tutulsun; 4. H�r iki t�r�fd� saxlan�lan �sirl�r azad edilsinl�r, onlar�n sat�lmas�na v� al�nmas�na imkan verilm�sin; 5. H�r iki dövl�tin paytaxt�nda nümay�nd�lik t�sis edilsin [46, 231; 28, 25; 22, 192; 23, 275; 26, 123; 32, 142; 42, 308-309].

Lakin G�nc�li pa�a t�klif olunan ��rtl�rin q�bul edilm�sin� s�lahiyy�ti olmad���n�, yaln�z s�rh�d m�s�l�l�ri il� ba�l� m�s�l�l�ri müzakir� etm�y� s�lahiyy�tli oldu�unu bildirdi [28, 25, 22, 192].

Page 244: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

244

T�klif olunan sülh müqavil�si layih�sini Osmanl� saray�na çatd�rmaq üçün �bdülbaqi xan�n r�hb�rliyi alt�nda elçi hey�ti G�nc�li pa�a il� birlikd� mart�n 7-d� Mu�andan �stanbula h�r�k�t etdi. Nadirin gönd�rdiyi elçi hey�tin� Mirz� �bdülqasim Ka�ani v� Mollaba�� �li �kb�r d� daxil idi. Onlar Nadirin taxta ç�xmas� x�b�rini d� sultana çatd�rmal� idil�r [28, 25; 23, 275; 26, 123; 19, 172; 42, 308-309]. Mart ay�n�n 8-d� Mu�an qurultay�nda Nadirin �ah seçilm�si il� S�f�vi dövl�tin� son qoyuldu v� �f�ar dövl�tinin �sas� qoyuldu.

1736-c� il iyulun �vv�ll�rind� Nadirin elçisi �stanbula çatd� v� t�mt�raql� ��kild� q�bul olundu. Nadir �ah�n anla�man�n imzalanmas� üçün ir�li sürdüyü t�klifl�r Osmanl� saray�nda birm�nal� qar��lanmad�. Xüsus�n, onun C�f�ri m�zh�bi il� ba�l� qald�rd��� t�klifl�r Osmanl� ül�malar�n�n ciddi müzakir�sin� s�b�b oldu. Uzun müzakir�l�rd�n sonra q�rar al�nd� ki, Nadir �ah�n ir�li sürdüyü be� t�klifd�n ikisi, y�ni, C�f�ri m�zh�bi v� C�f�ri m�zh�bi üçün K�b�d� mehrab�n aç�lmas� il� ba�l� madd�l�r h�l�lik anla�madan ç�xar�ls�n v� onlar�n müzakir�si g�l�c�kd� davam etdirilsin. Qalan üç madd� is� Osmanl� saray�n�n etiraz�n� do�urmad� v� h�min üç t�klif �sas�nda anla�ma imzalanmas� t�klif olundu. �bdülbaqi xan bu t�klifl�rl� raz�la�d� v� onun Nadir �ahla da raz�la�d�r�lmas�na ehtiyac oldu�unu bildirdi. �mzalanma�a q�bul olunan üç t�klif �slind� Nadir �ah�n t�klifl�ri idi v� onun ist�kl�rini �ks etdirirdi. Bu t�klifl�r �sas�nda q�bul edil�n anla�maya gör�, Osmanl� dövl�ti il� �f�arlar dövl�ti aras�ndak� s�rh�d x�tti 1639-cu ild� Osmanl� v� S�f�vi dövl�tl�ri aras�nda imzalanm�� müqavil�d� t�sbit edilmi� s�rh�d x�tti �sas�nda mü�yy�nl��dirildi [46, 233; 22, 193; 42, 315].

�.H.Uzunçar��l� yaz�r ki, Sultan I Mahmud Nadiri �ran �ah� kimi tan�d�, böyük elçisi Mustafa pa�a vasit�sil� Nadir �aha gönd�rdiyi m�ktubunda iranl� z�vvarlar, s�firlikl�r v� �sirl�rl� ba�l� m�s�l�l�rin h�ll edildiyini, lakin C�f�ri m�zh�bi il� ba�l� K�b�d� mehrab qoyulmas� il� ba�l� m�s�l�nin ��ri�t� uy�un g�lm�diyi üçün ba� v�zir� v� �eyxülislama gönd�ril�n m�ktublarda izah edildiyini bildirdi [46, 234; 22, 195; 12, 199]. 1736-c� il oktyabr�n 17-d� sülh müqavil�si Sultan I Mahmud t�r�find�n t�sdiq edildi.

Bel�likl�, Osmanl� v� S�f�vi dövl�tl�ri aras�nda on üç il davam ed�n müharib�y� son qoyuldu v� iki dövl�t aras�nda Q�sri-�irin sülhü il� mü�yy�n edilmi� s�rh�dl�r t�sdiq edildi. Osmanl� dövl�ti Nadir �ah�n C�f�ri m�zh�bi il� ba�l� t�klifini r�dd ets� d�, �f�ar xan�dan�n�n hakimiyy�tini q�bul etdi.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Abdi Efendi. Abdi tarihi. Sadele�diren Faik Re�at Unat. Ankara, 1999. 2. Aktepe M. Patrona isyan� (1730). �stanbul, 1958. 3. Aktepe M. Dürri Ahmed efendinin �ran Sefareti. //Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, �stanbul, 1967-68, say� 1, s. 56-84. 4. Aktepe M. 1720-1724 Osmanl�-�ran münasebetleri. �Ü Edebiyat Fakultesi Matbaas�, �stanbul, 1970. 5. Aktepe M. Mahmud I. //�slam Ansiklopedisi, c.VII. �stanbul, 1993, s. 158-165. 6. ���� �.!. " ����"����� ��� #$��"�% � &�'&� $� �� #��*�� ��#$�*�� � ���&���}�"� �

$���� $���"� XVIII �. +��#, 1975. 7. �#"�� !.@., >���%" �.{. _�#���� � w����->��� �>���. !., \��� ��'� � �� �"�

�� ��� #��, 1958. 8. Astrabadi Mirz� Mehdi xan. Tarix-e c�hanqo�a-ye Nader-i. Tehran, 1368. 9. Ate� A. Osmanl�-�ran siyasi ili�kileri. (1720-1747). Alt�npost Yay�nlar�, �stanbul, 2012. 10. Aydo�mu�o�lu C. Safevi ça��na ait üç türkce mektub ve degerlendirilmesi. //Ankara Üniversiteti Dil ve

Tarih-Cografya fakultesi Dergisi 53 (2). Ankara, 2013, s.411-420. 11. Bilge S.M. Osmanl� devleti ve Kafkasya. Eren Yay�nç�l�k, �stanbul, 2005. 12. Bilge S.M. Osmanl� ça��nda Kafkasya 1454-1829. (Tarih-Toplum-Ekonomi). �stanbul, 2012.

Page 245: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

245

13. Cevdet Pa�a A. Tarih-i Cevdet. Osmanl� tarihi. �stanbul, 1994. 14. Dada�ova R. S�f�vil�rin son dövrü. Bak�, Nurlan, 2003. 15. Dani�mend �.H. Osmanl� tarihi kronolojisi. IV c. �stanbul, 1956. 16. `}����%" �.�. ��� ��% �� ��% � ��"� �&�"��� (1702-1722). ?����� �. ����"����. %���� �.\.���-

_����%"�. ?��������� � $�� ��� � ����"�~ ��������� {.!.+#"�% ��. +��#, <��, 1989 17. �����"���. . \� ��% ��" 1721-1736 ��. �����": ���� ��'� � �� ��w�, 1939. 18. Erendil M. Tarihte Türk-�ran ili�kileri. Ankara, 1976. 19. �lizad� O. XVIII �srin birinci yar�s�nda Osmanl�-S�f�vi münasib�tl�ri. Bak�: Elm, 2009, 208 s. 20. Karadeniz Y. �ran tarihi (1700-1925). �stanbul, Selenge, 2012. 21. Kru�inski Y.T. Xristian s�yyah�n tarixi. Farscadan t�rcüm� ed�ni v� çapa haz�rlayan� �ahin Fazil. Bak�, 1993. 22. Kurtaran U. Yeni kaynaklar�n �����nda Sultan I. Mahmud dönemi Osmanl�-�ran ili�kileri (1731-1747).

//History Studies, Volume 3/3, 2011, s.177-213. 23. Külbilge �. 18. Yüzy�l�n ilk yar�s�nda Osmanl�-�ran siyasi ili�kileri (1703-1747). Yay�nlanmam�� doktora

tezi. �zmir, 2010. 24. Kütüko�lu B. �ah II T�hmasib. /Makaleler. �stanbul, 1994. 25. _��}��� =._. ^��"�"�� \._��&��� «�$���"�� � ��" � "���� ��}�# � ����"'~ � ���~ �#��

"���%����%» ��� �� �"�� $ �� ��� "���� �������. !., w�#��, 1987. 26. ����� �. w���� >��. ?�������" � �"������� _������ w.@. +��#, 2004. 27. 1734-1735 Osmanl�-�ran sava�� Mühimme Defteri (ramazan 1146-zilhicce 1147). Yay�nlayan Kemal

Erkan. �stanbul, 2011. 28. Minorski V. Nadir. //�slam Ansiklopedisi, cilt 9. MEB, �stanbul, 1988, s. 12-31. 29. Mustafa C., Serto�lu M. Resimli-Harital� Mufassal Osmanl� Tarihi, c. 5, �stanbul 1971. 30. Mustafazade T.T. XVIII. Yüzy�l�n �lk Yar�s�nda Kafkaslarda Osmanl�-Rus �li�kileri. / Osmanl�, c. I.

Ankara, 1999, s.561-569. 31. Mustafazade T.T. Safevi Hanedan�n�n son y�llar�. //Türkler, c.6. Yeni Türkiye Yay�nlar�, Ankara, 2002, s. 925-935 32. Mustafazad� T.T. XVIII yüzillik – XIX yüzilliyin �vv�ll�rind� Osmanl�-Az�rbaycan münasib�tl�ri. Bak�: Elm, 2002. 33. Nevres A. Tarihçe-i Nevres. Haz. Hüseyn Akkaya. �stanbul, 2004. 34. Osmanl� Belgelerinde Karaba�. �stanbul, 2009. 35. Osmanl� devleti ile Azerbaycan türk hanl�klar� aras�ndak� münasebetlere dair ar�iv belgeleri. c.1. Ankara: 1992. 36. Özcan A. Mahmud I. //D�A, c.XXVII, �stanbul, 2000, s. 348-352. 37. Öztuna Y. Ba�lan��c�ndan zaman�m�za kadar Türkiye tarihi. c.11. Hayat Yay�nlar�, Ankara, 1967. 38. ?$� .w. ^">�"�� @���� � ���~ � +#���~ $�� ?� �� =�����. ^?&., 1853. 39. ?���""�� ?� �� I "� =� ��. ?��'� �� ���� +�"���"� � ?����~ � +#���# � 1718-1725

����. !., w�#��, 1986. 40. Savory R.M. Iran under the Safavids. Cambridge, 1980. 41. Serto�lu M. Mufassal Osmanl� tarihi. c.V. �stanbul, 1962. 42. Süleymanov M. Nadir �ah. Tehran, 2010. 43. �abani R. Ef�ariye ve Zendiye döneminde (h. 1135-1210/M.1723-1796) �ran-Osmanl� ili�kileri. //Tarihten

günümüze Türk-�ran Sempozyumu, 16-17 aral�k 2002, Konya. Konya, 2002, s.78-87. 44. To�an Z.V. Azerbaycan. �slam Ansiklopedisi. C. II. �stanbul, 1943, s. 91-118. 45. Unat F.R. Osmanl� Sefirleri ve Sefaretnameleri. Ankara 1987. 46. Uzunçar��l� �.H. Osmanl� tarixi, IV c. I Bölüm, �stanbul, 1988. 47. Uzunçar��l� �.H. XVIII. As�rda Osmanl�-�ran münasebetleri. /Türkler, c.XII, Yeni Türkiye Yay�nlar�,

Ankara, 2002, s. 512-524. 48. Yücel Y., Sevim A. Türkiye tarihi. Osmanl� dönemi (1566-1730). Ankara, 1991.

Tofig Najafli

THE SAFAVI-OTTOMAN RELATIONS IN THE FIRST HALF OF THE EIGHTEENTH CENTURY IN TURKISH HISTORIOGRAPHY

SUMMARY

Key words: Azerbaijan, Shah Tahmasib II, Sultan Ottoman, Safavids.

The weakening of the Safavid Empire’s central government at the beginning of the eighteenth century and the decline of the state had an impact on its international relations. This situation had created

Page 246: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

246

favorable conditions for the implementation of the occupation plans of neighboring states. During this period, of course, in the ruling circles of the Ottoman Empire appeared plans to seize the Safavi lands.

Ottoman sultan that had been keeping normal neighborly relations with Safavis for a long time taking use of the weakening of the Safavi state was going to wreak his anger on the East for failure in the West. Therefore, losing the ability to pursue an active foreign policy in Europe the Ottoman Empire led its sight to the Safavi state.

Turkish historians I.H.Uzuncharshili, Y.Oztuna, S.M.Bilge, M.Aktepe, U.Kurtaran, A.Atesh, I.Kulbilge have investigated the Safavi-Ottoman relations in the first half of the eighteenth century in their works. In the article the open aggression of the Ottoman Empire against the Safavi state, the level of studying of the relations between the two countries during the reign of Shah Sultan Hussein and Tahmasp II in the Turkish historiography were studied and analyzed with the use of sources of the period.

��6�� �����6J�

�#9���-#%�%*�#+�% �����%��? * $%�*�) $�'�*��% XVIII *%+� * ��%&+�) �#�����<�����

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: ���&���}�", ��� �������& II, ����"���� �#� �", ^�������

= "����� XVIII ���� � ��#���� �� ^������� ���&�� *�" ���'"�% ���� ', ��#���� $���}���� $���� #$����. < &� % ��'� � ���� "��� ��"� ���%"�� "� �"�>"~~ $�� ��# ^��������� ���}���. ^���"�� ��#���� �� � �������' �������� ' ��� ������ ��'"�� $��"�. �� �� ��"", � � � "�� �� ������� �� #�*�� $���%��� ��#�� ����"��� ��$���� ��>��� ������ ' �����"�% ^�������.

����"���� �#� �" $ ��$�� �%� "�#��� � $� ��� %"�� ��#���� ���� {�$��� � $� �# ��>�� ��$�"����� ' � � ��""-��$��� ������� $ ��� =� ��. �&��� � ��""-��$��� ������ �����"�% � �� ����&���}�"��� ��#���� � ^�������.

����"-���������� ">�"�% $���� $���"� XVIII ����� ��� &��� � ��������"�% � �#��� \.�.��#"���>���, �.�� #"�, ^.!.+����"�, !.� �$�, �.�#� ���"�, . �>�, \.�~�&����"�.

= $���� ����""� � � '� $������"� � �$�"' ��������"�% $�*���� ��� � �������� ����"��� ��$���� � ">�"�� ^��������� ��#���� ��, ����� ">�"�� � �� ��#���� � � $���� $�����"�� >��� ^#� �" �#���"� � �������&� II � #��*�� �� ��������. \�$�'���"� $����� �"��� � $���� ����" ����"� ��'"�� �"���� ��""�� $����� �"��� � �� ������� �� ��� #��.

Page 247: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

247

$����*�#��?��% ���#������� %���* $'���9 $%��� I �� #%*%��-*�#��>��9 +�*+�@%

����6���� 9�7�����"191 ������" 9����

+J[��"\� �J�"�: @���%, ^����-=� �"�� ������, ?� � I, �"� ��""�� ���}���, $� ��&�� �.

��$�>" �����>�� ^����"#~ ��"#, �������� $���� ��'� � ��>�� �� �����-��� ' ~}"� "�$�����"�� �"�>"�� $�� ���. �#�*�%, ��$�'����>��' ��}��>���% ������"� �� #�*��� � \��"�, ��>��� «$��&�� ' � ���� �#���» "���%����% $� ���%-"��� \��"� ���������� �����"�%, � "� ��� "� �� ���}� ' ��������� $���%��� ��#��.

?���$��"% �� ?� �� I $�� � {�$��"�� ?�����$�� �� �� �� $� �����-� ��� � � �"� �#�*��, �� ��" $����}������� ��$��"���$������� � ��"�-�� ("�����, �� ����), � �����>���% �$��*���� ' "�#~ �������- #��*-�#~ ��"#. ?���������% �" ������ "����, �#�*�% ���% ��&% ��"' ��"� -��"". = ��������, "�$�����""� �#� �"# �"�������� $��� . ^ �'%"�, #��-������', � @���% � �� �% � ����� # ���� ������� �$� ' � ���"� ��%, " "� ���� �~�"��� � ���$� � ���� �}� &� ' ���&� �.

��$�>"�� ���� ��% �������� ����� � `���� �"� ������� "����'� � � ^ ��&#��. =����"�� �����' \&�����-$�>� #��}�� &�%�� ' @���� «��%��""#~ ��"#». ?��&��>�� � �#����� �����' "� ���� !��~��" $���� ��� ��' ����"��� ��$���� ��%���, � ���'"��>�� $����}�"�� �������� ����� "� ������� &#�� ������ ���� '�% �#� �"� ��� $����"� ��% &�%���"�% ��"� ��% @����. � ��" $�$���"������� ����"���% ��$���% ��� #$� ' $� �� @���� ����� �"���� $����- ����. 3 ��" %&�% 1722 �. >�����# ���'-_���~ &�� $���" �����"�� «����� ' ���� ����� �"*��, ���� &� "� &��� ��# �� ��� ����, � ���� ' ��… $� �� ���# �- ���� (�#����� – �� .) ���'�� }�� � &� '�%». ��"�� "������>���% $� ����� ���"� �" ��������� ����*�� � `���� �"� "� "� �� %��'. ?� �� "�� ��� #$�� ���'-_����, ^#���� $� �� ���%"��� � ���% � � �"�, `�#�-&��, ����-��" � ��-^#� �", $�����>��' ��}�# �&�, $������� $������� � �����.

��� ���% ��}"� ' ��}��>���% ��}�#"���"� &� �"��� "� �������, ��� �$�������� ���� ��� �.?. !�����, «?� � ��>�� #� � � �������, ��&���% $��}��-�����""� ��"� � �#�*���». w� $� %}�"�� ���� � �� $���"� 1722 �. � ^ ��&#�� ���$�� ��"%���' ����� ���"�� ��#�� $��}�"�� � $�$�>"� � #$-��"�� �#���� �����, ��"� ���� � ?� �� I � _�#��~ � $�������� � ��#��"���� �� �$�� � & ��#$�*�� � � � ��"� �#������ ������� � .$. ����"��� ��% �� �}�"�% ���� � �� ��������� *���� &��� $#��"� � �� ��� ����� ��: ����"����*�%, �" ����, $��#$, "� �������"�� "���� ������� "� �#�����. ?�� � � ���"���� $���� ��'� ��""�� ��#�� "� �������� ���� $��"� ����� � '

���#�� ��" !������� – �.�.".�_+�w \"� � # �� ���, �������� � � "������ `���� �"���

w�#�"� ��" �� @������� ������� w�#�; @�>��� !#��� – �*., �.�.".`����$�� #"������ � @�������% ������*�%, `���� �"���% @��$#&���

Page 248: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

248

>������ �����"�% "� ������� � $���"�"�� �� "���� ���� ���� �. ^#� �" � �� �~�"�� �������� ��" "� $���� ����� ������ ' ���� ��"�� ���" � � *��'~ $��#$� ��� #������ $������' "� ��~ � �"# ��� "�� $���� ����.

?�~ � ���"�% ���"� $������� � }���""�� ���#�' � ��. = ����� $����� "� $����}�"�% ���"� ����"#��% ����� ��' ���#�� ��-^#� �", $��"%� $���"� � ����"��� ��$���� � ��" %&�� 1722 �. = �����"� �#� �"� "� ��% *��#-���� $���� ��% #��������', � <���#���� �����"�� # ���}��� �% «�� $� -"��, ���&��� � &������ ���� ����� `���� �"� �� ^#� �"�». < �� ��-��"��� ��$���� ��}�" &�� ���"�� ' � �""��� $����"��� ���" �*�� � $���� ' ��, � �#� �"��� $���� ��'� � $���}�� �&��� ' ���� ��% ���-�� � ����������� �����"��, � % � ^ ��&#�� �"��� "�� �"� � ���"���� ��-�� � ��"� � @�����. = �"*� "%&�% 1722 �. ���"���� ��"�� �� $ ��&���� ����� � ��>���% "� ������� ��������� ���� $� �� $������, � $��&�-��"�� ��������� ���� �"#>�� «���'"� $����"�� ���� ���� "�� ��#���%� � #��*��� "��� $��" &� ' "� �}� ».

= $����#~��� "� � �"# ?� � ���"���% ���}�-`�#�, $��"%�>�� �� $���"� � � ����� �� �����"� $���� ��% `���� �"� � �����"�. = ���� � "� ��% ���}�-`�#�� �#� �" $� ���� $���� "�� *��' ����� � ' "��� ���� ��� "� ������� � �� ��"� ' ��������� ����� �� ?�����$������ &��� ��. ?����� ���-}�-`�#�� $� $� ��*�~ ����"��� ��$���� %����% $����� >��� "� $# � �������*�� $��"� ���"� "� �������. =��"���""�� � � ��*���, "� �$�>��� ��>� ' &��}��>#~ ��� �� �������#~ �����# – ����� � ' ������������ � $����-�$������ �����"�% ^��������� ���}���. \ � � � ���� ���"���% $���%��% ���-�#>�� "� &>���' &�� $����, ��%���, � � ��>���% � }���� ��" >��� ����"� ������$ � "��� $���� ��' \��"� !�� !���#� $��"%�� ���"��#~ $� ��*�~.

= �$���� 1723 �. ������� �����' \&�����-$�>� $����}�� ��������# $����- ��'� �# $��" ������� ���� ���%"�% "� �������, �����" � ��# ����"���% ��$���% ����"%�� �� �&� ����������� �����"�% "� �}"� ������� � ��� ' ^����"� �����-��, ���~��% `��&�" . =��%"�� @���� ���$�� ��"%��' &� "� ���#������� ����� � ������. ��"�����"" � $��������� ���"� $���}��� ��""�� $��� ���"�%.

��� � }�����', $����}�"�% ���"�, $���$�����>�� $����"�� ������� � ?�����$������ &��� ��, �� �� ��� ��>� ��'"� $� ������ ��� @����. `�% ��}�"�% ���}"� #��*�� � �}�"�% �������� $���� ��'� � ���" $��"%� �� "�� ����. ? $�����# ?� �� &��� #����"� ���"��"�, ����*��-��""�� "� ^����"� �������. �&��$���� $���"��"#~ ��"�~ "� �������, ?� � $���$���� \.?. w�$�~��# ����� � ' �#� �"���� ��� � �"� � @���� ������- ' ��� �" ����� "� $&���}'� ���$�% ����� �� #$"��� ����� ����.

@������-���"���� $�������, $�����>�� � ���-���#� � 1723 �. � ^ ��&#�� $�� $����"���� �� ���"*��, "� ���� $�}� ��'"�� ���#�' � �. w�� ����% "� $���� ����� ' �}"�� ������� � ��� '~ �����"� �������, ?� � $���>�� � �� ��"�� ��""�� ���� ��%�. = �~"� 1723 �. ���"� ��"%�� ������. ��"�����"" ��������� �����, � &� "� �$#� � ' ���"� "� $&���}'� ���$�%, ��"%�� <"����, @�> � +��#. {� �� @���% � ��� �&��� '�% ������$� �&���'"� #� #$�� ?�����$������ &��� ��, &���% �����" $��' ��% &�'&� � ���"��� � ����"*���.

Page 249: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

249

����� ���"���� ������"�� ��"#���� >������ ��� "�$���� ' � ?� ��&#�� ���� $���� ��� ��% \�����-&���, � ��� $�$���� � ?� �� I � ��" %&�� 1723 �. ?� ��&#������ ����, $���� ���%�>�� @���� «� ���"� �����"�� ���� `��&�" , +��# � ����� � "�� $������~���� � $ ���$�����# ��~ ��}����� ����%�� � ��� ���, ��} �� � $���"*�� _��%"', !��"���" � � ��&��».

?� ��&#������ ���� #����� �� ��"� ' �#� �"��� ����. ���"'~ 1723 �. =�""�� ���� ��% ���"� "� �}"� ������� ��&"�����' � "�� ����. ��-"�����"" ?� � $� ����' ���"� ' "� ��~ � �"# "��� ����� �"���� $����- ����, #&����>��' � ���&� � $��*�� ���� � �""��� ���}�-`�#��. ��"�� � � ��*�% ?� � ����� &�� "�� ���#�' � : ����� �"���� $���� ��� $���}��� ���}��� ' � ���}�-`�#��, � ���%�' ���"� ' �� �� ������. ?$� �� �#� �"� $������ ' ���� � ����""��� � >������ � #*���� "� ����� #�$���.

w� }���% � %���� '�% � ��"# � ���"���, �������� $���� ��'� � ����� ���"� ��>�"�� �"���� �, " $��" ����"%� ��"% �� $��*��, "� #� #$�% #����� �#� �"�. = ����&�� 1723 �. w�$�~�� $����}�� $����� � ' ��""�� ���� ��% � �� $�������, ������ ������� &� � �"�. ����"���� ��"�� �� ��%����, � �#� �" "�����" ��� � $������� ��>' �� ��� ��, ��� "���% �% ��������� ���"��"�, � ��'"�� }� $���"*�� (� ��&�� � !���"����") " &#�� � ���� ' ����. |�� ��% $��*�% ����"��� ��$���� � "����� � �$�"� &�%�"%���' �" ������ ���$������ ��$��� �.

=��% ����#~ $��*�~ $���� ��'� �� ?� ��, \&�����-$�>� $�� �����"� �� -���� � w�$�~���� ������� � �"� ' #� #$� ' @���� $�����$����� $&���}'� � ���%"�% ��� ���� � �#��. = �~"� 1724 �. � ^ ��&#�� &�� $�$���" ��� � ������� ���� ���%"�% "� �������, $���"��>�� �� @����� �����"�%, $��"����}��>�� �� ��"�� &��� �, $�����""�� �� \��"� $ ?� ��&#�����# ����#, � ��}� 2/3 $������� $��� �����"� � ��� ' �����' $ ^��#�#, ��� ��>���% $� $� ��*��� ^#���%. � ?� � $�������� &��>�� ���"���� �����"�% � ���&���}�"� (���� ���&��%), _�#-��� � ���"�� � ��� ' ��$��"�� &��� �� \��"�. = `���� �"� $� ���� ' �#� �"� ����� � �, @# #�, ���#� � ��� ' �����"���� �����'. ��"�� ����~��""�� ���� "� �"%� "�$�%}�""� ' ��}�#"���"� &� �"��� "� �������.

M�h�rr�mov �.A. R�,idov M.R.

I PYOTRUN ��MAL-��RQ� QAFQAZDAKI PALANLARINA XAR�C� DÖVL�TL�R�N QAR�IDURMASI

XÜLAS�

M�qal�d� XVIII �srin birinci q�rin�sind� Rusiya höküm�tinin �imal-��rqi Qafqazdak� planlar�na Osmanl� imperiyas�n�n qar��durma siyas�ti t�hlil edilir. I Pyotrun bölg�d�ki siyas�tinin u�urlar� göst�rilir.

MAHARRAMOV Sh.A. RASH�DOV M.R.

OPPOSITION OF FOREIGN POWERS TO PETER I PLANS IN THE NORTHEAST CAUCASUS

SUMMARY

In article the policy of opposition by the Ottoman Empire to plans of the Russian government in the Northeast Caucasus in the first quarter of the XVIII century is analyzed. Achievements of policy of Peter I in the region are shown.

Page 250: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

250

�R�VAN XANLI/ININ ��/ALI V� ERM�N�L�R�N KÖÇÜRÜLM�S� X�TT-I HÜMAYUNLAR ��I/INDA

F�r�h HÜSEYN192 [email protected]

Açar sözl�r: X�tt-i hümayun b�lg�l�ri, �r�van xanl���, Rus i��al�, erm�nil�rin köçürülm�si. XIX �srin ba�lar�ndan etibar�n Rusiya imperiyas�n�n C�nubi Qafqazda ba�lad���

aç�q i��alç�l�q siyas�ti il� üz-üz� qalan Az�rbaycan xanl�qlar�n�n ba��ms�zl�q u�runda verdikl�ri amans�z mücadil� tariximizin �n ��r�fli s�hif�l�rind�ndir. Otuz il� yax�n davam ed�n qanl�, h�rbi texnika v� canl� qüvv� bax�m�ndan qeyri b�rab�r mübariz�d� Az�rbaycan xanl�qlar� Rus ordusunun v� h�rbi texnikas�n�n gücü qar��s�nda boyun �ym�yib, do�ma torpaqlar� u�runda sava��b ��hid olma�a üstünlük verdil�r.

Bu tarixi epopeyan�n son sava� s�hn�si �r�van xanl��� u�runda c�r�yan etdi. M�lum oldu�u kimi, h�l� birinci Rus-�ran sava��nda rus ordusunun generallar� P.D.Sisianov v� �.V.Gudoviç t�r�find�n müvafiq olaraq 1804-cü ilin yay�nda iki ayl�q mühasir� v� 1808-ci ilin pay�z�nda yen� d� iki ayl�q mühasir�d� �r�van qalas� müdafi�çil�rinin �idd�tli müqavim�ti qar��s�nda rus ordusu u�ursuzluqla geri ç�kilm�k m�cburiyy�tind� qalm��d� [1].

Lakin C�nubi Qafqazda Osmanl� v� �ran dövl�tl�ri il� s�rh�dd� xristian dövl�ti qismind� bir h�rbi daya��n yarad�mas� Rus Çarizminin ekspansionist siyas�tinin �sas qay�sini t��kil etdiyi üçün n�yin bahas�na olursa olsun �r�van xanl���n� z�bt edib bu m�qs�dini realla�d�rmaq niyy�tind� idi. Bu, h�m d� g�l�c�k ekspansiyan�n plasdarm� olacaqd�. �kinci Rus-�ran sava��nda 1827-ci ilin aprel ay�nda �r�van xanl���n�n �razisin� soxularaq Üçkilis�ni i��al ed�n rus ordusunun yeni ba� komandan� general �.F.Paskeviç �r�van xan� v� s�rdar� art�q ixtiyar ça��nda olan “Uluxan” l�q�bli Hüseynqulu xan Qacar�n v� onun qarda�� i�idliyin� gör� “Sar�arslan” ad�n� qazanm�� H�s�n xan�n t��kil etdikl�ri güclü müqavim�tl� rastla�d� [2].

�r�van xanl���n�n q�hr�manl�q mübariz�si tarix�ünasl�qda Rus v� Az�rbaycan qaynaqlar� �sas�nda kifay�t q�d�r i��qland�r�lm��d�r. Bu m�qal�mizd� is� h�min hadis�l�rin b�zi aspektl�rin�, h�mçinin i��al olunmu� �r�van v� Naxç�van xanl�qlar�n�n �razisind� Ordubad da ilhaq olunmaqla Rus hakimiyy�ti alt�na keçdikd�n d�rhal sonra çar�n 21 mart 1828 tarixli f�rman�na �sas�n yarad�lm�� Erm�ni vilay�tin� �dirn� müqavil�sin� gör� Osmanl� dövl�ti �razisind�n erm�nil�rin hans� ��raitd� v� n� kimi t�dbirl�rl� köçürüldükl�rin� Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivinin (BOA) fondlar�nda mühafiz� olunan s�n�dl�r, xüsusil� x�tt-i hümayunlar kimi t�snif olunan b�lg�l�r i����nda n�z�r salma�a çal��acay�q.

Önc� x�tt-i hümayun adlanan b�lg�l�rin q�saca xarakteristikas�n� verm�k m�qs�d�uy�un olard�. T�snifata gör�, x�tt-i hümayun adlanan tarixi s�n�dl�r f�rman, irad�, nam�-i hümayun kimi b�lg�l�rl� b�rab�r Osmanl� sultanlar�na aid s�n�dl�r qrupuna daxil idi. Ümumiyy�tl�, pad�ahlar�n �l yaz�lar�na veril�n isim olub, pad�ahlar�n yaz�l� �mrl�ri anlam�na g�lm�kt�dir [3]. S�dr�z�m v� ya Osmanl� dövl�tinin di��r yüks�k v�zif�li m�murlar� t�r�find�n sultana t�qdim edil�n s�n�d üz�rind� b�zi istisnalar olmaqla sultan�n ��xs�n öz �li il� yazd��� tövsiy�, t�sdiq, t��viq, �mr mahiyy�tli qeydl�rin oldu�u

F�r�h Adil q�z� Hüseyn – t.ü.f.d., AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun böyük elmi i�çisi

Page 251: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

251

s�n�dl�rdir. M�qal�mizin mövzusu olan hadis�l�rl� ba�l� x�tt-i hümayunlara g�linc�, qeyd ed�k ki, bunlar �r�van bölg�sind� v�, ümumiyy�tl�, C�nubi Qafqazda ba� ver�n hadis�l�rl� ba�l� bir qayda olaraq casuslar vasit�sil� �ld� edil�n v� Osmanl� dövl�tinin h�ms�rh�d vilay�tl�rinin hakiml�ri, xüsusil� �rzurum valisi Qalib pa�a t�r�find�n �stanbul saray�na gönd�ril�n m�lumatlard�r. Eyni zamanda �r�van xan� v� s�rdar� Hüseyn xan�n Rus dövl�tin� qar�� birlikd� ç�x�� etm�k t�klifil� Osmanl� saray�na gönd�rdiyi müraci�tl�rdir.

M�s�l�n, bunlar�n birind� Hüseyn xan Osmanl� saray�n�n r�is ül-küttab�na müraci�t ed�r�k Osmanl� dövl�tinin s�rh�d civar�ndak� qala muhafizl�rinin iqtidars�z v� öz ��xsi i�l�ri il� m��gul olub dü�m�n� müqabil�d� bulunacaq halda olmad�qlar�ndan �ikay�t ed�r�k “bel� iqtidars�z kumandanlar t�yin olunduqca Moskofa g�l�b� etm�k imkan� olmayacaq” yazaraq x�b�rdarl�q edirdi [4].

�r�van xanl���n�n i��al� il� ba�l� x�tt-i hümayunlar� n�z�rd�n keçir�rk�n bunlar�n ehtiva etdiyi m�lumat yuxar�da qeyd etdiyimiz m�lum s�b�bl�r� gör� sistematik deyil epizodik xarakter da��mas�na baxmayaraq i��al sür�cinin mü�yy�n aspektl�rini t�hlil etm�y� imkan verir. �lk növb�d� �r�van qalas�n�n müdafi�sind� v� ümumiyy�tl�, i��alç�lara qar�� mübariz�d� �r�van xanlar�n�n dü�ünülmü� ��kild� xüsusi h�rbi taktika t�tbiq etdikl�ri x�tt-i hümayunlardak� m�lumatlarla da t�sdiql�nir. Bel� ki, �r�van xanl���n�n �razisind� olan qalalar, xüsusil� �r�van v� S�rdarabad qalalar� h�r n� q�d�r dü�m�n� müqavim�t göst�rm�k v� uzun müdd�tli mühasir�y� davam g�tirm�k üçün toplarla möhk�ml�ndirilmi�, silah-sürsat, �rzaqla t�min olunmu�dularsa da, s�rdar v� xüsusil� H�s�n xan bu qalalar�n için� s���naraq divarlar� arxas�ndan passiv müdafi� deyil, dü�m�n� qar�� daim h�ml�l�r endirm�kl� sava� aparma�a üstünlük verirdil�r.

Qalalar�n müdafi�sini etibarl� komandirl�r� tap��r�b özl�ri dü�m�ni yormaq v� �ld�n salmaq m�qs�dil� ixtiyarlar�nda olan qüvv� il� rus ordusu il� ara-s�ra döyü�l�r� girib müt�madi z�rb�l�r endirirdil�r. M�s�l�n, Qars muhafizi Osman pa�an�n �rzurum valisi Qalib pa�aya gönd�rdi�i 17 ��vval 1242 (14 may 1827) tarixli qaim�d� “Rusiyalu �sg�rin �r�van qalas�n� mühasir�y� al�b R�vanlu d�run qaladan Rusiyalu xariç qaladan bir-birin� top ataraq müharib� etm�k üzr� olduqlar�ndan” x�b�r verilirk�n qeyd olunur ki, “v� s�rdar d�xi qalada turmayub d�runind� [qalan�n içind�] olan müt�m�d s�rk�rd�l�r� tövsiy� il� ç�xm�� v� birad�ri H�s�n xan il� bilm�’iyy� bir miqdar atlu il� d��ardan bulunmu�dur” [5].

Yen� Osman pa�an�n �rzurum valisi Qalib pa�aya gönd�rdiyi 13 ��vval 1242 (10 may 1827) tarixli qaim�d� “Rusiyalu R�van dair�sin� vürud il� Üçkilisada iqam�t etmi� oldu�u” �snada “�ranlu (�r�vanl�lar n�z�rd� tutulur – F.H.) d�xi R�vanda olan �sg�r il� R�vana v� S�rdarabadda olan �sg�r il� S�rdarabada t�hsin edüb ali hal� durduqlar� v� H�s�n xan d�xi R�van v� S�rdarabada girm�yüb nihay�t 4-5 yüz miqdar� atlu il� gic� v� gündüz d��rada gizüb v� imrar-� vakit itm�k üzr� idügi” qeyd olunur [6].

Qars mühafizinin Qalib pa�aya gönd�rdiyi 29 ��vval 1242 (26 may 1827) tarixli �uqqas�nda, y�ni kiçik t�zk�r�sind� “H�s�n xan�n Qarasu ba��nda ik�n Rusiyaluya t�sadüf edib” döyü�düyünd�n, lakin “bozulub” Hüseyn A�a Zilanl�n�n imar�tin� ç�kilm�sind�n q�saca da olsa b�hs edilir. Eyni zamanda x�b�r verilir ki, dört t�r�fd�n top at��in� tutulan �r�van qalas� 30 min� yax�n Rusiyal� t�r�findn mühasir� edilm�kd�dir [7]. �r�van qalas� müdafi�çil�rinin güclü müqavim�ti il� qar��la�an rus ordusu önc� strateji

Page 252: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

252

�h�miyy�t� malik olan S�rdarabad qalas�n� �l� keçirm�k m�qs�dil� mühasir� etdikd� H�s�n xan qalan�n müdafi�sin� yollanaraq 500-600 süvarisi il� birlikd� qalan�n dü�m�sin� q�d�r mübariz� apar�r. “3-4 yerd� topraqdan d�p�l�r yapm�� v� üz�rl�rin� top tikdirmi�, S�rdarabada top at�rm��, d�runind� olan ��nlik gay�t müzayig�d�” oldu�undan x�b�r verilir [8]. Osman pa�an�n 12 R�biül�vv�l 1243 (3 oktyabr 1827) tarixli �uqqas�nda S�rdarabad qalas�n�n al�nmas�ndan b�hs edil�r�k qeyd olunur ki, Ba�lar qap�s�n�n yerl��diyi t�r�fin z�if oldu�undan x�b�r tutan rus ordusu qalan� 16 topdan �idd�tli at��� tutdu. N�tic�d� bu t�r�fi tamamil� xarab etdikd�n sonra qalaya girm�y� müv�ff�q olduqda H�s�n xan atl� d�st�si il� brlikd� qalan�n qar�� t�r�fd�ki qap�s�ndan ç�xaraq �r�van qalas�n�n müdafi�sin� yolland� [9].

X�tt-i hümayunlardan �xz etdiyimiz bu m�lumatlar rus m�nb�l�ri il� d� t�sdiql�nir. Bel� ki, rus ordusunun artilleriyas� qar��s�nda d�f�l�rl� geri ç�kilm�k m�cburiyy�tind� qalsa da, ruhdan dü�m�y�n, qüvv�l�rini yenid�n toplayaraq, rus m�nb�l�rinin d� etiraf etdiyi kimi öz enerjisi v� h�rbi t�crüb�si il� dü�m�nl�ri bel� heyr�tl�ndir�n H�s�n xan “yorulmadan, usanmadan” [10] h�m daim �laq� saxlad��� qala qarnizonuna m�lumatlar ötürm�kl� ruh yüks�kliyini saxlama�a, h�m d� dü�m�n� q�fil h�ml�l�r endirm�kl� i��alç�lara qar�� mübariz�ni davam etdirm�y� çal���rd�.

���al �snas�nda erm�ni �halisinin ruslarla i�birliyin� gir�r�k, ist�r casusluq etm�kl� dü�m�n� m�lumatlar ötürm�k, ist�rs� d� x�yan�tkar �m�ll�ri il� qalalar�n t�slim olunmas�ndak� m�nfur rollar� m�lum tarixi faktd�r. Bu s�nanm�� metod, K.Beydilinin t�birinc� “içd�n f�th” sad�c� �r�van qalas�n�n i��al�nda deyil, sonrak� Rus-Osmanl� müharib�si �snas�nda t�tbiq olunaraq ��rqi Anadolunun bir çox qalalar�n�n, o cüml�d�n, Qars�n, Ax�sqan�n, �rzurumun ruslar�n �lin� keçm�sind� h�lledici rol oynad� [11].

�r�van xanl���nda da analoji v�ziyy�t mövcud idi. Y�ni do�ma torpaqlar�n müdafi�sind� h�m xarici, h�m d� daxili dü�m�nl� üz-üz� qald�qda m�cburiyy�t qar��s�nda xristian �halisini ruslar�n il�rl�di�i �razil�rd�n qism�n köçürm�k t�dbirini h�yata keçirm�y� c�hd göst�r�n H�s�n xan silahl� qar��durma il� üzl��ir. “R�van�n �hl-i zimm�t r�ay�sind�n bir miqdar xan� d� R�van�n tuzlas� olan Qulp q�ry�sind� olduqlar�ndan H�s�n xan C�f�r xan� bir miqdar atl� il� gönd�rmi� ki, varub m�zkur r�ay� xan�l�rini köçürüb götür�. Xan-� m�rqum q�ry�-yi m�rqum�y� var�nca r�ay�-yi m�rsum� qar�u qoymu�lar v� c�br�n götürm�k murad etmi� is� d�, [erm�nil�r] tüf�ng at�b 3-4 adamlar�n� t�l�f etm�l�ri il� �c�m ç�kilüb gitdikd�n sonra [erm�nil�r] Rusiyaluya adam götürmü�l�r v� Rusiyalu d�xi i�bu çahah��nb� günü n�hr-i Aras� übur [edüb] ve gidüb xan�ha-yi m�rsum�-yi q�ry�-yi m�rqum�d�n qald�rub götür�c�k olduqlar�” bar�d� Qars mühafizi Osman pa�a x�b�r verirdi [12].

�r�van i��al� il� ba�l� x�tt-i hümayunlar aras�nda daha bir maraql� s�n�d diqq�timizi c�lb etdi. Ç�ld�r valisinin Qalib pa�aya gönd�rdiyi 13 R�c�b 1243 (30 yanvar 1828) tarixli qaim�sind� art�q �r�van xanl���n�n i��al�ndan sonra T�brizd� ��hzad� Abbas Mirz� il� Paskeviç aras�nda sülh müzakir�l�ri �snas�nda ortaya ç�xm�� q�tliamdan v� bunun �ks-s�das� il� �r�vanda ba� vermi� üsyandan b�hs edilir. Sülh müzakir�l�ri zaman� Paskeviçin, m�nb�nin dili il� des�k “müqt�za-yi anud v� qürurunu bip�rva turanm�� v�la abal�qlar�na bina�n” y�ni h�dd�n art�q t�k�bbürlü davran��lar�na q�z�bl�n�n �ahzad�nin �trafda olan “Türkan v� sair �sakir� x�fiyy�n” adam gönd�rib “al�`l gafl� m�rsuml�rin

Page 253: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

253

(ruslar�n – F.H.) f�nl�rin� t�sadüf il� ��bxun etm�k v� �hali il� d�xi bi`l-ittifaq” olub h�r�k�t� keç�r�k gec� basq�n� t��kil etm�k bar�d� verdiyi göst�ri�i n�tic�sind� rus ordusunun on be� mind�n çox �sg�ri q�l�nçdan keçirildi. “Baqiyy�tü`s-süyuf” Abbasabada daxil olduqda �r�van qalas�ndan imdadlar�na yeti��n bir miqdar “rus saldanlardan” 500 q�d�rini Paskeviç Abbasabad qalas�nda yerl��dirib, qalanlar� il� T�briz� qay�td�. �halid�n �mniyy�t görm�diyi üçün �sir olaraq h�bs alt�na ald��� “vücuhlardan”, y�ni �yan-��r�fd�n 5-6 n�f�ri �r�van qalas�na gönd�rib orada T�briz qiyam�na cavab olaraq edam etdirdi. H�min s�n�dd� h�mçinin qeyd olunur ki, bu �snada �r�van �silzad�l�rind�n d� bir neç�si h�bs edilmi�di, lakin onlar�n taleyi haqq�nda heç bir m�lumat yoxdur, çünki hal-haz�rda �r�van �halisi bi`l-ittifaq olub bir n�f�rin bel� qaladan ç�xmas�na imkan vermir. Buna s�b�b is�, görünür �r�vanda ba� ver�n i�ti�a�lar idi. Bel� ki, �r�van t�r�find�n g�l�n Ax�shal� dig�r bir casusun g�tirdiyi x�b�r� gör�, bundan 5 gün �vv�l ��h�r �halisinin möt�b�rl�rind�n birinin kiçik q�bah�t üstünd� c�ndal�n, y�ni qara camaat�n qalada sakin olan v�kili t�r�find�n “çubuq alt�nda h�lak etdirm�si”, biz “bu müamil�y� taq�t g�tirm�yüz” dey�n �hali aras�nda naraz�l��a v� “vaf�r gofteguya” s�b�b olmu�du. T��ssüf ki, bu insidentin s�b�bl�ri v� gedi�at� haqq�nda daha t�f�rrüatl� m�lumat �ld� ed� bilm�dik, h�r halda �limizd� olan s�n�dl�r buna imkan vermir. Lakin qeyd olunmal�d�r ki, m�nb�d�n anla��ld��� kimi kifay�t q�d�r �ks-s�da do�uran bu hadis�nin t�siri il� “�hali-yi R�van�n bi`l-ihlas geyr�t üzr� olub s�hn�-yi münq�lib”, y�ni hadis�l�rin dönü�m� s�hn�sin� çevril�c�yi ehtimal edilirdi [13].

�r�van xanl���n�n i��al� �snas�nda müs�lman �halisinin bu �razil�ri t�rk ed�r�k kütl�vi ��kild� �ran v� Osmanl� imperiyas�n�n s�rh�dyan� bölg�l�rin� köç etm�si prosesi ba� verirdi. Bu, sonradan erm�nil�rin bu �razil�r� köçürülm�si il� yana�� bölg�nin demoqrafik v�ziyy�tinin d�yi�m�sin� m�nfi t�sir göst�rmi� mühüm amill�r�d�n biri idi. Müs�lman �halisinin bu torpaqlar� hans� ��raitd� t�rk etdiyin� dair x�tt-i hümayunlarda xeyli sayda faktiki m�lumat �ks olunmaqdad�r.

�rzurum valisi Qalib pa�an�n 23 C�madiül�vv�l 1243 (2 dekabr 1827) tarixind� Osmanl� s�dar�tin� gönd�rmi� oldu�u v� “Qars, B�yazid, Van t�r�fl�rin� f�rar v� d�xal�t ed�n ilat v� xan�l�rind�n” b�hs edildiyi qaim�d� qeyd olunur ki, �r�van�n z�btind�n sonra bunlardan b�zil�rinin geri dönm�y� r��b�tl�ri oldu�u halda, ��ir�t v� �c�m xan�l�rind�n bir qismi geri dönm�kd�n imtina edirl�r. “Kimi müq�dd�m çapullar� (talanlar�, �ar�tl�ri – F.H.) cih�til� Moskovludan ehzara (ehtiyat ed�r�k – F.H.) v� kimisi d�xi Rusiyaluyu q�bul etm�dikl�rin� m�bna gitmiy�r�k, v� [yerl��m�k üçün onlara] Diyarb�kr t�r�fi göst�rildikd� �ita hüluluna bina�n gid�miy�r�k istirhamlar�” n�z�r� al�naraq bir�r m�h�ll�y� yerl��m�l�rin� göz yumulurdu [14].

Rus ordusu �r�van� v� S�rdarabad� mühasir� etdiyi s�rada “R�van mahal� r�ay�sinin �trafa da��lm�� olan xan�l�rind�n bir 300 miqdar �kinci olan �c�m xan�l�ri yerl�rind�n qalx�b Ka��zman d�r�sind�n mürur il� g�lüb Qars�n üst t�r�find� Qarsa 3 saat m�saf�d� Quru d�r� t�’bir olunan mahalda tar�m evl�ri dedikl�ri çad�r� qura�d�r�b övlad v� �yall�rini d�run� v�z` ed�r�k g�lib t�r�f-i acizan�m� hal� ifad� v� canib-i b�nd�gan�md�n s�hab�t (sahib ç�xma – F.H.) istid`a eyl�dikl�rini” Qars mühafizi Osman pa�a Qalib pa�aya x�b�r verirdi [15].

Qalib pa�an�n Osmanl� saray�na gönd�rdiyi bir ba�qa qaim�sind� Qars mühafizi Osman pa�aya istinad�n bildirilirdi ki, �r�van�n mühasir�si zaman� “xaricd� dola�maqda

Page 254: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

254

olan H�s�n xan ��hzad�-yi mü�arünileyhin (��hzad� Abbas Mirz�nin – F.H.) ordusuna var�b Rusiya üz�rin� varma�a �hrar il� l�d�`l-müharib� �vv�l �mrd� Moskoluyu k�sr etmi� ik�n Rusiyalu top at��il� [onu] s�x��d�r�b bozmu� v� ��hzad�-yi mü�arünileyh d�xi bozulub biraz ç�kilmi� v� Rusiyalu ol t�r�fd� bulunan Aras n�hrini mürur etmi�k�n b�`d�`l-h�rb övd�t edib müq�dd�m xarab olan Naxç�vana q�rib ��hzad�-yi mü�arünileyhin yapm�� v� Abbasabad t�miyy� eyl�mi� oldu�u qalan�n müdiri olan xan Balas�ba qala-yi m�zbur�yi top v� mühimmatla Rusiyaluya t�slim” edildikd�n sonra “�hali v� ilati �yal v� övladlar� il� �ks�r�n B�yazid n�vahisin� v� cibal�na v� bir miqdar� Qars s�mtin� qaç�b s���nd�qlar�ndan v� biz müslüman�z �slam t�r�fin� d�xal�t etdik, bizi küffara payimal etm�yin dey�” iltica etmi�dil�r [16].

Osmanl� dövl�ti köçkünl�ri öz himay�si alt�na alaraq yerl��dirm�k m�s�l�sind� ehtiyatla davranmaq m�cburiyy�tind� idi. “�latdan mümkün olanlar�n� iqam� v� mühafiz�” edilm�sind� h�m Rusiya t�r�finin, xüsusil� m�nb�d� qeyd olundu�u kimi “ceneral Paskeviçin imtizac� (y�ni münasib�tinin öyr�nilm�si – F.H.)” [17] h�m d� �ran t�r�finin bu m�s�l�y� dair h�ssasl��� n�z�r� al�n�rd�. Bel� ki, 1821-1823-cü ill�rd� ba� vermi� Osmanl�-�ran sava��n�n �sas s�b�bl�rind�n biri d� m�hz Osmanl�-�ran s�rh�dyan� bölg�l�rd� konar-göç�r ��ir�tl�rin h�r�k�tl�ri idi [18].

Rus ordusunun �r�van qalas�n� mühasir� etdiyi �snada �trafda olan ��ir�tl�rin v� �halinin “�sk�r m�qul�sind�n olanlar� xaricd� olan R�van s�rdar� qar�nda�� H�s�n xan�n yan�nda qal�b, xan�l�rini hüdud ba��na sövq il� biraz� d�xi Qars v� B�yazid t�r�fl�rin� mürur etdikl�rind�”, Osmanl� t�r�fi “�ran dövl�tin� giran g�l�r�k i�tidad-� �eyzin�” s�b�b olmamaq üçün �mr edirdi ki, bunlar�n “içind� �sg�r q�bilind�n var is� zinhar tovqif (tutub saxlama – F.H.) olunmayub, f�q�t övlad v� �yal v� �m�lm�nd�l�rinin d�st-i küffar�y� düçar olmamalar� üçün quraya iskan olunmayaraq �yyam-� sayfda cibal v� s�hrada tovqifl�rin� i�maz” olunsun [19].

M�s�l�n, Qalib pa�an�n s�dar�t� gönd�rmi� oldu�u 25 R�biül�vv�l 1243 (16 oktyabr 1827) tarixli olduqca �trafl� qaim�sind� di��r m�s�l�l�rl� yana�� Zilanl� ��ir�tinin Osmanl� dövl�tinin tabeliyin� q�bul olunmas� müraci�ti d� �ks olunmu�dur. M�lumdur ki, haqlar�nda Osmanl�-�ran 1823 �rzurum müqavil�sind� ��rtl�r ba�land��� Haydaranl� v� Sebki ��ir�tl�rind�n f�rqli olaraq “�ürut daxilind� olmay�b bütün-bütün �ran ��ir�ti” olan Zilanl�lar vaxtil� “Qars t�b��sind�n olub orada müqim idi”, lakin ba�ç�s� Hüseyn a�an�n sabiq Qars mühafizi Xatunzad� Mehmed pa�a il� pozulmas�ndan sonra �r�vana keçmi�dil�r. Rusiya-�ran müharib�si ba� verdikd� Hüseyn a�a o�lu il� �sk�rini H�s�n xan�n yan�nda qoyub özü heyvanat v� mal�yla xan�sini “beh�r s�n� yaylad��� B�yazid hüdud ba��nda vaqe [olan] c�b�ld�n içrüy� n�ql” il� B�yazid müt�s�rrifi B�hlul pa�aya iltica edib “fi`l-�sl Qars t�b��sind�n oldu�unu” dey�r�k yenid�n q�bul olunmas�n� rica etmi�dir. Lakin �ran tabeliyind� olan Zilanl� ��ir�tinin ricas� t�min edildiyi t�qdird� “münazaaya bais olur” dey� r�dd olunduqda, “a�a-yi m�rqum (Hüseyn a�a – F.H.) i�t� �ran i�i savd�, b�n n�r�y� gid�yim, �slamiyy�timl� Rusiyaya tabe mi olay�m. Bundan sonra �ranlu �ski rabtas�na girs� d�xi, b�n �rana gitm�m, �vv�lki gibi dövl�t-i aliyy� b�nd�si olub �öyl� xidm�t id�rim, böyl� id�rim” deyü mümaileyh B�hlul pa�a b�nd�l�rin� niyaz v� m�iyy�tind� Zilanl� v� sair�d�n 4000 miqdar� xan� oldu�undan” x�b�r verib B�yazid� ba�l� ��kr�d, Xamur, Patnus t�r�fl�rini v� ya Qars �yal�tind�n Ka��zman� v� �rzurum �yal�tind�n Pasini q��laq olaraq verilm�sini ist�mi�di [20].

Page 255: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

255

Eyni s�n�dd� �ran s�f�rind�n �vv�l �c�m� getmi� 300 xan� miqdar� Buzçalu ��ir�tinin d� Ç�ld�r t�r�find�n Osmanl�ya keçdiyi x�b�r verilir [21].

X�tt-i hümayunlarda �ks olunmu� bu kimi m�lumatlar�n �h�miyy�ti bölg�d� ba� ver�n demoqrafik prosesl�rin ümumi m�nz�r�sini canland�rmaq üçün t�kzib edilm�zdir.

�r�van xanl���n�n i��al�ndan sonra m�lum oldu�u kimi bu �razil�r� �randan v� Osmanl� imperiyas�ndan kütl�vi ��kild� erm�ni �halisinin köçürülm�si h�yata keçirilm�y� ba�lan�ld�. �dirn� sülh müqavil�sinin 13 madd�sinin ��rtl�rin� gör�, t�r�fl�r üz�rin� öhd�lik götürürdül�r ki, müharib� �snas�nda qar�� t�r�fl� i�birlik ed�n t�b��l�r� �fv t�tbiq olunacaq, onlar h�r hans� bir t�qib� m�ruz qalmayacaqlar v� arzu ed�nl�r 18 ay �rzind� mal-mülkl�rini sat�b dig�r ölk�y� köçm�k imkan� �ld� ed�c�kl�r [22].

Lakin real v�ziyy�t xeyli f�rqli idi. Türk tarihçisi K.Beydilli erm�nil�rin �randan v� ��rqi Anadoludan Rusiyaya, y�ni Rusiyan�n i��al etdiyi �razil�r� köçürülm� prosesini h�rt�t�fli v� �sasl� ��kild� i��qland�rd��� �hat�li m�qal�sind� qeyd edir ki, h�r halda Babialid�, y�ni Osmanl� saray�nda hesab edirdil�r ki, “�randa gördüyümüz kimi [Anadoluda da] yo�un bir zorlama ve basq� il� orqaniz� v� önc�d�n dü�ünülmü� bir “n�ql-i iskan”, bir “köçürm�”, bir “t�hcir” h�r�k�ti il� qar��la�a bil�rl�r” [23].

Bel� ki, köçürülm� prosesi müqavil� ��rtl�rinin kobud ��kild� pozulmas� il� hayata keçirilirdi ki, bu da xeyli sayda olan x�tt-i hümayunlar s�n�dl�ri il� �ks olunmaqdad�r [24]. �lk növb�d� köçürm� prosesind� Rusiya t�r�fi könüllülük prinsipin� n�inki riay�t etmirdi, �ksin� buna tamamil� zidd h�r�k�tl�r� yol verirdi. �rzurumda yerl���n rus general� Pankratyevin r�hb�rliyi alt�nda xristian �halisini köçm�y� m�cbur etm�k m�qs�dil� bir s�ra t�dbirl�r h�yata keçirildi, yerli xristian �halisi müxt�lif t�dbirl�rl� – güclü t�bli�at, psixoloji v� iqtisadi t�zyiq alt�nda köçürülm�y� m�cbur edilirdi. �lk növb�d� erm�ni ke�i� v� rahibl�ri, s�n�dl�rin dili il� “qaraba� v� ruhbanlar�” “c�br ü t�zyiq” il� köçm�y� sövq edilirdi. T�zyiq vasit�l�rind�n biri d� “qaraba��n d�ft�rl�ri” deyil�n xüsusi siyah�lar�n tutulmas� idi. Bu hallar �trafl� ��kild� x�tt-i hümayunlarda öz �ksini tapm��d�r. M�s�l�n, �rzurum valisi H�s�n pa�a t�r�find�n sultan�n ad�na gönd�ril�n 13 Zilq�d� 1245 (6 may 1830) tarixli qaim�si xüsusil� n�z�rimizi c�lb etdi [25]. �g�r Osmanl� t�r�fi h�r v�chl� Rusiya t�r�fi il� münasib�tl�ri pozmama�a, h�tta “ceneral-i m�rsum� dostan� ka��dlar yaz�l�b irsal ...v� dostluq madd�l�rind� �dna d�r�c�d� qüsur olunmad�qdan m�ad� faid�d�n xali olmayaca�� mülahiz�siyl� vaf�rc� h�diyy� t�rtib olunub, ad�min qullar� il� gönd�rilmi�” olduqda Rusiya t�r�fi, ba�da general Pankratyev olmaqla söz verir ki, “getm�y� xahi�gar olmayan r�ay�y� müdaxil� olunmamas�n� t�nbih” edib, v� h�tta bunu d�llal vasit�sil� nida etdirdirs� d�, nec� dey�rl�r �l alt�ndan “r�ayan�n müfsid v� ged�c�k olanlar� iç üzünd�n t�hrik ed�r�k Qaraba�� v� ruhbanlar� d�xi getm�y� irza etmi� v� Qaraba� t�r�find�n v� kendi t�r�find�n d�run-i ��hr v� Ova qary�l�rin�, v� Pasin v� M�cing�rd v� X�n�s v� T�kman v� T�rcan q�zalar�na adamlar gönd�rib r�ay�l�ri türlü türlü t�xriz v� t�xvif (t�hriq v� h�d�-qorxu – F.H.) ed�r�k d�ft�r� alma�a ba�lam��lar” [26].

Rusiya t�r�fininin �lalt�s� kimi h�r�k�t ed�n “Qaraba� m�lunu bütün bütün t�b�iyy�t etdiyind�n müq�dd�m t��ddil�rini izhar etm�mi�l�r is� d�”, y�ni Osmanl� t��b�si olduqlar� üçün �vv�l�r dönüklükl�rini v� dü�m�nlikl�rini gizl�tmi�dil�rs� d�, “�imdi ‘alen�n c�br ü t�zyiq etm�kd� v� �öyl� ki, d�llal nida etdirib “Rusiyaluya ged�nl�r Qaraba��n d�ft�rin� v� qalanlar d�xi m�h�ll�t imamlar�n�n d�ft�rin� yaz�ls�nlar v�

Page 256: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

256

m�h�ll� imam� d�ft�rin� yaz�lanlar�n �mval� qar�t v� xan�si ehraq olunacaq” dey�r�k “getm�yiz” dey�n r�ay�l�ri d�rb-i ��did il� d�rb v� �za vü c�falar�n� t�zyid etm�kd� olduqlar�n�” yaz�b x�b�r verm�kd�dir [27].

Xristian �halisinin köçürülm� m�s�l�sin� münasib�ti heç d� birm�nal� olmam��d�r. Müharib� ��raitind� i��alç�larla �lbir olub Osmanl� dövl�tin� “mufsidl�rd�n”f�rqli olaraq bütün t�zyiql�r�, h�d�-qorxulara r��m�n “biz dövl�t-i aliyy� r�ay�s�y�z, getm�yiz” dey�nl�r [28]. v� müs�lman �halisinin himay�sin� s���l�b “c�br�n götürüldükl�rini” ifad� ed�nl�r d� az deyildi [29].

Müraci�t etdyimiz mövzu il� ba�l� BOA-n�n x�tt-i hümayunlar fondunda çox sayda s�n�dl�r mövcuddur. Bu m�qal�mizd� biz sad�c� onlar�n cüz`i bir hiss�sini t�dqiqata c�lb ed�r�k h�min hadis�l�rin mü�yy�n m�s�l�l�rini i��qland�rma� v� eyni zamanda bu m�nb�l�rin �h�miyy�tini n�z�r� çatd�rma�a çal��d�q.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. �r�van xanl���, Elmi redaktor AMEA-n�n müxbir üzvü. Yaqub Mahmudov Bak�, 2010, s. 200-210. 2. Türk Ansiklopedisi, Ankara, 1978, c. XXVII, s. 305. 3. Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi Rehberi, �kinci bask�, �stanbul, 2000, s. 443. 4. BOA HH 787/36719 5. BOA HH 772/36207 A 6. BOA HH 772/ 36207 C 7. BOA HH 772/36207 B 8. BOA HH 772/36207 E 9. BOA HH 1051/43286 A 10. =.? . ���������% ��"� � ���'"�� ������, �$�����, ����"��� � &������%�, . III, ��$. I,

����"�� � ��, 1888, ^.?� ��&#��, �. 315. 11. Kemal Beyydilli, 1828-1829 Osmanl�-Rus Sava��nda Do�u Anadolu`dan Rusya`ya Göçürülen Ermeniler.

Belgeler, cilt. XIII, s. 17, 1988, s. 384. 12. BOA HH 777/36207 E 13. BOA HH 803/37114 A 14. BOA HH 768/ 36162 15. BOA HH 772 /36207 C 16. BOA HH 769/36171 A 17. BOA HH 768/ 36162 18. Aziz TEKDEM�R XIX. Yüzy�l�n �lk çeyre�inde Osmanl�-�ran �htilaflar� ve 1821-1823 Sava��, s. 81. 19. BOA HH 1049/43265 20. BOA HH 1049/43265 21. BOA HH 1049/43265 22. �r�van tarixi, s. 263. 23. Kemal Beyydilli, a.g.m., s. 387. 24. Bax: Kemal Beyydilli, a.g.m., s. 411-434. 25. BOA HH 777/36432 26. BOA HH 777/36432 27. BOA HH 777/36432 28. Kemal Beyydilli, a.g.m., s. 387, BOA HH 43022 29. Kemal Beyydilli, a.g.m., s. 389, BOA HH 36432 F

Page 257: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

257

Farah Huseyn

OCCUPATION OF THE IREVAN KHANATE AND RESETTLEMENT OF THE ARMENIANS IN THE LIGHT OF THE HATT-I HUMAYUNS

SUMMARY

Keywords: Hatt-i humayun documents, the Irevan khanate, Russian occupation, resettlement of the

Armenians. On the basis of Hatt-i humayuns the historical documents stored in the collection of the Ottoman

Archieves of the Prime Minister`s Office the article considers the occupation of the �revan khanate during the Russian-�ranian war of 1826-1828 as well as some episodes of fighting against the Russian army headed by Hasan Khan the brother of Irevan`s sardar Huseyngulu Khan Qajar, the exodus of the native Muslim population from their homeland and thereafter massive resettlement of the Armenians from the Ottoman Empire to this region.

The article also draws attention to Hatt-i humayuns as primary historical sources containing a rich factual material for studying processes impacting the demographic situation in the region.

����� <���� �++$�&�? ��%*��#+�<� ���#�*� � $%�%#%'%��% ��9?� * #*%�%

�+9%���* ����-� �9�=�

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: `�#��" � �� -� �#��~", \����"��� ��"� �, �#����% ��#$�*�%, $�������"�� ���%".

= � � '� "� �"�� ��#��" � �� �"�� �� -� �#��~", ���"%����% � ����"��� ������ $�� ��&�"� � ��"�� �� �#��*�� @��$#&����, �����~ �% �&� �%, ��%��""�� � ��#$�*��� \����"��� ��"� �� � ��� �#���-���"��� ��"� 1826-1828 ��. = � � '� $�����~ �% "�� ��� �$���� &�'&� �����"*�� $� �� �#���� ����� � ����� � _���" ��"� – &�� � �����"��� ������� _#���"�#�# ��"� ���}���, ������ ����� �% $�*��� ����� ��� "� �#�#�'��"��� "�����"�% �� ��"�� ��� � $�������>�� ����� �� � �� ������ $�������"�� � ��""�� ����" ���%" �� ����"��� ��$����.

= � � '� ����� �% ��}"� ' ��#��" � �� �"�� �� -� �#��~" ��� $����� �"���, ����}���� &�� �� ��� ������� �� ����� ��% ��������"�% $�*����, $���%�>�� "� ������������#~ �� #�*�~ � ����"�.

Page 258: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

258

�%+�����% #��^���%��? � <='�#���#+�9 9����9 �<�*��%

�������� <��\��"193 �J�"�� ����J�

Açar sözl�r: müqavil�, Gülüstan, Qaraba�, Naxç�van, �r�van

?��� ���� � w���� >��� �>��� (1689-1747 ��.), �������>�� ���"�� ���� ��� ���&���}�"� � \"���, �� ���"�% ��$���% ���$����'. ��� � "� &�� �#��� ���" $��� >��� $ &����"�"�~ �"�"�� �����&� \�����. !"��� ������, $�����""�� ��, &��� ����� ��&� �. ���&���}�" ���������% "� �"}�� � ������ ��"� �, $� � ��� ����% ���}�#~��� ��#� � ��#��. = � ����% ��}�#"���"�% &� �"��� &��� "�$�%}�""�. ���� ��"���� ������, "�����->���% "� $� %}�"�� � �� �� � $���"�"�� $���� ���� ���&���}�"�, $��� #$��� � ����� # ���""�� ����&���}�"���� �����'. �"� � ��� �� ��" � �#�"��� ' � @������� ��$����� � � ���#���� ���}����� ���$�. = @���� �����&� ������' $��"� $ ����"�~ "� ������� ���� ��"���� �"%}�� �. � ���� ��"���� � �#����� ���" ~��� � &��� � ��#��� $��"�. �"� #�$�>" $���������' � @����. @#����� ��"����, �� �� � $��� �� ������"�% @.������, ��$#� ��>�� � 1860 �. �"��# «��� '���% �� ����a���� ��"�» $����: «������ $ ��&��� &�'>�� }�� �; " ��� &� " � ��, "� ��" �#����� "� ���� $���� "� � }���� '�%, $ �# � ��"% �� {����������� &��� �� "� &�� ��#���"��, "� $�����'"�� �&� ��� � �#�-��� �� ���. �" $�� ��������' ������, &�� �����" �������� ��#-���� ��""��� $ ��&"� %�� � ��$�"���' ��� �&�».

��"�� ��}� $��� ����� � @����� ^����"� ���&���}�"� � �� ���"- ~��� �� "� #����' ���� ' ����' ���� ��"��� ��#���� �, � % "� #�$��� �������� ' "� �� �������� ����%� ���&���}�"� �� "�������#~ «��%"��#~ &��� '» � $������� ' �~�� &��� 1 �����"� «���%"». @#����� � ��� ���� �� ����, ���������>�� $�&���� �� ��� ������� XVIII �., ����� � "�#�"�� &� ���� «���"�%» � «���%"�» � #��# ����# � "�# � &�'>��� ��&�*�%�� ( .�. ������""�� ���%"). ���� " �� � ', � &������% �� ��"�# $���� ��'� �# ��*���'"�� ��#�� $������� ��$��"�� � ��" ("���%, ^�, ���"*�%, _����"�%) � @���� � ���"�� XIX-XX ��. � �� ������� "�#�� $%�����' � # ��������' ����}�"�% «���"�%», «���%"�», ��"� � �� ���-���� � $����# ���&���� ������"�� (VII-VIII ��.) � "� ����� "���� &��� � �� ���� ������""� «���%"���» ( �"�� «������») � "��. \��"" &���-���% $����}�� ��>�#����""�� ���}��, «���%"����» ���'������ �� �� ����"�- ��'" �� ��� �� �������� $���� $������� ��� ���� ��"��� ( .�. ������-���) "������� ���������� (� ��#���) "���� � $���� ����� �����# �&��� �# � ����� �� «"������% ���%"��� "����». ��&#~ $��' �� � � � «����» ������ �����&�� _����� – ���#~��� "�#�"�� � �#�"�� \"� � # � \� ��� ��. .+�����"�� ww

���&���}�"�, �.�. $ �. `������ ����� – "�#�"�� � �#�"�� \"� � # � \� ��� ��. .+�����"�� ww ���&���}�"�, �.�. $ �.

Page 259: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

259

�#����� �� ���� XIX-XX � �� ��. w�$�����, ^.!.^��'�� $���� ���� #��"�-���� ��", "� ����>�� � "� ���~��� "�"� "���� &��� � "�"�>"��� «���%"���» � ����� �� «���%"». =$����� ��� «���» (���%"�) #����"��� ���� «<���"���» � «���%"�», ���% �� ��"� � «\� ���» _��� �, �������� � ����'����*������ � �����~ � �� ���. ?��� � � "� $������� ��&� �� ��~ ����"�� ��#���-� �� ���� #, "� ���~��� "���� &��� � �� �� ����.

= �"*� XVIII – "����� XIX ��. �"�>"�$�� ������% �� #�*�% ���#� ���-&���}�"� � ������' ��}"�, ����&���}�"���� ��"� � �������' ����� � ' ����� ���� ������. �&����"�"�� ����&���}�"���� ��"� � "� &�� ���}"�� ��}� � ������"�� �� #�*�%�, ���� �� �����������' ����� "������� "�$���� ��#��"���� $���� ���� � ���� @�������% ��$���% #}� � �����' "�"�� � ���� ��'"�� #��� $ $�� ������ "��������� � ���&���}�"�.

?$� �� �"����� ����"���, � �� �� � �#&�"��� ��"� � &����"� ' ����&���}�"���� �����, ���� ' ���"� ��#���� �, $ ��$��� ����. < �# $��$% � �����, � $���#~ �����', �*���'"-��"�������% � ��� ' � ��"� � $��� �#����� � ���}������ ���� � ���&���}�". ���"�� ��&�*�� ������"�� ��"�, �� "�$�������� ' � ��#��� ��� �� ��}� $��$% � ����� $�*���# &����"�"�% � ��"�. = ��� �� #�*�� � ���&���}�"� �# � ����� ���"�% $�� ������% ����, �$�&"�% $� ��� % ' ��$������ ��&�*�%� @���� � ���}����� ��"�� �� «\��"�». ?���%��� ��#�� @���� � �����' �#��� �� ' $��" $�"� $���"�"�% �������. {��� " #�����>�%�% @���% � "����� XIX �. $��� #$��� � � ��# � �$# ������"�% ����"�. ?�� � � � ���� �������' "� ��� "�� ���� ��", � � $���#~ �����' «���%"», � ��� "���%���' � $��'~ @���� ��� �"�� ' ���#��""� «��%"��� ��#���� �». ?��� ���� � ����� – ��"� {�"�� � «\��"�» $%����% "��� ��#��� ��""�� $���� ��' – �� !#������ – ��" ���}��. �" $������� �� ~����� (����&���}�"���) $����"� ���}��. ���&���}�"���� ��"� (�&�"" ����&������, ��"���"���� ( ���>����) � ��.) � ��� #����"" ���>��% ' ��%�� � @������� ��$�����. < � ��"� "���%���' "� $��' @���� $� �� �� !#������ ��"� ���}���. ��"�� $���%��� ��#�� @���� "� �&������' $�� �� ���� ' � ��#��� ��""�� ��"�. �� !#������ – ��" ���}�� � �����% "����� ' ">�"�% � ����"���� �#� �"�, � ��� &���� $���-"� ' �� «>��� \��"�», ���� ��}� ����� � ' ����� ��#��"���� $���� ����. ��� �����"�� �"��� ����&���}�"���� ��"� &�� ����' �� $��'~ � ��$��� �# @����. �� !#������ ��" ���}�� $������" �"��, � ��"� "� $"���~ ���� $��"� � ��%��� � @�����. ��"� "� � ��� $���"% '�% ��#��� ��#���� ���, ���-��� ���% "� , � �#����� ����� $�� ���� % �� �� !#�������, ��"���% �, � @���% "� ���� $� �$�"" � ���� $��# ��% ����� � ���� ���&���}�"�.

= ������� 1796 �. �#����� ����� $� ���"���"��� ��"����� ^����'��� "����� "�� #$��"�� � $�>�� � `��&�"�#. _#&�"���� � `��&�"����� ����-�� ��" &�� ���% � ��#��� ��"�� �� $��'~. ��"��, ���� &���"��� _#���"�#�# – ��"� "�� "� ����� ��# $����}��. = ��� � }� ��� ����� =.{#&�� ����"����' # `��&�"�� � ������ ^����'��� � ����� ��� `��&�"�. ����-�� ��" &�� ��% � $��". {� �� �#����� ����� ��%�� _#&#. _#���"�#�# ��" +���"����, ���% &��������""� ' �$� ����"�%, ���� ��� &�� &%. w��"�* "�� ��� ��"�

Page 260: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

260

��"���, � $�� �#����� ���� "�� ����� "������� ����� �� � "� ���� $��� $� �� �� !#������ – ��"� ���}��� "� �}� &� ' � ����. \&�����-����� ��" _���&������ ���"����� ����� ��"� $� �� �#�����, �"�� � ����� &�� ������ . w �$� ����"�� �#����� ��#$�" � #��������'. ����-�� ��" � �~�� � �����#�#����� ��"� �������� ��" �� �#����� �%��. = � %&�� 1796 �. _���"���"�#~��� �#����� ���� "� ������� &�� "��"���" ?.�.��*��"� (��*��>����), $�����% "���>���% �#�#�'��"�� �������. �" �&�"" "�"������ ����&���}�"���� ~���. = "%&�� 1796 �. ��"�����' ��� ���"� II (1762-1796 ��.). �� >��"�� ������� $��"� $ ">�"�~ � ������# "� &��� $���}�"� ?���� I (1796-1801 ��.), � ��� $������� ����� � �#����� ����� �� ���&���}�"�. ��� �����"�� �� !#������ ��" ���}�� ����% "� >������ $��� � «\��"�», ��� �"��� ���"�*� &��� ��$���� ^������� (1501-1736 ��.) � � �� � �� '�% � "��# $��# "� ����� ���&���}�"�. =��"� 1797 �. " &�� #}� $� ���$� "��� � �"��� �#>�, � ��% &�"%���' ��%"", " >������ ������ #����' ���� ' �$� ����"�� ���� "���. _�� &�� �������" �� !#������ >���, � \&���������� ��" &�}�� � `}��-+����" � ���� ��"# ������#. ���&���}�"���� ��"� _#���"�#�# ��" +���"���� � `}���� ��" _%"�}�"���� %���>��' � >��# ���%���� ��# ��~ $��"� '. ��"�� ��-�� $���"�"�% �#����� ������ "� &��� ����~��"� � ~�'�#. �� !#������ >�� � �� &����"� ' ����&���}�"���� �����, ��&� "� �� ' �#����# ���"���"�~ ����� � ' ������. ��"��, 4 �~�% 1797 �. ��� &������ ��� "��� >��� ���"��-���� $�#>�"��, � " &�� #&� . \"�*�� ��� $�#>�"�% $��"����}��� $���%""��# \&���������� ��"� !#������ &��#. `��'"��>�� �&� �% $������, � �&��}�"�� ��"� � @����� � ��� $���"� ' ���� >��� ����&���}�"��� $���� ��% �� !#������ >��� $������ � ����# ������"�~ ���� ���&���}�"� @�����. ^�����""�� #��"��, #$��"�% �&� �% "����� XIX �., ���% ����� "������� $��"�� «\��"�» ��� ����"��� �#�*�� $ ">�"�~ � ������#, ��&���% � � � «\��"�» $������ ����&���}�"���% ��"�� �% ���}���, �, � ���"� $�� ��"� � $� "����"��� «\��"» &�� � �� ��� ����&���}�"��� ��#���� �� ���}���. _��% }� & ����"��� ��$����, "� ����#� ��&��� ', � ���� ��% ������""� �}����, &����� � {�$��"� _�#��� � �� �%�� ������ � �� �� � � ��#���� ��. ?� �# }���"�� ���"���� �#� �"� $������"� ' � � ����� � ���� ��$���� ����� "��� ����� �� �� ����� �.

���*���'"�� ��#�� @���� "����� �� ��" ���>��% ' ��� ���"�*� �� ��� �#}�� �����'.

13 � %&�% 1813 �. &��� ����"�% _~��� �" � ����&��� &�� ����~��" ���"�� ����, $ � ��# ��� ���� ��� �����-����&���}�"���� ��"� � (���� \����"��� � w������"���) $���>�� � @������� ��$����. @���% $������� ����� ����&���}�"���� ~��� ���%"��, � ��� "����� "� &�� "� �������. ?��� ����� � ������� @����� &�'>�"� � ���������� (����"���), ����� �"�-��, ����&���}�"��� � ��}� ��#��"��� "�����"�% ��� ����% ��� ���� $� �� �#���� ���.

Page 261: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

261

QAFQAZ MÜHAR�B�L�R�ND�N SONRA C�NUB� QAFQAZIN AZ�RBAYCANLI �HAL�S�

F�rid� �L�YEVA194

Açar sözl�r: C�nubi Qafqaz, az�rbaycanl�lar, �hali, rus çarizmi, köçürm�l�r

1828-ci il fevral�n 10-da Türkm�nçay müqavil�si ba�land�qdan sonra çarizmin C�nubi Qafqazda yürütdüyü demoqrafik siyas�t diyar�n �hali t�rkibin� böyük t�sir göst�rdi. Feodal-ara müharib�l�rinin k�silm�si, xarici basq�nlar�n qar��s�n�n al�nmas�, keçmi� feodal qurumlar� aras�nda mövcud olan gömrük s�dl�rinin götürülm�si sabitliyin yaranmas�na köm�k edir v� bununla da demoqrafik ��rait� müsb�t t�sir göst�rirdi.

Eyni zamanda diyarda etno-konfessional d�yi�iklikl�r ba� verir. Külli miqdarda xristianlar v� eyni zamanda kürdl�r (müs�lmanlar v� yezidil�r) köçürülüb yerl��dirilirdi.

M�lumdur ki, çarizm XIX �srin �vv�ll�rind� C�nubi Qafqaz�, o cüml�d�n Az�rbaycan� ilhaq etdikd�n sonra burada sosial dayaq yaratmaq m�qs�dil�, h�m d� h�mi�� Rusiyan�n �lind� bir al�t olan erm�nil�rin arzusu il� regionun demoqrafik m�nz�r�sini öz xeyrin� d�yi�dirm�k siyas�ti yürütmü�dür. Bu m�qs�dl� d� türkl�ri (az�rbaycanl�lar�) h�r v�chl� C�nubi Qafqazdan s�x��d�rm�� v� xristianlar�, ilk növb�d� erm�nil�ri bu �razil�rd� m�skunla�d�rm��d�r [1].

XIX �sr rus mü�llifi Yevetskinin hesablamalar�na gör� o zaman C�nubi Qafqaz�n v� Da��stan�n �halisinin ümumi say� 1550000 n�f�r idi [5, 24].

�ndi rus hakimiyy�t orqanlar�n�n XIX �srin 30-cu ill�rinin ortalar�nda t�rtib etdikl�ri C�nubi Qafqaz�n t�svirin� [4] �lav� edilmi� c�dv�ll�rd�n daha konkret r�q�ml�r g�tir�k. C�dv�ld�n görünür ki, �irvan �yal�tind� (keçmi� �amax� xanl�qlar�n�n �razisi) 22.992 ev v� 69.627 n�f�r ki�i v� o�lan (y�ni �slind� 139.254) qeyd� al�nm��d�r. Bunlardan 2.233 ev v� 5.566 (11.132 n�f�r) �amax� ��h�rind�, 2003 ev v� 6951 (13.902 n�f�r) Salyan ��h�ri v� �traf�nda, 18.756 ev v� 57.110 (114.220) n�f�r is� �yal�tin 387 k�ndind� qeyd� al�nm��d�r. �halinin tam �ks�riyy�tini m�nb�d� «tatarlar» adland�r�lan az�rbaycanl� �hali t��kil edirdi (62934 ki�i v� ya c�mi 125.868 n�f�r-sakin). �yal�td� c�mi 6375 (12750) n�f�r erm�ni v� 318 (636) n�f�r y�hudi qeyd� al�nm��d�r. H�m d� Köhn� �amax�da c�mi 566 erm�ni ya�ay�rd�, y�hudil�r is� yaln�z k�ndl�rd� ya�ay�rd�lar. Nisb�td� götürüldükd� �halinin ümumi say�na nisb�td� az�rbaycanl�lar 90,4 faiz, erm�nil�r 9,2 faiz, y�hudil�r 0,4 faiz t��kil edirdil�r.

L�nk�ran (Tal��) �yal�tind� 6500 ev v� 22750 (45500 n�f�r) qeyd� al�nm��d�r. Bunlardan 6030 ev v� 20705 (41410 n�f�r) 235 k�ndd�, 470 ev v� 2045 (4090 n�f�r) is� L�nk�ran ��h�rind� ya�ay�rd�. �yal�t �halisinin dem�k olar ki, ham�s� 22.582 (45164) az�rbaycanl�lardan ibar�t idi. Yaln�z L�nk�ran ��h�rind� 168 (336) n�f�r erm�ni qeyd� al�nm��d�r ki, �yal�t �halisinin c�mi 0,74 faizini t��kil edirdi [7].

Minl�rl� insan�n öldürülm�si, �sir apar�lmas� yaxud ba��n� götürüb qaçmas� n�tic�sind� ölk� �halisi olduqca azalm��d�. Sübut üçün qeyd ed�k ki, �g�r i��ala q�d�r Qaraba� xanl��� �razisind� iyirmi min� q�d�r ail� ya�ay�rd�sa, 1812-ci il m�lumat�na gör�

F�rid� �liyolda� q�z� �liyeva – t.ü.f.d. AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun elmi i�çisi

Page 262: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

262

xanl�q �razisind� c�mi 3 min ail� qalm��d� [3, 22]. Sülh ��raiti yarand�qdan sonra �hali t�dric�n öz ya�ay�� yerl�rin� qay�tma�a ba�lay�r. Eyni zamanda çarizm yeni i��al etdiyi torpaqlarda özün� dayaq yaratmaq m�qs�dil� �randan v� Türkiy�d�n erm�nil�ri bura köçürüb yerl��dirildi. 1819-cu ild�n almanlar Az�rbaycana köçürülm�y� ba�lan�r [8, 63]. Yelizavetpol q�zas�nda Yelenendorf v� Anenfeld k�ndl�rinin �sas� qoyulur [1, 68]. Bununla yana�� çarizm etibars�z sayd��� duxoborlar, malakanlar v� dig�r t�riq�tçil�ri Rusiyadan v� Ukraynadan Az�rbaycana köçürürdü. Bir neç� il �rzind� köçürül�nl�r Az�rbaycanda 15-20 k�ndin �sas�n� qoydular [1, 173].

Qaraba� �yal�tind� c�mi 20.444 ev v� 54.651 n�f�r qeyd� al�nm��d�r. Bunlardan 1.698 ev v� 5.059 �u�a ��h�rind�n 18.751 ev v� 49.792 n�f�r is� 739 k�ndd� v� elat m�sk�nl�rind� qeyd� al�nm��d�r. Qaraba� �yal�tind� erm�nil�rin say� bir q�d�r çox olsa da bütövlükd� burada �halinin böyük �ks�riyy�tini az�rbaycanl�lar t��kil edirdi. Bel� ki, �yal�t üzr� c�mi 35046 (70092) az�rbaycanl� v� 19.807 (39.614) erm�ni qeyd� al�nm��d�r. Nisb�td� götürdükd� �yal�t �halisinin 63.87 faizini az�rbaycanl�lar, 36.13 faizini is� erm�nil�r t��kil edirdi.

��ki �yal�tind� 21.624 ev 55.723 n�f�r qeyd� al�nm��d�r. Bunlardan 2.791 ev 7.385 n�f�r 270 k�ndd� v� elat m�sk�nl�rind� ya�ay�rd�. �halinin böyük �ks�riyy�tini (91.912) n�f�rini v� ya 82.47 faizini az�rbaycanl�lar, (17.876) n�f�rini v� ya 16.04 faizini erm�nil�r, (970) n�f�rini v� ya 0.87 faizini y�hudil�r, (688) n�f�rini v� ya 0.61 faizini gürcül�r t��kil edirdi.

Bütövlükd� Müs�lman �yal�tl�ri h�rbi dair�sinin 4 ��h�r, 1 q�s�b�, 1.631 k�ndind� v� elat m�sk�nl�rind� 71.565 ev v� 202.951 ki�i (70.572) n�f�rini v� ya 17.39 faizini erm�nil�r, (1.606) n�f�rini v� ya 0.40 faizini y�hudil�r v� c�mi (688) n�f�rini yaxud 0.17 faizini gürcül�r t��kil edirdi.

Da��stan h�rbi dair�sin� daxil olan Bak� �yal�tind� c�mi 4.812 evd� 15.428 (30.856 n�f�r) qeyd� al�nm��d�r. Bunlardan 1.358 ev v� 3.893 (7.786 n�f�r) Bak� ��h�rind� 3.454 ev v� 11.535 (23.070 n�f�r) is� �yal�tin 40 k�ndind� qeyd� al�nm��d�r. Bak� �yal�tind� ya�ayan �halinin dem�k olar ki, ham�s�n� 15.244 (30.488) v� ya 98.8 faizini az�rbaycan-l�lar t��kil edirdi. Yaln�z Bak� ��h�rind� cüzi miqdarda etm�ni (184 n�f�r) ya�ay�rd�, �yal�tin �halisinin ümumi say�na nisb�td� erm�nil�r c�mi-1.19 faiz t��kil edirdi.

Da��stan h�rbi dair�sinin Quba �yal�tind� 12.954 (92.188) n�f�r ya�ay�rd�. Bunlardan Quba ��h�rind� 645 evd� 1.984 (3.968), 292 k�ndd� 44.110 (88.220) n�f�r ya�ay�rd�. �yal�t �halisinin böyük �ks�riyy�tini- 44.440 (88.880) n�f�rini v� ya 96.41 faizini az�rbaycanl�lar t��kil edirdil�r. �yal�td� 1.450 (2.900) n�f�r (3.26%) da� y�hudisi, 204 (408) n�f�r (0.46%) erm�ni ya�ay�rd�. Da��stan h�rbi dair�sinin D�rb�nd �yal�tind�ki 2.205 evd� 6.599 (13.198) n�f�r ya�ay�rd�. O cüml�d�n D�rb�nd qalas� v� Sabunobada 4.741 evd� 5.139 (10.278) n�f�r, �yal�tin 10 k�ndind� is� 410 ev 1460 (2.820) n�f�r qeyd� al�nm��d�r. �yal�t �halisinin tam �ks�riyy�tini 6.201 (12.402) n�f�rini (93.97%-i) az�rbaycanl�lar t��kil edirdi. �yal�td� c�mi 142 (284) n�f�r erm�ni (2.15%-i) n�f�r da� y�hudisi (3.88%-i) ya�ay�rd�.

Bütövlükd� Da��stan h�rbi dair�sinin Az�rbaycan torpaqlar�n� �hat� ed�n hiss�sind� 3 ��h�r v� 342 evd� 68.121 (136.242) n�f�r, o cüml�d�n 65.885 (131.770), yaxud 96.72 faizini az�rbaycanl�lar, 530 (1060) n�f�rini, yaxud 0.78 faizini erm�nil�r v� 1.706 (3.412) n�f�rini yaxud 2.50 faizini da� y�hudil�ri t��kil edirdi.

Page 263: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

263

Qurama «Erm�ni vilay�ti» n� daxil edilmi� �r�van �yal�tind� �r�van ��h�ri v� 508 k�ndd� 65.298 (130.556) n�f�r ya�ay�rd�. Bunlardan 2.750 ev v� 5.900 (11.800) sakin �r�van ��h�rind�, 19586 ev v� 59.398 (118.796) n�f�r �yal�tin k�ndl�rind� ya�ay�rd�. Onlardan 30.693 (61.386) n�f�rini, yaxud 47.27 faizini az�rbaycanl�lar, 34.605 (69.210) yaxud 53.00 faizini erm�nil�r t��kil edirdi. H�m d� �r�van ��h�rind� h�l� d� az�rbaycan-l�lar üstünlük t��kil edirdi. 2448 (36.41 faizi) erm�niy� qar�� 3.752 (63.59 faizi) az�rbay-canl�. Nisb�t�n götürdükd� az�rbaycanl�lar erm�nil�rd�n 1.53 d�f� çox idil�r. �yal�tin k�ndl�rind� erm�nil�rin sayca çoxluq t��kil etm�sin� g�ldikd� is� bu çarizmin �randan v� Türkiy�d�n erm�nil�ri C�nubi Qafqaza köçürm�k siyas�tinin ilkin n�tic�l�ri il� ba�l� idi.

«Erm�ni vilay�ti» daxil olan Naxç�van �yal�tinin iki ��h�r v� 193 k�ndind� 7.858 evd� 19.255 (28.510) n�f�r ya�ay�rd�. O cüml�d�n Naxç�van ��h�rind� 1330 evd� 2.870 (5.740) n�f�r, Naxç�van mahal�n�n 179 k�ndind� 15.255 (30.450) n�f�r, Ordubad ��h�rind� 804 evd� 1.768 (3.536) n�f�r, Ordubad mahal�n�n 14 k�ndind� is� 1.392 (2.784) n�f�r ya�ay�rd�. Bütövlükd� Naxç�van �yal�tind� 11.231 (22.464) n�f�r (58.33 faiz) az�rbaycanl� v� 8.024 n�f�r (41.67 faiz) erm�ni ya�ay�rd�. H�m d� Ordubad mahal�nda �halinin böyük �ks�riyy�tini 2.154 (4.308) n�f�rini, yaxud 68.16 faizini az�rbaycanl�lar v� yaln�z 1.006 (2.012) n�f�rini, yaxud 31.84 faizini erm�nil�r t��kil edirdi. Ordubad ��h�rind� �hali dem�k olar ki, yaln�z az�rbaycanl�lardan ibar�t idi. 1.768 (3.536) n�f�rd�n 1.684 (3.368 y�ni, 95.25 faiz). ��h�rd� c�mi 84 (4.75 faiz) erm�ni vard�. Naxç�van ��h�rind� d� az�rbaycanl�lar �ks�riyy�ti t��kil edirdi. 2.870 (5.740) n�f�rd�n 1.882 (3.764) n�f�rini, yaxud 65.57 faizini). ��h�rd� c�mi 988 (34.43 faiz) erm�ni vard�.

Bütövlükl� «Erm�ni vilay�ti» üzr� �halinin �ks�riyy�tini 84.553 (169.106) n�f�rd�n – 41.924 (83.848) n�f�r, yaxud 49.58 faizini az�rbaycanl�lar, 42.659 (85.258) n�f�rini, yaxud 50.42 faizini erm�nil�r t��kil edirdi. Rusiya i��al�ndan keç�n ilk ill�rd� bu vilay�td� xeyli erm�ninin köçürülüb yerl��dirildiyini n�z�r� alsaq, az�rbaycanl�larla erm�nil�rin say�n�n, niy� b�rab�rl��diyinin s�b�bini anlamaq olar. �slind� is� i��al �r�f�sind� bu torpaqlarda az�rbaycanl�lar�n say� erm�nil�rd�n xeyli çox olmu�dur.

Gürcüstan h�rbi dair�sind� xeyli az�rbaycanl� �hali ya�ay�rd�. Bel� ki, bir ��h�r v� 17 k�ndd�n ibar�t Tiflis q�zas�nda 19.643 (39.286) n�f�rd�n 6.959 (13.918) n�f�ri gürcü, 11, 621 (23.242) n�f�ri erm�ni v� 666 (1.332) n�f�ri az�rbaycanl� idi. Bir ��h�rd�n v� 56 k�ndd�n ibar�t olan S�qnax q�zas�nda ya�ayan 31.817 (63.634) n�f�rd�n 27644 (55288) n�f�ri gürcü, 3.775 (7.750) n�f�ri erm�ni, 397 (794) n�f�ri alman köçkünü, 479 (958) n�f�ri az�rbaycanl� idi. 1 ��h�r v� 100 k�ndd�n ibar�t Telav q�zas�nda 3.1349 (62.698) n�f�rd�n 27.644 (55.288) n�f�ri gürcü, 3.621 (7.242) n�f�ri erm�ni, 132 (264) n�f�ri alman köçkünü v� 771 (1.542) n�f�ri az�rbaycanl�, bir ��h�r v� 258 k�ndd�n ibar�t Qori q�zas�nda 31.255 (62.450) n�f�r sakind�n 24.584 (49.168) n�f�ri gürcü, 4.595 (9.190) n�f�ri erm�ni, 1.537 (3.074) n�f�ri osetin, 5 (10) n�f�ri yunan v� 504 (1.008) n�f�ri az�rbaycanl� idi. 4.960 evi olan 69 k�ndd�n ibar�t Qazax distansiyas�nda 17.632 (35.264) n�f�r sakind�n böyük �ks�riyy�ti – 12.836 (25.672) – n�f�r, y�ni 72.80 faizi az�rbaycanl� 4.796 (9.592) n�f�ri 27.20 faizi erm�ni idi. 4.092 evi olan 145 k�ndd�n ibar�t Borçal� distansiyas�n�n 13.762 (27.524) n�f�r sakind�n �ks�riyy�ti – 8.479 (16.958) n�f�ri v� yaxud 61.16 faizi az�rbaycanl�, 3.634 (7.268) n�f�ri, yaxud 26.41 faizini erm�ni, 669 (1.338) n�f�ri, yaxud 4.9 faizi gürcü, 767 (1.534) n�f�ri, yaxud 5.57 faizi yunan, 213 (426) n�f�ri, yaxud 1.55 faizi alman köçkünü idi. 2.561 h�y�t� malik olan ��ms�ddinli

Page 264: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

264

distansiyas�nda ya�ayan 10.888 (21.776) n�f�rd�n çox böyük �ks�riyy�ti – 8.697 (17.394) n�f�ri, y�ni 79.88 faizi az�rbaycanl� v� c�mi 2.191 (4.382) n�f�ri, yaxud 20.12 erm�ni idi. 4.897 evd�n ibar�t 105 k�ndi olan P�mb�k-Suragöl distansiyas�n�n 16.628 (33.256) n�f�r sakinind�n 15.913 (31.826) n�f�ri erm�ni, 169 (338) n�f�ri gürcü v� 546 (1.092) n�f�ri az�rbaycanl� idi.

Yelizavetpol q�zas�nda bir ��h�r, 78 k�ndd� v� elat m�sk�nl�rind� 8.254 (16.508) n�f�r ya�ay�rd�. Bunlar�n böyük �ks�riyy�ti 6.294 (13.588) n�f�ri, yaxud 76.25 faizi az�rbaycanl�, 1665 (3.330) n�f�ri, yaxud 20.17 n�f�ri erm�ni v� c�mi 295 (590) n�f�ri, yaxud 3.57 alman köçkünü idi.

Bütövlükd� Gürcüstanda 225.395 (450.790) n�f�rd�n ibar�t �halinin 101.866 (203. 732) n�f�rini, yaxud, 45.19 faizini gürcül�r 56.364 (112.728) n�f�rini, yaxud 25 faizini erm�nil�r, 41.253 (82.506) n�f�rinin, yaxud 18.30 faizini az�rbaycanl�lar t��kil edirdi.

Türkiy�d�n yeni qopar�lm�� Ax�sqa (Axals�x) pa�al���nda (1 ��h�r, 3 q�s�b� v� 105 k�ndd� 6.977 ev var idi) 12.046 (24.092) erm�ni, yaxud 69 faizini erm�nil�r, 3.844 (7.688) n�f�rini, yaxud 22.03 faizini türk müs�lmanlar, y�ni Ax�sqa türkl�ri, c�mi 1.021 (2.042) n�f�rini, yaxud 5.85 faizini is� gürcül�r t��kil edirdi.

Göst�ril�n dövrd� C�nubi Qafqaz�n Rusiyaya m�xsus hiss�sind� bütövlükd� 679.497 (1.758.994) n�f�r �hali ya�ay�rd� ki, bunlardan 315.580 (631.160) n�f�rini yaxud 33.37 faizini az�rbaycanl�lar, 147.303 (294.608) n�f�rini, yaxud 31.68 faizini erm�nil�r, 103.231 (206.462) n�f�rini, yaxud 15.19 faizini – gürcül�r t��kil edirdi.

Göründüyü kimi, C�nubi Qafqazda sayca �n böyük xalq az�rbaycanl�lar idi. Az�rbaycanl�lar 7 �yal�td� �halinin �ks�riyy�tini o cüml�d�n 5-d� tam �ks�riyy�tini 90-95% Birlikd� – �r�van �yal�tind� dem�k olar ki, yar�s�n�, Gürcüstanda is� bir hiss�sini t��kil edirdil�r.

Rusiya i��al� ba�layan kimi k�nar yerl�rd�n C�nubi Qafqaza külli miqdarda erm�nil�rin köçürülüb yerl��dirildiyini, bir çox az�rbaycanl� ail�l�rin is� öz do�ma yurdlar�n� t�rk edib getdikl�rini n�z�r� alsaq i��al �r�f�sind� bölg�d� az�rbaycanl�lar�n say�n�n daha çox, erm�nil�rin say�n�n is� daha cüzi oldu�unu gör�rik. Bel� ki, birinci Rus – �ran müharib�si dövründ� t�kc� Qaraba� xanl���n�n �razisini 4845 az�rbaycanl� ail�si (24.225 n�f�r) t�rk etmi�dir. V� �ksin� yaln�z 1828-1830-cu ill�rd� �ran v� Türkiy�d�n C�nubi Qafqaza 21.010 erm�ni ail�si (c�mi 119.500 n�f�r) köçürülübdür [1, 111]. V.Qriqoryev qeyd edirdi ki, 1827-1828-ci ill�rd� Naxç�van �yal�tind� ya�ayan 4.600 ail�nin 4.170-ni az�rbaycanl�lar t��kil edirdi. 1832-ci ild� az�rbaycanl� ail�l�rin say� 1.400 azalaraq 2.770 enmi�di [2, 30-31]. �.�openin m�lumat�na gör� �r�van �yal�ti i��al olunduqdan sonra burada ya�ayan 2.984 az�rbaycanl� ail�d�n 847 ail� qalm��d�r, y�ni 1937 ail� bu �yal�ti t�rk etmi�dir [9, 541]. Qazax distansiyas�nda da 2.040 az�rbaycanl� ail�si öz yurdlar�n� t�rk etmi�di [6, 291-292]. �g�r biz o zaman Az�rbaycan� t�rk etmi� az�rbaycanl�lar�n say�n�n minimum r�q�mini-32.225 n�f�r (sözsüz ki, ayr� ill�rd� v� ayr� bölg�l�ri xeyli az�rbaycanl� t�rk etmi�dir) 1836-c� ild� qeyd� al�nm�� 631.160 n�f�rin üstün� hesablasaq v� yaln�z üç il �rzind� C�nubi Qafqaza köçürülmü� 119.500 n�f�r erm�ninin say�n� is� 1836-c� ild� qeyd� al�nm�� erm�nil�rin say�ndan (294.608-d�n) ç�xsaq, dey� bil�rik ki, köçürülm�l�r olmasayd� az�rbaycanl�lar�n xüsusi ç�kisi (662.385 n�f�r) 37.66%-d�n yuxar�, erm�nil�rin xüsusi ç�kisi (c�mi 175.108 n�f�r) 9.46%-d�n a�a�� olard�.

Page 265: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

265

Bel�likl� dem�k olar ki, rus i��al� �r�f�sind� az�rbaycanl�lar C�nubi Qafqaz �halisinin �n az� 37.66%-n� t��kil etmi�dir, az�rbaycanl�lar�n xüsusi ç�kisi gürcül�rin v� erm�nil�rin birg� ç�kisind�n (11,74+9.96=21.70%) t�xmin�n iki d�f�y� yax�n art�q imi�. H�m d� az�rbaycanl�lar regionda sad�c� üstünlük t��kil etmirdil�r, onlar nüfuzlu v� qüdr�tli siyasi qüvv� idil�r. Bel� ki, i��al �r�f�sind� C�nubi Qafqazda on Az�rbaycan müst�qil dövl�t qurumu-xanl�q oldu�u halda c�mi bir müst�qil gürcü dövl�ti vard�, erm�nil�rin is� dövl�ti qurumlar� heç yox idi. Yaln�z Qaraba� xanl���n�n t�rkibind� 5 iri feodal malikan�si-alban m�n��li xristian m�likliyi mövcud idi.

Bel�likl�, ill�r ötdükc� rus çarizminin dünyan�n h�r yerind�n erm�nil�ri g�tirib C�nubi Qafqazda, ilk növb�d� Az�rbaycan�n torpaqlar�nda yerl��dirilm�si n�tic�sind� region �halisinin t�rkibind� az�rbaycanl�lar�n say� getdikd� azal�rd�.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. =������� �.�. ?�������"�����% $�� ��� @������� ��$���� � �����"� ���&���}�"� (XIX-"���� �� ��.). \��� ��'� � � ��, +��#, 1999, 300 �.

2. _����'�� =.w. ^ � �� ������ $���"�� w������"��� $���"*��. ^?&., 1833, &/�. 3. \� ��% ���&���}�"� (� III ���). II . +��#, 1960, 952 �. 4. �&���"�� ��������� �����"�� �� ������� � � � �� ������, � "���������� � ��"�"���

">�"�%� (�� ���� ������ �), ��� ' II. ^?&, 1836, �&��*�. 5. ^ � �� ������ $���"�� {���������� ���%, � $�����#$��""� � � '��. ?�� ������ �� %"��

{���������� ���% � ����� XVIII ���� � ����"�"�� "� � "�"�>"��. ^� ���� ���� ���*��� � ��#� ��� %�) ^�"� -?� ��&#��, 1835, �. 24.

6. ^&�"�� �����"�� ������� �. I, ����""�� $� �����*��� ����"� ����� �� w.{�����*�. ������. 1871, �. 291-292.

7. Verdiyeva H.Y. XIX �srin I yar�s�nda �imali Az�rbaycan �halisi. Bak�, 1993, 133 s. 8. ����� w.w. w��% #���� �#����# ���# � {�������'� � $���� %��� ���$���}� !#��"� �"��*��, 165 �. 9. �$�" \. \� �������� $��% "�� �� %"�% ��%"��� &��� � � �$�# $������"�"�% �

@������� ��$����. ^�"� -?� ��&#��, 1852, 700 �. Farida Aliyeva

AZERBAIJAN POPULATION OF SOUTH CAUCASIAN AFTER CAUCASIAN WARS

SUMMARY

Key words: South Caucas, �zerbaijanis, population, russian tsar, to move

In article is researching number confuses Azerbaijanis population South Caucasian after Caucasian wars. That’s known, tsar after occupied South Caucasian, also Azerbaijan, aims of create their social supporting settlers Armenian in this territory. In result settler Russian tsar Armenian from different places of the world to South Caucasian in article population regions number of the Azerbaijanis gradually decreases.

������ �J��"�

�@%�^�)���#+�% ��#%'%��% =���<� +�*+�@� $�#'% +�*+�@#+�� *�)�

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: �}"�� ������, ����&���}�"*�, "�����"��, �#����� *�����, $�������"��

= � � '� ������#~ �% ������ ��""�� ����"�"�% � �� ��� ����&���}�"��� "�����"�% �}"� �������, �����""�� ����������� ��"���. ��� ����� ", $��� ��#$�*�� �}"� �������, � � ����� ^����"� ���&���}�"�, *����� � *��%� ����"�% ��&� �*���'"� $�� $�������� "� � � ���� ��� �� _��}����� \��"� � ����"��� �#�*�� ���%". = ���#�' � � $�������"�% ���%" � $������ �}"� ������� �����""� ' ����&���}�"*�� � �� ��� "�����"�% ����"� � ��� #��"'>� '�%.

Page 266: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

266

GÜLÜSTAN DA/I

Rübab� �Z�ZOVA195

Açar sözl�r: müqavil�, Gülüstan, �razi, Az�rbaycan, �ran

M�lumdur ki, 1801-ci il sentyabr�n 12-d� ��rqi Gürcüstan� ilhaq etm�kl� [6, s.16] Qafqazda özün� etibarl� dayaq �ld� ed�n Rusiya tezlikl� müst�qil Az�rbaycan xanl�qlar�n� i��al etm�y� ba�lam��d�r. 1803-cü ilin iyulunda Car-Balak�n, 1804-cü ilin yanvar�n �vv�ll�rind� is� G�nc� i��al olundu [2, s. 18-19].

C�nubi Qafqazda gözü olan Qacarlar �ran� rus qo�unlar�n�n bölg�d�n ç�xar�lmas�n� t�l�b etdi, r�dd cavab� al�nd���ndan 1804-cü il iyunun 16-da iki dövl�t aras�nda müharib� ba�lad� [4, s. 430].

Rusiya �ran qo�unlar�na a��r z�rb�l�r endir�r�k Az�rbaycan xanl�qlar�n�n i��al�n� davam etdirdi v� 1812-ci ilin sonunad�k �r�van v� Naxç�van xanl�qlar� istisna olmaqla Az�rbaycan�n �imal hiss�sini i��al etdi. U�ursuzluqlar �ah hökum�tini güz��t� getm�y� m�cbur etdi v� Qaraba��n Gülüstan k�ndind� Mirz� �bülh�s�n xan �irazinin ba�ç�l�q etdiyi qacarlar�n nümay�nd� hey�ti il� Rusiyan�n Qafqaz x�ttind� v� Gürcüstandak� qo�unlar�n�n ba� komandan� general N.F.Rti��evin ba�ç�l�q etdiyi rus nümay�nd� hey�ti aras�nda dan���qlar apar�ld� [4, s. 430-431]. Dan���qlarda vasit�çi kimi Qor Quzlinin ba�ç�l�q etdiyi ingilis mü�avirl�ri d� vasit�çi kimi i�tirak edirdil�r [4, s. 431].

1813-cü il oktyabr�n 12(24)-d� imzalanm�� sülh v� dostluq haqq�nda müqavil� preambula (müq�ddim�) 11 madd� v� separat aktdan ibar�t idi.

Birinci madd�d� deyilirdi ki, t�r�fl�r aras�nda «mövcud olmu� dü�m�nçilik v� naraz�l��a bu müqavil� il� bu günd�n v� g�l�c�kd� son qoyulur» [7, s. 519-520; 8, s. 437-438].

�kinci madd�d� bildirilirdi ki, t�r�fl�r «status quo prezenten» (o vaxtda olan durum), y�ni h�r bir t�r�fin haz�rda tam malik oldu�u torpaqlara, xanl�qlara, mülkl�r� sahib qalmas� �sas�nda iki dövl�t aras�nda a�a��dak� kimi mü�yy�nl��dirilir: «Ad�nabazar» adlanan yerd�n ba�layaraq, düz x�tl� Mu�an düzünd�n Araz çay�nda Yeddibucaq keçidin�d�k, oradan üzüyuxar� K�p�n�k çay�n�n Arazla qovu�du�u yer�, sonra da K�p�n�k çay�n�n sa� t�r�fi il� Mehri da�lar� silsil�sin� v� oradan da x�tti Qaraba� v� Naxç�van xanl�qlar�n�n s�rh�dl�ri davam etdir�r�k, Alagöz da�lar� silsil�sil� Qaraba�, Naxç�van, �r�van xanl�qlar�n�n v� Yelizavetpol dair�sinin (keçmi� G�nc� xanl���n�n) bir hiss�sinin s�rh�dl�ri birl���n D�r�l�y�z m�rzin�d�k, buradan �r�van xanl���n� Yelizavetpol dair�sind�n, h�mçinin Qazax v� ��ms�ddil torpaqlar�ndan ay�ran m�rzl� E���kmeydan m�rzin�, oradan da da�lar silsil�si il�, çay�n sa� t�r�fi il�, onun axar� istiqam�tind�, H�mz�çim�n yolu il�, P�mb�k da�lar� silsil�si il� �urakel m�rzinin küncün�d�k, bu küncd�n d� qarl� Alagöz da��n�n ba��nad�k da �urakel m�rzi il�, da�lar silsil�si il�, Mastaras v� Artkin aras� il� Arpaçayad�k [7, s. 520, 8, s. 438]. Madd�d� qeyd olunurdu ki, Tal�� (L�nk�ran) xanl��� müharib� dövründ� d�f�l�rl� �ld�n-�l� keçdiyin� gör� bu xanl���n �nz�li v� �rd�bil t�r�fd�ki s�rh�dl�ri müqavil� ratifikasiya olunduqdan sonra h�r iki t�r�fd�n gönd�ril�n nümay�nd�l�r t�r�find�n d�qiql��diril�c�kdir [7, s.520-521; 8, s. 438-439].

Rübab� �zizova –Sumqay�t ��h�ri N.Tusi ad�na liseyin mü�llim�si

Page 267: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

267

Üçüncü madd�d� Qacar �ah� b�yan edirdi ki, Qaraba�, G�nc�, ��ki, �irvan (�amax�-R.�.), D�rb�nd, Quba, Bak�, Tal�� (L�nk�ran-R.�.) xanl�qlar�na, Da��stan, �uragöl �yal�ti il� birlikd� Gürcüstan, �meretiya, Quriya, Minqreliyan� Rusiyan�n t�rkib hiss�si kimi tan�y�r [7, s.52; 8, s. 439].

Dördüncü madd�d� lazim g�ldikd� Rusiya t�r�find�n �ah�n mü�yy�n etdiyi v�li�hd� köm�k göst�rm�si n�z�rd� tutulur, be�inci madd� il� X�z�r d�nizind� yaln�z Rusiyaya h�rbi donanma saxlamaq hüququ verilirdi. Alt�nc� madd�d� �sirl�r v� f�raril�rin geri verilm�si n�z�rd� tutulurdu [7, s. 521-522; 8, 439-440].

Yeddinci madd�d� diplomatik hey�tl�rin qar��lanmas�, konsulluqlar aç�lmas� m�s�l�sind�n b�hs edilirdi. S�kkizinci, doqquzuncu, onuncu madd�l�r ticar�t v� gömrük i�i il� ba�l� idi. Doqquzuncu madd�d� m�xsusi olaraq qeyd edilirdi ki, rus tacirl�rind�n �ran s�rh�dl�rin� v� ya limanlar�na g�tirdikl�ri mallar üçün be� faizd�n çox gömrük al�nmas�n v� h�min tacirl�r bu mallar il� hara gedirl�rs� getsinl�r, onlardan ikinci d�f� gömrük al�nmas�n [7, s.522-523; 8, s.440-442].

On birinci madd� t�sdiq m�s�l�sin� aid idi v� qeyd olunurdu ki, müqavil�nin rus v� fars dill�rind� nüsx�l�ri h�r iki t�r�fin müv�kkill�ri t�r�find�n imzaland�qdan sonra d�yi�diril�c�k, sonra is� h�r iki ölk�nin hökmdarlar� t�r�find�n t�sdiq olunacaqd�r [27, s. 525-526; 8, s.442-443].

Müqavil�y� �lav� edilmi� Separat aktda Gülüstan müqavil�sin� yenid�n bax�lmas� haqq�nda �ah hökum�tinin Rusiya imperatoruna müraci�t etm�k hüququ t�sdiq olunurdu [4, s. 432].

Müqavil� imzaland�qdan sonra diplomatiya tarixi üçün çox nadir olan hadis�l�rd�n biri ba� verdiyini d� qeyd etm�liyik. Bel� ki, I Aleksandr Gülüstan müqavil�sinin ba�lanmas� haqq�nda manifesti 1813-cü il dekabr�n 12(24)-d� �sveçr�nin Friburq ��h�rind� imzalay�b Rusiyaya gönd�rdikd�n sonra Rusiyan�n xarici i�l�r naziri N.R.Rumyansev orada Rusiyaya keç�n Qaraba� v� G�nc� xanl�qlar�n�n ad�n�n olmad���n� mü�yy�n etdi v� buna gör� d� manifest 1814-cü il yanvar�n 4(16)-da yenid�n ora gönd�rildi. �ranla sülh haqq�nda çar manifesti yaln�z 1818-ci il iyulun 16(28)-d�, müqavil�nin m�tni is� avqustun 7(9)-da elan edildi [4, s. 432]. Çox maraql�d�r, xarici i�l�r nazirliyi Rusiyaya ilhaq edil�n �razil�rin ad�n�n manifest� köçürülm�sini «unudur», çar is� hans� torpaqlar�n onun dövl�tin� qat�ld���n� bilmir.

Bel�likl�, Rusiya özünün c�nub s�rh�dl�rini Terek çay�n�n m�ns�bind�n Astaraya-d�k geni�l�ndirmi� oldu. Gülüstan müqavil�sinin Rusiya üçün dig�r faydas� X�z�r d�nizind� yaln�z Rusiya h�rbi g�mil�rin� üzm�k icaz�si verilm�si, ba�qa bir faydas� is� �randa ticar�t ed�n rus tacirl�rin� imtiyazlar verilm�si idi.

Gülüstan müqavil�sinin ba�lanmas� Az�rbaycan üçün böyük bir tarixi faci� oldu. Az�rbaycan parçaland�, �razisi iki yad dövl�tin hakimiyy�ti alt�na dü�dü. Xalq�m�z�n sin�sin� el� bir da� ç�kildi ki, bu gün d� onun a�r�-ac�s�n� dad�r�q. Bel� ki, �g�r 1991-ci ild� �imali Az�rbaycanda rus i��al� l��v edildi v� müst�qil Az�rbaycan Respublikas� yarad�ld�sa, (do�rudur, q�dim D�rb�ndimiz, h�l� d� Rusiyan�n �lind� qal�r) ölk�mizin dig�r böyük hiss�si-C�nubi Az�rbaycan h�l� d� �ran �sar�tind� qalmaqdad�r. Gülüstan v� daha sonra Türkm�nçay müqavil�l�rinin ölk�miz� vurdu�u yara yaln�z Az�rbaycan �razisinin iki yer� parçalanmas� deyil. Bu müqavil�l�r n�tic�sind� erm�nil�r �ran v� Türkiy�d�n �imali Az�rbaycan �razisin� köçürüldül�r. T�kc� iki il -1828-1830-cu ill�rd� C�nubi Qafqaza 40 min �ran v� 84 min Türkiy� erm�nisi köçürüldü v� onlar erm�ni

Page 268: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

268

�halisinin cüzi oldu�u Yelizavetpol v� �r�van quberniyalar�n�n �n yax�� torpaqlar�nda yerl��dirildi [9, s.63]. �nqilaba q�d�rki rus mü�llifi N.�avrovun qeyd etdiyi kimi XX �srin �vv�ll�rind� C�nubi Qafqazda ya�ayan 1 milyon 300 min erm�nid�n 1 milyonu g�lm�l�r idi [9, s.63].

Görk�mli tarixçi alim Y.M.Mahmudovun ba�ç�l��� il� yaz�lm�� “�r�van xanl��� Rusiya i��al� v� erm�nil�rin �imali Az�rbaycan torpaqlar�na köçürülm�si” kitab�nda qeyd etdiyi kimi, XIX �srin �vv�ll�rind� Qacarlar �ran� v� Osmanl� dövl�tini m��lubiy-y�t� u�radaraq C�nubi Qafqaz� i��al ed�n Rusiya imperiyas� zor gücün� regionun etnik m�nz�r�sini d�yi�di, «C�nubi Qafqaz�n etnik x�rit�sind� yeni toplum-erm�ni toplumu peyda oldu. �ran v� Osmanl� dövl�tin� qar�� müharib�l�rd� daim Rusiyaya h�r cür xidm�t göst�r�n v� Az�rbaycan, Gürcüstan Türkiy� �razil�ri hesab�na özl�rin� dövl�t yaratma�a çal��an erm�nil�r C�nubi Qafqazda daimi g�rginlik oca�� yaratd�lar [3, s. 405-406]. Bu g�lm�l�r Az�rbaycan�n tarixi hiss�si olan �r�van diyar�nda öz dövl�tl�rini qurdular v� i�t�halar�n� daha da art�raraq do�ma Qaraba��m�z� z�bt etmi�l�r, bir milyondan art�q soyda��m�z� d�d�-baba yurdlar�ndan did�rgin salm��lar.

Gülüstan müqavil�si Rusiya il� Qacarlar �ran� aras�nda 9 ild�n çox davam ed�n müharib�y� yekun vurdu�undan sülh adlansa da, �slind� onu sülh hesab etm�k yanl��l�qd�r, çünki h�r hans� sülhd� az da olsa �dal�t olur, bu müqavil� is� ba�dan ba�a �dal�tsizdir.

Bu müqavil�nin �n böyük hüquqi yet�rsizliyi bundan ibar�tdir ki, Az�rbaycan dövl�tl�rinin (xanl�qlar�n) müq�dd�rat� onlar�n nümay�nd�l�rinin i�tirak� olmadan mü�yy�nl��dirilmi�dir.

Bel�likl�, Az�rbaycan xalq�n�n istiqlal� uzun bir müdd�t� �lind�n al�nm�� oldu. M�n dey�rdim ki, B���r tarixind� ilk anti-humanist v� zorak� müqavil� Gülüstan

müqavil�sidir ki, o xalq�m�z�n sin�sin� ç�kil�n bir m�n�vi da�d�r. Bu el� m�n�vi da�d�rki, xalq�m�z�n müq�dd�s torpa�� olan v�t�nimiz Az�rbaycan�n ür�yini iki yer� parçalad�.Do�ma torpaqlar�m�z�n i��alç� qon�ular�m�z�n tapda�� alt�nda qalmas�n�n ba�-lan��c�nda Gülüstan müqavil�si dayan�r.Gülüstan müqavil�si bizim tarixi,m�n�vi yad-da��m�za qanl� bir ox kimi sanc�l�b.Bu qanl� oxa h�r d�f� toxunanda o bizi d�h��tli d�r�c�d� a�r�d�r,dey�rdimki ölüm q�d�r bizi m�hv edir.

Gülüstan v� Türkm�nçay müqavil�l�rinin q�rarlar�n� l��v ed� bil�c�k C�nubi Az�r-baycanda müst�qillik u�runda azm� milli azadl�q h�r�kat� olub? M�s�l�n 1908-1911-ci ill�r S�ttar xan, Ba��r xan,1917-1920-ci ill�r Xiyabani ,1941-1946-c� ill�r S.Pi��v�ri h�rakat� buna bariz nümun�dir. Qeyd etm�k laz�md�rki, �ran dövl�ti ingilis v� rusun i��alç� qüv-v�l�rinin köm�kliyi il� zaman-zaman ba� ver�n xalq h�r�kat�n� amans�zcas�na yat�rm��d�r.

Gülüstan müqavil�sini özün� m�n�vi d�rd sayan xalq�m�z�n, v�t�nimizin parçalan-mas�n� ür�k a�r�s� il� sanki qan a�laya-a�laya öz �erl�rind� t�r�nnüm ed�n �airl�rimiz �dibl�rimiz azd�rm�? Güneyli-quzeyli Az�rbaycan bütöv olsayd� Erm�nistan kimi i��alç� bir dövl�ti d�st�kl�y�n ona h�r t�r�fli köm�klik ed�n bizim qon�umuz v� din qarda��m�z olan �ran dövl�tinin buna imkan� bu d�r�c�d� çatmazd�. �imali Az�rbaycan uzun ill�r Rusiyan�n müst�ml�k�si olsa bel�, bizim öz dilimizd� yaz�b-oxumaq hüququmuz v� ana dilind� d�rslikl�rimiz var idi. Ancaq �ran�n hakimiyy�ti alt�nda ya�ayan C�nubi Az�rbaycanl�lar dedikl�rimiz bu hüquqlardan m�hrumdular.

M�n öz fikrim� sadiq qalaraq deyir�m ki, bütün qeyd etdiyimiz probleml�rin m�nb�yi �dal�tsiz Gülüstan müqavil�sidir. Yen� d� Az�rbaycan xalq� bir ümüdl�

Page 269: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

269

ya�ay�r.Bu ümüd Az�rbaycan xalq�n�n bütövlüyüdür. Tarix heç bir zaman unudulmur. Erm�ni tarixçisi Anahid Terminasyan qeyd etdiyi kimi erm�nil�r 1917-ci il� q�d�r Qafqaz�n heç bir yerind�, m�nt�q�sind� çoxluq t��kil etm�mi�l�r,onlar�n özl�rin� m�xsus �razil�ri bel� olmay�b. �vv�l-ax�r haqq-�dal�t öz yerini tapacaq. Rusiya D�rb�ndi özün� birl��dirdi. Qazax, ��m��ddil, Borçal� sultanl�qlar�n�, G�nc� xanl���n�n �razisini tabe etdi v� bir komendantl�q ��klind� Gürcüstana �r�van�, Z�ng�zuru, Göyç�ni v� D�r�l�y�zi erm�nil�r� verdi. N�tic�d� tarixi Az�rbaycan torpaqlar�n�n hesab�na Erm�ni dövl�tini yaratd�. Erm�nistan dövl�ti Türk dünyas�na, ��rq müs�lman al�min� qar�� n�yinki, Rusiyanin, h�mçinin Avropan�n xristiyan birliyinin h�rbi bazas�d�r. Fikrimi bel� izah etm�k ist�yir�m ki, Gülüstan müqavil�si bir da� kimi xalq�m�z�n, v�t�nimizin sin�sin� ç�kildis�, Türkm�nçay müqavil�si is� Az�rbaycan� parça-parça etdi. Az�rbaycan�n Rusiya v� �ran aras�nda bölü�dürülm�si ba�a çatd�.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. Az�rbaycan tarixi. Yeddi cildd�. IV cild (M.�smay�lov v� b. redakt�si il�). Bak�-Elm-2000, 508 s. 2. Az�rbaycan tarixi (Uzaq keçmi�d�n 1870-ci ill�r� q�d�r) (S.�liyarl�n�n redakt�si il�). Bak�-«Az�rbaycan» n��r.

– 1996, 872 s. 3. �r�van xanl���. Rusiya i��al� v� erm�nil�rin �imali Az�rbaycan torpaqlar�na köçürülm�si (mü�llifl�r:

Mahmudov Y., Mustafazad� T., M�mm�dov S., N�c�fli G. v� b.) Bak�, 2009, 574 s. 4. Mahmudov Y., �ükürov K. Az�rbaycan Beyn�lxalq münasib�tl�r v� diplomatiya tarixi (1639-1828 ��.) I c.,

Bak�-2009, 512 s. 5. Mustafazad� T. Az�rbaycan-Rusiya münasib�tl�ri (XVIII �srin ikinci yar�s�-XX �srin �vv�ll�ri). Bak�-��rq Q�rb-2013. 528 s. 6. Sad�qov H. Az�rbaycan Avropa dövl�tl�rinin diplomatiyas�nda (1747-1829 ��.). Bak�-«T�f�kkür» NPM, 2004, 376 s. 7. _~��� �"���� ���� 12 � %&�% 1813 �. // Mustafazad� T. Az�rbaycan-Rusiya münasib�tl�ri, �lav� 83, s. 517-526. 8. _~��� �"���� ��� � (��}�# @�������� � \��"�) // Mahmudov Y., �ükürov K. Az�rbaycan Beyn�lxalq

münasib�tl�r v� diplomatiya tarixi, s. 435-443. 9. ����� w.w. w��% #���� �#����# ���# � {�������'�: $���� %��% ���$���}� !#��"� �"��*��.

^?&., 1911. Rubaba AZIZOVA

GULUSTAN’S BITTERNESS SUMMARY

Keywords: the contract, Gulustan, territory, Azerbaijan, Iran Article is devoted the analysis of heavy consequences for Azerbaijan the Gjulistansky contract

concluded in 1813 between Russia and Iran. Unfair character of the contract, tragical consequences for Azerbaijan of section of its territories between two states is shown.Gulustan has brought to the Azerbaijan people a grief which is felt and today.

������ �@�@�*�

<='�#���#+�? <��%>(

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: ����, _~��� �", ���� ��%, ���&���}�", \��"

= � � '�, $��%��""� �"����# %}���� $����� ��� ��% ���&���}�"� _~��� �"���� ���"�� �����, ����~��""�� � 1813 �. ��}�# @����� � ���}������ \��"�, $����" "��$���������� ����� �� � � ����>�"�%, ���������� $����� ��% ������� ���� ��� ���&���}�"� ��}�# ��#�% ��#���� ����. _~��� �"���� ���� ����&���}�"���# "���# "�"�� "���$�"���� #���&, � ��� ��}�� �% � ����"%.

Page 270: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

270

19. YÜZYIL KAFKAS SAVA�LARI DÖNEM�NDE OSMANLI TOPRAKLARINA GÖÇLER

Rasim BAYRAKTAR196 [email protected];

[email protected]

Anahtar Kelimeler: Osmanl�-Rus Sava�lar�, Göç Süreçleri, K�r�m-Çerkez-Gürcü-Ah�ska Göçmeni

ÖZET Bu çal��ma 18 yüzy�l Rus-Kafkas sava�lar� döneminde ba�layan ve 19 yüzy�l

Osmanl�-Rus Sava�lar� döneminde devam eden K�r�m ve Kafkas halklar�n�n Anadolu’ya göçler sürecinde Karadeniz’in liman kentlerinde göçmenlerin kar��la�t�klar� açl�k, sefalet, hastal�k sorunlar�n�n yan�s�ra yerle�im yerlerini ve nüfus say�l�r�n�n tespitini kapsamaktad�r. Rus Çarlar�n�n K�r�m ve Kafkaslardaki nüfuz ve asimle politikalar�n� içermekle birlikte yürütülen bu politikalar�n Müslüman halklar aç�s�ndan sonuçlar� izah edilmektedir. Bilhassa K�r�m, Çerkez, Gürcü, Ah�ska göçmenlerinin göç sürecinde hayatta kalabilme mücadeleleri incelenmektedir. Ayn� zamanda Osmanl� Hükümetinin göçmenlere sahiplenme duygusuyla yakla��m� irdelenmektedir.

G�R�� Tarih boyunca ya�anan göçlerin nedenleri siyasi, ekonomik, sosyal, dini ve kültürel

etkenler olmakla beraber en çok kar��la��lan göç etkeni sava�lard�r. �mparatorluk ve ulus devletlerin yapt��� sava�lar ya�anan göçleri zorunlu k�lman�n yan�nda kitlesel bir harekete dönü�türmü�tür. Nitekim bu sava�lar�n ve göçlerin yönünü, tarih sahnesinde yer alan devletler belirlemi�tir. Yak�n tarihimiz ve co�rafyam�zda iki as�r boyunca devam eden 18. yüzy�l Rus-Kafkas ve 19. yüzy�l Osmanl�-Rus sava�lar� döneminde K�r�m ve Kafkaslardan Osmanl�’n�n liman kentlerine (Trabzon, Giresun, Ordu, Samsun ve Sinop illerine) kitleler halinde göçler olmu�tur. Karadeniz’in k�y� kentlerine gelen göçmenler buralardan Anadolu’nun iç bölgelerine nakil edilmi�lerdir.

Rus Çarlar�n�n Kafkas sava�lar�ndaki nihai hedefi; öteden beri s�cak denizlere inmek, Karadeniz limanlar�n� ele geçirmek, Kafkasya’y� kontrol alt�nda tutmak, ço�unluk ve siyasal aç�dan Müslümanlar�n egemenli�i yerine H�ristiyanlar�n nüfus ço�unlu�unu ve Ruslar�n siyasal üstülü�ünü görmek, stratejik olarak Müslümanlar�n sürülmesini ve H�ristiyan halklar�n yerle�tirilmesini sa�lamak [27, s.29] olmu�tur. Rus Çarlar� fütuhat h�rs� ile Osmanl�n�n içinde bulundu�u en hassas durumlar� de�erlendirerek sistemli bir �ekilde sava�m��t�r. Taraflar aras�nda meydana gelen sava�lar ve bu sava�larda yap�lan Bar�� Antla�malar�n� �u �ekilde s�ralayabiliriz.; 1. 1711 Harbi, Prut Antla�mas�, 2. 1718 Harbi, Pasarofça Antla�mas�, 3. 1736-39 Harbi, Belgrad Antla�mas�, 4. 1768-1774 Harbi, Küçük Kaynarca Antla�mas�, 5. 1787-1792 Harbi, Ya� Antla�mas�, 6. 1806-1812 Harbi, Bükre� Antla�mas�, 7. 1828-1829 Harbi, Edirne Antla�mas�, 8. 1853-1856 Harbi, Paris Antla�mas�, 9. 1877-78 Harbi, Ayestefanos ve Berlin Antla�malar�d�r [26, s.315-383].

Rasim Bayraktar – yrd. doç. dr. Giresun Üniversitesi �slami �limler Fakültesi / Ö�retim Üyesi

Page 271: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

271

Biz çal��mam�zda 1853-56 K�r�m Harbi ve 1877-78 Osmanl�-Rus (bir di�er ad�yla da 93 harbi) sava�lar� sürecinde K�r�m ve Kafkaslardan K�r�m, Çerkez, Gürcü ve Ah�ska göçlerini irdelemeye çal��aca��z.

K�r�m Göçü K�r�m’dan Osmanl� topraklar�na kitle göçleri, esas olarak 1783’de K�r�m Hanl���’n�n

ortadan kald�r�larak Rusya �mparatorlu�u’nun K�r�m� ilhak�na müteakip bir süreçtir. K�r�m’�n kaderine damgas�n� vuran 1768-1774 Osmanl�-Rus sava�� esnas�nda Rusya ordusu 1771’de K�r�ma girmeyi ba�ard�. 1774’de imzalanan Küçük Kaynarca Antla�mas�yla Rusya �mparatorlu�u sözde K�r�m Hanl���n�n ba��ms�zl���n� tan�d�ysa da, hedefi K�r�m’� �artlar olgunla�t���nda ilhak etmek oldu�undan, hanl���n idaresine mümkün olan her türlü müdahaleyi yapmaktan geri durmad�. Neticede, 1783’e kadarki yakla��k on y�ll�k süre içinde K�r�m, Rus müdahalelerine do�rudan ba�l� ve gayet kanl� bir iç sava��n içine girdi. Çok geçmeden (1783 y�l�nda) Rusya �mparatorlu�u, K�r�m topraklar�n� ilhak etti�ini resmen ilan etti [14, s.687]. �lhak� müteakip, Rus fatihlerin ilk i�leri Çarl�k hâkimiyetini benimsemeyece�i aç�k olan unsurlar�, özellikle de eski K�r�m hanl���n siyasi elit’ini yar�m-adadan uzakla�t�rmak oldu. �lk olarak K�r�m hanl�k hanedan� Geraylar, Ruslara kar�� ön saflarda sava�m�� olan beyler, mirzalar, askeri ve dini önderlerle onlar�n yak�nlar� K�r�mdan ç�kar�larak Osmanl� ülkesine sürüldü [30, s.37].

Asl�nda Ruslar�n bu k�zg�nl���n�n sebebi K�r�m Tatarlar�n�n Rusya’y� iki as�r hâkimiyeti alt�nda bulundurmu� olan Alt�n Orda �mparatorlu�unun mirasç�lar� olmalar�, bu halka kar�� intikam duygular�n�n silinmemi� olmas�yd�. Bu bak�mdan, Rusya Devletinin K�r�m’a yönelik kesin ve gayet aç�kça ikrar edilen siyaseti, buray� yerli Müslüman Türk ahalisinden (K�r�m Türklerinden) temizleyip yerini Ruslarla, bu mümkün olmazsa di�er H�ristiyan unsurlarla, doldurulmak yönünde idi [25, s.147-152].

1861’e kadar ki dönemde Rusya’da serflik oldu�undan, istenilen say�da insan� istenilen yerde iskan edebilmek kolay olmam��t�. Bu sebeple Rus idarecileri, Balkanlar-dan �talya ve Almanya’ya kadar ne kadar H�ristiyan unsur varsa K�r�m’a davet ediyordu. Hatta, �mparatoriçe II. Yekaterina’n�n kocas� ve dönemin en önemli devlet adam� olan Grigoriy Potyomkin taraf�ndan K�r�m’a �ngiltere’den getirilecek suçlular�n iskan edilmesi bile teklif edilmi�ti. Yani �ngiltere’de ne kadar mahkûm ve sab�kal� varsa, bunlar nihayetinde H�ristiyan unsurlar� olduklar� için memnuniyetle K�r�ma yerle�tirilecekler ve bu Ye�il Ada’n�n “detatarizasyonu”nda rol alacaklard�![25,ss.147-152].

Tarihte 1854 y�l�n�n Eylül’ünde Müttefik Ordular�yla (�ngiltere, Fransa, Avusturya) birlikte Osmanl� ordusunun K�r�m’�n Kezlev sahiline ç�kmas� ve arkas�ndan yap�lan muharebelere “K�r�m Sava��” ad� verilmi�tir. Zira Müttefik ordular�n�n i�gal ettikleri alan yar�m-adan�n sadece küçük bir k�sm� olmas�na ra�men bu durum K�r�ml�lar taraf�ndan sempati ile kar��lanm��t�r. Sava� esnas�na kurtar�lan K�r�m �ehirleri yaln�zca Akyar (Sevastapol), Kezlev ve Kerç �ehirleridir. Di�er yerler ise sava� dönemince Rus hâkimiyetinde kalm�� ve burada ya�ayan K�r�m halk� Ruslar�n büyük bask�lar�na u�ram��t�r. Hatta K�r�m’daki Rus Silahl� Kuvvetleri Ba�kumandan� Büyük Knyaz General Aleksandr Men�ikov 1854’te bir kaç defa Yal�boyu’nda ya�ayan K�r�m Tatarlar�n�n kitle halinde Rusya içlerine sürülmesini emretmi� ve K�r�m ahalisinin büyük bir k�sm� Kursk Guberniyas�na sürülmü�tür [25, s.147-152].

Page 272: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

272

1856 sonras� K�r�m Tatarlar�na yönelik siyasi ve psikolojik bask�lar daha da sertle�ti. Bu sosyal huzursuzluk ortam�nda Tatarlar�n Rusya’n�n iç bölgelerine sürülecekleri söylentileri günden güne artt�. Bundan ilk etkilenenler eski K�r�m Hanl��� ahalisinin en önemli unsurlar�ndan biri olan ve K�r�m Tatar Halk�n�n bir parças� olarak nitelendirilen kuzeydeki Desti K�pçak (K�pçak Bozk�r�) arazisinde ya�ayan Nogaylar oldu. 1859’da Nogaylar, Osmanl� �mparatorlu�u’na yönelik büyük bir göç hareketini ba�latt�. Nogaylar�n K�r�m üzerindeki göçü yar�madadaki K�r�m Tatarlar� aras�nda büyük bir pani�e yol açt� ve toplum hareketini tetikledi. “Halifenin memleketine bugün gidilmezse yar�n bu imkân�n bulunamayaca��, kalanlar�n zorla H�ristiyan yap�lacaklar�” söylentileri h�zla yay�ld�. Bu söylentiler do�ru olmasa da, zaten ekonomik aç�dan büyük bir çaresizlik içindeki topraks�zla�t�r�lm�� K�r�m Tatar köylülerinin üzerinde çok etkili oldu. Neticede, 1860’da ve takip eden bir kaç y�l içinde en az 200.000 K�r�m Tatar� sefilâne �artlar alt�nda Türkiye’ye gitmek üzere K�r�m’� terk etti [31, s.667].

Bu dönemde Adana’ya iskan edilen K�r�m göçmenlerinden Nogay muhaciri, Kelmit, Kamu, K�pçak, Mank�t, Toktam��, Po�nad, Pe�tun, Kasalay, Kara Mirza, Nevruzo�lu Timur Bey, Kasyo�lu Tankmend, Pe�tun, K�l�nç Minkad, Cemboyluk kabilelerinden olmak üzere toplamda 20.580’i a�t� [BOA.A.MKT.nzd, NR, 288/14]. Nogaylar�n, Adana Eyaletine yerle�tirilmesinin temel nedeni buran�n o dönemde insan yo�unlu�u en az olan vilayetlerden birisi olmas�d�r. Ayr�ca i�lenebilir verimli arazi miktar�n�n çoklu�u da Adana’ya iskân�n sebeplerindendir[6,s.11]. Konu ile ilgili bir belgede “Çukurova arazi-i haliyesinin imar� zimminde” [BOA.DH.MKT, nr, 1727/30] ibaresi kullan�lmaktad�r. Yani Muhacirlerin buraya yerle�tirilmesinin nedenlerinden birinin de Adana’da bo� araziler oldu�udur.

Çerkez Göçü K�r�m sava��nda(1853-1856) Osmanl� ve Müttefik devletlerin yan�nda yer alan

Çerkezlerin Osmanl� ordular�yla kayna�mas�n� [4, s.43] gören Rus Çar� II. Aleksandr Kafkasya’n�n kesin olarak zapt edilmesi gerekti�ine karar verdi. Bölgede bulundurdu�u 200 binden fazla askerinin ba��na Temmuz 1856’da General Prens Baryatinski’yi Kafkasya Genel Valili�ine getirdi. O da göreve gelir gelmez sava� stratejisini belirleyerek Kafkasya’y� içten ku�atmaya yönelerek içerden insanlar� sat�n almay� denedi[19,s.50]. Ruslar her zaman uygulad��� takti�i rü�vet, rütbe da��t�m�, para, hediye, din istismar� gibi tüm çabalar�na kar��n Kuzey Kafkasya’da kendi siyasetleri için kullanacaklar� yerli bir kadro olu�turamad� [4, s.117]. Bunun üzerine Rusya, Çarl�k s�n�rlar� boyunca ya�ayan Müslüman Türklere kar�� bask� siyasetini art�rd�. K�r�m, Kafkasya, Türkistan, Azerbaycan ve di�er Türk illerinde yüz binlerce insan göçe zorland� [20, s.3-4].

��te bu ideolojik politikalar do�rultusunda Çar�n Kafkasya naibi Grandük Mi�el, 1864 A�ustosunda Kafkas Müslümanlar�na �u ferman� tebli� etti: Bir ay zarf�nda Kafkasya terk edilmedi�i takdirde, bütün nüfus sava� esiri olarak Rusya’n�n muhtelif bölgelerine sürülecektir [5, s.526]. Nihayetinde esareti büyük onursuzluk addeden Çerkezler Kafkasya’y� terk etmeye mecbur kald�.

1859-64 y�llar�nda yurtlar�ndan zorunlu ayr�lan Çerkezler Karadeniz’deki Taman, Tuapse, Anapa, Tsemez, Soçi, Adler, Sohum, Poti, Batum limanlar�ndan Rus, Osmanl� ve �ngiliz gemilerine bindirilip, Osmanl� topraklar�na yani Trabzon, Ordu Samsun, Sinop, Kefken, Varna, Burgaz, Köstence, �stanbul ve Ege k�y�lar�na dökülen insanlar�n büyük

Page 273: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

273

bir k�sm� hayat�n� yitirdi. Yolda telef olanlar�n say�s� öyle boyutlara ula�t� ki, Trabzon’daki Rus Konsolosu, May�s 1864’te “30 bin ki�i açl�k ve hastal�ktan k�r�ld�. Gemilerde hastal�k alameti gösteren olursa derhal denize at�l�rd�..,1858-1865 y�llar�nda 493.124 insan�n gitti�i Trabzon’da bir tek adam�n 30-50 cariye birden ald��� oluyordu...”diye bilgi geçti [29, s.31]. Öyle ki hem Kafkasya hem de Osmanl� k�y�lar�nda ölen insanlar�n gömüldü�ü çok say�da toplu mezar�n oldu�undan da bahsedilmektedir.

Bu döneme tan�kl�k eden ve sürgün karar�n� yürüten Trabzon’daki Rus Konsolosu General Katraçef’e yazd��� raporda “Türkiye’ye gitmek üzere Batum’a 70.000 Çerkez geldi. Bunlardan ortalama olarak günde 7 ki�i ölüyor. Trabzon’a ç�kar�lan 24.700 ki�iden �imdiye kadar 19.000 ki�i ölmü�tür. �imdi orada bulunan 63.900 ki�iden her gün 180-250 ki�i ölmektedir. Samsun civar�ndaki 110.000 ki�i aras�nda her gün ortalama 200 ki�i can veriyor. Trabzon, Varna ve �stanbul’a götürülen 4650 ki�iden de günde 40-60 ki�inin öldü�ünü haber ald�m” [24, s.270]�eklinde bilgi aktard�.

Çerkezler Trabzon’a gelirken “kendileri ile birlikte tifüsü de getirmi�lerdi, ko�ullar bir aral�k öylesine kötüle�ti ki bütün halk kentten kaçt�”. Korkudan f�r�nc�lar bile f�r�nlar�n� kapat�p kenti terk ettiler. Osmanl� Hükümeti, salg�nlar�n yay�lmams� için özel kamplar kurarak göçmenleri burada tuttu. “Trabzon’daki Akçakale kamp� böyle bir ölüm kamp� idi. Buradaki ma�durlar fazla ekmek alabilmek için bazen cenazeleri sakl�yorlard�. Çünkü ki�i ba��na ekmek veriliyordu Sar�dere, Sinop, Samsun ve Giresun kamplar�nda da durum vahim ve feci idi [24, s.270].

Göçmenlerin bu zor durum köle ticaretinin yeniden canlanmas�na sebep oldu. Osmanl� Devleti köle ve cariye ticaretine hiçbir �ekilde müdahale etmedi�i gibi büyük Çerkes göçünün ya�and��� 1860’l� y�llarda Trabzon ve Samsun’da Osmanl� Hükümetince geçici köle pazarlar� dahi kuruldu [32, s.57-62]. �stanbul, Kahire ve hatta Tahran’a bile köle sat�l�yordu. Arz�n yükselmesini sa�layan ma�dur göçmenlerden ucuz fiyata, bazen sadece ekmek fiyat�na köle alan yüzlerce f�rsatç� tüccar büyük karlar sa�lad�. Tahmini rakamlara göre sadece 1863-64 aras�nda 10 binden fazla köle sat�ld� [24, s.271]. Hatta 30 Ocak 1867’de Ba�vezirin Padi�aha gönderdi�i bir yaz�da [4, s.659] ve 31 Mart 1867 Arz Tezkeresi’nde [30, s.197] bu say�n�n 150 bine ula�t��� anla��lmaktad�r. Durumun daha vahim bir hal almamas� için Hükümet Çerkez kad�nlar� ve çocuklar�n�n sat�lmas�n� yasaklad� ve sat�lmak üzere olanlar akrabalar�na iade edildi [2. s.1-33].

Çar Hükümeti, ancak 1864 Aral�k ay�nda Kafkasya’da mutlak egemenli�ini kurdu�una, yeterince etnik temizlik yapt���na emin olunca topluca göçlerin durdurulabilece�ine karar verdi. Fakat yine de 1865’te Türkiye’ye 22 binden fazla Çeçen göçe zorland�. “Vsemirrn�y Puteçestvennik” gazetesi 1871’de �unlar� yaz�yordu: “Bir y�l içinde göçmenlerin üçte ikisi öldü... Batum yak�nlar�nda yerle�en 22 bin göçmenden sadece 7 bin ki�i kald�. Samsun civar�nda yerle�en 30 bin ki�iden 1800 ki�i kald�”. Hatta Çarl���n propagandac�lar�ndan Y.Drozdev dahi “Bu ölçüde sefaleti insanl�k zor görür” diyordu [29, s.23-32].

Çat��ma, k�y�m, yoksunluk, açl�k ve hastal�ktan yakla��k 500 bin ki�i hayat�n� kaybederken, kurtulabilen yakla��k 1 milyon 200 bin ki�i de göç etmek zorunda kald�. Bu muhacirlerin 200 bini �umnu’da, 300 bini Makedonya’da, 150 bini Bat� Trakya ve Rodoplar’da toplan�rken, Eylül 1879’a kadar, 387 binden ziyade Muhacir de �stanbul’a sevk edildi [20, s.41]. Kafkaslardan ve Do�u Anadolu bölgesinden gelenler Erzurum’a

Page 274: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

274

y���ld�. Sohum ve Batum’dan gelenler geçici olarak Trabzon, Giresun ve Samsun’da bar�nd�r�ld�. Resmi istatistiklere göre, Rumeli’den 767.339, Sohum, Batum ve Kars havalisinden yakla��k 300 bin ki�i Anadolu’ya göç etti [22, s.667].

Samsun’lu Çerkezler(Ub�hlar*) Göçler sürecinde Trabzon, Giresun, Ordu ve Samsun limanlar�na gelen göçmenlerin

bir k�sm� da, bu liman kentlerinin köy ve nahiyelerine yerle�tirildi. Bilhassa Trabzon ve Samsun’un karayoluyla Anadolu’nun iç kesimlerine ba�lanmas� ve çevresinde iskâna elveri�li sahalar�n bulunmas� sebebiyle bu kentler göçmenlerin en s�k u�rak yeri oldu. Göçmenlere, hiçbir �ekilde e�ya ta��malar�na izin verilmedi�i için sadece üzerlerinde elbiseler ve ellerindeki silahlar�yla geliyorlard�. Her gün 500’den fazla göçmen kent nüfusuna dahil olmaktayd�. Bu göçler sonucunda 10 bin nüfuslu Samsun’un 1864 y�l�ndaki nüfusu ayn� y�l Samsun’da bulunan H.J.Lannep’e göre 45 bini a�t�. �talyan Samsun Konsolos’u ise 1864 y�l�nda Samsun’da 42 bin göçmenin bulundu�unu [21, s.43] kaydetmekteydi.

Samsun’a gelen göçmenler kasaba ve köylerde kendilerine tahsis edilen han, medrese gibi kamuya aç�k yerlere yerle�tirildi. K�sa zamanda Samsun’un sahili ile mücavir sahadaki K�l�nçdede, Kurupelit, Dereköy, Derbend ve Kumca��z’da göçmen kamplar� kuruldu. Bu göçmen kamplar�nda hastal�ktan(s�tma) dolay ölüm vakalar�n�n hayli yüksek oldu�u resmi kay�tlar görülmektedir. Çar�amba ve Akçay’dakiler de dahil olmak üzere Nisan 1864-Ocak 1865 tarihleri aras�nda söz konusu kamplarda 13.558 ki�i ölmü�tü. Zira Samsun’dan gönderilen 30 Temmuz 1864 tarihli mektup günlük 300 ölüm vakas�ndan bahsetmektedir [21, s.44-45].

Samsun ve civar�na gelen göçmenler daha çok Kafkasya’n�n Saps��lar, Abazalar, Kaberdeyler ve Ub�h* boylar�ndan idiler. Günümüzde Ubuhlar�n en çok ya�ad��� yer Samsun ve Kavak ilçesidir.

Kavak, konumu itibariyle Karadeniz sahilinden güneye do�ru yükselemeye ba�layan Canik da�lar�n�n kuzey yamaçlar�na, Hac�lar da�� ile Akda� aras�nda bulunan arazi üzerinde kurulmu� olan yerle�im bölgesidir. 19. yüzy�l�n ba�lar�nda 71 köye sahip olan Canik Sanca��’na ba�l� Kavak kazas� Samsun liman�nda ihracat ve ithalat�n artmas� ve tütünün bölgeye ticari hareketlilik getirmesi nedeniyle Rum ve Ermeni göçlerine de tan�kl�k etti [12, s.169-190]. Bu yüzy�lda kitlesel olarak Kavak kazas�na göçler, Kafkasya’dan gelen Çerkezlerin bir grubu olan Vub�hlar oldu. Kavak’taki iskâna ait olan ve 12 A�ustos 1862 ile 10 Ocak 1863 tarihlerini kapsayan Maliye Nezareti Masar�fat Defteri’nde aileler; anne, baba, çocuklar varsa köleler olarak yaz�lm��t�r. 1862 ve 1863 y�llar�nda gelen bu ailelerin Kavak kazas�na yerle�tirilmesi s�ras�nda her birine günlük yevmiye verildi�i anla��lmaktad�r. Ayn� defterde Çerkez ailelerin tüm efrad�, kad�n erkek olarak yevmiye miktarlar� ayr�nt�l� olarak aç�klanm��t�r. Buna göre 12 A�ustos 1862 ile 10 Ocak 1863 tarihleri aras�nda 94,79 ve 61 ki�ilik gruplar halinde Canik sanca�� Kavak kazas�na yerle�tirildi. Bu süreçte yerle�tirilen muhacir say�s� 234 ki�idir. Göçle gelen ki�iler ki�i ba��na 25 paradan 20 ile 30 gün aras�nda de�i�en süreler için günlük yevmiye verildi. Bu miktarlar hesaplan�rken ki�i ba�� 20 gün için 25 paradan 25x30=750 para(18,75) guru� yevmiye ödendi [BOA,MN:16587]. (40 para 1 kuru�tur. Bu hesapla 750 para 78, 75 kuru�a tekabül etmektedir).

Page 275: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

275

Kavak Kazas�na yerle�en Ub�h göçmenlerin geldikleri y�llara göre yerle�tirildikleri köylerin eski ve yeni adlar�n� �öyledir:

Köyün Eski Ad� Köyün Yeni Ad� Geldikleri Y�llar ve Yerler Bükce�iz Bükce�iz 1862-1864/Soçi Çakall� Muhacirleri Çataltepe 1862-1864/Soçi Toptepe Muhacirleri Yeni Toptepe/Doruk 1862-1864/Soçi Germiyan Germiyan 1862-1864/Soçi ve Abzeh Kapuhayat Kapuhayat 1862-1864/Soçi Teknecik/Karap�nar Karao�nar 1862-1864/Soçi Karl�kavall� Karl� 1862-1864/Soçi S�ral� S�ral� 1862-1864/Soçi

Tablo 6.1: Kavak Kazas�ndaki Çerkez (Ub�h) Köyleri 1869 Trabzon Salnamesi’ne göre; Kavak kazas�nda 77 köy, 1956 hane mevcuttur.

Kavak kazas�ndaki erkek say�s� 5609 Müslüman, 562 Rum Ortodoks, 10 Ermeni Gregoryan olmak üzere 6181’dir. Pratik hesapla kad�nlar�n da bu say�ya dâhil edilmesiyle kazada 12 bin ile 13 bin aras�nda ki�i ya�amaktad�r. Müslümanlar�n aras�nda Kafkas göçleriyle gelen Ub�hlar da vard�r. Nüfusun %90.7’si Müslüman, %9.1’i Rum, %0.2’si Ermeni’dir [1, s.18-22].

1871 y�l�nda Vilayet Nizamnamesi ile Kavak kazas�, nahiye birimine dönü�türülecektir. 1871 Trabzon Vilayet Salnamesi’nde “Çerkezler” ayr� bir tasnifle say�larak Kavak nahiyesinde 134 Çerkez hanesi bulunmaktad�r. Kavak nahiyesinde toplam hane say�s� 1915 olup, Çerkez hane say�s� %7’ye tekabül etmektedir. Çerkez erkek ki�i say�s� ise 340’d�r. Toplam hane say�s� Kavak nahiyesinde 6359 oldu�una göre Çerkez erkek oran� %5.3’tür [10].

Köy Mahalle Katolik Ermeni Rum Çerkez �slam Toplam 94 4 134 1666 1915 94 11 576 340 5432 6359

Tablo 6.2: Kavak Nahiyesi Çerkez Hane ve Erkek Ki�i Say�s� Günümüz nüfus kimliklerinde Kavak nüfus kay�tl� olan ve “Do�um Yeri” Kafkasya

yazan ya�l�lar�n ifadelerinden ortaya ç�kan �u ki; 1860-1905 aral���ndaki zaman diliminde Ub�hlar sosyal ya�ant�lar�nda genelde k�zlar�n� di�er halkalarla evlendirme�i ye�lememi�lerdir. K�zlar, ilk ba�ta köy içerisindeki bir ailenin evlad�yla veya keza içerisindeki Ub�hlar�n ya�ad��� köylerle evlilik yapm��lard�r. Ayr�ca Asarc�k, Havza, Ladik, Vezirköprü bölgelerindeki Çerkez toplumlara gelin gittikleri görülmü�tür. Ub�h erkekleri de yine ayn� �ekilde ilkin yak�n çevrelerdeki Kafkas köyleriyle daha sonra Asarc�k, Havza, Ladik, Vezirköprü bölgelerindeki Kafkas ailelerin k�zlar�yla evlenmi�lerdir. Türk k�zlar�yla evlilikler çok az say�da(1-2 erkek) olmakla beraber Kafkas göçmen köylerine kom�u Türk köyleri ile olmu�tur [7, s.1-14].

Gürcü Göçü Tarih terminolojide 93 harbi diye bilinen 1877-78 Osmanl�-Rus Sava�� sürecinde ve

sonras�nda yak�n co�rafyam�z Batum ve çevresinden Türk ve Müslüman Gürcüler (Acara-Batum-Artvin-�av�at-Ardanuç’tan) Rus bask�s�na u�rama korkusu ve Rus i�galini

Page 276: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

276

kabul etmeme u�runa çok zor ko�ullar alt�nda göç ettiler. On binlerce ifade edilen bu kitlesel göçler bilhassa 1878-1882 y�llar�nda ayn� yo�unlukta devam etti. Bunun sebebi yap�lan Ayastefanos Antla�mas�’n�n 21. maddesine göre Rusya’ya b�rak�lan bölgelerin halk�na bulunduklar� yerde kalmak veya göç etmek hususunda üç sene serbestlik tan�nd� [28, s.372]. Rusya 1890 y�l�na kadar göçleri serbest b�rakt�. Bu tarihten sonra toplu göçler, Osmanl� Devleti’nin Rusya nezdinde resmi giri�imleriyle mümkün oldu. Bu kitle göçlerine örnekler; 25 �ubat 1882 (13 �ubat) 1297) tarihinde Muhacirin Komisyonu’ndan Mabeyn-i Hümayun’a gönderilen bir yaz�ya göre; bir hafta içinde Batum’dan �stanbul’a 3.000 kadar göçmen geldi. 1886 y�l�nda Artvin’den 1.300 haneden fazla ve Batum’dan 600 hane kadar halk, göç etmek istediklerini bildirdi. 1887 y�l�nda Batum’dan birkaç bin Müslüman göçmenin hareket etti�ini veya hareket halinde olduklar� hükümete bildirildi. Artvin Murgul halk�n�n ço�unlu�u peyderpey göç etti. Haziran 1888 tarihinde Murgul halk�ndan göç eden 500 nüfus Arhavi’ye, 550 nüfus da Kenise iskelesine geldi ve peyderpey göç etmekte olduklar� Lazistan Mutasarr�fl���ndan al�nan bilgiye dayanarak Trabzon Valisi taraf�ndan 3 Haziran 1988 (22 May�s 1296) tarihinde Dâhiliye Nezaretine bildirildi. 1893 y�l�nda Ardanuç’tan 50 hane ve Livane’den 13 hane de 496 nüfusun göç edebilmesi için Rusya nezdinde Osmanl� Hariciye Nezaretine giri�imde bulundu. Bu göçmenlerin �zmit ve Bursa taraflar�na nakledilmeleri için hükümetten vapur gönderilmesi talep edildi [9, s.317-340].

Anadolu’nun hemen her yerinde iskân edilen Batum ve Artvin göçmenleri sahil boyu güzergâhlar� Rize, Trabzon, Giresun, Ordu, Samsun, Sinop �ehir ve köylerinde uygun yerlerde mahalli yöneticiler taraf�ndan yerle�tirildi. Hükümetin talimat� do�rultusunda Orta Karadeniz bölgesinde Amasya, Tokat ve Sivas bölgelerinde göçmenler iskan edildi. Artvin ve Batum göçmenlerinin bir k�sm� ise devletin tahsis etti�i gemiler ile do�rudan do�ruya �stanbul’a gönderildi. Göçmenler, Muhacirin �skan Komisyonu taraf�ndan �stanbul’da uygun yerlere yerle�tirilmesi için gönderildi. �stanbul’a gelen göçmenler Adapazar�, �zmit, �zmir, Yalova, Bolu, Bursa, Eski�ehir, Bal�kesir, Çanakkale bölgelerine yo�un bir �ekilde iskan edildi�i gibi Ankara’dan Akdeniz bölgesinde Adana’ya kadar yerle�tirildi [9, s.317-340].

K�sa zamanda �stanbul ve Marmara bölgelerinde göçmen nüfusu yo�unla��nca ve bunlar�n ihtiyaçlar�n�n kar��lanmas� ve iskânlar� problem oldu. Bundan dolay� 1887 y�l�ndan itibaren Artvin Batum göçmenleri �stanbul’a gelmeden Anadolu’nun çe�itli yönlerine yönlendirilmeye çal���ld�. 1887 y�l�nda Batum’dan gelmekte olan göçmenlerin Samsun iskelesine ç�kar�larak, göçmenlerin muvafakatlerinin al�nmas� ile iskân edilmek üzere Mamüretülaziz ve Sivas vilayetlerine gönderilmeleri için Trabzon vilayetine gerekli talimat verildi. Ayn� talimat Tiflis Konsoloslu�u’na (�ehbenderli�i) da verildi. 1909 y�l�na kadar Rusya, bölge halk�n�n s�n�r geçi�lerini serbest b�rakt��� için küçük gruplar diplomatik kriz te�kil etmeden göç etti. Bu y�llarda göçler azalsa da Batum’dan göçler peyderpey Birinci Dünya Sava��na kadar devam etti [9, s.317-340].

Bu dönemde Batum Çürüksu göçmenlerinden bir k�sm� s�n�ra yak�n Hopa ve Pazar (Atina) kazalar�nda iskân edildi. Çürüksu göçmenlerinden 700 hanenin Trabzon vilayeti dâhilinde iskân�na May�s 1879 tarihinde ba�land�. Ayn� y�l içinde Trabzon �ehir merkezine gelen göç kafilesi, geçici olarak Akçaabat nahiyesinin Suva (Akyaz�) köyüne yerle�tirildi ve daha sonra da Ordu’ya gönderildi [13, s.196]. 1 Temmuz 1886 tarihi

Page 277: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

277

itibariyle Ordu kazas� dâhilinde toplam 1034 hanede 4254 nüfus Batum Çürüksu Gürcü göçmeni iskân edildi. Bunlardan Ordu kazas�nda 393 hanede 1575 nüfus, Per�embe nahiyesinde 224 hanede 932 nüfus, Ulubey nahiyesinde 67 hanede 355 nüfus, Habsamana’da 119 hanede 932 nüfus, Bolaman’da 231 hanede 875 nüfus iskân edildi [13, s.197].

Batum Göçmenlerinden 62 hane Giresun’un Piraziz ilçesinde Tepeveren köyünde iskan edildi. Yeni kurulan bu köye devlet taraf�ndan cami yap�lm�� fakat bu cami f�rt�nadan y�k�l�nca 1888 y�l�nda Tepeveren köyündeki göçmenler, camii yeniden in�a edecek güçleri olmad���ndan devlet taraf�ndan yeniden camiin in�as�n� talep ettiler. Daha sonra bu köyün ad� Tepe köy olarak de�i�tirildi. Yine Batum’dan gelen bir göçmen kafilesi geçici olarak ayr�-ayr� Piraziz’in Cindi ve Elmal� köylerine yerle�tirildi ve göçmenlere yeterli arazi tahsis edildi. 1894 y�l�nda göçmenlerden olu�an Karaa�aç köyü kuruldu. Bir ba�ka 30 hanelik kafile de Piraziz’e gelerek Armutçukuru mevkisinde iskan edildi ve göçmenlere yeterli arazi tahsis edildi. 1907 y�l�nda Armutçukuru da yeni bir köy olarak kuruldu. Ancak Armutçukuru göçmenlerinin nüfus defterleri Piraziz’in Buzat köyü ile birlikte tutuldu�undan vergi ve askerlik i�lerinde ç�kan sorunlar�ndan dolay� defterlerin yeni köylerine çevrilmesi için 21 Ocak 1911(8 Kanun-i Sani 1326) tarihinde Trabzon Valili�i arac�l��� ile Hükümete müracaat edildi. Dâhiliye Nezareti bu talebi uygun buldu [9, s.317-340].

�lerleyen tarihlerde Batum göçmenlerinin yerle�imi Karadeniz’in di�er bölgelerine devam etti. Batum göçmenlerinden bir kafile Samsun Termeye iskan edildi. Bu kafilenin akrabalar�n�n bir k�sm� da K�r�ehir’e iskan edildi. Tokat vilayetine özellikle Turhal ilçesinde Artvin ve Batum göçmen çokça yerle�tirildi. Yine Batum göçmenlerinden bir kafile Turhal’�n Dazmanaderesi denilen yerinde 15 hanede 52 nüfus yerle�tirildi. Göçmenlerin evi yap�ld� ve yeni bir köy kurularak Sultaniye köyü ismi verildi. Bu köye Hamidiye isminin verilmesi talep edilmi�se de köye yak�n bir yerde Hamidye ad�yla ba�ka biri oldu�undan Sultaniye ad� verildi. Niksar’�n Hori köyüne Batum göçmeni iskan edildi. Amasya Gümü�hac�köy kasabas�nda Beylikçay�r� bölgesinde bo� bulunan arazi üzerine Rumeli, K�r�m ve Batum göçmenleri yerle�tirildi. 1 Aral�k 1891 (19 Te�rin-i Sani 1307) tarihinde Beylikçay�r� Gümü�hac�köy mahallesi olarak de�i�tirildi. Göçmenler için evler in�a edildi. 1888 y�l�nda Artvin(Livane) göçmenlerinden 13 hane Merzifon kasabas�nda yerle�tirilerek ve yerle�tirildikleri yerde bir mahalle kurularak Hamidiye ad� verildi. Di�er yerlerde oldu�u gibi burada da evler in�a edildi. 1888 y�l�nda Batum göçmenlerinden bir kafile Amasya Merzifon’da Miriçay�r� denilen yerde yerle�tirildi, ancak daha sonra buras�n�n mera oldu�u gerekçesi ile göçmenler buradan ç�kar�lmaya çal���ld�. Göçmenlerin �ikâyeti üzerine gerekli tahkikat�n yap�lmas� için 2 Ekim 1888 tarihinde Sivas vilayetine talimat verildi. Samsun Vezirköprü ilçesi Yurtda�� köyüne, bugün Artvin Borçka ilçesine ba�l� Kaynarca (Devishel) köyünden göçen bir kafile Gürcü göçmen iskan edildi. Yurtda�� köyüne yerle�en Tahir Efendinin bir karde�i de Sinop’un Erfelek ilçesine yerle�tirildi. Bu ailenin üçüncü karde�i Kaynarca köyünde kald�. 1886 y�l�nda Kastamonu Ak�neri köyünde 40 hane Batum Gürcü göçmen iskan edildi. Çank�r�’n�n �ç kazas�nda iki ayr� yere Batum Gürcü göçmeni yerle�tirildi ve yeni kurulan köylere Hamidiye ve Osmaniye adlar� verildi. Artin göçmenlerinden bir grup Amasya sanca��na ba�l� Çorum’un Mecitözü’ne ba�l� �eyhler köyüne yerle�tirildi. 1898

Page 278: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

278

y�l�nda göçmenlerin yerle�tirildi�i araziye mütegallibe/E�K�YA taraf�ndan tecavüz edilmeye ba�land�. Göçmenlerin �ikayeti üzerine hükümet, bu zorbalar�n def edilmeleri için gerekli tedbirler ald�. Batum göçmenlerinden 9 hanede 36 nüfusluk bir grup Çorum sanca��n�n Hüseyinabad nahiyesi dâhilinde yerle�tirildi. 1 Ocak 1910 tarihinde göçmenlerin yerle�tirildi�i yerde köy kurularak Be�iktepe ismi verildi [9, s.317-340].

Günümüzde Gürcülerin Türkiye’deki da��l�mlar� �öyledir; Artvin: Merkez ve ba�l� 1 köy, Borçka merkez ve ba�l� 13 köy, Camili (Maçahel) merkez ve ba�l� 5 köy, Gökta� (Murgul) ve ba�l� 9 köy, Muratl� merkez ve ba�l� 3 köy, �av�at merkez ve ba�l� 6 köy, Meydanc�k ba�l� 14 köy, Yusufeli merkez ve ba�l� 6 köy; Rize: Merkez ve ba�l� 2 köy; Giresun: Merkez ve ba�l� 6 köy; Ordu: Merkez ve ba�l� 10 köy, Fatsa merkez ve ba�l� 5 köy, Ünye merkez ve ba�l� 6 köy, Çayba�� 8 köy, Gölköy 8 köy ve Yenikent 6 köy; Samsun: Merkez, Çar�amba merkez ve ba�l� 7 köy, Havza merkez ve ba�l� 2 köy, Ladik merkez ve ba�l� 3 köy, Terme merkez ve ba�l� 7 köy; Sinop: Merkeze ba�l� 6 köy, Erfelek 5 köy; Tokat: Merkeze ba�l� 2 köy, Niksar merkez ve ba�l� 7 köy, Turhal merkez ve ba�l� 1 köy, Re�adiye merkez ve ba�l� 2 köy; Amasya: Merkez ve ba�l� 6 köy, Ta�ova merkez ve 3 köy; Bal�kesir: Merkez ve ba�l� 2 köy, Gönen merkez ve ba�l� 7 köy, Manyas ve ba�l� 6 köy, Susurluk merkez ve ba�l� 2 köy; Çanakkale: merkez ve ba�l� 4 köy; Bursa: Merkez ve ba�l� 3 köy, Gemlik ve merkeze ba�l� 8 köy, �negöl merkez ve ba�l� 34 köy, �znik ve ba�l� 3 köy, Orhangazi merkez ve ba�l� 2 köy; Yalova: Merkez ve ba�l� 3 köy; Bolu: Merkez ve ba�l� 6 köy; Düzce: Merkeze ba�l� 7 köy; Sakarya: Merkez ve ba�l� 1 köy, Akyaz� merkez ve ba�l� 7 köy, Geyve ve ba�l� 6 köy, Karasu ve ba�l� 3 köy, Sapanca ve ba�l� 7 köy; Kocaeli: Merkez ve ba�l� 8 köy, Gölcük merkez ve ba�l� 5 köy, Kand�ra ve ba�l� 2 köy, Karamürsel merkez ve ba�l� 3 köy; �stanbul: Merkez ve ba�l� 5 köy [18, s.75-108].

Cumhuriyet sonras� yap�lan nüfus say�mlar�nda anadili Gürcüce olanlar�n say�s� �öyledir; 1950’de 72.604, 1955’te 51.982, 1960’ta 32.944 ve 1965’te 34.330 olarak görülmektedir [T�K. 1965]. Ancak 1965 say�m�nda 48.976 ki�i de ikinci dil olarak Gürcüceyi bildi�ini belirtmi�tir. Buna göre en yüksek rakam olarak (34.330+48.976) 83.306 kabul edilebilir [Cumhuriyet 18 Mart 1969]. 1965 nüfus say�m�na göre baz� illerdeki Gürcülerin say�lar�: Artvin’de 7.698, Giresun’da 2.029, Ordu’da 4.815, Samsun’da 2.350, Sinop’ta 1.144, Amasya’da 1.378, Tokat’ta 412, Bal�kesir’de 1.281, Bursa’da 2.938, Bolu’da 1.543, Sakarya’da 4.535, Kocaali’de 2.755, �stanbul’da 849 olarak verilmi�tir. Fakat 1965 nüfus say�m�n�n verileri 1969’da yay�mlanm��t�r. Dolays�yla bu say� bugün için geçerli de�ildir. Sonraki y�llara ait bu yöndeki nüfus say�m verilerine bak�lmas� gerekmektedir [18, s.75-108]

Ah�ska Göçü 93 harbi(1878-1879) sürecinde kaybedilen topraklar�n her biriminde Ruslar�n H�ristiyan-

la�t�rma politikas� kendini hissettirmi�tir. Bilhassa Müslüman nüfusun yo�un oldu�u Ah�ska ve Borçal� ve Batum bölgelerinde H�ristiyanla�t�rma politikas� ad� alt�nda Müslümanlar�n toprak-lar�na el konulmas�, büyük vergilere tabi tutulmas�, Rus ve Ermeni nüfuzunun güçlendirilmesi �eklinde uygulamalar Müslüman halk�n Osmanl� topraklar�na göçünü mecbur k�ld� [21, s.31-39].

Muhacirin Komisyonu arac�l��� ile Ah�ska’dan ilk 2500 ailenin Osmanl�’ya müracaat� 1861 y�l�nda Erzurum Valili�ine ve Saderet makam�na bildirildi [A. MKT. UM: 490/48]. Bu tarihten sonra Ah�ska göçmenlerinin göçü münferit ve kitleler halinde

Page 279: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

279

devam etti. 1886 y�l�nda Tiflis, Ardahan, Ah�ska, Kars, Ç�ld�r ve Batum’dan 5000’in üzerinde Osmanl� makamlar�na s���nma talebi geldi. Hükümet göçmen müracaatlar�n�n Trabzon Valili�ine yap�lmas�n� bildirdi ve göçmenler resmi yollarla hane ve gruplar halinde Karadeniz’in Trabzon ve Samsun limanlar�na geldi [ DH. MKT: 1382/ 100]. Kara ve deniz yollar� ile yap�lan ve “I.Kaçakaç” ad� verilen bu göç süreci 40 y�l sürdü.

1892 y�l�nda Batum’dan yola ç�kan 40 hane 282 nüfustan olu�an Ah�ska Muhacirinin Samsuna ç�kacaklar� Batum �ehbenderli�i taraf�ndan ilgili makamlara bildirildi [DH.MKT:1911/90]. 1893 y�l�n�n sonlar�nda 270 ki�ilik bir grup Ah�ska Türkü Rusya band�ral� bir gemiyle Batum’dan Samsun liman�na geldi [Y.PRK.ASK:96/27]. Bahriye Naziri Hasan Pa�a’n�n bildirdi�ine göre 1894 y�l�nda, Ah�ska ahalisinden 200 ki�ilik bir grup kad�n Danimarka band�ral� bir gemiyle Samsun Liman�na vard� [Y.MTV:87/186]. Bu göçler esnas�nda bazen göçmen gemilerinde pasaportsuz göçmenlerin varl��� da görülmü� ve Osmanl� Hükümeti göçmenleri geri göndermemek için ellerinden Rus tabiiyetini b�rakacaklar�na dair bir senet alarak gemiden inmelerine izin vermi�tir. Örne�in 1903 y�l�n�n ba�lar�nda Rusya tebaas� Ah�ska Müslümanlar�ndan 13 hane halk� Samsun’a, üç hane halk� da Bursa’ya gitmek üzere pasaport ald�klar� halde 25 ki�iden olu�an yedi aile Ah�ska Türkünün pasaportsuz olarak geldikleri tespit edilmi� ve kendilerinden Rus tabiiyetini b�rakacaklar�na dair senet al�nd�ktan sonra Bursa’ya nakil edilmelerine izin verilmi�tir [A.MKT.MHM:521/17].

1903 y�l�nda Batum, Da��stan ve Ah�ska’dan �stanbul’a gelerek Maltepe vapurunda toplanan ve mevsimin k�� olmas�ndan dolay� da bir hayli sefalet çeken göçmenlerin Bursa’ya ba�l� Yeni�ehir ve �negöl’de iskânlar� kararla�t�r�ld� [�.DH.132 L 13/5]. Yine Batum’dan bir Alman vapuruyla gelen Batum göçmenleriyse �smail Bayraktar adl� bir ki�i taraf�ndan �negöl’de iskan ettirilmek üzere nakli yap�ld� [�.DH.132 L 29/35]. Bir ba�ka Alman vapuru da bir miktar Batum göçmenini �stanbul’a getirdi [Y.A.RES: 124/32]. Bu göçlerde yolcular aras�nda ç�kan salg�n hastal�k nedeniyle gemiler Sinop Liman�nda karantinaya al�nm�� ve görünen çiçek ve tifüs hastal�klar�n yayg�nla�mamas� için doktorlar tayin edilmi�tir [29,ss.51-72].

Yine Ah�ska göçmenleri için Anadolu’da tar�m alanlar�n�n i�lenerek üretimin art�r�lmas� amac�yla yeni yerle�im birimleri olu�turuldu. Bursa’da Ah�ska göçmenlerinin yerle�tirildi�i yerlerden bir olan Ertu�rul Kazas�’n�n Bahçekaya bölgesinde Ah�ska Türkleri için kurulan köye Mesruriye ad� verildi. 1894 y�l�nda Ah�ska Türklerinden 32 aile, Ankara’ya ba�l� Çorum Kazas�’n�n Hac� Nasrullah Mahallesi’nde iskan edilerek buran�n da ad� Mahmudiye oldu. 1896 y�l�nda Çorum’da iskan edilen Ah�ska Türkleri için iskan bölgeleri olu�turuldu ve Hamamözü’nde Dutludere mevkiinde yerle�tirilen Ah�ska Türkleri için kurulan köye Mamüretü’l Hamid [�.DH:1314 M 12/21], Hüseyinabad Nahiyesi’nde kurulan köye �arkiye ad� verildi [�.DH:1314 Ra 13/12]. 10 Nisan 1900 tarihinde Kars ve Ah�ska’dan gelen 80 hane göçmen Cebel-i Bereket’teki Çardak Yaylas� civar�na yerle�tirildi. Buna göre söz konusu göçmenlerin Payas Kazas�’na ba�l� Çokmerzimen (Hatay iline ba�l� Dörtyol ilçesi) yak�nlar�nda bulunan Çokek, S�vay�k, Topakta� ve Bunlu bölgelerine yerle�tirilen göçmenlere uygun yerlerdeki ormanl�k arazilerde tarla aç�lmas�, kendilerine yapacaklar� in�aatlar ve zirai araç gereçler için yard�m edilip öküz temin edilmesi Dahiliye Nezareti taraf�ndan Adana Valili�ine emredildi [DH.MKT:2390/77]. 1901 y�l�nda Anadolu’ya gelen 12 hane Ah�ska muhaciri

Page 280: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

280

Amasya’n�n Mecidözü Kazas�’n�n Kuyucak bölgesine yerle�tirildi ve ahaliden sa�lanan levaz�mat yard�m�yla bu göçmenlerin kendileri taraf�ndan evlerinin yap�lmas� kararla�t�r�ld� [A.MKT.MHM: 513/12]. 1903 y�l�nda bir miktar Ah�ska ve Batum göçmeni Adana’dan iskan edilmek üzere �skenderun Liman�’na gönderildi. 2 Ocak 1904 y�l�nda Afy�n Karahisar-� Sahip sanca��na yerle�tirilen Ah�ska göçmenlerinin yerle�im yeri Ümraniye olarak belirlenmi� ve Umraniye köyü Çobanlar köyüne çok yak�n oldu�undan Umraniye ve Çobanlar köylerine Ah�ska göçmenlerinden 38 aile yerle�tirildi [A.MKT.MHM:524/7; DH.MKT:815/12] [15, s.121-142 ).

Kafkas Sava�lar� sonras�nda Osmanl� Devletine göç eden muhacir say�s� ile ilgili farkl� bilgiler vard�r. Cevat Eren, K�r�m ve Kafkaslardan Balkanlara, Anadolu ve Suriye’ye 1.000.000’dan fazla göçmenin geldi�ini ve bunun 600.000 kadar�n�n Anadolu’ya yerle�tirildi�ini belirtmektedir [11, s.75]. Saydam [31, s.677-686], A.C. Eren’in rakamlar�na yak�n olarak 1859-1866 tarihleri aras�nda K�r�m ve Kafkasya’dan 700.000 ki�inin geldi�ini, buna 1/3’lük ölümde eklendi�inde 1.000.000’dan fazla ki�inin göç etti�ini yazmaktad�r. Firuzo�lu [14, s.687-696] bu say�y� 647.044 ki�i olarak vermektedir. Ona göre bunlar�n 70.000’ini Nogaylar olu�turmaktad�r. Gözayd�n [17,s.85]da 1859-1864 y�llar� aras�nda K�r�m Türkleri ile göç eden Çerkezlerin ve Nogaylar�n say�s�n�n 700-800 bin civar�nda oldu�unu, bunlar�n 180.000’ini de Nogaylar�n olu�turdu�unu belirtmektedir. Büyük göçlerle ilgili Osmanl�lar�n nüfus hareketlerini inceleyen Obisni �rolitimo da 1866’da muhacirlerin 1 milyona ula�t���n� belirtir. Yine göç hareketlerini ara�t�ran Kemal Karpat da, 1859-1879 aras�nda göçürülen Kafkasyal�lar�n, ço�u Çerkezlerden olu�mak üzere 2.000.000 civar�nda oldu�unu, sa� salim Osmanl� Devleti’ne ula�an muhacir say�s�n�n ise 1.500.000 oldu�unu belirtir [23, s.69].

SONUÇ �ki as�r boyunca devam eden Kafkas sava�lar� sürecinde göçmenlerin Osmanl�

topraklar�na kitleler halinde zorunlu göçü, Osmanl� Devletinin toplumsal, etnik ve dini bile�imini derinden etkilemi� önemli bir nüfus hareketidir. Osmanl� Hükümeti, bir �slam politikas� çerçevesinde kendisine s���nanlar�n her türlü ihtiyaçlar�n� kar��lama hususunda büyük özveri göstermi�tir. Bunun için Umumi Muhacirin Komisyonu kurulmu� ve göçmenlerin sa�layaca�� i�gücü dü�ünülerek Anadolu’da bo� arazilerin ekonomiye kazand�r�lmas� de�erlendirilmi�tir.

Göçmenlerin kay�tlar� Muhacirin Komisyonu taraf�ndan ayr�nt�l� bir �ekilde tutulmu� ve hayatta kalabilen ile ölen nüfus ayr�-ayr� rapor edilmi�tir. Bu raporlardan bilhassa ölen ki�i nüfusuyla ilgili göçmen tutanaklar� dört farkl� �ekilde grupland�r�lm��t�r. Bunlar: 1. Sava� s�ras�nda çat��malardaki ölümler; 2. Sava� s�ras�nda Rus Birlikleri taraf�ndan yap�lan k�y�mla ölümler; 3. Yolculuk s�ras�nda ya�am için gerekli temel ihtiyaçlar�n yoksunlu�undan dolay�

ortaya ç�kan açl�k, sefalet, hastal�k ölümleri; 4. Göçmenlerin s���nt� durumdaki ya�am ko�ullar�n�n olumsuzlu�u nedeniyle gerçekle�en

ölümlerdir. Göçler sonucunda K�r�m ve Kafkas halklar� maddi-manevi aç�lardan peri�an

olduklar� ve nüfus olarak da toplu ölümlerden dolay� geride kalanlar�n vatanlar�nda ilk defa nispi az�nl�k haline dü�tükleri görülmü�tür.

Page 281: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

281

Göçmenlerle ilgili Osmanl� göçmen kay�tlar�na bak�ld���nda yolculuk ve bar�nma esnas�nda ya�anan açl�k, sefalet ve hastal�k ölümleri göz önüne al�n�rsa ülkelerini terk eden K�r�m ve Kafkas göçmen say�s�n�n hayatta kalanlardan çok daha fazla oldu�u anla��lmaktad�r. Bunun için her iki ülke (Rus ve Osmanl�) göçmen raporlar�n�n incelenmesi ve gerçek göçmen say�s�n�n ortaya ç�kar�lmas� önem arz etmektedir.

Ayr�ca göç döneminde hayat�n� kaybedenlerle ilgili her iki ülkenin (Rus ve Osmanl�) liman kentlerinde toplu mezarlar�n bulundu�u ve bu mezarlar�n kay�tlar�n�n incelenmesi de uzman ara�t�rmac�lar�n�n ilgisini beklemektedir.

AÇIKLAMALAR: * Ub�hlar, Kafkas s�rada�lar�n�n güneybat� e�iminde, Hotsa ve �ahe nehirleri

aras�nda, 40 verst boyunca akan ve �ahe’ye dökülen Ub�h nehrinin da�l�k vadilerinde ya�arlar. Bu bölge tamamen da�l�k ve ormanlarla kapl�d�r. Halk� Kafkasya’n�n bütün bat� k�sm�ndaki en sava�ç� ve en atak kabilesidir. Ub�hlar 3 kola ayr�l�r: a) Asil Ub�hlar: Deniz sahilinde 20 verst mesafede; Hotsa ve �ahe nehirlerinin yukar� kesimleri aras�nda ya�arlar. b) Sa�e: Hotsa nehriyle Soçi nehri vadisi (vadi de dahil olmak üzere) aras�nda ya�arlar. c) Vardane: Topraklar� Soçi nehri ve kollar�yla birlikte Süepse nehri vadisinden itibaren ba�lar [7, s.1-14].

KAYNAKLAR VE KISALTMALAR

1. Ar,iv Belgeleri 1. Bab-� Ali Evrak Odas� Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi (A.MKT.MHM.), 513/12; 521/17; 524/7. 2. Bab-� Ali Evrak Odas� Umum Vilayet Tahrirat� (A.MKT.UM.) 490/48. 3. Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi Maliye Nezareti Masar�fat Defteri (BOA.MN.)Dosya No: 16587. 4. Sedaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Deavir Evrak� (BOA. A. MKT. NZD) 288/14 5. Dahiliye Nazareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.) 815/12; 1382/100; 1911/90; 2390/77. 6. �rade Dâhiliye (�.DH.) 1321 L 13/5;1321 L 29/35;1314 M 12/21;1314 Ra 13/12. 7. Y�ld�z Perakende Evrak� Askeri Maruzat (Y.PRK. ASK), 96/27 8. Y�ld�z Mütenevvi Maruzat (Y.MTV), 87/186. 9. Y�ld�z Ar�ivi Sadaret Maruzat (Y.A.RES.) 124/32. 10. Türkiye �statistik Kurumu 1965(T�K 1965) 2. Kaynak Eserler [1] Aran, Hayati (1999). Kavak’ta Tarihi �zler (1850-1923), 19 May�s Üniversitesi E�itim Fakültesi, Tarih E�itimi

Anabilim Dal�, (Yay�nlanmam�� Lisans Bitirme Tezi), Samsun, ss. 18-22 [2] Aslan, Cahit (2006). “Bir Soyk�r�m�n Ad� 1864 Büyük Çerkez Sürgünü”, Uluslararas� Suçlar ve Tarih, Ankara:

Asam Yay�nlar�, Say�:1, ss. 1-33 www.circassianworld.com. [3] Ayd�n, Mehmet (2006). “Küreselle�me, Kom�ular�m�z ve Göçler”, 8-11 Aral�k 2005 Uluslararas� Göç

Sempozyumu Bildirileri, �stanbul: Zeytinburnu Belediye Ba�kanl��� Yay�nlar� No:6, ss. 200-205 [4] Bergez, Nihat (1996). Çerkes Sürgünü: Gerçek, Tarihi ve Politik Nedenleri, Ankara: Takav Matbaac�l�k. [5] Berkok, �smail (1958). Tarihte Kafkasya, �stanbul. [6] Cavad, Ali, Memalik-i Osmaniye’nin Tarih ve Co�rafyas� Lü�at�, K�sm-� Evvel Lu�at-� Co�rafya: Dersaadet:

Mahmut Bey Matbaas�, 1313, s.11 [7] Çelik, Civan, Mehmet Köseo�lu (2011). “Canik Sanca��na Ba�l�, Kavak Kazas�’na 19. Yüzy�lda Ub�h Göçleri”, Samsun: Samsun

Sempozyumu 2011, ss.1-14. [8] Demir, Ömer, Mustafa Acar (1977). Sosyal Bilimler Sözlü�ü, Ankara: Vadi Yay�nlar�. [9] Demirel, Muammer (2009). “Artvin ve Batum Göçmenleri (1877-1878 Osmanl� –Rus Sava��ndan Sonra)”,

Erzurum: A.Ü. Türkiyat Ara�t�rmalar Enstitüsü Dergisi, Say�:40, ss. 317-340. [10] Emiro�lu, Kudret (1993), 1871 Y�l� Vilayet Salnamesi, Ankara: Trabzon �li ve �lçeleri E�itim, Kültür ve Sosyal

Yard�mla�ma Vakf� Yay�nlar�. [11] Eren, Ahmet Cavat (1966), Türkiye’de Göç ve Göçmen Meseleleri Tanzimat Devri, �lk Kurulan Göçmen

Komisyonu, Ç�kar�lan Tüzükler, �stanbul. [12] Erler, Mehmet Yavuz (2009). “Osmanl� Nüfus Kay�tlar�na Dair Alternatif Bir Kaynak: Defter Liva-� Canik

(1837)”, Uluslararas� Sosyal Ara�t�rmalar Dergisi”, Say�: 2/8, ss. 169-190. [13] Erkan, Süleyman (1993). K�r�m ve Kafkasya Göçleri (1878-1908), Samsun.

Page 282: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

282

[14] Firuzo�lu, Rafik Safarov (1999). “K�r�m ve Kafkasya’dan Osmanl� �mparatorlu�una Göçler”, �stanbul: Osmanl�, C.4, ss:687-696

[15] Günay, Necla (2012). “Osmanl�’n�n Son Döneminde Ah�ska Türklerinin Anadolu’ya Göç ve �skan”, Ankara: Bilig, S. 61, ss. 121-142. [16] Gürbüz, �efika (2006). “K�rdan Kente Zorunlu Göçün Nedenleri ve Sonuçlar�”, 8-11 Aral�k 2005 Uluslararas�

Göç Sempozyumu Bildirileri, �stanbul: Zeytinburnu Belediye Ba�kanl��� Yay�nlar� No:6, ss. 211-214 [17] Gözayd�n, Ethem Feyzi (1948). K�r�m: K�r�m Türklerinin Yerle�meleri ve Göçmeleri, �stanbul: Vakit Mat Yay�nlar�. [18] Gül, Muhittin (2009-I). “Türk-Gürcü �li�kileri ve Türkiye Gürcüleri”, SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, 2009-I, ss. 75-108 [19] Habiço�lu, Bedri (1993). Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler, �stanbul: Nart Yay�nc�l�k [20] �pek, Nedim (1994). Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri 1877-1890), Ankara: TTK Yay�nlar�. [21] �pek, Nedim (2006). �mparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Trabzon: Serander Yay�nlar�. [22] �pek, Nedim (1999). “93 Muhacereti” Osmanl�, C.IV, Ankara, Yeni Türkiye Yay�nlar�. [23] Karpat, Kemal (1995). Ottoman Population 1930-1914, Wiscons�n. [24] Kasumov, Ali, Hasan Kasumov (1995). Çerkez Soyk�r�m�, (Çev: Orhan Uravelli), Ankara: Kaf-Der Yay�nlar�. [25] K�r�ml�, Hakan (2006). “K�r�m’dan Türkiye’ye K�r�m Tatar Göçleri”, 8-11 Aral�k 2005 Uluslararas� Göç

Sempozyumu Bildirileri, �stanbul: Zeytinburnu Belediye Ba�kanl��� Yay�nlar� No:6,ss. 147-152. [26] Kurat, Akdes Nimet (1970), Türkiye ve Rusya (XVIII Yüzy�l Sonundan Kurtulu� Sava��na Kadar Türk-Rus

�li�kileri 1798-1919), Ankara: Ankara Üniversitesi Bas�mevi. [27] McCarthy, Justin (1998). Ölüm ve Sürgün, (Çev: Bige Umar), �stanbul: �nk�lâp Yay�nlar�. [28] Miro�lu, �smet (1983), Mahmud Celaleddin Pa�a, Mir’at-i Hakikat 1-2-3, �stanbul. [29] Pap�u, Murat (2004). Vatan�ndan Uzaklara Çerkezler, �stanbul: Çiviyaz�lar� Yay�nlar�. [30] Saydam, Abdullah (1997). K�r�m ve Kafkas Göçleri: 1856-1876, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay�nlar�, 16. Dizi, Say� 75, s. 197. [31] Saydam, Abdullah (1999), “K�r�m ve Kafkasya’dan Yap�lan Göçler ve Osmanl� �skan Siyaseti (1856-1876)”,

Osmanl�, Ankara: Yeni Türkiye Yay., C.IV, ss. 667-686 [32] Tarih ve Toplum Dergisi, (1984). ss.57-62.

Rasim Bayraktar

IMM�GRAT�ONS TO OTTOMAN TERR�TOR�ES DUR�NG THE CAUCAS�AN WARS OF XIX CENTURY

SUMMARY

Key words: Ottoman-Russian wars, migrantion process, Crimean-Circassian- Georgian and Ahiskan immigrants

This work is aimed to descover the tragedies of Crimean and Caucation immigrants such as hunger, poverty and disease which they faced on the coastal towns of Black Sea when they started to migrate to Anatolia during the 18th century Russia-Caucasian wars and 19th century Ottoman-Russian wars, along with their residing places and populations. It is also intended to explain the influence and assimilation policies of Russian Tsurs for the Crimea and Caucation regions and their results from point of the Muslim inhabitants of the areas. The article, especially, focused on the strives of Crimean, Circassian, Georgian and Ahiskan immigrants to survive and examine the gentle attitude of Ottoman government towards those immigrants ����� ^��������

9�<��&�� * �#9��#+= ��&�= * $%��� +�*+�@#+�) B�)�� XIX *%+�

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: @#���-�#��*��% ��"�, $�*���� $�������"�%, ��������, ����������, _�#��"���� � ����� $�������"*�.

\���� ", � ������% �����*�% "���� ����� � ������� �� @���� � ����"��#~ �#�*�~ "������' � XVIII �. � ����% @#���-���������� ��" � $���}����' � $���� @#���-�#��*��� ��" XIX �. = ��& � ������#~ �% $�&���� "��� �, ���� � &���"� ����� �����" �, � ��}� �������"�% � #�� � $�������"*�� � ����� ���"����� $&���}'%. `�""� ��������"�� ��������� ���%"�� $�� ��� *����� @���� "� �'� � ��� ���"�% �������%*��, " � � ��� ���"�% $�&��� �#�#�'��"���� "����. = ��& � ��������� �% &�'&� �� ��}���"��, � �#~ ����, � ��� "� �, "���� �����, ��������, _�#��� � �����. = � � '� ������ �% ��}� ��& ���� � &�� ��� ">�"�� ���"��� $���� ��'� �� � $� �����>�� �����" ��.

Page 283: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

283

>%>�? * #*%�% +>+-+�)�����)#+�<� � <='�#���#+�<� 9����� �<�*���*.

9������ *�>�<�%*197

+J[��"\� �J�"�: ���"%, ����"*�, _~��� �"���� ���"�� ����, �#�#�-���"���}�"���� ���"�� ����, >��� !�"�#�, +��&#�� �������, ���������% ��"�, �����*�% ������, ��"���*�% ^����"� �������.

^#��� �#� "���� �#"����" ��'"�� ��������"��, $��%��""�� ��� ������� � �"�>"�� $�� ��� @���� (9). ?� �# �� "� &#��� �� ��'" ������ ���� ' � �$��, � ��>' ��"���% ���" �, "�%����% "�$�-���� ��"" � ���"�.

=$����� �#����� ����� $%�����' "� ^����"� ������� ��� � $���� *��� ���"�% \��"� _��"� (7:63-65), �"��, "� ������ �"��"�� �� ���� ' "���� ��"� ���"" � �� $�����. = �����"� \��"� _��"� �� ��" $��� ������' $�������"�� ��� � "���� ������� � $�� �����#~ }��"' @����. ����� &����, ��� ����� ", \��"# _��"�# #����' �����' � �&� # ���� ���%"�% � ��&���#, � ��� �~. �����-��& ��""�� ���� ��� $ ">�"�~ � "����� ^����"� ������� �� "� $���$��"�����'. \��"" � � $���� ����������"� $����� �" �� � ���% ��'"�� �~��� ������� � !����. !}" ����� ', � � &�� $���� �� ��"� �"���� �� ������*�� � ���� �����"�� �����.

?�� �#���� ��$��� �� ?� �� I &�� �����" � �����"��� $���"� ' @���� $����"�� &�� � �� �������, # ����� '�% "� ����� $# %�, ��%�����>�� ���$# � =� ��, ����� � ' ������ ����� � {�������'�. = ��� ?�������� $��� � 1722-1723 ��. ��# #����' ���� ' # ?����� $� � ��� $�����$����� $&���}'� =� �"� �������. ���"'~ 1722 �. ?� � I ���}�� � "���'%� ^#���� "�#~ ���$� ' $� "����"��� "^�% � ���� ". ^ ���� ������� ��� &�� � ����", � ��� "�����"��, ���~��% ��*�#~ ��&�#, ��� &��� � ��� ����"���� � ���������� ���� ��� (8:321), "�����""#~ ����*��� �� ����"���� �����', &�� $�������" � "�#~ ���$� '. ���� }� ?� � I $&���� "� ���� ��� ������""� ���"�: " �� ��� +���#"���� �$��� ��� � � �"�*� ���&�"���� ������ (8:320).

��"�� #}� ����# $��� ��$��� �� ?� �� I, �#����� ����� ��"#}��"� &��� � #$� ' ��"�� ������""�� ��� ���� ��� � �����$� '�% �# ' �����"�� � "���'%� ���� �����. \��"" �~�� � 1724 ��# � `"� $������%~ "����'� �����'�� � �"�*, "� �"�� � ��� � 1739 ��# ����� �% ����%����% �����'% #���$��""�% ��"�%.

���"��-��������� $������ w.\.?�������, � ��� �� ��'" ������-��� � $���� �� ��� � ���� �"������ $ ��������� ��"�, ��� �� , � ���"" � � � ���" � �#����� ������ ��#�� "���"�~ &�'&# � ����"*��� ��

!���&�� =������� – �.�.". ����� � «Caucasus Survey» (London, UK),�"��� �� The Jamestown Foundation

(Washington, USA).

Page 284: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

284

����� ���"�""� ���� ���. \, � % � &��� ���� ��>' $����� >��� � � � "�$�����"��, ����"*�, $ �� �����, #}� "���"�~ �� ��" ��� #$� ' $� �� $���# � ��% @���� "� �� ����%� (18:107).

�# ' $�}�, � $���� $�����"�% ��$��� ��*� ��� ���"� II "���"�� �% $��"���"� ��� ��� ������ ���"�� ^����"� �������. ?��� "� ���"~ "�% #}� ���#�%�"�� ����� �� � *��'~ $����� � "�����"�� «� $���""������ $��"��"��» (6).

=�}"�� ���" � � "�$�����"�� ���"�� � �� �����', � �� �"��"�� � 1763 ��# ���$� ' !���, � ��% $���%�� �" ������ ' �����"�% ��&����, ��� �� � ��� � $�� ����"� ���"�. ��"�����"", � *��%� #���$��"�% $��*�� @���� � ?���������'�, � �����"� � @���� $���}�� �% $�*��� $�������"�% �����'�� � �"�*, � ��� ���%~ ��� � �$"� ��� � ?���������'%, � $���%� �#����� "��� ' $������ "��� �����' � � �$"� ��� � �������. ��� �� >��� ��������� $���""�� $���������' "� ����� ��*�� ^����"� �������. ?���"����'" �#����� &�}�"*� �������' "� ����%� ��*�� ��� ���� �������� ��#���� ��. w, �� ��, $� $���� ��'� �� � }� ��#���� ��, � �� "� #&�����, � �"�����' $�"� &��� ��% �#��� ���"�% ��������� $��"� $ ������"�~ ������� (25:23). < � "���""�% ���$�"��% � ��� $��� ���� ��""�.

= 1777-1780 ��. "��%�# � ������ ��"��� � �% �% "��� #���$��"�% $ ��"�� �� – !���. < $���%� @���� #}� � �� '�% ��% $�"��"��"�% ���#&' ���������� �����'.

w� �#&�}� XVIII-XIX ��. �&� �"���"�� � ���� $�� ��� "� ^����- =� �"� ������� @���% #���%�� � ���� ���, � �#~ "� $�����%� ��� ���"~. = ��� ����� � # �� #�*�~ �#����� ��""�� �� ���, �� � �%�� ��& $ ��������� ��"� .=.? : «< � ����� #$"�% � ��"� ��}��� $���~ "� $# � ���$�� ��"�"�% �#���� �������� �� "� $ �# �'�, � "� $��������' &��}��>�~ � �#����� �����"�%�, � � ���� "� ���� "� � ������ '�% $� %"". _���"��>�� �� �"���"�� &�� � �, � "�, � ����� &�� ��� ��"��� $�� &�����, � ����#���� ������, $����� � ��� &��� �������"� ���>"�� ����� ������""�� $���; � ���"�"���, �>�""��� �"}�� �� ��� � $��� ��� &�� ~ ��� � ��'"� '~, &��� }� "�*�� &��$��"� ����"�� � `���� �"�. \ �'� ������� ���"~, �}" &�� $��"#�� ' � $��"� � � ���"� ���}��"��� }��"� ��"�� "���� �� �"� $��� �������.…\ $����� $$� �� �#����� $�%�"# ' "� "�� � $�"��"# ' ���#&' � ��"�, – ���$���*�% ?'��� $�� ����� ?.? ����"� � +#��������� > #�� ��"���'��� #���'%, – �����>����' ���$��� "��>��� �$������. \ $�����, � �~�� ���"� � %�� ���$� "� � ��}� ���� "��������� �» (20: 65-66). \��"" ����' �������������' �&� �%, � ��� "���� ���"#�� $��"� @���� $��� ' ��*�� ^����"� �������.

� �, � ��� "�&���� &�� ��� ' ��� �#�����, .=.? $����� �"�"�� �"� �� ���"�� �#����� ��""-$�� ������� ��% ���� � �� $���"� XVIII ���� ��"����-$�#���� ?���� ^��������� ? ����"�: «w����}" $��� ' ����"*��, ���� ��� �� ��&� ' �� ����>�""» (19:146).

Page 285: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

285

��&����"���� �"%�', ���� �#���- #��*�� ��"� 1787-1791 ��., �� ��"�� #��� "�� $�� ������� �&� �� � ��" ���'"� ��� � �������, $���"�� \�����-&�� �}#��" ����� � «{�$����� &��$�%���� "� ��������� ��"�� � �$�&�� $����� � ' "��»: «w���� ^����"� ������� ���% �% "� ��, � $���"%� �% ��& �#�*��, ��& @����, � �� '� "���# "� $����� "�� ����"*� � �����"�» (2: 957). = ��""� ��#��� $� �����"��� $����#����~ �% "� �'� ���� �����"�, " � ��#��� � "������� $����"�, "����%�>�� w���"�� `���� �".

< � }� ����� � ">�"�� ����"*�� $�����}�����% � ���"��� 79-� $�� "� �#��"��� $���, ��""�� �� ��� _.w. ���&��, �����>�� � ���� «=�""-� � �� ������ $���"�� �������», � «"� �"� �� "���"� �� �"������""� ����"��� $����"� "� &��� $����� "� *�����# � �"*� XVIII �.» (13:22).

^ ����� "� ��� "��� ����� ���� ����� �#����% ����% � �����' � $������"�"�~ ���� ��� ���"�.

^��� ��� �#&�}� � �� ������� $�*���� $������"�"�% ���� ��� ������� � @���� $�����'"�� &#�� ��� � ' �#�#�-���"���}������ ���"�� ���� 1774 �. `�""�� ���"�� ����, $�$���""�� $ � ��� �#���- #��*�� ��"� 1769-1774 ��., $� ������ $���� @���� "� ��&���# � �� � $������~���� � "��# ���� ��%��. \� �������� ' @���� ��}�" &�� $������ ' �������� ��", �� ��� ��� ���', � ���"" " "���� �% � ��"� �" �� � � "������, "����%~���� �#&�"���� ����, � �}� $���� ���% ' �� �" �����. w � �# ����# �#}��" &�� $��#��� ��� ' ���� ��>' 9 �� - � 1783 �. � �������*��� ������� ��"� �� � @���� >�� � ��� �����'" ��# $����� "�� $���#&�"���� �����"�%. «��� �����, - ����� .=.������, – &�� �����>�" ��� ��'"��, ��� %"#�>���% "� ���� � � ��>"�� �� $�*��� $������"�"�% � @���� � �$"� ?���������'%» (26:23).

� ��� , � � ��� � �#�#�-���"���}����� ���"� ����� "���� "� ���� �% ���� ��� ���"�, ����� ��'� � � ��� �, � ���� ��% "�����""�% ����"*��� "� &�� &��� � �$��. ��� � ����"���% ��$���% "� ����� ">�"�% � ���"�, �� � @�������% ��$���% "� � $���� "���� "� ���������� ���� ��~ "�����""#~ ����"*��� ��� $����� "#~ ��. � �� ', ���' ��� ���� ���� ��� ���"� ��% � ���"�* ���"� � ��&����. � ' � �����'", " +��� � ��'"�% ?� � $���"�� $��� �#����� ��� ' ��� ���%"�� � � � ��� � �����"� �������.

����� &����, � �"*# �VIII �. ~}"�% ���"�*� @���� �$����"#���' "�$����� ��"" c ���� ����, "�����""� ������� "������ �������. =���� �� ��&���� ����" ��}�" &�� � � ' �$�� � ���� ��'" ��#��� "���� ^����"� ������� ��� ��� "�����>���% �"� $�% ���� ��% �#���� $�� ���.

=���� �� � �� �� ����� � "�}���""�� $�� �&� ��, ��%��""�� � _�#����. w��%�# � #�$����� � ?���������'� &��� �� ��"# � ����>�"�% � _�#����, � ��%, �$���%�' $� %""�� "�&��� ?����� � �#�*��, ��>����' $���� � � ������'"#~ �������� ' �������� ��"�. ? _���������# ��� � # 1783 �. _�#��% �&���'" $��"%�� $� �� �� @���� (22: 238-247). = � �� ��� � ������� �% � , � � 1785 �. &���#� �% ���������

Page 286: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

286

"���� "���� �, � �� ��}" &�� &����"� ' ��� �#&��"��: ��������� � � ����"���.

_���������� ��� � $� ���� @���~ $���� ��&�� ����� � ���� ��� "� �����"� ���"� ��������� ���& �, � &� ��� ' $� %""#~ � "���}"#~ ��%�' � _�#����, ��>��>�� � � ' ��� '~ @������� ��$����. w� � � �"�

= � $���� �� ��� ����� ">�"�� ���"� � @����� ����� �" ��� $���� &�'&� ��*�� $� �#���� �� ����"��� >���� !�"�#�� �� ����"�% ���. !������� "�# ����# $��"~ #����' �� �� �� ����% �$� � ' ���#� ��&% "� $�� ����"��� &��� �, " � ���$�� ��"� ' ��� ���%"�� "� ����"�� &��� ��. `�% $��� �����"�% $��#&"� ��% ��'"� � >���� !�"�#��, &�� ��>�" $��� ' �#����� �%� $� "����� $���"��� ?����, � ��'%"*� $ $����}��"�~, ��#}��>�� � ���"�� $���"��� �������� ����� � ��� $ ��$�� ���#>� ��'"� $��}�"�� $�� ����"�� ��� 6 �~�% 1785 �.

��$�� � $&#��� >���� !�"�#�� $���$��"% ' �%� "�� #$� ��'"�� ���� ��� $� �� #���$��"�� � � �"�* ��������� ��"��. _��"��"�, ��"����>�� #���$��"�% !���� � =�����������, "� &��� � �� %"�� $������"� ' ���# � _�#��~ "�$���"�� � ���&�}�� � � �"� ����"*��. =����� ��� � � � 1786 �. �'� � ������""�� #���$��"�% (? ����"�, _�����$�', =����������) &��� � ����"�, � ���"��"� ������"� "� ��"�~. `��}�"�� ���$�� ��"���' ����� ��&����"*�� � ���#&�"*�� � ��� �� ���' ^����"�� ������. w���� ^����-��$��"� ������� $���������� >���� !�"�#�� �����. ��"�"� �� ���� � � $���� � ��� �������� "����. +�'&� � "�� � $��>��>��� � "��# "� $��' #����� � ����% � �� #��*�� ��"� 1787-1791 ��. $ ��&���� @���� &�'>�� #����� � � ��� �"��� }�� �. w����'� #���"�� $��� �#�����, � ����"� – $&��� 30 ��" %&�% 1790 �. ��"����� \. _����"� "�� �"������""�� �%�� #��*�� $�>� +� ��-&�% "� &������ �#&�"� ������ ���# >���� !�"�#�� � ������ $������ �#�����. ���� !�"�#� ��"#}��" &�� � #$� ' � #���� � "�$#. = ����% � #$��"�% ��# $��>��' $����� ' _���"�� ���������� ���&� , � $ �� �����"�� "��# ' "� #� #$��� ����� "�# $�����# ��"����� ^#���� .=, ����� �'$�. \, � $�� �, � $����� ��*��� � ����� � >���� !�"�#�� &�� ����>�" � ������ ����, � ����� �#������ ���$���*�� , ��*�� ��� � $���������� $ $% �� "�$��% ��' (16). ?��� > #��� � ��% �% �#������ ������� "�$� 22 �~"% 1791 �. >��� !�"�#� $$�� � $��" (� ���" $$� �� ����� ' ��&% � $���&� � $���). ���� � ��� �"��� �������'&#����� ���$� � "������ ?� ��&#��� � �$���� 1794 �. (17: 458). ��� >���� !�"�#�� "� � �� �"��"��� ��"� � ��*���. `��� ��% >���� !�"�#�� � ��� $������ ��% $���}�"�% �"��� ��*��, �� ���� �����', &#�#�� � �������� $��"# �����������, � $������ ��% "�� ������ &�� >��� !�"�#�, $ ����� $��� ����""� � "��# $��������� ��$� �"� @#"���� .\., �����' $�� #$��"�"�� !�"�#�� &#����'" "���"���% ��� � '�% (5: 1403), � �"��" }� & #��"� �� ���� ��% � �� � $���"�"��� ���� @���� $����"�""� �� ���"� #���&� ��% ��$���� (12: 62-69).

^ #��� >���� !�"�#�� � $�� ������ ���"�, &��� ���% � �� � ���"� "� &�� �#���� ��%, �$�&"� ���"���� ' ���&��� ��� #$��"�� $� ��

Page 287: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

287

�#����� ����. +��� �, "� *���� 30 �� � ���"� $������� �% �#������ "�$�����"�� � ������ $ ����"��� ��"�� >����. w� ����"% "� �����"�� $� ���}��~��� $������� ������� ����� >���� !�"�#�� ���� �~�����. \�-�� � � $�������, "� #�$�� ���$"# ' � ��#&� $#� � ' ��"�, �#���� ��� ���� ��%� � ���"� ��~ ��"�~. = }� ����% � `���� �"� $%��%� �% � # ���}��� �% ����� ��� #��"�� – "� &��� �#������ >��� �����"��� ��"� ��, � �� � �"*� XVIII – "����� XIX ��. %��%��' *�" �� �#����� "� ������� (10: 70-71, 425-427).

����# !�"�#�# #����' ��� ������ �$����� �&�� ' $� �"���"�� ��&�� ��'"� &�'&� "���� ^����"� ������� – ������"�� $ %���#, �#�' #�� � "��"��"�� $ &��� ��""-$�� ������# #� ��� �#. = � � �� "���"�""�% �� �������% ����#��. ?��}�"�� &�� &#�����" ������"��� ��� ����, � � ����� "� � � �&������ ' � ��� � � ������"�� #���"' &��� ��""� ����� �% ������ "����, �����$����"��, %������ &��'��� � �� �����. ��� "� ��"��, ���� ��% >���� !�"�#�� $������, � ��*� "�����"� ������ '�% $$� � ��"���*�� �� �����' @������� ��$�����.

����� &����, ����� ">�"�% @���� � ���"�� "� �#&�}� XVIII-XIX ��. �����������' � � �� � ��� � $�� ������ &� �"��� "� ���� �������. ��� &��}� $����������' ��������% ���"�*�, �� *���"�$�����""�� � }�� ��""�� &�� �$� ����"�� ����"*�� ��"��� ���.

=�>�� ��� "� $��� � \�$��� �� ?���� I � 1796 �., �'� #�#�#&�� �� #�*�~ "� ^����"� �������. w��� ��$��� � "� ���'"�� �����""��� ��$��� ��� ���"� II, $ ��&��� #����"�% � �� �����*�� $�� ��� @���� "� �������.

?�'�#%�' $����� "�� ��'"� �$��� ��% "� ��$��"�� ����"�� ��$���� � � $�������� ��}�# ��"��� � ����"��� ��$�����, @���% $���$��"���� �� ��"�� >��� $ #���$��"�~ ���� $��*��, ��� "� ^����"� �������, �� � � {�������'�. = ������$ � �������� ��$��� �� "� ��% ���"�#~��� ��������� ��"��� ��"�����- -�"��" ���� ����� _#����� 5 %"���% 1797 �. $ �#��� �# &��� ����#�����"� &��}��>�� � �� ��������� ������: «\��" =����'����! ?�}�"�� $���"��"�� "�>�� ��� � ?������, $���$��"% � � �� #$��"�% "�>�� "� $��� � ���}�"�� ���� � � ����, "������ ��>� ��'"�� #�$��� ��� "� ���}��>��, ��&#� �&���� ���}�"�%. !� ����# $���$�� ��� &��$��"� ' "�>�� $������ � �$��� ��% $���""�� "�>�� � $ �# � }���"�� $�#�� ����% � &� % ��'� �� ��$�&� �#~ $��&"#~ "� ��>"�� ���� #� �� ' ��� ��#, "����� �� "�&����� $���"���� � ' ��% =�� ����#~��� $������. ?����, "�� ��'" "�>�� �&� ��""�� ���"�*. !� $�� ��� �#��� ��"" ����"��>��, � &� ��"�% ��% ����"�"�% �� �&�~����� &��� #� '% ���� �#&�"' ����% ����� �� � $ � &��}��>�� � #�&"��>�� ����% "#~ "� ���# �����, � ����%�� � �� ����� � "#~ ��~ ��"�~ ����}� ' � ��� ��$���"� � $� � ��'"� �� %"��, � &� "� "� �� &������� $������ "�>�, " � &#������� �$����� �� &� �~��� ���"�� ����� "����.

Page 288: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

288

= ��. w���� ������ ��%�� ���, � ��� ��"�� $��������, ��� $��#�"�� #���}��� ' � $� �}� � $��"��"�� ����~, �����% "�� ���, � ��#}� �'� � �� # ��"�"�~ ��� %���"�~, ��% &��$���"�% ��&� ���"� � ��, ����}� ' $���"� ��� � &��}"�� �#&��"���� ����� "�� � ���"�, � $�� "�� ��� ' $��� ���, � ��� ����~ ���� &� #���}� ' � "�� $�����}�""� ' @����

^��'��. = ��%�� ��#��� #���% '�% $��"�% ?� � ����"��� $����"�%, � �� ���� � "�~ $��� � �����. ?���� I» (21: 85).

< ������$ ����"����� ����� ����#� $���$������#~ $�� ��# @���� � ">�"�� ������ "���� ^����"� �������. �����"�� ��$��� �� "� ?� # (����"���% ��$���%) ����#� ������ ���� ' "� � �'� ��� ��$��� �����#~ �� �� ', " &��� ��� "�#����""� ' � ���� ���}"� %� $ #���$��"�~ ���� ���%"�% ����� ��*��. @���%, "��� �% "� ����~��""�� ��"�� �����, ��"#}��"� &��� ��� � '�% � ���%"��� ����"��� ��$���� "� ��*�� ^����"� �������. ?� � "� &��� � �� ���� '�% ���� $�� %��"�� � ������ ����� ���"# ' # ����""�� $��*�� "� �������. �~&� $�� �� &� ' ��$�'���" #����� ��% ���>� ��'� �� � ����"�. ?�� � � ����#� �� � ', � , "��� �% "� , � ����"���% ��$���% ������ ������������ ��~ &���� ' � ������ "����� ^����"� �������, ����-��& �# ��� ���#�' � � �� ��% ��'"� ' ��� ������ "� $��"����. +��� �, �� ��� � �� ��*� ��� &�'>� � &�'>� }�� �����' $� �� $��*�� �#�*��, � � $���� 50-� ��� �I� ���� ��� ��� �� ���� }� �����, ��� � @���~ (23: 302-304).

= ����� ����"��� ��$����, � ������ �������� $���� ?����% ��>' ������� ��� � $� ����' ���� ' ���%"�� "� $�� �����#~ }��"' "���� ^����"� �������, �� �" ����� "� $�� ������' ���'>� {�������'% � ��� � ~}"� `���� �"�. w����#~ ��' ����' ������ � $�����}�""� ' ��*�� �#""� ���# ��# ("�$�����"�~) � ������. = }� ����%, ��� $�������� >��� �"��� ��'" ������ �� �&� �%�� "� ^����"� ������� � $� ���% ��$�'��� ', $ ���� ���}"� �, �&� �% � ���"� � � `���� �"� ��% "�}��� "� @���~ � *��'~ ���&� ' �� $��*�� � ����"�� ~}"� ��� � �������. ?�� ���� $�� � �, ���"% ��� �����, "����� "� &�� &��� � $�� %��"�� � � �"� ?�����.

_��% $�� ��� @���� � ">�"�� �������, .=.������ $����: «!�}�# �� �������� � "� ���"� � ���$����� ��%�, ��� � ��#��� ����"� �, � ' "�� ���� � � �� ����, �� ���%� }��"�""�� �$�� ��% ���� ~}"� $���"� @����, ��� � �����, � � �� ��� &��� � &��� ����� �����~ �% ����"�� ���� ��$����, � ���"�� � �� �����'"��. < � $���"� ��#���� �� ����"�, �}" ����� ', ���"�� ����... w ���"% ' ��� ~}"�� &�����"� @���% �}� �'� � ��������� $���>����» (24:8).

?�� � � #�� ������' ��}� "�&����� ' ��� ' �~�"��� � &�'&� $� �� ����"��� ��$���� � ?����~, � $��'~ � �� @���% � ��� &� ��>� ' � &��}"��� �"#~ $�&���# (14:5).

= 1799 �. � #������"�% ��$��� �� ?���� I, ��"���� �.�.�"���"� (� 1801-1802 ��. ��"����-�#&��"� � _�#��� � ����""����'� �#~��� "� �������) ��� ���%� #�' ��� #� ����"*��. �� ����"�� ��&��"��� &��: $�������"��

Page 289: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

289

"�&��� "� �����'� � �"�*� «"� ���� %"�� 200 ���� ���� ^#"}� � &����� ���$����� ��%» (1: 715-716). = � � ��#��" � ��"���� �"���"� $���#$��}��� ���}"� � �}�"�� � ���"~ � ��#��� "�$��"% �% � � #����%. = �� "� $��'��, $�$���""� ������ ���% ��'"��� �~�'�� ���"�, $����"�� ����>�~ �% $��"% ' #����% �"���"�� �����" "� &��$��$% � ��""� ��"% �� ������. =�}" �� � ', � � ��""� ��#��" � �# � ���� $#"� $���%�� "� ���"� ' @����, � ��� &�� � ���� &����"�%� �#���� � �"� "���"�% � XVII ����. =����, ��"���� �"���"� $"���� &��$���$�� ��"� ' $�&"� ��&��"�%, �& &�� �����", � &�� ��""� ������"�% "� ��� &� ' � ���� $��"� � ����"*��.

w����>���% ��"� "� ~�� � ?������ � 1804 �}# (1804-1813 ��.) � $��"�� "� ~�-��$��� � ����"��� ��$����� � 1806 ��# (10806-1812 ��.), � ��"� "� ���$����� ���"� � w�$��"�, %"#� "� 10-15 �� ��>�"�% �$��� ���� ��'" ���"�. =�"� �'� &� ��� ��>�"�% @���� $��� ' ������ �����, � &� ��� ' ��&�"� �&��"�� � ���� ��%�� � {�������'�. = ���"�� � � $���� ����"���� � ��>�"� $� ����' "�� � &��� %��� ��% ����� "� $�� #���� � ������. = ����� ���� � ��>�" &�� � +��&#�� ������� (� ����"��� ��"����$*�� ����� +��&� ). = ����� >���� !�"�#��, " &�� $�"�� �� $� ��$�}"� '~. \ � �� ��~ ����"*�� " �>�� ����� ��� "��"�"��"�%, $� ��������% ���#��. w���"�% ��~ ��% ��'"� ' � 1802 �., � ����� � 20-22 �� , " "� $� %}�"�� ���*� � �� ��� �� ��"#~ $�� �����#~ ��% ��'"� '. = � ����� #�#��%��% "�� � $���"����'" &��� %��� � ����� ���"�#~����, ", ��"' &�� � #���� � �������%� &�'&# $� �� �, � ��# "��"���� ��"�}"� ��"����}��"�%, ���"�% � ����� $��� �, $� �%�' ��$�#�� ' �� ������� "� ���"�"�� ����"*�� � $��"� � (15: 9, 15, 21, 25). ? ���� #����"�% ��""�� ���� ��� "� +����"��, #��������' � �����"�� ����"*�� "� �#����� $ �����#. =�� $$� �� ���"�#~��� "� ������� ���'����>��� \.=._#����� ����� ' � ����"*���, ����"������' ��, � #��}�~ �� � ���� _#�����, ����"*� ����>��� "�&��� � #����� � ��&� ��� � $�������""� �&����. =$����� ��� _���"���"�#~��� � _�#��� � 1808-1811 ��. ������ .?., ���"��� _�#��"��� ��$#�� � 1811-1812 ��. ?�#�#��� �.�. � _���"�-��"�#~��� � _�#��� 1812-1816 ��. @ �>�� w.� ��� $� ����' "�� � � "�� �~�"���. @ ���� w.�, ��}� $� ���% ��$�'��� ' $�$���"�� _~��� �"��� ���"� �����, � &� ���~�� ' � ��� #$��"�"�% �"��� " ����"*��, ��� �%, � � �}� &����� ' ��# �����# $���"�% �� "� �"� $��}�"�% ?����� � ����"��� \�$���� (3: 669). w� ����� $"% ", " ���"" $��*�% ?����� &��� $� �� ���~��"�% ��*�� � ��� � , �� "� "� $���"����� � � "���� $���""��� @������� ��$����, �� ���������' ���~�� ' "����, � ��� ��}� �����'" "� &��� $���""��� ?�����. � �� ' ��% "�� � �������' "� ���}"��, � � ��>�� ��"����� @ ����� w.�. �#��� �� ' ��� $��" $ ��$�'���"�~ _~��� �"��� ���"� ����� $ ���~��"�~ ����"*�� � �&� # ���� $�����"�% ��"#% ��""�� ���� ��� $ $���"�~ ��. ���� &� ��}� � ���� &��� &� ���~��"� ����"*�, � ��� � ����"�� &� � �� ">�"�� � @����.

Page 290: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

290

����� &����, $�$���"�� ���"�� ����� � ����"��� ��$����� (1812 �.) � � \��"� (1813 �.) ~��������� $� ���}��� �� ��� $�� %��"�� "� ����� ^����"� �������. =�� � � �� ��% @���� ��>�� �$�"�"��� � ������# w�$��"� � $&��"�"�# ���># $ ���$�. w, "��� �% "� � , ��������������� ����" "� $���� ���� &� ' ���"� � ���>�� ��}�#"���"�� $� �������. w� $�>� � ��� �� , ��� ���������"�� $�� \��"� !����-&�#�-����" $���� ���� � ?� ��&#��� �����"�#� 2 ������% 1816 �. � ��&��"��� ���"# ' �������#~ ���"�*# � ������ (11: 192). @���% ��"��� ��� ��&��"�%, $� ������ �� ����� "�}���"�� ����� ' ��� $��*��, � $����� � ��}"�"�~ ">�"�� ��}�# ��#�% ��#���� ����. `�% ����%��� ��""� �� #�*�� � 1816 �. .?.����� "��"���� �% ���������"�� $��� � \��"� � ����"��� «� ����� ' �� � �"�"��, � ��% &���� ?����� "�&���� "#}" �� &� ' � ���� � @�����» (4:126). w ����"�% �����% �� ����~�����' � �, � " "��"�����% _���"���"�#~��� ������� "� �������.

= *���, 1816 �. � �� $����"�� ��� �� "�������� « ���» ($��#���) ���$�"���, � ��% ������' &��� ��#�� �� , � � ��� � �� ���"� &��� ��"# � �"��� ��'"�% ��� ' ���� ��� $ ���� �����, ������""�% $�����-��"*��� � `"� � �#&�"�, �#������ � �"�#>���, "���*��� � ��&����"*���. ^ 1817 �. ��"� � � � ����"� $��&�� � }�� ��� ����� ��, � &#�� ��� ��' � 1859 �. "� ^����-=� ��, � $��� ���� ��% $�����"# �% "� ^����-{�$��"�� ������, ��� ���"�� �% #}� � 1864 �.

����� &����, $���� ��}�# �#�#�-���"���}������ � _~��� �"���� ���"�� �����, � �� ��% ���"� ��>�~��� � � ��� �, � � $���}# �� @���% � �����' "�"�� � #��� $ ^����"�# ������#, � *��'~ �"�� ��'"� � &��$�� "� $���"�"�% ��&� ������ "����, � � ����� � ����"*��. ?$� �� ����"*�� &����"� ' $� �"���"�� �$� ����"�% ���� ������ "� #��"�����' #�$���, " � ��� #���� ��% &#�#��� ����� ^����"� ������� � �� &�'&� $� �� @����.

�#��>��+� � '��%�����

1. ��, ������, 1866 �., �.1. =��$���""��>�� ��$� ��".-�. �"���"�� 16 %"���% 1800 �., �. 715-716.

2. ��, ������, 1864 �., �.2, �. 957. 3. ��, ������, 1873 �., �.5, �. 669. ?���$���"�� ��"����� @ ����� �-����# ������# 25 ��" %&�%

1912 �. �� � 66. 4. ��, ������, 1870 �., �.6, �. 2. =�����>�% �"� �#�*�% ��""�% ��". �����#, 29 �~�% 1816 �., �. 126. 5. ��, ������, 1912 �., �.12, �. 1403 6. "��&���� _. ?�� ��� @���� (^^^@) "� ^����"� ������� � ����"��� �$� ����"��. �&�����, 2000.

`���� "� ?���� =�����"� <��������� �"������. 7. ����� �. ������ $�� ������ �� ��� "���� ^����"� ������� � XVI-XVII ��. _��"��, 1988.

^.20-28; ^.. +���#��. ^">�"�% @���� � �������. !., 1888. �. 63-64; �.w.�#>���. w���� ^����"� ������� � �� ��%�� � @�����. !.,1963.

8. ����� �.{. \� ��% ���"� � ����"��>�� �����" � �"*� XVIII �. !., 2001, �. 321, �. 320-321. 9. +#>#�� ^.�. \� �� ��� �"�>"�$�� ������� ">�"�� � $���� $������"�"�% ������� � @����

(20-60-��. XIX �.). !., 1955; ^���"� w.. ?�� ��� @���� "� ������� � XVI- XIX ��. !., 1958; `���� =.=. ="�>"�$�� ������� ��$�� � �� ��� "���� ������� � 30-60–� ��. XIX �. � �����"�� ��� ��� �� ��������. // @�' @���� � �� ��� ��� ��. ���}"������, 1989. ������ .=. ������ � ��� ��� ��}�#"���"�� ">�"�� 20-50 ��. �I� �. !., 1955. !����� �.?. =� �"�� ������ 30-� – "�����

Page 291: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

291

40-� ��� �I� �. � ���}�"�� �~�������. // \� �������� ��$����, �42, !., 1953. \���� �% w ^^^@ � �". ��.

10. _����� !. �����'. !#�#�'��"��� �$� ����"�� *�����#. {�����"�� ���"� � `���� �"�. !����, 1998, �. 70-71, 425-427.

11. `#&���" w.�. \� ��% ��"� � �������� �� �#����� "� �������. ^?&., 1888, . 6. ^. 192. 12. \����� �., &�#������ !-?. �#������� �����'"�� �����"�% � �" ��� � ����� �% � �����

���� ������ $��� � ����� !�"�#�� � 1785-1786 ����. // =�� "�� �������� ��#���� ��""� #"������ � �, !���$, =�$. 4, 2012, �. 62-69.

13. ���&�� _.w. =�""-� � �� ������ $���"�� �������. ������, 1898, �. 1, �. 22. 14. ��"%$�"� w.^. ="�>"%% $�� ��� @���� $���� $�. XIX �. !., 1969, �. 5. 15. ���� �.w. ^���"�� +��&#�� . _��"��., 1991, �. 9, 15, 21, 25. 16. ����" =. ���� !�"�#�. !., @��"�, 2000, �1-2. 17. w���� ^����"� ������� � @���� � �"*� XVIII �. // \� ��% "���� ^����"� ������� �

����"��>�� �����" � �"*� XVIII �. ?� �����*��� ?� ����� +.+. !., 1988, �. 458. 18. ?������� w.\. ���������� ��"� � ����� �����%. !., 2000, �. 107. 19. ? .=. `�� ���� ������ ������� ��. =����������, 1912, . II, �. 146. 20. ? .=. ���������% ��"� � ������, �$�����, ����"��� � &������%�. . 2, ^?&., 1885. ^. 65-66. 21. @_=\ =�, 6164, �. 1/1/ !� ������ ��% �� ��� ������� � ���������� ��" �&��""�� +#>�"�, �.

85. 22. ^&�"�� �����"�� ��#��" �». !., @#����% �"���, ���� _��������� ��� � � $ �� ������� «?�

� %�� @����: 1992, �. 238-247. 23. ����� �.=. �������% ��"�, . 1, !., 1956, �. 302-304. 24. ������ . =. ��� '���% �� ��������� ��"�. ������, 1860. ^. 8. 25. ������ .=. ������ ��"������� ����� �% � �$"� ?���������'% � �����~*�""�� $����. !.,

1957, �. 4, 18-44. 26. ������ .=. @���% � ������ $���� �� � �IX �. !., 1960, �. 23.

Mayrb�y VAÇAQAYEV

ÇEÇEN�STAN K�Ç�K QAYNARCA V� GÜLÜSTAN SÜLH MÜQAV�L�L�R�N�N ��I/INDA

XÜLAS�

Açar sözl�r: Çeçenistan, çeçenl�r, Gülüstan sülh müqavil�si, Kiçik Qaynarca sülh müqavil�si, �eyx M�nsur, B�ybulat Taymiyev, Qafqaz müharib�si, Qazaqlar�n miqrasiyas�, �imali Qafqaz�n müst�ml�k�l��dirilm�si

Ara�d�r�lan dövr Çeçenistan tarixinin XX �sr v� XXI �srin �vv�ll�ri boyunca tarixin müxt�lif dövl�rind� veril�n ideoloji möhürl�rin gücünd� problemli dövrl�rd�n biridir. XVIII �srin sonuncu q�rin�si – XIX �srin birinci q�rin�si �imali Qafqaz�n Rusiya t�r�find�n i��al�nda çeçenl�r üçün h�lledici m�rh�l�dir. Burada �sas amil Rusiyan�n �ran v� Osmanl� imperiyas� il� müharib�l�rd� gücl�nm�sidir ki, bu da öz növb�sind� onun bütün Qafqazda h�r�k�tl�rinin f�alla�mas�na g�tirib ç�xard�.

Mayrbeg VACHAGAYEv

LIGHT AND GULUSTAN PEACE AGREEMENTS CHECHEN KAINARJI

SUMMARY

Key word: Chechnya, Chechens, Gulistan Treaty, the Kuchuk Kainarj treaty, Sheikh Mansour, the Caucasian war, migration of the Cossacks in the North Caucasus, the colonization of the North Caucasus.

The considered period in the history of Chechnya is one of the problematics due the ideological clichés givenin different periods of history during the 20th century and beginning of the 21st century. Last quarter of the 17th century - first quarter of the 19th century have become a decisive step for Chechens in the Russian colonization of the North Caucasus. There is an important factor that the strengthening of Russia in wars with Persia and the Ottoman Empire led her to reinforce her actions throughout the Caucasus.

Page 292: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

292

+�*+�@#+�? *�)�� +�+ ��+��� ����#���9�&�� ����>%#+�) #��+��� #%*%��-@�$���<� +�*+�@� * XIX *.

@����� �@���*�198

+J[��"\� �J�"�: � "������% � �#� #��, �����, ^����-{�$��"�� ������, �������%, ���������% ��"�, ��"���*�%.

^&� �% XIX �., ��%��""�� � ������"��� ^����"� ������� @������� ��$����� $������ � ��"�����*�� � "������ � �#� #�� ^����-{�$��"� �������. `�""�� $���� ������% �#�'&"�"�� � �� ��� ������� � "��, �����>���% }�� �� ������ ��'"� � ��"��� ���� $�� ��� *������.

= �"*� XVIII – "����� XIX ��. � "������% ��� � ^����-{�$��"� ������� $���� ���%�� �&� �� � �" ��}"#~ � �#� #�#, � � �� ���"��#~�#~ ��' ������ ����� (�������) [30] – �� � ""� "�����"�� ����"�. w���"�% �����-��$��"� �"��"� � �� +�'>� �������, ����� ��"����� &>��"#~ ���� ��~ $ &� � �"� ����"� ���& �, � $������ "� �����"�� ���"�, � &�����" �#&�"�, �� �� ������, $� %"#�>��' "� ~�-�� �. ? ����� ��'� �# ��"-_���%, «���������� ����� $�� ���~ �% � ���"# � ��>�� "� 600 ���� , "���"�% #� '% �#&�"� ����� $ � � ����, � $ � $ �#��, !����, �����# � ���"�* !��� ��&����, � ��� $�� ������' $��}�� � ���� ���%"�% ^#"}� � ���~ ������» [33, �. 53]. = ��#��" �� *����� ����"�� ��*�� ������', � «$���% ������… �����%� &���� ���"� ��% ���� ^�>� ����� � "�$� � ��� $�� ��"� � ����� ��}�# �#&�"'~ � ����"�� ���& � ���������� ��» [27].

�.�.�~�'�, ����� "�� ��������� XIX �., $� ���}��� , � «…$� &��� "����"��� ������ ���#����~ ��� ������ $����"�, }��#��� "� �����"� ��� � ��������� ���& � � "� ���"�"�� �#&�"����, "���"�% �#&�"� � ���$� � "�$� � #�� $ ~}"�# ��� # ���& � ���' �� �"� &����� ���"� ��% � ����� #&���. ^~�� ���� , ��� �% � ����~ #&���, ��% !���% ��&����, &�'>�% $���"� ��&����"��� $���� � ��}�# ������ ������ � !���~, $���"� $�� ��"� � ��}�# ��&���~, �#&�"'~, ��&~, +��~, ����� &���� w�}"�� �#&�"� �, "��"�*, �� �"�� &���� ���"� ��% #� '�� �#&�"� � ���� +��&�» [3, �. 18].

���� � ������ �������� $���� �������' "� �%� �#&� "������� ��#$$. � "�}"�� ���"�% �#&�"� � ���� `}#&�� $�}����� "� #���*� ("� ��#��}). = �����"�� ��#��" �� $�>� �%, � «&��}� � "�$� &���� ��% ��"% $���"��� ������� ��� ���� ����� "��� $� "����"��� w� #���}» [24]. ��$�#�� (>�$����) ��"����� �����"#~ $�� � ' ���& � �� �� �� ���� ?���#$� � �#&�"� � &���� ���"� ��% "�$� � ���� ���� [28]. !�}�# ������ ��$� � +���% }��� �&������ (�&����). w� ������ "� ���"����� � &}��#���� � "���'%� ��� ?>�> � ?���#$�, ~}"� ���"�*�� ��#}�� ����"�� ���������� ���&� [6, �. 27]. |�"���*� (}�"�) $�}����� �����-��$��"�� �#�$�� "� ���� ?>��� [9]. !�}�# "�}"�� ���"��� ��� +��� � ��&� ���$�������' �������*� (�l���#�).

{����� ��'��"� ���"�� –�.�."., �*�" ������� �� ��� ��#���� �� � $����

Page 293: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

293

= �����"�%� � �&� � ���'"� ��������� ��$#�� ����� «$ $����# &����# +��� � $ ���&"~ ��, ������%~��� ��~ ���# ��&�» [1]. +}��#�� (&}�����'#) ���$�������' $ ���� ^#$� � ?���#$��, ����� "� �� � � ���� ?>�> [22, �. 8], � "� $���&���}'� ���� �#&�"' [26]. ����� ��% ����#����*�� (��}����#��) "� ������ ���"����� � �������*���, "� ~�� �}� �% ��}�# ���� ���� ���>��*�� � �������*��, "� �� �� ���"��������' ���� ��&�. !�� "� ' $�� �$���"�� ���� �#��}�$� � +��#~ «"�������' � �����"�� �������*�� (�������) $��~ ��>���% ����� �&������» [12, �. 3]. =����"�% ���>��*�� (����>) � ���� ��#��'"���, � ���>�"� # ���� ��&�, ���"����� "� ~�-��$��� � ����%�� �&������, "� ~�-�� �� � ����%�� &����"���*��. �����*� (������) ��"����� ����� $ &�� &������ ���� +���, � "���'%� ?>�>�. +����"���*� (&���'"��) $�}����� �� ��� «����', _���"� (+.����"'), _���"���� (!.����"') � =��$» [22, �. 8]. ^���� &����"���*�� $�}����� ���#&�"���� ��&����"*� (���&�� ��) [6, �. 59]. ? �����'%� ��� ����, ?���#�$�, >�, }��� ���#�� (�'��l#*#). ��������� $&���}'� ��}�# �� � � ���� ��"����� #&��� ($��). w��� �% "� �"# ��""�� ����"�� "� �#&� "������� ��#$$�, ��% ����� ����� ��"�� %��%��' ���"� � � "��, $�� ����"�"�� �"�>"�� ���"�* � "������ ���� ���, �>��>�� � �� ��~ $� "����"��� �������%.

�����""�� �� �� ����� � ������#���� $���� – �$�� ��}"�� � � ��� $� � �� �% �$�"��. ^ ��� ���"�% =.�._����"��, �����""� ' ����� "� $����>��� 500000 ���., $ ��""�� ��"-_���% – 265140 ���., _.=.w��*��� $�����%� �����""� ' ����� � 1082200 ���., �.��$�"���� – 800000 ���., ^._. �#����� $����� � ����#, � �}" ������ '�% � ��""��� ���'����>��� ?�������� – 1700000 ���. [19, �. 97]

���� ����� "� ���� ��� ^����-{�$��"� ������� $�}����� � ��#��� � "��. = �����"�%� 1709 �., ���� �%, � «���� $����"�� }� ����, � �������� }��# ��� �� ��� "����: � ���…, ����� � ���%"�, ����}�� $ ����� �����, � ����� ����' $�����>���%…» [36, �. 493]. = �����"� ��#��" � 1848 �. $�>� �%, � «���%"� � �����, ��>��>�� ��-�� �#&�"�, …}��� ���� �… � ��%��"� "�������"��� #���� "���"� �, ��� ��, ����, &�����» [7]. = #����%� ���%*�� �"�"� � "�� � $� %""� &��"�% � ������� ���� ����� "�� ��� ���������� �����-#�#�� � ���%"�-��������� � ��� ����%���-"���, � �"�>"�, $ ���� �#�' #�"�� $���"���� $��� ������ "� �������' ������� "�����"�%. ���������� ����� "� �� ���%�� ���'"�� ����"�� � {��#&�"'�, }��� ���� � � ������� � ����������� ���%"��� [16, �. 146]. ��� }�, ��� ���������� ����� � ���%"�, «������ �����… $� � "������%��� �� �����, � �#~ �� ���%~ �����: }� }�����… "���� "� "���� � "������ �����-���""�, ���� "���>�� ��% �#�' #��, "�$����� ��"" �����%��� ���-���� �#������…» [20, �. 39-40]. ��"-_���� ����� $���# � ��� �&���" � "���-*��, «���"� &� �% ��}�# ���������… �� ���%~ � "��� �" ��… ����"%~ � ��� %��� � &���� � "����» [33, �. 201-202]. ^.!.+�"������ $����, � ��� ' "���*�� "���� �% ��}�# ���#&�"����� ���������…���>��>���% � ��������� ��� �� $����� "��… � ����' �� "� ������>"�� }� ��'� � [4, �. 198]. &���"� $�}����� ����'"��� ��#$$��� � ����"�� $������� � "������ ���� ��� �����. ^�������������� �&���"� $�}����� $ ����� ��#$, ��&� $ ����� �# �

Page 294: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

294

��}�# &����"���*���. �}"�� �&���"� – ����� (�}��� �), }��� ��}�# ������� � �&������. = �����"�� ��#��" �� $�>� �%, � «�&���� – "�����"�� �� �"� &����� ���"� ��% +��&� � ^�� ������%� �% "� �"}�� � &��� �…» [24].

�����"�� $��*�� @������� ��$���� � XIX �. $���$������� ����� �� $�� ������ �� #�*�� "� ^����-{�$��"� �������, $����>�� �� �&� ��"�-����*�~ � "������ � �#� #�� ����"�. � "����# XIX �. @���% ���� ����'" $����"#���' � ���� �#&�"'. w� ��"�� ���"� {��#&�"��� �������� ���� ' @���� "� ���$�� ��"%���' � $���� "�� � %�� ������ &����"� ' ���' ���������� ����" de fakto. ?�$���� ����"$�'���� ��� � 1829 �. @���% $�#���� ��-�}"� ' ��% ��� ������ �����"�% ���� ���� ^����-{�$��"� �������. � ��"�� ��""�� ���� ��%, �$��}���>���% ��""� ��"���*��� � {��#&�-"'�, ������� $����� ��"� $�������"�% ���������� "����, � , "���"�"", ��}���' "� � "������ ��� � ����"�.

w� ���� ��� $�� ��"�"�� "� #���*�� � >�$�#�� $%��%~ �% �����'� � �"�*�. = ����% � �� ��'� �� ��&�"��� #���$��""� ��"�� &�'>�% ��� ' &����"���*��, ���#&�"���� ��&����"*��, �&���" #>�� �� ���# +��#~. w���*� &��� $������, � $���%�"#� "� ���"� ' �#����# *��~ � &��� $����"� �� #���$��"��� "� ���� &����# �#&�"� +� ��$�>�"��� � #� '% ���� ��&�. ��"���*�% $���������' �����"", " $� %"", � % �$� ' � 1860 �. "� $�������� �� ���# ��&�.

= 1856 �. ����"���"�#~��� ��������� ������ &�� "��"���" �"%�' .\.+��% �"����, $ ��� ��� � �� ����' ���'"��>�� $���"�� ^����"� �������. = � �� � ��� � �� $��"� ��� "� "�����"�� ��"%��' � ��� «…� *��'~ ����>�"" �� ��"� ' �� �� � ��"�» [13, �. 155]. ?� "� ���� *������ ���� � �"*� 50-� ��. �I� �. "�����' ������ $�������"�� ����� � ����"��#~ ��$���~. «�����""��» ����� ����� "������"" �����%���' � �"�*���, � %��%��' �#�'��"�*�""�� ���" � � $�*���� ��"�����*�� � "������ ��� � ����"� � �I� �.

? ���> �&�� ������"�% �#&�"���% &��� ' � %�� "� �� '�� ��� � ����� 89 �#&��"�� @���� [23, �. 337]. ������ ���"���"�� *���"�$�����"" �#��� -��%� ���~ ����"�"�% � "������ � �#� #�� ^����-{�$��"� �������. \���~��- ��'"� ������������ $�}�"�� �������� "� &����# ���"� ��%, "� $���-%� ���"��� '�% $���"��� "����%�>�� �� "����. «w� &�� ��#�� ����� �� #���$� ' � # ����~ �� @����� &���$�", ��� ����� ' �� ���� �� ��'" �#���� ������…� ��% � ��� � ' ��*�� ��� $��&��}'�. w��&" &�� �� ��&� ' �"��� ��'"#~ ��� ' ���#&�"��� "�����"�%, � &� ��� ��� ' ��#�#~ ��� ', &��#�-��", ��}� ' �#}��…» [35]. = $��'��� � ������� ������ @. $����: «���"�"�� ��*�� � ������"�� {�$��"� ������� �#������ – ��� &�� $��" ��"� � $����"�� �� ��� ��� [32, �. 165].

= 1857 �. *�����% ����"�� ��*�% $��� #$��� � $�����# "���*�� "� ������ &��� }��"�. ���"���� �#������ $����"*��� "���*�, $�����>�� � �����# &���# }��"�, «"� }���% � ��� '�% � �������� � @����, $� � ��� $���" ��>�� � �#�*�~» [17, �. 439]. �� ��>���%, &��� $����"� "� ���&���}'� �#&�"�. = 1859-1860 ��. � $������ ����"��� ��$���� $����������' &�'>�% ��� ' �&���",

Page 295: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

295

}��#��� � ��"� $��� ��}�# �#&�"'~ � ��#$� [32, �. 162]. 9/10 ���� �&���"��� "�����"�% "� �#&�"� � ����� ���"# [5, �. 64].

= 1860 �. "� #���*�, «� ��"�""�� ��}�# ���� � ���#���� ��"���» [2], ��}��� �#}�� � $����������' � ����"��#~ ��$���~. {��� 1861-1862 ��. � w� #������� ��#�� � ������"�~ &�� $��� ���" 11 � �"�* [10]. �}� � �"*# 1862 �. "� #���*� �������' � ��#�# �����'�� $����"�� [15, �. 152]. ? $��# �� ��� ��#}�"�% �������� �#�� � �"�*��� � �# ���� � *������ ��#��" �� $�����', � «$����""�� "� ���"�"��, ��#}�""�� � ���� � �" � �"�*���, ��>��>�� ��*� "� � ���� ">�"�� "� ���� &� ' $��"���» [32, �. 161].

= ��� 1861 �. "���"�� �% $���"���"�� �����'�� $����"�� "� ����� &���� �#&�"� � �"�����""� ������"�� &����"���*�� � �&���" [18, �. 85]. ������� ����� �������� �� "� �#&�"', �#�� «600 ������ � $�������' $� �"��� � �#�*�~», � ��>���% 200 ������ � $�������' "� #����""�� ��� �� [15, �. 150]. ?���"���% «$���"�� #���� ' $����� �� ���"�*# ���� #���*��», *����� ���"���"�� &�%��� �� #����*��, � , �� ��� "� $��� $��"% �% $���%�� �"�' $���>�� � «"�$��"��» ������ «��� ����"��>�� ���# ���� $���%�� "� ���"$���"� �…$ ��%�� $��� ����� '�% ���'"�� �#�� � ��}"� #���� '�% � �#�*�~». ��, � � ���%, ��������' � &}��#����� �#��� «� ������% �#�'���� &��� �» [25]. � %"���~ 1864 �. &��� $���"� �&������ � "� $���#&�"��#~ $���� ' &�� $�������" �� 90 �#�� [12, �. 49]. @%�� $�������' $����>���% @���� �������*�, &�'>�% �� ��� ' $�������' � �#�*�~ [14, �. 62-63].

= *������ ��#��" �� 1863 �. �������' ������ «#���� ' #���*��, � ��>���% � ��"� $�� ��"� �� ��}�# ?>��~ � ?>�>��, ��"% ' ���� ��}�# ?>�>�� � ��&>��, �, ���� &���� ��� �� ����>�"" ��~ �����"#~ $�� � ' "�$��% ��'��� "�� "�����"�%, ����� ' "� "�� �#����� $�������"*�� � �� ��%�� ' &� ��#$$� "�>�� $����"��, � �"� � �"�, ��&�, � ��#�� – �� �"� &����� ���"� ��%» [21, �. 48-50]. = � %&�� 1863 �. $������' >�$�#��. _��� ������� $����, � «…���� ��% ���#���� �%�� ��� ����� ��~ ����# #���"� "�����"�% ��� � ' ���' ~}"�� ���" _���"�}��� � �� ��� ��$�#� � w��}�$�#�» [21, �. 48-50]. �� ��>���% "� ���"� >�$�#�� &��� �����"� "� �#&�"' � "� ~�-��$��"�� ���" ��������� ���& �. = ��� � 1864 �. ��}��� �#}�� #&��� � �}��� � [8]. � 20 ��% *������ ����� ��"%�� ����� $ �����'%� !��� � � +��&�. 21 ��% 1864 �. ��� �� �% �"�� $���"�% {�$��"� ������� � �"��"�% ��������� ��"�. «����� &����, – $���� ��"���� ���*�, – "� �����"� $�� � � ��$��"� ��� � ���������� �� "� � ���' "� �"� ��*�; ~}"�% $�� � ', �$� ' � ����� &�����, w��������� &#� � � �#�$��, ����>�"" ����"� ��%�� "�����"�%» [34, �. 187]. =�� "� &��� ������"� � ����"��#~ ��$���~, � &� $��"% ' ���>�""� "�����"�� �� �#�����, �����, ������", �� "*�� [31, �. 166]. = ��� �"����� ��& ���� ��""�� � ���#&�}"�� �� �� ^. _. �#����� $��>�� � ����#, � &��� ������ � $��"#�>�� ^����-{�$��"�� ������ ����� � 1857 $ 1877 ��. ���&�� �% 1400000 � 1500000 ���. [19, �. 198]

�� ��>���% �������� �#�� &��� ����� ��"� � #��� $��� ���' $&���}'% �#&�"� � ��&�, � ������ &�����""� � 1860 �. �#&�"��� &��� �.

Page 296: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

296

^#��� �#~ ���"�� ��""�� �����""� � ����� � �#&�"��� &��� � � 60-80-� ��. XIX �. � ���'��#~ �% 56423 ���. � 106798 ���. [29, �. 568-569]. ?���� "�����"�% $��������% � ���"� ����%, � "�� ��� �� "�� #�� �����' ��� ���""� "�����"�� $� &��� "����"��� – «��*�». _..`�������% �����, � � ��"�, $��}�� *��'"� "���� � ����' "�&�'>�� ����� � ���� � "����������� � ���� � $��� $ �#&�"�, {���"�#�# � ��#��� �$���~��� � �#&�"' ����� [11, �. 208].

��� #}� ������', � ��� ��""�� ���� ��� "� ��� �� &��>�� �������� ����"��, ����������� �% ��""�%, � �� �� � ���}��"���% ��"���*�%. «? ���� �� ��"�"�% ��*�� � �� ��� "� $#� >�""�� $�� ��"� ���, – $���� \.\.��%>�, – ��"����� … ���% �� "�>�� � �"�* … ��, � � �"*# ��������� ��"�, ���� &�� $� � &���#� ��" � �������% �$�"� �#�����» [31, �. 333]. � �"*# 80-� ��. XIX �. � &��� � &�� 176 � �"�*.

^ 1868 �. ����������� �% ���}��"���% ��"���*�%, � ��% ��}� ���%�� "� ��"�����*�~ � "������ �� ��� ����"�. = ���"�� 15 �� ���� $��&��>�� "� �#&�"' ���� '%" �� ��� 250000 ���. `�% �#���� � #����"��� "�����"�%, �� ����� 94,7 % "�����"�% [37, �. 919].

\"� ��"*� &��� �"�� �� ��}"�� �����" � ���}��"��� ��"���*��, � � �� #��� ����� $���� ��� ��� ������"�� � "��. � �"�&����� � "������ �� ��� ���"����� ��#�� � 1899 �. $�����, � «����'… ����-�����, �������, &���#��, $�%��, "��*�, ��#��"�, ���%"�, �����, � ���, ����� – ����, ��� "�*��» [31, �. 117].

����� &����, � "����# XIX �. ���� ��% ^����-{�$��"� ������� &��� $�� �� $ "�*�"��'"�# �� ��#. ^���� �"������""�� "����, � &>��"� ���� ���� �������"�% %��%���' �����. = ������� ����� � $ ����� �# � "��� ����"��" #}������' $���� ��� ��� ��#��� � "�� – �&���"�, ���������, �����-#�#��, �����, "���*�. w, $����#~��� �&� �%, ��%��""�� � $���"��� ^����"� ������� @������� ��$�����, $������ � ��"#}��""�# ������# $�������"�~ ����� � ��#��� "���� �� $������ ���"�, � $����� ��"�����*�� � "������ ��� � ^����-{�$��"� �������. =�}"#~ ��' � �����"��'"� ����"�"�� � "������ &���� ����"� ������ ��""�% � ���}��"���% ��"���*�%.

�#��>��+� � '��%�����

1. ��. �. VII, �. 905. 2. ��. �. XII, �. II, �. 844. 3. +��}� . ��� ��� &�� ������ $����" "� �������. w��'���, 1992. 4. +�"������ ^. !. w���>�% \���� �% �������, �&��""�% � $$�"�""�% ^���"� +�"������: � 2

���: �. 1, �. 2 / ?��. \. �. ?�����. ^?&, 2004. 5. =�"����� =. +. ^���"%% �#&�"': ����%�� � �����. ������, 1995. 6. =���� w. _. < "������� �� �� "�����"�% ^����"� ������� � XVIII – "����� XX �. !., 1974. 7. _��. �. 254, $. 1, �. 940, �. 5-6. 8. _��. �. 254, $. 2, �. 216, �. 83 &. 9. _��. �. 261, $. 1, �. 634, �. 1. 10. _��. �. 347, $. 2, �. 45, �. 1-16. 11. `�������% _.. ����. ��., �. 208. 12. `'%���-������ .w. &������ // {��\@_�. �". XXII, ��$. 4. ������, 1902.

Page 297: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

297

13. {���% �����. / $� ���. $��. .�.��#�}�"�. !���$, 1996, �. 155. 14. \� �� ��� "�����""�� $#"� � @��$#&���� ����%. =�$. I . 15. ���#�� . �., ���#�� �. . _�"*�� �����. \� �� ��� &�'&� ����� �� "��������� ' � XIX �. w��'���, 1992. 16. ����� =.\. ���������� ����� – � "�? (� $�&���� ����������*�� � "������ &�"� �) // \ ��

��'���"-� "����������� ��������"�� � "������� �#�' #� ^����"� �������. ����"���, 2003. 17. ����"� ?.?. {�$���� �������� // @#����� �� �� XIX ���� "����� ��" ���'"� � ^����-

{�$��"� �������. �.1. w��'���, 2001, . 2. 18. �#&�"���� �&�"��. �. 17. ��� ���"���, 1912. 19. �#����� ^._. ���� (�������) ^����-{�$��"� ������� � XIX �.: $�*���� ��"�����*�� �

�������"*��*�� ������� &��� ��. !���$, 2006. 20. �#�"�*� \.=. ?" ������ �����. ����"���, 1997. 21. �#���� �.�. =�����"�� ����� � �#�*�~ – $����� ��� ��������� ��"�. w��'���, 1994. 22. �~�'� �.�. �&��� ����%� "� � ��"� ��"�������: ��������� (����), &�������� (����) � ��#����

���}"��� � "��� / �������%. \� ���-� "����������� � � '�. 1990. 23. ������ �� ��� �#&�"� � ����"��>�� �����" $ 1920 � / $� ���. =.w.@� #>"%��. ����"���, 1996. 24. @=_\. �. 846, $. 16, �. 18510, �. 1. 25. @_=\. �. 14257, $. 2, �. 528, �. 4-5. 26. @_=\. �. 846, $. 16, �. 18510, �. 15. 27. @_=\. �. 846, $. 16, �. 18511, �. 1-2. 28. @_=\. �.846, $.16, �. 18510, �. 20. 29. ^&�"�� �����"�� �������. �. 2. ������, 1880. 30. ^�����""�� ������*�, �������, ��&����"*� %��%~ �% $���� ��� ��%�� ���"� � "�� – �����. =

�� �������� �� �"���� "� #$��"�~ �% ��� «�������», � ���� ��% �� �������"�% � �� ��� ����� "� ��� �������%, $���� ���%�>�% ��� ���� ����'"�� &�����"�%: {�$��"�% �������% � ��&����.

31. ^ ���� ���������� ����. ��"�>�� � �����#�' #�� ^����-{�$��"� ������� � �����"�� �#����� �� �"���. 1864-1914 ��., !., 2005, . 2.

32. ����������� $����� ��% ��������� ��"� ��% �����: � ��% $���"� XIX – "���� XX ��. ^&�"�� ��#��" � � �� ������ / ^� . @.�._#��, �..���#��, `.`.��&���. w��'���, 2000, �. 165.

33. ��"-_����. {�$���� ��������. w��'���,1991. 34. �� $: `�������% _.. !����}��� � � $�&���� �� ��� &����� XIX � �� �%. ^#�#��, 1975, �. 187. 35. �� . $: �.������. @#���-���������% ��"� 1763-1864 ��. – ��&� �% ������% // <�. @��#��. [http://

www. heku/ ru/index/php?m=single&=31]. 36. <"*���$��������� �����' $ �� ��� �#&�"� � ����"��>�� �����" � � %&�% 1917 �. / ?� ���.

+..����&�� ��. ����"���, 1997. 37. <"*���$��������� �����'. �. 32. @�$��" "� ��$�������"�� ����"�% �..+����#� – \..���". 1890.

«��@@» – «TERRA», 1991. Zarema Adzinova

QAFQAZ MÜHAR�B�S� XIX �SRD� ��MAL-Q�RB� QAFQAZIN ETN�K STRUKTURUNUN TRANSFORMAS�YA AM�L� K�M�

XÜLAS�

M�qal�d� Qafqaz müharib�sinin n�tic�si olaraq �imal-Q�rbi Qafqaz�n etnik strukturunun d�yi�ilm�si izl�nilir. Çarizmin müst�ml�k� siyas�tinin h�yata keçirilm�si ad�geyl�rin Osmanl� imperiya-s�na köçürdülm�si v� bo�ald�lm�� torpaqlar�n yeni g�l�nl�rl� m�skunla�d�r�lmas�na il� n�tic�l�ndi.

Zarema Adzinova

CAUCASIAN WAR AS A FACTOR OF TRANSFORMATION ETHNIC STRUCTURE OF THE NORTHWEST CAUCASUS IN XIX B.

SUMMARY

The article traces the change in the ethnic structure of the North - Western Caucasus as a result of the Caucasian War. Implementation of tsarist colonial policy entailed the eviction of Circassians in the Ottoman Empire and the colonization of the liberated territory by new settlers .

Page 298: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

298

�#����>%#+�% �#�^%���#�� ���%<��&�� �<%#���� * #�#��* ��##�� (+ 200- '%��= <='�#���#+�<� �<�*���).

����� �'<���*199 �J��� �#9��'�*�

[email protected]

+J[��"\� �J�"�: @#��� – ���"���% ��"�, _~��� �"���� ����, �����'"�� �����"�%, �#�' #��, ��"����, ��������� ��"�.

w�"�>"�� �&� �% "� �������, � � ����� � � `���� �"�, ������~ # �"��� $ ��&"� ' ���}� ' � $��% � �� ��~ $����� "� � @���� � �#�'&� � � ���%. ^����"�� ������ �"����� XIX �., �#�� ����� � `���� �", � �� ���� ��� &#����, � ��� "�� "���� ���}"����� ��$�� �������, ��"�������� �" ����� ��#$"��>�� ���}�� � �����"�. `���� �" � ������#���� $���� "� $���� ���%� �&� *��� "� � ��"�, � &�� �����&��" "� �%� �����'"�� �����"�� � &��� 60 ��'"�� &��� �, � � ��� �" �"���" >�� $�*��� # ���}��"�% �����'"�� ">�"��. ��� � ���� ' `���� �"� ��� ���"� �#&��� �, "��'�%!

?� %"" ��"% �� ��}�#�&"� &�'&� ������ `���� �"� "� &��� � ����� ���� % ��'" � ���� ' ��~ "��������� ', � $ � � $����"� ���" �������' "� ����"�� ���}��� – @���~, \��" � �#�*�~, ��}�# � ���� >�� #$�"�% &�'&� �� ���%"�� "� � ����".

=�}��"�� "���� `���� �"� � �� �� @������� ��$���� &�� $�� ���" ���� ��� �� ��� � %����' ��������� �����>�"��� &��� �-�"�� $�*���� XVI–XVIII ��. +��#���", � `���� �"� *����� ���� ���� ����% $����� ���� �� �&� ��""�� �" �����. ?�� ?� �� I � ��� ������""� $������"�"�� ���$����� $&���}'% `���� �"� � @���� (1722-1735 ��.) �$�&� ����� ��� &��� &�����# ��"�������# &��"�~ � @����� � #����"�~ �#���� ���" �*�� ����� ����� �"���� ����� ���� [6, �. 611].

= � �� $���"� XVIII �. $���� ��'� � @���� $���$��"%� "��� >��� ��% #���$��"�% ���� $��*�� "� �������. = �"*� XVIII �. �#����% ���" �*�% � `���� �"� � ��� ��� &��� $������""�, �$��' "� ���"# &�'&� �� $������"�"�� � @���� �� #$��� &��� >����� ��#�� "���"�� ���� `���� �"� [5, �. 226]. ^ � �� $���"� XVIII – "����� XIX ��. ��������% $�� ��� "� ������� �� #$�� � "��� � �$ – � �$ $�%�� $�"��"��"�% "� ������, $������"�"�% �� ���� ���. ^ �� ������� ��� ���"�% � &�%�"%��' ��� #��� ��"�������� �$$� � � ��$����, �� � �����"��� ����� � ' "��� ��"��, �� �"��� ���'%, $��&��� � ��"��.

@#���-����� �"���� ����� ">�"�% � � �� $���"� XVIII �. � ��� &�� � ������� '�% � #���$�% '�%. w� �#&�}� XVIII-XIX ��. $���>� �"� � #� _������� `���� � - �. �."., $������. ���. ���. ���� ��""� �� ��� �� . ���#�' � � `_� (�.

!��������). ���� !#�� ����.\������� – �. �. "., �*�" ������� ���� ��""� �� ��� �� . ���#�' � � `_�. (�.

!��������)��

Page 299: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

299

$#�� ��'"�: $�}� ��'"� � ����� ������, "� $ ��%�>�� ���� �"���"�% $ ��� ��"'. @��$�� ������ ���}���, ����"�"�% $�� ������ ����� � � � ��"�, #���� ���$��� ���� ������ ��"� @���� ��� ���%� #��"�� ������� ' #��� �� ���� $�}� ��'"� � �#���-����� �"���� ����� ">�"�%�, � &�� � $�>�� [8, �. 307]. �����"�� ���%"�% @���� "� ������� ���'��" &��$��� "���~ � ���"*�~, � ��� "���� �$�&� ����� ����%����"�~ �#���-���"���� � �#���- #��*��� ��" $���� �� ��� � XIX �. = 1804 �. ���"���� ����� � �����' � $������ =� �"� �������. \��� ��"�, ����>���% � ���"�� ���% � �� , &�� ��>�" � �%�� ���}�"��. = ��" %&�� 1813 �. � ��� ���� _~��� �" � ����&��� �� �� ����' ��"���� @ ���� � #$�"���""�� >��� !����-&�#�-����". 12 � %&�% 1813 �. ��}�# @����� � \��"� &�� $�$���" _~��� �"���� ����. ^����" � �# ����#, >�� "����" $���"���� �� @����� `���� �". ^ � '% �� '% � � ����� ����� : «�� >����� ������� � � ����� ��'� � �����""�� $��%�"� ���� � �� ������� �# ��$��� �# �����������#, ��� �}�� ��"" $���"�� ��� �� ��&%, �� � �� ������ $����"��� $�������� $��� �� $��"����}����� � �&� ��""� ' @������� ��$���� ��"� �� ����&����� � _�"�}�"���, &����""� "�"� � $���"*�~ $� "����"��� ������� $�'���; ��}� ��"� �� ����"���, �����"���, `��&�" -���, �#&�"���, +���"��� � ����>�"���, � ��� ����%�� ��� ��"� ��, �� "�"� �� % � ���� � @������� ��$����; $�� � ���' `���� �", _�#��~ � �#�����'��~ $���"*��~, \���� �~, _#��~, !�"�����~ � &����~, ���"�� &���� ��� �����"�% � �����, "���%����% ��}�# $� ����""~ "�"� ���"�*�~ � ��������~ ��"��~, � $����"��""�� � ��� $����"�� � � ���$�����# ��~ ����%�� � "������» [10, c. 128]. \� ���� $-���"�# *�"���~ $����� ��% � � ����� ��% `���� �"�.

1. « _~��� �"���� ��� � , $�$���""�� ��}�# @����� � ?������ 12 � %&�% 1813 ���, ~��������� �����$�� $������"�"�� `���� �"� � @����», – $���� \[email protected]��>#"�.

2. «? _~��� �"���# ����# `���� �" �"�� ��'" �>�� � �� �� @�������� �����"��», �� �� �.-!.�.��>���.

3. «{���~��"�� ����� � _~��� �"� �"���� ~��������� �����"�� $������"�"�% `���� �"� � @����», - # ���}��� w.��"%$�"�, !.+���� � =.`����.

4. «?������"�"�� � 1813 �. `���� �"�, $ �#��� �#, ���"����% $����� � �$ � �� ��� ����� ">�"�� "���� ^����"� ������� � @�����», – $�>� +����. "�����"#~ *�"�# � �# ����# ���� =._._��}���, �� �� &&��""� �#�� «\� ��% `���� �"�» � "�� ��� ��#��� [7]. ?��� $�$���"�% _~��� �"��� ����� `���� �" � �"�� �% �� ��"� ��� '~ @������� ��$����. < ���� ~��������� ����� ��}��"�� `���� �"� � �� �� @����, � ��� ���� &�'>� �"���"�� ��% "���� `���� �"�. w��� �% "� ��������"� ' $�� ��� *������, � $������"�"�� ���� $�� ��"�� $����� ��%. `���� �" ��&����% ���� ����'"�� $�� %��"�� � $���������� ���>� ��'� �� \��"� � �#�*�� � �"# ��""�� ����. +���$�", ��� $�}� ��'"�� ��� "#}" �� � ', � _~��� �"-

Page 300: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

300

���� ���"�� ���� ����� $���$����� �������*�� � ���'"��>�� �����'"� �����&��""� � `���� �"� � ��#��� ��������������� �����-"��, ���~��"�% �� � &�����$������ ��"�, $��&��"�% � $������ �#���� �#�' #�� � �#����# ��&�� ��'"�# ���}�"�~. w���" &�� &� �#�� ', � *����� ��& ���% &����� %"�� "���� `���� �"�. ��� ����� ", � 1746 �. \��" � �#�*�% $���"��� "���� ^����-=� �"� ������� "����������� � �� � ��". w���� `���� �"� � ���"�, $ ����� ��'� �# ��*��"��, ��� ��� ��&% "� �� "�����������. ? � � $����"� \��" "� ���� $��� ���$�%}� '�% �#}��� ����%��. @�������% }� � �"� � ����', ���'��, ���'"� � ���� ��"�. «!�� � ?������ ������ �$��� ���� � &��$��"� '~ �� �"�� $������ @����. �" ����~��" &�� � ��� ��>� ��'"��, ��� ���� ���$� #������ "�#~ �#�'&# ��~, � ���"�#>�� ��� #��"����' $&��~» – ������' � ������>�� ��"���� �. w� ��" ����� �"���� ��� ��������������� ����� "� $��"���� #��� �� "� � $�� ���, "� � $�$���"�� � � ��#��" �. \� ��}� "� �"��������� & }������ �� #��� � [4, �. 209].

+��� ��#� �� *������ ���� � �������� ����� �"*�� ����}�"�� � . 3 �����. 11 �$���% 1815 �. @ ���� ��"#}��" &�� &�� � '�% � ��"*���# ��. w�����'��� � $��'&� �����>� ' ��# ����� � ' « ��&% ��"� � ���"�� `���� �"���� ������'*�� & �"��"��, "� ���� ����~��" � ?������ ���… &�� &"�����"�% � � �� ���"� ����� �"� "��'�% $��� #$� ' "� � ����� ���$�%}�"�%� � ����#}��"�� `���� �"�, $���"�"� ?�����~, �����%��� ���"� ��""� ���� � @������� ��$����» [1, �. 757]. � _~��� �"��� ����� � `���� �"�, �����, #�"��� "� ����# � #�"��� "��"���. ?�� � � "� @���%, "� \��" "� ������� "������ $$� � � ����-��& ���� #�"� ' � #��� ' �"�"�� ����� "���� `���� �"� � ��#��� "���� ������� $ $��# �� ��#���� ��""� $��"����}"� �.

`���� �" &�� ���~��" � �� �� ���"� ��$����, � % "� $# �� ������"�%, " ��� }� &�� #�� � �� ������%���"�% � �� �&�""� ��. < "���&�}" ��}" &�� $����� � � $������""�� ��}"�"�%�, � ��� ��"���~ $������""� ��� � � �%�� $����" ��������� ��"�. !}� &� ', $����� ��% � �� ��}"�"�� "� &��� �$�"� ��}� � � � �� �.

=��� � � �� "�� #��� ', � ��% �� �����", ��% ���>"�� ��}�#"���"� $��� ��� $�&"�� �$�& ��>�"�% ��}��#���� ��""�� $�&��� &�� &��$��"% �� � $���"�� ' � "���� XIX �. "�>� "�"�>"�� ��� ���� &�� &� "��� ���". ` _~��� �"��� ����� ����� �"���� ����� � �����"�% &��� ��% ��$���� �#&��� ��� �"�>"�� $�� ���, $��� _~��� �"��� ����� �� � � #� ���� $��"%��%: "� � ��� ���� ����'"��� ���"�*��� *�" �������""� ��#���� ��, &��� ��� �� �"# ��""�� #$�����"�% [2, �. 24].

`����, *�"���% $����� ��% � � "����""� "�� ��'" `���� �"� �� �, w.^��#����� �� ��: «_~��� �"���� ���� ��� �#����# ������}���~ �"��"�� ��� � ' `���� �" $���""� � ��"� � � ���"�� >�� ����% ��� "�� ��������� ��"� ������ ���� ' ����� �"*�� "� ��� �~~�#~ � ��"#, " ��� $�� �"*�� � &#" �����» [9, �. 7]. `���� �"���� ��*� �� }�, ��� � ��#���

Page 301: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

301

"��#����� "����, ��$� ����� ���"� �"� – �*���'"�� � "�*�"��'"��. �����"�� "�*�"��'"� �"� � ������ ���#��"�� ��*�� ^����-=� �"� ������� � 20-50-�� ��. XIX �. ���������� � �"�����"" ��������� � ��"�*�� �� ��� `���� �"� � @���� � �� �% �$�� ��������� ��"� 1817-1864 ��. w� �" ���"���'"��, "�*�"��'"-��&�� ��'"�� ����� �� &�'&� ��*�� #����-���� $������� $���� ��� ��� �#���� &��� ��, ����� "�� $� �, $��� ���, ����~*�""�� ������ �, ����&��� � � ��. w "���� `���� �"� "����� "� }��� ��%�� *����� � �#����� "����. ������ ��� "������% � �" ��"�-� ������ $� ������� � ���� "����. ^ � �� � ', � ��}��"�� `���� �"� � "�� $�� ������, ��"������� � �#�' #�"� $�� ��"� � "� $�>� &�� $ �%��"��. ��"���'"�% $�� ��� *����� ������}���%, ��� � �"� ��� "�� ������, $�}���� "����'� �, �*���'"�� $� �� .

������ $���� ��'� � ������ ����� `���� �" ��� �"# �� ���� ��"���'"�� ����". ������ �#>�� ��&�# "� �'� ����� �"����, " � �#���� � ��#��� "����. _�$�� �#~��� ������ @���� � ��� �&� '�% $�"� ���%"�% "���� @���� � �� �#�' #� � ���"� *���. «�"��"� *��'~ &�����"�% �"��*��, }��#��� � $������� ���� ��, &���$�", ��}" &� ' &�#��"�� � ���%"�� � �#����� "����» – ��%��%� ��"�� � $������"�% `.. ��� �. ��"�� "��'�% ���>��� ' $�� ��# $���%��� ������ @���� � $��*��� �#���� "����, }��� ��% ' �#����� "��� � *������.

������ $���� ��'� � ������ ����� ������, � � ����� � `���� �", ��� ��"�~, " � ��#�� � �"�, `���� �" ���~����% � &���������#~ ��"���#, ��"�. w��� �% "� ��������"#~ �#������ ���#~, "�*�"����� ���#~ $�� �-�# *������, � $������"�"�� ���- ��� ���� �� ������� �"���"�� ��% "���� `���� �"�. `���� �" ��&����% ���� ����'"�� $�� %��"�� � $�������-��� ���>� ��'� �� \��"� � �#�*��. ?������"�"�� ��� $���$����� ��% $�������"�% ��}�#�&�*, �����'"� �����&��""� � � ��& �����, &��$�-��� $�����"�� ��"������� � ��� � � ����"# � �. ��"�� �� ��}"��>�� ���#�' � � $������"�"�% `���� �"� � @���� %�����' $%���"�� ����' ����, ���$� ��, ���, >��, ����� �� ����*�"�, �������"�� ����� �"��� �" ������"*��, ����� �� $���>��""� �, ���~��"�� ��"���� ���% � ����# &��� $������ ��"���� @����.

������ @����, ���#��� �%, �#}�� ���% "�*�"��'"� ���$������"�%. ��"�� "��� �% "� ��"���'"#~ $�� ��# *������, � ���# ��}��>���% "� ������� � *��� �"��� "� �� ������� &� �"��� $������"�"�� `���� �"� � @���� &��� ��" ���� $��������"� �"���"��.

?������"�"�� `���� �"� � @���� $���$������� ��"��"��"�� ���� "��� #����� }��"�, � ��� �����>��� �%� $�&��� �*���'"� ����� �%. `� � �" �� � ', � ��}����' � "�&������ ���"�� #����%, � ��� �$�&� ����� ����� �~ ��"������� }��"�. +��#���", � � «���"�� #����%» "� ����#� $���� ���% ' ��&� ��� "���� �����'"�� ���. `���� �"���� "����� �����' $��"% ' �� ��"� #��� �� � ��"�� @���� � �"���"��� ����� ������, � ��� � ��� "� �"���� �� �"�� ����� � $&��# "�� �������.

Page 302: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

302

?%�����' *���� ���"� $���>��""� ��"������� �� � ��"����%, ������ ��, }�� "��� ��, �� � ��� $��#�*�% ��������' � @���~, � {�������'�. `��'"��>�� ����� �� $�#���� ������"�� ����� $������ � �������, ��"���� $���>��""�� $���$��% �%. =��� � � �� ��"�������% $�� ��� *������ � `���� �"� "���� �� � ����}�""�� ��"���'"�� ����� ��. @� ��}"� �� � �$�&� ���� ����"�~ � ���>���"�~ �"# ��""�� ��"��. ��&#~ ��' � � � ">�"�� ������ � �� ��'� � }����"�� ���. = 1894 �. &��� $� ��"� �� �' =������������� }����"� ���� � �.?� �����. � 1899 �. &��� $� ��"� ���� � +��# ����� `��&�" . `��}�"�� $ "�� ��*���'" &�� ��� � 1 �$���% 1900 �.

��"�� �� ��}"��>�� $��������"�� $����� ��� $������"�"�% `���� �"� � @���� %����' ��� �� � ���� ��� ���� >��. = ����� �� �#�' #�� "���� `���� �"� ���"#~ ��' ������� �#����� %��� � �#����% �" ������"*�%. = ���#�' � � $������"�"�% � @���� $���� ��� ��� ����� �"���� "���� �$����� � ��� #�� '�% � ���>�� #��&"�� ������"�%� @���� � {�$���. = `���� �"�, � ��� "� � � ?� -?� �����, `��&�" �, �����-��"-�#��, &��� ��� � �� ��'"�, &�&�� ���. w��� �% "� ���%"�� $������ �#���� �#�' #��, �����~*�""�� `���� �" � �����% � ���, �����"� ����"� @����. ��"�"�% ��� ' �#��� "���� &��� "����� "�.

?������"�"�� ��� $���$����� ��% $�������"�% ��}�#�&�*, �����'-"� �����&��""� � � ��& �����, � �� }� &��$���� $�����"�� ��"��-����� � ��� � � ����"# � �. `���� �" ���~����% � &���������#~ ��"���#, ��"�. ?��&��"�� � � ��"�, � %�>�� "� "�����"�"" &��� ����� � #$�"� ��"������� ����� �% ����� &��� � �&��'"�� $�� ������� � ��"�������� #����% ��% ����� �% `���� �"�.

� @���� &���, �� ' � � �"# �% ��� �" ����� "� �������, � ��� "� � � `���� �"�, �& � ��>�"�� ����� �"���� $�&��� ����~��~ �% ��������� ��#-���� ��""�� �" �����, � � "� ��$���~ � �" ������� ��}�� ����� �"��� }� ��%. w���� �, "#}" �� &�� � $������"�"��, ���}�� ������ ������ @��#�� _���� ��, � ��� ������, � «"� ��, ����"%>"�� &��� �, � �� ����>��� (���� $�$�����), � "� "�� �������"% '�% � @�����». \ "���� `���� �"� �� � $�������� ��~ �#�'&#, ��%��� �� � @�����.

�#��>��+� � '��%�����

1. ��, . 5. 2. `�"�%�� _.`. \� ��% `���� �"� = 4 ���, . 2. !��������: `��#�$�����, 1986. 3. `�$��� ������� �����'» / $� �����*��� .. _����, ^.._�#"��� � =.!.��� ��. = 3 ���,

. 1, !., 1961. 4. `#&���" w. \� ��% ��" � �������� �� @���� "� �������. – ^?&., 1871. – �.I. 5. \� ��% � ���� �� /$� ���. \.�.��%"��. !,2004. 6. \� ��% ��$��� ��. �. 1. !., 1956. 7. w��>#"� \.@. <�"�������� $����� ��% $������"�"�% `���� �"� � @����. !. 1956; ��>��� �.-

!.�. �&��� ��""�� ��"�������� � �� `���� �"� �XIX �. !. 1961; ��"%$�"�, +����, `����. ������ � ^���"%% ��% �"�>"�� $�� ��� @���� � � �� $���"� XVIII – 80-x ��. XIX �. !., 1984.

8. «@#���-����� �"���� ">�"�% � XVIII – "����� XIX ��.». ^&�"�� ��#��" �. !., 1988. 9. ^��#����� w. ����"�� `���� �". !., 1936. 10. ������� �. `���� @���� � =� ��. ?�� ������� � �����. – !., 2005.

Page 303: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

303

Artur Dalqatov, Almaz �smay�lov

DA/ISTANIN RUS�YANIN T�RK�B�N� DAX�L OLMASININ TAR�X� XÜSUS�YY�TL�R�

XÜLAS�

Açar sözl�r: Rus-�ran müharib�si, Gülüstan müqavil�si, feodal mülkl�ri, m�d�niyy�t, iqtisadiyyat, Rusiya bazar�.

M�qal� Da��stan�n Rusiya imperiyas�n�n t�rkibin� daxil olmas�na h�sr olunub. Bu prosesin final m�rh�l�si 1813-cü il Gülüstan müqavil�si oldu. Burada Da��stan�n Rusiya imperiyas�n�n t�rkibin� daxil olmas�n�n müsb�t v� m�nfi n�tic�l�ri aç�qlan�r.

SUMMARY

Keywords: Russian - Iranian war, Gulistan Treaty, feudal tenure, culture, the economy, the Russian market

The article is devoted to the occurrence of Dagestan in the Russian Empire. The final stage of which was the Gulistan Treaty of 1813. It addresses both the positive and negative consequences of entering Dagestan of the Russian Empire.

Page 304: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

304

������$�'(#+�) �<�*�� * +���%+#�% ��##�)#+�) <%�$�'���+� �� #%*%��-@�$���9 +�*+�@%

(�� �� 20-� – 30-� 77. XIX ".)

#"��J� � +�%*�200

+J[��"\� �J�"�: @���%, ^����-{�$��"�� ������, �����, ����"$�'���� ����.

�������"�� ������""� �"*�$*�� ���� ��""� �� ��� "����}" &�� ���"������ ���~��"�% � "�� �� ��� ���'"�� ����"� @����. +��� �, � �� ��� "����, � ��>�� �� ��"� ��� '~ �� ��� @����, �� ' $�&��-��, �&���~��� � ��&% ���� %���"�% � $�*����, � ��� � ���"� � �$�"� ��-}�~ ����"�"�% � &��� ��""� }��"� "� �'� ���'"�� "����, " � � ��"� � *���. � ���� $�&����� � $�"�� �"��"��� �}� &� ' "���"� �"�>"%% $�� ��� @���� XIX �., ���#������>�% >����� �$�� � �$���, �&� ��� � �%�# � ��� ��"����� $��"� ��"���*�� ^����-{�$��"� �������.

<�� �����'"�� �&� �%, ��%��""�� � ��������� ��"� "� ���� "� $����� � � �������"*��*�� &��� ��, ����"� ' ����� �� �� �#"�*�"����"�%, &#���� ' $�%���"�� ��� ������� &��� �� $����"�%, �������>���% � ������*�� �"��� ��'"� ��� � "�����"�% � �� ������� ���� ���. = ��� ��""� ��"���*�� $���>�� �����"��'"�� ����"�"�% � $�� ������, �*���'"-��"�������, �#�' #�"� � ��" ��'"� ������ ������� &��� ��, $�%���>���% � $�*���� ��"�����*�� ����*�""�� ��� &��}� �% � �*���'"-��"������#~ ����# @������� ��$���� � &�����"�� �"����-��""�� ����$�"�� ��#$$. = ���#�' � �, ������ ���������>�%�% &��� ��""�% ��� ��� ����� ��"#}��"� &��� ���$ ���� '�% � "��� #����%�, $������ ' � "��� ��"��� ����� �%.

?�&���# $�������"�% ����� (�������) � $������ ����"��� ��$���� "�&���� ������ ���� ' "� >���� �"� ��}�#"���"� $�� ��� �%�� ���}��, �&�"" @����, "���� � �#�*��. \��"" � $���� � 1829 �. $ 1864 �. $������ "��$��"�� � &� ��"�� ��}��#���� ��""�� $� �������, � *�" �� � ��� ������% ^����-{�$��"�� ������. ?� �$�""� "���� �"�� �" ��"����, ����"�"�� �" ����� ���"�� ���}�� � � � ����"� $����}���� �% $ �"�"�� �� �������� �����. < ����"$�'���� (1829 �.) � �"�%� - \������������� (1833 �.) �����, �"�"���� �"��"*�� (1840-1841 ��.), �������% ��"� (1853-1856 ��.), �, "��"�*, $����"�� � �$ ��������� ��"�. w �&� ��� � � � �%�# ��"���� ����"$�'���� ����, �� ��� ���"" � �� $�$���"��� @���% $��� #$�� � �����'"�� ��""�� ���� ��%� "� ^����-{�$��"� �������.

� 30-� ��. XIX �. #���"' �*���'"-��"������� � &��� ��""-$�� ������ ����� �%, �� ��"# �� �������, � ��}� "������ ��"�������� ��%��� � @�����, �#�*��� � ��#���� ���}����� ����� ��'� �#� �, � ^����-{�$��"�� ������ ��� �� ��"�� � %������% � �� ����� �� ���. ^�� ��"� �#����� – �.�."., $������ �_+�� =?� !���$��� ��#���� ��""� ��"��������

#"������ � �

Page 305: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

305

��"���'"�� $����� ���}��, &�'&� �� ��"�� �&� � � �� �"��� ���'% $������ � �"��� ��'"�# ���>���"�~ ���� =� �"� �$��� [5, �. 743] � � &� ��"�~ &� �"��� "� ^����-{�$��"� �������.

@#���- #��*��% ��"� 1828-1829 ��. �����>����' $�$���"��� 14 ��" %&�% 1829�. ����"$�'��� �����. = �� ��� � � � '�, ����~����% ��������� $�&����, ������', � ���' &���� ���"� ��% #� '% �#&�"� � $��� �"� ^�. w����% ���~�� ��'", «$��&#�# � ���"� �����"�� @������� ��$����». [11, �. 625]. ����"���% ��$���% ��>����' ���� $�"�� $#"� � "� ���"����� $&���}'� �������, � @���% $��&���� ��}"#~ � � �� �������� ">�"�� ��""-����#~ &��# – "�$#. �����% ����"$�'��� ���� «"� �'� $����-���� ���$�"��~ �#�*�� � � � "�$�����"��, " � $������� �� ��"������� � $�� ������ ���%"�� ����� ��*�� ^����-{�$��"� �������, �"��� ��'" ���������' ��& ����%, ��"��% ����%».[17, �. 338] ���� �, "���&�}" &�� $���"�� $�� ������ $��� �}� � ���%"�% ������, «� �� � &�� � "� &�� $��"��». [17, �. 338-339]

^���#� �� � ', � , ���� $� ���� ��%��, #����""��� � �� ��� � � � '� $����#������% ^����-{�$��"�� ������, �#�*�% ��� "����� "� �������. @���% }� ��$�'����� �� ��� #~ � � '~ ����"$�'��� ��� � � ��% $������"�"�% �����', "� $��"����}��>�� �� "� $�� ������, "� ��"�������. < ���" � $ _�"����'"� ��� � ��������� &��� � � �����' ������ "���� 1825 �. [20, �. 90-91] = ����" ���%� � ��� � ���� �%, � �� �"��� ��% ������ ������� ��� � � ��� ��� � ����"� ��� ����� @������� ��$���� .\.�� �� «_�"����'"�% ��� � �����' ��}�# ���"�� � ���$������ ��%�� ��}����», $%���>�%�% � 1819 �., ���~� ���#~��% ��*���'"#~ ��# ���"�% @������� $���� ��'� �� � $������ ���#� ����"$�'��� ��� � �. ������", � ?� ��&#�� "� ��� �� �������� ����� ��� �������~ ���� ���� ����"��� ��$����. w� ��� � .\.�� �� "� "� �"� "����� "� #��*�� $���# � ��� ��� ��}��"�� ^����-{�$��"� ������� � �� �� ����"��� �#�*��. = ����% ��� @������� $���� ��'� � $��$�"��� ���� ����'"�� #� #$�� ?� �, ����""�� � �� ��� � � � '� ����"$�'��� �����, ����>�"" ���� ��"���, ���% � ���#, � ��"�� �������% &��� $� ��""-$�� ������� �" ���� ^ ��&#�� [20, �.150]. ��"��, �� �� ^&�"��� ����~ , � �#���- ����� � ����� ���'" $� ��$�}"�� ��� ���"�% $ � �# �$��# # �#���� $���� ��'� �� � 1829 �. ��� <��#"� ^$�"��� �����%�' "� ��� # .\.�� �� $����: «�, � ��}� ���� @���% $���"��� "��������� ' ��������, &���$�" ���" "� ��� �� ��� �"�" � +#��>��� � ��"����� �� ��, $#&�����""�� � ^�"� -?� ��&#��� � ����"$�'��� ����� $ $�����# $���� ��'� ��, ��� �� �����, � ��� ' �������, "�����""�% ����������� $����"��� �� ��� ����"� ��� "���������% � "� &���#� ���� ��& ��� � � ��"��� ��$����. ��� "� ��"��, $���� ��*� ���� � � �#���� $���� ��'� � #$�� �#� � &�"��"�� ���� $�� �"��� "� �������~ $ ����"$�'���# ���#, # ���}��%, � �������%, $�&" ������� �� ����, &��� � ���"�� ���� ���� �#��*�� ��$���� [20, �. 150]. �.� @�������

Page 306: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

306

$���� ��'� � ���� $��$�"�� � � ��� ��� ��#$"#~ ��$��� �����#~ $&��#, � �#��� ��"" #$���� �� $��*�� "� =� ��.

�� ��� �% � � '% ����"$�'��� ��� � � �$�&� ����� ���'"��>��# � ��"��"�~ �" ����� ���}�� "� ^����-{�$��"� �������. �$���"�� �#����� $��*�� "� ���"� ��� �&��, � � ��� "� � "� �� ^����-=� �"� $&���}'�, &� ��� $� ������% ��}�# "����� � @�����. ���&��""� ' "���� ���"� �� ��%���"�% $��"*� =����"� "�, � «$�}� � ��% �� �"� �" �-"$�% � ��%�# ��� ��"�� �� �#�"�� &� �"������� $���� ��'� �, "�}��� ��� ���#�' � ».[10, �. 417] =����&�� �"�% "� $���"����� $�����"� ' ��� ���� ����'"� #� #$��, ��� �% � ��#&�� "��#>�"��� �"�"��� �"��"*�� 1827 �., ��$�����>�� @������� ��$���� ���>��% ' ���� ��� �� ��� ����"��� ��$����.[21, �. 158] = " � $� �� � "������� $���� ��'� ��, "�$�����""� � ?� ��&#��, $ $��# ���>���"�% ���"�* @���� "� ������� ������', � � "��#>�� «���$����� ���"�����». ��� `.&����" ��%��� *�����# $����- ��'� �#, � «$��&����~��� $�}�"��, ��"% � @����� "� =� ��, $��&�� �"�% � ���, #� �"������% �#���� �������� � "� �� �"� &����# ���"� ��%, �� ���}��� � $���� ��'� �, � &��� ��""� �"�"�� � "����». [3] w� ��� ��%���"�� ��*�-��"*��� �.w�����'��� ��� �� `.&����"#: «?��������"��� ���� �����"�� � ���, @���%, �$����, "� "��#>��� �"�"�� "���� ���$����� $����, �& ����" �% ���� ����'"� «status quo» ���$� "����� "� ���$�� ��"%���' "� ��~, � �������� �% ������"�%�� �"�����" � �� -\"���, $� �� � ��� �� "����� "� $� ������ �����» [15, �. 203]. ���� �� ��"�� �� �"� ��""�� ��� @������� ��#���� �� ��*���'" $���"���� ��"���'"�� ����� �� ���� ��� *����� ����� "� ^����-{�$��"� �������.

?���� ��'� � "���� "� �'� ��%��� $� �� $� �� ����"$�'��� ��� � �, " � �� $&#}�� ' �#�*�~ "��#>� ' $�$���""�� �~ ��}�#"���"�� ����. = ���#�' � � �#���- #��*�� ��"� 1828-1829 ��. �#�*�% $ ��%�� ��� ��}"�� $��*�� "� $&���}'� �������, ", "��� �% "� � ?� � $���}��� "�$����% ' � ���"�����# $&���}'~ ��""� �"��%}�"��, ��"#��� #�"�� ����, ��'. < � $� ���� "� ���� � �"�� ' � $���$���"�% � ���"� +�����"�: «?�$#�� �� �#&�"' ��� � $���� ���� "� ��"��� ����� ���� $����� � ' � $�����"� &� % ��'� �». [7]

� ��"� ���>� ��'� � ��$��"���$����� ��$��� �� � �#���- #��*��� ���� � �"�� $������� $�� ��# *������ "� ^����-{�$��"� �������. \�$��� � w����� I &������ ��"�� ��� � , � ��� ��}�" &�� $������ ' �"�"�� "�$�����"�% $�� ��� @���� $ ">�"�~ � ����"��� ?� �. ��� � ����� ��� ��$���# ��"� ��� "��� `.=.`�>���, ��������""#~: «�&���"�� ����"��>�� �">�"�� @���� � �#�*��� � "���� "� ��� ��}�"� �#~ "�� &� ' #� �"���"� "� &#�#��� ����%». [15, �. 203] ^�� "�� ��}� &�"��� "�&����� ' «���$�� ��"�"�% �% ���%"�% ��}�# ����� ��"-"��� "������» �, � «��� "� #�&"�� �� ��"# ' �}� , $����� �#��� ���"�� ����"��� ��$���� "� ����� "�� #����%�». [15, �. 203]

���� "� $���# � ����� "� $�������� � ����"$��. < �"� �� $����", ��-�� � �� "� "� $���"����� ����"$�'��� ��� � �. w ���� ����"� �

Page 307: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

307

, � ��*� "����� "� $���"����� ���� � �������� ��$��� �� �, �� &���, ���� � #��*�� �#� �"�. ? � �# $��# �..���&�"� $����, � "� «"� $���"����� �#}� ���� � "�� �&� � ��$��� #�� ��� ���"���*��, � "� ����� ����».[24, �. 296]

= $�� ������, ��"������� � �#�' #�"� ">�"�%� �������� ' ���������� ��*�� � ��"��� ��$���� &��� &�'>� "��"��'"�, ��� ��� ������. [16, �. 24] w ����� "� }����� � ���� � @����. < $� ���}��� $��'�, � � ��� ������� &�� ����' � ��"����# .!.^��&����# � 1838 �.: «=� ���� �, � $ ����"$�'���# ���# ����% "�>� ��� ��"�; " � "��$��������; �� � "���$��% "�� �����" "� �'��� ��&��� "� &���; "�#}��� �$���' �� ��� &#���?» [4] ?���"�"�� ?� � �� �"� &����� ���"� ��% �����"�%�� @���� "� ���� ����'"� ����. � ���}��"�� ���� � @���� &�� ���}" �'� � }�� �� &�'&� � �������, ��%����� � � �����. \ *����� "���"�� �#��� ��% ' ��� $��"� ��""-�����'"���, ��"���'"��� �� -����, $��� #$�� � # ���}��"�~ ��"���'"� ����"�� ��*�� ���� �#}�%. w����� I $���� ����# \.�.?�������#: «�"���, ���� &����, �" ����"� ���, $���� � ��� ��#��, � ��� ������ � �' }� ����"�, � � ����#}��"�� $�%��� $�'� ��}"��>�� – #�����"�� "������� ������ "���� ��� �� ��&��"�� "�$��"��». [23,� 229-230]

������ $���� ��'� � ���" ��"�>���� ����' & ����"�"�� ��""�� ���� ��� $� �� �����. = 1830�. ���"�#~��� ������� "� ��������� ��"�� � � ���"���� ..=��'%��"� $���� ���� $��" &�� �� � ��>� ��'"� $���"�% �����, � � �� $���������' «��"% ' ��� $���� � ����� ��*��, �&�"" ��&��#~��� $�� &��"��� ��� ���, � ������ ' �� �����'��� � �"�-*���, ��� �� ��""� ���~ $�� ��"� � ��}�# ����"�� ��� '~ �#&�"� � ��#$�, ���� ' �� $���"����'" �����'� � �"�*�, � ��}� � "� ��&�, � $ � ��"��� ' ����� ��*�� $ �. +��� � ��#��� �����, �����%% �� }� � �"�*��� ������». [8, �. 107]

���'����>�� \.�.?�������, ��������% "�� $��"� $���"�% �����, ������� ��"�"�� ��>' � ��$�� �� ��$�"�"�%. �" ��� ��, � �'� «� �� �� ��'"� '~ $��%% �"# &��� ' $��� ��#��, ������"�� ��*�� &#�� � % �����""��, " ���"�� � &���"���}"��… ��� &�'>� ����~ % "�&�~��"�� � ��}# � $�"�"�� ��� "����, �� &��� #�� ���%~�', � "�$�����"�� $�� ��� � ">�"�� "�>�� � "�� &��� >�&�"� � "� ����� "� &��� $��"�, "� $� %""�� $�����. |�� �� ' � ��� "� � #�"}��� "�"���� ' � ��&#}���� �� � ���"�~». [23, �. 245] \.�.?������� ��� ��, � ����� ��# $��� '�% �������� ������'*� «������ ���"�� ���� ����, " $���"�� ��'"�� $����", "� ���� ���� � "����������, $���� ���%� &��� �#�"� ��. … ��"� ����' ��>� '�% ��'"� � � &� ' $� ���� '~ �#���� ���"��" � $����� �� � ��%"��». [23, �. 245]

w, "��� �% "� � � ���������"�%, ��"'~ 1830�. �#����% ����% $� ���"���"��� ���'����>��� \.�.?�������� $��� #$��� � �#��� ���"�~ $��"� $���"�% �������. ^}������' �#��, #"�� }���' "�����"��. = ���#�' � � *������� ������� &�� �������" _���"�}��. @#����% ����% � �����' � ��#$"�

Page 308: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

308

���� ��'"� ���$���*��. �& � � ����� ��'� �#� $����� w����% I: «w�"�� � ��� �}" &��� �#�� �� ��'"� "�����"�� �&�������, >�$�#��� � "� #���*�� �, "� ���"�����%�' ����>�"��� #� ��� �� ������""�� "� ��&� #���$��"��, $����"�� �� ���� � �"�*, $���$��"���% &� � ����� &#�#��� ��"% �% ��"�� "� +���, ���'"� "�� #$� ��'"� ���}�"�� � � � ����� � ����� �� "#~, �����%�' ���' �}" ����� � ���». [14] =�""�� ���� ��%, $���$��"������� *������ $���� ��'� ��, �� �� ��"" ������� �$� ����"�� � ���#��"�� ��&��~&�-��� �����. _�*� ��"#}��"� &��� #���� ' ��&�� ��'"#~ &�'&#, "�$�����""#~ $� �� ��"���'"� $�� ��� *������ � ���� ������.

������ $���� ��'� � &�� ��&��" #��*���� ���� ��%�� "� ^����-{�$��"� �������. ?� � "� "�����"� &��� $������� ' ��% ��'"� ' ���� ���" �, " "������� � "�� � � �"� ����� ���, � ��� ���� ����"��� $���� ��'� � ����"� ' ��� ��# ���� $�"��"��"�% "� ������. �#�*�% #��������� $� ���� $��� � ���"*�. \� �"���"�% � ���"� ���"����� ����� �._.+�����"� ���", � «� ����� ����� $��&�� � �#�*�� �� ��� �#$������� �����"�� �#�"� � ���"��� ������, "� � ��� $������" �"� $���� _���"-?�>� � ^����&�%, � ��#��"� "�� &�� # ^����&���#, "���%��-�#�% ��}�# ���#&�"*���, � &� " ������ �� ���#&�"���� ������'*�� ���� $����"». [2]

?�}� �� ���$��#"�� � ���������� &������ � ��� ��� ����� $��&�� ����' �#$������� �#��, "� � ��� $������"� ��' � ���"�� ��#��� ���� ��% $���}�, «� $��# � ���"*� ��% $�}���~��� ��}�# ����������� "������ #��*�� $�>�». [6] ���"���"�� *����� ����� $���$��"%� $$� �# "����� ' $� �#�����"�� � �}���� �#�� � *��'~ &����� $&���}'%, � &� "� �$#� � ' ��%�� ��*�� � ��#���� ���}�����.

w����� I ��� $����� ��"����# \.�.?�������# «���� ��� ' �#}���» � ��� ���� ' «&�� ���% �% ��� �#��, $��� �~��� � &������ ��}�# "�$~ � @��# -����». [21, �. 17] w *�����% ����% "� &��� ��� � �� ��% &������"�% $&���-}'% "� ���� �� $� %}�"��. �&>��"�� $��" $���"�% ��*��, �����& �""�� \.�.?��������� � # ���}��""�� w������ I, "� #������' �#��� �� ' �� &�� �, ��� � ���' &� *�����# $���� ��'� �#. ?��"� ��� «&>��"�� $���$��% ���» («&������ ���$���*���») $���#��� ������' «$���}�"�� ���"�% �#�$# "� $ &����# ��% �&��"�% ���$� � "�$� � ? �». [12]

= 1830 �. #����' �"�� ' #���$��"�% "� �&������ $&���}'� � _����, +�&��, ?�*#"��. = � �� �������� ">�"�� "��&�'>�� �"���"�� ���� _����"��� #���$��"��, � �� ��}" &�� ���� ' &������ $&���}'� �}��� � � #&���. ^���"�� � �� �� � $�}�� "���� � �� ��'� �# ���"����� &������ ��"��. w �������� ' � $��" *�����# $���� ��'� �# #��� �% �'� � 1839 �.

= 1830 �. &��% &� �"��� "� ������� "� �$�&� ����� �#��� ���"�~ � � $��"�. =������"�� �#����� ���� � #��*�� ��" � �����}�����', ��"�"�� ��� �� � �#&�"���� ��*��. «?� � "� &�� ���� " "������ #�$��� � �� �}�"�� � � ���"���"� $��� �». [18, �. 64] ���������% ��"� $��"����� �� %}"� ����� ��. ��� "� ��"�� $��� $�$���"�% ����"$�'��� ��� � �

Page 309: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

309

�������� $���� ��'� � ��$�'���� ��� ���}"� � $ ���"�~ ���"����� $&���}'%. ���$� ' "�$# @���% ����� ��� ��� � 1828 �. �, �� �� ��"", � ����� �� �� �&�. w���"�% � 1831 �. "� �� �"� $&���}'� &�� �"��" *���� �%� #���$��"�� – _���"�}��, w��������, ��&����"��, ���*�� #���$��"�� "� ?>���, !��������� "� =#��"�, ��"��"��� "� ��$�#�, =��'%��"���� "� �#�$��, ���������� "� ?���#�$�, _���"��� "� ����, w�����"��� "� ^�� � ^�. `#�� "� �����. [1, �. 390]

_�"����-���'����>�� \.�.?������� &�'>� �"���"�� $������� _���"�-}����� &#� �. < ���" �� �� ">�"�% 21 "%&�% 1831 �. .^.!�"'>���#, � � �� " $����, � «…"� ���� $�� ��"� �� �� �"� &����� ��% "�$� � $� � ^=. w����% "���� "� $���� ���%� �% #�&"��>�� ��� � ��% "�&�-���� # ���}��"�% "�>�� � � ���~, ��� ����� ��� &#� � _���"�}�����%, ����"%~��% � ��&� ���'�� �"��� ��'"�� �����. ? �"��� ">�"�%� …���� ��� �#�>�� #�&� �� ��% %��"� � %"��…� ��"% ��� _���"�}����� &#� � "�$�, #����""�% �������" ���� ��% ������ "����, ��}"� &#�� ��>� -'�% "�"�>"�� $����#��� ��…» [9, �. 377-378] ^���"�"�% _���"�}����� #�-��$��"�% ��""� ��"��� � �#&�"'~, $ �"�"�~ \.�.?��������, ��}" &�� �� �#�"� ' $�"��"��"�� �"� ��"*�� � ������. ? $����}�"�~ \.�.?�������� � 1834 �. &��� $���$��"% � $$� �� �������"�% ��������� ��"�� "� �� ��� � � �&� �"���"�� $��������' �� ��� �# #��� �# – ���"��'~. [19] < $����-����� "����'� ��}"� &��� ��' ���"����� ��"�� � ���"����� �� �.

������ $���� ��'� � "���������' #���� ' ���������"�� $&���}'% �#������ �#���� � �����'�� ���&"� �� �����, �� ����� ���&�� ' ����� �">�"�� � #����� � $���"� ' �������� �# �#�����. w $���$�}�"�% � � "� $��������'. ������� "� $>�� "� #� #$��, "� ��� �������' �� #$� ' � ����� &� "� &�� �">�"�% � �#������ ������� ��� � "�$��% ����, � �"�����" $���� ���� # ���"� &��$�����" ���}� ���$� "�� ���"��"� � ����% $ ���� ���� ��}��� >�� �#����� �%�� � $�� ��, ������>�� �� #���$��"�� � ���� "�� ��� �. [2] =�""�% ��"���*�% $&���}'% � � $���� "� #�����'. ���"����� $&���}'� "������' � ��� $�}�"�� �$� ' � $���"�% {�$��"� ������� � 1864 �.

����� &����, ^����-{�$��"�� ������ ��"���� �&� ��� � �"�>"�-$�� ������� $��"�� �#�*��, @���� � {�$��"�� ���}��. = $���#~ �����' � &#���������' � �� �������� �"����� '~ ����"�. ����, �"� �������� � �� ��� � }���"�%, �������' � �$�*�" �� «&�'>�» $�� ���. ?�� $�$���"�� ����"$�'��� ��� � �, %���>���% ��}"� ���� � �#�'&� �����, &��� $�-��"�����"� �� �" �����, }��"�""-��}"�� $�&����. @���%, $�#���>�% ~��������� �"��"�� ��% ��� ������ �����"�% "� $��"����}��>�� �� ���� ����, $��� #$��� � ��"���*�� ^����-{�$��"� ������� �#�#& ��""��� �� ����.

�#��>��+� � '��%�����

1. 1914. «�#&�"' � ���"����� $&���}'�» // ^ ���� ���������� ����. ��"�>�� � �����#�' #�� ^����-{�$��"� ������� � �����"�� �#����� �� �"���. 1864-1914 /^� ��� ��' � � ^.�. !., 2005, . 2, �. 390.

Page 310: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

310

2. 1914. «�#&�"' � ���"����� $&���}'�». ^ ���� ���������� ����, �. 390. 3. Annuare des Mondes Histoire Generale des Divezs-Etats. Paris, 1848. 4. ��. �. 9, �. I, �. 455, �395. 5. =� �"�� �$�� – #���"�, $��"% � � ��$��� �� � �� ������� �� ��� #�� &�"���"��

��}�#"���"�� $� ������� �"*� XVIII – "����� XX ��., ��%��""�� � "��� ��>���% ���$��� ����"��� ��$���� (�#� �"��� �#�*��) � &�'&� ������� ���}�� �� ��� (� 1867 – �� �-=�"����), =����&�� �"��, ?�#���� (� 1871 – _����"��), @���� � ���"*�� �� ������ �� �����"��, � $���#~ �����' ���$������ (^�� ���% �� �������% �"*���$���%. !., 1963, . 3, �. 743).

6. _��. �. 249, $. 1. ^�. 83, �. 1065, �. 2. 7. _��. �. 324. ��� ��. ����" . �" ��, �. 63, �. 9. 8. _�"���� =��'%��"� � �� �"���"�� ��% �� ��� ��������� ��"� // ���������� �&�"��. �. 7. ������,

1883. 9. ������� !.?. `�#��" �. �. 2. !., 1955, �. 377-378. 10. !�� �"� �. ^&��"�� ��� � � � �"��"*��. �. XI. ^?&., 1895, �. 417. 11. ?^{@\. �. IV, �3128, 1829, ^?&., 1830, �. 625. 12. @_=\. �. =�, �. 6234, �. 14-15. � ">�"�� ��. ?�������� 16 %"���% 1830 �. ��. ���"�>�#. 13. @_=\. �. =�, �. 6237, �. 71. 14. @_=\. �. =�, �. 6380, �. 117, &. 118. �$�% � ��$� � ���"���# ���'"� ��������� ��$#��. 15. �� ���� ^.^. ="�>"%% $�� ��� w����% I. ^?&., 1887, �. 203. 16. � �� !.^. � �$��# $�������"�� �� �" � �#�*�~ (1859-1865 ��.) // \���� �%. 17. ^����-��� �"��� w\\. `��#�}���#. 1948, . XIII. =�$. I, �. 24. 18. ������ .=. @���% � ������ $���� �� � XIX �. !., 1960, �. 338. 19. ������� `~&#� �� !"$���. ?# �>�� ��� ���#� �������. ^#�#��, 1937, �. 64. 20. �_=\. �. 13454, $. 14, �. 83, �. 1. {�$���� �������"�� ��������� ��"�� 20 %"���% 1834 �. 21. �������% � ��� �� XIV-XIX ��. ^� ��� ���: +.��&�� (����}), �.!.`�#��, .=.`}������, ^.�.� �.

����"���, 2011, �. 90-91. 22. �����'-� ����""�� ^#� �"��� �#�*�� � �"�������� ��"��� ��. ^&�"�� ��#��" ��'"��

�� ������. �&�����. 1953, �. 17. 23. ���&� � .?. _�"����-���'����>�� ���� ?�������-<����"����. ^?&., 1896, . II, �. 229-230. 24. ���&� � .?. _�"����-���'����>�� \.�.?�������. �� }��"' � ��% ��'"� ', . III, ^?&., 1891, �. 245. 25. ���&�"� �.. \� ��% �#&�"��� �����'�� �����. �. II, ��� ���"���, 1913, �. 296.

Svetlana Kudayeva

ADR�ANAPOL MÜQAV�L�S�N�N KONTEKST�ND� RUS�YANIN ��MAL-Q�RB� QAFQAZDA GEOS�YAS�T� (XIX �srin 20-ci ill�rinin sonu – 30-cu ill�ri)

XÜLAS�

Açar sözl�r: Rusiya, �imal-Q�rbi Qafqaz, ad�geyl�r, Adrianopol müqavil�si.

M�qal�d� Adrianapol müqavil�sinin imzalanmas�ndan sonra Rusiyan�n �imal-Q�rbi Qafqazda xarici siyas�tinin d�yi�m�si izl�nilir. Bölg�y� faktiki olaraq yiy�l�nm�k üçün hüquqi �sas qazanan Rusiya s�rf h�rbi metodlarla müst�ml�k� planlar�n�n h�yata keçirilm�sin� ba�lad� ki, bu da �h�miyy�tli d�r�c�d� avtotoxton �halinin (ad�geyl�rin) tarixi taleyind� �ks olundu.

Svetlana Kudaeva

TREATY OF ADRIANOPLE IN CONTEXT RUSSIAN GEOPOLITICS AT NORTHWESTERN CAUCASUS (LATE 20S - 30S. XIX C.)

SUMMARY

Keywords: Russia, North-West Caucasus, Circassians, Treaty of Adrianople.

The article traces the change in Russia's foreign policy in the North - Western Caucasus after the signing of the treaty of Adrianople. Russia has received a legal basis for the actual acquisition region launched plans colonization purely military methods, which significantly affected the historical fate of the indigenous population (Adygs).

Page 311: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

311

�@%�^�)���#+�% +$%>%#�*� * #��+��% 9#'(9��#+�<� $�%$����9��%'(#�*� <���� �#�������

* $%�*�) $�'�*��% XIX *%+�

9��� � �9��%*�201

< "�����#~ �"�# �#�#�'��"��� $���$��"��� ��'� �� � ����"� $���-����� $����� �� ����� $���� � $���� ��� ��� ~��%���"�� "����, "����%�>�� ?��}'� @���� � ^���"~~ ��~ (����"����, $�"��"���� � ~� ����� � ���, "���*�, ������, #�&���, #����"�), ����� "�� $� &��� "����"��� « � ��»: «…�&�""� ' ����% �����% � ����~�� ��'" $��"����}���% � ����"��� �#&��"�� �� ' ���"&���"�� �� �� �� "���"�����"�%... = �#&��"��� }� ����, &�'>�"� � "���"�����"�%…, �� ���%~ ��%"�, �� ���-��}�"� � ���*�-?����%"�»202.

= �"*� XVIII – "����� XIX ��. ��#���� �# #����', ����� ���"�� ��'"� ���~��"�� �#�#�'��"��� ����� ���� � &��� �*��#�' #�"� $�� ��"� � �������� $���$��"��� ��'� ��, � �"��� ��'"� ���� #� ��"� ' ��������-�>���% � �� �%�� ���"���"�% � ����"# � ' �#�#�'��"��� &��"�. !#�#�'-��"��� �#$���� � $�#��� $��� ��& � ' "� ��&�"�� ��}"� %� � ����"�� ���"���*�%�, ���"�� ��� "� ���#$�����"�%, $��&�� � ' $�� "�� ���"�%, #�� ���� '�% ��#���� ��""�� "�����, .�. ���"��" �" ������� '�% � ��$�� �#~��� &��� �»203. w� ��������� � �� ��$�'��� '�% � $���$��"�-�� ��� $�������� $����}��"�%, ���>�� � � ����"�.

��&#~ ��#$$# �� ����"���� ������� �#�#�'��" $���� ���%� "�����"�� �� "��������� « ��� � ������ ����» – _��%"���, +#������ � ���-}�"���. _���"�� ��"% ��� "�����"�% � �� ���� � 1820-� ��. &��� �����% � ����"%% ��"��"�% ����% �"# �� ���� � $������� ���� �� \��"�, ^���"�� ��� � {�������'%, � ��% � ��� �#��� ��"" ������ '�% � �����"��� ���'������� $�}�"�� 1807 �.

� % &��� � ""���, #$ ��&�%�>���% ��*���'"��� ���� %�� ��% "�����"�% ���� &�� � ""�� « � ���», � ����� �� $������� ' ����"% �}" ��>' � &�'>� ���� #���"� �. \���% �� "����"�� ����, �� �����, � � �� « � ��» ����� �}" "�� � � #�&����, $����� (�&� ��"" ���"*�� � ����&���}�"*��), " "���� "� � ���� � ������""� $"���"�� � � ����.

?��� ������ ���% }� �� #�*�% ��%��"� � � #$ ��&��"��� � ""��� «$����%"�». � "�� ��'" ���*��-�#�#�'��", ��$������>�� ����� >�� -��� "�$�����"�% � $�}����>�� ��"����'" � $���"*�%� $��"����}��>�� ?�����. w� ���� ����, &�'>�"� � «���"*��» � «$����%"» XIX ����, ����-�>�� � � ����"� – � ����&���}�"*�.

!���"� !��� �"� \��>��� – �.�."., �*�" � ����"��� ������� �_+�� =?� «^��� ����%

��#���� ��""�% ~���������% �������%». 202 +~���� �.. ��#~��� � ���� }��#��� � � ����"��� �#&��"�� �"��*�. \� �� ��% � "�� %���

&� . // � ���� ��""�� ��$����. -1846. – �.47. – � �.II, �.2-3. 203 ^����� @.@. ���� �� � ����� $���$��"��� ��'� �� @���� � &��� ��""-$�� ������� $�*�����

� �� $���"� XIX – "����� �� ��. ����"', 2004, �.16-17.

Page 312: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

312

?���� � ����� �� ���*�� $%�����' � � ����"� � XVIII � �� ��, � � "����� XIX, ����# ����� �� $���"��� «�"��� ��'"�� ����� ��� ����"*�� � �"���*�� ����', ������� ������ �� ���� � � ���%"���»204. {"�% %����, "���� � &���� =� ��, $����%"� («�#���-» � «$�������$���""��») � ��� $����-"����� «� $������� $�������"�� �����', �� ��#}�~���»205.

{���' �� ��}� "�&�~���� � ���������#~ "� �"� ' – «$����%"���» � ��""� ��#��� "����"�, � �"�"� ����&���}�"*�, $�}����>�� "� ���� ��%�, $��"����}��>�� "� ���" ��� � $�>�� \��"#. < � >�&�� ��"' ���� ��%��%� �% $�� �"����� «��� $��$����» � �� «$����%"». ?��� ������ ��� "� $�������� �� ����&���}�"���� $���"*�� � ���� � ��$���"� ����� %� ����""� $��� � ��� ��"���"����, >�����"����, &���"����, >���"���� � .�., $����%"� (��. ��&��*# 1).

���J��� 1. #����� �����_ ��, �����"�[!�� " ������� � � �����"��_-!�� " 1828, 1829 � 1830 77. ���7�"J[ �����206

+�� ��"�� <�� ��"�� !���"����"���� &�#� _���� !��������� 2 �., �.�. \�$���"���� ^�� !���� !������"� 2 �., �.�. ���������� !���� ���" �� ����"� 2 �., �.�. _��%"���� �� �� ^#� �" !����� 2 �., �.�. �����"���� �� @��� ������ 2 �., �� $���� �� ����� ���������� !���� ^��� ����"� 2 #�., �� ���%"�"� ��"��� \��"�� ���������� �� \&����� `}����� 2 �., �.�. ����"���� ��� 2 �., �.�. ����"���� �� !���� �������� 2 �., �� `����� \��"�� \������� ����"���� �}� �� �}� &����� 2 �., � ��� � ���"� &�#������ {%"��"���� �� @��� �� ������ 2 �., �� $���� !���� ^������ ����"���� �}� ^����� 2 �., �� $���� !���� &�#������ _��%"���� !�>��� +����� 2 �., �� ���%"�"� ? ��"���"���� �� @�� =����&� 2 �., � ��� $���� +������� ����"���� �}� {#���"� 2 �., �� ���%"�"� !�"������ _��%"���� !���� `}��"� 2 �., � ��� $���� ���&���% _������ ����"���� ���� 2 �. ���"���� !�>��� +����� 2 �. ���������� \����� �}� �� !����� 1 �., �.��&�&�� ���������� �� !������ 1 �., �.��&�&�� ���&�"���� �� ���%�� 1 �., �.��&�&�� !���"��"���� @���� 1 �., �� $���� �� ����� _��%"���� �� !����� 1 �., �.��&�&�� _��%"���� !���� ���� 1 �., �.��&�&�� !���"��"���� ���&���� &�#����� 1 �., �.�. !���"��"���� !���� !���� ���� 1 �., � ��� ���%"�"� `�"���� !���"��"���� !���� \&����� 1 �., �� ��&�� ���������� &&�� 1 �., �� ��&��

204 ����"��� ?. w� $# � � ?����~ � $�����$������ $���"*�� ��. ^?&., 1878, �.57. 205 !����� ?. @#����% ��"�� "�% ����% � XIX � �� ��. // @#���� ��"������� &���"��. ^?&, 1903,

�6, �.107-108. 206 _�#���� ��""�� ����� � ����"��� &��� � (����� – _�), �. 290, $.1, �. 42, �. 54-56 &.

Page 313: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

313

+���"���� !#�� ^����� 1 �., �� ������ !���"��"���� ^�� ���"� 1 �., �.�. !���"��"���� �� `}�"� 1 �., �� $���� ^������ !���"��"���� \����� \&����� 1 �., �� `�"���� ���������� �� ���� �}� ��}��� 1 �., �� `�"���� ���������� !���� @���"� 1 �., �� `�"���� ���������� �� @����� 1 �., �� `�"���� ���������� !���� !���� ����"� 1 �., �� ��&�&�� ���������� ^�&}� ���� 1 �., �� `�"���� !���"��"���� �� �&#��� 1 �., �� ��&�� ���&�"���� !�>��� +�&��� 1 �., �� ��&�&��

��"�"��� ��"% �%�� ����&���}�"*�� � � ����"� � �"�% �% $������� ���� $ ���$�����# ��~ "� �&� ��""�� �#���, $ ��% � ��"��"�% ����% ��#� ���, ��$��-���*�, ��"%��, ��"��-����"� � .$.; ������"�� � ����}�"�� �� �"�� ���� � ����; $���$����� ���� ���� ���� "� !����'����#~ %�����#.

��� �"� #��� �% � ����� ����� � ����"' �#$*� �� \��"� � {�������'%, ���}�""�% � ��&��*� 2, ��� $���� ����"�� �, � «$����» �"��� ��'" $ ��"��� ���%". ���� � "����� ���� (� 1804 �.) ���%"� �#��� ��%�� 39,7% $����� � 42,7% $#��� ����, � �"*� (1850 �.) – 3,6% $����� � 4% $#���. ?�����, ��� $�*�" "� � ">�"�� ����� ��" ��% ���� $�������� $�����, ����� &� � ���%" "� $�� ������' ����� 3-7%. ���� #��� ', � "� ��~ � ��'"�� ���*�� �� ��""� ����"� $��������' ����� �����"�� *���� (������#� 3,1% � $����� � 1850 �. � 1,4% � $#��� � 1838 �.), � �"�� �% $"% "��, � ����% ��#$"�% ��% #��� �% $����� �% "� �� "���������, $��������� �#$*�, &�'>�"� � �� � ��� %��%���' � "�������� ����&���}�"*���, � ���&����' � ���"�� 50 �� � $������� 90-97%. ���� �, ���� ����"��� ' *������ ��""��, � �"�� �% %�", � «$����%"�» � ���� ���#$"� � �#��� ��%�� &�'>#~ ��� ' �"�>"� ����� $���*�� ����� � ����"�, ��� ��� � ��'"�� ��#$$� ���*��.

���J��� 2. ���������� � � ����� �� ��������"� " ���7�"J� ������ �� ���� ��� *������ ����� ������� ���[ ����� [ " I ��J�"� � XIX "���207

=��� �� �� �#$*�

@���� �#$*� \��"�

� {�������'% �#$*�

^���"�� ��� _� �#&. % �#&

. % �#&. % �#&. %

1804 1881734 100 134922 7,2 1205745 64,1 541067 28,7 1805 1547604 100 75297 4,9 1145367 74,0 326940 21,1 1812-1822 74202283 100 1570803 2,1 59075302 79,6 13556178 18,3

1825 4699581 100 692628 14,7 3572452 76,0 434501 9,3

207 1804, 1805 ��. – _�, �.1, $.1, �.3721, �.12; 1812-1822 – @#����� ����, 1827, �. 29, �. 92; 1825 – _�,

�. 681, �. 3136, ��. 44-58 &.; 1826 – _�, �. 679, �. 48, ��. 45-62.; 1837, 1838 - _�, �. 681, �. 3210, ��. 9-10 &.; 1841, 1842 – _�, �. 681, �. 3227, ��. 7-8 &.; 1849 – _�, �. 681, �. 3256, �. 16; 1850 – _�, �. 681, �. 3264, �. 12.

Page 314: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

314

1826 4040143 100 512459 12,7 1489131 36,9 203553 50,4

1837 4576488 100 434767 9,5 3116588 68,1 1025133 22,4 1838 4713151 100 509020 10,8 2931580 62,2 1272551 27 1841 1118547 100 170019 15,2 611845 54,7 336683 30,1 1842 1355186 100 153136 11,3 777877 57,4 424173 31,3 1849 2693833 100 468727 17,4 1589361 59,0 635745 23,6 1850 3495819 100 311128 8,9 2352686 67,3 832005 23,8

!� �}�� � #����""� '~ �"� � ���� ', � � I $���"� XIX �. �����>���% $�*��� �� ��"�"�% ���%" «$������» � �� ����"��� �"�>"�� ��"��. ���� � ������"� XVIII � �� �% "� ��~ ���%" � $����%" � �� � ��"" $�������' 94,6% � 5,4% $�����, � 86,4% � 13,6% $#��� (1755 �.); � �"*� 1780-� ��. – 47,4% � 52,2% $�����, � 37,1% � 62,8% $#��� (1787 �.); � ������"� XIX �., ��� �� #}� ������, $����%"� �#��� ���� 93,3% $����� � 95,3% $#��� ����, ���%"� 3,6% � 4% � �� � ��"" (1850 �.)208. ��� }� &�� �����" � $�*���?

� �}���"�~, $��� ������ "����}" ����"% "���� ' �"�� *���� ������ �� �#$*� �� ���&���}�"� ($���"*�� � �>��>�� � �� �� @���� � "� �>��>�� "� ���" ), �����>�� � ������ �������� $���� ����� � ��-��"'. ^� ��� ���� �� "� ��#��" �*�� � ��"*��%��� �� ����"��� ���}��"-��� �#&��"� �� � ��#��� #���}��"��, $��}�� ����, �" �������� ����, $� #$��>�� � @���~ � �'� � ���'"�� ��#��%� – �#$*�, � ��� �� �~�� $�������. ���, "����'"�� � ����"��� ���}�""� ��#�� � $���$���� ���� � ��"����-�#&��"� ��, � 1832 �., # ���}���, � �#$*� «$����%��� "� ��}-�""�� ��� ����, ��% $����� � ?����~» � ���"�� ��� &���� &��� 600209.

����"�� �� ������ $� ���}��~ ��>����}�""�� ��� �. = ���"�� 1824 �. �� ?����� � � ����"' $��&��� 124 �#$*� � ������, 84 (68%) �� "�� &��� «$����%"���», 23 (18,5%) ���%"���, 8 (6,5%) �#������, 8 (6,5%) ����"*���, 1 (0,5%) #����"�. ^��� &�'>� ������ � «$����%"» $��&�� �� ��"���"� (20 �#$*�), ������� (12), !���"����"� (11), ��"���# � (10), �����"� (7). 6 $����%" &��� ������� �����"�, ��� �� ����"����, 6 ��� &���"����, $ 3 ��� >����"����, ����&��'����, 1 �#$�* &�� �� ������. � �� ', $��� ������ ��� "� "������� «$����%"���» "� &���, � %��%���' ����&���}�"*���210. = 1825 �. � ����� ����� � ����"' $��"%�� #��� �� 355 $����%" (90% �� "�� $�������� �� ���� ������""� ���&���}�"�)211, � ����#~��� 1826 �., $��&�� 212 «$����%"»212.

= 1831 �. � � ����"' �� ?����� $��&�� 106 ���*��. 54 (51%) �� "�� &��� $����%"���, 36 (33%) ����"*���, 10 (9%) ���%"���, 3 (3%) &#���*���, 3 (3%) �#������ (� � ����� � ^. ?����"), 1 (1%) �� ����"���� � ���"�. 30

208 @%&*�� .�. <�"������� ����� �� � ����"��� ���% � XVIII �. � ����"', 2000, �. 49. 209 _�, �. 2, �. 75, �. 5 &. 210 _�, �. 480, �. 546, ��.1-43. 211 _�, �. 681, �. 3136, ��. 44-58 &. 212 _�, �. 679, �. 48, ��. 45-62.

Page 315: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

315

$����%" &��� ����"����"�����, 7 &���"�����, 5 ����������, 4 �%��"�����, $ 2 &��� �� ��"���# � � �����"�, $ 1 �� _��%"�, {�"�����, `��&�" � � � ����"�213.

= 1850 �. � � ����"' $������� ��� ���� 217 ������. 136 �� "�� &��� «$����%"���», .�. $� � 63%, �� � ��� ��>' 7 ������ &��� ��$���"� ��� �� ����"���� ���'������� �#$*�. +�'>�"� � }� �� ���%�� &���"���� (39 ������), ����"����"���� (20) � ����&��'���� (14) ����&���}�"*�214.

^���� ��#$"�� �� ����"���� $���$��"��� ���� � 1828-1847 ��. � �� ����&���}�"�*, �����* �� ��"���"� !�� &# ���$ !�� +�����, $��"%�>�� �������� $���"� � � �� #$��>�� � � ����"� � �#$*� 1 ���'���. = 1847 �. " #��� � ��# "��������� ����� �� ��"��� !�� � ���� «+�� '% +������». ����� +������ �#��� ��%�� � ���'"�� ��� ����~ "� �#��# ���>� 150 ��%� �#&���.

^ �' }� ��� , ��� � +�����, � ����� %� � �� $���"� 1830-1840-� ��. #$��"���% � ��#�� ���&���}�"�*, �����* �� ������ . ����"�. � % �� ����� &� � �"��� ��'" #� #$��� &� �� +������ � "� $����>��� 80-100 ��%� �#&��� �}���", �� "� ��"�� �"�>"� ����% ��% ��'"� ' ����"�� ��}� �������' $� %"� ��.

`��"��#~��� $��*�� � �� ����"��� �"�>"�� ����� $����%"� ���������� � ���� ��'". �}� � 1836 �. �������� ��' ���$�% _.^. ������" $����, ����� %�' �� ���$���*��, � ��% ���$�����% ����% ����� ��"� � �#��� $����%"215. � ����"��� }� �#$���� �, ����>"� �"����� ��"�216 � «� "�� %��� �� ��� ���� ���� "� �$�&" �#��� ��% ' ���>"~~ ("� &������ ���$����� ��% – !.\.) ����~, � ��� ��"�� ����� ' � ���� $�" � ��#��� �� ����� ��»217.

^���� ���" ��#$"��>�� $���$��"��� ����, $�������>�� �"�>"~~ ����~ "� �� ����"��� "�$�����"�� � #$��"��>���% � ���"�� ��� � �}��-�"� � � �� ������ �&�"��� «=��� ��#���� ��""� �"�>"�� �����», �#�-���� ������� �� �������' ����� ��}�, ��� ���"� �#$*�-�#�#�'��", $��}�� ���� ����&���}�"*��: !�� +�����. ����"�. ������, @�� @�����, �� ������218.

= 1835 �. «����������% ���� �» "������ «����"��>�� $ �"����� � &�- �» �#$*�, $�������>�� �"�>"~~ ����~ $�� � ����"��� $� �. < &��� – �� ����"���� 1 ���'��� �#$�* !�� &# ���$ !�� +�����, � ��� « ��-}� �� ' �� ����� $����� �#���%��»; &���"���� $����%"�", � ��"� -$� ��&#������ 1 ���'��� �#$�* �}� ^��� �����; ��"���"���� $����%"� !����� `}���� ����� � � !��� ����; &���"���� $����%"�" !���� +���� �}� @�����219.

� $���}� �#����� ���� � ?����� ����&���}�"���� �#$*� $�#���� ���� "#~ ����#. �"� �&����� $�#������ ��� �#����� �#$*� ���� $

213 _�, �. 480, �. 667, ��. 1-62 &. 214 _�, �. 480, �. 3134, ��. 1-112. 215 _.^.������". ?# �>�� ��� _.^.������"� $ ���$�����# ��~ � 1832-1836 ��. ^?&., 1883, �. 439. 216 ? ����"���. w� $# � � ?����~ � $�����$������ $���"*�� ��. ^?&., 1878, �. 440-441. 217 _�, �. 1, $. 11, �. 333, ��. 5-5 &. 218 =��� ��#���� ��""� �"�>"�� ����� �� 1816-1824 ��. ^?&., 1817-1825. 219 ����������% ���� �. – 1835. - �51.

Page 316: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

316

$�#$"� �� *�"�, � &���> � ������' $�#�� ' «����"�""�� "� "�� ����, � ���, $����% � "�>�� �#$*��, ���~ �� � $��>�"��� $���"����'"� *�"�»220 "����� $�#��% � �� ��#� &� � $� � �#&�' "� �#&�' $��&���221.

w ��� }�, $�� �����"� ����� "��"��� �#$*� ��>����' $��" ��%�� ' ��� &� � � @�����. = ����� �� �"�"� $����"� �"�#�� "������� « �# � ��� "�&������ ��$� ���» # ���*��, ��� ����� ��� �"# ����-"������� � �"# ��$�� ������ �� #�*��, ��}��>���% � � ��"� ( �'� � ���"�����' �"� � � �����' ��#��% ��"� � @�����)222.

!�}�# ����&���}�"����� �#$*��� �#��� ����� �����% � �$�"' �����%, &������% � �� � �� ����� $��� �������', ���% ������""�� %����, ��� ��� ">�"�%. �#$*�, ���$�����>�� "��"��� ��'"��� ����� ����, ���� @���� "� $������, $�������% $��� $�#$� ' � $����� ' ���� ���� � ���� ��""����, $�����>���% � ����"~~ � ��"#, ��& �� $�}����>��223.

���� ����� ��' (�����') ����� ������ � ���� �#��� $�� ���'�� �"���- ��'"�� ��$� ��� � �� ���#$� ' "� "�� ������"�� ������% $ ����# #�� ��"�~, .�. $�'�����% "�� ��'"� ��&�� � ���$�%}�"�� � ��� ����� ���� 224.

�&�"���>��' � @����, �����' $��"���� �������� $���"� �, ��$�����-��% � �#$������� ���'���. ����� &���� "� ������ $����"���� � "� �����-��� ��"�� ���� �"�"�� ��"% ���. ��&�"" � " ���� �#$*� �������' � � ����"�, «�& �� ����' ��'� "��»225. = � ����"� � ����� �� ������� ��� #$�-�� � �"�"� ����&���}�"*� �� ���"���� $���"*�� – ��&����, !���"����"�226.

���� ����� ����, $���� ���%�>�� �" ����� "����'��� ���*��, � �#����� ����� ������ «$�������-$���""��», �����>�� ���� ��*�, " %��%�>���% � ���� �� ��'"� � $����������� ��#$"�� $��������� �#$*�, � ��}� «&��� "�� $���� ���� � *������*�� >������», � ��%�� ��#���, $ �"�"�~ �� ��� ��% «���$���""��>�� ��$� �» � ��� ���� ��$�� ���" !�"�� ��� �� �"� ��""�� ��� ��"� �� ������, ��������>�� � ����"��#~ �#&��"�~ � 1831 �.227.

���&���}�"���� �#$*�, "� $�%��%% ���"� �"�*�� ��� � "� ���% $���� ��'� ��""� $����}��, � � ����, � ���� $�#���� �� ��������� $�� -"���, $���$�� ��� ���� ' «$ � ���"��», "� ���" ��}��>���% $��"*�$�� �� �"� �����, ��� ���}" "� &����% �"���"�% "� �������� ���"�� ��'� �228.

220 ���� �"�>"�� $�� ��� @���� (����� – =?@), �. _���"�� ���� I-9, 1847-1854 ��., $. 8, �. 11, ��.

299 &. - 300. 221 @#���-���"���% ����% 30-50-� XIX �. ^&�"�� ��#��" �. !., 1984, �. 246. 222 =?@, �. !����% � ?�����, 1833, $. 528�, �. 216, ��. 7-7&.; _�, �. 1, $. 7, �. 1727, �. 4. 223 +��#��" �.\. ������ ����� � ?������. ^?&., 1875, �. 72. 224 @�������� ��#���� ��""�� ����� ����"�� �� � (����� – @_`), �. 19, $. 1, �. 19 �$., �. 9;

w�&�'��" _.?. ^ � �� ������ &���"�� �"�>"�� ����� @����. ^?&., 1850, �. 153. 225 ����"��� ?. w� $# � � ?����~ � $�����$������ $���"*�� ��. ^?&., 1878, �. 45; +���� �.?����% �

$��������% ��# �. ^?&., 1912, �. 116. 226 � ����"���� �#&��"���� ����� �, 1845, �26. 227 =?@, �. _���"�� ���� II-3, $. 34, 1831 �., �. 8, �. 92. 228 _�, �. 2, �. 75, ��. 5 – 5 &.

Page 317: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

317

��#��� ��%% �"�>"� ����� $���*��, "� ��$�'����� �����"�� ��'�� $��'�� � «���"� ��'"�� ���� �» ����$� ����""�� ��*, ���"�� �"���� ��, $�����""�� ��%�� � ����� �"� ��""��� �" ����" ��� � .�.229. w�$�����, #}� #$��"��>���% "��� !�� +�����, "������ ��&% &������ ��� ��""��� ����"��� ��"�, ����� ��'"� $��'� � ��, " � " ���"� ������ �#����� ���� %�. \�-�� $���"�% ��� ��� � ��� ����, "� "� ������ &�'>�� ���"�� ��$���, � ������' ��� �}" ����� &��"# ' ��$� �� � $�#�� ' &�� �#~ $��&��'.

� ����&���}�"���� �#$*�, �# � ����� �$�*������*�% $ ���'"�� ����� ����, �� ����~��"��� &����#>���� �������" � (!���"����"), ��"����>�-��% �&� � ��$��� ���'%230. �����% $���������' ���"", "� �#��� $��-"����}���� �#���$���""�� �#$*��-$����%"�� (����&���}�"*��) ^#�}���# � !�� +�����#231.

+������% #�&"�# � &�����# $# � ����� ���$����� ��� ���� $��&�-��~��� ��% ����� � � ����"' ����&���}�"���� �#$*� #���������' � ��}��� ���. ���, 29 �$���% 1801 �. ^����� ����% ����" �""�% �" �� �&-���� $��&� ��� �� +��# 56 �#$*�, �� � ��� 33 $��&��� �� ���"�� $���"*�� � ���� \��"� – !���"����"�, ���&��%, �����"�, �������, <"���, _��%"� � .�.232 = �~�� 1803 �. �� +��# � � ����"' $��&�� 175 �#$*�233.

= "����� 1830-� ��. � � ����"' *���� ��, �&�"" � �� "�� ����%, ���� �#��� ���� ��"� �&��"�� � � $��������� ��""�� w�}������� %������ $��&����, $ �����# �� ����"��� ���}��"��� �#&��"� ��, $ "����'� � $����%"-����&���}�"*��, &�'>�"� � �� "�� ����� �� �&� ��""�� ��� � $�}����� $� %""234.

^$��� $� %"" }��#��� � � ����"� $����%"�� � 1815 �.235, ����%�� ��: 1. ���������� �� _#���" !������ 2. ���&��'���� �� +�&� ���%�� 3. _��%"���� �� ����� ������; 4. _%"}�"���� &��� !�����; 5. �����"���� �� ��#� ����" ���� 6. _��%"���� ���&���� �� ��>��; 7. w��"���� ����� ���� 8. {��&�"���� �� ������ �}� \&������ 9. ���&�"���� !���� ^���� ����"� 10. �����"���� �� @���� ����"� 11. _��%"���� �� �#�&�" �� ������ 12. \�$���"���� �� ����� 229 !�����'���� w.�. ?��'�� �#���� �� ?�����. ^?&., 1844, �. 104; �#�"�*�� w.. w�� ��� ��� �

�*���'"-��"������� ����� �% \��"� � � XVIII � 60-� ��. XIX �. = �".: ������ "�� �� ��� \��"�. !., 1978, �.140.

230 +��#��" �.\. ������ ����� � ?������. ^?&., 1875, �. 93. 231 =?@, �. _���"�� ���� II-3, 1831 �., $. 34, �. 9, ��. 167 &. – 168 �. 232 _�, �. 1, $. 11, �. 23. �. 31. 233 _�, �. 1, $. 1, �.1, � .95. 234 _�, �. 1, $. 3, �. 443, �. 5. 235 _�, �. 13, $. 1, �. 29503. �. 64.

Page 318: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

318

13. +���"���� @����&�� ����" _#���� 14. !���"���"���� �� \����� @����� ���� 15. ��"���"���� �� !����� ��" _#����

� #��'"�� � 1807 �. � �� �$�� ��$���� ����&���}�"���� �#$*� � �#$������� ���'���. �"� $#������' "� ������"�� #�����"�%, � &� ��&�}� ' ��$�"�"�% ���'������ ���"�� ��'� ��. w._. �#��"�� ����� , � ����� �� "��������� «�#����� �#$*�» &�� "���� �"� ��"*��, � ��� $ �����-������ �&��}�"�%� � �"�����' «�#������», � $�� ����"��>���% #����%� �"�� ��"%�� $���"� �. +��� � ���� �������" �, � ��� $����}��� ���� ' ���� &�� $��$� � ��� � $�����""���, "� "����� &�%��%�� ��&% �#������, $����������, ���$������� �#$*���, � �������� � �, � &�� ����"�� � �"��� "�� &� % ��'� ���236.

� ����"���% _����% `#�� � 1820 � 1828 ��. «$�$�������», � «�� ����� }��#��� � _� �"�� `���� ���"�� &��>�� ���"����, �$��' ��������� $���"*�� $����%" ( .�. ����&���}�"*��), "�� ���, …$�����% ����~» &�� ����� ��'� � � &�� «��$���� � ���'���»237.

w��&�~��"�� $����� ���'������ ���"�� ��'� �� �� ����"���� ���� � ��� ��� ����"�� "��#>�"��� � � �"� ��#~��� «$����%"»238. `�$�� ���" �"�>"�� ����� $� %"" &����� �"���"�� "� � &� % ��'� � � � ���� $���$���"�%� $���� ��� "�� ���� � "�#��"� ��'" ����� ' �� ��$�"�"��� $����%"��� �������� ���"�� ��'� ��239.

���&���}�"���� �#$*� $����}����� ��#}����� ">�"�% � �� ��-��"����� �#$*��� �"� � "������ $��"����}"� �. ?� �"���"�� � ��-��"��� �#&��"��� $�����"�% 5 � %&�% 1826 �., ��>��>�� � ����% ��"� @���� � ?������ �&��� $$� ��� ����� ��}�# «$����������, "�"� @���������, � ��"�� ���"�����» � ���������� �#$*��� � *��%� ���� �% ��#��� �� � ����, $���}��>�� ������ �#. @�������� �#$*� � " $��� #$��� ���", $����� ��}� "� $�#��% �# ���� �� �����'"�� ����, "� }���% $� � ' ">�"�% � «$����%"���»240.

?���� ��� ��� $�������� �#$���� �� #��� $�'������' $���� ��' �� ��������� ���� ��. �� � 1802 �. 8 «$���������» �#$*� (����&���}�"*�� �� +��# � ��"���"�) "�$������ �� ����"���# ��""�# �#&��"� �# �.�.�"���"�# }��&# "� ���� ��% �'� � #���}��""� ^����� ���� ����" �"� � �������� "�}���"�� $�� � ' ����" �""�� �&�, �����%�' "� "����""� ' ���� -��� ����" �""�� ��"�"���, &��#��� � �#$*� ��% �� ��% ������"�% ���� ����" �"� � "�� �}" &����~����% � ������. ���� }� �� }��&� "� &#�� #���� ���"� �#$*� #��}��� «$����� ' ��%�#~ ���������#~ � ���>"�� ����� ��%�'». _#&��"� � ������� � ����" �""�� ��"�"���, �"*���" &�� �����$�"241. 236 �#��"�� w._. ������ $ �� ��� �#���-���"���� ">�"�� XVIII – I $�. XIX ��. ^���"��, 1977, �.

202. 237 _�, �. 1, $.9, �.438, ��.2-3; ��� }�, �.1, $.6, �.861, �.7. 238 _�, �. 1, $.7, �.1727, ��.9-11. 239 _�, �. 681, �.3782, ��.1-2&. 240 _�, �. 1, $.7, �.2130, �.28; �.681, �.3784, �31; �.1, $.7, �.2226, �.28. 241 _�, �. 1, $.1, �.2214, ��.1-6.

Page 319: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

319

+��� #���� ���"� � }��&� ����&���}�"���� �#$*� "� ���� ��% �� ����"��� ��}"� � 1847 �. �#$*� �� +��# � ������ $� ����' ��� ��� ' ���}�� $������ ���� ' � $��������� ' ��� $���� $����� &�%���"�� � ��}"~ � $�� � $>��"�, � �� �� $������� ' �� ��� ��� $��� $���� &�%���"�%. �� �� ��"" � ������� $��# ���� � #���"%� ���� �� "��}��"�% � $����#��� ��}"�, � �#$*� �$�>��� � w�}"�� w����.

w����'"�� ��}�""� ��#�� "� ��% � �� &��� $��"� }��&� "�������� ��'" ����"#��% "� $�>�"��, $����� ����# }� $��"%� � �"# ����&���}�"���� ���*��: �����%�' "� ��� ���� ��}�""�� �� ��242, ���$�%����% "� ��"� ' $��$% � ��� ���� ���� �#$*��243. ?�&"#~ $��*�~ ���� � ��"����� $��� ������ � ���� �"���� �� � #��� ��� ����&���}�"*��.

���&���}�"���� $���$��"��� ���, ���>�� � � ����"�, ������ &��� � �� $����}� ' �#���� $���� ��'� �. = �~"� 1854 �. \�$��� �, $ �����# !�"�� �� ="# ��""�� ��� � $���� ����"�% � ����"��� _#&��"���, &�%��� «=�����>#~ �� =������ �� &������"� '» �� «&��������"#~ $������# �� � ����"� "� ^����-=� �"�� &�"� 6200 �� ��� �� �#�����, ��� ���""�� ��% ����, ���� �#~��� � ��� ��� �#�*��», 15 �� ����"���� «$���>��""����». ^���� "�� �"��� �%: �������� 1 ���'��� �#$�* �}�-!���-������ ����"�, �� ����"���� 1 ���'��� �#$�* �� $����%" �}�-`}��� ������, �������$�-��""�� �� ���%" $����%"�" !��-���-��"-!�� +�����, +���"���� $����%"� &�#�-!��}�� @�����"�, ^����-�� +�&���, �}�-����" @����.

� 1857 �. _���"���"�#~��� ���'"�� ���������� ��$#��, ������ ��� ��� ��� �� � ����"��� ��""� �#&��"� �� «������� "��"��� '» �� #~ �����', � "��$��'~ «�� #������» ��% ">�"�% "� >�� "� ^ �"�������� ��" �, �� ����"���# �����""�#, �� ������"���� ���}��", 1 ���'��� �#$*# �}�-!���-����-�}� ����"�# «�� �&�"" $���"�� ����#��, ����""�� �� $�� ��"�$� ����� $����" � �� � ����"� $ ���$�����# ��~ ��% ���'� ��% ���� ���'"� ��������� ��$#�� � ���"�� ��#� �� , $ ���'�� ����"�� ��% ���"� *�"�� � "� �� #����%�, ����� ��&���� $ ����� $���*��».

��~����� ����: ����&���}�"*�, $����, $���$��"��� ��'� �, ���� ��� �#$���� �, ����� &� �, �"�>"%% ����%

"" �*�%: = I $���"� XIX �. �"�>"%% ����% ����� � ����"', � ���# *��� ��$����� �*���'"��, ��$�� ������� � � "�"�����"��'"�� $����" � �"��� ��'"� ���� ����� ������ �% � �#���, �� "�������� «���� ��� �#$���� ��». ^#��� ��""#~ ��' � � � ��#$$� $���$��"��� ���� ������ «$����». = � "������ ">�"�� &�'>�"� � �� "�� &��� ����&���}�"*���, � ��� $�������� �� ������"�� $���"*�� ���&���}�"� � �����"� \��"�.

= ���"�� ������ ������� $����� ����&���}�"��� $���$��"��� ��' � ��������� ����"#~ ��' � ���$����� ����� ����� � $��" &�"��-��� �% � � ����"�, �� ��"%% �� "�� ��#��� � "������� ��#$$� $���$��"��� ����. = � � '� ��� �% ����� ���� ��� �*���'"� � � #�� ����&��}�"�� $���$��"�-�� ��'� �� � ����"�, &���� � � �#� #�� ����� $���*�� � � ��#$$� �#$���� ��, ����� ">�"�� � ��� "��� � ��$������� ���� %��. 242 ^�� ���"� @������� ��$����, . 6, � . 2048, 2069. 243 _�, �. 681, �. 802, ��. 2-8.

Page 320: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

320

�RAN T�CARET�NDE RUS- �NG�LTERE REKABET� VE ABBAS M�RZA’NIN RUSLARA KAR�I T�CAR� POL�T�KASI (XIX. YÜZYILIN BA�LARINDA)

Masoumeh DAE�244 Masoumeh. [email protected]

Anahtar kelimeler: Abbas Mirza, �ran, Rusya, Transit yol, �ngiltere

ÖZET

�ran tarihinde, ticari i�lerde önem kazanan siyasi olaylar�n en önemlisi �ran-Rus sava�lar�d�r. Bu sava�lar�n sonunda 1813’te Gülistan anla�mas� ve 1828’de de Türkmençay anla�mas� imzalanm��t�r. Bu anla�malarda, ticari meseleler için birkaç bölüm tahsis etmi�ler ve yabanc� mallar�n ithalini art�rmak amac�yla gümrük tarifelerini düzenlemi�ler, bu durum sonraki y�llarda �ran ticaretine fazlas�yla s�n�rlama getirilmesine zemin haz�rlam��t�r.

Fethali �ah’�n o�lu, Veliahd Abbas Mirza taraf�ndan 1830 y�l�nda �ngiltere ürünlerini ta��yan birkaç gemi ilk defa �stanbul ve Trabzon liman� yoluyla �ran’a ula�t�. Abbas Mirza bariz bir �ekilde Osmanl� ve Ruslara ait olan ticari yollardan, Tebriz-Erzurum-Trabzon yolunu tercih etmi�tir. Abbas Mirza’n�n amac�, birincisi, �ran ticaretini geli�tirmek, �ngiltere’yi te�vik etmek, �ranl�lar� �ngilizlerle ticaret yapmaya sevk etmek ve böylece �ran ticaretini art�rmak; ikincisi de, Rus yolunu bu ticaretten mahrum b�rakarak, Ruslardan, birkaç y�l evvelki ma�lubiyetin intikam�n� almak ve Ruslar�n ticari yolunu sekteye u�ratmak idi. Makalemizde bu rekabetin resmi dökümanlara yans�yan öneml� bilgiler tasnif edilerek de�erlendirilecek, böylece �ran ticaretinde Abbas Mirzan�n kar��la�t��� zorluklar hakkinda yeni bilgiler ve bülgülara ula��lacakt�r.

G�R�� Osmanl� Devleti ve Rusya aras�nda imzalanan 1774 Küçük Kaynarca

anla�mas�ndan sonra Karadeniz ticareti bütün dünya milletlerine aç�k hale geldi.245 Karadeniz’in milletleraras� ticarete aç�lmas� ile bu bölgedeki ticaret de hareketlenmi�, 1810 y�l�nda eski �ran-Trabzon transit yolunun canland�r�lmas� hususunda fikirler belirmi�tir. 1812’de Sir Gore Quseley, East India Company (�ngiliz Do�u Hindistan Kumpanyas�)’n�n �ran ipe�ini Bu�ehr yerine Trabzon’dan gemiye yüklenmesi halinde kara nakliyat ücretinin %2,5’ten % 1’e inece�i, Trabzon-�ngiltere deniz nakliye ücretinin de Bu�ehr-�ngiltere ücretinden az olaca��n� bildirmi�tir.246 Karadeniz’in di�er ülkelerin gemilerine kapand��� zamanlarda �ran ve Bat� aras�ndaki ticaret daha çok bat�da Ba�dat taraf�ndan Akdeniz’e kadar, kuzeybat�dan Anadolu’da Erzurum �ehrinden ba�lam��, �stanbul ve �zmir’de bitmi�, güneyde de ticaret Fars körfezinde faaldi. Kara yoluyla yap�lan nakliyat çok geri kalm�� ve büyük oranda hayvanlar arac�l���yla yap�lm��t�r. Kervanlarla yap�lan ticaret yollar�n�n uzun mesafeli olmas� bunun yan�nda güvensiz ve pahal�ya mal olmu�tur.247

Masoumeh Daei - Tabriz, Tabriz Payame Noor University, Barnameriziye darsi, 245 Kaleli, Hüseyin, “19. Yüzy�lda �ran Transit Ticaret Yolu �çin Osmanl�-Rus Rekabeti”, Dumlup�nar Üniversitesi, Sosyal

Bilimler Dergisi, say�:9, Kütahya, 2003, s.1; Bostan, �dris, Karadeniz’in d�,a kapal� oldu{u dönemde Trabzon liman�, Trabzon Belediye Yay�nlar�, Trabzon, 1999, s. 3–5; Kurat T.Y. Henry Lard’�n �stanbul Elçili{i, Ankara, 1968, s. 167.

246 Kütüko�lu, Mübahat, “XIX. Yüzy�lda Trabzon Ticareti”, 19 May�s Üniversitesi E�itim Fakültesi, I. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13–17 Ekim 1986), Samsun, 1988, s. 98–99.

247 Issaw�, Charles, The Tabriz-Trabzon trade, 1830–1900, Cambridge vol. 1,1, 1970, s. 18.

Page 321: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

321

Karadeniz ticaretinin 19. yüzy�l�n ba��nda i�lek olmas� ve 1869 y�l�nda Süvey� Kanal�’n�n aç�lmas� sebebiyle, ticari, siyasi aç�dan stratejik önem bulan do�udan Karadeniz’e yap�lan �ran ticareti çok önemli bir meseleye dönü�mü�tür.248 Karadeniz’in do�u sahilinde birbirine rakip iki yol olu�tu. Bu yollarda ticaret yapan iki devlet de birbirine rakip oldu. Osmanl�, Trabzon-Erzurum-Tebriz yolu ile Ruslar ise Gürcistan sahilinde Sohum-Puti liman�ndan veya Batum-Tiflis’den Tebriz’e ba�lan�yordu.249

OSMANLI VE RUSYA REKABETININ BA�LAMASI VE �NGILTERE’NIN ROLÜ

Ruslara ait olan yola tüccar 19. yüzy�l�n ba��ndan 1832 y�l�na kadar, Osmanl�lar�n yolundan daha fazla ilgi göstermi�tir. Karadeniz yolunda olan ticaret büyük oranda Ruslar�n liman� olan Sohum’a çekildi, bu durum tesadüf de�ildir. Ruslar�n ekonomik siyasetleri sonucunda olmu�tur. 1821 y�l�nda Rus çar� Alexsandr, Rusya imparatorlu�unun ba�ka bölgelerde uygulamad��� istisnai kurallar� bu bölgede uygulamaya koydu. Bu bölgenin tüccar� önceden mükellef oldu�u yerel vergilerden muaf olmu�lar ve yabanc�lar da %5 ve hatta ondan da az gümrük vergisi vermi�lerdi. Baz� durumlarda da �ran tüccar� sadece vergi ödemekten muaf de�il, ayn� zamanda Rusya devletinin tüccar�na yard�m etmi� ve tüccar�n, yiyecek içece�ini devlet üstlenmi�tir. Fakat buna kar��l�k sadece Osmanl�’n�n gümrük vergi miktar� asla belli de�ildir, masraflar günün siyasi durumunu esas alarak aniden düzenlenmi�, bu durum da hem Erzurum ve Trabzon gümrü�üne bask� yapm�� ve hem de bu yoldan geçimini sa�layan insanlar� zarara u�ratt�rm��t�r.250 Rusya’n�n hedefi bütün Asya pazar�yla ba�lant� kurmak ve bölgeyi ticari merkez yapmakt�. Tüccar da bu devletin himayesinden yararland�.

Rus Çar�n�n ferman�na göre Rus ve yabanc� tebaalar�n tüccar�, milliyetleri dikkate al�narak çe�itli �ekillerde görev ald�.251 Rusya’ya ait yollardan nakliye edilen ticari mallar �u �ekilde yap�lm��t�r: Avrupa’da Leipzig �ehrinden ürünler kara yolu vas�tas�yla Odessa �ehrine ta��nm�� ve bu �ehirden gemilere yüklenmi�, Karadeniz yolundan Sohum liman�na Tiflis, Erivan ard�ndan Azerbaycan’a, sonra �ran’a ve Osmanl�’n�n do�u eyaletlerine da��t�lm��t�r252. Rus Çar� Kafkasya’n�n transit ve ticaret yolunu �ran’a gelen �ngiliz mallarla rekabet etmek için cazip yapmaya niyetlendi, Rus mallar� �ran’�n kuzeyinde, �ngiliz mallar� da daha çok güneyinde sat�ld�. 1820 y�l�n�n ortalar�nda �ngiliz mallar� ilk olarak Fars körfezinden �ran’a girdi, bu y�ldan sonra kuzeyden Sohum yoluyla Kafkas ve Anadolu’nun do�usuna �ran’�n kuzeyine ula�t�. �ngilizlerin bu ba�ar�s� Rus pazar�n�n aleyhine olmu�tur. Siyasi aç�dan Kafkasya’da irtibat kuran Ruslar ekonomik aç�dan güçlü irtibat kuramam��lar ve günden güne bu irtibat zay�flam��t�r. �ngiliz mallar�n�n sat��� artm��t�r ve bu meselenin de iki sebebi vard�r: �ngiltere’nin iste�i hem �ngiliz mallar�n�n ak���n� sa�layan hem de ipek ihracat� ve �ran’�n

248 Hayri, Abdulvahab, �ktisâdî Trabzon, Haz. Melek Öksüz, Serander Yay�nevi, Trabzon, 2008, s. 79. 249 Shaw, Standford, Osmanl� �mparatorlu{u ve Modern Türkiye, Çev. Mehmet Harmanc�, E Yay�nlar�, �stanbul, 1982, s. 60. 250 Tozlu, Selahattin, Trabzon-Erzurum-Beyaz�t yolu (1850–1900) (yay�nlanmam�, tez), Erzurum, 1997, s. 187; Issawi,

a.g.e., s. 143. 251 Issawi, Charles, The Economic History of Turkey 1800–1814, Chicago-London, 1980, s. 123. 252 Turgay, A. Üner, Trade and Merchants In The Nineteenth Century Trabzon, Newyork, 1982, s. 290.

Page 322: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

322

di�er üretimlerini çok az bir maliyetle ta��yaca�� k�sa, fakat yeni bir yoldur. Bu yollar�n en k�sas� Karadeniz yoludur. Di�er sebep de buhar gemilerini �stanbul ve Trabzon aras�nda i�letmesidir. 1823 y�l�nda �ngiltere, Erzurum’dan Tebriz’e giden yolu denedi ve 1825 y�l�nda da 300 yük balyas� Tebriz’e vard�.

Bu �ekilde �ran ticaretinde Sohum ve Trabzon birbirinden ayr�larak iki merkeze dönü�tü.253 �ktisadi meseleler siyasi meselelerin etkisi alt�nda kald�. O zamanlarda Rus çar� hükümeti Avrupa’dan ithal olan mallar� Rusya’dan geçirmeye, �ngilizler de �ran’da Rus mallar�n� �ran’dan ç�karmaya ve Rusya’dan Avrupa ticaret ve transit yolunu de�i�tirmeyi amaçlad�. �ngiltere’nin tercihi Osmanl� gibi kontrolü alt�nda olan ülkelerin pazarlar�nda kendi ürünlerini ta��mak ve satmakt�.254 Ruslar�n güneye gelmesi �ngiltere’nin menfaatlerini tehdit etmi�, bu sebeple �ngiltere Ruslar kar��s�nda menfaatlerini korumak ve onlar� engellemek için Osmanl� topraklar�n� siper etmi�lerdir. �ran ve Trabzon yolu Osmanl�lar taraf�ndan idare ediliyordu. Osmanl�lar �ngiltere devletinin etkisi alt�ndayd�, bu durum Ruslar�, kendi iktisadi siyasetlerinde köklü bir de�i�im yapma dü�üncesine itmi�tir. 1830 Ocak ay�nda Rusya hükümeti kendi tüccar�n�, sanayicilerini, yerli üreticilerini korumak için �ngiltere ve Fransa mallar�n�n bu bölgeye giri�ini s�n�rland�rm�� ve bunun kar��l���nda özel te�vikler ve muafiyetlerle Sohum liman� ve etraf�nda uygulamaya koymu�tur. Yeni yasalara göre tüccar, Sohum-Tiflis-Hazar denizi yoluyla veya Tiflis-Tebriz yoluyla �ran ile ba�lant� kurmu�tur.255

�RAN T�CARET VE TRANS�T YOLU DE/���M�N�N GÜNDEME GELMES� �pek yolunun kollar�ndan biri olan Trabzon-Tebriz yolu, �stanbul’a, Kafkasya’n�n

güneyine, Anadolu ve �ran’a ba�lant� sa�layan ve yine �ran’�, Anadolu’yu K�r�m ile ba�layan, K�r�m, liman ve etraf�ndaki �ehirlerle ba�lant� merkezi rolünü oynayan çok eski bir yoldur. �skelesinden dolay� Trabzon’un öneminin yan� s�ra Do�u Anadolu ile birle�en Trabzon-Erzurum-Tebriz yolu Orta Asya ve Hindistan’dan gelen mallar� �ran ve Karadeniz limanlar�n�n vas�tas�yla �stanbul ve Avrupa’ya ula�t�rm��t�r.256

Bu yoldan 16. yy.da ve 17. yy.da �ran ipe�i Ermeniler vas�tas�yla Halep’te pazarland�. Halep ve �skenderun yoluyla Avrupa tüccarlar�n�n eline geçmi�ti. 18. yy.da �ran-Osmanl� sava�lar�ndan dolay� Orta do�u ticaretinde gerileme oldu. Bu durum Avrupa tüccar�n�n i�ine yarad�257. 19. yüzy�lda ise bu yol dünyada olan ekonomik bask�lardan dolay� günün hassas konusu haline geldi258. Bu yolun yeniden faaliyete geçirilmesinin nedenini �ngiltere’nin �ran ticaretinde en k�sa yolu bulmaya çal��mak için yapt��� siyaset diyebiliriz259.

Bu siyasetle �ngiltere’nin iste�i hem �ngiliz mallar�n�n ak���n� sa�layan hem de ipek ihracat� ve �ran’�n di�er üretimlerini çok az bir maliyetle ta��yaca�� k�sa fakat yeni bir yoldu. Bu yollar�n en k�sas� Karadeniz’den geçendi. Di�er sebep de buhar gemilerini �stanbul ve Trabzon aras�na koymas�d�r. �ngilizler �ran ile ticaretlerini önceleri Basra 253 Issawi, a.g.e., 1980, s. 123. 254 Issawi, a.g.e.,1980, s. 123. 255 Turgay, a.g.e., 1994, s. 2; Turgay, a.g.e., 1982, s. 290. 256 Aygün, Necmettin, 18. yy.’da Trabzon’da Ticaret, Serander Yay�nevi, �stanbul, 2005, s.1–2. 257 Aygün, Necmettin, a.g.e., s.90–96. 258 Heyd, W. Yak�ndo{u Ticaret Tarihi, Çev. E. Ziya Karal, TTK Yay�nevi, Ankara, 1975, s. 50–53, 328–329. 259 Turgay, a.g.e., 1994, s. 55; Issawi, a.g.e., 1970, s. 20.

Page 323: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

323

körfezi ve Bu�ehr liman�ndan yapm��lard�. Önceden de bahsetti�imiz gibi 1812 y�l�nda Sir Gore Quseley, East India Company (�ngiliz Do�u Hindistan Kumpanyas�) n�n �ran ipe�ini Bu�ehr yerine Trabzon’dan gemiye yüklenmesi halinde kara nakliyat ücretinin % 2,5’ten % 1’e inece�i Trabzon-�ngiltere deniz nakliye ücretinin de Bu�ehr-�ngiltere ücretinden az olaca��n� bildirmi�tir. Bu mesele, Trabzon-Tebriz yolunu fazlas�yla dikkate de�er k�ld�. Trabzon yoluyla ticaretin Karadeniz’de denizcilik nakliyat�n�n ve dü�ük maliyetinin olmas�, Trabzon yönünde ticaretin artmas�n� sa�lad�. Trabzon-Erzurum-Tebriz yolu, 1820 y�l�nda dönü�ümlü yollarla Rusya’n�n Mavera-i Kafkas yolu ile rekabet içindeydi. 1826 y�l�nda Tebriz’de Sadikan (Sadi Han) ismiyle macerac� bir ermeni tüccar öyle bir düzenleme yapm�� ki memleketiyle �ngiltere aras�nda kendi yapt��� ticaretten fazlas�yla kar elde etmi�tir. Ülkesinde ve Erzurum’da satmak amac�yla Manchester ve Londra’dan ald��� �ngiltere’nin de�erli mallar�n� ithal ederek me�hur eden ilk ki�idir.

1800’lü y�llarda bat�n�n nüfuzu ve etkisi önce Rusya’n�n ve sonra �ngiltere’nin askeri bask�s�yla ba�lad�. Yeni silahlarla donanan Ruslar Orta Asya ve Kafkasya’dan ve a�iretlerin da��n�k güçlerinden sonra �ran’� rahatl�kla yendi. Fethali �ah zaman�nda yap�lan �ranl�lar� küçük duruma dü�üren 1813 Gülistan ve 1828 Türkmençay anla�malar� imzalamak zorunda kal�nd�. Bu siyasi olaylar ticari i�lerde büyük bir öneme sahiptir. Bu anla�malara ticari meseleler konusunda, yabanc� mallar�n ithalat�n�n art��� için gümrük tarifelerinin düzenlenmesinin yan� s�ra gelecek y�llarda �ran ticaretinin temelindeki s�n�rlamalar gibi maddeler konuldu. Gülistan anla�mas�na göre; Hazar denizinin askeri ve ticari bir k�s�m haklar Ruslara verilmi� ve anla�man�n 8. maddesinde iki tarafl� ticaret serbestli�ini vurgulam��lard�.

9. maddesinde de bir �ehirde ticari mallar�n gümrük vergisi ölçüsünün bir tumandan 500 dinara kadar olmas�na karar vermi� ve Rus tüccar�ndan bundan böyle di�er �ehirlerde hiçbir isim alt�nda para al�nmayaca�� vurgulam��t�r. Gümrük hukukunun belirledi�i de�ere göre mallar�n de�erinin % 5’i al�nacakt�. Bundan dolay� Rusya ticareti �ran’da uluslararas� bir konum buldu. �ran devleti tam bir kapitülasyon anla�mas� olan Türkmençay anla�mas� ve Ticari Ahal anla�mas�ndan sonra bunu esas alarak 1842’de �spanya, 1855’te Fransa, 1856 Amerika, 1857 Avusturalya, �ngiltere, Felemenk, Belçika ve Danimarka, 1861’de Yunanistan, 1862’de �talya ve 1873 Almanya gibi ba�ka yabanc� devletler ile de ticari ve dostluk anla�malar� yapt�. Bu devletlere geni� çapta imtiyazlar verdi. Rusya ile ticaret 19. yüzy�l�n ortas�na kadar devam etti.260

Fethali �ah’�n o�lu Veliahd Abbas Mirza(1797–1843) taraf�ndan 1830 y�l�nda �ngiltere ürünlerini ta��yan birkaç gemi ilk defa �stanbul ve Trabzon liman� yoluyla �ran’a ula�t�. Abbas Mirza bariz bir �ekilde Osmanl� ve Ruslara ait olan bu iki yoldan Tebriz- Erzurum- Trabzon yolunu tercih etmi�tir. Abbas Mirza’n�n amac�, �ran ticaretini geli�-tirmek, �ngiltere’yi te�vik etmek ve Ruslar�n ticari yolunu sekteye u�ratmak ve bu terci-hle Rus yolunu bu ticaretten mahrum b�rakarak, Ruslardan, birkaç y�l evvelki ma�lubiyetin intikam�n� almak, Ayr�ca, Ruslar�n 1831 y�l�nda �ran mallar�na vergi koymas� da, Osmanl� yolunun tercih edilmesini peki�tiren bir sebep oldu.

Ruslar�n 1826–1828 sava��n� kazanmas�, utanç verici Türkmençay anla�mas� ve ona ek olarak di�er ticari anla�malar sonucu kazanan taraf olan Rusya, tazminat al�rken 260 BOA, HR. SYS.2337/1.

Page 324: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

324

yenilmi� olan �ran ülkesine çok a��r �artlar yüklenmi� ve bunun sonucunda �ranl�lar psikolojik olarak da yenilmi�tir. Bu ticari anla�man�n Ruslara büyük imtiyazlar verdi�i kesin ve bu anla�ma al��veri�in geli�mesinde olan engelleri kald�rmak için önemli bir ad�m say�lm��t�r. Fakat Ruslar�n bu büyük beklentileri gerçekle�medi, �ngiltere’nin müdahalesiyle �ran ile Rusya ticari faaliyetleri düzenlemelerle Rusya avantaj elde etse de, �ran ticaretinin % 80’i �ngiltere’nin elindeydi. Bunun ço�unu keten kuma�lar, yün ve �eker olu�turmaktayd�.261

1831 ve 1846 y�llar� aras�nda Rusya’n�n Gürcistan yolundan transit olan mallara gümrük vergisi koymas�, Ba�dat hatt�n�n sorunlar� ve Avrupa mallar�n�n giri�ini engel-lemek için Sohum liman�n�n yolunun kapat�lmas�yla �ngilizler, Sultan II. Mahmud’un (1784–1839) görü�ünü almak için çabalam��lar ve bu bölge Osmanl�lar bak�m�ndan önem kazanm��t�r.

�ngiltere elçisi yazd��� mektubu 16.04.1846 tarihinde �stanbul’da Bab-� Ali’ye sundu. Bu mektupta, Trabzon yoluyla 130 milyon kuru� de�eri olan mal�n, �ran’a ihraç edildi�i, Osmanl� devletine de 500 kuru� gümrük geliri getirdi�i, ticaretin de günden güne artt��� ve e�er kervan yolu araba yoluna dönü�türebilirse hem nakliyat�n çok olaca�� ve hem de ayn� miktarda devletin de gelirlerinin artaca��n� belirtmekteydi. 262 Osmanl� devleti Trabzon-�ran yolu projesinin önemini anlad�ktan sonra bu projeyi onaylam��, fakat K�r�m sava��n�n (1853–1856) ba�lamas�yla proje geciktirilmi�tir. Sonradan Frans�z mühendislerin ortakl���yla Cumhuriyet döneminden sonra 1960 y�l�nda yap�m�na ba�lan-m�� ve 1972 y�l�nda tamamlanm��t�r. Bu yol yap�m� süresinde proje sorumlusu Mustafa Pa�a bu yol yap�m�n�n mümkün oldu�unca çabuk olmas�n�n zorunlu oldu�unu ilan etmi�tir. Çünkü Rusya, Puti yolundan �ran’a kadar uzanan demiryolu yap�m�na ba�lam�� 263 ve di�er taraftan Rusya’n�n �ran ile ticaret için Gürcistan yolunu yenilemi�tir.

Gürcistan valisi Vorontsov yetkilileri yolu tekrar açmaya ikna etti. 1865 y�l�nda birtak�m durumlar ortaya ç�km�� ve bu durumlar�n sonucunda Avrupa’dan gelen mallar�n fazla serbestlik tan�narak, gümrük maliyeti % 1’e indirilmi�, transit kanunu uygulanm�� ve ayn� �ekilde posta hizmetleri Tiflis’ten Colf’a kadar yap�lm��t�r.264

Meselenin �ngiliz-�ran münasebetleri cihetinden seyri böyleyken; Osmanl�-�ran ili�kileri ilkin kar��m��sa da bilahire dostane cereyan etmi�ti. Osmanl� Devleti’nin Yunan isyanlar�yla u�ra�t��� y�llarda, idarede epeyce tesiri bulunan Abbas Mirza’n�n tercihiyle Osmanl�lara kar��, �ranl�lar, Osmanl� topraklar�n� i�gal etmi�lerdi. Onlar�n ileri sürdü�ü ba�l�ca sebep, iki devlet aras�nda devaml� münaka�a mevzuu olan a�iretlerdi. Abbas Mirza’n�n idaresinde ilkin Bayezit’i i�gal eden �ran askeri, Pasinler’e kadar gelebilmi�ti.

261 Sepehr, a.g.e, s.248; �timadu’s-Saltane, Mir’âtu’l-Buldân, Tahran, 1877, c. I, s. 405; Hidayet, R�zakuli Han, Rovzetu’s-

Sefâ-yi Nâs�rî, Tahran, 1960, c. 9, s. 674–676; Enter, Mervin L. Revâbit-i Bâzergânî-yi �ran ve Rusya, 1828–1914, Çev. Ahmet Tevekkoli, Tahran, 1369, s. 19; Cemalzade, a.g.e., s. 8–13.

262 Turgay, a.g.e.,1994, s. 52; Turgay, a.g.e., 1970, s. 300; Issawi, a.g.e., 1362 s. 143–221; “Tar�m ürünlerinin artmas�yla nakliyat düzeni geni�lemi�, 1830 ve 1840’l� y�llarda bu bölge buhar gemilerinin bulu�ma yeri olmu�, bu gemiler genelde �ngiltere ve Fransa’dan Kuzey Afrika’ya, Tirist’de �ngiltere ve Fransa’dan, �talya’dan M�s�r, Suriye ve Türkiye’ye, Karadeniz yoluyla Avusturya ve Rusya’dan Türkiye’ye ve Hindistan’dan K�z�ldeniz’e, 1860 y�l�ndan da Fars halicine gelmi�lerdir”. Bkz. Issawi, a.g.e., 1362 s. 14.

263 Kaleli, Hüseyin, “19. Yüzy�lda �ran Transit Ticaret Yolu �çin Osmanl�-Rus Rekabeti”, Dumlup�nar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, say�:9, Kütahya, 2003, s. 7.

264 Issawi, a.g.e., 1970, s. 23.

Page 325: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

325

Fakat, o zamana kadar buralarca bilinmeyen kolera hastal���n�n zuhur etmesiyle hayli �ran askeri ölmü� ve �ranl�lar geri çekilmi�ti. Bu hadiselerin cereyan� y�llar�nda (1821-22) ticari münasebetler de sekteye u�ram��, �ranl� tüccarlar�n e�ya ve emtias� Osmanl� resmi makamlar�n�n elinde kalm��t�.

�li�kilerin bu seviyeye gelmesinde, �ranl� tüccarlar büyük zarar görmü�lerdi. Bundan dolay� Abbas Mirza’y� s�k��t�ran �ran tüccar�; dinda� bir ülke Rumlarla u�ra��rken ona dü�manl�k etmenin do�ru olmad���n�, bu vaziyetten kendilerinin ve dolay�s�yla �ran Dev-leti’nin büyük zarar gördü�ünü dile getirmi�lerdi. Ayr�ca, Osmanl�lar, Kad�zade Tahir Efendi’ye, �ranl� tüccarlar�n �stanbul’da kalan e�ya ve emtias�n�n yaz�m�n� yapt�rm��, muhafaza alt�na ald�rm�� ve senet kar��l���nda �ran’a yollatm��t�. Bunu da hat�rlatan �ran tüccar�, Abbas Mirza’n�n hemen sulha ba�lamas�n� istiyorlard�. Nihayet, onlar�n arzusu üzerine görü�meler ba�lam�� ve 1823 y�l�nda Erzurum’da anla�ma imzalanm��t�. Bu anla�man�n II. ve V. maddeleri �ran tüccar�yla alakal�yd� ve onlara Osmanl� (=Ehl-i �slam) tüccar� gibi muamele edilmesini âmirdi265.

�ran , Türkiye ve �ngiltere taraf�ndan bu yolda at�lan ad�mlar, 1836 y�l�ndaki yeni bir geli�meyle iyice h�zland�. Bu yenilik , �stanbul -Trabzon aras�ndaki ula��m�n buharl� vapurlar vas�tas�yla sa�lanmaya ba�lanmas�yd�. Takriben K�r�m Sava�� y�llar�na kadar devam eden bu üçlü ticarî ittifak, üç devlete birden kâr sa�lamakla beraber, �ngilizlere daha çok yaram��t�. Nitekim, 1836 y�l� itibar�yla �ngilizlerin bu yolla yapt��� birbirine denk ithalat ve ihracat , yakla��k 600.000 sterling kadard�.266

Bu art��, 1842 ve 1844 y�llar�nda da ayn� seyri takip etti. Mesela, 1842’de �ran’a yollanmak üzere Trabzon liman�na ç�kar�lan e�ya ve emtia 32.000 denk (paket) iken; 1844’teki e�ya ve emtian�n de�eri 130 milyon ve bunlardan Osmanl�lar�n ald��� gümrük vergisi de 500.000 kuru�u bulmu�tu. Buna yol üzerinde ya�ayan halk�n istifadesi de eklenirse,Trabzon-Erzurum-Tebriz anayolunun önemi daha iyi anla��l�r.

Ancak, XIX. asr�n ortalar�na do�ru yava� yava� ba�layan yeni bir geli�me, Osmanl� yolunu menfi bak�mdan tesirine almaktayd�. Bu da, �ngiliz mallar�n�n bilhassa Gürcistan taraflar�nda fevkalade sat�n al�nmas� ve hatta kaçak yollarla Rusya’ya sokulmas�yd�. Söz konusu geli�menin en önemli sebebi, 1846 y�l�nda Ruslar�n Tiflis yolundan geçi� vergilerini kald�rmas�yd�. Bu geli�menin manas�, Tebriz-Erzurum-Trabzon yolunun gitgide terkedilmesi demekti. Asl�nda sonraki geli�menin kayna��nda, Kafkasya ve Gürcistan’dan geçen Rus yolunun Osmanl� yolundan daha k�sa olmas� vard�. Di�er taraftan Ruslar�n �ran mallar�n� kendi yollar�na çekmek amac�yla ba�latt��� faaliyetlerle onlara gösterdikleri gümrük ve karantina kolayl�klar�, ticarî olarak �ngilizlerin i�ine gelse bile, fark�nda olunarak yeni bir mücadeleyi körüklüyordu: Bu da, �ran üzerindeki Rus-�ngiliz mücadelesi ve bunun tabii bir parças� olarak Trabzon liman�n�n bu rekabete dahil edilmesi idi.

265 . Hadiselerin seyriyle anla�ma metnine bkz. Sahhaflar �eyhizade Seyyid Mehmed Esad Efendi, Vak’a-nüvis Esad Efendi Tarihi (Bâhir Efendi’nin Zeyl ve �laveleriyle) 1237-1241/1821-1826, n�r. Ziya Y�lmazer, �stanbul 2000, s. 227-246; Ahmed Cevdet Pa�a, Tarih, XI, Dersaadet 1301, s. 34-35; Ayn� Müellif, Tarih, XII, Dersaadet 1301, s. 3-13, 88-89, 266-274; Muahedat Mecmuas�, III/1, Dersaadet 1296, s. 1-5; Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzurum Yahud Hem,ehrilere Arma{an, �stanbul 1338, s. 52-55. 266 . William J. Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia, I, London 1842, s. 181; H. F. B. Lynch, Armenia: Travels and Studies, II, Beirut 1967, 2. bask�, s. 205-206.

Page 326: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

326

Esas�nda Rus-�ngiliz rekabeti daha evvel Hindistan’da vaki iken, art�k Trabzon liman�yla buna ba�l� Tebriz-Erzurum yolu üzerinde kesafet kazanm��t�. Hatta, Karl Marks’a göre; K�r�m Sava��, Hindistan’dan Trabzon liman�na kayan bu rekabetin bir neticesiydi.267

KAYNAKLAR

1. Ba�bakanl�k Osmanl� Ar�ivi, HR. SYS.2337/1 2. BOA, �rade Mesail-i Mühimme, nr. 2344/3 3. Kaleli, Hüseyin, “19. Yüzy�lda �ran Transit Ticaret Yolu �çin Osmanl�-Rus Rekabeti”, Dumlup�nar

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, say�:9, Kütahya, 2003 4. Bostan, �dris, Karadeniz’in d�,a kapal� oldu{u dönemde Trabzon liman�, Trabzon Belediye Yay�nlar�,

Trabzon, 1999 5. Kurat T.Y. Henry Lard’�n �stanbul Elçili{i, Ankara, 1968 6. Kütüko�lu, Mübahat, “XIX. Yüzy�lda Trabzon Ticareti”, 19 May�s Üniversitesi E�itim Fakültesi, I. Tarih

Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13–17 Ekim 1986), Samsun, 1988 7. Issaw�, Charles, The Tabriz-Trabzon trade, 1830–1900, Cambridge vol. 1,1, 1970 8. Hayri, Abdulvahab, �ktisâdî Trabzon, Haz. Melek Öksüz, Serander Yay�nevi, Trabzon,2008 9. Shaw, Standford, Osmanl� �mparatorlu{u ve Modern Türkiye, Çev. Mehmet Harmanc�, E Yay�nlar�, �stanbul, 1982 10. Tozlu, Selahattin, Trabzon-Erzurum-Beyaz�t yolu (1850–1900) (yay�nlanmam�, tez), Erzurum, 1997 11. Issaw�, Charles, The Economic History of Turkey 1800–1814, Chicago-London, 1980 12. Turgay, A. Üner, Trade and Merchants In The Nineteenth Century Trabzon, Newyork, 1982 13. Aygün, Necmettin, 18. yy.’da Trabzon’da Ticaret, Serander Yay�nevi, �stanbul, 2005 14. eyd, W. Yak�ndo{u Ticaret Tarihi, Çev. E. Ziya Karal, TTK Yay�nevi, Ankara, 1975 15. �timadu’s-Saltane, Mir’âtu’l-Buldân, Tahran, 1877, c. I 16. Hidayet, R�zakuli Han, Rovzetu’s-Sefâ-yi Nâs�rî, Tahran, 1960, c. 9 17. Enter, Mervin L. Revâbit-i Bâzergânî-yi �ran ve Rusya, 1828–1914, Çev. Ahmet 18. Tevekkoli, Tahran, 1369 19. Turgay, A.Ü, “Trabzon”,Do{u Akdeniz Liman Kentleri 1800–1914, Tarih Vakf� Yurt Yay�nlar�, �stanbul, 1994 20. Issaw�, Charles, Târîh-i �ktisâdî-yi �ran , Çev. Yakub-i Ajend, Tahran, 1362 21. Sahhaflar �eyhizade Seyyid Mehmed Esad Efendi, Vak’a-nüvis Esad Efendi Tarihi (Bâhir Efendi’nin Zeyl

ve �laveleriyle) 1237-1241/1821-1826, n�r. Ziya Y�lmazer, �stanbul 2000 22. Ahmed Cevdet Pa�a, Tarih, XI, Dersaadet 1301 23. Muahedat Mecmuas�, III/1, Dersaadet 1296 24. Mehmed Nusret, Tarihçe-i Erzurum Yahud Hem,ehrilere Arma{an, �stanbul 1338 25. William J. Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia, I, London 1842 26. H. F. B. Lynch, Armenia: Travels and Studies, II, Beirut 1967, 2. bask� 27. Karl Marx-Friedrich Engels, Do{u Sorunu, Türkiye, çvr. Y. Fincanc�, Ankara 1977

267 . Karl Marx-Friedrich Engels, Do{u Sorunu, Türkiye, çvr. Y. Fincanc�, Ankara 1977, s. 31; S. Tozlu, ayn� tez, s. 187-188

Page 327: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

327

XIX �SRD� ��R���H�RD� M�H�LL� S�STEM�N�N FORMALA�MASI.

Rahib� �L�YEVA268

Açar sözl�r: struktur, ��h�r, küç�, �slam, ev

�ç�ri ��h�r Az�rbaycan�n qiym�tli ��h�rsalma abid�sidir. Bütün Yax�n ��rq� xas olan ��h�rsalma qurulu�u Bak�n�n da üç hiss�li plan kompozisiyas� il� inki�af�na s�b�b olmu�dur. �ç�ri ��h�r q�dim Bak�n�n dövrümüz� çatm�� ��hristan hiss�sidir. Sah�c� kiçik olmas�na baxmayaraq, �ç�ri ��h�r plan-m�kan qurulu�una gör� kamil müs�lman ��h�ri olmu�dur. Babalar�m�z�n ��h�rsalma inc�s�n�tini, planla�ma qurulu�unu, tikinti xarakterini v� orta �sr ��h�r simas�n� dövrümüz� çatd�rm�� �ç�ri ��h�r Bak�n�n incisi olmaqla onun simvoluna çevrilmi�dir. Bir-birin� sanki hörülmü� qar���q küç� sistemi, dalan v� ç�x�lmazlar� il� �ç�ri ��h�r xaotik plan qurulu�unu alm��d�r. Ya��ll�qlardan m�hrum dar küç�l�r, q��da soyuq x�zri kül�kl�rind�n, yayda is� binalar�n yaratd��� kölg�likl�rl� gün��in q�zmar �üalar�ndan qorunma�a imkan yarad�r. �ç�ri ��h�rin planla�ma qurulu�u, ��rq ��h�rsalma prinsipl�rin� tam uy�un g�lir. Burada, Avropadan f�rqli olaraq küç�l�rin planla�mas� qabaqcadan dü�ünülm�diyind�n, onlar m�h�ll�l�r aras�nda kort�bii formala�m��lar (2, s. 6). �yri küç�l�rin k�si�m�sind�, m�scid v� ya hamamlar�n in�a olundu�u kiçik m�h�ll� meydanlar� yaran�rd�. �ç�ri ��h�rd� kiçik küç�l�ri tamamlayan yaln�z bir-neç� küç� dü�ünül�r�k sal�nm��d�r. Bunlardan biri ��hristan�n plan qurulu�unda �sas h�lledici arteriya olan, d�niz sahilin� paralel yerl��mi�, �amax� qap�lar�ndan ba�layaraq Salyan qap�s�na kimi uzanan, ��h�ri xarici al�ml� ba�layan lentvari ticar�t küç�sidir ki, bu da �ç�ri ��h�rin ictimai m�rk�zin� çevrilmi�dir. Küç� boyu c�ml���n Q�z qalas�, dini, mülki, ticar�t tikilil�ri ictimai h�yat�n �n canl� fokus nöqt�sini yaratmaqla, liman ��h�rinin memarl�q simas�n� tamamlam��lar. 1656-c� ild� burada olmu� s�yah�tçi Övliy� Ç�l�bi qeyd edir ki, d�niz sahilind� qala divarlar� il� �hat�l�nmi� m�scidl�r, karvansaraylar, hamamlar, bazar meydan� ticar�t küç�sini tamamlay�r (3, s. 86). Ticar�t m�rk�zinin m�hz d�niz sahilind� yerl��m�si, Bak�n�n X�z�r d�nizi sahilind� �sas liman ��h�ri oldu�unu sübut edir . Bak�n�n lentvari ticar�t küç�si, müxt�lif mallarla dolu dükanlar� il� orta �sr ��h�r h�yat�n�n �n canl� m�rk�zin� çevrilmi�dir. S�yah�tçi Berezin Bak� bazar�n�n D�rb�nd bazar�ndan daha z�ngin oldu�unu göst�r�r�k, qeyd edirdi ki, burada fars, h��t�rxan mallar� il� yana��, çoxlu Avropa mallar� da mövcuddur (3, s. 87).

Bak�n�n ticar�t m�rk�zi ��h�rin �imal hiss�sind�n, �amax� qap�lar�ndan ba�layaraq, �vv�lc� �imal-c�nub, sonra is� c�nub-��rq� istiqam�tl�n�r�k Q�z-qalas�ndan ba�lanaraq, �imal-��rq, sonra is� c�nub-q�rb istiqam�tind� Salyan qap�lar�na kimi uzan�rd�. Ticar�t m�rk�zi, örtülü Yuxar� v� A�a�� bazarlara bölünürdü. A�a�� bazar, kiçik ticar�t v� s�n�tkar, Yuxar� bazar z�rg�r v� böyük ticar�t dükanlar�ndan ibar�t olmu�dur. Küç� boyu ticar�t� xidm�t ed�n 4 tikili- Multani, Buxara, Xan karvansaraylar� v� kiçik karvansaray, Cüm� m�scidi v� hamamlar ticar�t küç�sinin memarl�q simas�n� tamamlay�rd�. Bir t�r�fd�n ticar�t meydan�na, dig�r t�r�fd�n d�niz� aç�lan karvansaraylar�n h�cmli,d�rin

Rahib� �liyeva – AMEA-n�n Memarl�q v� �nc�s�n�t �nstitutu Memarl�q üzr� f�ls�f� doktoru, dosent

Page 328: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

328

taxçal� portallar�, eyvanlar�, qapal� h�y�tl�ri onlara xüsusi, özün�m�xsus kompozisiya b�x� edirdi. Çatma, s�ravi ta�l� yerl��k�l�r küç�y� istiqam�tl�nmi�dir. Ticar�t tikilil�rinin in�a tarixi XV-XVIII �srl�r� aid edilir (4, s. 112). Bazar meydan�n�n yax�nl���nda arxeoloji qaz�nt�lar n�tic�sind� XV �sr� aid Hac�-Qaib hamam� a�karlanm��d�r. Dig�r bir hamam Salyan qap�lar� yax�nl���nda in�a olunmu� “�irli hamam” v� ya Qas�m-b�y hamam�n�n tarixi daha ön �srl�r� aid edilir. ��rq üslublu h�r iki “Qum hamam�” plan kompozisiyas� bax�m�ndan xüsusi maraq do�urur. �ki zall� mülki tikilil�r, istilik-kanalizasiya sisteminin h�llin� gör� orta �srl�rin nadir memarl�q tikilil�rind�n say�l�r. Monumental tikilil�rd�n olan Q�z qalas� v� Cüm� m�scidi d� ticar�t m�rk�zinin formala�mas�nda xüsusi rola malikdir. �n�a tarixi eram�zdan �vv�l� t�sadüf ed�n qalan�n, t�dqiqatç�lar müxt�lif funksiyalara xidm�t etdiyini ara�d�rm��d�r.

Öz ölçül�ri il� seçil�n bu �sas küç�y�, sanki t�p�likd�n istiqam�tl�nmi� kiçik çaylar� xat�rladan küç�l�r müxt�lif istiqam�tl�rd�n qovu�ur. �ç�ri ��h�rin dig�r �sas küç�l�ri, qala divarlar�na paralel sal�nm�� Kiçik Qala v� ticar�t küç�sini �amax� qap�s� il� birl��dir�n Böyük Qala küç�l�ri dig�r kort�bii formala�m�� küç�l�rd�n f�rqli olaraq ��h�rsalma sistemini insan zehnin� �sas�n t�nziml�yir. I Q�sr döng�si bir t�r�fd�n keçmi� ticar�t küç�sin�, dig�r t�r�fd�n is� Kiçik Qala küç�sin� aç�l�r. H�r iki t�r�fd�n ya�ay�� kvartallar� il� �hat� olunmu� dig�r dar küç�l�r m�h�ll� sistemini yarad�r. Ya�ay�� sah�sin� olan t�l�batdan, kiçik ��h�r �razisind� binalar bir-birin� daha s�x yerl��m�kl� kiçik, dar, koridor ��killi küç�l�rin yaranmas�na s�b�b olurdu.

�ç�ri ��h�r q�dim m�h�ll� qurulu�unu dem�k olar ki, tam dol�unlu�u il� qoruyub saxlam��d�r. Piyada h�r�k�tin� hesablanm�� ensiz, �yri küç�l�r �sas�n relyef� v� müs�lman h�yat t�rzin� uy�un mür�kk�b planla�ma qurulu�u yaratm��d�r. M�h�ll�l�rin t�p� dö�ünd�, relyef� uy�un terraslar ��klind� yerl��m�si n�tic�sind�, ��h�r ümumi pill�vari qurulu� alm��d�r. M�h�ll� sisteminin formala�mas� orta �srl�rd�n ba�layaraq XIX �srin sonlar�na kimi davam etmi�dir. H�l� islama q�d�r ya�ay�� m�sk�nind� od m�b�dl�rinin mövcudlu�una baxmayaraq, dövrümüz� g�lib çatm�� islam dini tikilil�rinin ��h�rsalma qurulu�unda meydana g�lm�si (S�n�q-qala, A�ur m�scid) v� onlar�n bütün ��h�r �razisind� s�p�l�nm�si, �ç�ri ��h�rin ��h�rsalma sisteminin m��zini t��kil ed�n, ona özün�m�xsus memarl�q simas� ver�n ya�ay�� m�h�ll�l�rinin formala�masin� t�min etmi�dir. H�r bir m�h�ll� kiçik, m�h�lli xarakterli ictimai düyünl�ri il� ��h�rin ayr�lmaz elementin� çevrilmi�dir. Bak� qalas�nda pe�� v� patronomik s�ciyy�li 14 m�h�ll� formala�m��d�r: 1.HOPPATARANLAR m�h�ll�si - Bu m�h�ll� t�k qala qap�s�ndan ba�layaraq, “�ç�ri ��h�r” otelin�d�k ba�ça aras� uzan�r. Patronomik s�ciyy�li bu m�h�ll�nin qohum sakinl�ri hop-gopçu (yalan dan��an) olduqlar�ndan onlar� hoppataranlar adland�rm��lar. 2.QIRÇILAR m�h�ll�si – Taq�yev qap�s�ndan Vahid ba��na, Mir-Mövsüm a�an�n evin� kimi olan bir �razini �hat� edir. M�h�ll�nin �halisi pe�� s�ciyy�li olmaqla q�rç�l�qla m���ul olmu�dur. 3. DA/LILAR m�h�ll�si - Vahid ba��yla Hoppataranlar m�h�ll�si aras�n� �hat� edir. Bu m�h�ll�d� X�z�dan g�lmi� qohum n�sill�r m�skunla�m��lar. 4. A/�ALVARLILAR m�h�ll�si - Vahid ba��ndan “Meredian” oteli v� X�d�r m�scidi aras�ndak� bir m�kan� �hat� edir. M�h�ll�nin �halisinin m���uliyy�ti da� yonmaq oldu�u üçün, da��n a� tozu onlar�n geyiml�rin� hopmu� v� onlar “A��alvarl�lar” adland�r�lm��lar.

Page 329: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

329

5. PAPAQÇILAR m�h�ll�si - X�d�r m�scidind�n, m�rhum xalq artisti N�sib� Zeynalovan�n ata mülkü Zeynal evin� kimi olan bir �razini �hat� edir v� pe�� s�ciyy�li olmaqla, papaqç�lar�n emalatxana-dükanlar�ndan ibar�t bir �razini z�bt etmi�dir. 6.BUCQIRAQLILAR m�h�ll�si- A�a Mikay�l hamam�ndan “�ç�ri ��h�r” otelin� q�d�r olan m�kan. 7. HAMAMÇILAR m�h�ll�si - A�a Mikay�l hamam�ndan “B�növ��” aptekin� kimi �razini �hat� edirmi�dir. Küç� boyu in�a edilmi� bir-neç� hamam �ç�ri ��h�r �halisin� xidm�t etmi� v� bu küç�d� ya�ayan �hali hamamlarda qulluq göst�rmi�l�r. 8. BALIQÇILAR (LODKAÇILAR) m�h�ll�si - A. Zeynall� küç�sind�n Meredian otelin� kimi olan bir �razini z�bt etmi�dir. Pe�� s�ciyy�li bu m�h�ll�nin �halisi X�z�r d�nizind�n bal�q tutmaq v� onu satmaqla ail�l�rini doland�rm��lar. 9. KOSAVALAR m�h�ll�si - Cin m�scidi, �irvan�ahlar saray kompleksinin arxas� daxil olmaqla B�yl�r m�scidin� q�d�r olan bir �razi. 10. �E��L�L�R m�h�ll�si- B�yl�r m�scidind�n Az�rbaycan Dövl�t Ensiklopediyas�na q�d�r olan bir �razid� ya�ayan m�h�ll� sakinl�ri, veril�n m�lumatlara gör� davakar olduqlar�na gör�, h�r söz� gör� �e��l�ndikl�rind�n, onlar�n ya�ad�qlar� m�h�ll� bel� adland�r�lm��d�r. 11. Z�RG�RL�R m�h�ll�si - Q�z qalas�ndan �zim �zimzad� ad�na ba� daxil olmaqla Zevin küç�si, Qo�a qala qap�s�na kimi olan �razini �hat� edir. Ad�ndan b�lli oldu�u kimi, pe�� s�ciyy�li m�h�ll�d� z�rg�r emalatxanalar� olmu�dur. 12. QATIQÇILAR m�h�ll�si - Seyidl�r v� Da�l�lar m�h�ll�l�rinin aras�. Veril�n m�lumata gör�, bu m�h�ll�d� m�skunla�m�� �hali �sas�n qat�q satmaqla m���ul olmu�lar. Süd-qat�q m�hsullar� onlara Zir� k�ndind� ya�ayan qohumlar� t�r�find�n çatd�r�l�rd�. Qala divarlar� aras�ndak� �razi çox kiçik oldu�undan, mal-qara saxlan�lmas� rabadda v� ya Bak�n�n k�ndl�rind� ba� tuturdu. 13. NABATÇILAR m�h�ll�si - Mirmövsün a�an�n evi v� Nöötçül�r m�h�ll�si il� üzb�üz �razini �hat� edirdi. Xeyir i�l�rin� v� ya günd�lik h�yata laz�m olan �irniyyat, m�hz bu m�h�ll�d� haz�rlan�rd�. Onu da qeyd etm�k ist�rdim ki, �irniyyat�n çe�idl�rinin bol olmad��� o dövrd�, nabat xeyir i�l�rind� yüks�k qiym�tl�ndiril�n m�mulat idi. 14. NÖÖTÇÜL�R m�h�ll�si - Q�sr küç�sind�n Rahibin evin� kimi olan �razini z�bt etm�kl�, neft sat�lan ma�azalarla s�ralanm��d�. �hali nefti haradan almaq laz�m oldu�unu bil�r�k, m�hz bu m�h�ll�y� üz tuturdu.

M�h�ll�l�rin d�q�q s�rh�dl�ri m�lum olmasa da, onlar�n t�qribi tutduqlar� �razini mü�yy�n etm�k mümkün olmu�dur. H�r bir m�h�l�nin tutdu�u �razinin sah�sind�n v� �halinin say�ndan as�l� olaraq, müxt�lif h�cm-m�kan tutumlu m�scidinin in�a edildiyi m�h�ll� m�rk�zi onun ictimai düyününü formala�d�rm��d�r. ��h�r �razisinin kiçikliyi m�h�ll� m�rk�zl�rinin d� h�cm-m�kan h�llin� siray�t etmi�dir. Bel� ki, bu m�rk�zl�r küç�l�rin k�si�m�si v� ya onlar�n geni�l�nm�si il� kurdoner ��killi m�h�ll� meydanlar�nda yaranm��d�r. Kiçik meydanlar ��h�rin tac damarlar� olan Böyük v� Kiçik Qala, Minar�, Qüll� küç�l�ri, dig�r dar-koridor küç�l�rl� �laq�l�nir. Dar, kiçik küç�l�r, öz növb�sind� bir t�r�fd�n böyük ticar�t küç�sin�, dig�r t�r�fd�n is� ba� küç�l�r� aç�lmaqla, Bak�n�n �ç�ri ��h�rinin ba� v� ikinci d�r�c�li hiss�l�rinin ��h�rsalma kompozisiyas�nda v�hd�tini yaratm��d�r. H�r m�h�ll�nin �sas�n vahid tikintisi olan m�scidl�r, XI-XIX �srl�r �rzind� in�a olunmaqla m�h�ll� m�rk�zl�rinin formala�mas�n�

Page 330: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

330

t�min etmi�dir. Bu m�scidl�rd�n Cin (XIV), X�d�r (1301), L�zgi (XIV), Molla �hm�d(XIV), Hac� Banu(XVI) kimi m�h�ll� m�scidl�ri öz kiçik h�cm-f�za tutumu, yast� dam örtüyü il� �ç�ri ��h�rin ya�ay�� tikilil�rind�n f�rql�nmir. M�h�mm�d (XI), B�yl�r m�scidi (XX) gümb�zli örtük konstruksiyalar� v� �aquli minar�l�ri il� diqq�ti c�lb edirl�r (1, s.70). Onlar ��h�rin siluetini formala�d�rmaqla, onun istiqam�tverici elementin� çevrilmi�dir. M�h�ll� m�scidl�rinin plan qurulu�u �sas�n ta�-tavanl�, birzall� ibad�t zal�ndan v� ona aparan vestibüld�n ibar�t olmu�dur. M�scidl�rin interyeri onlar�n eksteryerl�ri kimi sad� olub, mehrab v� divariçi taxçalar�n qurulmas� il� h�llini tapm��d�r.

M�h�ll�l�rin ayr�lmaz, vacib elementin� çevrilmi� ya�ay�� binalar� Bak�n�n iç ��h�rinin kiçik sah�sin�, t�bi�t-iqlim xüsusiyy�tl�rin� uy�un olan plan kompozisiyas� il� in�a olunmu�dur. Bir-birin� s�x yerl��mi� binalar n�tic�d� qapal� h�y�t qurulu�u yaratm��d�r. Ya��ll�qdan m�hrum h�y�tl�rd� nadir hallarda Ab�eron iqlimin� uy�un olan tut, �ncir, üzüm �kintil�rin� rast g�linirdi. Binalar�n ��h�rsalma sistemind� bel� yerl��m�si, fasadlar�n ç�xd��� dalan v� ��x�lmazlar� yarad�rd�. Kiçik evl�r �sas�n Ab�eronun yonulmam�� �h�ngda ��ndan, gil-mala il� in�a olunurdu. Düz daml� evl�r q�rla örtülürdü. T�bii relyefd� yerl���n ya�ay�� tikilil�ri, tutduqlar� pill�vari mövqel�ri, aç�q eyvanlar� il� ��h�r� bax�ml�, parlaq siluet b�x� edirdil�r. Xüsusil� d�nizd�n ��h�r� göz�l m�nz�r� aç�l�rd�.

Orta �srl�rd�n XIX �srin sonlar�na kimi formala�mas� davam ed�n m�h�ll� sistemi �ç�ri ��h�rin ��h�rsalma sistemini formala�d�rmaqla, onun müxt�lif formasiyalardak� inki�af m�rh�l�l�rini öz ��h�rsalma v� memarl���nda t�c�ssüm etdirmi�dir. Bak�n�n orta �sr �ç�ri ��h�rinin tarixi memarl�q simas�n�n qorunub saxlan�lmas�, b�rpas� v� istifad�si Az�rbaycan tarixinin dün�ni, bu günü v� sabah� dem�kdir.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. �liyeva R. �ç�ri ��h�rin ��h�rsalma tarixind�n. . �ç�ri ��h�rin qorunmas� v� inki�af� probleml�ri (m�qal�l�r toplusu). Bak�, 2004.

2. Qiyasi C. �ç�ri ��h�r �irvan�ahlar saray� v� Q�z qalas� il� birlikd�. �ç�ri ��h�rin qorunmas� v� inki�af� probleml�ri (m�qal�l�r toplusu). Bak�, 2004.

3. ^�������� .=, ���� <.=, ^������ @.`. ?�&���� ����"�"�% � ���"� �#�*�� �� �������� ���� ���&���}�"�. +��#, 1979.

4. �� #�����-������ �. ��� �� #�"�% �"*���$���% +��#. +��#-"����, 1998.

Rahiba Aliyeva

FORMATION OF SYSTEM MEHELLE IN THE INNER CITY IN THE XIX CENTURY.

SUMMARY

Keywords: structure, a city, street, Islam, the house

Inner city (Old City) – valuable monument of Azerbaijan urban planning. We can say that in the Inner City fully preserved ancient structure mehelle. Narrow and crooked streets designed for pedestrian traffic, set up a complicated plan structure, appropriate relief and the Muslim way of life. In connection with the placement mehelle on a hillside on a relief in the form of terraces, the city formed in stepped structure. Formation of mehelle began in the Middle Ages and it lasted until the end of the XIX century. Despite the existence of Islam in to residential areas fire temples, formation in an urban structure buildings extant and belonging to Islam (Synyk -Kala Ashur Mosque) and their distribution throughout the city ensured the formation of residential mehelle that are the core urban system Ichari Sheher and give

Page 331: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

331

it a distinctive architectural image. Mehelle each with its own small community nodes become an indispensable element of the city . In Baku Fortress formed 14 patronomic and professional mehelles.

������ �J��"�

���9���*���% * XIX *%+% #�#�%9� 9%�%''% * �>%�� �%�%�%.

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: � �#� #��, ���, #��*�, \����, ��

\���� ����� – *�""�� $��% "�� ����� �� ��'� �� ���&���}�"�. !}" ����� ', � � \���� ������ $�"� '~ ����"����' ����"%% � �#� #�� ������� (���� ��). ����� � ������ #��*�, ������ �""�� ��% $�>���"� ���}�"�%, ������ ��}"#~ $��"����"#~ � �#� #�#, � �� � �#~�#~ ���'��# � �#�#�'��"���# &���# }��"�. = ��%�� � �������"��� ������� "� ���"� ���� $ ���'��# � ���� �����, ��� &������ � #$�"�� #~ � �#� #�#. �������"�� ��� ��� ������� "�����' � ����"�� ���� � �����' � �"*� XIX �. w��� �% "� �#��� ���"�� � ������ � }��� ��� "� � �"�$��""������� �����, &�����"�� � ����� �� ��'"� � �#� #�� $� ���, �>��>�� � "�>�� �"�� � "�%����% � �����# (^�"��-����, ���� ' >#�) � ���$�� ��"�"�� �� $ ���� ���� ��� ���� &��$����� �������"�� }���� �������, � ��� %��%~ �% %��� ����� �� ��'"� ��� ��� \���� ������ � $����~ �� ���&���"�� ���� �� #�"�� &���. ��}�� �������, � ����� ������ &��� ��""��� #�����, $����� ���' � "�����"���� �����" ����. = +���"��� ���$� � &��������' 14 ������� $������"��'"� � $� �"������� ����� ���.

Page 332: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

332

AZ�RBAYCANDA XR�ST�AN ET�QADLI TÜRK AB�D�L�R�

�lihüseynli Sabir TA/IYEV269

Açar sözl�r: Qafqaz türkl�ri, xristian abid�l�ri, �rma�l� piri, Ke�ikçi da� m�b�di, Avey m�b�di, Göy�z�n m�b�di.

M�n, Az�rbaycan Respublikas�n�n ��mkir rayonunun �rma�l� k�ndind� kolxozçu ail�sind� anadan olmu�am v� h�min k�ndd� d� orta t�hsil alm��am. Sovet dövründ� ali t�hsil ald���mdan milli m�nsubiyy�timin türk olma��mdan inan�n ki, anlay���m bel� olmay�b. Onun da say�sind� ya�ad���m rayonun �razisind� olan 14 xristian etiadl� k�ndin ham�s�n�n erm�ni k�ndi oldu�unu e�itmi��m v� onlar�n ham�s�na h�min dövrd� kafir kimi baxm���q. Bir ��mkirli kimi 2011-ci il� q�d�r m�n d� el� bilirdim ki, rayonumuzda 14 erm�ni k�ndi var. 2011-ci ild� ��mkird� t�dqiqat aparark�n m�n� m�lum oldu ki, bu k�ndl�rin ham�s�nda ya�ayan soyda�lar�m�z xristian etiqadl� türkl�r imi�. S�n dem� erm�nil�r ruslar t�r�find�n 1828-1832-ci ill�r �rzind� �randan v� Türkiy�d�n bu �razil�r�, Qaraba��n da�l�q hiss�sin�, �r�van vilay�tin� v� G�nc� �traf�na köçürülmü�dür (C�f�rov, 2004, s. 164). H�mçinin bu ill�rd� �randan köçürül�n erm�nil�rin ham�n�n qar��s�nda utanmadan dedikl�ri sözl�rin d� ya�l� sakinl�r el aras�nda bir misal oldu�unu h�l� d� xat�rlay�rlar: “�ran çör�yini yem�kd�ns�, rus otunu otlamaq daha yax,�d�r”(Qlinka, 1995, s. 30). Onlarda bu inam� Rusiya imperiyas�n�n 1815-ci ild� �imali Az�rbaycanda Az�rbaycan albanlar�n�n Patriarxal Katalikoslu�unun, y�ni kils� metropoliti v�zif�sinin rus çar�n�n xüsusi f�rman� il� burax�lmas� olmu�du (�eromonax, 2005, s.167). 1828-ci il müqavil�sind�n 8 il sonra 1836-c� ild� mart ay�n�n 11-d� imperator I Nikolay Erm�ni kils�l�rinin 10 f�sil, 111 madd�d�n ibar�t olan “Nizamnam�”sini t�sdiq etmi�dir. H�min nizamnam�nin �sas�nda da Alban Katalikoslu�u olan G�nc�s�r patriarxl��� burax�lm��d�r. Onun �v�zin� is� Erm�ni Katalikoslu�u olan Eçmi�dzin Patriarxl���n�n n�zdind� Artsax-�u�a v� �amax� kimi iki eparxiya t��kil olunmas� üçün s�r�ncam vermi�dir (�eromonax, 2005, s.167). Bu prosesl�rd�n sonra Alban kils�l�rinin r�hb�ri erm�ni ke,i,l�ri il� �v�z olunmaqla Albaniyan�n xristian etiqadl� k�ndl�rinin ham�s�na erm�ni ke,i,l�ri t�yin olunub v� h�min ke,i,l�r is� erm�ni ad�t-�n�n�l�rini, d�fn m�rasiml�rini, milli münasib�t formalar�n� Xocal� soyq�r�m�ndan bet�rin olmaqla qorxu yolu il� m�cbur etm�kl� albanlar�n dan�,�q dill�rini bel� d�yi,�r�k onlar� “turkitz ,urdvaz”la,d�r�blar, y�ni türkd�n dönm� erm�ni kimi formala,d�r�blar (�lihüseynli, 2012, s. 4). Yen� t�dqiqatç�lar�n fikirl�rin� istinad ets�k onlar�n Az�rbay-can albanlar�n�n, gürcül�rin v� erm�nil�rin m�nb�l�rini real ��kild� ara�d�rd�qda fakt-lar göst�rir ki, Qafqazda eram�z�n �vv�ll�rind� v� ortalar�nda ancaq v� ancaq q�dim Türk, y�ni Az�rbaycan Albanlar�n�n v� Gürcül�rin kils�l�ri olmu�dur (�eromonax, 2005, s.131). �n dözülm�z hal is� 1909-1910-cu ill�rd� Rusiyan�n Müq�dd�s Sinodunun Eçmi�dzin sinoduna v� Yerevan�n erm�ni qriqoryan konsistoriyas�na tabelikl�rind� olan eparxiyalar�n köhn� arxiv s�n�dl�rini m�hv etm�y� r�smi ,�kild� icaz� verm�sidir (�eromonax, 2005, s.167). Bununla da Az�rbaycan �lihüseynli Sabir Ta��yev – AMEA Memarl�q v� �nc�s�n�t �nstitutunun böyük elmi i�çisi

Page 333: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

333

Albanlar�n�n kils�l�rind� saxlan�lan arxiv s�n�dl�ri m�qs�dyönlü ��kild�, dövl�tin xüsusi raz�l��� v� n�zar�ti il� m�hv edilib. Bununla da Az�rbaycan albanlar�n�n min ill�rl� olan tarixi iki qon�u dü�m�nin �li il� izl�rin� q�d�r silinm�y� çal���l�b. Onlardan erm�nil�r� laz�m olanlar� saxlan�laraq öz xeyirl�rin� erm�ni dilin� t�rcüm� olunub, qalanlar� is� yand�r�laraq kül� çevrilib. Bunlara gürcü t�dqiqatç�s�n�n t�biri il� des�k: “Bu m�qs�dl� onlar laz�mi hoqqalar ç�xar�blar: harda n� bacar�blar, onu da edibl�r, h�r cür izi itirm�y� çal�,�blar” (Çavçavadze, 1995, s.13). Zaza Aleksidze ad�nda dig�r bir gürcü t�dqiqatç�s�n�n “Qafqaz albanlar� dill�ndil�r” kitab�nda olan fikirl�r bizim mövqeyimizi tamamil� t�sdiq edir. Onun h�min kitab�ndan “Alban yaz�s� v� alban �d�bi abid�l�ri haqq�nda s�n�dl�r” s�rlövh�li yaz�s�n�n bir hiss�sini diqq�tiniz� çatd�r�r�q: ”XIX �srin 30-cu ill�rind�n itib yoxa ç�xm�� alban �d�bi abid�l�rinin axtar��� davam etdirilir. H�min müdd�t �rzind� d�f�l�rl� alban �lyazmas� olan m�tnl�rin, yaxud epiqrafik abid�l�rin a�kara ç�xar�lmas� haqq�nda (o cüml�d�n Gürcüstan �razisind� d�) sensasiyal� m�lumat yay�ld�. Lakin bu sensasiya vaxts�z yay�lm��di: m�tnl�r o zaman üçün yad formal� olan erm�ni, yaxud yunan �lifbas� il� yaz�lm��d�, yaxud kriptoqrarm idi. Alban yaz�s�n�n h�r hans� nümun�sini üz� ç�xarmaq ümidi art�q bo�a ç�xmaq üzr� ik�n, �. Abuiadze Eçmi�dzind�ki (indiki „Matenadaran“dak�) �lyazmalar aras�nda erm�ni dilinin qrammatikas� d�rsliyini a�kara ç�xartd�. Burada yunan, lat�n, gürcü, Suriya, kopt v� �r�b �lifbalar� il� yana�� alban �lifbas� da verilmi�di.

Alban �lifbas�n�n a�kara ç�xar�lmas� effekti o q�d�r güclü idi ki, elmi �d�biyyatda k��fin tarixi d� d�qiq qeyd edildi: 28 sentyabr 1937-ci il. H�min tarix „Qafqaz alban filologiyas�n�n v� Qafqaz alban dil,ünasl�{�n�n t�v�llüd günü“ say�l�r.”(Aleksidze, 2003, s.37). Mü�llif h�min yaz�da erm�ni aliminin d� fikrini çox göz�l vermi�dir: “Erm�ni alimi Hr. Acaryan Erm�nistan Elml�r Akademiyas�n�n „X�b�rl�r“ filial�nda �lya Abuladzenin k��fi il� �laq�dar a�a��dak� sözl�ri d�rc etmi�dir: ,,1937-ci il sentyabr�n 28-d� Eçmi�dzind�ki �lyazmalar aras�nda alban �lifbas�n� a�kara ç�xarm�� g�nc gürcü alimi Abuladze unudulmaz �öhr�t v� hörm�t qazand�“. Hr. Acaryan k��fin sonrak� v�ziyy�tini uzun müdd�t qaranl�qda qalm�� adam�n q�fl�t�n i���a ç�xmas� il� müqayis� etmi�dir”(Aleksidze, 2003, s.37).

B�li, m�nim h�mkarlar�m, bunlar 1909-1910-cu ill�rd� Rusiyan�n Müq�dd�s Sinodunun Eçmi�dzin sinoduna v� Yerevan�n erm�ni qriqoryan konsistoriyas�na tabelikl�rind� olan eparxiyalar�n köhn� arxiv s�n�dl�rini m�hv etm�y� r�smi ��kild� icaz� verm�sinin ac� n�tic�l�rinin minl�rd�n biridir. Erm�nil�rin üzd�niraq �m�ll�rinin ac� n�tic�sini özünüz görürsünüzmü?

2011-ci ild� ��mkir rayonunun memarl�q abid�l�rini t�dqiq ed�rk�n onun m�nb�l�rini ara�d�ran zaman bel� problemin qnisoloji kökl�rin� aparacaq c���r�n ucunu tapa bildim. Bu, N.V�lixanl�n�n 1974-cü ild� çapdan ç�xm�� “IX-XII �sr �r�b co�rafiya�ünas-s�yyahlar� Az�rbaycan haqq�nda” �s�ri idi (V�lixanl�, 1974). �s�rd� Ø�mkirl� baüëû ø�rhd� deyilir: “9. �l-Möt�v�kkiliyy� h�mçinin Øamkur. �l-B�lazuri, �ë-É�'ãóáè, Éàãóò â� áàøãàëàðûíûí ì�'ëóìàòëàðûíà ýþð�, «ã�äèì ø�h�ð» ñàéûëàí Øàìêóðó õ�ëèô� Îñìàíûí (644–656) äþâðöíä� Ñ�ëìàí èáí Ð�áè'� �ë-Á�hèëèíèí ãîøóíëàðû òóòìóøäó. Ñîíðàëàð ñèéàâóðäèë�ð áàñãûí åäèá áóðàíû äàüûòäûëàð. Â. Ô. Ìèíîðñêè Øèðâàí â� Ä�ðá�íäèí òàðèõèíè ò�äãèã åä�ðê�í éàçûð êè, Êîíñòàíòèí Áàãðàéàíàðîäíû òöðêë�ðèí (áèçàíñëûëàð ìàúàðëàðû áåë� àäëàíäûðûðäûëàð) ã�äèì àäûíûí

Page 334: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

334

Ñàáàðòà àñôàëà–«àü ñàáàðòà» îëäóüóíó ýþñò�ðèð. (Â. Ô. Ìèíîðñêè. Èñòîðèÿ Øèðâàíà, ñ�h. 214. Ïå÷åíãë�ðèí áàñãûíû í�òèÿú�ñèíä� ìàúàðëàðûí áèð hèññ�ñè ã�ðáä�, î áèðè hèññ�ñè èñ� Èðàí âèëàé�òë�ðèíä�í áèðèíä� ì�ñê�í ñàëäûëàð. Áó hàäèñ� VIII �ñðèí îðòàëàðûíäà áàø âåðìèøäèð. H�min macarlar (sonralar xristianlûüû q�bul edib erm�niëÿømiøl�r) erm�ni dilind� «Ñåâîðäèê» (qara oüullar – xalq etimiologiyasûäûð), �r�b äèëèíä� èñ� «Ñàâàðäíéà» â� éà «Ñèéàâóðäèéà» àäëàíàí õàëãäûð. �ñàñ éàøàéûø éåðè èíäèêè Òîâóç (Ý�íú� èë� Òèôëèñ àðàñûíäà) �ðàçèñèíä� èäè.”( V�lixanlû, 1974, s�h.48).

Sitatdan gors�nir ki, Nail� V�lixanl� V.F.Minorskinin 1963-cü ild� Moskvada çap olunmu� “�storiya �irvana i Derbenda” �s�rinin 214-cü s�hif�sind� olan qeyd v� ��rhl�r� istinad edib (Minorski, 1963, s. 214).

Gördüyümüz kimi V.F.Minorskinin sitat g�tirdiyi m�nb� is� K.Baqryanarodn�n�n 1949-cu ild� çap olunmu� “De administrando imperio” �s�ridir. H�min �s�rin 38-ci paraqraf� dem�k olar ki, c�mi bir s�hif�dir.

H�min �s�r rus dilin� Slavyan�ünasl�q �nstitutunun �m�kda�lar�- Q.Q.Litavrin v� A.P.Novoseltsev t�r�find�n t�rcüm� olunmu�dur. Bu bir s�hif�d� 22 d�f� “����”, “�����”, “������” kimi sözl�r i�l�ns� d� bir d�f� d� olsun “madyar”, “madyar�” kimi sözl�r i�l�nm�mi�dir. Bir s�hif�lik 38–ci f�sl� aid is� 28 b�ndd�n ibar�t dörd s�hif�lik qeyd v� ��rhl�r, y�ni kommentariyalar verilir. H�min kommentariyalarda is� 45 d�f� “���%��”, “���%���” kimi sözl�rd�n istifad� edirl�r (^�7�_ ���� \�, 1991, 38).

Burdan ayd�n görs�nir ki, az�rbaycanl�lar�n v� türkl�rin milli m�nafel�rin� uy�un heç bir mülahiz�d�n söhb�t getmir. Onlar ancaq v� ancaq özl�rinin t�msil etdikl�ri dövl�tin v� xalq�n siyasi qurulu�unun t�l�bl�rin� v� milli m�nafel�rin� uy�un h�r�k�t edibl�r!! Bel� olan t�qdird� onlara istinad�n sitat g�tirib t�dqiqat aparmaq düzgündürmü? �lb�tt� yox!!! Bu ��xs�n m�nim al�mimd� öz �limizl�, q�l�mimizl�, dü�ünc� v� t�f�kkür t�rzimizl� m�nsub oldu�umuz xalq� t�hqir etm�k, onun tarixini t�hrif etm�k, saxtala�d�r�b m�hv etm�kd�n ba�qa bir �ey deyildir! ��rhin 4-cü b�ndind�: “...� &������� �������� �������� "�������" (����� VIII �, �� �. ����),...” veril�n sitat�n sonunda heç bir m�nb� bel� yoxdur. Burda bel� veril�n ��rh Minorski t�r�find�n is� t�hrif olunaraq: “��ìèí ìàúàðëàð (ñîíðàëàð õðèñòèàíëûüû ã�áóë åäèá åðì�íèë�øìèøë�ð) åðì�íè äèëèíä� «Ñåâîðäèê» (ãàðà îüóëëàð – õàëã åòèìîëîýèéàñûäûð” kimi verilir.

Dem�li erm�nil�rin �li tarixi m�nb�l�ri saxtala�d�rmaqda h�mi�� h�r yer� uzan�ql� olub. O cüml�d�n h�min �ll�r Fransada Minorskiy� d� çat�b ki, o da bel� ��rh verib. Biz is� fil qula��nda yatm���q v� indi d� yat�r�q. H�mi�� i�-i�d�n keç�nd�n sonra yuxudan ay�l�r�q, onda is� gec olur. Heç olmazsa atalar�m�z�n “ziyanl���n yar�s�ndan qay�tmaq da qazancd�r” dediyi kimi ed�k. Bu �s�rin t�rcüm�sini bir mill�t, iki dövl�tin aliml�rinin köm�yi il� indi is� t��kil ed�k. Ona aid olan qeyd v� ��rhl�ri is� iki dövl�t bir mill�tin tarixçi, dilçi aliml�ri versinl�r!!!

K.Baqryanarodn�n�n rus dilin� t�rcüm� olunmu� “Ob upravlenii imperiyey” �s�rinin 38-ci f�slin� diqq�t yetirdikd� bir az da q�dim� getmi� oluruq. Bel� ki mü�llif qeyd edir ki, bacanaqlara m��lub olan türkl�r iki hiss�y� ayr�l�rlar. Bir hiss�si “sars�lmaz sabartalar” (sabartami-asfalami) adlan�lmaqla ��rqd�, dig�r hiss�si is� q�rb t�r�fd� m�skunla�m��lar. H�mçinin mü�llif qeyd edir ki, q�rbd� v� ,�rqd� m�skunla,m�, türkl�r aras�nda münt�z�m olaraq qar,�l�ql� iqtisadi v� ictimai �laq�l�r mövcud olmu,dur.

Page 335: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

335

X �srin sonunda Macar torpa��nda m�skunla�an türkl�r dörd t�r�fd�n xristian dövl�tl�ri il� �hat� olundu�undan yüz il sonra, y�ni XI �srd� xristianl��� q�bul etm�k m�cburiyy�tind� qal�rlar v� q�bul edirl�r. Lakin bu vaxt� onlar iki seçim qar��s�nda qal�rlar: xristianl���n katoliklik, yoxsa provoslavl�q etiqad�n� q�bul etsinl�r? Uzun sür�n mübahis�, mülahiz�, m�sl�h�t v� ara�d�rmalardan, �n n�hay�td� is� qan yadda��n�n t�siri say�sind� almanlar�n katolik dinini q�bul etm�k q�rar�na g�lirl�r. Sual oluna bil�r, niy� m�hz almanlar�n katolik dinini? �lb�tt� bunun özu ayr�ca bir t�dqiqat�n problemidir. Ancaq h�r ehtimala qar�� bu seçimin özünd� d� bir qanunauy�unluq var. Y�qin ki, bu iki xalq aras�nda ox�ar �lam�tl�r olan milli ad�t, �n�n�, xarakter, xüsusiyy�t, t�l�bkarl�q, prinsipiall�q, safl�q, sözü bütünlülük, mübarizlik, �yilm�zlik, s�daq�tlilik, nikbinlik v� sair v� ilaxir daha n� bilim n�l�r, n�l�r olmasayd� bel� seçim olmazd�.

Murad Adji özünün t�dqiqat üslubuna uy�un olaraq türk-alman �laq�l�rin� özün�-m�xsus ayd�nl�q g�tirir: “Atillan�n dövründ� Altaydan �n aral� m�saf�d� yerl���n �razini türkc� “uzaq”, y�ni “alman” adland�r�rd�lar. Buradan is� “Almaniya” toponimi, y�ni “Germaniya” formala�m��d�r. Ona gör� d� �ks�r “German n�sill�ri” göygözlü, almac�q sümükl�ri çox ç�x�q olan, enlisif�tli, irisif�tli, bir sözl� ayd�n görs�n�n q�pçaq görk�mli-dirl�r. Onlar Türk dilind� dan���rd�lar. Bunu onlar�n run� dilind� olan yaz�lar�, q�dim ad�tl�ri v� xalq yadda�� t�sdiq edir.Onlar uzaq Altaydan ç�xanlard�r!” (�}�, 2004, s.41)

M�qal�nin bu hiss�sini i�l�y�rk�n sonu m�nim üçün güzgü kimi ayd�n olsa da müasir qar���q dövrümüzd� b�zi m�qamlara ayd�nl�q g�tirm�k v� ictimai r�yi öyr�nm�k m�qs�di il� i�l�diyim institutun direktor müavini �ma� Hac�yevin d� bu probleml� ba�l� fikrini maraql�d�r: onun qohumlar�ndan biri II Dünya Müharib�sind� �sir dü�ür. Mühari-b�d�n sonra Almaniyada ya�ay�r. Ba�qa bir qohumu is� müharib�d�n sonrak� covet döv-ründ� jurnalist kimi t�sadüf�n Almaniyaya ged�rk�n onunla tan�� olur v� bir müdd�td�n sonra �sir dü�mü� qohumlar� Az�rbaycana g�lir. Söhb�t �snas�nda bildirir ki, biz �sirl�ri almanlar güll�l�y�nd� alt paltarlar�m�z� bel� soyundururdular. Cismani c�h�tc� y�hudil�rd�n f�rql�nm�diyimniz üçün biz �sirl�rd�n k�lmeyi ��had�ti soru�urdular. Kim onun iki k�lm�sini dey�n kimi onu �sirl�rd�n ay�r�b saxlay�r qalanlar� yerind�c� güll�l�yirdil�r. Yekun n�tic�d� is� alman q�z� il� evl�nm�y� d� icaz� veriridil�r. Bu özü göst�rir ki, almanlar�n özl�rind� bel� türkl�r� qar�� qan yadda�� formas�nda t�bii bir sa�lam münasib�t var. Sözsüz bunun özünün yuxar�da qeyd etdiyimiz kimi fundamental, �sasl� kökl�ri olmam�� deyildir. Odur ki, ist�s�k d�, ist�m�s�k d� M.Adjinin fikirl�rinin real h�qiq�t oldu�unu q�bul retm�k m�cburiyy�tind�yik.

�ndiki Macar torpa��ndak� q�dim türkl�r almanlar�n katolik dinini q�bul etdikd�n sonra çox ehtimal ki, onlar�n diplomatik �laq�l�rinin t�siri say�sind� m�rk�zi Tovuz olmaqla Kür çay�n�n sa� sahilind� G�nc�-Tiflis aras�nda ya�ayan türkl�r d� yerli xristian etiqadl� albanlar�n say�sind� alman xristianl��� olan katolikliyi q�bul edibl�r. Türkl�r bacanaqlara (peçenekl�r�) m��lub olduqdan sonra ancaq v� ancaq �lçatmaz, ünyetm�z -Nüzg�r, Çardaxl� Ç�nlibel, Barum�en, Barsum�en, �rma�l�, Yan�xl�, �sirlik, Avey, Göy�z�n, Ke�ikçi v� s. kimi da�lar�n zirv�l�rind� m�sk�n sala bil�rdil�r. H�min �razil�rd� avropa üslubuna yax�n i��qland�rma sisteml�ri il� z�ngin olan q�dim avropa memarl�q incil�rini özünd� c�ml��dir�n xristian etiqadl� m�b�dl�rini tikibl�r. Ölül�rini is� h�min �razil�rd�ki q�dim q�biristanl�qlarda üstü sal da�l� q�birl�rd� d�fn edibil�r. Maraql� oras�d�r ki, üstü sal da�lardan ibar�t q�birl�r Macar�standa v� Ba�kordostanda da

Page 336: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

336

var. Hans� ki, h�min q�birl�r Ba�kord�standa indi d� müq�dd�s yerl�r kimi qorunur. Unutmayaq ki, tarixi reall���n bir aksiomu var: - Tarix susanda memarl�q abid�l�ri, arxeoloji abid�l�r v� q�biristanl�qlar dan�,�r. Ancaq bizl�r b�z�n onlar�n n�inki dan�����n�, h�tta haraylar�n� bel� e�itmirik. Fikir verin, Macar�stranda olan türkl�r XI �sr� q�d�r art�q xristianl��� q�bul etmi�dil�r v� imperatorun dediyin� gör� onlar�n h�min dövrd� Qafqazdak� türkl�rl� iqtisadi �laq�l�ri var idi. Odur ki, ��mkir, G�d�b�y, Tovuz, A�stafa, Qazax rayonlar�n�n da�lar�ndak� xristian etiqadl� m�b�dl�r, ancaq v� ancaq q�dim türkl�r�, sars�lmaz sabartalara m�xsusdur. Onlarin s�ras�nda Ke�ikçi, Avey, Göy�z�n da�lar�ndak� v� �rma�l�, Nüzg�r, Da� C�yir, Barum�en, Barsum�en, Nüzg�r, Çardaxl�, Yan�xl� v� s. k�ndl�rd�ki m�b�d v� monastrlar da daxildir. Bunu bird�f�lik isbats�z q�bul edil�n aksiom kimi bilm�k n�inki aliml�rimizin, h�tta h�r bir qafqazl�n�n v� b���r övlad�n�n müq�dd�s borcu olmal�d�r.

Nankor erm�nil�r is� 1984-cü ild� Erm�nistan elml�r Akademiyas�n�n x�tti il� burax-d�qlar� “!������'"�� $��% "��� ����"������ ���"�� ������� IX—XIII ����” kitab�nda IX-XIII �srd� Az�rbaycan�n �razisind� q�birüstü abid�l�rd� v� dig�r sah�l�rd� formala�an xaç ��killi abid�l�rin ham�s�n� utanmadan, ç�kinm�d�n özl�rininki kimi ustal�qla t�qdim edirl�r (w ��. ^^@, \"� � # �������� � � "������, 1984).

Fikrimin do�rulu�unu t�sdiq etm�k üçün diqq�tiniz� Amerika Birl��mi� �tatlar�n�n v�t�nda��, hüquq elml�ri doktoru S�myuel A.Uimzin (S�myuel, 2004) �s�rind�ki mövqeyini çatd�rmaq ist�yir�m. Mü�llif kitab�nda erm�nil�rin b���r tarixind�ki bel� mövqel�rin� el� göz�l ��rh verir ki, onu t�qdim etm�y� ehtiyac duyulmur. Sanki r�hm�tlik biziml� bu m�s�l� il� ba�l� dialoqdad�r:- “M�n n� az�rbaycanl� deyil�m, n� gürcü, n� d� türk. M�n amerikanam. M�n ilk �otland �cdad� 1686-c� ild� Amerikaya g�lmi� �otland-amerikanam. M�n c�nubluyam, ömrüm boyu Baptist olmu�am v� Amerikaya vergi öd�yir�m. Bu kitab� Va�inqton, Roma, Paris, London, Moskva v� �stanbul ��h�rl�rind� apard���m ard�c�l elmi-t�dqiqat i�l�rimin i���� alt�nda q�l�m� alm��am. Erm�nistanda t�dqiqat aparmaq da köm�k ed� bil�rdi, lakin onlar�n arxivl�ri ictimaiyy�tin üzün� ba�lanm��d�r. Türkiy�nin Istanbul ��h�rind�ki arxivl�r daha çox aç�qd�r v� m�n orada xeyli çal��m��am. M�s�l�nin ac� gülü� do�uran c�h�ti buras�ndad�r ki, Erm�nistan�n paytaxt� Yerevandak� v� Bostondak� Erm�ni �nqilabi Federasiyas� öz m�nb�l�rinin qap�lar�n� h�l� d� t�dqiqatç�lar�n v� ictimaiyy�tin üzün� ba�l� saxlay�rlar. Onlar n�yi gizl�dirl�r? N� üçün Erm�nistan özünün Erm�ni �nqilabi Federasiyas�n�n idar�sini Birl��mi� �tatlarda saxlay�r? V�r�ql�y�c�yiniz s�hif�l�r özünü Erm�nistan Respublikas� adland�ran ölk�nin �sas tarixçisinin q�l�min� �saslan�r. Tarixçinin öz sözl�ri v� onun sadalad�{� m�nb�l�r heç bir ,übh� yeri qoymadan sübut edir ki, onun sevdiyi Erm�nistan saxta v� t�cavüzkar bir ölk�dir!” (S�myuel, 2004, s.20).

Amerikal� hörm�tli t�dqiqatç� alim S�myuel A.Uimzin “Erm�nistan saxta v� t�cavüzkar bir ölk�dir!” fikirl�rini biz d� tarixi faktlarla sübut etm�k ist�yirik. Kür çay�n�n sa� sahilin� iddiaç� olan erm�nil�rin orda heç bir v�t�ni olmad���n� tarixi d�lill�rl� sübut ed�k. Birinci fakt: 2011-ci ild� ��mkir rayonunda t�dqiqat aparark�n çal��d�q ki, erm�ni k�ndi kimi tan�d���m�z k�ndl�rin ham�s�nda �n q�dim erm�ni q�brini mü�yy�n ed�k: “Biz bu k�ndl�rin q�biristanl�qlar�nda olark�n erm�ni üslubunda d�fn olunmu� q�birl�rin d�fn tarixl�rini mü�yy�n etm�kl� müqayis�li ��kild� �n q�diml�rini

Page 337: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

337

mü�yy�n etm�y� çal���rd�q. H�r k�nd üzr� erm�ni üslublu d�fn olunmu� �n q�dim q�birl�rin tarixi a�a��dak� kimi oldu:

1. Atab�yd�------------------------------1947-ci il; 2. A�a�� Çayk�ndd�(Barum)----------1922-ci il; 3. Barsum,end�-------------------------1851-ci il; 4. Da� C�yird�--------------------------1921-ci il; 5. Kamandarda--------------------------1936-c� il; 6. �l�sg�rlid�(Bada)-------------------1868-ci il; 7. Yeni göyç�d�-------------------------1932-ci il; 8. Yuxar� Çayk�ndd�(Barsum)-------1922-ci il.

Ara�d�rmalardan görünür ki, �n q�dim erm�ni üslublu d�fn olunmu� q�bir Barsum�en k�ndind� 1851-ci il� t�sadüf edir. Bu is� imperator I Nikolay�n 11 mart 1836-c� ild� imzalad��� Erm�ni kils�sinin üzd�niraq “Nizamnam�”sinin imzalanma tarixini o yana keçmir” (�lihüseynli, 2012, s. 13-14).

�kinci fakt: H�r birimiz� yax�� m�lumdur ki, tarix susanda tarixi abid�l�r, memarl�q abid�l�ri v� arxeoloji abid�l�r dan���r. Onlar real h�qiq�tl�ri üz� ç�xarma�a, obyektiv fikir söyl�m�y� imkan verir. Bu fikrimizi ��mkir rayonundak� k�ndl�rind� erm�nil�r t�r�find�n q�dim m�b�d v� q�biristanl�qlardak� q�dim xaç ��kill�rin� v� abid�l�r� v�h�ic�sin� münasib�t bax�mlndan diqq�tiniz� çatd�raq. �vv�lc� A�a�� Çayk�nd (Barum) v� Yuxar� Göyç� (Barsum) k�ndl�rind� erm�nil�r t�r�find�n v�h�ic�sin� da��d�lm�� q�biristanl�qlar�n ��klin� diqq�t yetir�k. Bu m�qs�dl� a�a��da h�r iki k�ndin q�biristanl�qlar�ndan ç�kdiyimiz ��kill�ri diqq�tiniz� çatd�r�r�q. Erm�nil�r h�r iki k�ndin �razisind� olan q�dim türk q�biristanl�qlar�n� v�h�ilikl� da��d�blar. �g�r h�min q�biristanl�qlar erm�nil�rin olard�sa heç onlar� da��d�b onlar yol ç�k�rdil�rmi? �lb�tt� yox!! B�s onlar h�min q�biristanl�qlar� niy� da��d�blar? Ona gör� ki, h�min q�birl�r erm�nil�rin deyil, q�dim xristian etiqadl� türkl�rindir.

$�kil 1. Barum(A!a#� Çayk�nd) k�ndind� erm�nil�r t�r�find�n a!a#�

hiss�si da#�d�laraq bula#a yol ç�kil�n q�dim q�biristanl�q

Page 338: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

338

$�kil 2. Barum(A!a#� Çayk�nd) k�ndind�ki q�dim q�biristanl�#�n bula#a

ged�n yol üçün da#�d�lm�! hiss�si

$�kil 3. Barum(A!a#� Çayk�nd) k�ndind�ki q�dim türk q�biristanl�#�n�n !imal-q�rb

t�r�find�ki bula#�n qar!�s�nda q�dim türkl�r� m�xsus xaç !�killi da!lardan düz�ldilmi! nov

Page 339: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

339

Bu gördüyünüz bula��n qar��s�ndak� novun da�lar�n�n üstünd�ki xaça bax�b özünüz n�tic� ç�xar�n. Odur ki, onun birinin ��klini ayr�ca diqq�tiniz� çatd�r�ram.

$�kil 4. Barum(A!a#� Çayk�nd) k�ndind�ki q�dim türk q�biristanl�#�n�n !imal-q�rb t�r�find�ki bula#�n qar!�s�ndak� novda olan üstü q�dim türkl�r� m�xsus xaç

!�killi da!lar�ndan biri

Bu ��kil is� indiki Yuxar� Göyç�, �vv�ll�r is� Barsum adlanan k�ndin q�dim q�biristanl���d�r. Fikir verirsinizs� onlar�n a�a��s�ndan yol aç�l�b.

$�kil 5. Yuxar� Göyç�(Barsum) k�ndind�ki q�dim q�biristanlq

Page 340: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

340

$�kil 6. Yuxar� Göyç�(Barsum) k�ndind�ki q�dim q�biristanlq v�h!ic�sin�

da#�d�laraq �raziy� yol aç�lm�!d�r ��kill�rd�n ayd�n görs�nir ki, q�dim q�biristanl�qlar nec� v�h�ic�sin� da��d�laraq

yol ç�kilib. B�li h�min yollardan birincisi bula�a, dig�ri is� �raziy� gedir. �n d�h��tli s�hn�ni is� bulaq ba��na aparan yolda görürük. D�h��tli oras�d�r ki, da��d�lm�� q�bir da�lar�ndan bula��n novunu düz�ldibl�r. ��kill�r� bax�b özünüz deyin: bu hans� insanl�q normalar�na uy�un g�lir? �lb�tt� ancaq v� ancaq var-varlar, qans�z v� amans�z dü�m�nl�r bunu ed� bil�rl�r. B�s erm�nil�r kimi özl�rin� dü�m�n bilirl�r? �lb�tt� türkl�ri. Dem�li bu q�birl�r türkl�rindir ki, onlar bu q�biristanl�qla bel� r�ftar edibl�r.

�ndi is� ba�qa k�ndl�rd�ki q�biristanl�qlardak� q�dim xaç ��kill�rin� diqq�t yetir�k.

$�kil 7. Ç�nlibel (Çardaxl�) k�ndind�ki q�dim q�biristanl�qdak� q�birüstü abid�d�

q�dim türkl�r� m�xsus xaç !�kili

Page 341: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

341

$�kil 8. Ç�nlibel (Çardaxl�) k�ndind�ki q�dim q�biristanl�qdak� q�birüstü abid�d�

q�dim türkl�r� m�xsus �n q�dim xaç !�kili

$�kil 9. S.Ta#�yevin �rma!l� k�ndind�ki Xaç�n düzü deyil�n q�biristanl�qda a!kar

etdiyi q�dim türkl�r� m�xsus xaç !�killi q�birüstü abid�

Page 342: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

342

$�kil 10. Kamandar k�ndind�ki q�dim q�biristanl�qda q�dim türkl�r� m�xsus xaç

!�killi ba! da!lar�ndan biri

$�kil 11. $�mkir rayonu Barum!en k�ndind�ki birinci �n q�dim m�b�d

Page 343: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

343

$�kil 12. $�mkir rayonu Barum!en k�ndind�ki birinci �n q�dim m�b�din ön t�r�f

divar�n�n yuxar� hiss�sind� q�dim türkl�r� m�xsus xaç !�kli

Bula��n novundak�, Ç�nlibel (Çardaxl�), �rma�l�, Kamandar q�biristanl�qlar�ndak� q�birüstü abid�l�rin üstünd�ki xaçlara fikir verin- bunlar erm�ni xaçlar�d�rm�? �lb�tt� yox! Bu xaç ��kill�ri Macar�stan arxeoloqlar� t�r�find�n tap�lm�� v� Mannesqrafa v� Frauenqrafa m�xsus taclardak� xaçlarla eyni deyilmi?

$�kil 13. Macar�stan Respublikas�n�n arxeoloqlar� t�r�find�n tap�lm�!

Mannesqraf�n üz�rind� q�dim türkl�r� m�xsus xaçlar olan tac�(Fodor, 2006, s.152).

Page 344: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

344

$�kil 14. Macar�stan Respublikas�n�n arxeoloqlar� t�r�find�n tap�lm�!

Frauenqraf�n üz�rind� q�dim türkl�r� m�xsus xaçlar olan tac� (Fodor, 2006, s.152).

�lb�tt� eynidir!! Bu is� yuxar�da verdiyimiz ��rhl�r� �sas�n Macar�standak� türkl�rl� diplomatik �laq�l�rin say�sind� X �srd�n sonra Az�rbaycan albanlar�na g�lib çata bil�rdi.

�ziz oxucum bel� misallar� sonsuz sayda ç�km�k olar. Sad�c� olaraq m�qal�nin m�tni buna imkan vermir.

��mkird� t�dqiqat aparark�n �rma�l� k�ndinin a�saqqallar� il� görü��rk�n k�nd a�saqqal� M�sim Haxverdi o�lu bildirmi�di ki, �rma�l� piri erm�nil�rin n�zar�tind� olark�n pir� n�zar�t ed�n erm�ni ke�i�i özü etiraf edirdi ki, bu �rma�l� monastr� biz erm�nil�rin yox, �slind� xristian etiqadl� türkl�rindir. Onun tarixi is� Eçmi�dzind�dir. Bu informasiya h�mi�� xatirimd� oldu�undan �rma�l� piri bar�d� erm�ni m�nb�l�rind� materiallar axtarma�a c�hd ets�m d� tapa bilmirdim. 2010-cu ild� çapdan ç�xm�� “�r�van xanl���” kitab�n�n m�nb�l�rini araçd�rark�n diqq�timi �n sonuncu kitab - Simeon �r�vanl�n�n “Cambr. Müq�dd�s Üçmü�dzin kils�sinin v� �traf monastrlar�n toplusunun müf�ss�l aynas� v� xatir� kitab�” oldu (%��"� ��, 1873). H�min kitab erm�ni dilind�n rus dilin� t�rcüm� olunaraq 1958-ci ild� Moskvada çap olunmu�du. Onu �ld� etm�kd� m�n� öz h�mkarl�q köm�yini �sirg�m�y�n �rad� M�mm�dovaya minn�tdaram. Kitab�n ksero sur�tini �rad� xan�mdan al�b m�n d� sur�tini ç�xartd�rd�m v� diqq�tl� ara�d�rma�a ba�lad�m. N�hay�t 187-ci s�hif�d� �rma�l�ya uy�un “Kira�lu”, Ke�i�k�nd - �sl ad� is� Ayd�n D�rvi� olan, Q�rxbulaq (indiki ad� is� Qo�abulaq) adl� k�ndl�r bar�d� qism�n d� olsa erm�ni üslubunda qeyri s�hih d� olsa m�lumatlar ala bildim. H�min m�nb�d� ona sahib kimi ç�x�� ed�n erm�ni ke�i�i özü öz dili il� saxta yalanlar�n�n üstünü aç�r. Bel� ki, mü�llif yax�� ki, h�min k�ndl�rin kimd�n v� hans� yolla al�nma��n� göst�rir. Kira�lu haqq�nda yaz�r: «��� ' ��"�� �#��� � � ���� $���"����'" $��"����}��� ��. ?��� �#. \� �#$�� �� ���� _���� # ��� – @#� ��� �� 1060 ���"� � ��� � ���� ��. ?��� �#, … {� �� � �"� �� ����� .`}#���*� "���� �#�#�'��"�" ���#� $���%��%� ��. ?��� �# ���, ���%, � �#�'� � ���� $��"����}� ��#….{� �� …��� �#���'��"�"� ���#�� � {��"���&��, ��"�% �����"��� <��"�, �$������ # ��. ?��� �� �#�'� ���� ����>�#, ���% � �#��� �#��#~ ���� �� ���…. » (�����"*�, 1873, �. 187-188).

Page 345: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

345

Bu is� onu göst�rir ki, onlar�n özl�rinin dediyin� gör� erm�ni katalikosu Kira�lunu alana kimi h�min k�ndin sahibl�ri var idi. H�tta h�min sahibl�rd�n birinin d� �r�vanl� Hüseyn�li xan�n oldu�u d�f�l�rl� v� yekin n�tic�d� A�tarak k�ndi il� ba�l� materialda da vur�ulan�r (�����"*�, 1873, �. 199-200). Bel� olan halda siz bunlar�n h�yas�zl�qlar�n�n d�r�-c�sin� bax�n ki, pul verib ald�qlar� k�ndi özl�rinin ata-baba yurdu kimi t�bli� edirl�r. Bu özü görs�dir ki, torpa��n sahibi oldu�u bir halda onlar sonradan g�lib, kuku�kalar kimi torpaq sahibl�rini yurd-yuvalar�ndan ç�xarma�a, ustal�qla did�rgin salma�a çal���rlar.

M�n bir ziyal� kimi bablar�m�zdan biz� miras qalm�� bir �ey� inan�ram: �tl� d�rna��n aras�na gir�n gec-tez iyl�nmi� ç�xacaq!! Çox ehtimal ki, ruslar il� az�rbaycanl� türkl�rin aras�na gir�n erm�nil�r d� tarixi reall�qlar�n s�rt üzünü gör�c�kl�r, özl�rinin tarixi c�zalar�n� bir daha alacaqlar.

2012-ci ild� Macar�standa Türk xalqlar�n�n IV beyn�lxalq Kurultay�nda 22 Türk Dövl�tinin bayra��n�n birg� dal�aland���n� gördükd� Ümummilli liderimiz H.�liyevin: “M�n h�mi�� f�xr etmi��m, bu gün d� f�xr edir�m ki, m�n Az�rbaycanl�yam!” v� “Biz, iki dövl�t, bir mill�tik” fikir��ri q�lbimd� s�sl�ndi v� h�min fikirl�rd�n ruhlanaraq dill�ndim: M�nim hörm�tli ümummilli liderim bu gün is� biz iki yox, 22 dövl�t, bir mill�tik! Odur ki, burada özümd�n as�l� olmayaraq alim h�mkar�m Elm�ddin �lib�yzad�nin sözl�rinini d� xat�rlad�m: - “M�n �umer köklü, Az//As �sasl�, �skit soylu, Sak l�yaq�tli, Hun �z�m�tli, O�uz n�silli, Türk �silli türk�m! Bununla da f�xr edir�m. Mill�tim türk, dilim türk dili, v�t�nim Az�rbaycand�r...”(�ükürova, 2006, s. 3 ).

Bütün bu probleml�rin h�ll�rinin vacib ��rtl�rind�n biri d�, xristianlar�n özl�rinin q�dim m�nb�l�rin� istinad etm�kd�n ibar�tdir. H�min müq�dd�s m�nb�l�rd�n biri d� K.Baqryanarodn�n�n “De administrando imperio” �s�ridir (Porphyrogenitus, 1985). Odur ki, K.Baqryanarodn�n�n “De administrando imperio” �s�rinin yunan dilind�n bir ba,a, heç bir t�rcüm�nin t�siri alt�na dü,m�d�n Az�rbaycan v� Türk aliml�rinin köm�yi il� ana dilimiz� t�rcüm�si günün vacib v� h�llini gözl�y�n z�ruri probleml�rind�n biridir. Bu problemi h�ll etm�k üçün 22 Türk dövl�tinin aliml�ri bu müq�dd�s m�qs�d u{runda birl�,m�li v� bu ,�r�fli v�zif�ni layiqinc� yerin� yetirm�lidirl�r!!

M�nim �ziz v� hörm�tli türk qarda�lar�m! Biz ziyal�lar h�r birimiz öz dövl�timizd� beyn�lmil�l ruhlu dövl�t müst�qilliyimizin sars�lmazl���n�n, dönm�zliyinin, �b�diliyinin ke�iyind� ay�q, say�q dayanmal�y�q ki, b���r tarixind� türkün yerini bu qalmaqall� dünyada ya�ada bil�k! Bu yolda sizin h�r biriniz� u�urlar dil�yir�m.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. ����, 9., (2004), ���$�, ~���, =�����% ^ �$. ��� «\��� ��'� � ^�», !����.

2. Aleksidze, Z., (2003), Qafqaz albanlar� dill�ndil�r, “Artanuçi” n��riyyat�, Tbilisi. 3. ^�7�_ ���� \�, K., (1991), �& #$�����"�� ��$�����, “w�#��”, !����. 4. Porphyrogenitus, G., (1985), De administrando imperio, Second Impression. 5. C�f�rov, �., (2004), Az�rbaycan�n ilk sakinl�ri, “Elm” n��riyyat�, Bak�. 6. Çavçavadze, �., (1995), Erm�ni aliml�ri v� f�ryad ed�n da�lar, “Az�rbaycan” n��riyyat�, Bak�. 7. >��� ��"�J�, <., (1948), ?����"�� �"�� ��� `����-_����}� (���� $ �� ��� ���#�� �� _�#���),

\��� ��'� � w _^^@, �&�����. 8. %��"� ��, #., (1958), `}��&� $��% "�% �"��� ���*�� � �&�"�� ���� &� % ��'� � ��% � $��� ��

<�������"� � ���� "�� �"�� ����, \��� ��'� � =� �"� �� ��� #��, !����.

Page 346: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

346

9. �lihüseynli, S., (2012), Türkd�n dönm� erm�nil�r (Az�rbaycan, türk, rus, ingilis, erm�ni dill�rind�), “Elm v� t�hsil” n��riyyat�, Bak�.

10. �lihüseynli, S., (2012), T�bi�tin v� c�miyy�tin b�lalar� (Az�rbaycan, türk,rus, ingilis, erm�ni dill�rind�)., “Elm v� t�hsil” n��riyyat�, Bak�.

11. �lihüseynli, S., (2012), Sa�almaz yaralar�n yegan� m�lh�mi, “Yeni x�b�r” q�zeti, 22 dekabr, s�h. 15, Bak�. 12. �lihüseynli, S., (2013), Sa�almaz yaralar�n yegan� m�lh�mi, “Yeni x�b�r” q�zeti, 12 yanvar, s�h. 15, Bak�. 13. ������ ��, A., (2005), \� ��% ���� ��"� �� � ��������� �&�"��, «w#���"», +��#. 14. Qaraca, B., (2011), Macar rapsodiyas�, “Az�rbaycan” q�zeti, 13 noyabr, s�h. 2, Bak�. 15. Qlinka, S., Erm�nil�rin Az�rbaycana köçürülm�si, “Az�rbaycan” n��riyyat�, Bak�. 16. 9� �����, *., (1963), \� ��% �����"� � `��&�" �, \��� ��'� � =� �"� �� ��� #��, Moskva. 17. w ��. ^^@, \"� � # �������� � � "������, (1984), !������'"�� $��% "��� ����"������

���"�� ������� IX—XIII ����, �����". 18. S�muel, A., (2004), Erm�nistan-terrorçu “xristian” ölk�nin gizlinl�ri.(�ngilis dilind�n t�rcüm� ed�ni

Z.A�ayev), Az�rbaycan-Türkiy� N��riyyat-Poliqrafiya �irk�ti, Bak�. 19. �ükürova, G., (2006), Alim-v�t�nda� Elm�ddin �lib�yzad�, “Adilo�lu” n��riyyat�, Bak�. 20. V�lixanl�, V., (1974), IX-XII �sr �r�b co�rafiya�ünas-s�yyahlar� Az�rbaycan haqq�nda, “Elm” n��riyyat�, Bak�. 21. Fodor, �., (2006), Folia archaeologia LII, Magyar Nemzeti Muzeum, Budapest.

Alihuseynly Sabir Tag�yev

TURKISH MONUMENTS WITH CHRISTIAN FAITH IN AZERBAIJAN

SUMMARY

Key words : Caucasian Turks, Christian monuments, Irmashl� sacred place, Keshikchy mountain temple, Avey temple, Goyazan temple.

For the first time in history of Azerbaijan,SabirTagiyev directly prove now known as the Armenian churches and cemeteries ancient Christian temples and ancient Christian cemeteries is the property of the Turks with the help of rare historical sources.The author sharply insists for the first time,K.Baqryanarod’s work “De administrandoimperio”s translation into our mother tongue from Greek,without any falling under influence with the help of Azeri and Turkish scholars,is one of the important and necessary problems.

�J�7���� J� #���� ��7��"

�=�+#+�% $�9?���+� ���#����#+�<� *%���#$�*%���? * �@%�^�)���%

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: ���������� ~���, ���� ��"���� $��% "���, $�� \���>��, ��"�� ���� ��>����, ���� ���, _��%�%"���� ����.

=$����� � ����&���}�"��� �� ������� "�#�� $# �� �����"�% � "�#�"�� &� ������ �� �������� �� �"��� �� � �������� $��"����}"� ' � ����"�� ~���� ���� ��"���� ����� � ����&��, � ��� $� $��$�"����� ��� ���%"���� *����� � ����&���. � � ��� �� , � "�$����� ��""�� $����� � �������� %���� "� ����&���}�"���� %��� $�������"�% �.+���%"���"� “De administrando imperio” %��%� �% ��}"� � }���~��� ���� ��>�"�% $�&����.

Page 347: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

347

XIX-XX �SR�N �VV�LL�R�ND� �R�VAN ��H�R�ND� RAB�T� VAS�T�L�R�N�N YARADILMASI TAR�X�ND�N

Sevinc MUSTAFAYEVA270

Açar sözl�r: �r�van, telefon, teleqraf, poçt, ��h�r Ölk�nin iqtisadi inki�af�nda, o cüml�d�n daxili v� xarici �laq�l�rinin qurulmas�nda

rabit� vasit�l�rinin �h�miyy�tini ba�a dü��n çar höküm�ti �imali Az�rbaycan�n i��al�n-dan sonra bu diyar�n idar� edilm�sind�ki ç�tinlikl�ri n�z�r� alaraq, ilk növb�d� rabit� i�inin nizama sal�nmas� sah�sind� mü�yy�n t�dbirl�rin h�yata keçirilm�sin� çal��sa da, XIX yüzilliyin ortalar�na q�d�r bu istiqam�td� dem�k olar ki, n�z�r� çarpacaq d�yi�iklik-l�r ba� verm�di.

���al�n ilk dövrl�rind� oldu�u kimi, sonralar da, daha do�rusu, XIX �srin 60-c� ill�rin� q�d�r �imali Az�rbaycan�n dig�r bölg�l�rind� oldu�u kimi, �r�vanda da rabit�nin ilk növü olan poçt rabit�si ��b�k�sinin yarad�lmas� il� �laq�dar heç bir ciddi i� görülm�-diyind�n, bu sah� çox l�ng inki�af edirdi. Bu, bir t�r�fd�n, çarizmin müst�ml�k�çilik siyas�-tinin t�zahürü kimi, ucqarlar�n inki�af�n�n �üurlu sur�td� l�ngidilm�si il� izah olunursa (heç d� t�sadüfi deyildi ki, rabit� üçün ayr�lan v�sait Daxili ��l�r Nazirliyinin n�zar�ti v� s�r�ncam�nda idi) [1], dig�r t�r�fd�n poçt �laq�l�rinin h�yata keçirilm�si üçün ba�l�ca ��rt olan yollar�n b�rbad v�ziyy�td� olmas� il� ba�l� idi. Bu yollar�n çoxu adi k�ndaras� yollar olmaqla, b�z�n çox dar, çala-çuxur v� da�-k�s�kli olurdu.

H�min yollarda h�yata keçiril�n poçt da��malar� t�k�rli n�qliyyat vasit�l�ri olmad���ndan, yaln�z yük heyvanlar� vasit�sil� h�yata keçirilirdi. Bu m�qs�dl� d�v�, at v� öküzl�rd�n istifad� edilirdi. O dövrd� �r�vandan ba�layan v� oradan keç�n �sas poçt yollar� a�a��dak�lar idi:

a) �r�van v� Eçmi�dzind�n keç�r�k Gümrünü Naxç�van v� Ordubadla birl��dir�n �sas (böyük) poçt yolu; b) �r�van-Zod-Qaraba� poçt yolu; c) �r�van-Ba� Abaran-C�lalo�lu poçt yolu; d) �r�van-Eçmi�dzin-Qars poçt yolu [2].

Qeyd olundu�u kimi, XIX �srin 60-c� ill�rin� q�d�r poçt rabit�sinin inki�af�nda el� d� n�z�r� çarpacaq d�yi�iklikl�r ba� verm�diyind�n, 40-50-ci ill�rd� d� �sas rabit� vasit�si kimi heyvanlardan (xüsus�n d�, yükda��malarda) istifad� edilirdi. Lakin bu da��-malar�n d�y�ri xeyli yüks�k oldu�undan Rusiyadan (m�s., Tambov vilay�tind�n) g�tiril�n tax�l�n d�y�ri il� dem�k olar ki, eyni idi [3]. V�ziyy�tin bel� olmas� yollar�n b�rbadl���, relyefin mür�kk�bliyi, poçt rabit�si vasit�l�rinin azl��� il� ba�l� idi v� bu, �r�van�n dig�r �razil�rl� �laq�sini ç�tinl��dirir v� yükda��malar�n s�viyy�sin� m�nfi t�sir göst�rirdi.

Sözüged�n dövrd� poçt rabit�si çox z�if oldu�undan �r�vanda yaln�z bir poçt stansiyas� f�aliyy�t göst�rirdi ki, orada da poçt xidm�tl�rini h�yata keçir�n 16 at saxla-n�l�rd�. 1865-�i ilin m�lumat�na �sas�n �r�van ��h�rind� yen� d� yaln�z bir poçt stansiyas� qeyd� al�nsa da, bu dövrd� xidm�t atlar�n�n say� art�r�laraq, 21-� çatd�r�lm��d [4].

Qeyd olunmal�d�r ki, ��h�rd� bir poçt stansiyas�n�n olmas�na baxmayaraq, o imperiyan�n frans�z v� alman dill�rind� beyn�lxalq korrespondensiyas� olan poçt stan-siyalar�nin siyah�s�na sal�nm��d� [5]. Sevinc Müslüm q�z� Mustafayeva – t.ü.f.d., AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun apar�c� elmi i�çi

Page 348: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

348

M�nb�l�rin verdiyi m�lumata gör�, bu dövrd� ��h�rin poçt yollar�n�n ümumi uzunlu�u 17 verst� b�rab�r idi. XIX �srin 60-c� ill�rind�n etibar�n �imali Az�rbaycan�n siyasi-iqtisadi v� m�d�ni h�yat�nda ba� ver�n d�yi�iklikl�r, eyni zamanda yeni rabit� növünün yaranmas�na da t�kan vermi� oldu. 1864-cü il yanvar ay�n�n 21-d� Tiflis-�r�van-Naxç�van-Culfa teleqraf x�ttinin Naxç�van� Culfa il� birl��dir�n hiss�sinin istifad�y� verilm�si il� �imali Az�rbaycan �razisind� ilk d�f� olaraq yeni, daha do�rusu, ikinci rabit� növü olan teleqraf rabit�sinin �sas� qoyuldu [6]. H�min rabit� x�tti Dilicandan keçm�kl�, Tiflisl� �r�van� birl��dirirdi [7]. 1868-ci ild� is� Bak�-Tiflis teleqraf x�ttinin ç�kilm�si il� �r�van�n Bak� il� d� teleqraf rabit�si t�min edilmi� oldu. Qeyd edilm�lidir ki, teleqraf rabit�sinin yarad�lmas� eyni zamanda daimi poçt �laq�l�ri v� daimi poçt xidm�tl�rinin yaranmas�na da s�b�b oldu. Bu dövrd�, bütün �imali Az�rbaycan �razisin-d� oldu�u kimi, �r�vandak� poçt-teleqraf mü�ssis�l�ri d� Daxili ��l�r Nazirliyinin tabeçi-liyind� olmaqla, dövl�t mü�ssis�l�rin� aid edildil�r. Poçt v� teleqraf i�inin bir-biri il� ba�l�l���n� n�z�r� alan çar hökum�ti, 1884-cü ild� h�min sah�l�ri birl��dir�r�k, Ba� Poçt v� Teleqraf �dar�çiliyini yaratd� [8]. Bu yenilik bütün Az�rbaycan �razisind� oldu�u kimi, �r�vanda f�aliyy�t göst�r�n poçt v� teleqraf idar�l�rin� d� �amil edildi. Yuxar�da adlar� ç�kil�n rabit� növl�rind�n f�rqli olaraq, üçüncü rabit� növü olan telefon rabit�sinin yarad�lmas� v� inki�af� Az�rbaycanda daha sür�tl� gedirdi. Yeni rabit� növü 1876-c� ilin fevral ay�n�n 14-d� Va�inqtonda r�smi sur�td� t�sdiq edildikd�n sonra, art�q 1880-c� ilin sonunda “Qafqaz v� Merkuri” g�miçilik �irk�ti t�r�find�n Bak�da ilk telefon x�tti ç�kild [9]. Dövl�t mülkiyy�tind� olan po�t-teleqraf mü�ssis�l�rind�n f�rqli olaraq, telefon mü�ssis�l�ri xüsusi kapitalist mülkiyy�ti formas�na aid qurumlar kimi formala�ma�a ba�lad�lar (Ayr�-ayr� ��xsl�r� telefon rabit�si yaratma�a imkan ver�n qanun 1881-ci ilin fevral�nda t�sdiq edilmi�di [10]. XIX �srin son rübünd�n etibar�n, art�q bir çox ��h�rl�rin h�yat�nda adi hala çevrilmi� telefon rabit�si, �r�van�n poçt-teleqraf kontorunun laqeydliyi üzünd�n bu ��h�rin h�yat�na daxil ola bilmirdi. �r�van ��h�r poçt-teleqraf kontoru n�d�ns�, bu rabit� növünün yarad�lmas�na t�l�smirdi. N�hay�t, 1896-c� ild� �r�vanda ilk d�f� olaraq, telefon ��b�k�sinin yarad�lmas� m�s�l�si qald�r�ld�. 1902-ci ilin yanvar ay�n�n �vv�ll�rind� �r�van ��h�r idar�si Tiflis poçt-teleqraf dair�si qar��s�nda �r�van ��h�rind� telefon ��b�k�sinin yarad�lmas� il� ba�l� v�sat�t qald�rd�. Tezlikl� dair� r�isind�n ��h�r idar�sinin ad�na al�nan cavab m�ktubunda, ilk növb�d�, hökum�t telefonu abonentl�rinin say�n�n mü�yy�nl��dirilm�si t�klif olundu. Qeyd olunmal�d�r ki, telefon ��b�k�sinin yarad�lmas� il� �laq�dar �r�van ��h�rin� müst�sna bir hüquq da verilmi�di ki, o da h�min ��h�rd� yerl���n h�r hans� bir �irk�t v� ya mü�ssis�nin konsessiya �sas�nda ��h�rin telefonla�d�r�lmas�n� öz üz�rin� götürm�sind�n ibar�t idi. Bel� bir hüququn verilm�sin� baxmayaraq, mü�yy�n yaz��ma v� müzakir�l�rd�n sonra, bu i� yen� d� unuduldu. Yaln�z 7 ild�n sonra y�ni 1909-cu ild� Danimarkan�n Bak�dak� konsulu L.Bierinql� apar�lan intensiv yaz��ma, sonuncunun �r�van v� Aleksandropol (Gümrü- S.M.) ��h�rl�rind� telefon qov�a��n�n yarad�lmas� il� ba�l� özünün konsessiya xidm�tl�rini t�klif etm�si il� n�tic�l�ndi. Bierinqin bu m�s�l� il� �laq�dar �r�van qubernatorunun ad�na yazd��� �riz�, sonuncuya Qafqaz cani�ini vasit�sil� çatd�r�ld�. �r�van quberniya r�isi ��h�r dumas� il� mü�yy�n m�sl�h�tl��m�l�r apard�qdan v� bu sah�d� v�ziyy�ti öyr�ndikd�n sonra, ilin sonunda, telefon x�ttinin ç�kili�i l� ba�l� mü�yy�n ��rtl�rini ir�li sürm�kl�, müsb�t cavab�n� Bierinq� gönd�rdi [11]. Tezlikl� daha

Page 349: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

349

bir sahibkar, müh�ndis-elektrik N.V.Falaza �r�van ��h�rind� telefon qov�a��n�n yarad�l-mas�n� öhd�sin� götürm�k arzusunda oldu�unu bildirdi. Bundan istifad� ed�n ��h�r idar�si qubernator qar��s�nda m�s�l� il� ba�l�, adlar� ��kil�n ��xsl�r aras�nda müsabiq� keçirilm�sin� icaz� verm�si v� abonent haqq�n�n 75 rubla endirilm�si bar�d� Qafqaz cani�ini qar��s�nda v�sat�t qald�rmas�n� xahi� etdi [12]. N�hay�t, 1912-ci ilin yanvar ay�nda �r�van ��h�rind� telefon qov�a��n�n yarad�lmas�na hökum�t t�r�find�n r�smi icaz� verildi, daha do�rusu layih� b�y�nil�r�k t�sdiq edildi. Telefon x�tl�rinin ��kili�i v� aparatlar�n�n qura�d�r�lmas�na t�xmin�n 6 ayad�k vaxt s�rf edildikd�n sonra, n�hay�t, 1913-cü il may ay�n�n 13-d� �r�van ��h�r telefon stansiyas�n�n t�nt�n�li aç�l��� oldu. Bel�likl�, �r�vanda poçt, teleqraf, telefon rabit�sinin yarad�lmas� ��h�r h�yat�nda müsb�t d�yi�iklikl�rin ba� verm�sin� v� �halinin m�i��t ��raitinin mü�yy�n q�d�r yax��la�d�r�l-mas�na xidm�t etmi� oldu.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT 1. Az�rbaycan tarixi, 7 cildd�, IV c., Bak�, 2000, s. 236. 2. �$%" �.�. \� ��% �����"� (1801-1879). � ���. ����. "� ����. #�. � . �-�� �� . "�#�. �����", 1980, �. 24. 3. _�'���" w.. ?��������"���% ���"� � ��������-<����"���% ����% ����.// ^&�"�� �����"��

�������, . IX, ������, 1885, �. 43. 4. �$%" �.�. @���� �� �����"� $��� $������"�"�% =� �"� ���"�� � @����. ^&�"��

��#��" �. 1801-1917 ��. �����", 1978, �. 424. 5. ����"���' "� 1873 �. ?� ���. ._� *#��, !., 1873, �. 190,195. 6. RDTA, f.1289, s.1, i� 1919, vv.218, 223 arx., 233-234, 236; 7. +������ @._. =�"��"��"�� � ����� �� �������� � �����~*�""� ���&���}�"�. \���� �% w

���&.^^@. ^���% ��"����, 1968, �3, �. 61. a. ���������� ����"���' "� 1868 �., ������, 1868, �. 134; ?��% "�% �"�}�� <����"��� �#&��"�� "� 1902

�., <����"', 1902, �.V, c. 40. 8. ?� �- �������"�� }#�"��, 1905, �4, �. 375; +������ @._. ����. ��& �, �. 61. 9. ������, 1880, �279; Az�rbaycan tarixi,…4 c., s. 237. a. Az�rbaycan tarixi,4 c., s. 237.

Sevindj MUSTAFAEVA FROM HISTORY OF CREATION OF A COMMUNICATION FACILITY IN THE CITY OF

IREVANE IN XIX - IN THE BEGINNING OF THE XX CENTURIES

SUMMARY

Keywords: Erevan, phone, telegraph, mail, a city

On May, 13th, 1913 in \����"� there was a solemn opening of a city telephone exchange. Creation in \����"� post, cable and telecommunication has led to positive changes in a life of a city and in certain degree has improved population living conditions.

#�"� �� 9#����%*�

�@ �#����� #�@���? #�%#�* #*?@� * <���% ��%*��% #%*%���<� �@%�^�)���� * XIX – ��>�'% XX **.

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: \����", ����", �������, $� �, ���

?��� ������"�% *����� @����� ^����"� ���&���}�"� &��� � ��% "�&����� ' ����"�% � ���� \����"� ���#"���*�""�� ��%��� � � $���#~ �����' ����""� � �"*��. 13 ��% 1913 �. � \����"� &�� �}�� ��""� ��� �� ������ ����""� � �"*��. ^���"�� � \����"� $� ��, �������"� � ����""� ��%�� $����� � $�� ��"�� $�����"�� � }��"� ���� � � $������""� � �$�"� #�#�>�� }����"�� #����% "�����"�%.

Page 350: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

350

��'( <���� ^�+ * ���<�*�� �����%��?� # ��##�%) * XVI-XIX *%+�� (�� �#��*% �9�@9���>%#+�� 9��%���'�*)

<� ��� $��<'�%*�271 [email protected]

����� ��% ���&���}�"� � ����"��>�� �����" $����������' ��}"��� ������ $# %��, ��� �����, �� � ��� "� �"���"�%. < � &������� "�% >�����% ����, ��� ' ������ $# � � .�. ^#��� �#~��� ����"�� ����� $# � &��� ����� "� ���� "�����, $�}���~��� � ^ ��� ^�� �. = �� ��� �������� �� "�$�����"�% ������� $�������"��, "��� $��� ��"��� ��"�, ���� ���#�� � ��#��� "� ��#���" ��$����� ���"" � � ��� ������ $# %��, � ��� %��%���' �"�"��� *��%�� "�$���"�� � ����� � ���� ��� ��#��� � ��" � "����. ���, "���"�% � &�����"�% ��&��� ������ � � ��}��"�% ���-&���}�"� � �� �� �� ����� $# � ����"����'. ��"�"� *��'~ &�� ������"�� $# ��, "�$�����""�� "� �����"�� � ��"�. ��� �� #����' ����� � ' � $# '. ? � �# $# � ��}�"�~ ����� ��%��� �� $����� &#�����, ������, ����%"� � ��#��� "���"� �. = �"*� XIV �. $ $�� ������� �&��}�"�%� $������� �� ���"��� ��"� �� ���>�, ��� ���#� #"�� }�� ��� � ����"'. `��� ����% � $# ' "� ���� ����. = #����""� � �� ��, � $���� ?� �� I � �"�>"�� $�� ��� "�� «�����"� ��$����» ������"�� ������� � ��� �� $# �� "� ~}"�� ��"�� ���#��� %��%���' $���� � �. = ��""� � � '� �� $$� ����% � �"�� '�% &��� $��&" "� ����� ��%�%�, �#��� �#~��� ��}�# "�>��� � ��"��� ����� ��� +��#.

@��>���"�� ���-��"�������� ��%��� ���&���}�"� � @����� $���-���� "� �'� $ ����"�# ��"�� "�# $# �, " � $ =�}��- ���$�����# $# �. {����>�"�� $�*���� &����"�"�% �#����� �����' "� �#&�}� XV-XVI ��., &�����"�� *�" �������""� @#���� ��#���� �� �, "��"�*, ������"�� @����� ����"��� � � ����"��� ��"� � ������ �� "� $�%�� $�� ������� � ��"�������� �" �� � � ��"��� � "������ �������, � �� �� � �}"� �������. ^ � �� $���"� XVI �. � � ">�"�% �� #$�~ � "���, &��� �"- �"���"�� � �$ ����� �%, � =�}��-���$������ $# ' $��&�� �� ��� &��� ���-��"������� �"���"�� (2; �. 259; 4; �. 22).+��# � � ����% %��%��% ��}"�� $� ��� ���� � $# ' �� �"�� � ��" "� ����� � &�� " $����� ���"" ����� "��. +��� &��$��"�� ��"�� $# ' &�� ��}� ��%��" � ���$������ ���� � $����� ����� =��#-�����-�#��-���"� ��� � &�� ". ^#��� ���� &��� ����"�� $# ', � ��� ����� ���# �#���'% ������ � ���� ��� \"���. � XVI �. $# ' � "� �#��� ����. ��"�� #��"�� $� ���}��~ �#��� ���"�� � � $# � � &��� ����"�� �����"�. (5; �. 23-29). \���� " � �#�#�'��"���� �#$*� � �"�"� �&������' ���#� �$�*���'"� ���"���*��, � ��%

_�"��� �� ���� ?���#����� -�.�.$.�., � ��>�� "�#�"�� � �#�"�� w�#�"-�#�' #�"� *�" �� $��

\� ���-��� �� #�"� ��$���"��� «\����>����» $�� ��&�"� � !�"�� �� ���&���}�"��� @��$#&����

Page 351: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

351

"��������' � �� – � �����, �#��� "��, � ����� � ������ - #�}�� (����� �#$*�-$��.�� ��). = �#����� ��#��" �� XVII �. ���~ �% ��""�� >����"��� � >�����"��� &��� ��� �#$*�, �����>�� � � ����"� (6; �. 118-119). �#$���� � &�� ���" ������" � &��$��"� � ������"�, � $� �# ����% �����"� $��"����� ������"�� ��>�"�% $ $��# ��}�#"���"�� ����� $# ��. ?� �� ���%"��� � ^��������� ��#���� �� ���"� ����� $# �� &��� "� ������>�� #��"�. �"��� ", $�� >��� &&��� I &�� $��"% ���" �, � &� $���� ��� &��� ��, ����� � ��� $������ ����� $# �, ������ �� �� &��$��"� '. = "�� ��� ���$������ �� �"���� ���~ �% �����"�% �, � ��#��� ���� $���>�� ��� ���"" $���� ��' $���"*�� ��}�" &�� ����� � ' #&� �. @��#��� �%, ������"�� #���&� �#��� ��%���' �� ��� }� ���� $�-��"*�� (1, �. 64-69; 7. �. 796; 3, �.153-154). ���, � #����""�� � �� �%� ����% "�������' � �#��� �#$���� ��, � �� ���� ���"� ���%"�� "� $���� ����. = @����, �"��""�% 1554-1555 ��. "������-!������% ����% ��$�"�% � ��-�����' #� �"�� ' ����� ��%�� � � ��"���, $���"�""��� ^���������# ��#���� �#. = ���#�' � � $�����""� ��}"� ��& � �� #����' �&� '�% &��-$��$% � ��""� ����� >����-���*� �� �����"� � _��%"�, � ��}� &��$>��""� ����� � $������� ^��������� ��#���� �� (6., . 3, �. 24, 39-40). = #����""�� $���� �#����� ��$� �� &�� ���&�� ��$��"-���$�����, " &������% ���� ����'"� &���� � � ���&���}�"# � �$�����'"�� � ��"�� +��}"�� =� ��, � ��}� ����� $�� ��� �#���� $���� ��'� �� � ">�"�� ����� ����� =�}��-���$����� $# ', �" ����� �#���� ���� ��$� ��� &��� ���}��"� ���}"� �"�#��"*�� &��� ���'"� ��$��"�-���$����� ���-$���>��""� ��$� ��� "� ��"��� ���&���}�"� � �$�����'"�� �� �"�� � ��"��.

w� ���� ��� ���&���}�"� $�� $�����"�� ������������� ����$� �����"��� "���% �"� � ���"�� "��"���, ��$#��""�� $�� ?� �� I. < � �"� � "� "�% �% � �� ����� �"� , � ��� $������ " �}" �� �� � ' "� ���� ���� ���. ��"�� � �����"�� � �����- �� �"�� ��� %� ���&���}�"� �� ����~ �% � � "��"���, � ��� ���~ ���"#~ ����""� '. !}" $���$���� ', � � � ��"�}"�� ���"�*� "� �>�� � #$ ��&��"��. ?� �# "��"��� ��""� ��$��� �� "� ���~ ���#~-��& � �$�"' � �� � �. = "#����� ������� �"��� "�>�� �#���� �}" �� �� � ' � �"�"� �$���� ���"�� "��"���, ��$#��""�� ���"� ��� ���"� I. �"��� ", � "#�����- ������ �"�� �#��% �� ��� «\����>����» ���"% �% �"� � ��""� ��$�-�� ��*�. ? �����"�%�, ���~����% � �"�� � � �"� � &��� "����"� � �"% ��% � 60-70 ��� $�>�� � �� �% $�� ���� �� ���$����� ��%. !"� � ���~ ����� ���'"� �����"�%, "� ��}�, �����, "� &��� � #$ ��&��"��. ? �����"�%� �����*��, � � �"� � ��>���� &��� &"��#}�"� � ����% $���"�� ��& ��������� �&���� &����� ���$�%, &��}� � ���# +��#, "� ��� � # "#�->�� ���&�%. =��}", � � �"� � &��� �$�*���'" ����"�"� � $�����"� � +��#. w � ���&����#>�"��� ��� $ ��#�� $����"� � � �"� � ����� ��� "�������' "� �"� ��%. �$���� ���"�� "��"��� ���~ ���" ��"�� �� ���������� ��""��. @�����#� ���&�� �% � 2 ������. @��� �� ����~ �%

Page 352: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

352

�"� �, ����"�""�� ���"� �����"��� I, ��� ���"� II. = �"�"� $� � ��� "��"���, "����""�� "� "�>�� ���� ���, ����"�"� ���"� *��% w����% I. `�"�}"�� ���"�*� w����% I ���� �� �"� � �}" �� �� � ' � ����"�� ��%� $� � ���� $��% "���, ���~��� � � #� }���� ��$�����, � � �� ����� � ��}� "�&�'>�� $����"��. ��&�"" �� �� �"� � 5, 10 �#&��� ����� &�'->#~ $$#�%�"� ' ����� ��}� �"� ��% "�����"�%. ^ ������"� XX � �� �% ����"��>���% # "�����"�% � �, .". «"���������� ����"*�» $����� ����' � � "����������� �� �����. ? ��� ��"' "�� ��� $}���� �~�� $���$�� �~ ��� ' � ���� �&���}�"�% ���"" � � "��"��� ���>�� $�&�, "�}��� ��#��� ���~ �. ^���� "���>�� �� ������ ����#� �� � ' ���� �� �� �"� , "����""�� "� ��� � ������ ��# � ����% ������������� ����$� � $�>�� ��#. ���� �� %� �� 37 �� �� �#�� � _���"���, ��$#��""�� � @���� � 1786-1800 ��. !"� � ���~ ���"#~ ����""� '. \� "�� �"� �"� � ��$#��"� � 1786 �., 3 ���"�*� – � 1787 �., 1 – � 1796 �., 31 – ���"�*� � 1800 �. = �� ��� ����� " ����"� ���� "��"��� ����- � @���� – .�. ����"����� �#�� � $� $������ "���� �� �&� ��""�� �� �� �"� � ����� $ ��&"� � ����� "�����"�% ��� �� �"�� � ��", �� � @���� ���"" ����. ��" �$"�� �� �� �#�� �, ��$#��""�� � @���� � 1849-1854 ��. "���% �% � "#����� ������ ���$��*��, � �����" ��� $������ � ���� "�&�'>� «&�"��» ��% >��"� #���>�"�� }�"��". < � $������ ���� �"���~ �% � "� � ���%~ $��� ��&% "������ �����. =���% �����"� � ����% ������������� ����$� &"��#}���~ �% �"� � ���"�� "��"��� @������� \�$����. ��"���-������ ����� ����"� � �� "��"��� ��� ���~ XVII-XIX ��. ^ � �� ������� �"����, $�����""�� ����� ��������� �"� , $������~ , � ����� "�� "� ���~ �% "��"��� ?���� I, ���� �� ����~ �% �$���� � �#&�� ������� �, � ������ $�%��� �}" �� �� � ' ����&�%"�� � �� �� "��"��� w����% I.

\ ��, "� �"�� "#����� ������� �� ������ �}" # ���}�� ' & ��"-�������� ��%�%� ��}�# "�>��� � ��"��� "���"�% � VII �. ` "����� XIII � �� �% � �"�"� � � �"� @���� � ���&���}�" � &�� " $� #$��� ���� ���-���"� ����� ���, � ��"�}"�� ���"�*� "� ��$�'���"� � ����� �������. ^ "����� X ���� ����" �&� ��""�� �"� #���$�%� �% "� ���� ��%� @����. w $-$��}"��# ��}��>���% �#$������� ����� $���$�� ��� $����� ' ��� ���� "� ����&�%"�� ������� � �� �� ��"���, ����"�""�� � ����&���}�"���� �����. < � ��"�}"�� ���"�*� ����"%~ �% � �"��� "#����� ������� �"��� @�-������� �#���� � � ��" ^��"��"����. w���"�% � XVI �. ��"�������� �����- ">�"�% ��}�# "�>��� � ��"��� #������~ �%. = ���"�� � �� � �� �� ����% �����' "� ��"�}"�� ���"�*�. +��# ��"���� �&� ��� � ����� �">�"�%� ��}�# @����� � ���&���}�"�. ��� "� ���� ��� � ��� ��� � +��#-\����>���� ���� �% ��� $� "����"��� +���� �����"� – @�"�"�% $����', ��� $ � �� ������� XIX �. �����' ����% � �#$*��� ���#&�}"�� � ��". ^���"���' "����"�� #��*� �� ���, ��� �����"" $���%���' �� ��� �#����� ����� ���&���. !"� � �#����� $���� ���� #����""�� $���� � �"�"� &��� "����"� � ���� +��# � &�����}���� ��� �� $>��"��� $�#� ���. < � � ��#��� ��� � ����� ��'� �#~ �, � ��� ����� *�" �

Page 353: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

353

$� ��� ��� +��# ��"���� �&� ��� � ��"�������� ����� ">�"�%� ��}�# "�>��� � ��"���.

�#��>��+� � '��%�����

1. _������ !. �����% � ����� ��%�� ���&���}�"� � $��"�� ����"�����'%. +��#, 1999. 2. �� ��� w. \. ������ ����� !������ ��#���� �� � XVI � XVII � �� �%�. ^?+., 1862. 3. ���'���� w. {�"����"-� >�� &&��� ����, �}�������"�. ������", 1942 ("� ��������� %����). 4. ���"�� !.=. �����% �#���� ��#���� �� � � ��"��� =� �� � XVI �.. !., 1962. 5. @��#��� !. ����-��"�������� � �#�' #�"�� ��%�� ��������� �&�"�� IV �. � ".� – III ��.

".�. +��# , 2008. 6. ?��% "��� ��$��� ������� � ����� ">�"�� !������ @#�� � ?������. ?� ���. w. \.

+��������, . 1-3. ^?&., 1890,1892 � 1899. 7. ������� . ?��&"� $���"�� $# �>�� ��% _�'> �"��� $��'� �� � !����~ � ?����~ �

1833,1836 � 1839 ��. ?��. � "���*�� ?.+���.

Page 354: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

354

��%*�� * ��9��%���) #�#�%9% ��##�)#+�) �9$%���

���� ��<�%*272

Açar sözl�r: Az�rbaycan, �r�van, Rusiya, �ran, gömrük, ticar�t, tranzit

^ ������"��� ��"'~ 1827 �. @������� ��$����� \����"��� ��"� �� ��% «��������"�% ����� ������ $ ���}��"��� ��� �» ����"� �����" �� ����"-"�� ��������� ����"���"�#~��� "� ������� ?��������� 6 � %&�% 1827 �. «&��� $�������» $ #$�����"�~ \����"��� &��� '~ &�� &�����" =����""� ?�����"��. w� ?�����"�� ��������', ���� $����, ��>�"�� � ��"�������� �$���, � � ����� � «��&"���"�� ����� �">�"��», � «����>�""�» &��$���"�� �&��"�% � _�#���� ����� &���" � `���}�"��� #���'� (1, .VII, ���.�432, �.480-481). ?������""�� ��>� $#"� � ��~ $���� ����"�� $���� � "�� "�$�����"�%� ��"������� $�� ��� "�� ����"�� ��*�� ����', %��%�>���% �� ��"� ��� '~ $�� ���, $�����>���% � ���� ����. < � "�$�����"�% � ��� � $����#~��� �"�"��� ����� $���}�"�% ��� ��$����� $���� ��'� �� � ��"������� ���"�� � �� �����'. ` #� ��� �� }� � ������"� 30-� ��. XIX �. $ ���$�%}�"�~ ���"����>�� � ����% "� ������� &��"� @��"� I-� $� �� ��� � ����� `���}�"��� #���'�, «��� $ ���� ����"� ��� "� � ��% �&��"�%» \����"� � �������, «���� $�%��» �&��"�� ��}�# � ��� ������ $����� $ ����# &����# &���"-��% � $����}�����' ��&��� (6, � 1851 �., ��.����, �.113,115; 16, �.76, 105-106). ��� ����� ������""��, �"�' #� ��""�% ���� «&��� ��>�» � $��}�"� «$ ��# ��"�� ���� "�� � ��>"��� $�$�� %��» ��$�"*��, $���"��� <�$��, "�����>���% "� �#���� ��#}&� (12, �.9). � �� ��, � � $ «?��� # $�����, � ��% ��}"� ��#}� ' �"��"��� $�� #$�����"�� <����"��� $���"*�� � $��.», �� ����""�� � ����&�� 1827 ��� $ $�#��"�~ ��$��� �� ������� ��"�� ��� �: �"� ��""�� ���, �"# ��""�� ���, ��"�"�� � "����'"��� _���"� � �&� ��$��� ��, #$�����"�� &��� '~ ��}" &�� «��&"�� ' �">�"�% ����� � $���>��""� �, $���� ��'� ��� ' "��, &�� % �&�""� �"���"�� $�� � "� #����"�� $�������"�% ��$�� � &#���� � "� #�#�>�"�� "�» � �&�� ' «� ���}"� ���� �» �����"�% ���� $���� « �����, ��&����� � $���>��""� � �&��». ^����"�% � � "#}" &�� $���� ��� ' «"� �}���%�' �&��"�% ���� $��&"� ��, ���� �}" �����, � $ � �$�"� ' "�%». � ������', � «��� #� ��� � ������� � ���� � ������ ��� ������, �� � �������� #� ��� � �����» � «���!�� �"� ����#����# ������$ �����#" �������%" ���%" !��» (����%��� "�>� – �.�.), ��"�� �# ��"�"�� $���� ���%��' $ ����~��"�� ���� $���� ' ��"�"��� «��% �&��}�"�% ���� #�� $��"����}����». �"� ��}"� &��� $���� ��� ' ��� $���$�}�"�% _���""����'� �#~���# ����� ��% ������ $����"�� ���� ����~��"�% ��"�� �# ��"�"�� (1, .VII, ���.�435, �.482-483). �#�� ������ -�.�.$.�. \"� � # \� ��� ww

Page 355: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

355

��� �����, "��� ���� � "����������' � ��������'"� ����� ��% ��&% ��$�'��� ' $����"�� &�� � �� � ������������ $�}�"�� "�$��&-�� �""�� ����&���}�"���� �����', �� ����>�� "�#~ ���"�*# @������� ��$���� � ���}������ \��"� � ����"��� ��$�����. !�"�� � ��"�"�� @���� ���� ��"���" � ���� $���� ����"�� � _�#���� ��""�� ^�� � ��� 1827 �., ���% � ���# ����� � "�&����� ' #������"�% �&� � ������� �������� ��"#��� #�"� $���>��""� � «� �"# ��""� ' ���», �����, � «$��� �� �����, ����% ?��������% ��}"� $�� � '�% ��}"��>�~ ��% @���� $ ���� ��% ��� ���"�*�» (1, .VII, ���.�102, �. 120-121). !.�.@}��� � ���� �"������ $ �� ��� ��"������� $�� ��� �������� $���� ��'� �� "� ^���"�� =� �� � � �� �� ��� � XIX �. $�����, � �#���-���� ���% ����% "�������' � ��"� ��%�� � ��� ����� �% $���>��""� � � � ���"�� $���� �� ��� � XIX �. $�� &��� �� � ���� ��� ����� &�� ��� ���� ���� ����% � \��"� � �#�*���273 (13, �.36). {�����"�� \����"� ��$�� $ �����"� � $����"��� ����� ���� ��% � ���� �� "�������� �'� "� ����� 1821 �., �����" � ��# &��� #� �"���"� $>��"� � 5% � ������� � ���� �"� ��""�� ���� � ��� �� &��$>��""�� ��"�� �� @��# -���� � \��", $� �� ��� � ��� #$�� ��"���". ?��� ����~��"�% �#����"������ ��� � � � ���}������ \��"� $ $����"�~ ��$��� �� � ���� &��� $���"� ��� ��"�"��� !�"�� ��� �� ��"�"�� «��% &���"�% ���>"%� ���% � ��% �"�� ��'"�� �&��}�"�� ��}�""� #� ��� ��». ��"�"��� &��� �"�&}�-"� �"� �#�*��� $ $��# �, � "� ��}"� &��� «������� '» (1, .VII, ���.�105, �.125-126). ?���� "��� � �����% � �$�� ��%�"�"�� *����&���"-� �, � �"��, «$�'��», #���}��"�% � \����"� ��� w������"� ������"� ��� � ��% ��������� � ���"���� ����, � ��}� ���$������, "��"���""�� ��% $���� � \��", � ��� ���� &� �� ���% '�% �� @��# -���� ��� �"� ���"����� $� �, ��� }� «%������ ��������!�� ������" � &�*����» (����%��� "�>� – �.�.) (1, .VII, ���.�105, �.126), .�. !�"�� ��� � ��"�"�� $��� ���~��"�% \����"� � w������"� � �� �� @���� � ���� $� ��"�"�� ��' ������� ��� �"*�" �� �� ����� � ���� ����. = ��"�� ����� �"� �#�*�� ��}� ������', � «}��� ��'" ��"� ' �� "��������% ������"�% ��� �"# ��""�% � ���� $>��"�, $���# � "����}� �� � ��� � �&��}�"��, "� ��%% �"��-}� �� ���# ����""�� ���, �&�"" � �#�#�'��"���� $���"*�%� � ��"� ���» (1, �.VII, ���.�105, �.126). ��"�"��� $ � ��� ���� ��& � 5 ���#� � 1828 �. $���� ����� ��������# ��""�# �#&��"� �#, ��"����-���~ �" # ^�$%��"# ��$���# (1, .VII, ���.�105, �.129). ? �"�"�~ ��>�#����""�� ��"�"���, ������ �����>�� � � ����� � #� ��� � ��}�""�� ��� $ �#�$# "� ���"�*� � \��"�, $�������>�%�% � � �� ��#���� �� ����% «$ &�� � �# ��%"��� &��� � � $ ��� "� #�&"� � "�» «�� �� ��"" ��}"�» &��� ����� ���� '�% � \����"�, «$ �# "�&����» «$������ '»

*� �� ��, � �"� ���� "�>�� ��������"�% � �� �% ����� ��"�� ���� ��}�""� � ���� $�� ��� *����� $���� ��'� �� � ����, $�#���>�� �����"�� � �$�*���'"� �� ������� �� ��� #�� – ^�., � $�����#: 13; 14; 15, c.5-28 � .�.

Page 356: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

356

����' ����� ���� � #����� ' ��}"~. ^~�� }�, $ �� �"�"�~, «���'�� #�&"» &�� &� «�� ' "�$�����"��» � ���$������ �����, «� ��#��� #���}��"�%» �� ��"�� � ��% \��"� (1, .VII, ���.�105, �.131). {��� ��, � � ��>��>�� �# ' $��"�� «�&���"�� ��������� �����"�� �� �������» ������', � ��� \����" � $���� �#��� ���"�% ��"� �� ��#}�� ������"�� ��� � ��% ����, $����%�>���% �� \��"� � _�#��~ � &�� " (10, �.285) .

=$����� ��� "� �"�� $��� � ��"���"� &��� # ���}��"� $�}�"�% ��}�""� #$�����"�� � & #� ��� �� ����� � ��}�""�� ��� "� �}"� ������� (1, .VII, ���.�107, �.133), ��� &#�� ���� '�% �# ' "�}�. ?���� ���%� �" ���� �$��, ���� ��"�����*�� "� $���������' � �� �"�� ��'"� # ���}��"�% ��$��� ��. � "�� "� ���� �% ��� � $��� � ��"���"� � �� $���"����'"� ����, " �� $���$���� �� � ����"���"�#~��� ?���������, �}" ����� ' "�� ��� �����. ��� � �"�� �% %�" �� ">�"�% ��"�� �� ��"�"�� ?�������# 3 ��" %&�% 1830 ���, \����" #}� "� ������ -������% � ����� �� ������"� ��� �. ��"���" $�����%� ��% � � ������ � �# ���, #�� ���% ������"�� &� % ��'� ��, «� �&�""� � ����"� #��}�"��, � ������ �� ' *�" � ���� ����������� &� �» ���% (1, .VII, ���.�107, �.133-134). ?������� }� � �� "� ">�"�� ��"���"# 5 � %&�% 1830 ��� $�������� � ��� ' ��% � � *��� �'� ������. � &� «#���� ' "���� � &����� ' ��� �# $>��" � ���� ��% ���� � $�������� �&� ��"" ��% ��%"��� &��� �, ������������ ����""� ���"� �#�� ���& � ?��&������» «� � �"�» +�%�� ��� $�>����� ����"���"�#~��� $�������� #����� ' \����"��#~ ��}"~ $ #��*�� ���"�*�, � ��% ��}"� &��� ���� � � ��������� «�������� '» � � ���"�*�� (1, .VII, ���.�108, �.138-139). {�&���% �# ' �$����, ���� ��, � $��"��, ���� $��� ��""� *���� #����, � �� &#�� ���� '�% "�}�, "�����' &�����"�� ��}�""� ��� ��� � ����, ��$�"%�>�� $��� ?�������� � �$���% $ ���#� 1831 �. &%��""� � ��������� "����'"���, ��"����-���~ �" ?�"��� '�� � ���� ">�"�� ��"���"# 6 ���#� � 1831 �. �����, � "���"�� \����"��� ��}"� � « #��*�� ��"��» &�� �����" «���% ", � � $���$�}�"��», � ����% � +�%�� ���� $�>����� «�}� �� ��� ' ����� � &�� � '» "� \����" «&�� �� ������"�, $���%��� &��� +�%�� �» �� \��"� � �#�*��. ��"��, $ ?�"��� '��#, ��""� &� % ��'� � "� ����� "����� ��� � ���� }��"� ��>�#����""� $�>�����. ���}� &��� «"�� }"�» ����% \����"� � ����� $�>�����: �~�� � +�%�� $����%��' � ���"�� ��� «"����'� � �" �'~��» � ��"�, ����, ��$�� � &#���� � ������"���� $>�"�, $ ���# }� «$� � "����» "� $�#����'. = ��%�� � � �� ���"�#~��� $�����, � #���}��"�� ��}"� � \����"� "� &#�� ��� ' «�����+ �����$» (����%��� "�>� – �.�.) � $�������� &����� ' � \����"� &�'>#~ ��� ��#, � ��% �� %�� &� � ��� � «$�������� ��"��» (1, .VII, ���.�115, �.155). ��� ���" �� $���$���� ��}�# ?��������� � ��"���"�, $���� ��'� � &�"����� ��� ��&� ������"� ��� � $�}�"��� �������, �� ��� $� ��"� ��>�"�� ��� ���� '�% � �� �������� >�&��. ��� $���� $��"��, � "����� 60-� ��. XIX �., �� ��� ��' � � �� ������ $���"�% � � ����, «��% ����%» �������, «�&��» $ $�}�"�~ ����#

Page 357: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

357

«"�#�&"��» ��% ����� $ ����""� � �� ����"�� ����������� $#"� �, «�"����� �%» "� �, � ��� � ���� �"���"�� ��}"� ����"�� �� ��"� $#"� � � «� �����" /��� ��!���#» (����%��� "�>� – �.�.) $�*�� �"�� ���� «"� ���}"», �& «" "� ����~��� � ��&� "� �"� �� #����� �$�&� �#~��� ����# ����� �~» (3, �.54-55). ?��� �����"�% "�� ��}�""� ��� ��� "� �}"� �������, ��� ���� �% "�}�, ������ � �� ���� ��� �� ����"�� $#"� �. = "����� 30-� ��. XIX �. �� ��� ��' $���"�% ���% �����, � ����' « ���%� �% � ��� ' ?��������� ����, � ��% $���"��"���� �% ��% {����������� ���%, � � ��'"�% �� �� ����#~ $ ��""-_�#��"��� ���� "� ��������#~ ��"�~ � ����� � @���~, � "� &� ». ?�������� �� @���� ���� «���"���"» �� �������' � �������: «"#}"� ������ �» ��% ���% « ���%� �%», � «����#~��% "� ���$���}# � ?����~» $����%���' ����� \����" � ��&��� (5, �.198). = ��������� ��}"� �������' «��� $�������� � "�» "� ������# «���$������ � ��� ���� ����», � ��� �#$*� «"� }���~ ��� � ' $>��"~» "� �#�$# "� ���"�*� � � ���"������ $� ��, «���" � ��� �&�� ��"��» (11, .VI, ��. ������, �4622, �.438; 4, �.414; 6, � 1853 �., ��. !������, �.414).

��� '�� �~"% 1831 �. ��$��� �� &�� # ���}��" ?�}�"�� ��}�""� #$�����"�� � {���������� ���� (���$#&�����" 26 �~"%), �����" � ��# � ����"� &���������% «�&��» ��}�""�� ��#�. ����}�����' ��� ������"�� ��}"�: � ������� � +��#. ? �#�$# "� ���"�*� #���}�����' �� ��}"�: � �-���"�, w������"� � \����"� (11, .VI, ��.������, �4621, �.432). \����"���% ��}"% $ > � �� {���������� ��}�""� ��#�� �� %�� �� #$����%~���; ���"�, ��$����%~��� ��}"� ' ���"���%; $��'���� ��%, ��$����%~��� ��}"� ' «����������» $>��"; $���������; ��"*��%���� ��#}� ��% ����"�� �����; $����#�"� "������ ��%; 3 ��� ����� � � �}�. ? � }� ��$��� > � � $� «"�����» \����"��� � ��������� ��}�" "�������' ��� ��� ��� ����"�� ����%��, �� ��� ��� ��� ��"'>�� ����%�� � >�� ' $� � (11, .VI, ��.������, <��������#, =$ � ����, �4621, = >��������� ��������� ���%�, �.830).

��"�����"", � � }� ��"', *���� &�� # ���}��" � ?�}�"�� & #� ��� �� ����� � ��}�""�� ��� � {���������� ���� (" &�� ���$#&�����" 27 ���#� �) (11, .VI, ��.������, �4622, �.435). = "�� ������', � � "��# #� ��� �# ����� � ��}�""� ��� � ���% $��� #$�� �% «�������%% "�, � �"� � �"�, � $�����"��� &� % ��'� �, � "�"�>"�� �� ��� � ���% � � ������� ���� ��""� ��"#��� #�"� $���>��""� �, � ��#��, &�����%, $ ���� ���}"� �, � �����"��"�� ��» (11, .VI, ��.������, �4622, �.435). < �� $�}�"��� � 1 %"���% 1832 �. #"�� }����' �'� "�% ����% � ���� (1, .@, ���.�187, �.186). �����, $������>���% $ �#�$# "� ���"�*� � \��"� � �#�*���, ���� &� ' ����"� $�� $���� ��� }� $�����"� "� ������# � ������ ��� +��# (11, .VI, ��.������, �4622, �.447). ?� �"���"�% $�}�"�% $ ��}�""� ��� � ���������' "� �� ��� ��� (11, .VI, ��.������, �4622, �.437).

Page 358: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

358

=����� ��� $���� ����"�% ��"�� �� ��"�"��, ����� ��""� � _�#���� -��""� ^�� �, ���� ��� $� �"���"�� $ ��}�""� ��� �, ����}��>���% � $�}�"�� 3 �~"% 1831 �. & #� ��� �� ����� � ��}�""�� ��� � ����, $ #���# ��$��� �� 2 %"���% 1836 �., ��""�# ^�"� #, �, ���$#&�����""�# 27 %"���%, &�� $����" ��� "� ��" ��, .�. $ 1 %"���% 1837 �. (11, .XI, ��.������, �8739, �.1). �� ��� � �~"% 1836 �. � ��%�� � �� ���"��� ���� ���� ��% $�}�"�% 1831 �. $ $���� ����"�~ ��"�� �� ��"�"��, ����� ��"-"� � �&� ��� � � � �� �� � _�#���� ��""� ^�� �, &��� ������>� # ���}��"� �$�"� ��'"�� $������ � $�}�"�~ ��}�""� $������ �� � {���������� ����. ? "��# > � # {���������� ��}�""� ��#�� \����"���% ��}"% #$����"%���' (11, .XI, ��.������, �9250, �.648). ^��� }� ��$�� � ��'"�% ��� ��� 1831 �. $���}��� � ��� '�% � ����.(1, .VIII, ���.�98, �.174-180). !}" # ���}�� ', � #$����"�"�� ��}"� � \����"� &�� �"�*�� ��� ����"#$����%~��� ����� &��"� @��"�, �� ��� � ��$���� ��"���"�, �"���""� �� � _�#���� ��""�� ^�� 20 ��� � 1836 �. $ $��# ���'"��>�� �#�'&� $�}�"�% 1831 �., ���� �% �"�"�� @��"� $ $��# #���}��"�% � #$����"�"�% "�� ��� ��}�""�� ��� , $�����, &�� �"��� "� #����"�% �����, � ��� &�� ������" � ��"�� � ��"�"�� ����# «&��}��>�� ����� "� �» ���% ����"#$����%~���# (1, .VIII, ���.�97, �.173). ��� � 1834 �. @��", $����% ���$�}�"�� ��}�""�� $#"� � � ����, $���� $���$������� #"�� }�"�� «"�� ���» �� "�� «$ "�#�&� �#» (1, .VIII, ���.�87, �.138). �" ��}� �������, � "�� ��� �� ��}�" � ��� ��, "� ���% �&���� ����" �"�, «�� % $� ����"��� ���'�� ����""�� ����" �""�� #���}��"��, "���%����% "�� 25- � � 175- � ���� » (1, .VIII, ���.�87, �.138). ��� ����� ��"�"�� ��� "� ����"�� ��*�� �$�", #$����"�"�� ��}"� � \����"� &�� ����� ���� �, � "� «�����» $��� #���}��"�% «� ����' � &������ ���», �� ��� «���» ������"� �������' � w������"� � +�>-w��>�"� (18, ����.885). ����� &����, $ ��%� ��� $��}"�� �"���"��, $����#����% ��"���� $����, \����"���% ��}"% �������' ��>"�� ���"� � "�� ��� ���. w���%�"�� ����� ��'� �� �# %��%~ �% � "��"������""�� ��""�� ��% ��'"� � � � ��}�""� #���}��"�%, $��#��� ����>�� ���� $% ' �� . ���� � ���� "����� ���� �#"�*�"����"�%, .�. � 1832 �., $ \����"��� ��}"� $������" &�� ���� "� 869796 �. �����"�*�%�� (1, .VIII, ���.�87, �.141), $ ��""�� �� $����"�� �� �#��� ���"�% ��}"� – 1836 �. – $���� �&�� �# � ���� (2, �.8)274. ? w������"��� }� ��}"� $���� � 1832 �. �� ���%� 1368672 �.12 �., � 1836 �. – 2748016 �#&., $ +�>-w��>�"��� – � �� � ��"" – 425325 �. 96 �. � 902366 �#&. (1, .VIII, ���.�87, �.141; 2, �.8). � $#�� ���� $ \����"��� ��}"� ����%��� ����#~��� &����: � 1832 �. – 64422 �. (1, .VIII, ���.�87, �.141), 1836 �. – 135566 �. (2, �.8). ? w������"��� ��}"� �� ���� � 1836 �. &�� $�������" "� 320535 �#&. (2, �.8). 274 = $����""� ����' &���"�� �������� �"�>"�� ����� $ ��}"%� �� � �� \����"���% ��}"% >�&�" #����"� $ «$�������� ���"�*�». \� ���~����% � "�>�� ���$�%}�"�� �� ������ "� #��� ����� �% �����-��& ����"�"�%� � \����"��� ��}"� �$� ' � �� �������*��. ^�. & � �: 7, �.401-402; � ��}�: 1, .VIII, ���.� �87, �.138.

Page 359: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

359

?��� ������"�% \����"� ����' $���}�� �#��� ��� ' ��� �� (������) – ��}�""�� �&�, ����"��>���% $��}"�� ��� ���, �, �����>���% "� �#$. @�� �� ����������%, ��� �� $����, �� � �� ���� ����, $ ����� � \��"�, �#�*��� � _�#����. ? ��"�� "� ����� ��� �� ����������% �� ��" ����; ���� }� �#$�* }���� ����� � �� ���"�*# ���, �� � ��� &��� ��$����"� #}� $����"�� $>��"�, � ��� ��#��� " �$������� �'� , � ������� �� ����, $������% $���#~ $>��"# � ���� #. = ���� � �� ����� �� �"��"��� ��#}�� �'~� � �������� � ��� ��"�$� �����. «= $����� ����» ���� ��% "�� ���� �, ��� ����� \.�$�" � ���� &���"�� ����"�, � � $�}�"�% «� �����"� � ����� ��"�%» � ������' � ����. �#$*�, ��$�� ��>�� ��� ��, ����� $��� $����%��% ' ��� �"*�� & #$�� � � � �&�� ��}�""�� ��� �� � ���� # &��� 5% $>��"�, #� �"���""� _~��� �"���� ��� � � (18, ����.882-883, 885). @�� �� � �����% � ���� $��� #���}��"�% � \����"� ��}�""� #���}��"�% � �����"�% "�� ��� ���. ? $�}�"�~ 1831 �. ��� ���, "���>���% � $���# ����, ��"%���' «$ &��}��>��# #�� ��"�~ � ���$�%}�"�~» ��������� "����'� �� (11, .VI, ��.������, �4622, �.437). ��" � � ��*� !�"�� ��� �� ��"�"�� � �����% ��� �}" ����� $����� � ' ���� ��� $�&"�� $������, �� &��� "� �"� $������ "� #���}��"�% � ���� �������� ��� ��� ��}�""� &�}�"�%. ^���# $��� # ���}��"�% ?�}�"�% 1831 �. ��"�� � ��"�"�� ��"���" � ���� ">�"�� �����"" ���"����>��# ����� ��"����-���~ �" # ?�"��� '��# 29 �~"% 1831 �. $���� $ � �# $��#: «… �"� ������'-&� ���'�� $���"�� $�$�>� ', ���� �}", $������� ��'"��� $ ���# $����� # ���$�%-}�"�%��, … ��&�, ���� � � �����"��� "��� {���������� ����� $�}�"�%, $� �"���"�� & ��"� ������"�� � � ��, � $���# ���� "�%����%, $������" &�� � ���� ���, ���� "� �$�"�, � % ��� '~» (1, .VII, ���.�114, �.152). ��� ������ @}���, #$����%�>�� $��� ?�"��� '��� ����� &��" @��", $��"#}��""�� ��� � '�% � �����""� "� �}"� ������� "�� ���� ��� ���, «� �����% ���� ' $�����"�� ���$��% ��, ��%��""�� � ?�}�"���», � � ����� � � �$��� ��"� ��� ��� (13, �.97-98). = %"���� 1832 �. " ��}� ������ � ���� ����� \����"��� ��}"� �� ��"# �~ ��� ��"�� $>��" � $������� ��� �"�� ' ��� �� (13, �.98). ^����" @}���, @��" � ���� $��'�� ��"���"# $�������� ���� � ' #$����""�� ��� �� �� ��}�""� $>��"�. !�"�� � ��� ������� "� ����"�"�� ��� ��� � ���� � �� � ��� ��}�""�� �&�� (13, �.98). �&�%�"�"�� $�� ��� ������ ����"�� ��*�� � � � &��� � #��� ����� �% �� �"�"�% _�#���� ��""� ^�� �, ������ �����>�� � 1836 ��# �$�� ���'"��>�� �#�'&� ?�}�"�% 1831 �., � � � ����� ��}�""�� ��� ��"�� �&�� � ����, � � �� ������', � «$ ��~ ����» #"�� }�"�% $����"�� «$ $���"*�%�, � "�$����� ��""� ���$�%}�"�� ����"#$����%~��� �� %���, � ��#��� $�%�� "�&����� �, ����"% ' �� ��}�""�� �&��» (1, .VIII, ���.�98, �.178). ��"�� �����"�� �����"� #"�� }�"�% ��� ��� � \����"� # "�� "� ���� �%. �$�", ���% & � ��>���% � «&������ ���» \����"��� ��}"�, ��� #}� ������' ��>�, �����: «w��"�*, ������ ���� (����%��� "�>� – �.�.) #"�� }���% � ����� �&� ��� ���, � �' "��&���"�� � $�������� ��*�"��'"� �����» (18, ����.885-886).

Page 360: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

360

��� �����"�� &�'&� �� �����"�� $��}"�� ����� �'� "� �}"� ������� "� $����������'. ���"����>�� "� ������� ��"���� w������� , ��}� %��%�>���% � �""��� ���� ��&�"� �����, � ���� ">�"�� ��"�� �# ��"�"�� =�"��"� 22 � %&�% 1844 �., ����}�% ��� ������� � «����"��� $���$�}�"�%��», ���}�""��� � ��$���� $��&����>�� � ���� $ $����"�~ ��$��� �� ��"�"��� !�"�� ��� �� ��"�"�� _������� ��� � $��"��� #$����%~��� {����������� ��}�""�� ��#�� `~��#��� $ $��# ����"�"�� � ��}�""�� $������� � ��� ���, �"��""�� "� &�����"�%� � �����, �$#����>��, � � ����� � &��$>��""�� ��"�� �"� ��""�� ���� � \��", $�������� ��% "�&�~��"�% �� ��"�� � ���� �� ������� � ��&��� #����� ' "� ���"� ���� ��}�# $����� � `}#�'��"��� $���$���� �� �������"�� $� � � ��" �� "�� – � ���� \����"�, "� � ��� $������' ��� ' $ �"�# $��"��# �������"� "������ ��% � $ �� &�������� (1, .IX, ���.�562, �.675-677). = ���#� � 1846 �. ���������� "���� "�� �"%�' !.^.=�"*�, � ��� }� �� ��� �� ����� $��}"�� ���� ��� ���, � ���� ">�"�� $������� ��~ ��������� ��� � � �"%�~ ���"�>��# $�������� $�� # ���}��"�� $����� ��"�� � ���� ����� �}"�� ������, ��� " ��"�� �&��� � ��"�� �# ��"�"��, ����� ' }� ���� (1, .X, ���.�187, �.183). ^����" $���� ����"�%� =�"*�� (4, �.412-413) 14 ����&�% 1846 �. ��$��� �� &�� ��" #��� ^�"� # «� &�����"�%� {���������� ���% � �����» (���$#&�����" 26 ����&�%), � ��� &�� ��� � &��$>��""�� ��"�� ���$������ ���� �� @��# -���� � ^#�#�-���� � \��" ����� ������ � w������" � ���"���� ���� �� +��# � @��# -���� � ^#�#�-���� (11, .XXI, ��. �����, �20699, �.642-643). ? ������>� # ���}��""�� $������� ��"�� � ����� ����, ���� �� ������� � w������" ��}"� &��� ������ ' ����� `���}�"��� #���'� � ��� \����" � ��}"� &��� &� ' �� ����"� � _~��� �"��#~ (� 1843 �. w������"���% ��}"% &��� $�������"� � #����� _~��� �", $�#��� "����"��"�� _~��� �"��� (2�, �.XI)) ��}"~ "� $��"�� 3 ���%*�� � �"% $�����"�% �� �� ������� (11, .XXI, ��. �����, �20699, �.645). `�% "�&�~��"�% �� ���}�"��� ��"�� � $�����%���' «�"�'» 4 $��"��� �������"� "������ ��% � 20 &�������� (11, .XXI, ��. �����, �20699, �.643). ���"�$� , $�$#��""�� ��������� ��}"��, �, ����#~��� � w������", ��}�" &�� ������ ' $ "��"���""� $� %""� ���"� ����. ^$��}���>�� ��"�$� ��}�""�� ��#}� ��' ���"%��% "� ��}�� �� #���}��""�� "� ���"� ���� ��}�""�� $� �, � $��"��� "������ ��%, #$����%�>�� � ��� $� ���, ������ "� %����� $���� ��"�$� � ����� �� $� � $�"� ����� ���"�� ��� (11, .XXI, ��.�����, �20699, �.644-645). w��� $������ ��"�� � ����� ���� ���$������ ���� � \��" � ���� �� \��"� � ���$# # ���}�����' ��$��� �� �� �� � 1852 � 1865 ��. (^�.: 11, .XXVII, ��.������, �26871, �.770; .XL, ��.������, �41735, �.124). �� ��� � %"���% 1877 �. &�� ������>� # ���}��" �"�"�� _�#���� ��""� ^�� � «�& ����"�"�� ?����� ��"�� � ����� {����������� ���� ���$������ ���� � ?����~ � �#�*�~ � ���� ���� �� ?����� � �#�*�� � ���$#». w��� $������ �������' � ���� ��� � 1 �~�% 1877 �. (11, .LII, ��.������, �56796. c.1-2). ���"�� � �#�*�~ $����� ����� ���*�� � �����"��$�' (11, .LII,

Page 361: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

361

��.������, �56796, c.2). {� ���' $���� �#��� ���"�% &��$>��""� ��"�� � \����" ����� � ����# �"�"�� �#�$# "�� ��"�� "�� $# �� � ����' �#"�*�"����� ��"�� "�� $� . !�"%���' ��>' �� $������ ��""� ': " "������%, � �� ��� ��������� ��}"�, "� �����>�� � � �#� #�# ����-��& �� "�������� ��� �"*�� ������ ��}�""� ��� ���, �, $���"%�>���% "�$����� ��"" ������# "����'� �# � ��*� "���� "��� ��� }� � �� � �#~��� �#���� ����, – �"� �� ��� �"*�� – w������"��� (^�.: 6, � 1848 �., ��.!������, J������+ ����-�������, �.103; � 1855 �., ��.�#��, J������+ ����-�������, �.687; � 1856 �., ��.�#��, J������+ ����-�������, �.677; � 1857 �., ��.�#��, J������+ ����-�������, �.572; � 1858 �., ��.�#��, J������+ ����-�������, �.467; � 1861 �., ��.�#��, J������+ ����-�������, �.55; � 1862 �., ��.�#��, J������+ ����-�������, �.384 � .�.) – � ����"�� � �� "�������' ���"�*� � \��"� (16, �.239). = ����% $�������"�% ��"�� � \����"���� $� >�� � �� ��� w������"��� ��� �"*�� +���"��� ����" �""- ��}�""� ��#�� (6, � 1883 �., ���� II, W����-�������, �.26). ����% ������� &��� ��%��"� � ��, � ���$������"�� $� � $�����%��' $ «&��}��>��# #�� ��"�~» "���� "��� (^�.: 11, .XLII, ��.�����, �45266, �.402). �#"�*��� ��"�� "�� $� � &��, ��� ������' � $�}�"�� ����" �""- ��}�""� ��� � "� ������� � �� ������� 1867 �., "�&�~��"�� �� ���}�"��� ��"�� � (11, .XLII, ��.�����, �45266, �.403). w#}" ���� � ', � � ��� � 1861 ��� � �����"� �����"���*�� ����" �""- ��}�""� ��� ��� ���% � ����&�� 1867 �. �#��� ���� \����"���� ����" �""- ��}�""�� ��#�, #$����%�>���%, ��� � ��#��� ��#�� � � ����%, �����"���� �#&��"� �� � "�����>���% $�� "�� ������� $ � � ��� � (7, �.403-404). ?���� ������% 1883 ��� ��$��� �� &�� # ���}��" �"�"�� _�#���� ��""� ^�� � «� ����>�"�� #� ��� �� ���"����� &������ $���"��"� � ��}� � & #����"�� ��}�""� "����� "� ���"�*��, $������~��� � ?����� � ���$�����# ��~» (11�, �1355, �.28-29). `�% #����"�% ��}�""� "����� � +���"��� ����" �""- ��}�""� ��#�� #���}�����' +���"���% &������ $���"��"� � ��}�, � �� �� � �� ��������' ��}� ��}�""�� &�������� � "�}"�� ��"� ����#�'"�� ���"�, �� %�>�� $�� ��}�""�� #���}��"�%�. !�"�� �# ��"�"�� $���� ���%��' ���$������ ' ��"� � � &������ $ «"��&��� ��}"��, � �" ��&�"�"� ">�"��» $#"� �� (11�, �1355, �.29). ^����" � �# ���"# � $���� %"���% 1883 �. #$����"%���' 20 �������"�� ����" �""- ��}�""�� $� � � 3 ��"�� "�� $� �: ����������, ������� $�'���� � \����"���� (11�, �1355, �.30). ���"��*� � ��% 1883 �. �� %��' ������>�� $����"�� «� $�������"�� ��"�� "� $���� �"� ��""�� ���� ����� {����������� ����». = "�� ������', � ��$��� �, ����� ��� «$�������>�% � _�#���� ��""� ^�� � ���$# �����# (����%��� "�>� – �.�.) $ �$��# {���������� ��"�� �», $����� $����� � ' ��"�� "�� $��� �"� ��""�� ���� ����� ����, ��"�� ���� ����>�� $ � �# $����� # $������ (11�, �1581, �.234).

"�������� $# �>�� ��""�� ��"�, $�����>�� \����" � �"*� XIX �., ���#>�%�' $ $��# ����� �% ��"�� �, �� �� ��"" ����% �� �" �����

Page 362: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

362

�&� ��""� � ��"�, �����: «�� }� ����~�� ��'"�% ��"�������% $�� ���, � ��% $�%���� ��&% � $���� ��'� ��""�� $>��"��, ���� ��� ����~ � �% �� �� ��""�� $# � $ ���"� ����� � ��� ����� �� $���� � "� &��� ���""�� � ��"�� #�&"�� $# �. ^ ?������ $� � "� "����� ��"�� "� �����. +����� %"�� ���% $� �# ������ ��� "� $���>��""� �, ����~��~���-�% � ��������"�� � ����� ��$��, ��"� � ����» (9, �.294). `�""� ����~��"�� �"������� �� ��, � �����>���%, ��� � �"�� �% %�", $�����"# ' >�&�"-� ' ����� �% �}"� ������� ��% ��"�� � ���$������ ����, $���%�>�� %�&�, � � ����� "� &����� %"�� \����"�, ������ �% � # ���}��"�%�� ��#��� �� ��. ���, .�"-_��&"�� � ���� �"���, �$�*���'" $��%��""� ��%�"�"�~ ���� �"���"�% ��}"� �� � �}"� �������, �, ��>��>�� � }� ����%, ���� ����" $����� ��"�, �������, � \����" «���'�� ��}"��» $#"� ����� � \��"� – «� �"*�%» "� $# � ������"�% ���� #�� � &�� " � � �� $��� +��# ��"� �}"� ������� $ &� �� ���� ����� (17, �.43). = �"��� ������ ��"������� &��� � �����"� &�� ����������", � «$����� ����» ����� �% � 1883 �. &��$>��""� ��"�� � &�� «#������"�� ����� �#����� ���� � ?����~ "� # �#��# (4 �.�.), � ��% $��������' $��}�� "� ���$������ ����, �����>���% � ?����~ &������% �#��� ���"�~ ��"�� �» � �"� � ������', � «����� �� ��"�� � $��� � #����"�~ �#���� ����"� ����� � � #� �"���"�~ ��}�# $���� &��� ��"�� ����� �">�"�� �"# ��""�� @���� � {�������'��» (8, �.VII). ^����" �� �# � � &���, «�"��"�� $� ���� {���������� }.�. � +��# � 1883 �. � �"�����""� � � �� ����� �� ��"�� � "�� �'� ��#��� ��"" $���%�� "� #�$�� �����, � � 1883 �. ��% �"�>"�� ����� {����������� ���% "���"�� �% ����>�"" "���, &��� %��� $����» (8, ��.III, \����## ������# J���, �.2). ?������ ��'", � #�����>�% ��� � � }� ��# � ���*� ' $���� "���� ��*��� ������ ����"�� ��*�� – ���� � «������» – � � '% �� � "��������' – «� ����� �� {���������� ��"�� �, ��%��""� � ��� ��� ����"� ��"�� {���������� }.�.». (6, � 1895 �., ��.IV, �.70).

����� &����, �� ���' $���� �#��� ���"�% &��$>��""� ��"�� � ���� �� ���$� � \��" � &�� " \����" ����� � ����# �"�"�� �#�$# "�� ��"�� "�� $# ��. \��#�� ��""� $������"�� $ $�� ������� $����"�� ������ ����"�� �� ��"� *�" �� ������� «���� ����» ~}"��������� ����� #���}��"��� ����' ������"� ��}"� (���������% ��}"% &��� ������"� �$� ' � "����� �� �. (6, � 1898 �., ����-�������, ����.42; � 1899 �., ����-�������, ����.46)) "� #������ ��� \����"� ��� *�" �� ����� � ���}������ \��"�. ^ �� �������� ��� $�}�"�� ���� &#����� �� ��� � ��}�#"���"� ��"�� "� �&��"�� � "�$����� ��""�� ��%�%� ��}�# ��#�% ���}����� – @������� ��$����� � ���}������ \��"� � ���~��� � ������������ ��"�.

�#��>��+� � '��%�����

1. � �, �&��""�� ��������� ������������� ��������, . VII-�, 1878-1885, ������. 2. _�#���� ��""�% �"�>"%% ����% 1836 �. � ���"�� �� �����. ^�"� -?� ��&#��, 1837. 2�. _�#���� ��""�% �"�>"%% ����% � ���"�� �� ����� �� 1843 �. ^�"� -?� ��&#��, 1844.

Page 363: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

363

3. `#"���'-=����"� w. ^ � �� ������ $���"�� �. ������� – ���������� ����"���' "� 1865 �. ������, 1864, ����"�� �� '�.

4. `~��#��� \. � �����"��"� ����� {���������� ���% – ���������� ����"���' "� 1853 �., ������, 1852, ����"�� �� ��� �.

5. {#&� ?. ��� �"� ��������� ���%, $��"����}���� @����, � �$�����'"�� "�# �����'; � �� �������, � � �� ������, � "����������, ��"�"��� � ���� ">�"�%�. ��� ' $����%. ^.?� ��&#��, 1834.

6. ���������� ����"���', 1850-1898, ������. 7. ��$�"���� �. \� �������� &�� ���}��"���� #���}��"�� ��������� � {���������� ���% ($

��*���'"�� ��#��" ��) – ���������� ����"���' "� 1868 �., ������, 1867, �. �� '�. 8. ��� ��� ���� ��"������� $�}�"�% �������, $ "���>�� ��*���'"�� � ��#��� �� ��.

?���}�"�� � ���������# ����"���~ ("� 1888 �.), ����""�#, $ ���$�%}�"�~ _���""����'� �#~��� ���}��"��� ��� '~ "� �������, $�� ��������� ^ � �� ������ ��� � �, $� �����*��� �.�"��� �"�. ������, 1888.

9. ��"� �.�.+. ���"�%. ?# ���� ����� � � ~��. ������, � 2-� ., � I. @#����� $���"*��. 1910. 10. �&���"�� ��������� �����"�� �� �������, � � � �� ������, � "����������, $���������� �

��"�"��� ">�"�%�. ^?&., �. IV, 1836. 11. ?�"� �&��"�� ���"� @������� ��$����, ���. II, . VI-LII, 1832-1879, ^�"� -?� ��&#��. 11� ?�"� �&��"�� ���"� @������� ��$����, ���. III, . III, ^�"� -?� ��&#��, 1886. 12. ?# �>�� ��� � ?����~. ?��'�� �". .`.^�� ����. !., 1849. 13. @}��� !.�. <�"�������% $�� ��� *����� $���� ��'� �� "� ^���"�� =� �� � � �� �� ��� �

XIX �. � �#����% &#�}#���%. !.-�., 1949. 14. ^#�����"� @.`}. ������ ��%�� ���&���}�"� � ��" ���'"� @����� � $���� $���"� XIX �.

� ������ ������ �*�� "� �����"�� #��"� � �$�"� �.�.". +��#, 1975. 15. ������ ��%�� @���� � \��"� � $���� $���"� XIX �. – = �".: @#���-���"���% ����% (30-50-�

��� XIX �.). ^&�"�� ��#��" �. !., 1984. 16. ����� ?.�., &��. =�""-� � �� ������ &���"�� @������� ��$����. �. XVI, �. 6. <����"���%

�#&��"�%. ^�"� -?� ��&#��, 1853. 17. �"-_��&"�� .=. ������ ���� {�������'%. ^$&., 1896. 18. �$�" \. \� �������� $��% "�� �� %"�% ��%"��� &��� � � �$�# �� $������"�"�% �

@������� ��$����. ^�"� -?� ��&#��, 1852.

Fuad Ta{�yev

�R�VAN RUS�YA �MPER�YASININ GÖMRÜK S�STEM�ND�

XÜLAS�

M�qal�d� Az�rbaycan ��h�ri �r�van�n i��al�ndan sonra Rusiya imperiyas�n�n gömrük sisteminin� daxil edilm�sind�n b�hs edilir. Çarizmin diyardak� iqtisadi siyas�tinin t�rkib hiss�si olaraq bu sah�d� h�yata keçiril�n t�dbirl�r n�z�rd�n keçirilir, h�mçinin öyr�nil�n dövrd� mövcud olan Avropadan �rana v� geriy� mallar�n tranziti m�s�l�si d� t�dqiq olunur. Qeyd olunur ki, �r�van�n strateji yerl��m�si onun beyn�lxalq tranzit da��malarda, Rusiya imperiyas� il� Qacar �ran�n�n bilavasit� �laq�l�rind� yerini v� mövqeyini ��rtl�ndirmi� v� ümumrusiya bazar�na daxil olunmas�n� t�min etmi�dir.

Fuad Tagiev. IREVAN IN CUSTOM SYSTEM OF THE RUSSIAN EMPIRE

SUMMARY

The article deals with integration of the Azerbaijani town Irevan into the custom system of the Russian Empire after the town was conquered by it.

The activities conducted in this sphere according to the economic policy carrying out by Tsarism in the region as well as transit of goods from Europe to Iran and back in the studied period are considered in the article.

It is states that the strategic location of Irevan stipulated its role in the international transit traffic and direct relations between two states i.e. Russian Empire and Qajar Iran and provided its integration into the all-Russian market.

Page 364: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

364

*'�?��% +�'����'(��) $�'���+� &��#+�) ��##�� �� +'(�� #%*%���<� �@%�^�)����

("����_ ��J�"� � XIX – ���J� �� "".)

������ *�7���"�275 [email protected]

+J[��"\� �J�"�: ��"���'"�% $�� ���, ���"�� ��'"�� �� � *����� @����, ^����"�� ���&���}�", �#���"� �, �" ������"*�%, "���"� &�����"��, ������ >��'"� ��� ���, ����&���}�"���� ~������ %���, �#�' #��

=�� �"���"�� ���&���}�"� "��������� � � 1991 �., $� ��"�� ����-�� ������ ��#���� �� $����� � ��"� ��"� � &��� ��" $��������� ' ��� �� ������� $�>�� � "�����"�� $ ����.

= �� ��� ���� ������� $�������� ����>�"" ������'"�� ����"�"�%, ��%��""�� � ������"��� ("����'� ��""��, ��""�� $# �� - <.=.) � ��$����#~ ��� ��# � "����� XIX �.

=�% �� ��% @������� ��$���� %�����' ����� ��'� �� �, � �� $��- ��� ��"���*�� $���#��� ������ #$���"�� "� ��#$����""�� (��� ������"-"��) ���� ��%� �#���� ��$�� ��, � ��#���� ��""�% ��' ��$���� � � � ��%�� "�$�%�#~ #�%�������' � ��#��� �� $��������%, $� � � �� %��%���' *�����, � � �����"���, � �� ��� ���"�%, "����� ' ��� $�������"��, �� � �#�#�'��" ��"��� $���"��� ���}��"��� @����" [5, 517; 7; 30, 3].

@������*�% ��""-� �� ��������� $��"� "�� ��'" ����� � ���� �}"-� ������� "�$�%�#~ �������� ����� �% ">�"�� ��}�# *����� @����� � ���}������ \��"�, ��>�"�% ����� $ ���"�~ ���$����� ��% � *��'~ $�"��"��"�% @���� � ^���"~~ ��~.

_�$�� � *����� @���� � ^����"� ���&���}�"� ��%����' � ���� ��}��� ��""� ��#$�*�� � $���� ��#� �#���-���"���� ��" 1804-1813 ��. (_~��� �"���� ����) � 1826-1828 ��. (�#����"������� ����) [41,106-116], ��}� $��� � ��� � �� ��������� ���" � $ ">�"�~ � =� �"� ��� � �}"� ������� "� # �� ��� ���� � � � ��% @����, $���'�# ��� �}"�� ������ ������ $���� ���%� ��% @���� ��}"��>�� $��*���� $� �� ����"��� �#�*�� � ���}����� \��"�.

^#����"� � ����&���}�"���� �����' (��"� �) &�� $$��" $�����# �� �"����� _~��� �"���� (12 (24) � %&�% 1813 7.), � �� �� � �#����"������� (10 (22) ������% 1828�.) �����, ���� ����&���}�"���% ���� ��% &��� $����"� "� ��� ��� � – &��� ��#$"�% 2/3��� � � ������' � �� ��� \��"�, � � ��>�%�%, ��� ����� ", �""����������'. ��� $�>� $�'���� �� ���, �$�*����� $ ��#��"�~ �}"� ������� � �&�"" ���&���}�"� ����#> ^��" ������, «$�����" $������"� ����&���}�"%���"�� �#�#�'��" �$����� $���>�� $� $�����"��

<����� @���� ���� =���&�� – �.�.$ �� ���, � .".�.\"� � # � �� ��� ��. .. +�����"�� ww

Page 365: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

365

���$����� ���}���, � �� �� �������� $# ' $���� � �� � ��"" � �"� "�$�����"��, ��� # �� � "������� �&�� '�� � ?�����» [39].

��"��, � ��� $� $�� ���, �� ����, ~��� � @���� #�������~ ~��������� "����""� � �#����"������ �����. ���&���}�"���� ��"� �� � ������ �������� $���� "� "�������' � $���"�"�� ���}����� \��"� � \��" ~��������� "� �$���� &��, � "�>�� ��� ���"�%, ����~�� ' $�&"�� ����. \��"" $� �# �#����"������� ���� � $����� ����&���}�"���� �����' � @���� �\J, � �� "�7J_�, [��������� � ����"��J�" � ����� � .

^ � � ���" � ����� �� �#�' #�� ^����"� ���&���}�"� �� �}�� ������ ���� ' � >���� �" ��� � �� ��� �#�' #�� ��$����� @����.

^��� ��"� �� �"����� � ��� ���"�� '�% $���"*�%�� @����, &�� �����" ���"��" ��� #$�����"��, "�������� *������� ���� %�� «��""-"���"�� #$�����"���», $��#��� ����>�� � 1841 �. {� �� $� �$�"" ���' �}"�� ������ &�� ���&� "� �%� �#&��"�� $ &����������# &���*#.

w���"�� �% �#��� ���"�� ��"���'"� $�� ���, �������>���% � �#��-����*�� ��� "� ���""� "�����"�% � � $$� �� $�����"�% $�� ��� ������-�%*��, � ��}� � ������"�� �#�#�'��"��� "�����"�% � �*���'"-��"����-��#~, $����#~ � $�� �����#~ ��� ��� @������� ��$����. ������ $����- ��'� �, � ���%�' #���� ��� ' ��� ��&�*��, �#��}" ����� ����� �� ��% �����$��"�% ���� ���%"�% "� �}"� �������, ���, �$����, � "� ���� �������. \ �"� �� ��~����� ����� – ����"�"�� �������"-"�*�"��'"� �� ��� ��""� ����"�, .�. ���� ��"���*�% ���""� "�����"�% – $�������"�� �#���%���"� ���� ��"��� "�����"�% "� ��#$����""�� ���� ��� � ��, � &� ���� ' � ���'"��>�� �����""� $������� � ���� ��"��� "�����"�% "�� �#�#�'��"����. < �� *����� $���� ��'� � � ������' ���� ' $��"#~ �"�# "� ����"�� � ��"�, #$���� �� ����� $��*�� @������� ��$���� � � � ����"�. @�>�� ��""-� �� ��������� � $�� ������� ������, *����� $���� ��'� � $��� #$�� � ��"�������#, �*���'"�# � �#�' #�"�# ���"�~ ��������� ���%.

� }�� �� ��"���'"� $�� ��� *����� @���� ����� ��'� �#� �����-����"�� ��"����� �"��" ���� .?.������, � ��� ��������, � «���������� "���� ��}"� &� ' $��&��"�, $���'�# $������ "��������� � ���� � ����� $���""��… $�}��~ �#� �% �}"�� � �~&�' � "��������� �» [24, 243].

� "�*����&���"� � � ����� ��"� � �� �� }�� �� $�� ��� «&�#��-"�%» "��#���� "�����"�% ����" ��$���� ����� $������� ��' ��� � � ��"�� �� w.�.+#"��. = ��� "� �, " $����: «�"��", ��#���� ��""� ���� � @���� "� �#�" ��� ��� ' #��}� ' ��&%, ��&�� ' �"�"�% �#���� %���� ���� "� "�����"�%, $����%��� � �$����"��"�� � �#���� ����"�� ��*���, ��&�� ' #��}�"�% � ��$�� �#~���# ��$����"�~ � $�. w � � "� �� � �-". �, � �� ���� �% ���~, "� ������ $��" � ���� $�}��� ��&��"�� � ���}�#, ���� � �"# ��""��# � �"�>"��# ���&��"�~ ��#���� ��» [6, 232-233].

���&���}�"���� ~���, $���� ��������� ��#���� ��""�� ��% ��' � $��� ��' _..�����"� (1839-1914 �.), "����� "� �"��>�� ��&� ��, «&����~ �#�>��� "���� ��""��� ����� ����, ��� ��#��� �"��*� �������: "� ����-~ �% �&�� ������� ��� "� '~ � �����""� '~, "� ���#>"� � �� �$����"�.

Page 366: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

366

���&���}�"*� $ &�'>�� ��� � ���� "�, �"�~��� ��"� %���, � ��}� �� ��� #�"�� %���� ���&���� � $���������» [20, �. 111-112].

���%%�' $���"��� ��"���'"� $�� ��� @����, ��"� � _..�����"� �����, � «{�������'�, $�� �� ���"$����""� "�����"��, � %��� "� ������"�� � ���%� ����� �%, ��}" � � ' � ��"� �#���� �#�' #��. {�������'� "����}" ��&� $���� ��� ' � ��"� "� � �����, "� ��#��"���, "� ���%"���» [20, �. 126] . ��� ������ ����', � � � ��� $� "� ��� �� $�%!!!

� ���%"�� ��"���'"� $�� ��� *����� @���� "� �#�' #�# ^����"� ���&���}�"� ����� ��'� �#� $���$��"% �% $�� ��� �������%*��, ����"�� �#���� � ��, $ ����� _..�����"��, ��#}�� «#���"�� �"��*��� %���� ��$�� �#~��� $����"�, � $ �# �#����� %��� ��}�" � ��� '�% � {�������'� %���� $��$����"�% � ���� #��&"�� ������"�%� ���%, ���� #�����, ����}��->���% "� ��� "��, &��� ��""�� � *����"�� �#���, "� ��~��� #������% "������ $���» [20, �. 127]. \ �����: «@#����� %��� ��}�" � � '�% ���"� ��""�� ���$������ ��'"�� %���� � #$�����"�� � �#��, �� ����~��"��� �� "��>�� "���"�� �"� �"*��» [20, �. 127].

=����� ��� $�����"�% *������ ������}����� $�� ��� �#������*��, ����&���}�"���� %���, ��� %��� ��}"�*�"��'"� � ����� &��"�%, � �� �� ��"% '�%, � ��}� �� ��"% '�% � �� ��*���'"� $���$����, ��"*��%��� � #$�����"�%.

_�#���� ��""�� ��"�"��� *����� @���� $��� ��#$�*�� � ������"�% ^����"� ���&���}�"� � ��� "����� ' ����&���}�"���� "��� « � �����», ��� $�� – «�"��*���», � "� ��� "� ����&���}�"����� ~�����, � ����&���}�"-���� ~������ %��� – « � ������». ?� �� ���#�� ��""� ���>�"�% ����&��-�}�"��� ~����� %���� � � ������ � $��������� %������ ��� #$�� ����� -"�� ����&���}�"���� $#&��*�� � #��"��-�� ���� !..��� �� �"����. = ���� � � '� «��� "����� ' ������������ �#�#�'��"?», $#&�����""� � ���� � «���$��», " #�������, � «������������ ~��� ����~ �% ��� � ��, �� � $����%"» [28].

= 1842 �. ��$��� � @���� w����� I $��"%� ��>�"�� & &�����"�� � ��������� ���� �&� ���� ���}��"��� � ��""� #$�����"�%, ���"#���� «���������� ��� � », �"�# ��% ��'"� � � �� �� ���%�� ����"�� �� �-�"� #$�����"��, �#�#� ��� � � �#�#$�����"��, ����% � ��"�"��, $���>-��""� ', ���'��� ��%�� �, ����������"�� � �����$�'���"��, $�������"��, "���"� &�����"�� � ��������"�"��. = &��� ��� �� ��� ��# �#���� ��-"���'"� #$�����"�% �����>�� #���}��"�� "���� "���� �� � 1844 �., ����"��->���% � 1882 �., ���� � «���������� ��� � » � ��������� "���� "���� � &��� #$����"�"�. = 1883 �. &�� �����" "��� �"� � # «����""����'� �#~��� ���}��"��� ��� '~ "� �������», %��%�>���% �"�����"" � ���"�#~��� ������� ��#�� [15, 87].

�&� ��"�� �*���'"-$�� ������ &� �"��� "� ������� � "����� �� �. $����� ��$����� $���� ��'� � � $"���"�~ "�&����� � #����"�% ��� ��� #$�����"�% ����"�. = ������� 1905 �. *����� $���� ��'� � ��>�� ��� �"�� ' �"� � # "���� "���� �� "� �������, #$����"�""��, ��� ������' ��>�, � 1882 �.

Page 367: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

367

=���~����% ����&���}�"���� &��� ��""�� ��% ��', $#&��*�� , ����� � ���� «���$��», «+��#», «��% » («|��"'»), $���%}"�� $����""��, ����"�� +���"��� ������ �#�� (� �# ' $�}� $������� ��' $������" � ���&���}�"��� `����� ������ @��$#&����) .!.�$��&�>�� (1862/1865–1934) ������� "���}�#, � ��� �"���"�� "���� "���� �� "� �������, «��� ���}"� ' "�>��# ���~ "� � ��� "� &� ' &���""�� ����"� ��'" � �"# ��""��� &��� %�� @����» � � " &�� �#��� ���" «"� � *��'~ &�&��"�% "�>�� ���% � "����$�� ��"�"�% "� "�� ���� &���…» [16, J. 19; 29]. w �&� �% ����� ��'� ����� ����>�"" & &�� "�, � ������' "� ���'"��>�� ����� �� ����&���}�"��� �#�' #��.

?��}�� ����, � ��"#��' �#��"� }��"� ����&���}�"���� ~���. w� $� %}�"�� XIX – "����� XX ��. ��������� $���� ��'� �� &�� $��"% "��-��'� ���"�� ��'"�� �� � $ ����"�~ ��� �"� � # � #$�����"�% �#��"� }��"'~ ����&���}�"���� �#�#�'��", �� � $ �$���� #� ��� �� �� �#��"� }��"�. ���, ��� � 1832 �. &�� #���}��" `�$�� ���" �#��"�� ��� �"� ��""�� ��$����"�� !�"�� ��� �� �"# ��""�� ���, �" �� ����"�� � �� �#��� ��%� �" ��' "�� ����&���}�"����� ~����� [18, 182-183]. `�% @���� ��������� ��� �, ��� ����� ", %��%��% ����"�� �����" � � �"�>"�� $�� ��� � � ��"��� � $��&����~��� �#�#�'��"���� "�����"��� – �#�*��� � \��"�.

�"�����"��'"�% $�� ��� *�" ���'"�� ���� �� "� ������� � *��� &��� �� � �" � �}"� � ��&��� ��'"� [19].

?�� � � w����� I "�� ���� ��&��� «��%����� ���"��� ' $��"��, � �� ��� ���"�%, �" �� � ���� $���""�� �#�#�'��" � ���#&�}"��� �#�#�'-��"����� ��#����» $� ���"��� &������"��� $�������� [37, �. 34-34&.], � ��}� «���� ��""� �" ��% "�� �#��� }��"'~ ��� "�� �#�#�'��", �� "����$�� ��"�"��� ����� �#�#�'��" ����"��, "� ��$���� $���� ��'� �� #��"��» [1]. w ����� *������ ��"�"���, ��*���, }�"����� &��� � ����, � ��� %�" $"�����, � $ ">�"�~ � ������� ������ "�� «$���� ' � ���� ��� ' � �}" � ������ ", � �#�>� ���� – �&�� "� ��� ', � �~&�� >��� ��$�� � ' �������� ���#��"��, �"��""� $���� !#�������, %��%���' �&��~ " &��"���}"� � &��$���"� �� ���» [23, �. 9, 14].

`�% $������"�% � �$�"� � $��� �#��"�� ��*, �� ">�"�% � ���}��"���� ���� %�, � �$�"� ���� � >���� ���� �#�� � �"*� 1863 ��� &�� �� ����" $��� ?�}�"�% ����� �"��� �#���"� �� [38, J. 93��.].

���*���'" «?�}�"�� & #$�����"�� ����������� �#�#�'��"��� �#�-��"� �� �#""� ��� #��"�%» � «?�}�"�� & #$�����"�� ����������� �#�#�'-��"��� �#���"� �� >�� ��� #��"�%» &��� # ���}��"� 5 �$���% 1872 �. [25].

����% $�� ��� *������, "� "�> ����%�, "���%�" ����� ��'� ����� "��$#� ��� � �������"� ���"� �� �#�#�'��" � $������� � ��� &�'>��# #�#�#&��"�~ $� ������� ��}�# $���� ��� ��%�� ������"�� "�$�����"�� � ������; "� ������ �������' *�" ��, ��� ����� � �" ��% �� "�&���"���}-"��� �#��"��� ��*���, �� ���, � $����}���� ��%�� � �#���"� �� \��"� � ����"��� ��$����.

!#�#�'��"���� �#��"�� ��*�� ��$������' &�� �&� �����>�"�% � � �"� ����"� #$�����"�% "���� "��� ��������� &���� '�% � �"� ��""��

Page 368: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

368

�#��"�� ��� �"�� ���� %� �� ������-��& "�� ����"�%�� � ����%�"�"�%��. \ � ��#��� $�#��"�% �����, "� &%��"� &��� "������"" �&�� ' & � � ��� "�# ���}��"���# "����'� �#, $���'�# $������' &� ' "�����""��� �� ���� �� ��, �����" � . 257 «��}�"�% "�����"�%�»[46].

���� ��"# '�% ��� ��� �#�#�'��"��� &�����"�% "� �}"� �������, � � ��� "� �, � ^����"� ���&���}�"� � ������ �������� $����, ����#� �� � ', � $ ��&"� ' $�#��"�% ��� "�� "�����"��� &�����"�% ��-������� ��#���� �� #���� ��%���' � "��� � �"� � �$�"�. �&�#�� ��'"�% $�� ��� *����� @���� ��"#���', $��}�� ����, �"�����"��'"�� >�� ^����"� ���&���}�"�, � $����#����� �����"�� � "�� �#���� %����.

= #����%� �������� ��"���*�� ^����"� ���&���}�"� � � �� $���"� XIX – "����� XX ��. $���}���' ����� �� ���&� "� "���"� &�����"�%, � % � � � �$��� � ����������' ��������% ��� ��� $������"�%. �& � � ����� ��'� ����� ������"�� �#������ ����� «?�}�"�%», «?������», «{��"�», «�����», «@��$�%}�"�%», ���������� !�"�� ��� �� "���"� $������"�% *����� @����.

��� ����� ", ���� ���$�� ��"�""� ���� &#��"�% ����� ����&���}�"-���� �#�#�'��" &��� ��� �&� � �������. ������"�� &�� � , � "� � ���� ��� �&�� &#��"�� $����� "� ��}"� #��"�: �# � ����� #��&"�% $������� � #��&"�� $�&�%. ?� �#, "� ��#���" ����~����% ����&���}�"-���� $���� � ��� $�������� ��� ��� � ���� �� �� &#��"�% � � �� ��� �&��, $������% � �� ���������"�~. =�� #����% ����&���}�"��� �" ������"*�� &��� "�$�����"� "� $���� � ��'� �, ���$�� ��"�"�� &�����"�%.

w #}� � �"*# XIX �. � �#�#�'��"���� >���� � ��� $%��% '�% «"��� -�"�� >���» – «#�#�� �}����» (��#��� �� �, � "� &#��"�� ���� � $ �����), ��� &#��"�� >� "� ����&���}�"��� ~����� %����, "��� �% "� , � ����� �#�#�'��"��� �" ������"*�� &��� � $�����}�"*� &#��"�% �#����# %���#.

^�� ">�"�� *����� @���� � �"�����"��'"�� >���� ^����"� ���&���}�"� &�� ��%���. ^ �"� � �"�, ����# �, � &#��"�� � ��� �-&�� ������' � �����" ��"� ���� � � $������� �������, *����� $���� ��'� � ��$�� "����' � "��. ^ ��#�� � �"�, >�� &�'&� $� �� ���&� "� ����&���}�"��� >��'"� &�����"�%, � ��������' � $������ *�"�#�� #��&"��� � �#�$���� �������"� ��� [36].

+�'>#~ ��' � $�$���"�� ���}�"�% $� �� ����*�""�� �"���-��"��'"�� >�� ������� ���� � “<��"��”, ���� ���� � ����� �� � �� &�� ��#$"�� ����&���}�"���� #��"�� � &��� ��""�� ��% ��' _���"-&�� !����� ({����&�), ��� ��>�� ��% ��'"� ' "�� ��� ��� �&� �"�� �� ����"�� ���� ����� �% $������"�% ����&���}�"��� "����. �" "�� ����� "� ����"�� "��� ��� ���� >�� "� ��"� %����. < $����� &�� $����}�" $�������� $���� ��� ��%�� �" ������"*��, ���#���� &�'&# �� ��� �� ��� ���� >�� � �#��� &��&����� ��'"�� $����� �.

? �"�*�� ��� ��������� "���� "��� !.^.=�"*�� ��% � �� �� �� � �������, `��&�" �, �#>� � ������� $�� &��� ��� � #������ «�����» � «������» #��"�% [40, �. 434-467; 47, J. 7-12��.].

Page 369: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

369

=��%"�� ��"���'"� $�� ��� *����� @���� � ^����"� ���&���}�"� ����}���' ��}� � ��� �� #���"��, �������, ��� "�� >��, ��� "� &#��"�� �#���� %���� �����' &�'>� ����, ��� "� ����&���}�"���� ~������ %���. ?�&"�� ���� ��% &��� $���$��"% � � *��'~ «$�������� '» ����� �� � �� >��, ��$�"� ' �����# �#������*�� ����&���}�"*��.

w��%�# � ��� �&��� � �������, � ��� ����� '�% $����� �#���-����-&���}�"���� >��� (+��#, 1887 �.), ���� � ��� � �����"�� #����������', � , � ��~ �����', �$�&� ���� &��� $�"�# ��� # �� �� � ���� "����'"� &�����"�% [13, �. 201-204].

��"�����"" $�#��� ����� �� ����"�� � ����"��$�*���'"� &�����"�� ( ��"������, ����������, �#�����'"�, �����"�) [42], � � ��� � $���� ����% �����""� ' ����&���}�"*�� &��� "��"��� ��'"� ��-�� "��"�"�% �#���� %���� ($���'�# &#��"�� � � �� #��&"�� ������"�%� $������' "� �#���� %���� – <.=.).

?���� ��� ��� ����&���}�"��� �" ������"*�� "��"��� " $�"����� �$�� �����"�� $��$����"�% ����&���}�"��� %���� � ����"�� #��&"�� ����-��"�%�. ���, ��$# �*��� ���������� �#�#�'��" &��� $��"� $� �*�% "���� "��#, ����# \.\.=�"*�#-`�>��#, ������ ��� ���, $$��� ���� ��������� #��&"� ��#�� &��� $��"% � «���� � #���#�����"�~ � ����>�"� ���"�~ $��$����"�% ����&���}�"��� %���� � ����"�� #��&"�� ������"�%�» [29, 1905. 6 �~�%].

^ $%���"��� "�� �$� >�� &"��#}���' ��� �# � ��� �����-��*����""�� $��$���� ���� ��"� %���� � �� ��� #��, �� � $���% $� �"��� $��$����"�% ����&���}�"��� %����. < $������� �, � $��$����"�~ ����&���}�"��� %���� � #�� ��'���� ����"���%� �����' ���� $����"�� ��� [22], � %��%��' ���#�' � � ��"���'"� $�� ��� *����� $���� ��'� ��. ^ �"� � �"�, «"�� "� �~&��� �� "�># � ��� ', �� "�>� "���}�� �, � � ��#��, ��%����� $��$% � ����� ����� �~ �#�' #��». ��� $���� _.!�"�����, «…$���"�>'�% – &'~ , "� $���"�>'�% – &'~ . ��� � $����% $�� "� ��� �, � ���&� "���}�� "� �#�>�� &#�#���» [21]. ?� �# �"�� �� "��#�"�� �$��� � "����� �� �. &�� �$�� &��$���"�% >�� �������*����""��� $��$���� ��%�� ����&���}�"��� %����.

{"��� ��'"#~ ��' � �$��� #�#�>�"�% $� �"��� $��$����"�% ����&���}�"��� %���� � ���� >����, # �"�"�% #��&"�� $��"� � $������� $ ����&���}�"���# %���#, ������ ������ � ������� �#�#�'��"���� ������[10].

��� ����� ", $�� ��� ������}���% &��� "�$�����"� "� $� �$�""� �� ��"�"�� "�*�"��'"�� %����, � ���#�' � � ��� 57% "�����"�% @���� "� ���� $�'��� '�% ��&�� ��"� %����, $������%�' "����'� ��""�# �#����*����"�~ [34, �. 323].

��"��, ����� �� #��'"�� � � ����% &�� �$�� }�"��� &�����"�% � ��� �� � 1901 ��# ����� "�� ��*�"� � _.{.�������� � +��# $���� �#���-�#�#�'��"��� }�"��� >��� [11, �. 27-28]. = }� ����% $ ��&"� ' $�#��"�% ��� "�� "�����"��� &�����"�% ��������� ��#���� �� #���� �-�%���' � "��� � �"� � �$�"�.

Page 370: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

370

���&���}�"��� �#���"� �, &�'>�% ��� ' � �� "� � �� � ����� ����# "��"���"�~, ��*� ��'" "����' � �$���� �#�' #��, $������"�% � $������� �&��, $��������' ��� ���. =��� � � ��, � ��� *����� $���� ��'� � ����� ������ $��$% � ���� $��>�"�~ #��"% &�����""� � �#�#�'��"��� �#���"� ��, � ���%�', ���� &����, ���}� ' � "���}�� �� ���' "��� [43,�. 48-54], $"���%, ����� ���%"��� ����� "���� $�'�����' �#���"� �.

��"� �� �"�"�� $����" � � %��%��' �# � ��� ���"����""� #��&"� ������"�%, ����� ���� � � ' �'� �#��"�% �#�#�'��"���% ����"���%, �$�&"�% $��' �������"�� ��% ��%� $�#�� ' $�����'"� ��$� �"�� � �#��"� &�����"��.

w��"��� "�� ��� ��� �� �#�#�'��" � �#�#�'��"��� �#���"� �� �����"���*�� �#��"�� $�����"�� � ������' &�� ��%�� �"���"�% � � �"� ���� ��. _��% & � �, ����� "�� ����&���}�"���� $#&��*�� _.!�"����� $����� �����}�# �� $��'�� � �"� � ���"� ���� � ����� "� "�"���� "��� �#�#�'��" �����"��� w.\.\�'��"��� � �.?.?&��"�*��#: «*� ��� ��� ��� �������+�� /�� /�: ���/� � ������� ���;����� ����� ������ ������, ��� /� ��-����� ���������� ��������� �</��, ���� /� �� ��%�� ;�/��������, �� �����;� ��������%���» (�#���� "�> – <.=.) [35, 83].

^#�'&� �"������""� �#�#�'��"��� ����� ��"� � ���� ' ���"�� ��"� �������� ���� �� ��'"� �, ���� _.!�"�����. «w�� "� �~&% �� "�># � ��� ', �� "�>� "���}�� �. = }� ����%, "�� ��%����� �����}��~ ����� �� *��� �� '�� � *��� � ��� �. ?�� �"� – � $������"�>'�%, &'~ , � "�����"�>'�% – &'~ ! ��� $����% $�� "� ��� �. = ���&� "���}�� "� �#�>�� &#�#���. ���� " "�� �"� ?» [35].

{��� ��, � "� $�� ��"� �� �}"� ������� "� &�� "� �"� ���>�� #��&"� ��% �#�#�'��", � �� ��� &� � � ' �#��"�� *�" �� � ��#}� ' ��% $�� ��� #�� ����. ?� �# ��� #����% $��������"�� $���� ��� ���� ����&���}�"��� �#���"� �� � �" ������"*�� &��� "�$�����"� "� ��� �� ���� �#��"� ����"����.

? ��&"� ' � �#��"� ����"���� $���"����� � ���� $���� ��� ��� ���>�� �#�#�'��"��� �#���"� ��. ���, ��� ����-#�'-����� &#����� �#"�����, $���"���% "�&����� ' ��� #���}��"�%, $���$��"%� ��� ��� � $ � �# �$��# $���� ���>�� ����"�� ��*��� ���%, � ��% "�����' � $"���"��� � ���� � �� � �#~��� �����>�"�� [28].

w ���� ' ����-#�'-������ $��>��� �#��� �� '�% � �# $��"#. ��������� "���� "���� � ��"%� ��� ��� ��� �� �#�#�'��" $ $��# ��� �% $�&"� #���}��"�%, � ����#% ��� ��� ��, � «..."��'�% � ���� ��"��� ��#���� �� �$�&� ��� ' #���$��"�~ ������» [31].

��� "� ��"��, .!.�$��&�>�� "�� ���� $��������� "�&����� ' ��� �% �#�#�'��"��� �#��"� ����"���� "� �������.

���&���}�"���% �" ������"*�%, $������% &�'>� �"���"�� ��� ������� � "���� ��""� ��$� �"�� ����, $"����� ��~ ��}"� ' $�� ��� ���-��������*����""� �#���"� �� $# �� #���}��"�% �$�*���'"� #��&"� ������"�%. ���, �$�� & �"��"�� �#��"� ����"���� ��% �#�#�'��" "�

Page 371: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

371

��*�"��'"�� "������ $�"�����% .������ ��� � 90-� ���� �I� �. "� � ��"�*�� ���� � «������» [27].

���}� � �}"��������� ^#""� ��� `#��"� ?�����"�� � ���� $��'�� � ��"*��%��~ ����"� ��������� "����'� ��, � *��'~ $�� ��� ����� �#���"-� �� ��% �#�#�'��"-�#""� �, $���� & #���}��"�� �#��"� ����"���� � ���� ������ $� �#���� �� ���}����. w $��'&� � ����' &�� �"���"�%, � % $������� ����"���� $���#��� ������ � ��#��"�� �#���� %���� [17, J. 10]

w��"�* ��� #����% &��� ��""� � ��. ������� $�% (_%"�}�) ��"'~ 1906 �. #��"�����' #�$���, $��� � ��� #� �� �#��"� ����"���� &�� # ���}��" � ������� $�'���% �#�#�'��"���% �#��"�% ����"���% &��� ��� � $�� ����"� ���� � >�� &&��� [30; 31].

��� $��"% �% ��� ��>�"�% #}� ���� &�'>� �"���"��, �& $����� � �#��"� ����� �"���� ��� $ ��&� ��& # ��$� �"�� � &��$���""� �#��� ���"�� ����&���}�"��� �#���"� ��.

w������}"� �"���"�� ��}� ���� � ��� , � ����&���}�"��� �#���"-� � "� �"�� �#���� %����, � � ��*� ��'" ���������' � ��#��� $���� ����-"�% ���"� ��� ��� ��� � $ �� ��� �"�� �$����.

?� �#, 15-25 �~"% 1914 ��. � �����>�"�% ��"�� �� �"# ��""�� ��� � ?� ��&#��� �� %��% IV =����������� ����� �#�#�'��" (� $����� " &�� "����" ��� ����� �#�#�'��"���� &��� ��""�� ��% ���� – <.=.), "� � �� � &�� $�"% �$�� & &%�� ��'"� ��#��"�� ����&���}�"���� �#���"� �� �#���� %����, � &� " ��� ��&�" ��%��% ' ���� "#}��� [33; 44].

?���� ����% *������ ���� � $� ����' $���� ' $�� ��# &�#��"�% �#�#�'��" ����� �#����� >���, ������ ���% "� , � �#�#�'��"��� "�����"��, ��$� ���% "� ��&� ���'"� �����"��, ��}� �% ���� "�*�"��'"�, ������-�"� ���&� "� � [3].

w #}� � �"*# XIX �. � ��� $%��% '�% «"��� �"�� >���», ��� &#��"�� >� "� �"�� ����&���}�"��� ~����� %����, "��� �% "� , � ����� �#�#�'��"��� �" ������"*�� &��� � $�����}�"*� &#��"�% �#����# %���#.

=�>� �� #}� ������, � $���� ��� ��� ����&���}�"��� �" ������"*�� $�������� ��� ��� �� �� $��$����"�% � �"�����"��'"�� >����. �"� $��������� ������ ' ��� ���� "�*�"��'"�� >��� � &#��"��� "� ��"� %����. ������� ���� �, ��� � ����&���}�"���% �" ������"*�%, � �������' � ������ >��'"� ��� ���. w ����%�� # "�� "� � &��� ���"��. ���� }���"�� *������ ���� �� &�� &#�����" �" ���� "�� �#�#�'��"���� &�����"��� � $��>�"��� �"�"�% �#���� %����, $���� ��� ��� ����&���}�"��� �" ����-��"*�� ������ � ������ �"�����"��'"�� >�� #�#�>�"�� &����� ��'"� � $����������� $�*����. !\` *����� @���� $� %"" �" ������� ��%- ��'"� ' �#�#�'��"��� �#���"� ��: ���, ��� � ���'� $���� ��� ���� �#�#�'-��"��� �#���"� �� $�#���� �������"� &�����"��.

���"� ��#��" �, $�����%~��� �"�����"��'"#~ $�� ��# ��#���-� ��, "� �#��� ����. ��}��� $���� ��' $����� �� � � �� � ��� � �&-� ��""�� $"���"��� (� �� �"������' � "� ��$� �"��, � ��������"��, � � �$�"� ���%"�% "�� ��"��� � ��#}�"�%), � ��}� �"# ��$�� ������ �

Page 372: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

372

�"�>"�$�� ������ &� �"��� [42]. _�#���� � � ���� $���� �&� �#��-� ���"�� ���� ��$������ ����� – &��$���"�� ���"� �� � �"�� "� � ��$����, "��$#��"�� �� � "�*�"��'"� �����"�"�%, #����"�� �������%*�� �"�� "����, &��$���"�� �#���� "���"� �, ��� � #�'"� "�*�� … � .�.

= ���� «{�$�����» $ «�#�#�'��"���# �$��#» (1900 �.) ^.�.=� � #�������, � «"����}" � XIX-XX ��. ��� � $�� ��#, ��"���#%… "�*�"��'-"�� ���� �� ��#��� "�*�"��'"� ��, �>��>�� � @������#~ ��$���~ (�� 35 %) – �� ������~, �� %��� � $��.» [14, 260-261; 24, 242].

w� VII ����������� ���%"��� ������ � 1911 �. "�>� %��� ��}�"�� $�� ��� *����� ������}���% � &��� � "���"� &�����"�%. ���, �� � &�� �����", � � >��� ��}�" ��$�� ��� ' ��#���� ��""�� %���, .�. �#�����, � &#��"�� ��}" ��� ��' "� �#���� %����; � "� "� �$#� % ����"�% $����""� ��$��� ����, � ��� $�%��%� �% # ��}�� "���"� �; >��� ��}"� &� ' �#����, � @���% – ��% �#����� (�"�����"�� $������ �����~ �% � ���� @���� � ����"%, � XXI �. – <.=.) [16, J. 19].

����"���"�� ���'��"�� ���}"� �� $ � "������# � �������"�# $���-"��# $������ � �#, � ��$#��"��� ��������� ���>�� #��&"�� ������"�� ����������' "� ���"#. {��� ��, � &#��"�� � ���>�� #��&"�� ������"�%�, $��&�� �"�� �"�"��, "�$����� ��""�� �" �� � $���� ��� ��%�� ��#��� �#�'- #�, ���� � ����"�"�~ $����"�%, � ��% }��"�, *�""� ��, "�� � � ��� �$�.

= 90-� ���� �I� �. ����&���}�"���� � #��" � &���#~ «����%��� ��», ��� #$�~ � &��� ��""� }��"�. _���"� *��'~ � �� ����%��� � &��� �� �����'"�% $����}�� �����#��� � #��" �, ���"���*�% &�&�� �� � �� ��'"�� ����, ����� �����$���. �� �"��� ���� &��� &��� �-�� ��'"�� ���$��% �%, � ��� "��������' “ ~������� ��������. ����"���*�% ���� ����%��� � � �#��� @������� ��$���� – ?� ��&#��, !����, ����"', ������, @���, ������}"�� �" �� � ��}�# "��� � ���'"��>�� &#�# �$�&� ��� ' ���"���*�� «^~�� �#�#�'��"», �#�#�'��"��� ����*�� � _�#���� ��""� �#��, ��� #$�~��� �� ���}��"��� ���"$����� ��% ���� �#�#�'��" � @������� ��$����.

��"���'"�% $�� ��� *����� @���� ����������' � "� ����� �� "�*�"��'"� $�����. < ����}���' � �, � ������}"�� ��� ��� �� & ��� �� � ��� �"� ���"� $���������� $��� � ��"%���' $� �� ��� �"�� $������. ���� �, ���� ����� }�� ���>�% *�"�#�� � ��*� ��������� *�"�#�"� ��� � �, � ����� � �� $��� �#����� >��"�� �, "�������' � ���%"�.

\ "��� �% "� � , $%���"�� $����� ���� "� ����&���}�"��� %���� ������ ��~ $�}� ��'"#~ ��'. \��"" &������% $��� �, $%�����' ���}"� ' #��� ��� ' � $�� ������ }��"�, &��"�% ��}�# $���� ��� ��%�� ������"�� �*���'"�� �" �����, ��}�# $#&��*�� ��� � $���� ��'� ��, � ��, � ��~ �����', ����� ��"�#�"�� ��� � �� ��'" ���}���� ���, $�"������� ���� ��� "� "�*�"��'"�� %�����.

w�� ��� � � '� ������� &�� $�$���, � ��#��� – $� $����"�����. ?� � ��� �#�#�'��"���� �� ��� �� ����� ��" ��� "����'� $����"���. �.!. #�,

Page 373: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

373

&�%�"%� � «� ���� $���� &��� ��""�� �#}��"���, "��%�# � ����*�"-"��� � �����». ���}�, $ �� �"�"�~, «����� ��#��" � ������ ��������� ��� � � $ *�"�#�� �� $���� � 1848 $ 1874 �� "� &�� &"��#}�" � "� �"� ��%���"�% � $��'&� �����>� ' ������ ' $�&"#~ ���� #». (w� &�� &"��#}�" �~, � ��� "� �"��� , � $�&"�� ��%���"�� "� $� #$�� – �.*.). �"� �� � $�>� ; «� % ����&���}�"���� #��"�� "��"��� " }�������', � � 1875 �. ��������� ���� �� "� &�� $�#��" �����>�"�% "� ����"�� "� �"� “ � ���-��” ���� �; ����� ��#��" � ������ ��������� ��� � � $ *�"�#�� �� $���� � 1848 $ 1874 �� "� &�� &"��#}�" � "� �"� ��%���"�% � $��'&� �����>� ' ������ ' $�&"#~ ���� #» [4]. \ ����� $���$�}�"��, � «� ���� $���� �% ��>' "� "�#���"#~ $$� �# ��� ' �$�����~, $���$��"% #~ !.�.�#"���� � !.�.=����� � 1841 ��#».

= $�&#}��"�� "�*�"��'"� �����"�"�% "����, ���� "�*�"��'"� $����� � $������"�% "����, ��}"#~ ��' ������ �#�' #�"-$���� � ��'���� ���"���*�� � &��� ��, ����� �� "�*�"��'"� �� ��, �� ��� #��, �#��-���'"� ���#�� ��. ?���� ��� ��� ����&���}�"��� �" ������"*�� ��� #$��� � $��� � � $�������� $�"�� ' � ����� � ��� '~ "���� � $�������� ����� ��� ��� ��"���'"#~ $�� ��# *����� ������}���%.

=�� �� ���� � ������ ��� �~ , � �$����� � ���}��"��� "�*�"��'"� $��� � – ���� � «<��"��» (22 �~�% 1875 �.), ��%��""� � ���"�� _.{����&�, � �� �� � ��#��� ���� � }#�"���, � ���"": «��>�~�'», «���$��», «��% », «��~�� », �� �������� }#�"��� «!��� w�������"», "�&�~��� �% ����� �� "�*�"��'"� ��"�"�% ����� ����&���}�"��� "����. \�������"�� �� ������ ���� � }#�"��� � �� $���"� XIX – "����� XX ��. $������� , � � $���� – ��"' ��}"�� � �� ��� &��� ��""-$�� ������ � �#�' #�"� }��"� ���&���}�"�, �����>�� ���"� �"���"�� "� �������"�� �#�' #�"� ��������"�% ����&���}�"��� "����.

?�� ��������"�� ���'"��>�� ����� �% ����&���}�"��� �� ��� #�� ��%��%� �%, � � #����%� ��"���'"� $�� ��� *����� @����, ���� $�-��>� �"���� � � $������ � ����������� �� ��� #�� ��� ���� @����, �� � ���#&�}"�, "� �������� �% � ��#� "�$�����"�%�, .�. � �� �"� � � ��$��"�. ?������ �� �� ��""� ��������� ��� � �����$�"��"��"�� �#�' #�, ��%��""�, ��� ���" $��� ��� .����#������, � �� ������� � "�*�"��'"-�#��"� $ ��&"� '~ ����&���}�"��� $���� � ��'��� �� ��� #�� [45]. ?�#��� ����� �� �� ���% �� ��� #��.

=��}��"�� "�*�"��'"�� ���� � "�*�"��'"� �#��, ��"��� ���� � ��� &��� ����&���}�"���� $���� � ���, $��� ���, $� �, $#&��*�� �… %����' $���$����� � �"�� ������""� ����&���}�"��� �� ��� #��.

= � ����% $���}�� ������� '�% �#�����'"� � �� ���'"� ���#�� �. � ����� �% �#�����'"� ���#�� ��, ����' "� $����� $��" �����"#��' ���#�� � �#����, �� ��>�� &�'>�� #�$���, � ��� $%��% '�% �#�����'"-�� ��� #�"�� ���}����, "� � ��� ��� #$��� $�������""�� ��"�"��. `�% ����&���}�"*� �#��� – &�'>�, ��� �#����. < *��� ��������"�� � ����#-��"��, �$�& $�"�"�% ����. \ ����', $}��#�, � � ������ '�% � ���������-

Page 374: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

374

"��� ����� "� ����&���}�"��� $��� ��%-$������ "���, � «�#��� ����", ��� ����" $����>�� � ����"��>��, �&����>�� �� � ���"�� � �� �� � ��%��-�� �� "���», � «�#��� – "�*�"��'"�� �#�����'"�� %��� ���&���}�"�» [2].

= ������ �������� $����, "��%�# � ���&� "� "�*�"��'"� �#�����'"� �#�' #��, "�&�~��� �% $�"��"��"�� � ���$����� �#�' #��.

^���#� ���� � ', � "� ��"���'"�% $�� ��� *����� ������}���%, "������ *�"�#�"�� ���"� "� ���� $��>� ' ���&� "�# ����� �~ �#��-���'"� �#�' #�� ����&���}�"��� "����. =$����� "� ���� =� �� ���"" � ^����"� ���&���}�"�, � +��# 12-� (25) %"���% 1908-� �. &��� �#��� ���"� � �� �� _.{.������� $� �"��� ��._��}�&����� �#�����'"� �#���"� $��� «����� � !��}"#"»*, � �"�# � �� &�� $�}�" "���"�� ��'��� � $�}�"� "�*�"��'"�� "�$���.

� }� ����� �% ����&���}�"��� �� ��, , ��� ����� ", ��*���'" " &��� ��� "���� � $� �"��� � 1873 �. $'��� !.�.�#"��� «=����' �%"-�%��"��� ��"� ��». \ � % � *����� @���� ���� ����� }�� ���>�% �� ���'-"�% *�"�#��, ����� ����� #��� �������� ��� ����~����% $�������"�%. ^$#� % "�� �� ����% � ��� ������ '�% � $����� �� ���'"�� �#$$�, � ��� ����� �$�� ���%�� $��&���� "���"�� ����� � $������"�# ���#�� �#, �$�&� ����� $%���"�~ ���� �� ���'"�� ��}������, $��"��>�� ����# ���� � ��"� ����� �� �� $��������.

��"���'"�% $�� ��� *����� @���� �������' � "� ����� �� �� ���'-"� ���#�� ��: ����' �� "�&�~���� $�"� &���������� � "��"���"�� ��#���� ��""�� � �#� #� *����� @���� � ��""�# �$��#. ���&���}�"���� "�*�"��'"�� �� � � � �� ��'� � ������"�� ��#}�"�� ���������' ��& $ �"�*�� ��� ����&���}�"���� ��*�"� �, "�$�����, � ��*� _.{.�������, ��& � ��*� ����&���}�"���� $���� � ����, &������% � ��� � ��� ������� '�% $����� �� ���'"�� �#$$�. `�% � � &� $� ��� ' "� �*�"� ��� �"� �$�� ���', "�&���� &�� $�� � "����'� �"� �"*�� � }�� ���>#~ �� ���'"#~ *�"�#�#; "� �� ���'"� ���#�� �� ���������% � ������ �� ���'"�� "���. ��� "� ��"��, � $���� $����� "�� ����~����% ����� #���, � ����>�� $���

*= �#���� $��� ��$�'���"� �#���� «!��#� ��"��», «������%�», «�#�», «�~��-���"��», «@�� », «^��%�» «+�% � �~��»). {� "�� $�������� � ��#��� $��� � $��� �, ����""�� ��. _��}�&����, � ���"": $��� «���� ^�"�"» (1909 �.), $��� � «!#} � }�"�» (1909 �.), $��� «@#� �� � ^���&» (1910 �.), $��� � «w� �, �� � �» (1911 �.), $��� «������ � ����"» (1911 �.), $��� «��� &&�� � �#�>#� &�"#» (1912 �.), $��� «��� � �����» (1912 �.), $��� � «�>�" ��� ���"» (1913 �.), $��� «>#� _���&» (1915 �.), ����""�% {#�'�#���� _��}�&����� ($� �"��� �� %���' � 1916 �.)

��&% &�'>� ������ � ������ ��'"�� $�������"��, "� $ ��%�>�� ��~ �� #��'"� ' � "�>� �"�, � ��}� ����~����% �� ���'"�� �� ��� – ��� ����� �#}��", �� � ����� }�"��".

^ �}��"��� ��" � ���$� � $�"��"��"��� �� �"����� � � ���"�� ���� @������� ��$���� – ^�"� -?� ��&#�� � !����, � �� �� � � ^����"�� ���&���}�", � ��� "� �, � +��# (1898 �.) &��� ����"� $����� ����&���}�"����

Page 375: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

375

���'��, � ��� ����� '�% ������"�� ��#}�"�% [8] ��� � +��#, �� � � ��#��� ����&���}�"���� �����. @�' � �"���"�� ��", ��� "���%�"� ��� ��, � #��&"� $�*���� �#�" $���*�"� '. ��"�����"" ��" � �� ��$�'��� '�% � � ����������� $��"�.

���&���}�", %��%%�' �"�� �� ����"��>�� ���� *�������*��, ����� �" ��� � ��"� ����, � � �� �����������' ���, �$�*����"�� ��% ��}�� ����"�, >��� ��� ����� ��. ��#$"��>�� ��� �� � $��� �� ����� ���#�� ��, �#�}"�� �% �� ������ � �"� �� ���� ��� #$��"�� ("� �"����"*�� � �"�"�) "�#�" ���#��" ����""��� ��� ��� # ���}���, � 90% ����, ����� "�� � ���� ��� «����������», – � ����&���}�"���� ����.

?�#��� ����� �� &�&�� ��"� ����, � ��� ����� '�% �� ��'"� � &�&�� ��� $�� >����, �#�' #�"-$���� � ��'"�� &��� ���, w���"�� ���, �$�&� ����>�� $��>�"�~ &����� ��'"� #��"% ����� "�����"�%. ^���""�� *������ $���� ��'� �� ��#���� ��""�� � �#� #��, ����� �� ����- ��'��� ���� �������' "� �������"�� &�&�� ��"� �� � "� �'� � ��������� �����, " � "� ���� ��� ������""�� �~ � ��", � ��� "� �, ^����"� ���&���}�"�. ?��"% �� *������ $���� ��'� �� @���� �"�-�����""�� #����, ���"�, ���$�%}�"�%, $������, *���#�%��, #� ��� "��� ��" ����������', ��� "� ���'"��>�� ����� �� ���� $��� �, �� � "� � �"���"�� &�&�� ��"� ����. � ">�"��, � �� $�%��%� *����� $���� ��'� � � �#�'- #�"�# $�>��# ����&���}�"��� "����, ���~ $����� �� ��$������ ����� ��, "� ��� �~����% � �� �#�' #�"�� "��������.

w���� ��""�# � �� � ������# ��$� �"�~, �~&�� � ����# ���~ �$�&-� ����� $����� �#���, ����"�� &����, $������������, �����������, �������-������ � .$. [9]. @��������' ���&� "� ~�����"� ���#�� �, � ������% ����&���}�"���� ��� ��� "� ��� $�#���� ��}�#"���"� $���"�"�� "� $����-��� � ������"�� � ��"�� ��� ����� [12].

��� ����� ", ���&���}�" �����" ����� ���� �� #�"��� ��#}�"�%��. < – ��"���� ���*�, �#�' ��� ��#}�"�%: ���� �, ��"����, *�����, ������"-�����, &�"�, &��� ��""-����"�� �� ��"�� ���"�%, ������"�� ��#}�"�%, ����-$�����% �#�' #��. = }� ����% � ��� ����� '�% � ���� ��"���� *����� ��� $� ������}��"� ���� �. ��"�� �� $������ � �# �}� ��#}� ' ��� , � &�� ����#>�" �#�#�'��"��� ����&���, � "� �� ��� � � 1898 ��# &�� ������" ���"�� ���> �&� $�������"�� ���� –�����"��-w������ �&� ($� ��" $ $��� # @&�� � !�����'��, ����"�� $������ ��' ��& – ���� _��������; �"���" � 1936 �.). ^��� ���� �� #�� � ������ ������� ����% ����������' � "��� ���$������ "�$�����"�%� – ���" ���, � ���, &����, ����"%% "�*�"��'"�� �����" �. {��"�%, $� ��""�� � � �� � ��%�, � $ ��� ��"' #���>�~ "�>� ����.

{����>�% ����� ��"�� ��"���'"� $�� ��� *����� ������}���% � ^����"� ���&���}�"� � &��� � �#�' #��, �� �}�� ����� ' ����#~��� �����:

-$��� ������"�% ���� ��� ����&���}�"���� ��"� � � ���~��"�% �� $��� ����~��"�% �#����"������ ����� � �� �� @������� ��$���� "���"�� �%

Page 376: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

376

�#��� ���"�� ��"���'"� $�� ���, �������>���% � �#������*�� ��� "� ���""� "�����"�%, � $�����"�� $�� ��� �������%*��, � ��}� � ������"�� �#�#�'��"��� "�����"�% � �*���'"-��"������#~, $����#~ � $�� �����#~ ��� ��� @������� ��$����;

-�$�� �%�'"� � �#�#�'��" ���� %� � �� $� �$�"" $������� '�% � ��" �� "��&��� �� #��'"�� � � ��"�; ���% &�'&# �� &���"���}"� ', $ $���� ����"�~ !=`, �#� ��� "��"���� ��� ��$��� �, � �#�� - ��� "�� ���� � � ��*� �#&��"� �� � ��"����-�#&��"� �� ( �� "��������� #���"�� �#���). ���&��"�� � �#�#�'��"���# ($��}�� ���� "��>��#) �#���"� �# �"�"�% �#���� %���� � }��� ��'"� � ����"�% &���#}�"�% "� �#���� %����;

-$�� ��� "��$#� ��� � �������"� ���"� �� �#�#�'��" � $������� � ��� &�'>��# #�#�#&��"�~ $� ������� ��}�# $���� ��� ��%�� ������"�� "�$�����"�� (��}�# �#""� ��� � >�� ���) � ������;

-������ ��� $�����"�% *������ ������}����� $�� ��� �#������*��, ����&���}�"���� %���, ��� %��� ��}"�*�"��'"� � ����� &��"�%, � �� �� ��"% '�%, � ��}� �� ��"% '�% � �� ��*���'"� $���$����, ��"*��%��� � #$�����"�%;

-���%"�� �������� ��"���*�� ^����"� ���&���}�"� ������' "� ����� �� ���&� "� "���"� &�����"�%, � % � � � �$��� � ����������' ��������% ��� ��� $������"�%, ��� ����� ��'� ����� ������"�� �#������ ����� «?�}�"�%», «?������», «{��"�», «�����», «@��$�%}�"�%», ���������� !�"�� ��� �� "���"� $������"�% *����� @����;

-� #����%� ��"���'"� $�� ��� *����� @���� ����&���}�"���% �� ��� #�� � �� $���"� XIX – "����� XX ��. $���}��� ������� '�% � ������ ' ��� &��� ��"� ���%"�� "� �� � ����, $��>�% �� �#�' #�"�� #���"' � �"���% � >�������� ���$����� �� ��� #��. ^�� ">�"�� � ��"���'"� $�� ��� �#���� *������ ����&���}�"���� $��� ���, $� �, $#&��*�� � ����}��� � ���� $�������"�%�;

-���%"�� ��"���'"� $�� ���, $������ *����� @����� � ^����"� ���&���}�"�, � ��� ���� �������' "� ����&���}�"��� ~����� $��� �, � ��% ����}������' ������"��� *���#�%����, #������, ���"���;

-$%���"�� $����� �#���-����&���}�"���� >��, $�#���>�� ���$�-� ��"�"�� "� ���� ���� ��� ^����"� ���&���}�"�;

-����� �� }�"���, ����"�� � �$�*���'"� &�����"�%; -� #����%� �������� ��"���*�� $�#��� ����� �� ������"�� ����

���#�� ��, � ���"": �*�"������ – �� ���'"�, �#�����'"�, *����� � ��"���- ����; ����� ��"-$������"� ���#�� �; ���� �� #��; &�&�� ��"� ���;

-���"#~ ��' � ����� �� � $����� �#�' #�� � ^����"� ���&���}�"� ������� $���� ��� ��� ����&���}�"��� &#�}#���� � �" ������"*��, #����% � ����#�� � ��� � �������"�� "�*�"��'"� �����"�"�%, �#�' #�"� ��������"�% ����&���}�"��� "���� � &�� �"�� "�*�"��'"� �#����"� � � "����}" $���*�"� '.

Page 377: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

377

�#��>��+� � '��%����� 1. ��. �. 7, � 47; � 870. 2. A"��. =��"� ' �#���� // }. �� ��� #�"�� ���&���}�". 2008, � 1 3. ��$� `.�. !�"�� ��� � \"� ��""�� `�� @������� ��$���� � «�#�#�'��"���� �$��. //

� #��'"�� $�&���� �#��"� ��"��, �*���'"��, ��"�������� � ��"������� "�#�. =�$. 3. !., 2005. 4. #� �.!. !�}�# $���$�&��"��� � ���# ���}��"���. @�""�� � �$ $���� "�*�"��'"�

���" ��"� � � ����� �#�#�'��"��� �" ������"*�� � ��"��"��"�� "�� &��� �� "� ~�-�� �� ������� (1875-1905 ��. // ���&���}�" � @���%: &��� � � ��#���� �. – !, 2001.

5. +�'� �. ��"���*�% # "���>�� "����. ^?&. ��$-��% �-�� "�&��� ��""�% $�'��", 1877, �. 517. 6. +#"�� w.�. {���&"�� ���� �� .// ^#�'&� @����. ^?&, 1999. 7. =���&�� <.@. ���&���}�" � @����%: ��"���'"� $�� ��� � � �#�"���� �# // ^�����""�%

"�#�"�% ����'. !, 2013. !., �1, �. 22-33. 8. =���&�� <.@. \� �� ��� *����� ���#�� �� � � �� ��'� �� *������ ���"�� � ^����"�

���&���}�"� � II $���"� XIX – "����� �� ��. / `�����. w�*�"��'"�% ������% "�#� ���&���}�"�. �� LXVIII, � 4. +��#. 2012, �. 119-126.

9. =���&�� <.@. � �$��# ���}��"�� �#���"� ���� � ^����"� ���&���}�"� � �"*� XIX – "��. XX ��. / Milli Az�rbaycan Tarixi Muzeyi. Elmi m�qal�l�r toplusu. Baku. 2009, 0.7 c.v. ;

10. =���&�� <.@. � �$��# & �� �������� ��$�� �� ����� �% ����&���}�"��� ~����� %���� (� ��% $���"� XIX – "���� �� ��.) /� #��'"�� $�&���� ����&���}�"����"�%. !� ������ 2-� !�}�#"���"� "�#�"� �"����"*��, $��%��""� 88-� �����"� � �"% �}��"�% &��"�*�"��'"� ������ _������ �����.II ��� '. +��#-_%"�}�. 4-7 ��% 2011 �., �. 613-622.

11. =���&�� <.@. � �� ��� }�"��� &�����"�% � ���&���}�"� � �"*� XIX – "����� �� ��. / ������ !�}�#"���"� "�#�"� ���$��#��, $��%��""� 110-�� �~ ����"�% $���� "� �#�#�'��"��� =� �� ��� ��� }�"��� >���. +��#. 6-7 � %&�% 2011 �., �. 27-28.

12. =���&�� <.@. � �� ��� ����� �% ~�����"� ���#�� �� � ^����"� ���&���}�"� (������"� XIX-"���� XX ��.) ("� ����&. %�.) // IV. Uluslararas� Türk el dokumalar� (tekstil) v� gelenekli sanatlar kongresi /sanat etkinlikleri. – MEA Milli Az�rbaycan tarixi müzesi v� Selçuk Üniversitesi Türk el sanatlar� ara�t�rma ve uygulama merkezi. 02.05.10.2012-Bakü, �. 245-251.

13. =���&�� <.@. @#���-����&���}�"���� >��� ^����"� ���&���}�"� (II $�. XIX – "��. �� ��.) / !������� $������������ #"������ � . 7-�% ��}�#"���"�% "�#�"�% �"����"*�% «���� . ����. ������!»: �&�"�� "�#�"�� �#��: = 2 �. �.2 / �� !_?� ��. \.?. ���%��"�; �����.: ^.+.�#��> ( �. ���.) [� ��.]. - !���'. 2013, �. .201-204

14. =� � ^.�. =�$��"�"�%. �. 3. !., 1994. 15. =��"���� !.. ?����% �#����% ����~*�% � ��� �"���"�� w���� "���� �� "� ������� //����������

�&�"��. �. 2, 2005. 16. _�#���� ��""�� ����� ���&���}�"��� @��$#&���� (_ @). �. 57, $. 1, �. 1209. 17. _�#���� ��""�� \� �������� ���� ���&���}�"��� @��$#&���� (_\ @): �. 291, $. 15, �. 10214. 18. _�#���� ��""� ' @���� (�"�* XV �. – ������' 1917 �.) �".1. !, 1999. 19. ̀ ���� =.=. @���% � ������. ������ � ��$�����% @���% // {�����, 2004, � 6. 20. �����"� _.. w�*�"��'"�� �$�� "� �"�������� ����"�� @����. ^?&. 1908, 21. {�������'�. 1909, 4 �~�%, �121. 22. {���������� ���, 1916, �179. 23. \���� � @������� ��$���� (���"�� ��'"�� �� �, $���"�%, � � �� ���) / ^� . `.�.��$�. !., 2001. 24. \�$��� ����% @���% � �#�#�'��"���� ��� (�"�* XIX – "���� �� ��.). ^&�"�� �� ������. !.:

w� ����. 2000; ���}&� �.\. \� �"��� ����� ">�"�� @���� � "���� �����-��$��"� ������� � �I� �. // @���% � ������ – ����' ��� � �� �%. {�����. ^?&., 2001.

25. ���������� ����"���' "� 1886 ��. ������, 1885. 26. ���$��, 1902, 22 ����&�%. 27. ���$��, 1905, 22 ������%. 28. ���$��, 1905, 3 ��� � �35 29. ���$��, 1905, 24 ��%; 6 �~�% 30. ���$��,1906, 1 ��� � 31. ���$��, 1907, 23 �~"% 32. ���$��, 1914, 15 �~"%, � 138. 33. ��#���" .. ?�������"�� � ��"���*�%. ^?&., �$-��% �-�� "�&��� ��""�% $�'��", 1905. 34. ��"�" =.\. ?�". �&�. ��., . 30. 35. !�"����� _. \�&��""�� $�������"�%. +��#. �����. 1982.

Page 378: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

378

36. ?��&". � �"�����"��'"�� >���� ^����"� ���&���}�"� ��. ����. =���&�� <.@. «=$��� "���"� &�����"�% � ^����"� ���&���}�"� � 1893-1917 ��. ($ �� ������� ���� � «���$��»)». +��#. 1999.

37. @�������� _�#���� ��""�� =�""-�� �������� ����� (@_=\), �. 405 «`�$�� ���" ��""�� $����"��», $. 6, �. 4362.

38. @�������� ��#���� ��""�� �� �������� ����� (@_\): �. 1268, $. 10, �. 110. 39. ̂ ��" ������ �. @#����� ���&���}�" 1905-1920. // �����. 1990, �1. 40. ̂ �� ���� �#~��� > � � ���}��"���� #���}��"�� ����� �� w���� "��� ���������, �� ����""��

� _���"� �$�����"�� �� \�$��� ���� =����� ��. ������, 1865. 41. ̂ �.: =���&�� <.@. �#����"������� ��� � �� $����� ��% / Dirç�li� XXI �sr, Baku, 2008-2009,

�130/131, �. 106-116 42. ̂ �. ����. =���&�� <.@. =$��� "���"� &�����"�% � ^����"� ���&���}�"� � 1893-1917 ��. ($

�� ������� ���� � «���$��»). +��#. 1999. 43. ̂ �. � � '~ =���&�� <.@. ?�}�"�� ����&���}�"��� �#���"� �� � �$�� #���}��"�%

�#�#�'��"��� �#��"� ����"���� (II $�. �I� – "��. �� ��.) / Az�rbaycan ��rg�ünasl���. �1(7). +��#. 2012, �. 48-54.

44. ̂ �. � � '~: ������}�"�� .w. � 95-�� �~ IV =���������� ������ � 95-�� �~ IV =���������� ������ �#�#�'��" � ?� ��&#��� �#�#�'��" � ?� ��&#��� (��� ��� &�� ���� "�� $#&����*��) // \� ��% ?� ��&#���, � 3 (49) / 2009, �. 66-71.

45. ̂ �.: ����#������ . `#��"-��"� ������� �� �� � "�*�"��'"� ���}��"�� ����&���}�"��� �� ��� #�� // }. �� ��� #�"�� ���&���}�", 2008, � 1.

46. ��}�"�� "�����"�%� ^?&. 1866 ($����% �����*�% &��� $��"% � � 1845 �. - ��}�"�� "�����"�%� #���"�� � ��$���� ��'"��.); ?�}�"�� & #$�����"�� {���������� �#�#�'��"��� �#���"� �� �#""� ��� #��"�%. +.�, &.�.; ?�}�"�� & #$�����"�� {���������� �#�#�'��"��� �#���"� �� >�� ��� #��"�%. +.�, &.�

47. ��" ���'"�� _�#���� ��""�� \� �������� ���� @��$#&���� _�#��% (�_\ @_), �. 12, $. 7, �. 1094.

Esmira Vagabova

INFLUENCE OF COLONIAL POLICY TSAR RUSSIA ON THE CULTURE OF NORTHERN AZERBAIJAN (second half of XIX - early XX centuries.)

SUMMARY

Key words: colonial policy, legislation Tsarist Russia Northern Azerbaijan, clergy, intellectuals, national education, the reform of the school system, the Azerbaijani Turkic language, culture

On the basis of various historical references in this article the author examines how the colonial policy was manifested in northern Azerbaijan in the field of culture in the second half of the 19th and early 20th centuries. The article concludes that the policy pursued by the tsarist Russia pursued the Russification of the Azerbaijani people by opening Russian schools, deepening contradictions in the religious environment - between Sunnis and Shiites, a ban on receiving theological education abroad. Accepted by the tsarist government legislation, although constrained development in selected areas of culture, however, failed to prevent the further development of unique national culture of the Azerbaijani people, who made a significant contribution to the world's treasury.

Page 379: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

379

AB�-RUS�YA R�QAB�T� TAR�X�ND�N

��hla QURBANOVA276

Açar sözl�r: AB�, Rusiya, “soyuq müharib�”, r�qab�t, Marburq plan�, Xaus plan�, hegemonluq

Beyn�lxalq münasib�tl�rin strukturundak� �v�zetm� dinamikas� XIX �srd�n etibar�n daha qabar�q izl�nilm�y� ba�lanm��d�r. Bel� ki, dünyada 1800-cü ild�n 1815-ci il� q�d�r Fransan�n dominantl��� il� keç�n t�kqütblü dünya düz�ni Vyana konqresind�n 1890-c� il� q�d�r çoxqütblü, 1890-c� ild�n Birinci Dünya müharib�sinin sonuna q�d�r olan dövrd� is� bipolyar (Antanta v� Üçl�r �ttifaq�) sisteml� �v�z edilmi�dir. Birinci dünya müharib�sinin sonundan 1936-c� il� q�d�r davam ed�n t�kqütblü dünya sistemi (AB�-�n üstünlüyü il� keç�n) 1937-1941-ci ill�rd� yenid�n çox qütblülükl� (AB�, �ngilt�r�, Almaniya, �taliya, Yaponiya, SSR�) �v�z olunmu�dur. �kinci Dünya müharib�sind�n sonra yenid�n yaranm�� bipolyar sistem 1990-c� il� q�d�r davam etmi�dir. 1990-c� ild�n hal-haz�ra q�d�r is� AB�-�n hegemonlu�u il� yenid�n t�kqütblü dünya düz�ni hökm sürm�kd�dir. Ekspertl�r, siyas�tçil�r bu v�ziyy�tin 2025-ci il� q�d�r davam ed�c�yini proqnozla�d�r�rlar.

Ümumiyy�tl�, AB� XIX �srin �vv�ll�rind�n dünya hegemonlu�una can atmaqdad�r. Lakin �vv�ll�r bu siyas�t üstüörtülü, XIX �srin 80-ci ill�rind�n is� qlobal geosiyasi planlar ��klind� özünü biruz� vermi�dir. Bu planlar�n haz�rlanmas�nda A.Mehen, M.Hauz, X.Makkinderin böyük rolu olmu�dur. Bu ideoloqlar iqtisadi c�h�td�n �n güclü dövl�t olan AB�-�n dig�r dövl�tl�rin daxili i�l�rin� müdaxil�sin� haqq qazand�r�r v� onu dünyan� xilas ed�c�k �dal�tli v� azad ölk� hesab edirdil�r. Con Barcesin t�birinc�, dünyan�n �n siyasil��mi� dövl�ti olan AB� ist�nil�n vasit�l�rd�n istifad� etm�kl� ba�qa ölk�l�ri özün� tabe etm�li idi. Öz sistemini bütün dünyaya yaymaq üçün is� AB�-�n qar��s�nda duran �sas v�zif� Avrasiyaya sahib olmaq idi. Bu yolda o, �sas mane�ni Avrasiyan�n m�rk�zind� yerl���n v� Hartland adland�r�lan Rusiyan� hesab edirdi. Çünki Rusiya h�r zaman dünya düz�ninin ayr�lmaz t�rkib hiss�si olmu� v� yaranandan öz imperial xüsusiyy�tl�ri il� f�rql�nmi�dir. H�tta indiki dövrd� d� iqtisadi z�iflik bel� ona öz klassik imperialist iddialar�n� yeritm�kd� maneçilik tör�d� bilmir. AB�-�n Avrasiyaya iddias� Rusiyan�n maraqlar�na uy�un deyildir. Çünki AB�-�n Avrasiya siyas�tinin �sas�n� Rusiyan� parçalamaq, onun iqtisadi qüdr�tini v� siyasi nüfuzunu heç� endirm�k t��kil edir ki, Rusiya üçün is� bu q�bul edilm�zdir.

XX �srin �vv�ll�rind� t�rtib edilmi� “Maqburq plan�” �sas�nda “Amerika dünyas�” konsepsiyas�, sonra is� Texas �tat�n�n maliyy�çisi, Vilson adminstrasiyas�n�n “boz kardinal�” hesab edil�n Mendel Hauz t�r�find�n “Polkovnik Hauz plan�” haz�rland�. Hauz Birinci Dünya müharib�sind� Rusiya imperiyas�n�n Antanta t�rkibind� q�l�b�sini onun Avrasiyada hegemonlu�una g�tirib ç�xaraca�� q�na�tin� g�lmi�di. O göst�rirdi ki, AB� Antantan�n Rusiyas�z q�l�b� çalmas�na çal��mal�d�r. Hauz yaz�rd� ki, dünyan�n qalan

��hla Müz�ff�r q�z� Qurbanova – Az�rbaycan Dövl�t Pedaqoji Universitetin ba� mü�llimi

Page 380: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

380

hiss�si haz�rki böyük Rusiyan�n yerind� dörd kiçik Rusiya olaca�� zaman daha sakit ��raitd� ya�aya bil�c�kdir. Onlardan biri Sibir, dig�r üçü Avropa Rusiyas�nin bölünm�si n�tic�sind� yaranm�� olacaqd�r. Bölünmü� Rusiya dövl�tl�ri AB�-dan bütün istiqam�tl�rd� maliyy�, s�naye v� m�n�vi köm�k olmaqla b�rab�r, h�m d� AB�-�n xammal v� sat�� bazar� rolunu oynamal� idi (1). AB�-�n xarici siyas�tind�ki neoqlobalizm d� m�hz “Hauz” plan�ndan ir�li g�lirdi. 1905-ci il rus-yapon müharib�si zaman� AB� maliyy�çisi Ceykob X. �iffin Rusiyan�n alçald�c� s�viyy�d� m��lub olmas� üçün Yaponiyaya maliyy� d�st�yi göst�rm�si d� inkaredilm�z fakt idi (2).

Birinci dünya müharib�si zaman� AB� v� Rusiya aras�nda münasib�tl�r r�qab�t mü�t�visin� keçdi. Rusiyada ba� ver�n oktyabr çevrili�ind�n sonra is� bu r�qab�t aç�q forma alma�a ba�lad�. AB� oktyabr çevrili�ini tarixin “t�sadüfi s�hvi” adland�raraq h�r c�hdl� bu s�hvi düz�ltm�y� çal���rd�. 1919-cu ilin yanvar�n 21-d� Rusiyan�n Baltikyan�, Belarusiya, Ukrayna, Qafqaz, Sibir v� Orta Asiya vilay�tl�rin� bölünm�sini n�z�rd� tutan xüsusi s�n�d t�rtib edilmi�di (3).

Geosiyas�tçi Makkinder 1920-ci ilin yanvar�nda Böyük Britaniya höküm�tin� verdiyi m�lumat�nda Rusiya imperiyas� parçaland��� zaman onun �razisind� Belarusiya, Ukrayna, C�nubi Rusiya, Da��stan, Gürcüstan, Erm�nistan v� Az�rbaycan kimi oyuncaq dövl�tl�rin yarad�lmas�n� vacib say�rd�. O göst�rirdi ki, �g�r tezlikl� Q�rbin n�zar�ti alt�nda olmal� bu dövl�tl�r yaranmazsa, onda bol�evikl�r “D�niz sivilizasiyas�” üçün t�hlük� t��kil ed�c�kl�r (4).

1922-ci ilin dekabr�nda V.�.Lenin da��lm�� Rusiya imperiyas�n� SSR� ad� alt�nda yenid�n b�rpa etdi. Forma d�yi�s� d�, m�zmun d�yi�m�di.Rusiya ��rqi Avropa, Qafqaz, M�rk�zi Asiya v� Uzaq ��rqd�ki müst�ml�k�l�ri üz�rind� hökmranl���n� yenid�n t�min etdi. O, h�mçinin Balkanlarda möhk�ml�nm�k, Qara d�niz bo�azlar�na sahib olmaq v� oradan Yax�n v� Orta ��rq� yol açmaq fikrind�n d� da��nmam��d�. AB� “�imal ay�s�”, “Q�rm�z�lar imperiyas�” adland�rd��� bu ölk�ni 1933-cü il� q�d�r tan�mamaq siyas�ti yeridirdi. Bir t�r�fd�n dünyan� fa�izm taununun öz a�u�una ala bil�c�yi v� yeni dünya müharib�sinin ba�lanaca�� t�hlük�si, dig�r t�r�fd�n is� prezident F. Ruzveltin a��ll� v� real siyas�tçi olmas� AB�-� 1933-ci ilin noyabr�nda SSR�-ni r�sm�n tan�ma�a t�hrik etdi. H�tta onlar �kinci Dünya müharib�sind� fa�izm� qar�� mübariz�d� mütt�fiq d� oldular. Lakin bu sad�c� bir kompromis idi. �kinci Dünya müharib�sinin son m�rh�l�sind� art�q bu iki dövl�t aras�nda ixtilaflar yaranmaqda idi. AB�-da atom silah�n�n k��fi, onun Naqasaki v� X�rosima ��h�rl�rin� atom bombas� atmas�, M�rk�zi v� C�nubi-��rqi Avropada SSR�-nin liderliyi alt�nda olan sistemin t��kili ziddiyy�tl�ri daha da k�skinl��dirdi. Müharib�d�n sonra ikiqütblü dünya yarand�. “Soyuq müharib�” termini siyasi �d�biyyata daxil oldu. Müharib�d�n sonra d�rhal bu iki dövl�t aras�nda, xüsusil� Almaniya, Pol�a, Çin m�s�l�sind� fikir ayr�l��� yarand�. AB� Almaniyan� Q�rbyönümlü, SSR� is� bit�r�f dövl�t kimi görm�k ist�yirdi. Bu iki böyük dövl�t aras�ndak� fikir ixtilaflar� Almaniyan�n 1990-c� il� q�d�r parçalanm�� v�ziyy�td� qalmas�na s�b�b oldu.

�kinci Dünya müharib�sind�n sonra m��hur amerikan alimi N. Spaykmen t�r�find�n haz�rlanm�� A.Mehen v� X.Makkinder ideyalar�n� özünd� birl��dir�n v� inki�af etdir�n yeni geosiyasi doktrina meydana g�ldi.Avrasiyan�n sahilboyu �razil�rin� dünya hökmranl���n�n açar� kimi baxan Nikolas Spaykmen A.Mehenin “Anakonda halqas�” plan�n� inki�af etdir�r�k onun Avrasiyaya t�tbiqini t�klif etdi (5). Onun doktrinas�nda

Page 381: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

381

bel� bir formula ir�li sürülmü�dü ki, “Kim Avrasiya üz�rind� hökmranl�q edir, o, dünyan�n taleyin� n�zar�t edir” (6). �kinci Dünya müharib�sind�n sonra AB� N.Spay-kmenin doktrinas� �sas�nda Avrasiyan�n sahilboyu �razil�rini kommunizmd�n qorumaq üçün “geosiyasi qur�aq” yaratd�. Bunun üçün o Türkiy�ni NATO-ya c�lb etdi. Öz h�rbi bazalar�n� Fars körf�zind� yerl��dirdi. Bu ona dünyan�n karbohidrogen ehtiyatlar� il� z�ngin olan �razil�rini n�zar�td� saxlama�a imkan verdi. Avrasiyan�n sahilboyu �razil�rind� h�rbi-siyasi plasdarm yaratmaq m�qs�dil� ilk d�f� Amerika-Avrasiya isti müharib�si (Koreya v� Vyetnam müharib�l�ri) tör�dildi.

AB� Q�rargah R�isl�rinin Birl��mi� komit�si SSR�-y� qar�� t�rtib etdiyi planlarda SSR�-nin 70-� q�d�r ��h�rl�rin� atom bombas� atma�� planla�d�r�rd�. H�min planlarda h�mçinin kommunist partiyalar�n�n iqtisadiyyatda v� c�miyy�td� sosial strukturlar�n�n l��vi, sovet dövl�tinin da��lmas� v� onun çoxlu kiçik dövl�tl�r� parçalanmas�, bütün dig�r sosialist dövl�tl�rind� yeni ictimai qaydalar yarad�lmas�, beyn�lxalq kommunist h�r�kat�n�n tarmar edilm�si n�z�rd� tutulurdu (7). Ruslar�n müdaxil� c�hdinin qar��s�n� almaqla ba�l� 1946-c� ild� Kennan doktrinas� i�l�nib haz�rland�. Yax�n v� Orta ��rq� SSR�-nin t�sirinin gücl�nm�sin� mane olmaq üçün 1947-ci ild� Trumen doktrinas� meydana g�ldi. Bu doktrina AB�-�n xarici siyas�tind� dönü� m�rh�l�sinin ba�lanmas� dem�k idi. SSR�-d� d� bu dövrd� ir�li sürül�n buna ox�ar doktrinalardan �n m��huru “Prokuror” doktrinas� idi. 1948-1951-ci ill�rd� AB�-�n Avropa ölk�l�rinin iqtisadiyyat�n� b�rpa etm�k b�han�si alt�nda onlar�n iqtisadiyyat�na n�zar�tini t�min etm�yi n�z�rd� tutan Mar�all plan� h�yata keçirilm�y� ba�land�. Buna alternativ olaraq SSR� Avropadak� sosialist ölk�l�rinin daxil oldu�u (Yuqoslaviyadan ba�qa) Q�YS (Qar��l�ql� �qtisadi Yard�m �uras�n�) t��kil etdi. 1949-cu ilin aprel ay�nda AB�-�n r�hb�rliyi il� yarad�lm�� NATO-ya (�imali Atlantika pakt�) cavab olaraq SSR� 1955-ci ilin may�nda Var�ava Müqavil�si T��kilat�n� yaratd�. AB�-la SSR� aras�ndaki r�qab�t 1950-1953-cü ill�rd�ki Koreya müharib�sind� d� özünü göst�rdi. N�tic�d� Koreya iki hiss�y� bölündü. �imali Koreya SSR�-nin, C�nubi Koreya is� AB�-�n t�sir dair�sin� daxil edildi. Koreya hal-haz�ra q�d�r bu iki dövl�tin günah� üzünd�n parçalanm�� v�ziyy�td� qalmaqdad�r.

XX �srin 50-ci ill�rind� N.S.Xru��ovun “Mülayiml��m�” doktrinas�, AB� is� “Kütl�vi qisas”, “Aç�q s�ma”, Yax�n v� Orta ��rqd� yaranm�� bo�lu�u gücl� doldurmaq üçün “Eyzenhauer doktrinas�” ir�li sürüldü. H�l� 1959-cu ild� AB� Konqresi Sovet “�cinn�sini” 22 dövl�t� parçalama�a çal��ma�� qar��s�na m�qs�d qoyan 86-90 �li qanun q�bul etmi�di. SSR�-nin da��lmas�na baxmayaraq bu qanun indiy� q�d�r l��v olunmam��d�r (8). Bu is� o dem�kdir ki, AB�-�n �sas r�qibi yen� d� Rusiyad�r. AB� v� Rusiya aras�ndaki r�qab�t XX �srin 60-c� ill�rind� d� davam etmi�, h�tta b�zi hallarda müharib� t�hlük�si il� qar��la�m��d�r. Buna misal olaraq 1961-ci ilin Berlin böhran�n� göst�rm�k olard� ki, n�tic�d� tarixd� “�kinci Çin s�ddi” adlanan Berlin hasarlar� ç�kildi. “Soyuq müharib�”nin �n q�z��n nöqt�si olan 1962-ci ild�ki Karib böhran� dünyan� yeni müharib�nin ba�lanmas� t�hlük�siil� üzl��dirdi. SSR�-nin Kuba sular�nda raket yerl��dirm�si AB�-�n Kuban� blokadaya almas�na s�b�b oldu. Ancaq h�r iki t�r�fin qar��l�ql� güz��ti �sas�nda bu böhran yeni müharib�y� g�tirib ç�xartmad�. 1963-cü ild� beyn�lxalq münasib�tl�rin buzlaqlar�nda ilk çat yarand�. AB�, SSR� v� Böyük Britaniya nüv� silah�n�n suda, quruda v� havada s�naqdan keçirilm�m�sin� dair müqavil�

Page 382: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

382

ba�lad�lar. Lakin tezlikl� münasib�tl�r yenid�n k�skinl��di. Bu, AB�-�n Vyetnama müdaxil�sind�, Çexoslovakiya hadis�l�rind� özünü bir daha büruz� verdi.

Çexoslovakiya hadis�l�ri AB� siyas�tçisi C. Kennan t�r�find�n 1963-cü ild� ir�li sürülmü� “Q�rb siyas�tinin polisentrizmi” doktrinas� �sas�nda haz�rlanm��d�. Lakin Çexoslovakiya hadis�l�ri SSR�-nin h�l� güçlü oldu�unu nümayi� etdirmi� oldu v� Q�rbi, ilk növb�d� AB�-� dü�ünm�y� vadar etdi (9).

“Soyuq müharib�” h�m d� sür�tl� silahlanmada özünü göst�rirdi. Art�q XX �srin 70-ci ill�rinin �vv�ll�rind� silahlanmada h�r iki dövl�t aras�nda h�rbi paritet yaranm��d�. Müasir silahlar�n 98%-i bu iki böyük dövl�tin �lind� idi. Bu v�ziyy�t h�r iki dövl�tin uzaq gör�n dövl�t xadiml�rini dü�ünm�y� vadar etdi. Onlar müharib�nin insan n�slinin q�r�lmas� t�hlük�si yaradaca��n�, bu prosesd� qalib v� m��lub olmayaca��n� d�rk etdikl�ri üçün siyasi realizm x�ttini �sas götürdül�r. Qar��durma eras�n� dan���qlar eras� tutma�a ba�lad�. 70-ci ill�rin birinci yar�s�nda bu iki böyük dövl�t aras�nda r�qab�t nisb�t�n “sakit” müst�viy� keçdi. AB�-la SSR� aras�nda 1972-ci ilin may ay�nda “Strateji silahlar� m�hdudla�d�rmaq haqq�nda (SSM-I)” müqavil�si imzaland�. H�r iki dövl�t 1975-ci ild� kosmosa birlikd� raket buraxd�lar. H�m AB�, h�md� SSR� 1975-ci ilin iyul-avqust aylar�nda ça��r�lan Helsinski mü�avir�sind� i�tirak etdil�r, onun �kinci Dünya müharib�sin� siyasi yekun vuran Akt�n� imzalad�lar. Lakin bu hadis�l�rin görün�n t�r�fi idi. “Dördüncü ölçüd�”, y�ni beyinl�rd� müharib� xüsusil� güçlü gedirdi. “Bi-bi-si”, “Amerikan�n s�si”, “Azadl�q” radiostansiyalar� müt�madi olaraq SSR�, SSR� d� onlar �leyhin� t�bli�atla m���ul idi.

XX �srin 70-ci ill�rinin ikinci yar�s�ndan sonra AB� v� SSR� aras�nda münasib�tl�r yenid�n g�rginl��m�y� ba�lad�. AB� 1978-ci ild� NATO-nun h�rbi x�rcl�rinin h�r il 3% art�r�lmas� haqq�nda q�rar ç�xar�lmas�na nail oldu. Atlantizm siyas�ti yerid�n AB� NATO-nun 1979-cu ilin may�ndak� sessiyas�nda özünün yax�n v� orta m�nzilli raketl�rini Q�rbi Avropa ölk�l�rind� yerl��dirm�k haqq�nda q�rar q�bul edilm�sin� nail oldu. Tezlikl� bu q�rar h�yata keçirildi. SSR� is� Avropadak� sosialist ölk�l�rind� öz orta v� yax�n m�nzilli raketl�rini yerl��dirdi. 1979-cu ilin dekabr�nda beyn�lxalq münasib�tl�rd� “Son tuta�ma” adlanan SSR�-nin �fqan�stana müdaxil�si AB�-la SSR� aras�nda r�qab�ti daha da gücl�ndirdi.

XX �srin 70-ci ill�rinin sonundan dünyada yeni mühafiz�kar qüvv�l�r f�alla�d�lar. “Firavanl�q dövl�ti” anlay��� gerid� qald�. Millil��dirilm�nin yerini yenid�n öz�ll��dirilm� tutma�a ba�lad�. XX �srin 80-ci ill�rinin sonu -90-c� ill�rin �vv�ll�rind� dünyada ba� ver�n sosial-siyasi d�yi�iklikl�r, SSR�-d� iqtisadi v�ziyy�tin d�yi�m�sin� vaxt�nda düzgün siyasi qiym�t verilm�m�si, iqtisadiyyat�n inki�af etdirilm�sinin ekstensiv imkanlar�n�n tük�nm�si, insanlarda sahibkarl�q v� i�güzarl�q hissinin azalmas�, n�z�riyy�nin praktikaya uy�un g�lm�m�si, Avropan�n sosialist ölk�l�rind� SSR�-nin öz silahl� qüvv�l�rini saxlamaq üçün h�ddind�n art�q ç�kdiyi h�rbi x�rcl�r, �kinci Dünya müharib�sind�n sonra AB� ba�da olmaqla dünya imperializminin SSR�-y�qar�� apard��� “soyuq müharib�”, 1979-cu ild� �fqan�stana qo�un yeritm�kl� SSR�-nin dünya ictimaiyy�tinin gözünd� nüfuzdan dü�m�si SSR�-nin v� onun r�hb�rlik etdiyi dünya sosializm sisteminin da��lmas�na, Q�Y� v� Var�ava Müqavil�si T��kilat�n�n burax�lma-s�na s�b�b oldu. Özünü SSR�-nin varisi elan ed�n Rusiya M�rk�zi, ��rqi v� C�nub-��rqi Avropan�n keçmi� sosialist ölk�l�rind� v� postsovet m�kan�nda iqtisadi c�h�td�n

Page 383: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

383

z�ifl�diyin� gör� öz keçmi� nüfuzunu, müv�qq�ti d� olsa, itirmi� oldu. Dünya hadis�l�rin� onun t�siri z�ifl�di. AB� dünyan�n yegan� süper dövl�ti, NATO is� yegan� h�rbi-siyasi bloku oldu. Lakin bütün bunlara baxmayaraq Rusiya yen� d� AB�-�n �sas r�qibi olaraq qalmaqda idi.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. ���� $���"��� ��#��, = 2-� ���. I � !; ^�, 2007. � �. 267-270 2. ����� \. ��&��� ���� �. !����. ���� �. 2008. � �. 64-65. 3. �� #"� ^.=. ��� � �� � ">�"�% � ^�? «=�� "�� �"��� ���» !����, 2004. �1. �-8. 4. Makkinder H. Situation in South Russia 21 Yan. 1920\Documents on foreingn policu 1919-1939. First

series V.III. 1919. London 1949. s.786-787. 5. Spykman N.J. Amerika s Strategy in World Politics-New York: Hacourt Brace and company. 1942;

Spykman N.J. The Geography of the Pease-New York; Zacourt Brace and Company, 1944. 6. �#�� .@. ��"�� ��$�� ���. ���&"�� $�. !, 2004. �81. 7. Mustafayeva S, Qurbanova �, Cavadova Z, AB�-�n xarivi siyas�ti (1945-2010-cu ill�r). Bak� -2011. s.9-15 8. http:www. Svop.ru\public\pub2011\1336. 9. http:www.pespektiv. Info\ ykumena\ amerika\ amerikanskie analitisheskie institutu. html.

Shahla Kurbanova

THE HISTORY OF THE UNITED STATES AND RUSSIA RIVALRY

SUMMARY

Key words: USA, Russia, “Cold war”, rivalry, Marburg plan, Hause plan, hegemony

The article deals with the history of USA-Russia rivalry, this rivalry being unveiled after october revolution, 1917, its reaching to Cold War and as a result the fall of USSR an world socialism, continuation of the rivalry with Russia.

���J� +���� �"�

�^ �#����� #�$%���>%#�*� #�� � ��##��

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: ^�, @���%, «���"�% ��"�», �$��"���� �, $��" !��&#���, $��" ��#��, �����"�%

= � � '� ��������� �% �������-�������"��� �$��"���� �, � �� ������' � ��� � $� ��� %"�� $��� �� %&�'��� $����� � 1917 �., �� �� �� ���� � ���� «���"�� ��"�» � $���� ^�� ��� ^~��, �&�"", $��� = �� ����� ��"�, � $��� ���$��� ^^^@ � ����� �*����� ������ ��� ���, �"�' $���}���' ��}�# ^� � @�����.

Page 384: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

384

“BAKI NEFT S�NAYEÇ�L�R� QURULTAYI”NIN F�HL� T�HS�L� SAH�S�ND� F�AL�YY�T�N� DA�R (XIX �SR�N SONU – XX �SR�N

�VV�LL�R�)

Polad X�L�LOV277 [email protected]

Açar sözl�r: f�hl�, t�hsil, m�kt�b, neft, qurultay

XIX �srin son rübünd� Bak�da t�sis olunan “Bak� neft s�nayeçil�ri qurultay�” öz strukturuna gör� sah� sahibkarl�q t��kilat� idi. Bu t��kilat�n �sas v�zif�si neft i�i il� m���ul olmaq olsa da, XIX �srin sonlar� – XX �srin �vv�ll�rind� m�d�n-zavod rayonu-nun m�d�ni-maarif sah�sind� bir s�ra t�dbirl�r h�yata keçirmi�dir. Bel� t�dbirl�rd�n biri d� Qurultay�n f�hl�l�rin t�hsil� yiy�l�nm�l�ri istiqam�tind�ki f�aliyy�ti olmu�dur. Bunda �sas m�qs�d neft s�nayesind� çal��an f�hl�l�rin savad�n� art�rmaqla onlar�n daha s�m�r�li sur�td� f�aliyy�t göst�rm�l�l�rin� nail olmaq idi. Ümumiyy�tl�, m�d�n-zavod rayonunda neft s�nayeçil�ri qurultay� t�r�find�n m�kt�bl�rin t��kil olunmas� i�ind�n ba�qa, f�hl�l�r üçün texniki kurslar, ax�am v� bazar günü m�kt�bl�ri, m�kt�bl�rin n�zdind� böyükl�r üçün ax�am kurslar�ndan �lav�, savad, r�sm v� r�sm-x�tt kurslar� da t��kil olunurdu.

F�hl�l�r üçün müxt�lif pe�� kurslar�n�n t��kil olunmas� m�s�l�si uzun ill�r yerli m�tbuat s�hif�l�rind�, Rus texniki c�miyy�tinin Bak� �öb�si v� qurultay �uras�n�n iclas-lar�nda müzakir� olunsa da, v�saitin çat��mamas� s�b�bind�n bu t�dbirin h�yata keçiril-m�si i�i l�ngiyirdi [1, s.309]. N�hay�t, Qafqaz T�hsil dair�si müdirinin 18 fevral 1895-ci il m�ktubuna müvafiq olaraq Xalq T�hsili Nazirliyi f�hl�l�rin texniki bilikl�r� yiy�l�nm�si üçün ax�am kurslar�n�n aç�lmas� bar�d� s�r�ncam verdi [2,s.1715]. M�d�n-zavod rayonunda ilk r�sm v� r�sm-x�tt kurslar� iri ��xsi firmalar�n m�kt�bl�ri n�zdind� t��kil olunma�a ba�lad�. Bu t�dbirin h�yata keçirilm�sind� �sas m�qs�d �m�k m�hsul-darl���n� art�rmaq m�qs�dil� mü�ssis�l�rin yeni texnika il� t�chiz olunmas� idi [1,s.309].

�lk r�sm v� r�sm-x�tt kurslar� 1895-ci il oktyabr�n 1-d� “Nobel qarda�lar�” �irk�tinin Qara��h�rd�ki m�kt�binin n�zdind� aç�ld�. Daha sonra 1898-ci il sentyabr�n 25-d� Balaxan�da “Benkendorf v� K” v� oktyabr�n 20-d� A���h�rd� “X�z�r-Qara d�niz neft s�nayesi v� ticar�ti c�miyy�ti” t�r�find�n r�sm v� r�sm-x�tt kurslar� t��kil olundu. H�min kurslarda t�hsil alanlar�n say� 63 n�f�rd�n ibar�t idi ki, onlar�n da 55-ni (87 %) ruslar, 1-ni (2 %) az�rbaycanl�, 7 n�f�rini is� (11 % ) dig�r mill�tl�r� m�nsub olanlar t��kil edir-dil�r. Göst�ril�n 63 n�f�rin 52-i (83 %) ustalardan, 11-i is� (17 %) 14-16 ya�l� m�kt�bli-l�rd�n ibar�t idil�r [3,s.435].

Savad art�rma kurslar�na g�ldikd�, h�min kurslar 1898-ci ilin sentyabr�nda neft s�nayeçil�ri qurultay�n�n Bibiheyb�t m�kt�binin v� oktyabr ay�nda “Nobel qarda�lar�” �irk�tinin Qara��h�rd�ki m�kt�binin n�zdind� aç�lm��d�. Kurslarda t�hsil alanlar�n say� 58 n�f�rd�n ibar�t idi ki, onlar�n da 38-ni (66 %) ruslar, 20-ni is� (34 %) az�rbaycanl�lar t��kil edirdil�r. Göst�ril�n 58 n�f�rin 19-u (33 %) ustalardan, 19-u (33 %) 14-16 ya�l� m�kt�blil�rd�n, 12-i (21 %) m�d�n f�hl�l�rind�n, 8 n�f�ri is� (13 %) dig�r qulluqçular-dan ibar�t idil�r. H�m d� yuxar�da göst�ril�n 20 n�f�r az�rbaycanl�n�n 15-i qurultay Polad R�sul o�lu X�lilov – AMEA A.A. Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun kiçik elmi i�çisi

Page 385: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

385

�uras� t�r�find�n t��kil olunan kurslarda, 5 n�f�ri is� “Nobel qarda�lar�” �irk�tinin savad art�rma kurslar�nda t�hsil al�rd�lar [3,s.435]. Bundan ba�qa, 1898-ci il yanvar�n 20-d� neft s�nayeçil�ri qurultay�n�n Sabunçu m�kt�bi n�zdind� böyükl�r üçün ax�am kurslar� aç�lm��d� v� c�mi bir gün sonra ora g�l�nl�rin say� 57 n�f�rd�n ibar�t idi [4, v.16].

1902-ci ild� neft s�nayeçil�ri qurultay�n�n I v� II Ramana m�kt�bl�ri n�zdind� f�hl�l�r üçün ax�am kurslar� f�aliyy�t göst�rirdi. H�min kurslarda rus dilind�n, hesab qaydalar�ndan, yaz� i�ind�n v� texniki r�sm-x�ttd�n d�rsl�r t�dris olunurdu. R�sm-x�tt d�rsin� daha çox usta v� s�n�tkarlar�n g�lm�si mü�ahid� olunurdu [5, s. 44]. H�min kurslarda qurultay �uras� m�kt�bl�rinin pedaqoji hey�tinin üzvl�rind�n ba�qa, Bak� s�naye rayonunun dig�r m�kt�bl�rinin d� mü�lliml�ri d�rs verirdi [6]. 1903-cü il oktyabr�n 16-da qurultay �uras� t�r�find�n Sabunçu m�kt�binin n�zdind� f�hl�l�r üçün daha bir ax�am kurslar� aç�lm��d� ki, burada da m����l�l�r h�ft�d� iki d�f� keçirilirdi [7].

Ax�am kurslar�n�n aç�lmas�ndan sonra ora müraci�t ed�n f�hl�l�rin say� çox olsa da, get-ged� onlar�n say�nda azalma mü�ahid� olunurdu. Bu da onunla �laq�dar idi ki, bir çox f�hl�l�r kurslara asud� vaxtlar�n�n olmamas� ��raitind� yaz�l�r, dig�rl�ri is� ya�ay�� yerl�rinin uzaq olmas�na gör� ora münt�z�m sur�td� ba� ç�k� bilmirdil�r [8, s.75-76]. Qurultay�n Balaxan�, Sabunçu, I v� II Ramana m�kt�bl�ri n�zdind� t��kil olunan ax�am kurslar�na g�l�nl�rin say� 454 n�f�rd�n ibar�t olmu�dur ki, onlar�n da 204-ü ruslardan, 91-i az�rbaycanl�lardan, 159-u is� dig�r mill�tl�r� m�nsub olanlardan ibar�t idil�r [8, s.78].

Ax�am kurslar�na ba� ç�k�nl�r aras�nda az�rbaycanl� f�hl�l�r say etibaril� dig�r mill�tl�ri üst�l�yir v� yaln�z ruslardan geri qal�rd�lar. Neft s�nayeçil�ri qurultay� m�kt�b-l�rind� t�hsil alan az�rbaycanl� �agirdl�r� nisb�t�n, ax�am kurslar�na ba� ç�k�n az�rbay-canl� f�hl�l�rin say� daha çox idi. Bu onunla �laq�dar idi ki, istehsalat sah�sind� texniki i� il� ba�l� olan göst�ri�l�r daha çox rus dilind� ifad� olundu�una gör�, az�rbaycanl� f�hl�l�r öz t�crüb�l�rini art�rmaq üçün rus dilini öyr�nm�y� s�y göst�rirdil�r.

1906/07-ci t�dris ilind� f�hl� kurslar� 5 rayonda – Qurultay�n Bay�l, Bibiheyb�t, A���h�r, Sabunçu v� Qara��h�r m�kt�bl�rind� t��kil olundu. 1906/07-ci t�dris ilind� kurslara ba� ç�k�n dinl�yicil�rin say� 1.597 n�f�rd�n ibar�t olmu�dur ki, onlar�n da 535-i Bay�l, 245-i Bibiheyb�t, 225-i A���h�r, 276-� Sabunçu, 316 n�f�ri is� Qara��h�r m�kt�b-l�rind� savada yiy�l�nmi�dil�r. Bundan ba�qa, onlar�n 1.153-nü müxt�lif firmalar�n f�hl� v� ustalar�, 264-nü dükanç�lar, ç�km�çil�r (pin�çil�r) v� ba�qalar�, 180 n�f�rini is� i�sizl�r t��kil edirdil�r. Milli t�rkib� g�ldikd�, h�min dinl�yicil�rin 427-i (26,7 %) ruslardan, 379-u (23,7 %) az�rbaycanl�lar v� da��stanl�lardan, 791-� is� (49,6 %) dig�r mill�tl�r� m�nsub olanlardan ibar�t idil�r [9, s.38].

Yuxar�da göst�rildiyi kimi, 1906/07-ci t�dris ilind� ax�am kurslar�na ba� ç�k�n f�hl�l�rin ümumi say� 1.597 n�f�r� b�rab�r olmu�dur ki, bu r�q�m d� neft s�nayesi f�hl�l�rinin ümumi say�na nisb�td� (47.000) c�mi 3,4 % t��kil edirdi. Lakin yuxar�dak� r�q�ml�r d� kurslara ba� ç�k�nl�rin h�qiqi say�n� tam sur�td� ifad� etmir. �g�r ilk vaxtlarda ax�am kurslar�na ba� ç�k�nl�rin say� çox olurdusa, bu bax�mdan t�dris ilinin sonunda azalma ba� verirdi. M�s�l�n, Bibiheyb�t kurslar�n�n da��stanl� qrupuna yaz�lan-lar�n say� tezlikl� 40 n�f�rd�n 10-12 n�f�r� q�d�r a�a�� dü�mü�dü. �g�r ilin �vv�lind� h�min m�kt�bin yuxar� qrupunda t�hsil alanlar�n say� 31 n�f�rd�n ibar�t idis�, aprel ay�n�n sonunda 6-8 n�f�r� q�d�r azalm��d�. H�min müdd�t �rzind� azsavadl� da��stanl� qrupunda �agirdl�rin say� 18 n�f�rd�n 10 n�f�r� q�d�r a�a�� dü�mü�dü. M�kt�bin

Page 386: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

386

müs�lman qrupuna ba� ç�k�nl�rin say� ilk iki h�ft�d� 23 n�f�r� b�rab�r idis�, aprel ay�n�n sonunda 5 n�f�r� q�d�r azalm��d� [10, s.1638].

B�zi mü�lliml�rin m�lumat�na gör�, kurslara ba� ç�k�nl�rin say�n�n azalmas�n�n s�b�bi o idi ki, kurslara ilin �vv�lind� çoxlu sayda i�sizl�r yaz�lsa da, sonradan i�l� t�min olunmalar� il� �laq�dar kurslar� yar�mç�q t�rk edirdil�r. Bel�likl�, �slind� q�sa v� ya uzun müdd�t� kurslara ba� ç�k�nl�rin h�qiqi say� neft s�nayesi f�hl�l�rinin ümumi say�na nisb�td� 1,5-1,7 %-d�n çox olmurdu [10, s.1638].

Lakin kurslara ba� ç�k�nl�rin say�n�n sonradan azalmas�n� t�kc� i�sizl�rl� �laq�l�n-dirm�k düzgün deyil. Çünki i�sizl�rin say� yuxar�da göst�rildiyi kimi, 180 n�f�rd�n ibar�t idi ki, bu da bütün dinl�yicil�rin ümumi say�n�n yaln�z 11,3 %-ni t��kil edirdi. F�hl�l�rin vaxt m�hdudlu�unu v� ya�ay�� yerl�rinin uzaq m�saf�d� yerl��m�si kimi amill�ri d� n�z�r� almaq laz�md�r.

1907/08-ci t�dris ilind� neft s�nayeçil�ri qurultay� t�r�find�n 5 rayonda – Bibihey-b�td�, A���h�rd�, Zabratda, Sabunçuda v� Qara��h�rd� f�hl�l�r üçün ax�am kurslar� t��kil olundu [11, s.35]. M�lum olur ki, 1906/07-ci t�dris ilind� f�aliyy�t göst�r�n Bay�l m�kt�bind�ki f�hl� kurslar� növb�ti t�dris ilind� f�hl�l�r� xidm�t etm�mi�, onun �v�zin� Zabrat m�kt�binin n�zdind� ax�am kurslar� t��kil olunmu�du. Çox güman ki, bunun s�b�bi Bay�l �razisinin Bibiheyb�t �razisin� yax�n olmas� il� �laq�dar idi. Y�ni, Bay�l �razisind� ya�ayan f�hl�l�r üçün Bibiheyb�t m�kt�bin� ba� ç�km�k m�saf� bax�m�ndan ç�tinlik tör�tmirdi.

1907/08-ci t�dris ilinin �vv�lind� kurslara ba� ç�k�n dinl�yicil�rin say� 1.493 n�f�rd�n ibar�t olmu�dur ki, onlar�n da 323-ü Bibiheyb�t, 284-ü A���h�r, 405-i Zabrat, 216-� Sabunçu, 265-i is� Qara��h�r m�kt�bl�rin� ba� ç�kmi�dil�r. H�min dinl�yicil�rin 408 n�f�rini (27,3 %) az�rbaycanl�lar, 173 n�f�rini (12,2 %) ruslar, 912 n�f�rini is� (60,5 %) dig�r mill�tl�r� m�nsub olanlar t��kil edirdil�r [11, s.35]. �vv�lki ill� müqayis� etdikd�, dinl�yicil�r aras�nda ruslar�n say�n�n azalmas�, az�rbaycanl�lar�n is� art�m� mü�ahid� olunur. Ümumiyy�tl�, ax�am kurslar�na ba� ç�k�n dinl�yicil�r 38 qrupa bölünmü�dü ki, h�min qruplar�n da 7-i Bibiheyb�t, 8-i A���h�r, 9-u Zabrat, 5-i Sabunçu, 9-u is� Qara��h�r m�kt�bl�rind� t��kil olunmu�du [11, s.36]. Ax�am kurslar� yen� d� ibtidai tipli savad kurslar� kimi f�aliyy�t göst�rmi�, yaln�z savadl� v� xüsusi savadl� dinl�yicil�rin bir hiss�si üçün texniki r�sm-x�tt kurslar�na çevrilmi�dir [11, s.37].

1909-cu ild� Qara��h�r m�kt�binin ax�am kurslar�nda m����l�l�r 4 sinifd� keçirilir-di ki, onlar�n da 3-d� savad, 1-d� is� texniki r�sm-x�tt d�rsl�ri t�dris olunurdu. H�min ild� Qara��h�r m�kt�binin ax�am kurslar�na ba� ç�k�nl�rin say� �vv�lc� 140 n�f�r� b�rab�r olsa da, sonradan 76-80 n�f�r� q�d�r a�a�� dü�mü�dü [12, s.127]. Bu onunla �laq�dar idi ki, Qara��h�r m�kt�binin ax�am kurslar�na g�l�n �agirdl�rin �ks�riyy�ti yeniyetm�l�rd�n ibar�t idi v� onlar�n aras�nda zavod f�hl�l�rinin say� çox az idi. Qara��h�r zavod f�hl�l�rinin �sas kontingenti savad d�rsl�rin� ba� ç�km�y� heç bir maraq göst�rm�dikl�rin� gör�, f�hl�l�r yaln�z texniki r�sm-x�tt sinfin� ba� ç�kirdil�r. Yerli �haliy� hesab d�rsi rus dilind� t�dris olunurdu ki, b�zil�ri d� bu dili çox a�a�� s�viyy�d� bilirdil�r [12, s.128].

Bel�likl�, n�tic� etibaril� göst�rm�k laza�md�r ki, neft s�nayeçil�ri qurultay� t�r�find�n f�hl�l�rin t�hsil� yiy�l�nm�l�ri istiqam�tind� h�yata keçirdiyi t�dbirl�r onlar�n mü�yy�n q�d�r d� olsa savada yiy�lnm�l�rin� s�b�b olmu�, istehsalatda öz t�crüb�l�rini

Page 387: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

387

art�rma�a ��rait yaratm��d�r. B�zi �irk�tl�rin ��xsi t���bbüsl�ri istisna olmaqla n�h�ng m�d�n-zavod rayonunda Qurultay�n bu i�in öhd�sind�n dem�k olar ki, t�kba��na g�lm�si müsb�t hal kimi qiym�tl�ndirilm�lidir. �slind� m�d�n-zavod rayonunun m�d�ni-maarif sah�sind� mövcud olan çat��mazl�qlar� aradan qald�rmaq t���bbüsl�ri neft s�nayeçil�ri qurultay�n�n funksiyalar�na v� v�zif�l�rin� daxil olmasa da, o, bu i�� könüllülük prinsipi �sas�nda vaxt ay�rm��d�.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. �������� w. \� �� ��� ���&���}�"��� �" ������"*��. +��#: «������», 2009, 396 �. 2. \� ��% ��'"� � #���}��"�� ������ "�� �$���>��""��� ËË «w�� %"� ���», }#�"��, 1907, 16

����&�%, �23, �.1715-1717. 3. ���#�'"��� ^.. w���"� &�����"�� � "�� �$���>��""� ���"� ËË «w�� %"� ���», }#�"��,

1899, 16 ��%, �9, �. 433-436. 4. ARDTA, f. 309, s. 1, i�. 793. 5. Anal�q�m zunuy ti «���$��», ���� �, 1902, 6 "%&�%, �240. 6. «���$��», ���� �, 1903, 21 � %&�%, �227. 7. ��%�� ��""�% ��% ��'"� ' ^�� � ËË � �� ��% ��'"� � ^�� � ������, XX-�# �����"�# �����#

"�� �$���>��""���. +��#: ��$�����% ?���� ��$������� �������� �, 1905, c. 1-103. 8. w���"� &�����"��. w���"�� ��������"��. ^ ���� ������ ($���}�"�� � �� # ��%�� ��""�

��% ��'"� � ^�� � ������ XXV-�# �����# "�� �$���>��""���). +��#: ��$�����% ?���� ��$������� �������� �, 1907, 52 �.

9. =����"�� �#��� ������ "�� �$���>��""��� ��% ��&��� � 1906/1907 #�. ��# $ ��""�� �"�� "� ��������"�� ËË «w�� %"� ���», }#�"��, 1907, �22, �. 1638-1646.

10. w���"� &�����"��. w���"�� ��������"��. ^ ���� ������ ($���}�"�� � �� # ��%�� ��""� ��% ��'"� � ^�� � ������ XXVII-�# �����# "�� �$���>��""���). +��#: ��$�����% ?���� ��$������� �������� �, 1908, 60 �.

11. ��#�� XXVII-� �����"� ������ "�� �$���>��""��� � ��. +��# (� 12-� %"���% $ 3-� ������% 1909 �.). �� II. +��#: ��$������: 1-� ��$. �-� � «��#� +��������, 1909, 140 �.

Polad Khalilov

ON THE ACTIVITIES OF THE CONGRESS OF BAKU OIL INDUSTRIALISTS IN THE DIRECTION OF WORKERS’ EDUCATION (END OF THE XIX-EARLY XX CENTURIES)

SUMMARY

Key words: worker, education, school, oil, congress

In the article is reflected the charitable activities of the “Congress of Baku oil industrialists” in the direction of workers’ education carried out in the mine-factory district at the end of the XIX – beginning of the XX centuries. It becomes clear from the total content of the article that gaining education in the educational institutions of the Congress played a major role in reducing, though at least partially, cases of disability and death due to increase their experience in production fields.

$�J�� ��J�J�" � %?�%'(��#�� «#�%@� ^�+��#+�� �%��%$��9��'%���+�*»

* �^'�#�� �^��@�*���? ��^�>�� (+��%& XIX – ��>�'� XX **.)

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: ��&���, &�����"��, >���, "�� ', �����

= � � '� "�>� ��}�"�� ��% ��'"� ' ^����� &���"���� "�� �$���>��"���, "�$�����""�% "� $�#��"�� "�� �$���>��""��� ��&���� &�����"�%. < � ��% ��'"� ' ����� *��'~ $���� ' ���������*�~ ��&���, #��"'>� ' "����� "�� ��#��� "� $������ �� � ���� "� ' ����� ��&���.

Page 388: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

388

B�R�NC� DÜNYA MÜHAR�B�S� �LL�R�ND� ÇAR�ZM�N ��MAL� AZ�RBAYCANDA �QT�SAD� S�YAS�T�N�N TAR�X�ND�N

R�na �S�DOVA278 [email protected]

Açar sözl�r: �imali Az�rbaycan, çarizm, iqtisadi siyas�t, h�rbi x�rcl�r, s�f�rb�rlik, vergi, �rzaq.

Birinci Dünya müharib�si dövründ� �imali Az�rbaycan�n sosial-iqtisadi h�yat�nda yaratd��� d�yi�iklikl�rin kompleks ��kild� ara�d�r�lmas� n�tic�sind� mü�yy�n edilmi�dir ki, müharib� h�r yerd� istehsal�n ixtisar olunmas�na, m�hsul q�tl���na, bahala�maya, �halinin güz�ran�n�n a��rla�mas�na g�tirib ç�xard�. Dövl�tin iqtisadi h�yatda t�nziml�m� t�dbirl�ri bütünlükl� ona yön�lmi�di ki, �hali üz�rin� qoyulan vergil�ri art�rmaqla müharib�nin davam etdirilm�si üçün maksimum v�sait �ld� edilsin. M�harib�nin sonuna do�ru �rzaq çat��mazl���, inflyasiya, bahal��n artmas�, n�qliyyat �laq�l�rinin pozulmas� sad� xalq�n h�yat s�viyy�sinin k�skin sur�td� a��rla�mas�na g�tirib ç�xard�.

Birinci dünya müharib�sinin ba�lanmas� Rusiya imperiyas�n�n h�r yerind� oldu�u kimi, �imali Az�rbaycanda da ümumi iqtisadi v�ziyy�td� ciddi d�yi�iklikl�r� s�b�b oldu. Çar hakimiyy�ti dinc dövrd� yeridil�n iqtisadi siyas�td�n f�rqli, müharib� dövrünün t�l�bl�rin� uy�un t�dbirl�r h�yata keçirm�y� ba�lad�. Bu, yeni t�dbirl�r� ilk növb�d� iqtisadiyyat�n bütün sah�l�rini c�bh�nin ehtiyaclar�n� yerin� yetirm�y� s�f�rb�r etm�k v� getdikc� artan h�rbi x�rcl�ri öd�m�k üçün vergi v� rüsumlar� art�rmaq haqq�nda hökum�tin qanun v� s�r�ncamlar� daxil idi. T�dric�n dinc dövrd� q�rarla�m�� iqtisadi �laq�l�r pozuldu, �ks�r s�naye mü�ssis�l�ri dövl�tin h�rbi sifari�l�rin� uy�un m�hsullar�n istehsal�na keçdil�r ki, bu da bütün hallarda ümumi iqtisadi v�ziyy�tin �sasl� sur�td� a��rla�mas�na g�tirib ç�xard�. T�qdim edil�n m�ruz�d� çar hökum�tinin v� yerli orqanlar�n r�smi s�n�dl�ri, dövri m�tbuat materiallar� v� dig�r m�nb�l�r, el�c� d� tarixi v� iqtisadi xarakterli t�dqiqatlardak� faktlar �sas�nda müharib� dövründ� vergil�rin art�r�lmas� sah�sind� görül�n t�dbirl�r, i�çi qüvv�sinin c�bh�arxas� i�l�r� c�lb edilm�si üçün keçiril�n s�f�rb�rlikl�r v� s. bu kimi m�s�l�l�rd�n b�hs edilmi�dir. �

�m�k qabiliyy�tli ki�i �halisinin �h�miyy�tli bir hiss�sinin Birinci dünya müharib�si ba�land�qdan sonra s�f�rb�rliy� al�nmas� v� ya c�bh�arxas� i�l�r� c�lb edilm�si istehsal sah�l�rind� i�çi qüvv�sinin, �sas�n d� ixtisasl� i�çil�rin çat��mamas� problemini k�skinl��dirdi. Bak� v� G�nc� quberniyalar�ndan 52600 n�f�rin h�rbi s�f�rb�rliy� al�nmas� (17, 49) xüsus�n s�naye sah�l�rind� i�çi qüvv�sin�, h�m d� texniki v� müh�ndis i�ind� s�x�nt�lar yaratd�. Bundan �lav�, çar II Nikolay�n 1916-c� ilin iyunun 25-d� imzalad��� f�rmana �sas�n “qeyri-xalqlar�n”, y�ni müs�lmanlar�n 18-43 ya��nda olan ki�il�rinin c�bh�arxas� i�l�r� c�lb edilm�si (19, kit.2, 142) n�tic�sind� �imali Az�rbaycanda �m�k qabiliyy�tli �halisinin �h�miyy�tli bir hiss�si regiondan k�nara apar�ld�. Bu da öz növb�sind�, s�naye il� yana��, k�nd t�s�rrüfat� sah�l�rind� d� ciddi ��kild� i�çi qüvv�si çat��mazl���na g�tirib ç�xard�. M�s�l�n, 1916-c� ild� �u�a q�zas�nda

R�na B�yl�r q�z� �s�dova – t.ü.f.d. AMEA A.A.Bak�xanov ad�na Tarix �nstitutunun elmi i�çisi

Page 389: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

389

t�s�rrüfat i�i il� m���ul olmaq üçün �m�k qabiliyy�tli ki�i �halisinin c�mi 13 faizi qalm��d��(6, c. II, 803).

Bunun n�tic�si idi ki, müharib� dövründ� tax�l m�hsullar� istehsal� ild�n-il� azalmaqda idi. Tax�l m�hsullar� istehsal� �imali Az�rbaycan üzr� 1914-cü ild� 50,5 milyon puddan 1917-ci ild� 26 milyon puda dü�mü�dü (7, c. 5, 181). Müharib� ill�rind� tax�l �kini sah�l�rinin v� tax�l m�hsulu istehsal�n�n bel� k�skin ��kild� azalmas�n�n dig�r s�b�bl�ri: n�qliyyat vasit�l�rinin, xüsus�n d� qo�qu heyvanlar�n�n v� �kin al�tl�rinin çat��mamas�, toxumluq tax�l�n azl���, vergi v� mük�ll�fiyy�tl�rin k�skin ��kild� art�r�lmas� v� s. idi. H�m d� müharib� uzand�qca bu amill�r özünü daha ayd�n ��kild� göst�rirdi.

Art�q 1915-ci ilin yay�nda Qafqaz cani�ini tax�l biçini dövründ� i�çi qüvv�si çat��mamas�n�n m�hsul itkisin� s�b�b olmamas� üçün C�nubi Qafqazda quberniya v� vilay�t r�isl�rinin t�dbirl�r görm�l�rini t�l�b etmi�di (2, siy.1, i� 184, 8). Bununla �laq�dar, yerl�rd� bütün mövcud qüvv�l�rin m�hsul toplanmas�na c�lb edilm�si, �sg�r ail�l�rin� tax�l biçinind� yard�m göst�rilm�si üçün hakimiyy�t nümay�nd�l�rind�n v� nüfuzlü ��xsl�rd�n ibar�t komissiyalar – Xüsusi Mü�avir�l�r yarad�ld�. G�nc� qubernatorunun 25 iyun 1915-ci il tarixli m�lumat�na gör�, quberniyan�n rus, erm�ni v� yunanlar ya�ayan k�ndl�rind� k�nd c�miyy�tl�ri öhd�l�rin� götürmü�dül�r ki, h�min k�ndd�n h�rbi xidm�t� ça�r�lanlar�n ail�l�rin� müharib� qurtar�ncaya q�d�r tax�l biçini, ot toplanmas� v� dig�r t�s�rrüfat i�l�rind� yard�m göst�r�c�kl�r (2, siy.1, i� 184, 8-9). Eyni zamanda az�rbaycanl�lar ya�ayan k�ndl�rd� d� tatar süvari alay�nda qulluq ed�n könüllül�rin ail�l�rin� t�s�rrüfat i�l�rind� geni� yard�m edilirdi.

Bununla bel�, art�q 1915-ci ilin yay�nda bütün �imali Az�rbaycanda i�çi qüvv�sinin çat��mamas� hiss edilirdi. Bunun da bilavasit� n�tic�si gün�muzd i�çil�rin daha çox pul t�l�b etm�l�ri oldu. H�min il G�nc� quberniyas�nda tax�l biçini zaman� i�çil�r bir günlük i� üçün 2 rubl m�bl��ind� pul v� sahibkar�n hesab�na yem�k verilm�sini t�l�b edirdil�r (2, siy.1, i� 184, 11). G�nc� qubernatoru bu m�s�l�d� qayda yarad�lmas� üçün q�zalarda t��kil edilmi� Xüsusi Mü�avir�l�r� tap��r�q verdi ki, tax�l biçini v� döyülm�si, ot y���m� i�in� gör� i�çiy� bir günd� 1,2-1,8 rubl m�bl��ind� pul v� sahibkar�n hesab�na yem�k verilsin (2, siy.1, i� 184, 34).

Müharib� dövründ� ordu üçün müxt�lif yükl�rin da��nmas�n�n çox böyük h�cmd� artmas� il� �laq�dar çar hökum�ti imperiya miqyas�nda i� heyvanlar�n�n: at v� öküzl�rin �halid�n zorla müsadir�sin� ba�lam��d�. Bu da k�nd t�s�rrüfat� i�l�rind� ciddi ç�tinlikl�r do�urdu. M�s�l�n, 1916-c� ild� Qaryagin q�zas�nda k�ndli t�s�rrüfatlar�n�n 55 faizi, Göyçay q�zas�nda is� 47 faizi i� heyvan�ndan m�hrum oldu�u üçün, öz torpaq sah�l�rini bec�r� bilm�mi�di� (6, c.II, 803). H�min il G�nc� quberniyas� üzr� k�ndlil�r müharib� �r�f�sind� �kib-bec�rdikl�ri pay torpa��n�n yaln�z dördd� bir hiss�sini �umlaya bilmi�dil�r (8, 68).

Müharib�nin k�nd t�s�rrüfat�na, xüsus�n d� tax�lç�l�q sah�sind� yaratd��� dig�r böyük ç�tinlik torpaqdan istifad�y� gör� al�nan vergi v� rüsumlar�n k�skin sur�td� çoxalmas� idi. Çar II Nikolay�n 1914-cü il dekabr�n 24-d� imzalad��� qanuna gör�, torpaq vergisinin ümumi m�bl��i xüsusi sahibkarlar üçün 100 faiz, k�ndlil�r üçün 50 faiz art�r�l-m��d� (19, bölm� 1, 9.I.1915, say 8, 110). Dövl�t k�ndlil�rind�n toplanan yerli idar�çilik üçün vergi d� müharib� dövründ� 20 faiz art�r�lm��d�. Bak� X�zin� Palatas�n�n 1915-ci il

Page 390: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

390

23 iyun tarixli hesabat�na gör� 1914-cü il �rzind� Bak� quberniyas� �halisind�n vergi v� rüsum kimi 509 917 rubl v�sait, 57617 pud tax�l toplanm��d� (1, siy.4, i� 441, 2-4). 1915-ci il �rzind� is� Bak� quberniyas�n�n �halisind�n 713318 rubl miqdar�nda vergi v� rüsumlar toplanm��d� (1, siy.4, i� 548, 3-6). Bu is� 1914-cü il� nisb�t�n 1,5 d�f� çox idi.

Müharib� ba�land�qdan sonra çar hakimiyy�ti nümay�nd�l�ri �imali Az�rbaycan�n müs�lman �halisind�n, o cüml�d�n �r�van quberniyas�, Borçal� q�zas� v� D�rb�nd bölg�sinin az�rbaycanl� �halisind�n h�rbi vergi toplanmas�na diqq�ti art�rd�lar. Müs�lman �halisind�n h�rbi xidm�t� ça�r�lmamaq �v�zin� toplanan h�rbi vergi 3 hiss�y� bölünür v� may ay�nda 1-ci hiss�, sentyabr ay�nda 2-ci hiss�, növb�ti ilin yanvar�nda is� 3-cü hiss� v� �vv�lki hiss�l�rin qal�q vergi borcu y���l�rd�. Bak� quberniya idar�sinin m�lumat�na gör�, 1915-ci il yanvar�n 15-d�n may�n 15-n� kimi quberniya üzr� göst�ril�n dövr �rzind� bütövlükd� 123 502 rubl h�rbi vergi y���lm��d� (1, siy.4, i� 449, 4-5, 7-8, 11-12, 18-19, 22-23, 26-29, 32). Ba�qa sözl�, 1915-ci il �rzind� Bak� quberniyas�n�n müs�lman �halisi 370 506 rubl h�rbi vergi öd�m�li olmu�du.

Vergi v� mük�ll�fiyy�tl�rin bel� k�skin ��kild� art�r�lmas� �halinin maddi v�ziyy�tini k�skin sur�td� pisl��dirmi�di. Bunu vergil�ri öd�m�k imkan� olmayan k�ndlil�rin hakimiyy�t orqanlar�na bir-birinin ard�nca müraci�tl�r etm�si ayd�n göst�rir. Az�rbaycan Respublikas� Dövl�t Tarix Arxivinin 44, 61 v� 62 sayl� fondlar�ndan bu m�zmunda yüzl�rl� xahi�nam� a�kar edilmi�dir (1, siy.4, i� 527, 3-7, 19-26; 2, siy1, i�126, 12; i� 130, 47; i�132, 12,28; 3, siy.1, i� 132, 38,41v� s.).

Çar hakimiyy�t orqanlar� is� vergi v� rüsumlar�n vaxt�nda toplanmas�na diqq�ti daha art�r�rd�. Bak� v� �r�van X�zin� Palatalar� 1915-ci ilin �vv�lind�n etibar�n vergi öd�m�l�rini 1 il 6 ay gecikdir�n ��xsl�rin �mlak�n�n müsadir� edilm�si m�s�l�sini qald�rd� (2, siy.1, i� 145, 1, 44-45). M�s�l�n, �r�van X�zin� Palatas� 1915-ci il may�n 1-d� G�nc� quberniya idar�sin� müraci�t ed�r�k �u�a q�zas�n�n Seyidli k�ndinin sakini Mirbaba Mirba��rovun ticar�t-s�naye mü�ssis�l�rind�n 2 faiz rüsum öd�m�k haqq�nda Qafqaz cani�ininin göst�ri�ini yerin� yetirm�diyini �sas götür�r�k ona m�xsus ma�azan�n müsadir�si m�s�l�sini qald�rm��d� (2, siy.1, i� 137, 1, 4). Nuxa q�za r�isi is� G�nc� qubernatoruna ünvanlad��� 18 yanvar 1916-c� il tarixli raportunda borclu ��xsl�rd�n borcunu faizl�ri il� birg� toplama�a ba�lad���n� bildirmi�di (2, siy.1, i� 137, 8).

Müharib� dövründ� vergi v� mük�ll�fiyy�tl�rin k�skin sur�td� art�r�lmas� il� yana�� c�bh�nin ehtiyaclar�n� öd�m�k üçün tez-tez �mlak müsadir�l�ri keçirilm�si d� t�s�rrüfat h�yat�na a��r z�rb� vururdu. Çar II Nikolay�n 1914-cü il noyabr�n 3-d� verdiyi f�rmana gör� k�nd c�miyy�tl�ri öz tax�l ehtiyatlar�n�n be�d� birini c�bh�nin ehtiyaclar� üçün ian� etm�li idil�r. Qafqaz cani�inliyi 1915-ci il 24 fevral tarixind� Bak�, G�nc�, �r�van, Kutais v� Tiflis qubernatorlar�na göst�ri� verdi ki, yerl�rd� h�min q�rar�n yerin� yetirilm�sini t�min etsinl�r (1, siy.4, i� 391, 3).

1915-ci ilin pay�z�nda imperiya miqyas�nda �rzaq t�minat�nda ç�tinlikl�rin artmas� il� �laq�dar �rzaq i�i üzr� Mü�avir�nin h�min il sentyabr�n 11-d� keçiril�n iclas�nda q�rara al�nd� ki, c�bh�y� ça�r�lm�� ��xsl�rin ail�l�rinin �rzaq mük�ll�fiyy�tind�n azad edilm�si haqq�nda qanun yaln�z h�min ��xs� �amil edilsin, ail�nin dig�r üzvl�ri is� ümumi �saslarla �rzaq mük�ll�fiyy�tini icra etsinl�r. 1915-ci il sentyabr�n 15-d� is� daxili i�l�r naziri bütün qubernatorlara s�r�ncam gönd�rdi ki, bu q�rar�n icras�n� t�min etsinl�r (1, siy.4, i� 391, 60).

Page 391: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

391

1916-c� ilin pay�z�nda Qafqazda �kin sah�l�rinin azalmas�, tax�l m�hsullar� çat��mazl���n�n k�skin ��kil almas� hakimiyy�t orqanlar�n� müxt�lif add�mlar atma�a vadar etdi. Qafqaz K�nd t�s�rrüfat� c�miyy�ti �uras� bütün quberniyalar�n aqronomlar�na müraci�t etdi ki, yerl�rd� �halinin tax�l �kini sah�l�ri v� toxumluqla t�min edilm�l�ri, i� heyvanlar�, n�qliyyat vasit�l�ri il� t�min olunmalar�n�n v�ziyy�tini müzakir� etm�k üçün mü�avir�l�r keçirsinl�r v� materiallar�n� noyabr�n 12-n� kimi bu quruma gönd�rsinl�r (4, siy.1, i� 47, 242).

1916-c� ilin dekabr�nda is� Qafqaz cani�ininin �mrin� �sas�n, C�nubi Qafqazdak� bütün quberniyalar�n aqronomlar� öz quberniyalar�nda k�nd t�s�rrüfat� c�miyy�tl�ri v� yerli ��rait� b�l�d olan dig�r qurumlar�n i�tirak� il� mü�avir�l�r keçirm�li idil�r. M�qs�d yerl�rd� k�nd �halisinin �kin sah�l�rini azalmas� s�b�bl�rini ayd�nla�d�rmaq, bütün C�nubi Qafqazda �kin sah�l�rini geni�l�ndirm�k üçün z�ruri t�dbirl�ri mü�yy�n etm�k idi. 1917-ci ilin yanvar�nda keçiril�n mü�avir�l�rd� i�çi qüvv�si, i� heyvan�, �halinin toxumla t�chizi, z�ruri m�hsullar�n d�mir yolu il� da��nmas�, t�r�v�zçiliyin inki�af� v� t�r�v�z m�hsullar�n�n texniki emal� m�s�l�l�ri müzakir� edildi (4, siy.1, i� 47, 234). Lakin bu toplant� v� mü�avir�l�rin, q�bul edil�n q�rarlar�n k�nd t�s�rrüfat�nda a��r v�ziyy�ti düz�ltm�y� ciddi t�siri olmad�.

�imali Az�rbaycanda k�nd t�s�rrüfat�n�n müxt�lif sah�l�rin� müharib�nin m�nfi t�siri xüsus�n sonrak� ill�rd� daha k�skin hiss edilm�kd� idi. K�nd t�s�rrüfat�n�n ayr�-ayr� sah�l�rind� 1913-cü il göst�ricil�ri il� 1916-c� ilin sonuna aid statistik m�lumatlar�n müqayis�si zaman� bu xüsusil� ayd�n görünür. M�s�l�n, bu dövr �rzind� ölk� üzr� tax�l m�hsullar� toplanmas� 2 d�f�y� yax�n azalm��d�. Pamb�qç�l�q v� üzümçülükd� is� bu ill�r �rzind� h�m müvafiq �kin sah�l�ri, h�m d� m�hsul toplanmas�nda ciddi sur�td� azalma ba� vermi�di. Müharib�nin maldarl�q t�s�rrüfat�na m�nfi t�siri daha çox i� heyvanlar�n�n (at, öküz v� k�ll�rin) h�rbi ehtiyaclar üçün müsadir�si il� ba�l� idi. Art�q müharib�nin ilk iki ili �rzind� bu müsadir�l�r n�tic�sind� ölk�mizd� i� heyvanlar�n�n say� 50 faiz azalm��d� (11, 9). Bu da ilk növb�d� k�ndli t�s�rrüfatlar�n�n i� heyvanlar� il� t�minat�n�n pisl��m�sin� g�tirib çixard�. M�s�l�n, 1916-c� ild� keçirilmi� k�nd t�s�rrüfat� siyah�yaalmas�na gör�, Bak� v� G�nc� quberniyalar�nda h�min il h�r k�ndli t�s�rrüfat�na orta hesabla 0,5 at, 1 in�k dü�ürdü, 55 min k�ndli t�s�rrüfat�n�n is� ümumiyy�tl� i� heyvan� yox idi (16, burax�l�� II, 152-153).�

Müharib� ill�rind� k�nd t�s�rrüfat�n�n bütün sah�l�rind� istehsal�n azalmas�, �halinin dolan���q ��raitinin a��rla�mas� �imali Az�rbaycan�n h�r yerind� k�sbkarl��a ged�nl�rin say�n�n artmas�na s�b�b oldu. H�m d� torpaqs�z k�ndlil�rl� yana��, aztorpaql� k�ndlil�rin d� çoxu malik olduqlar� kiçik torpaq sah�l�rini ba�l�-ba��na burax�b muzdurlu�a ba�lay�rd�lar. 1917-ci ild� 120 min k�ndli öz t�s�rrüfat�n� t�rk edib s�naye m�rk�zl�rin� getmi�di. T�kc� Bak� neft s�nayesind� çal��an az�rbaycanl� f�hl�l�rin say� bu dövrd� Az�rbaycan�n müxt�lif q�zalar�ndan g�lmi� k�ndlil�rin hesab�na 24-25 faiz artm��d� (8, 75).

Müharib� ill�rind� �imali Az�rbaycan �halisinin �rzaqla t�minat�n� a��rla�d�ran amill�rd�n biri d� ölk�mizd� istehsal edil�n b�zi m�hsullar�n �sas hiss�sinin ordunun t�chizin� yön�ldilm�si idi. �kinçilik nazirinin Bak� quberniyas�nda ordu üçün düyü t�darükü üzr� müv�kkilinin 25 noyabr 1916-c� il tarixli m�lumat�na gör� A�abala Quliyev, �teyner, Skobelev qarda�lar� v� dig�r sahibkarlara m�xsus ç�ltikt�mizl�m�

Page 392: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

392

zavodlar�n�n istehsal etdiyi düyü vaqonlarla ordu korpuslar�n�n �rzaq �öb�l�rin� v� intendant ma�azalar�na gönd�rilirdi (4, siy.1, i� 47, 216-217).

1916-c� ild� Bak�ya �imali Qafqazdan bu�da, un v� dig�r �rzaq m�hsullar� g�tirilm�si k�skin sur�td� ixtisar edildiyi üçün, Bak� ��h�r idar�si yan�nda �rzaq mü�avir�si tacirl�rin Bak�dan q�za m�rk�zl�rin� �rzaq gönd�rm�l�rini k�skin sur�td� m�hdudla�d�rd�. M�s�l�n, Bak� �rzaq mü�avir�si 1916-c� il aprelin 26-da keçiril�n iclas�nda tacir Hac� Hüseynb�y Hüseynb�yovun ��ki ��h�r �halisi v� ip�k emal� mü�ssis�l�rinin 8 min i�çisi üçün ald��� 4 vaqon ��k�rin Bak�dan ç�xar�lmas�na (5, siy.1, i� 18, 75), 1916-c� il sentyabr�n 16-da keçiril�n iclas�nda is� �u�a taciri Hüseyn Nift�li o�lunun �imali Qafqazdan Bak�ya g�tirtdiyi 2 vaqon a�a�� növlü unun �u�aya apar�lmas�na icaz� verm�mi�di (5, siy.1, i� 18, 6).

Müharib�nin uzanmas� �halinin �rzaq v� dig�r günd�lik t�l�bat mallar� il� t�minat�n�n daha da a��rla�mas�na s�b�b oldu. 1916-c� ilin sonu – 1917-ci ilin ba�lan��c�nda d�mir yolu il� �imali Qafqazdan ölk�miz� �rzaq m�hsullar� g�tirilm�sinin k�skin sur�td� ixtisar edilm�si yeni bahala�malara g�tirib ç�xartd�.

Dövl�tin iqtisadi h�yatda t�nziml�m� t�dbirl�ri bütünlükl� ona yön�lmi�di ki, bütün iqtisadiyyat sah�l�rinin g�rgin i�l�m�sin� nail olmaqla müharib�nin davam etdirilm�si üçün maksimum v�sait �ld� edilsin. Bu da sad� xalq�n h�yat s�viyy�sinin k�skin sur�td� pisl��m�sin� g�tirib ç�xard�. �rzaq böhran�, inflyasiya, bahal��n artmas�, n�qliyyat �laq�l�rinin pozulmas� bütün Rusiya imperiyas� miqyas�nda , o cüml�d�n d� �imali Az�rbaycanda iqtisadi böhran�n d�rinl��m�sin�, sosial ziddiyy�tl�rin k�skinl��m�sin� g�tirib ç�xard�. Bunun da qanunauy�un n�tic�si mütl�qiyy�t qurlu�unun devrilm�si il� ba�a çatan 1917-ci il Fevral inqilab� oldu.

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1.AR DTA, f.44 – Bak� quberniya idar�si. 2.AR DTA, f.61 – Yelizavetpol (G�nc�) quberniya idar�si. 3.AR DTA, f.62 – Yelizavetpol (G�nc�) qubernatorunun d�ft�rxanas�. 4.AR DTA, f.287 – Bak�-Da��stan Üzümçülük v� ��rabç�l�q Komit�si. 5.AR DTA, f.512 – Bak� ��h�ri �rzaq Mü�avir�si d�ft�rxanas�. 6.Az�rbaycan tarixi: 3 cildd�, II c., Bak�: Az. SSR EA n��riyyat�, 1964, XI, 998 s. 7.Az�rbaycan tarixi: 7 cildd�, V c., Bak�: Elm, 2001, 672 s. 8.Hüseynov C.X. Birinci dünya müharib�si ill�rind� Az�rbaycanda aqrar münasi-b�tl�ri / Az�rbaycanda inqilabi

h�r�kat�n sosial-iqtisadi z�mini. (XIX �sr-XX �srin �vv�li). Elmi �s�rl�rin tematik m�cmu�si. Bak�: ADU n��ri, 1983, s. 67-77.

9.V�liyev T.T. �mperializm dövründ� Az�rbaycan�n s�nayesi v� proletariat�. Bak�: Elm, 1987, 256 s. 10._���"� _.w. \� �� ��� ���������&���}�"��� �����"� � �"*� XIX – "����� XX ��. +��#: ������,

2007, 224 �. 11._#���"� `}.�. ?�}�"�� � �������% &�'&� ���� '%" ���&���}�"� � $���� $���� ����� ��"�

(�~�' 1914 – ������' 1917 ��.). / � ������ ����. … ��"�. �� . "�#�. +��#,1967, 30 �. 12.\������ !.. ^*���'"-��"�������% � �#� #�� ���&���}�"� � �$�# ��$���������. +��#: <��,

1982, 116 �. 13.\� �������� $� ��� ��������� ����~*��. �". 2. ^���}�"�� ������}���%. / _�. ���.: _�#& ?.. �

��. !.: ?�� ���� , 1986, 415 �. 14.���$��, 1914-1917 ��. 15. ?���&�"���� .?. _�#���� ��""�� ��"�"�� *����� @���� � �$�# ��$���������. !.: ��"�"��,

1959, 168 �. 16.?������� ��'"�� � �� =���������� ���'����%�� ��""� $���$��� 1916 �. ?�., 1917, 788 �. 17.@���% � ����� ��"� 1914-1918 ��. (� *�����). !., 1925, 264 �.

Page 393: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

393

18.^���� .�. ��"�"��� $�}�"�� @���� � ��� $���� ����� ��"�. !.: ���-� w ^^^@, 1960, 579 �.

19.^&��"�� #���"�"�� � ���$�%}�"�� $���� ��'� ��, ��������� $�� $���� ��'� �#~��� ��"� �. � �.1, 1914-1917 ��.

20.^#�&� ���� .^. ^*���'"-��"�������� $���$����� $&��� c�� ��� ���� � � ���&���}�"�. !.: w�#��, 1972, 254 �.

21.���� ?.. <�"�������% �� ��% ^^^@. ?���� $���>��""� � �"$��� ������ ��$� ������ � @����. !.: =��>. >���, 1982, 240�.

Rena Asadova

FROM HISTORY OF ECONOMIC POLICY OF TSARISM IN NORTHERN AZERBAIJAN IN DAYS OF THE FIRST WORLD WAR

SUMMARY

Key words: Northern Azerbaijan, tsarism, economic policy, war expenses, war, mobilization, tax, food-staffs.

As a result of complex was researched of changes formed in economy under influence of war it is found out, that war everywhere has led to reduce of manufactures, shortage of products, to a rise in price, deterioration life a condition of people. Steps is undertaken by the government on regulation of economic life as a whole, have been directed to a life by sharp increase of taxes to get necessary means for continuation of war. By the end of war rise in price of first necessity products, shortage of bread, inflation, decomposition of transport communications has even more aggravated life of the population.

�� � �����"�

�@ �#����� �+���9�>%#+�) $�'���+� &���@9� * #%*%���9 �@%�^�)���% * <�� $%�*�) 9���*�) *�)��

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: ^����"�� ���&���}�", *�����, ��"�������% $�� ���, ��""�� ������, �&�����*�%, "���, $����'� ���

= ���#�' � � ��$����"� ��������"�% �����""�� ��"� ����"�"�� � ��"���� ^����"� ���&���}�"� &�� ��%���", � ��}��>�%�% �� #�*�% $������ " $������ � ������"�~ $������ ��, "���� �� $��#� �, $��}�"�~, #�#�>�"�~ }��"�""�� #����� "�����"�%. ����, $���$��"������� *������ $���� ��'� �� $ #���#�����"�~ ��"������� }��"� � ��"�, � *��� &��� "�$�����"� "� �"���� "� #������"�� "���� � *��'~ $�#��"�% "�&������ ����� � ��% $���}�"�% ��"�. � �"*# ��"� #��}�"�� $��#� � $���� "�&����� �, "���� �� ���&�, �"��%*�%, "��#>�"�� ��"�$� "�� ��%��� ��� &�'>� #�#�#&��� $�}�"�� "�����"�%.

Page 394: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

394

QARABA/ XANLI/ININ K�ND T�S�RRÜFATINA DA�R

Emiliya �L�YEVA279

Açar sözl�r: Qaraba� xanl���, k�nd t�s�rrüfat�, �kinçilik, tax�lç�l�q, ç�ltikçilik, üzümçülük, pamb�qç�l�q, suvarma, heyvandarl�q

Az�rbaycan xalq�n�n t�s�rrüfat f�aliyy�tinin �n�n�vi sah�l�rind�n olan k�nd t�s�rrüfat� XVIII �srin ikinci yar�s� - XIX �srin �vv�ll�rind� d� öz �vv�lki �h�miyy�tini saxlam��d�. �lveri�li iqlim ��raiti, münbit torpaq örtüyü, z�ngin otlaqlar, yüks�k inkia�f s�viyy�sin� çatm�� süni suvarma sistemi v� n�hay�t, �srl�r boyu t���kkül tapm�� z�ngin isteshal v�rdi�l�ri ölk� �halisinin böyük �ks�riyy�tinin k�nd t�s�rrüfat�n�n �kinçilik v� maldarl�q kimi sah�l�ri il� m���ul olmas� üçün �lveri�li ��rait yarad�rd�. �vv�ll�r oldu�u kimi, xanl�qlar dövründ� d� k�nd t�s�rrüfat�n�n apar�c� sah�sini �kinçilik t��kil edirdi.

Qaraba� xanl���nda �kinçiliyin tax�lç�l�q, ç�ltikçilik, texniki bitkil�r istehsal�, ba�ç�l�q, bostanç�l�q v� t�r�v�zçilik kimi çox müxt�lif sah�l�ri geni� yay�lm��d�. Öyr�nil�n dövrd� Az�rbaycan�n müxt�lif xanl�qlar�nda olmu� s�yyahlar burada t�bi�tin çox s�xav�tli olmas�ndan, el�c� d� yüks�k �kinçilik m�d�niyy�tinin t���kkül tapmas�n-dan heyranl�qla yaz�rlar. XVIII �srin 70-ci ill�rind� Az�rbaycana s�yah�t etmi� S.Qmelin göst�rirdi ki, burada «tarlalar öz münbitliyi il� çox m��hurdur v� torpaq �kinçid�n böyük s�y göst�rm�kd�n ba�qa heç n� t�l�b etmir» [8, s.31]. H�min �srin 90-c� ill�rind� Az�rbaycanda olmu� M.Biber�teyn is� yaz�rd� ki, «t�bi�t bu diyara böyük münbitlik b�x� etmi�dir, ... meyv� ba�lar�, üzümlükl�r v� tut ba�lar� il� �hat� olunmu� k�ndl�rd� t�bi�t çox zir�k olan �kinçil�rin �m�yin� yard�mç� olur» [7, s. 5-6].

Lakin XVIII �srin ikinci yar�s�-XIX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda v� qon�u ölk�l�rd� c�r�yan ed�n h�rbi-siyasi xarakterli müxt�lif hadis�l�r Qaraba� xanl���nda da k�nd t�s�rrüfat�n�n inki�af�n� l�ngid�n �n ba�l�ca s�b�bl�rd�n idi. �st�r xanl�qlar aras�nda intensiv xarakter da��yan ara müharib�l�ri, ist�rs� d� yadelli hücumlar �kin sah�l�rinin tapdalanaraq m�hv edilm�si, suvarma sisteml�rinin da��d�lmas�, haz�r m�hsulun, mal-qaran�n qar�t edilib apar�lmas� il� mü�aiy�t olunurdu. XIX �srin �vv�ll�rind� ��ki v� Qaraba� xanl�qlar� aras�nda ba� vermi� qar��l�ql� hücumlar h�r iki xanl�qda �halini var-yoxdan ç�xarm��d�. 1812-ci ild� ��ki hakimi C�f�rqulu xan�n raz�l��� il� Kür çay�n� keç�n ��ki sakinl�ri Qaraba�da biçind�n sonra quyulara y���lm�� xeyli tax�l qar�t edib aparm��d� [5].

XIX �srin �vv�ll�rind� ba� vermi� Rusiya-�ran müharib�l�ri d� Qaraba� xanl���nda k�nd t�s�rrüfat�n�n inki�af�na a��r z�rb� endirmi�di. 1812-ci ild� Qaraba�a hücum ed�n �ran-Qacar ordusunun 500 n�f�rlik d�st�si tax�l biçini il� m���ul olan k�ndlil�rin 25 n�f�rini öldürmü�, bir qismini is� �sir götür�r�k aparm��d�. Bel� hücumlardan t�ng� g�l�n yerli �hali öz ya�ay�� yerl�rini t�rk ed�r�k qon�u xanl�qlara v� dövl�tl�r� qaç�rd�. 1805-ci ild� Rusiya himay�sin� keç�n zaman Qaraba� xanl���nda 10 min ail� ya�ad��� halda, 1812-ci ild� burada �mlak�ndan tamamil� m�hrum olmu� c�misi 3080 ail� qalm��d� [6]. Heç �übh�siz ki, xanl���n �razisini t�rk etmi� �halinin mütl�q �ks�riyy�tini �kinçilikl� m���ul olan k�ndlil�r t��kil edirdi. Lakin bütün ç�tinlikl�r� baxmayaraq Qaraba� xanl�-��nda k�nd t�s�rrüfat�, xüsusil� �kinçilik iqtisadi h�yat�n apar�c� sah�si olaraq qal�rd�. Bu Emiliya Kamal q�z� �liyeva – t.ü.f.d., AMEA Tarix �nstitutunun elmi i�çisi

Page 395: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

395

m�s�l�d� xanl�qda �kin�yararl� torpaqlar�n bollu�u mühüm rol oynay�rd�. Rusiya t�r�find�n i��al edil�n dövrd� xanl�qda ümumi torpaq fondu 1.354.000 desyatin (1 desya-t�n 1,092 hektara b�rab�r yer ölçüsüdür – E.�.), �kinçilik üçün istifad� edil�n torpaq sah�l�ri is� 100.000 desyatin t��kil edirdi [9, s. 45; 10, s. 282]. T�xmin�n el� h�min dövrd� xanl�qda 10 min ail� ya�ay�rd� [6]. Göründüyü kimi, Qaraba� xanl���nda �kin dövriyy�sin� c�lb edilmi� torpaqlar ümumi torpaq fondunun, t�xmin�n 13%-ni t��kil edirdi. �stifad�d� olan torpaqlar�n ümumi torpaq fondu il� müqayis�d� bel� az olmas� bir s�ra s�b�bl�rl� ba�l� idi. H�r �eyd�n �vv�l, xanl���n �razisinin çox böyük hiss�sini kolluq-lar v� me��likl�rl� örtülmü� da�lar t��kil edirdi. Düz�nlik �razil�rd� yerl���n çoxlu mün-bit torpaqlar is� �halinin azl��� v� suvarma suyunun çat��mamas� ucbat�ndan bec�rilmirdi.

Göründüyü kimi, Qaraba� xanl���nda k�ndlil�rin torpaq çat��mamazl���ndan �ziyy�t ç�kdikl�rini söyl�m�k olmaz. �ksin�, �ld� olan m�lumatlar�n t�hlili göst�rir ki, h�r bir k�ndli ail�sinin s�r�ncam�nda kifay�t q�d�r torpaq sah�si var idi. Bel� ki, xanl�qda �kin dövriyy�sin� c�lb edilmi� 100.000 desyatin torpa�� 1805-ci ild� burada ya�ayan 10 min ail� aras�nda böls�k, h�r ail�y� orta hesabla 10 desyatin torpa��n dü�düyünün �ahidi olar�q.

Az�rbaycan�n dig�r xanl�qlar�nda oldu�u kimi, Qaraba� xanl���nda da �kinçiliyin apar�c� sah�sini tax�lç�l�q t��kil edirdi. Bütün orta �srl�r �rzind� k�nd t�s�rrüfat�nda natural t�s�rrüfat�n üstünlüyü ��raitind� ticar�t �laq�l�rinin z�ifliyi, siyasi h�yatda hökm sür�n qeyri-sabitlik h�r bir k�ndli ail�sini özünün �n z�ruri �rzaq m�hsullar�, ilk növb�d� is� tax�l m�hsullar� il� t�min etm�k z�rur�ti qar��s�nda qoyurdu. M�hz bunun n�tic�si idi ki, tax�lç�l�q yaln�z k�nd yerl�rind� deyil, �lveri�li ��rait� malik olan ��h�rl�rd� d� �halinin t�s�rrüfat f�aliyy�tind� mühüm yer tuturdu. XVIII �sr� v� XIX �srin �vv�l�rin� aid müxt�lif xarakterli m�nb�l�rin, o cüml�d�n XVIII �srin 20-ci ill�rind� t�rtib edilmi� Osmanl� d�ft�rl�rinin v� XIX �srin �vv�ll�rind� rus m�murlar�n�n t�rtib etdikl�ri kameral t�svirl�rin m�lumatlar� sübut edir ki, öyr�nil�n dövrd� Qaraba� xanl���nda el� bir k�nd olmam��d�r ki, orada �hali tax�lç�l�qla m���ul olmas�n. Bu�da v� arpa kimi d�nli bitkil�r �kin sah�sinin �sas hiss�sini t��kil edirdi. Bundan �lav�, m�d�ni tax�l bitkil�ri olan dar�, p�rinc, m�rci kimi bitkil�r d� bec�rilirdi. Lakin bu bitkil�r özl�rinin keyfiyy�t v� faydal� olmalar� bax�m�ndan o q�d�r d� s�rf�li hesab edilm�diyind�n ümumi �kin sah�sinin nisb�t�n az hiss�sini tuturdu.

Qaraba� xanl���nda ç�ltik istehsal�n�n �sas m�rk�zi B�rgü�ad mahal� idi. G�nc�-Qaraba� �yal�tinin XVIII �srin birinci yar�s�na aid müf�ss�l d�ft�rinin verdiyi m�lumatdan ayd�n olur ki, bu mahal�n �hali ya�ayan 67 k�ndind�n 34-d� ç�ltik bec�rilirdi [1, s. 489-529]. D�ft�rd� d�nli bitkil�rin bec�rildiyi daha 37 k�ndin ad� ç�kilir. Lakin bu k�ndl�rd� �halinin ç�ltikçilikl� m���ul olub-olmad���n� t�sdiq ed�n heç bir m�lumat verilmir. Sonrak� dövrl�r� aid m�nb�l�r Qaraba�da ç�ltikçiliyin daha geni� miqyasda apar�ld���n� t�sdiq edir. Ümumiyy�tl�, Qaraba� xanl���nda h�r il orta hesabla 2250 çetvert ç�ltik s�pilir v� bunun müqabilind� 33750 çetvert m�hsul götürülürdü [9, s. 51]. Bu r�q�ml�r �sas�nda apard���m�z hesablamalar göst�rir ki, xanl�qda ç�ltiyin orta m�hsuldarl��� bir� on be� t��kil edirdi.

�ks�r xanl�qlarda oldu�u kimi, Qaraba� xanl���nda da ba�ç�l�q geni� yay�lm��d�. Burada da ba�lar�n xeyli hiss�si xanlara, b�yl�r� v� m�likl�r� m�xsus idi. T�kc� A�damda Qaraba� xanlar�na m�xsus 7 ba� var idi. Güllü ba�, �rikli ba�, Kotan ba��, Çiray�� ba��, Bala ba�, Barl� ba� v� Narl� ba� adlanan bu ba�lar�n be�i ayr�-ayr� ��xsl�r� iltizama verilirdi. Xan�n �cdadlar�n�n d�fn olundu�u Barl� ba�� v� P�nah�li xan�n v�siyy�tin� gör� Narl� ba�� satmaq olmazd�. Barl� ba�dan y���lan meyv� ehsan kimi

Page 396: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

396

yoxsullara paylan�l�rd� [9, s. 52]. B�hm�nl�r k�ndind� d� xana m�xsus böyük meyv� ba�lar� var idi. Dig�r ba�lar kimi, bu ba��n da bec�rilm�si v� qorunmas� i�i k�ndlil�rin mük�ll�fiyy�tin� daxil idi [9, s. 52].

Qaraba� xanl��� h�m d� üzümçülüyün mühüm m�rk�zl�rind�n idi. H�l� XVIII �srin birinci yar�s�nda Qaraba�da çoxlu üzüm ba�lar�n�n olmas� haqq�nda türk m�nb�l�ri m�lumat verir. T�kc� B�rd� ��h�rind� v� onun �traf�nda ��h�r �halisin� m�xsus 250 hektara yax�n sah�ni �hat� ed�n üzüm ba�lar� var idi [1, s. 283]. H�rbi-siyasi v�ziyy�tin mür�kk�b olmas�na baxmayaraq, XVIII �srin ikinci yar�s�-XIX �srin �vv�ll�rind� d� Qaraba�da üzümçülük geni� yay�lm��d�. Göst�ril�n dövr� aid m�nb�l�rd�n birinin verdiyi m�lumata gör� burada üzüm ba�lar�n�n ümumi say� 3080-n� çat�rd� [10, s. 295] . Qaraba�da az sayda da olsa xristian �halisinin m�skunla�mas� burada isteshal edil�n üzümün xeyli hiss�sinin ��rab istehsal�na s�rf olunmas�na g�tirib ç�xarm��d�. B�zi m�lumatlara gör� xanl���n �razisind� h�r il 70 min vedr� ��rab v� 3400 vedr� araq istehsal edilirdi [10, s. 295]. Xanl���n müs�lman �halisi is� üzümd�n daha çox b�hm�z haz�rlay�r, bir qismini is� �u�ada sat�rd�. Miqrigüney mahal�n�n sakinl�ri is� üzümü qon�u Qarada� xanl���nda tax�la d�yi�dirirdil�r [10, s. 295].

Qaraba� xanl��� h�m d� pamb�q istehsal�n�n mühüm m�rk�zl�rind�n biri idi. Tarix�n formala�m�� süni suvarma sistemi v� münbit torpaqlar�n bollu�u burada pamb�-��n, daha geni� sah�l�rd� bec�rilm�si üçün �lveri�li ��rait yarad�rd�. Xanl�qlar dövründ�n bir q�d�r �vv�l osmanl�lar t�r�find�n t�rtib edilmi� müf�ss�l d�ft�rd�n ayd�n olur ki, Qaraba��n isti iqlim qur�a��nda yerl���n bütün düz�nlik �razil�rind� pamb�qç�l�q geni� yay�lm��d�. T�kc� B�rd� nahiyy�sinin 24 k�ndind�n osmanl�lar «pamb�q ü�ürü» ad� alt�nda 56400 a�ça h�cmind� vergi toplay�rd�lar [1, s. 272-306]. Qaraba� xanl���nda pamb�q bec�ril�n sah�l�rin ümumi h�cmini mü�yy�nl��dirm�k üçün z�ruri statistik materiallar�n olmamas�na baxmayaraq, �ld� olan m�lumatlar bu bitkinin çox geni� sah�l�rd� bec�rilm�sind�n x�b�r verir. XIX �srin �vv�ll�rin� aid m�lumatlara gör� h�r il xanl���n �razisind� 550 çetvert çiyid s�pilir v� bunun muqabilind� 3200 pud t�miz pamb�q �ld� edilirdi [10, s. 282, 284].

H�r il oktyabr�n �vv�ll�rind� yeti��n pamb���n y���lmas� il� Qarada� xanl���nda «çin�si» adland�r�lan pamb�q y��anlar m���ul olurdular. Onlar gördükl�ri i�in müqabilin-d� y��d�qlar� pamb���n 1/10 hiss�sind�n 1/8 hiss�sin� q�d�r �m�k haqq� al�rd�lar. Pamb��� q�sa müdd�t �rzind� y��maq z�rur�ti çox vaxt �lav� i�çi qüvv�sinin c�lb edilm�sin� s�b�b olurdu. H�r il qon�u Qarada� xanl���ndan xeyli i�çi qüvv�si Qaraba��n pamb�q planta-siyalar�nda i�l�yirdi [10, s. 289].

Qaraba� xanl���nda bec�ril�n texniki bitkil�r aras�nda boyaq otu bitkisi özün�m�xsus yer tuturdu. Ad�ndan göründüyü kimi, bu bitki toxuculuq m�hsullar�n�n boyanmas�nda t�tbiq edilirdi. Onun kökünd�n �ld� edil�n q�rm�z� r�ng toxucular�n haz�rlad�qlar� m�hsullar� q�rm�z� r�ng� boyamaqda �v�zsiz rol oynay�rd�. Qaraba� xanl���nda boyaq otunun bec�rilm�si daha yüks�k s�viyy�y� qalxm��d�. �stehsal edil�n boyaq otu kökü yerli t�l�bat� öd�m�kl� yana�� ba�qa yerl�r� d� ixrac edilirdi. M�nb�l�rd� h�r il bu xanl�qdan C�nubi Az�rbaycana 10 min pud boyaq otu kökü gönd�rilm�si haqq�nda m�lumat verilir [4, s. 82].

Qaraba� xanl���n�n iqtisadi h�yat�nda tütün v� k�tan kimi texniki bitkil�r istehsal� da mü�yy�n yer tuturdu. Burada tütünün illik istehsal� 450 pud t��kil edirdi [10, s. 284].

Page 397: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

397

K�tan bitkisi, Az�rbaycan�n dig�r xanl�qlar�nda oldu�u kimi, Qaraba� xanl���nda da daha çox da�l�q v� da��t�yi zonalarda �kilirdi. Qaraba� xanl���nda da�l�q �razil�rd� s�pil�n k�tan bir� s�kkiz miqdar�nda m�hsul verirdi [10, s. 284]. �vv�ll�r k�tan�n lifl�rind�n daha çox parça toxunmas� üçün istifad� edildiyi halda, xanl�qlar dövründ� bu bitkini daha çox onun toxumundan ya� almaq üçün bec�rirdil�r. Bu ya�lardan is� h�m yem�k haz�rlanmas�nda, h�m d� evl�rin i��qland�r�lmas�nda istifad� edirdil�r [11, s. 741-742].

Az�rbaycan�n �ks�r xanl�qlar�nda oldu�u kimi, Qaraba� xanl���nda da �kiçiliyin inki�af� süni suvarmadan çox as�l� idi. Xanl���n da�l�q relyefi burada süni suvarma üçün vacib olan çoxlu sayda çaylar�n v� çe�m�l�rin yaranmas� üçün olduqca �lveri�li idi. Öz m�nb�l�rini da�lardan götür�n çaylar Qaraba��n düz�nlik hiss�sind� insan �li il� yarad�lm�� arxlar vasit�sil� min hektarlarla �kin sah�l�rini, ba�lar� v� bostanlar� suvar�rd�. Xanl���n t�s�rrüfat h�yat�nda �stisu rayonundan ba�layan v� Kür çay�na tökül�n T�rt�r çay� mühüm rol oynay�rd�. Axar� boyunca çoxlu sayda x�rda çaylar� q�bul ed�n bu çay düz�nlik �razil�rd� Qaraba� xanl���n�n 140 k�ndini suvarma suyu il� t�min edirdi [10, s. 261].

Qaraba� xanl���nda el� çaylar da var idi ki, onlar�n suyu yay v� pay�z mövsüml�rind� suvarma arxlar� aras�nda tamamil� bölü�dürülür v� onlar öz m�ns�bl�rin� gedib çatm�rd�lar. Buna misal olaraq Dizaq mahal�ndak� da�lardan ba�layan Qozlu çay�, �u�a qalas� yax�nl���nda X�lf�li, Ball�ca v� Xocal� çaylar�ndan formala�an Qarqarçay� göst�rm�k olar [10, s. 261]. Sonuncunun suyu il� xanl���n 42 k�ndinin �kin sah�l�ri suvar�l�rd� [9, s. 25].

Qaraba� xanl���nda f�aliyy�t göst�r�n suvarma arxlar� v� onlar�n xanl���n iqtisadi h�yat�nda oynad�qlar� rol haqq�nda Mirz� Camal�n verdiyi m�lumatdan ayd�n olur ki, h�l� erk�n orta �srl�rd� ç�kilmi� Govurarx xanl�qlar dövründ� d� f�aliyy�t göst�rirdi: «Do�urdan da bu böyük faydal� arxd�r. Bu arx�n suyu il� suvar�lan �kin yerl�rind� tax�l, ç�ltik, pamb�q, ç�kil (tut) a�aclar� v� ba�qa h�r cür bitki �kil�rs� bol m�hsul etm�k olar» [2, s. 109]. P�nah�li xan�n v� �brahimx�lil xan�n hakimiyy�tl�ri ill�rind� xanl�qda Kur�k arx�, Luvar arx�, Meym�n� arx�, G�miçi arx�, Sar� arx, Ayaz arx�, Qa�qay arx� v� Xan arx� kimi böyük arxlar f�aliyy�t göst�rirdi[2, s. 109].

Xanl���n iqtisadi h�yat�nda heyvandarl�q da mühüm rol oynay�rd�. �lveri�li t�bii iqlim ��raiti v� malqaran�n b�sl�nilm�si üçün z�ruri olan otlaqlr�n bollu�u bu sah�nin inki�af�n� ��rtl�ndir�n �sas amil idi. B�zi m�lumatlara gör� XIX �srin 30-cu ill�rind� Qaraba�da ç�m�nlikl�rin ümumi sah�si 300 min desyatin� b�rab�r idi[3, s.56]. Bu is� heyvandarl���n müxt�lif sah�l�rinin inki�af� üçün �lveri�li ��rait yarad�rd�. Qaraba� xanl���nda qoyunçuluq xüsusil� inki�af etmi�di. H�l� q�dim dövrl�rd�n Qaraba�da ya�ayan v� �sas m���uliyy�ti qoyunçuluq olan Cavan�ir, Otuziki, K�birli, K�ng�rli, �tyem�zli v� dig�r tayfalar üçün köçm� yaylaq maldarl��� xarakterik idi. Bu tayfalara daxil olan oymaqlardan h�r birinin daimi q��laq v� yaylaq yerl�ri var idi. H�l� XVIII �srin birinci yar�s�nda Cavan�ir tayfa birliyin� daxil olan 25 oymaq Bayad, Dizaq v� Arasbar nahiyy�l�rind�n q��laq yeri, �r�van �yal�ti il� h�ms�rh�d olan bölg�l�rd�n is� yaylaq yeri kimi istifad� edirdil�r [1, s. 436-453]. Bu �n�n� xanl�qlar dövründ� d� davam edirdi. XIX �srin 30-cu ill�rin� aid olan m�lumata gör� Qaraba�da saxlan�lan qoyunlar�n say� 300 min ba�a, iribuynuzlu malqaran�n say� is� 100 min ba�a b�rab�r idi [3, s. 57]. Qaraba� xanl���n�n iqtisadi h�yat�nda atç�l�q da mühüm yer tuturdu. Dövrün müasiri olmu� Mirz� Camal yaz�r ki, t�kc� �brahimx�lil xana m�xsus olan atlar�n ümumi say� 3-4 min ba�a çat�rd�. Özl�rinin göz�lliyi , dözümlülüyü, çevikliyi v� iti qaç��� il� seçil�n bu atlar �ran v� Türkiy�d� d� böyük �öhr�t qazanm��d�lar [2, s. 145]. Qaraba� atlar� bazarda yüks�k qiym�tl�ndirildiyind�n onlar�n say�n�n art�r�lmas�na böyük

Page 398: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

398

�h�miyy�t verilirdi. Heç d� t�sadüfi deyil ki, yüks�k cinsli Qaraba� atlar�n�n yeti�dirilm�si üçün xanl�qda 11 atç�l�q zavodu f�aliyy�t göst�rirdi.

Göründüyü kimi, Qaraba� xanl���n�n iqtisadi h�yat�n�n �sas�n� k�nd t�s�rrüfat�n�n �kinçilik v� maldarl�q kimi sah�l�ri t��kil edirdi. Bütünlükd� Az�rbaycanda �mt��-pul münasib�tl�rinin inki�af� bu sah�l�rd� uzun müdd�t hökm sürmü� qapal�l��� aradan qald�r�r, bazar üçün m�hsul istehsal� t�dric�n art�rd�.�

M�NB�L�R V� �D�B�YYAT

1. G�nc�-Qaraba� �yal�tinin müf�ss�l d�ft�ri. Ön söz, t�rcüm�, qeyd v� ��rhl�rin mü�llifi Hüsam�ddin M�mm�dov (Qaramanl�). Bak�, “�u�a”, 2000

2. Mirz� Camal Cavan�ir Qaraba�i. Qaraba� tarixi. Qaraba�nam�l�r, I kitab. Bak�, “Yaz�ç�”, 1989 3. Mustafazad� T. Qaraba� xanl���. Bak�, 2010 4. ��. . IV, ��. 95 5. ��, . V, ��. 694 6. ��, . V, ��. 696 7. +�&��> ��" !.�. �$���"�% $���"*��, ���$�}�""�� "� ���� &����#. 8. ���$����� ��%, ��}���� ��}�# ������ ����� � �#��. w \\ ww ���&���}�"�, �"�. 466 9. _����" ^._. ?# �>�� ��� $ @���� ��% ��������"�% ���� ��� *��� � $�����. . III, �. I. ^?&.,

1785. 10. !#� ����� !.!. <�"���� ����&����� ��"� ��. `����� �*�% "� �����"�� #��"� � �$�"�

��"���� � ��"�������� "�#�. w� $����� �#�$���, 1949. 11. �&���"�� ��������� �����"�� �� ������� � � � �� ������, $����������, � "����������

� ��"�"���� ">�"�%�, �. III, ^?&., 1836. 12. �$�" \. \� �������� $��% "�� �� %"�% ���%"��� &��� � � �$�# �� $������"�"�� �

@������� ��$����. ^?&., 1852.

Emiliya Aliyeva

ABOUT THE AGRICULTURE OF THE GARABAGH KHANATE

SUMMARY

Keyword: Karabakh khanate, agriculture, farming, animal husbandry, rice cultivation, wine, cotton, irrigation, livestock

Leading areas of agriculture of the Garabagh khanate were husbandry and cattle-breeding. Fertile lands and developed irrigation system contributed to the development of such areas of agriculture as grain production of industrial crops, horticulture, etc. Most of the produced industrial crops, especially cotton had commodity character. Cattle-breeding, especially sheep-breeding, bore semi-nomadic character. At the beginning of the XIX century the number of sheep in Garabagh Khanate reached to 300 thousand heads.

���J�_ �J��"� � #%'(#+�9 ��@?)#�*% <���^��#+�<� ���#�*�

�%@=9%

+J[��"\� �J�"�: ����&����� ��"� �, ���'��� ��%�� �, ����������, ���"��� �, ������� �, ��"������� �, ��$���� �, �>�"��, }�� "��� �

=��#���� ����%�� ���'��� ��%�� �� _���&����� ��"� �� &��� ���������� � �� ��� �. ?����"�� ����� � ����� �% ��� ��'"�% ��� ��� �$�&� ����� ����� �~ ���� ������ ���������% ��� $������ � ���"�, ��"������� �#�' #�, ������ �� � .�. +�'>�% ��� ' $��������� ��"������� �#�' #�, �&�"" ��$��, "���� ���"�� ����� ��. ^� ��� �, � �&�""� � �*���� �, "��� �""�� ����� ��. = "����� XIX �. � _���&����� ��"� �� ������ � �*� ����� � 300 ��%� ���.

Page 399: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

399

+ *�$��# � *+'�% ���%#�*%���) ���%''�<%�&�� �@%�^�)���#+�) ##� * %'� $�^%� �� ����@9�9

(1941-1945 77.)

��7_� ����*�280

=�"� 1941-1945 ��. – "�&�����% � �� ��� $ ���� ���> �&�� � }�� -��""� � &� �� $� �� �� ������� ��>����. =�"� %��%���' ��}"��>�� � ��>�~��� �� ��"� ��� '~ � �� ����� ��"� 1939-1945 ��.

?��� #� �"���"�% ��>�� �� ��� � #�� ��"���� _����"�� � ��� $������ '�% $���� ����. = ����� "� ���"� «�& &�"� ��$����», $��"% � 21 ��% 1935 �., ������', � ��"����'"�� #$�"���""�� � &��� � ��""� ��"���� ��� ��}�" «$� ��� ' ��� ��"�������� ���� "� ��#}&# ����"�~ ��"�». < �# � �� � ����� *���% ��� ��� ���$��% ��, ����>�� *��'~ ���"���*�~ ������ $������ �� ��#}�"�% � ��""�� �� ������ � ������"�� ���"�� ������ $���>��""� � [5, �. 8].

30-� ��� �� �. – ��� � ���"��� ��}���, ��� ��$������, ��� ����"�"�% � ��}"�"�% ��}�#"���"� $�}�"�%. !��� �����*�% ( �� . militaris – ��""��) – "�������"�� ��#���� �� ��""� ��� � *��%� $�� ��� ��"�. !��� ����� $���� ���%� �&� ��� ��# ��"����, $�� ��� � ������� [5, �. 6]. = ��"� � ��>���� ��>����' �#�'&� "� �'� &��>�� ^�� ��� ^~�� ���� ���$�, ���� ���� [6, �. 9], " � "�>�� ���$#&���� &�� � "�� '~.

��&� ��� � ����� "������� $��"�� ��>�� ��� _����"�� ��"����� ���&���}�" – "�� %"� +��#, ���~��� ��}"� � �� ��������, ��""� � ��$�� ������ �"���"��.

�"�* ���"� 1942 �. "���*��% ����% $���$��"���� "�� #$��"�� "� ~}"� ����� ��� ��-�����"��� �� �. {������"� ����', ^���� $�', ���'��. \�� $����}�"�� $ =���. ?��� ��% �% ���'��� �����" $��"# «<���'����» "��*� ��}"� &��� ������ ' &�� �� "�� '~, ��#��� � �� ��������� ���'�� ������, 6 ��" %&�% "��*� $�����% � "�� #$��"�� $ "�$�����"�~ _��"��-!��������-+��#, 25 ��" %&�% "� ��}"� &��� ��"% ' +��#.

= ���� #����%� *�" � � ��� $��" $�������"�% ����&���}�"*�� � ���"� ^���"�� ��� � ������ �"�, � $����� &� � ��$� �*��, � �� �� � �����"��"�~ ����&���}�"��� "�*��. ?��" $�������"�% "�>�� "���� &�� �����& �" ���%"����� $���� ��� ��%�� *�" �� � �"#>��� ^ ���"# ��� "�&����� '. = , � � �$�~��� ��� "� ����>���% &�'>�% ����#�� $��"����}� !.`}.+�����# ( ���>"��# $����# ����� ��~ �� �? ���&���}�"� (1934-1953 ��.)) � .����# ( ���>"��# $����# ����� ��~ `���� �"��� &��� $�� �� (1942-1948 ��.)).

{"��� ��'"�% ��& � &��� $�����"� �� ������ ���&���}�"� $ ������-��"�~ ��""� $�&����, "��� �% ��� � ��""�� ���. = $#&�����""�� � 1950 – "����� 1970 ��� �#��� �� ���� �����"� �$��� ���"��>�� �#�� w��%� @�>�� ���� �#"��� – �.�.$ �., ���#��� "�#�"�� � �#�"�� \"� � # � �� ��� ��.

..+�����"�� ww

Page 400: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

400

��&���, ����"���, �" ������"*�� ���&���}�"� � $���� ��"�, ���"���"�% $��' ��" #, ��' +��#, ��� ����"��� ��" �, ���������� $����� ����}� "� ��" � � � ��#.

+�'>� ������ � �#�� ����&���}�"���� �� ���� ��������� �#�� � ��� ��"� "�$���"� � 1950-1960-� ��� � %��%~ �% ��}"�� �� �"��� � ��������"�� ��""� $�&���� [2]. !}" "���� ' ����#~��� ��& �: !.&��� �? ���&���}�" � &�'&� �� #����"�� $��� ��" # � $���� =����� � ���� ��""� ��"�; &��� !._. @�& � $�� ��"�� ���"���*�� ���&���}�"� $ ����"�~ $��� ��" #, � $���� =����� � ���� ��""� ��"� (1941-1945 ��.). +��#, 1960; &��� !. @�' ��� ��� �" ������"*�� � $��� ���&���}�"-��� $�� ��"� ���"���*�� ��" # ��"� (1941-1945 ��.); Abasov �. Partizanlar V�t�n u�runda, 1944, 1, s. 103-111; A�ayev �. Sovet �ttifaq� q�hraman �dris Suleyma-nov. Bak�, 1944; A�ayev B.M. Allahverdi Ba�irov. Bak�, 1944; Aslanov X. Az�rbaycan o�ullar� Stalinqrad u�runda vuru�malarda. Bak�, 1943; �#"�� +. ���&���}�"*� � &%� �� ��"� ������. ?�$���"��� , 1943, �6, �. 74-81; Ba��rzad� �. Q�hr�man g�nclik (Az�rbaycan komsomolu Böyük V�t�n müharib�si ill�rind�). Bak�, 1957; +�������� .{. ����� ���&���}�"� – ���"�� $��"�� ��$�� �� � $���� =����� � ���� ��""� ��"�. 1941-1945 ��. +��#, 1958. � ���.��"�.����.; +��%��� =.. ��#��� ������ ��&��� ���&���}�"� � ��� =����� � ���� -��""� ��"�. 1941-1945 ��. +��#, 1957; V�liyev �. S�daq�tli komandir (Adil �bilov haqq�nda), «Kommunist» (xüsusi nömr�), 1944; Qas�mov �. Bir diviziyan�n mübariz i�i v� adamlar�. Bak�, 1944; Heyd�rov S. Az�rbaycan Kommunist partiyas� Böyük V�t�n müharib�si dövründ�. Bak�, 1957; _������ ^. ����"��� ����% ��& � ���#"�� �-����� $�� �� ���&���}�"� � ��# � $���� =����� � ���� ��""� ��"� 1941-1945 ��. +��#, 1953. (� ���.��"�.����.). Sovet �ttifaq� q�hr�man� Qafur M�mm�dov. Bak�, 1943; Az�rbaycan xalq�n�n q�hr�man o�ullar�. Az�rbaycan SSR EA N��riyat�, 1942; Sovet �ttifaq� q�hr�man� kiçik leytenant �srafil M�mm�dov. Bak�, 1942; _��>�" �. ^�"� ���&���}�"� � &%� �� !���# � ��"�"����. +��#, 1943; Quliyev Q.�. Böyük V�t�n müharib�si dövründ� Az�rbaycan dilind� ç�xan c�bh� q�zetl�ri haqq�nda. Az�rb. KP MK Tarixi �nstitutu – Sov. �KPMK yan�nda MEl� Az�rbaycan�n filial�n�n �s�rl�ri, XXVs, 1960; Huseynov S. Böyük V�t�n müharib�si ill�rind� Sovet xalq�n�n m�’n�vi-siyasi birliyi. Bak�, 1959; Hüseynov S. Böyük V�t�n müharib�si ill�rind� Sovet xalq�n�n �m�k q�hr�manl���. Bak�, 1958; _#>�" ^.w. @�& � $�� ��"�� ���"���*�� ���&���}�"� "� ��"� ��"�$� � � $���� &� �� � $�����'%� �������. ��. ��$. _� ��. ^.!.�����, ����% &��� �."�#�, 1961, �4; Zamanov A. Ölm�z q�hr�man-lar. (V�t�n yolunda can�n� qurban vermi� 7 q�hr�man haqq�nda oçerk). «?�$���"��� », 1943, �6; Zelenski K. Sovet �ttifaq� q�hr�man� �srafil M�mm�dov «V�t�n u�runda», 1942, 1; �brahimov Z. Tokarjevski E. Silah qarda�lar�. «?�$���"��� », 1942, �7-8; \&������ {.\. =�����% ��#}&�. +��#, 1943; � "����� ���&���}�"�, _�#���, ���"�� (!� ������ �" ���>�� ��� �� �"�� "���� {�������'% 23 ���#� � 1942 �. � �&�����). +��#, 1942; Qaz�yev M. Böyük V�t�n müharib�si v� Az�rbaycan xalq�. Bak�, 1943; ������ !.. ^�"� ���&���}�"� "� ��" �� =����� � ���� ��""� ��"�. +��#, 1943; Kaz�mov �.�. Qoca partizan (oçerk). «V�t�n

Page 401: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

401

u�ründa», 1946, �10-11; Quliyev Q. Unudulmaz günl�r (Böyük V�t�n müharib�sin� aid). Bak�, 1960; Quliyev R. Az�rbaycan o�ullar� V�t�n u�runda vuru�malarda. «Propaqandist», 1943, �8; Lerman A. Xalq�n intiqam�n� alan iqid sovet partizanlar�, «?�$���"��� », 1942, �1; Lerman. A. Mahir komandir Akim Abasov. Bak�, 1943; M�d�tov Q.�. Az�rbaycan�n böyük V�t�n müharib�si ill�rind� Fransada partizan v� antifa�ist müqavim�t h�r�kat�nda inki�af�. «Az�rbaycan Sovet Sosialist Respublikas�n�n 40 illiyi kitab�nda». Az�rb. SSR EA N��riyyat�, 1960; M�mm�dov Q. Az�rbaycan o�ullar� V�t�n u�runda vuru�malarda «?�$���"��� », 1942, �7-8; Mehdiyev Q. v� Qaz�yev M. Az�rbaycan Kommunist partiyas� Böyük V�t�n müharib�si ill�rind�. «Az�r-baycan Kommunist», 1960, �11; Mehdiyev Q. v� R�himov K. Sovet xalq�n�n tarixi q�l�b�si. (Böyük V�t�n müharib�si ba�lanmas�n�n 20 illiyi münasib�ti il�). «Az�rbaycan Kommunisti», 1961, �6; Mir Calal. _��� ^�� ��� ^~�� ��� ���"�. �����. +��#. ���"�>�, 1944; V�t�n müharib�sind� g�nc q�hr�manlar. Bak�, Az�rn��r, 1942; w��#�� �.. ?� �� ������ ���}�"�� ����"� ���� '%"� �� ���&���}�"-��� ^^@ � $��' ��" # � ���"��, ��&}��""�� ��>�� ��� ��#$�*�� � ��� � ���� ��""� ��"� 1941-1945 ��. «\���� �� w ���&.^^@, ����% &��� ��""�� "�#�», 1958, �3; �� }�. ��#���� $����� ����"� ���� '%"-� �� ���&���}�"� � ��� =����� � ���� ��""� ��"� (1941-1945 ��.) «\���� �� w ���&. ^^@, ����% &��� ��""�� "�#�», �1958, �5; Zaqafkaziya z�hm�tke�l�ri nümay�nd�l�rinin antifa�ist mitinqinin Zaqafqaziya xalqlar�na müraci�tna-m�si. «?�$���"��� », 1942, �6; ?�>�"�" ?. ^�� ���� ���&���}�" � =����� � ���� ��""� ��"�. = �".: «^�� ���� ���&���}�"». !., 1948; ?��'� ����&��-�}�"��� "���� &�*��-����&���}�"*��. +��#, 1943; Siyasi r�hb�r Kamal Qas�-mov. Bak�, 3-cü n��ri. Bak�. Az�rn��r. ?# ' ���% (� ���� ^�� ��� ^~�� !�� � _#���"����). +��#, 1959; Zaqafkaziya xalqlar�n�n müq�dd�s and� «?�$���"��� », 1942, �6; Seyidov M. Partizan�n qeydl�ri. Bak�, 1960; Az�rbaycan�n �anl� o�ullar�. I kitab. Bak�, 1942; Az�rbaycan�n �anl� o�ullar�. II kitab. Bak�, 1944; Az�rbaycan�n �anl� oqullar�. III kitab. Bak�, 1945; Smelov A. Az�rbaycan bol�evikl�ri V�t�n müharib�si c�bh�l�rind�. «T�bli�atc�», 1944, �3; Sovet p�hl�van� (Sovet ittifaq� q�hr�man� �srafil M�mm�dov haqq�nda). Bak�, 1942; Az�rbaycan�n q�hr�man o�lu H�zi Aslanov. Bak�, 1943; T�hmasib T.H. Az�rbaycan xalq�n�n q�hr�man o�ullar� V�t�n müharib�sind� «SSR� EA Az�rb. filial�n�n x�b�rl�ri», 1942, �12; Tokarjevski Y. Az�rbaycan partizanlar� V�t�n u�runda döyü�l�rd�. Bak�, 1942; Tokarjevski Y. ����� �� &�� ��' (�� ��� _#���" ����. �����). +��#, 1942; Tokarjevski Y. Snayper Balo�lan Abassa «Az�rbaycan�n �anl� o�ullar�» kitab�nda. II kitab. Bak�, 1944; �gid partizan. Bak�, 1943; �#�~�-���� \. ?�}�"�� ���'��� ��%�� �� � w�������"��� ^^@ � $��' ����� � ����"��� � ��� =����� � ���� ��""� ��"�. ��. �_?\ ��. =.\.��"�"�, . 6, 1958; �� }�. ^��'��� ��%�� � � $� �� ������ ���}�"�� ����"� ���� '%"� �� w�������"��� ^^@ � ��� =����� � ���� ��""� ��"�. +��#, 1964. � ���. ��"�. ����. (_� ��. ^.!.�����). �f�ndiyev �. «Kommunist» Böyük V�t�n müharib�si günl�rind� «Kommunist» (xüsusi nömr�), 1944; ��#&� .., 200 ��%�. �#&��� � �"� � �� ��'� �� �"��� ��""� «{� $�����#~ "�#�#». «\��. �.�w ^^^@», 1942, �4; ��#&� .. ���"�� ���&���}�"� � �"� =����� � ���� ��""� ��"�. «\��. �.�w», 1942, �11;

Page 402: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

402

Yampolski Z. F�hl� sinfimizin xidm�ti (Böyük V�t�n müharib�si ill�rind� Az�rbaycan f�hl� sinfinin arxa c�bh�d�ki f�d�karl��lar� haqq�nda). «?�$���"��� », 1943, 8, ������>�� ��}"#~ ��' � ��������"�� $�&���� ��"�.

� ���'"�� �#�� &��� $��%��"� �#���� $������ ��&���, ����"� ���� '%"� ��, �#�%����% �.+��# � ��� ��"�. = �"�����%� !._.&&����, "� &��� &�� �� �����"�� �� ������ ������ �% ��' � ��� "�� %"� +��# [1, 11]. =��' &������% ���"" +���"��� "�� � (75 ��". "") ��"� &��� ������"�. ��#�%����% "�� %"��� &��$������� ��~��� ��" � "���"� ��%�� �.

=�"� ����"��� ����}�"�% $�������"�� ���#�� ��, "�$���""�� � � $����. ?���� ��� ��� �#�}�� ��""� �" ������"*�� � ����� �� �"�> � "�� ��� �� � �������� � ���*�%�� ��� #$��� $���� "�����"��� ����. ^���� "��, � $�����#, $� ^���� =#��#". �� $�������"�% «w�� ����"�� �� ���», «`&��� ' ���%», «^�� �� ��������%» &��� ��"' $$#�%�"� ����� "����.

=�% �#�}�� ��""�% �" ������"*�% &��� $��� ������ $�$���"��� �, ����"-$�� ������� ���"�� ���� "����.

��&� �"���"�� ����� ��� #$��"�% $���� ��� ���� ������� �" ������"*�� "�$����� ��"" � &���� ��� ��, "� ��" ��, "� $�������, � ��$� ��%� � ��. = ���$#&����"���� ���� �� $��� ����' $�������"�% ��% ���� �� ��� #��. = ���&���-}�"� ������� ����#~��� ���� �: «���#"�� », «+���"���� ��&���», «!���}' ���&���}�"�», «=�>��», � ��}� �������� ���� � – «+�'>���� ���$�%», «|����-"��}"�� ���&���}�"�», «�� ��� #�"�% ���� �», «_��}��"���� �� », � ��}� "�� ��� $�$���"��� ���� � �� ��� #�"�� }#�"���.

���&���}�"��#~ $#&��*�� ��# $���� ���%�� $�������"�% !.��� «��>��� &#�� #"�� }�"!», «�~&�' � ���"�», «?���# ��>�� � "� $�����~ _��"�», «!�� � w�$��"�», `}����� `}������ «w���*, � �� % �����», «�������"», «w���� _����"�%», «��" ��� ��$����», !���� `}����� `}������ «?&��� �� "���!», !���� \&������� «��>��� &#�� #"�� }�"», ^#�����"� @����� «!� $����� � $&���!», !�� � _#���"� «��>��� � �#�' #��», !�� `}����� «^�����"� ��� "����», !������ @����� «?#�� ��'"�� #�� �� ���» � ��. [3, �. 175].

?�� ��"�% �������% ��% ��'"� ' ����� "� $��� ��% !�� `}���� �>�� � �� ��~ �� ��� #�� $�������"�%�� «^��� ���», «!���}�""���», «=#��" <��%�», «!� ���"��� ����"��"��», «`%�% �����» � �"��� ��#���.

\��"" $�������"�% �� ��� #��, ���#�� �� ��$� �����, ���"��%��, %��%-���' ��}"��� ����� ���� #���$��"�% �#��"�� ��� "���� � &��� �� � *���. =�"�, ���������� $����� � ��� ���#��� ��� �#�}�� ��""� �" ������"*��.

= ��� ��"� �������� �~�� $���}��� ��& � ', � ������' *�" ���� �$���"�% ������� �" ������"*��. (^~� $��� ���� �������%� ����~����% $� ^���� =#��#", ^~� ��$�� �� – �"�$�}"�� $��"� ���#�� �� – ����� &�� _��}�&���, ^~� �#�}"��� – ����� "�� ��� �� ��� � ��� �������, $��� �� ���� � \����� �#"��). @#���� � �������� ���"���*��, �� ��, ��"� #��� $�#�����' ���"�� $���� ��� ��%� �#�}�� ��""� �" ������"*��.

w���"�� ��������� $������"�% �������� "���"�� $��� ��' !���� \&������, �$�����"�% $ ����� ���#�� � &�� $�#��" ���"�# ��}�����# � �� �� # ���~ \���"����#, �� ����� � ���� � �� ����� #�� ^�&� @����".

Page 403: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

403

?� � @��#� @��, ^#�����" @#� ��, <�~& &&���, $��� ��' !�� � _#���" �#�����' "� ���"�� ��#���� ��""�� � $�� ��"�� ��}"� %�.

22 �~"% 1941 �., � $����� }� ��"' ��"� ����� "�� ����&���}�"���� $� ^���� =#��#" – "�$���� � �� ���"�% «w� � ��}� � ���"�». `��� �� ��'"�� ���" ������� "�#�, ��#$"�� ��% ��' "�#�� � ���#�� ��, ����~����% $� ^���� =#��#" =����� &�� >��� ����� �" "� �'� � ���&���}�"�. ?��������"�� �"� � ����&���}�"��� �� ��� #��, ���}�� ��#��� ^ ���"��� $����� $������� ��� ��% ��#�� ��'"��� � �����, �����#�}�� ��""��� ����� �������� $�����-��"�%�� «=����», «��"���», «������ � ����"», $�������""�� "� �"��� %����, � ��}� &��� %���� $�������� ?#>��"� � @#� ����� [9, �. 166, $. 15, �. 10].

���&���}�"���� $� � � $��� ��� ���}����' � ����� ��%��� ����, "�$����%���' "� ��" � ����� �� $�� ��& "���. ^���� "�� &�#�����" ���$������, +�~���� ���#�����, <"��� ��&����, <�~& &&���, {��"�� `}�&-&������, \���� ^������, &��' �����, _#���" &&������, ��#�} _�>�����, _#���" _#���"����, \��� ��� �����, =.\��"�, ����#� _���"��, _#���" w� ��, <"��� ������ � ��. [3, �. 167].

=��� #>�� "� ��" ���>� 40 ������ [3, 166], $���� ��� ���� �� ��� #��. ?���, � ���, $��� �, �������� $��� ����' � $����� }� �"�� ��"�.

= ����&���}�"��� ����� #���� �� }� ��� ��"�, $� �� ���� &��� �"� �� ��}"��. ^���� $'��, "�$���""�� � ������#���� $���� �}" "���� ':

!.\&������� «�~&�'», @.@�� «=��"� '», !._#���"� \.\&������� «�}�-��"��», !.�������&� «��}&��� �'��», {.������ «!�� '», �� �������� $�����-��"�% – ^.=#��#"� «������ � ����"», !._#���"� «w�����» � «`}���">��», .����� «w#>�&�», !.^.���#&��� «������ #��""��», {.������ «_� �� !����», ^.@����"� « ��� $���}�� �%», !�� `}����� «{���% ���>� », ^.�#��&�� � .���$���� «?&���», �._#���"���� «?� �� �», .&&���� «!�� '», `}.`}�-��"&��>� «�����"���� &��» � ��.

{� $'��# «������ � ����"» ����~��� $� ^���� =#��#" � 1912 �. &�� #�� �" _�#���� ��""� $����� [3, �. 182].

= ���� $�"% �% &��� �#�� "�����"�% �� ��� #�� � �~�� � �#���� ���� ��� �&� ��� . ?������ ��� � �#�"���� �� �}" "���� ' �"��� ������ _��}�&���� � ^����� =#��#"�, ^���� @#� ���� � !���� @�����, w�%��, `}�"-��� `}�"���� � @��#�� @��. `�""�� �#�����'"�� $�������"�% &��� "�$���"� � �� � ��"" "� � ��� «^�� �� ��������%», «��" #», «����"�� �*», «+��#» � «����"�� ����».

^~� $��� ���� ���&���}�"� ��� �"��� ��� ����"�% � w�������"�, � _%"�}� (�����&���), � ����, � ��"��"�� (^ �$�"���� �).

?� �"���"�� ^w� ���&���}�"� 26 %"���% 1944 �. &��� #������"� ������� �"���� �� �� ��� #�"�� $�������"�%. < �� }� $� �"���"��� $��� ��%� �����%��' 20 ������ #��� �� "� $&���}'� ���$�%, � "��������' ��#��� ���� $ #�#�>�"�~ �� �� �����'"� &��$���"�% [3, 199].

w��� �% "� �#�"� � ��""� �����"�, ~&���� �������� �� ��� #�� $�������' "� �'� � +��#, " � � &����"� ��"�"�����.

800-�� �� ������ w����� &�� �}�� ��""� ����" � ��"�"�������

Page 404: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Az�rbaycan Milli Elml�r Akademiyas� Tarix �nstitutu

404

<��� �}� (17 � %&�% 1941 �.). = ~&���� #��� ����� #��"�� � �� ��� #�� ���� &��>�� ^~��. ���}� � ��� ��"� &��� ����"� ~&���� .^._��&����, !.�.�#"���, .+�����"�� [3, 199].

^ "� $�������"�� �� ��� #��, ������~��� &���*� ����� ��"�, ��$� ����� "��� � �#�� $� �� ����, �~&�� � @��"�, "�"���� � � ��>���# � �"���� ��� "�*�"���� ����� � �� ��~ �� ��� #�� ���&���}�"�.

= \"� � # � �� ��� #�� � %���� ��. w����� (��w, ����� � &�� !..`���>����) &��� ��"*�" �����"� ��� �"�"�� "�#�"-�������� ��'���� ��& � � &��� � �� ��� #�� � %����, ����� ��"� &�� ��>�� �#�$��"�� �"��, ����}���� ����"��'"�� �#�$��� ����&���}�"���� $��� ���� � $� �, � ��}� � ����"�� �� �"�� �#�$���, ���~��� ���"#~ "�#�"#~ *�""� ' [9, �. 8, $. 1, �. 69].

������% "�#� $������ ���"#~ "�#�"-�������� ��'��#~ ��& #. \"� � # �� ��� #�� ��"�����% ��#��"��� }���� ���� ����&���}�"��� %����, &�� ��>�� ��'���� ���&���}�"�, $ ��#��"�~ �� ��� ����-&���}�"��� �� ��� #��, $ $�� ��� � $��� � $�������"�� ����&���}�"���� ��������. = ��������"�� ��>����}�""� $�&���� ��}"�% ��' $��"����}� �"�# �� �"�� ���� ����&���}�"��� %�������"�% ..+�&����� (1893-1943 ��.) [9, �. 8, $. 1, �. 72]. ?��# #��"�, �"��>�� � ����>�"� �� ����&���}�"����, �#�����, "���*���, ���&����, ����������, #�&������ � � ������ %���� $��"����}� ��}"�� $�������"�%, ��%��""�� � ������ ��� ����&���}�"��� %����, � �� ������ ���, � ��}� $����� � ����� ����"�� �������.

+�'>�% ��' � ����� ����"�� � �� ����"�� �� ���� �"� «?�"� �#���-����&���}�"��� �����%» �� }� $��"����}� #��"�#-%������# ..+�&�����.

�� ��� ���� ���&���}�"� &�'>�% ��& � &��� $�����"� $ �� ����"�~ "�#�"� ����"����. \"� � # �� ��� #�� ��$#� �� �&�"��� ����"� $ �%�# ���*�$��".

=$����� � �� ��� ��#��"�% ����&���}�"��� %���� \"� � # �� ��� #�� � %���� ��. w����� �� ���� � ��$#� �� ����&���}�"��-�#����� �����' � ����������, %��%~����% ������ � ��#��"�� ����&���}�"��� %����. =�� ������, ��$#��""�� �"� � # �, �������' $�����#��� �#���-����&��-�}�"���� ������� $�" � ��� � �"���"��, $� ���}��""�� ���������� [9, �. 8, $. 1, �. 72.].

= �#��� \"� � # � �� �����"�% ������� "�#� &��� �����"� ������ � $� �� ��� ����&���}�"��� "����, � ��}� ��#}&� "���� &��>�� ^�� ��� ^~��, "�$���"� &��� ���>� � � "�#�"-$$#�%�"�� &�>~� � � � ��, � ��}� �%� &�>~�, �����~��� ��������#~ &�'&# ����&���}�"��� "���� $� �� �"���"�� ����� ���� [9, �. 8, $. 1, �. 13].

w��%�# � �� ��� #���� ��}"� ��� ��� �% �#�}"����, ��#�'$ ���, ��% ��%� ���#�� ��, � ��� "���%�" ����}��� "�"���� ' � ����#, ��$� ����� � "���� ���# � "���}�# "� ���#~ $&��# [3, 202].

�& ����&���}�"���� �#�}"���� $����� *�" ���'"�� ���� � – «\���� �%», «��#�», «�� ��� #�� � ���#�� �» � ��.

Page 405: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn

Elmi �s�rl�r 44-45-46-47-ci cildl�r

405

_���������� ��& � .�������, \.�#"���, _.�������, ._��}����, !. @����"����, !. � ^.=������, �.�������, �.�%�������, }��$��"�� ��& � !. &�#�-�����, ^. ���������, +.!��������, ^.+���#�����, �.��"�����, .�������, ^. ^�-�������, _.^������, .!������, +.�����, ��#�'$ #�"�� ��& � �. &�#�����-"��, ?.^�&��%, `}.���%���, {.!������, _.������ � �"��� ��#��� �>�� � �� -��~ ���#�� �� $����� ��"�, ��� �#"����" ��'"��, %���� $�������"�% ���#�� ��.

=��"�� ��#�'$ #� �.&�#�����"� ����� ����#~��� &~� �: �� ���� _.�����, �"��$��� \.!������, ���% ��"� _.�����, � ��}� &����'��� `}���">��#, +�&��#, �����# (1943 �.). \" ����"�% ��$��*�% ����"� � 1944 �. ?.^�&���� «w�$&������», &����'�� `}.���%��� «�����# "�>�� �"��» (1944), $��%��""�% _��~ ^�� ��� ^~�� \������ !������.

= ��� ��"� ���"�% ����#}�""� ��% ��% ���#�� �� ���&���}�"��� ^^@ &��� #�� �"� �.&�#�����"��, �.�%�������, @.�$��&�>��, .���}���. ^��>� 40 �#�}"��� &��� #�� �"� ������� � $�� "�� ���� [3, �. 211].

!#�����'"� ���#�� � ���� ��� �&� ��� � $����� &��� �#�� "���� ����� _��}�&���, ���� ������, ����� ����, `}��� _��}���, ^� �" _��}�&���, >��� &&���, ���� �#����, ^#�����" �������, ���% _#���"����, !���� \����������, �����%& +����&����, ������ �#"��� �"���� "�*�"�""�� ����� � $��>�"�� "���� ��""�� ���, ����'"� � ��� �, �����- �% $� �� ������� �#�� � "���.

!"��� ��$�� �� � �#����" � �������� ��� $�������"�%, "���%�' � �%��� �����. ^���� "�� ���� �#����, !���� \����������, {���� +�����, ����� ����, &��� ��&���, @�#� _��}���, "���� +�&���, .&&���, _.w���� �, �#������ \.\������, �.!����� � ��.

^���� $��&>�� �����-�#����" � �}" "���� ' !.\����������, _.w��-�� ��, !.^��&"�*�� � ��.

=��"� ��� � $�$���"�� �#�����'"� ���#�� �� ��"���� ��� � $��� � &��� � ��. !.�.�#"��� (����� � – ����~����% ��}����� \.\��� ����), ������"�% � �._%"�}� (����� � – ����~����% ��$�� � �.����) � ��.

=�� #$��"�% ����"������ ���� ��, ���� �� "���"�� �"� �#��" � �"���&�% $��"� � �"*�, ����}��� w�%��, ^.@#� ����, ._���"��, .+����-&����, �._��}�&����, �"*�� "�% ��% ��'"� ' +~�'-+~�% !������, �.!�-�����, .+#"�� ����, _._���"��, "���"��� – �.?�����, .+�����"��, +.!�"�#���, ^.�#>�"���, ^.�������, .`���>���, _.!�����, ����� ��}"� ��� � $�$���"�� �#�����'"� ���#�� ��. = �"*�� "�� $�������� #��� ����� ��}� $��$���� ���� � � #��" � ���&���}�"��� ��#���� ��""� �"����� ��� – !.+��""��, �.^����������, \.�#���, =.���� � ��#��� $��$��-�� ���, ����� � #��" � @.�#"�� #��"�� ����� &��� _��}�&���� � ��#���.

= ����&�� 1944 �. � �. �&����� $�>�� ������ �#�����'"� ���#�� �� {����������� ���$#&���. w� ������ �#���� ���$#&��� {�������'% � �.�&����� ����� ��&��""�� ��$�� �� ����}���, #�� �""�� $���� ���% ' �#�>�� �#�����'"�� ��� {����������� ���$#&��� – ^� �" _��}�&��� &�� ����� ����� ����}���, ��$�"��>�� ��~ ����"�~ «��-��"�».

Page 406: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 407: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 408: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 409: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 410: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 411: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 412: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 413: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 414: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 415: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 416: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 417: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 418: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 419: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 420: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 421: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 422: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 423: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 424: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 425: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 426: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 427: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 428: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 429: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 430: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 431: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 432: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 433: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 434: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 435: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 436: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 437: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 438: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 439: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 440: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 441: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 442: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 443: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 444: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 445: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 446: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 447: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 448: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 449: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 450: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 451: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 452: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 453: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 454: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 455: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 456: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 457: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 458: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 459: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn
Page 460: AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASI TARX NSTTUTU ...Qafqaz Rusiya üçün cnuba doru yol açmaq v Orta Asiyan l keçirmk üçün yeni bir istinadgah idi. Rusiya artq Azrbaycan xanlqlarnn