Azərbaycanda linqvistik fikrin formalaşmasında və …dilcilik.az/eserler/dilcilik institutunun eserleri-2012-2... · Web viewBundan başqa bəzi yerlərin, ölkələrin və şəhərlərin

Dilçilik İnstitutunun əsərləri – №2

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTU

DИLЧИLИK ИNSTИTUTUNUN

ЯSЯRLЯRИ

«Елм вя тящсил»Бакы – 2012

1


Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Elmi Şurasının 14 mart 2012-ci il tarixli iclasının (protokol № 04) qərarı ilə çap olunur

Redaksiya heyəti: akad A. A. Axundov AMEA-nın müxbir üzvü K.M. Abdullayev fil.e.d., prof. Q. Ş. Kazımov fil.e.d., prof. Q. İ. Məşədiyev fil.e.d., prof. S. H. Mehdiyeva fil.e.d., prof. S. A. Sadıqova fil.e.d. R. H. Eyvazova fil.e.d. prof. İ. O. Məmmədli fil.e.d. M. M. Mirzəliyeva fil.e.d. prof. Məsud Mahmudov fil.e.d. İlham Tahirov fil.üzrə fəl.d. T.A.Quliyev

Baş redaktor: fil.e.d., prof F. Y. Veysəlli Buraxılışa məsul: fil.e.n. E. İnanc

Dilçilik İnstitutunun Əsərləri № 2. Bakı, “Elm və təhsil”, 2012, 176 сящ.

ISBN: 978-9952-809-85-5

© Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, 2012© “Elm və təhsil”, 2012

2


Texniki tələblər:

TİMES NEW ROMAN şrifti ilə, 12 ölçüdə, 1 intervalla, həcmi 10 səhifəyə qədər, 1-ci səhifənin yuxarı sağ küncündə I sətirdə müəllifin adı, atasının adı, soyadı, II sətirdə iş yeri , vəzifəsi, III sətirdə e-mail və tel. nömrəsi göstərilir, məqalənin başlanğıcından sonra üç dildə (Azərbaycan, ingilis və rus) 5-6 açar söz, sonda isə, istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı və məqalənin dilindən asılı olaraq, iki dildə (5 sətirdən artıq olmamaq şərti ilə) xülasə verilməlidir.

Məqalə çap olunmuş və electron (RW disk) variantda təqdim olunmalıdır.

Qeyd: Məqalədə qrammatik, üslubi və imla (orfoqrafik) səhvlərə görə müəllif məsuliyyət daşıyır.

Redaksiya heyəti

3


MÜNDƏRİCAT

F.Y.Veysəlli. M.F.Axundzadə və əlifba məsələsi..............................................3

N.B.Məmmədli. M.F.Axundov yaradıcılığında alınma terminlər....................13

İ.Y.Cəfərsoy. Sinay dağında alban yazısı.......................................................23

Ф.А.Гусейнов. Гипотетические взгляды на

эволюцию языка с точки зрения природы языковой способности.............32

Ç.M.Qaraşarlı. Етруск мятнляринин тцрк дилляри ясасында

дцзэцн тяръцмяси

мейарлары .............................................................................39

N.F.Seyidəliyev. B.B.Əhmədov.(1935-2012)....................................................53

B.B.Məhərrəmli. Türk dillərində əvəzlik köklərində fonoloji və semantik

transformasiyalar.............................................................................................55

A.E.Ələkbərova. “Kitabi-Dədə Qorqud” abidəsinin dilində felin növ

kateqoriyası.......................................................................................................64

E. Ə.Şükürlü. “Balik” topoformanti və bu sözlə düzələn türk şəhər adları........73

Y.M.Cəfərov. Yeni onomastik vahidlər - domen adları...................................80

T. R. İsmayilova. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafinda Füzuli mərhələsi......90

İ.K.Məmmədova. M.F.Axundzadənin əlifba layihəsi......................................95

N.Ə.Əliyeva. Struktur sintaksisdə fel qovşağı məsələsi.................................103

N.M.Hacıyeva. Komiklik yaratmada fonetik üslubi cəhətlər.........................113

R.X.Rəcəbova. Frazeoloji vahidlərin dildə ifadəsi........................................122

S.R.Əliyeva,

Ş.Q.Qasımova. Elan və bildirişlərin struktur-semantik xüsusiyyətləri......128

M. B.Əsgərov. Sözün yaranması və mənimsənilməsi prosesi dil

və dərketmənin minimal vahidlərinin modulyatoru kimi................................1344


З. М.Алиева. Взаимосвязь философских и языковых категорий............142

G.B.Paşayeva. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində terminlərin rolu..155

R.M.Nəsirova. Morfoloji qoşulma mofoloji üsulun xüsusi bir növü kimi....162

P.Fərrox. Söz birləşməsinə semantik-qrammatik baxış................................169

N.Ə.Xəlifəzadə. «Ошафраненный» поэт.................................................... 176

5


F.Y.VEYSƏLLİ

M.F.AXUNDZADƏ VƏ ƏLİFBA MƏSƏLƏSI*

Açar sözlər: əlifba, fonoqrafik yazı, sillabik yazı, islahatKey words: alphabet, fonoqrafic writing, syllabic writing, reformКлючевые слова: алфавит, фонографическое письмо, силлабическое письмо, реформа

Azərbaycanda elmi-fəlsəfi və bədii-linqvistik fikrin formalaşmasın-da və inkişafında görkəmli maarifpərvər xadim M.Ş.Vazeh (1792-1852) və M.F.Axundzadənin (1812-1878) xidmətləri misilsizdir. Düzdür, nə M. Şəfi, nə də M.Fətəli Azərbaycan dili və dilçiliyi haqqında ayrıca kitab yazmayıb. Lakin birincinin dilimizin tədrisi və özəllikləri haqqında söy-lədiklərini üç il ərzində Azərbaycan dilini öyrətdiyi alman professor F.fon Bodenştedtin kitablarından əldə etdiyimiz məlumatlar1, ikincinin isə əlifba ilə bağlı çabaları2 bunu söyləməyə əsas verir ki, onlar bizim dil-çiliyimizin ilk pionerləri olublar. Dili bilməyən və duymayan adam, onu dərindən başa düşə bilməyən nə yaxşı müəllim ola bilər, nə də əlifba isla-hatçısı. F. fon Bodenştedt öz kitabında müəllimi M.Şəfini son dərəcə iste-dadlı, erudisiyalı və orijinal bir insan kimi səciyyələndirir, onun geniş dünyagörüşünə malik olduğunu xüsusi qeyd edir. F.fon Bodenştedt dil seçiminə toxunaraq yazır ki, o, Qafqazda ən geniş yayılmış Azərbaycan dilini ona görə seçmişdi ki, bu dil Qafqazda ümumi bir dil idi, onu çox tez öyrənmək olardı3. F.fon Bodenştedt həm də yazır ki, həftədə 3 dəfə dil dərslərinə onunla bərabər iki nəfər digər avropalı da gəlirdi. F.fon Bo-denştedt eyni zamanda qeyd edirdi ki, Azərbaycan dili M.Şəfi üçün təkcə gündəlik ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də o, tamam başqa düşüncə tərzinə malik Avropa intelligensiyasına şərq mədənityyətini aşılamaq üçün mü-hüm alətdir. M.Şəfi özünün rəhbərlik etdiyi “Müdriklik divanı”nda bəda-hətən şeirlər deyərdi, F.Bodenştedt isə onları yazıb dəftərinə köçürərdi, sonradan alman dilinə çevirib Almaniyada çap etdirərdi. Professor F.fon Bodenştedt həmin kitabın 30-cu səhifəsində yazırdı ki, M.Şəfi təkcə şeir deməklə kifayətlənmirdi, həm də o şeirlərin semantik və poetik təhlilini verirdi. Təəssüf ki, nə o şeirlər, nə də onların linqvistik təhlilini əks etdi-rən yazılı materiallar öz dilimizdə gəlib bizə çatmayıb. Ancaq onun bir çox dilləri mükəmməl bilməsini və mətnləri məharətlə təhlil etməsini bi-zim həmyerlimizi böyük filosof və şair adlandıran F.fon Bodenştedtin əsərindən bilirik. Eyni zamanda biz Eçmiadzindən qayıdandan sonra F.fon Bodenştedtə M.Şəfinin bağışladığı “Müdrikliyin açarı” („Schlüssel

6


zur Weisheit») bağlamasının taleyindən indiyə qədər xəbərsizik. Bunları özü ilə Almaniyaya aparan F.fon Bodenştedt bu haqda öz trilogiyasının 45-ci səhifəsində yazır.

Azərbaycan xalqının digər mütəfəkkiri, dramaturqu və maarifçisi M.F.Axundzadə xalqımızın tarixinə ilk orijinal komediyalar müəllifi, filosof, romançı kimi daxil olmaqla yanaşı, həm də latın əlifbasının ideoloqu və islahatçısı kimi daxil olmuşdur4. M.Fətəlinin oğlu Rəşidin “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları”, (I, 2-ci hissə, Bakı, 1925) ki-tabının müəllifi F. bəy Köçərliyə bildirdiyinə görə, M.Fətəli Gəncədə olarkən M.Şəfilə tanış olur və M.Şəfi onun dünyəvi dünyagörüşünə, Av-ropa mədəniyyətinə üz çevirməkdə həlledici rol oynadığını xüsusi olaraq vurğulayır5. Elə F. fon Bodenştedt də yazır ki, M.Fətəli 1840-cı ildə Tbi-lisidə qəza məktəbinə şərq dilləri üzrə müəllimlik işinə düzəlməsində ona köməklik göstərmişdir. 1863-cü ildə M.Fətəli İstambula gedir və ərəb əlifbasının sadələşdirilməsi haqqında layihəsini sultana təqdim edir. Bu barədə o, ərəb dilində yazdığı kitabında söhbət açır. Ancaq Ə.Cə-fəroğlunun yazdığına görə, o kitab hələ də tapılmayıb6. Bu məktubda nə layihə, nə də şərhlər vardır. Ona görə də Ə.Cəfəroğlu qeyd edir ki, M.Fətəlinin təklif etdiyi əlifba layihəsinin əsl mənzərəsi hələ də ay-dınlaşmamış qalır (s.334). O da məlumdur ki, M.Fətəli ömrünün sonuna qədər əlifba islahatı ideyasından imtina etməmişdir, lakin onun müraciət-ləri Türkiyədə və İranda özünə tərəfdar tapmamışdır. Düzdür, o, sonralar ilkin ərəb sillabik əlifbasının islahatı ideyasından əl çəkir və bütövlükdə latın fonoqrafik əlifbasına keçmək qərarına gəlir. Özü də o bu əlifbaya si-vilizasiya məsələsi kimi baxır, öz seçimini onunla əsaslandırır ki, latın qrafikalı əlifba islam dünyasında Avropa mədəniyyətini tezləşdirəcək, şərq xalqlarının daha tez və asanlıqla maariflənməsinə və savadlanmasına kömək edəcəkdir. Eyni zamanda latın qrafikalı əlifbanın qəbul edilməsini M.Fətəlinin əleyhdarları öz qədim mədəniyyətindən qoparılıb xristianlı-ğın ağuşuna verilməsində bir vasitə kimi görürdü.

M.Fətəlinin qatı əleyhdarı kimi tanınan Ə. Süavi “Müxbir” qəzeti-nin 1867-ci il 47-ci sayında “Xəttimizin islahı” adlı məqaləsində iddia edirdi ki, dəyişikliyə qalsa, bütün xalqların işlətdiyi yazı sistemlərində is-lahat lüzumuna əsla şübhə ola bilməz. O, yunanlarda, fransızlarda, ingi-lislərdə və s. əlifba problemlərinin olduğuna nümunə gətirirdi və bildirir-di ki, əlifbada dəyişiklik xalqı yaddaşsızlıq azarına yoluxdurar və xalq öz tarixinin müəyyən kəsimindən məhrum olar. Ə.Süavi əlifba islahatına ey-hamla işarə edərək yazırdı ki, “məsələyə dair yazılan islah təkliflərini is-tanbulluların yazması lazım gəlir”7. Bu məqalə ilə M.Fətəli dostu, İranın Parisdəki səfiri Mirzə Yusif xan vasitəsilə tanış olmuşdu və ona tutarlı

7


cavab yazaraq Londona “Müxbirin” redaksiyasına göndərmişdi. Lakin qəzetin nəşri dayandırıldığından cavab çap olunmamışdı. M.Yusif xanın 1869-cu ildə M.Fətəliyə yazdığı məktubdan bəlli olur ki, M.Fətəlinin tən-qidi yazısı Ə.Süaviyə çatıb. M.Yusif xan yazırdı: “Süavi əfəndi əlifba və Sizin tənqid barəsində bir söz demədi. Sizinlə razılaşıb sakit oturdu. Onun “Müxbir” qəzeti daha çıxmır. İndi elmi kitablar çap edir. Həqiqətən bilikli gəncdir. Lakin əlifba məsələsində onun da fikri başqalarının fikri kimi əyri gedir”. V.Quliyev bunları dərindən təhlil edərək belə nəticəyə gəlir ki, əlifba islahatı ilə bağlı məsələ ictimailəşdi və bu da M.Fətəli ideyalarının geniş yayılması üçün əlverişli şərait yaradırdı. Əlifba islhatının qızğın tərəfdarı M.Yusif xan bunu təsdiqləyərək M.Fətəliyə ya-zırdı ki, əlifba islahatı ilə bağlı İstanbulda çıxan “Tərəqqi” qəzetində çox-lu yazı dərc olunur. Londonda çıxan “Hürriyyət” qəzeti də islahata geniş yer ayırır. Ə.Süavinin məsələyə bələd olmamasını, özündən müştəbehli-yini, nihilizmini və ədasını qəti şəkildə rədd edərək M.Fətəli yazırdı: “İn-di Süavi əfəndi istəyir ki, biz uşaqlarımızı oxutmaq üçün “Gülüstan”, “Bustan”, Hafizin divanını və başqa dərs kitablarını da Quran kimi fəthə, zəmmə, tənvin, mədd, təşdid, cəzm, vəqf (hərfüstü və hərfaltı işarələr) əlamətləri ilə dolduraq və əlifbamızda olmayan bəzi saitləri bildirmək üçün hətta hərflərin üstünə 1,2,3,4,5 kimi həndəsi rəqəmlər qoyaq.”8

M.Fətəli qəti şəkildə öz ideyasını müdafiə edərək bildirirdi ki, Süavi əfəndi zamin ola bilməz ki, onun irəli sürdüyü dəyişikliklər uşaqla-rımızın qəzet oxuya bilməsini tezləşdirəcək. Ona görə də Ə.Süavinin gös-tərdiyi yazı qaydaları qəbulolunmazdır. “Süavi əfəndinin təklif etdiyi üsul islahat deyil, bir çətinliyin üzərinə başqa çətinliyin əlavə olunması-dır.” M.Fətəlinin əlifba islahatı köklü və radikal şəkildə ərəb əlifbasından imtina edib latın qrafikalı əlifbaya keçməyi tələb edirdi. Bununla bağlı M.Fətəli yazırdı ki, yeni əlifba qəbul olunandan sonra köhnə irsi tədricən yeni qrafikaya köçürəcək, bununla da işsiz alimlər üçün gözəl bir iş olacaq və elm sahəsində böyük bir hərəkat başlayacaq. Yeni əsərlər yaranacaq və yeni aləm qurulacaqdır.

M.Fətəli 1857-ci ilin sentyabrında “Ərəbcə, farsca və türkcədən ibarət olan islam dillərinin yeni əlifbası” adlı layihəni tamamlayır, ardın-ca isə ömrünün son günlərinə qədər bu layihənin həyata keçməsi üçün yorulmadan çalışmışdır. Özü də onun əlifba uğrunda mübarizəsi üç mər-hələdən ibarət olmuşdur.

Birinci mərhələdə o, ərəb əlifbasının təkmilləşdirilməsini təklif edirdi. Qrafemlərin altında və üstündə qoyulan nöqtələrdən imtina, sözdə hər bir saitin öz qrafik işarəsinin olması onun bu mərhələdəki fəaliyyətinin əsasını təşkil edirdi. Məlum olduğu kimi, ərəb dilində yalnız

8


samitlər işarələnir və saitlərin yazıda gəstərilməsinə ehtiyac qalmır. Yəni yazıda fonoloji prinsipin gözlənilməməsi əsas götürülürdü.

İkinci mərhələdə bu prinsip daha da təkmilləşirilir, hər fonemin ya-zıda öz işarəsinin olması və onların ayrı yazılışı tövsiyyə olunurdu. Bu da mövqeyindən asılı olmayaraq dilin hər bir foneminin eyni cür yazılması demək idi. Bunlar göstərir ki, M.Fətəli kortəbii də olsa fonoqrafik yazının mahiyyəini və üstünlüyünü dərk edirdi. Ona görə də o, bu yazı sistemini ərəb əlifbasında reallaşdırmq istəyirdi. Bu prinsip əlifbanın son dərəcə təkmilləşdirilməsi, başqa sözlə, ərəb əlifbasında istifadə olunan 120 işarənin 4 dəfə azaldılması demək idi.

Beləliklə, əlifba sahəsində çabaları onu vadar etdi ki, ümumiyyətlə ərəb əlifbasından tam imtina etsin və bütövlükdə latın əlifbasına keçid uğrunda mübarizəyə qalxsın. Bu da M.Fətəlinin əlifba sahəsində fəaliyyətinin 3-cü mərhələsini təşkil edilir. Bu mərhələdə o nəinki hər bir fonemin yazıda ayrıca işarəsinin olmasını israr edirdi, həm də yazı işinin tam şəkildə yeniləşməsini irəli sürürdü ki, bu da ərəbdən fərqli olaraq soldan sağa yazmaq demək idi. Bunun fizioloji, psixoloji və linqvistik əsasları vardır. Yazı soldan başlayanda kağız üzərində yazılanı izləmək, gözlə müşahidə etmək imkanı yaranır. İnsanın danışıq mərkəzinin beynin sol yarımkürəsində yerləşməsi bunu zəruri edən psixoloji amillərdən biridir. Soldan sağa yazarkən insan yazdığı anda özünə nəzarət edə bilir. M.Fətəli bununla bağlı əsl fonetist və fonoloq kimi belə deyirdi: “Soldan sağa yazılıb oxunan, sözlərin tərkibindəki bütün saitlərin samitlərin sırasına daxil edilən və bütün nöqtələrdən imtina edilən alfabeti əlifbadan başqa heç bir xəttin hərflərini qəbul etmirəm və heç bir zaman da qəbul etməyəcəyəm.”

M.Fətəli əlifba uğrunda mübarizəsində qələbə qazanmaq üçün o zaman üç imperiyaya qarşı vuruşurdu. Onlardan fars və türk dövlətləri ərəb, Rusiya isə kirill əlifbasından istifadə edirdi. Osmanlı imperatorluğu və fars İran dövləti ənənəni qırmaq istəməzdi. Ruslar isə nə o zaman, nə də indi latın qrafikasının üstünlüyünü başa düşə bilmirlər. Buna baxmayaraq M.Fətəli bütün vasitələrdən istifadə edərək məqsədinə çatmaq istəyirdi. 1857-ci ilin sentyabrın 23-də Qafqaz canişinliyinin yüksək rütbəli canişini K.F.Lelliyə təqdim etdiyi yazılı məruzədə razılıq əsasında əlifba layihəsini öz hökümətinə çatdırmaq üçün İranın Tiflis konsulluğuna verdiyini bildirirdi. Noyabrın 12-də isə Qafqaz canişinin razılığı ilə layihəsini Osmanlı dövlətinin ali divanına vermək məqsədilə Rusiyanın Konsontinopoldakı (İstanbuldakı) səlahiyyətli nazirinə göndərilməsini xahiş edirdi.

9


M.Fətəli hər cür vasitələrdən istifadə edərək əlifba layihəsinin qəbul olunmasına çalışırdı. O dövrdə şərqşünaslıq sahəsində çalışan alimlərə, o cümlədən alman əsilli, S.Peterbrq Asiya muzeyinin direktoru B.A.Dorna (1806-1885) M.Fətəli məktub göndərir. 1860-cı il fevralın 20-də M.Fətəliyə yazdığı cavab məktubunda Dorn M.Fətəlini böyük zəka sahibi adlandırır, lakin əlifbanın qəbulunda çətinliklər olacağını bildirir. Bu çətinliklər təkcə müsalman aləmindən deyil, həm də Avropa şərqşünaslarından gələcək, çünki onlar ərəb qrafikasında yazılmış əsərlərinin dövriyyədən çıxacağından narahat olacaqlar və ona görə də bu işə razılıq verməyəcəklər. Rus alimlərinin məsələyə mənfi münasibətini başa düşdüyündən layihənin Rus Akademiyasında müzakirəsini M.Fətəli israr etmir.

Ciddi maraq doğuran məsələlrdən biri də M.Fətəlinin M.Kazım-bəyə (1802-1870) məktubudur. M.Fətəli öz məşhur həmyerlisinə yazırdı: “Son zamanlar islam əlifbasının ərəb, fars və türk dillərinin yazılış və oxunmasındakı nöqsanları müşahidə edərək həmin dillərin öyrənilməsini asanlaşdırmağı lazım bildim. Peterburqda şöhrət sahibi cənabınızdan baş-qa mənim ürəyimdəkilərdən lazımınca xəbər tuta bilən və əlifba islahının xeyirli nəticələrindən tam başı çıxan başqa şəxs təsəvvürümə gəlmə-dyindən mənə yəqin olmuşdur ki, həmin kitabçanı (layihəni-F.V.) şöhrət sahibi cənabınızın mütaliəsinə verəcəklər. Buna görə də ümid edirəm ki, cənabınız daim sizi şöhrətləndirən təbii insaf və fitri hüsni-əqidənizə əsasən bu məsələ haqqında ancaq həqiqəti söyləyəcəksiniz”9. V.Quliyev yazır ki, M.Kazımbəy M.Fətəlinin əlifba islahatını ciddiyə almamışdır.

İranın Paris səfiri Mirzə Yusif xan əlifba məsələsində M.Fətəli ilə həmfikir olmuş, 6 oktyabr 1860-cı il tarixdə M.Fətəliyə yazdığı məktubda o, göstərir ki, layihəni M.Kazımbəyə vermiş, o isə əvəzində söz vermişdi ki, çox yaxşı bir məqalə yazacaq.

O zaman M.Fətəli Paris, London və Vyanada da özünə tərəfdarlar toplamağa çalışsa da, hətta bunu Qafqaz canişininin razılığı ilə bu ölkələrdəki rus diplomatik nümayəndələri vasitəsilə edirdi ki, Rusiyanın təşəbbüsü bəyəndiyini göstərsin, ancaq bir nəticə hasil olmadı.

Onun mübarizəsinə köməklik edənlər də olmuşdu. 1863-cü ildə Osmanlı Cəmiyyəti Elmiyyəsində onun layihəsi müzakirəyə çıxarıldı. O, Qafqaz canşini böyük knyazdan bütün xərclərin ödənməsi şərtilə 3 aylığa İstanbula ezamiyyə icazəsi alır. Rus səfirinin tərcüməçisi vasitəsilə layihəni Osmanlı dövlətinin sədrəzəmi Fuad Paşaya təqdim edir. Lakin M.Fətəlinin təklifi qəbul olunmur, İranın İstanbuldakı naziri Mirzə Hüseyn xanın təsirindən dolayı yazırdı ki, İstanbul alimləri və nazirləri onun fikrini qəbul etməyə razılıq vermədilər. İranın İstanbuldakı səlahiy-

10


yətli naziri Mirzə Hüseyn xanın M.Fətəliyə ədavəti də osmanlıların onun fikirlərilə razılaşmamalarına qüvvət verdi”. Layihəni qəbul etməsə də, onun ( rus dövlətinin - F.V.) könlünü almaq üçün Osmanlı dövləti M.Fə-təlini hökumət mükafatı-dördüncü dərəcəli Məcidiyyə ordenilə təltif etdi.

M.Fətəli o zaman İran və Türkiyə hakimiyyət dairələrinin iradəsini sındıra bilmədisə də, özündən sonrakı həmvətənləri Həsən bəy Zərdabi, M.A.Şaxtaxtılı, C.Ünsizadə, Firudin bəy Köçərli və başqa ziyalılar onun əlifba haqqında ideyalarını qızğın müdafiə etdilər. Bunun da nəticəsi olaraq xalqımız bu böyük maarifçi filosof M.Fətəlinin ideyalarını bir neçə cəhddən sonra nəhayət 1992-ci ildə həyata keçirdərək birdəfəlik latın qrafikalı əlifbaya keçdi.

Ədəbiyyat

Veysəlli F. Mirzə Şəfi Vazeh: yozmalar və faktlar, Bakı, 2010. Cəfəroğlu Ə. Seçilmiş əsərləri. Bakı. BSU, 2008. Veysəlli F. Göstərilən əsəri, s.55. Cəfəroğlu Ə. Göstərilən əsəri, s.325. Yenə orada, s.327. Yenə orada, s.333-337. Quliyev V. M.Fətəli və Əli Süavi: bir mübahisənin tarixçəsi. 525-ci qəzet, Bakı, 23 iyun 2012, s.24-25 Sitat V. Quliyevin məqaləsindən götürülüb. Quliyev V. Göstərilən əsəri, s.24.

Ф.ВейсяллиМ.Ф. Ахундзаде и проблема алфавита

(Резюме)

Первый драматург, основоположник жанра романа в Азербайджане и философ М.Ф.Ахундзаде всю жизнь боролся за проведение реформы алфавита. На начальном этапе он выступал за радикальную реформу арабского алфавита. Позже он окончательно отвернулся от этой идеи и ратовал за переход к латинице.

В жизни он не смог сломить сопротивление своих оппонентов. Однако впоследствии его соотечественники добились того, что наш народ сегодня пользуется латинской графикой.

11


F.VeyselliM.F.Akhundzadeh and problem of alphabet

(Summary)

This article deals wifa the problems of latin grafics in Azerbaiyan. He tryed at the beginning to reform an arabic syllabic grafics. Then he intersfad that the arabic grafics is unaivelobel for Azerbaiyan language. He began to make her reform only into latin grafics.

12


NADİR MƏMMƏDLİ

M.F.AXUNDOV YARADICILIĞINDAALINMA TERMİNLƏR

Açar sözlər Ключевые слова Key words Despot Fanatik Proqres LiteraturLiberal Politika ParlamentPatriot Revolyusiya Kuçer

деспот прогресслитературныйфанат либеральныйполитика парламент патриот революция кучер

despotfanprogressliterary liberalpoliticsparliamentpatriotrevolutioncabman

İctimai həyat təkmilləşdikcə dil də tərəqqi edir. Dil hər bir xalqın təfəkkür güzgüsüdür – zaman keçdikcə cilalanır, xalqın tərəqqi göstəricisi olur. Dilin inkişafının əsasını cəmiyyətin inkişafı, bu dildə danışan xalqın tarixi təşkil edir. Azərbaycan dramaturgiyasının və realist satirik nəsrin banisi M.F.Axundovun dili ilə müasir dilimizi müqayisə etdikdə bir daha aydın olur ki, zaman keçdikcə ədəbi dil normalarımız yalnız əvəzetmə, seçmə əməliyyatında daxili imkanlarına və ümumxalq danışıq dilinə arxalanır. Yaşadığı dövrdə dil sinfi səciyyə daşısa da M.F.Axundov dilə xalqın yalnız başa düşməsi meyarı ilə yanaşmışdır. M.F.Axundovu tanıdan, ona şöhrət gətirən əsərlərinin dilində məhz milli kaloriti mühafizə etməsidir.

M.F.Axundovun dil siyasətində terminlərə münasibəti çox maraqlıdır. Bu məsələ ilə bağlı o, kifayət qədər nəzəri mülahizələr irəli sürür və terminoloji prinsiplərə düzgün əməl etməyi tövsiyə edir.

Terminologiyamızın formalaşması, inkişafı və zənginləşməsində ərəb və fars mənşəli terminlərin tarixi rolu, xidməti vardır. XIX əsrin əvvəllərinədək Azərbaycan dili terminologiyasının, demək olar ki, 90 faizi ərəb və fars dillərindən alınmalar olmuşdur. V.Aslanova görə, Azərbaycan ədəbi dilində milli elmi terminlər XIX əsrin II yarısında yaranır; bu, M.F.Axundovun dövrünə təsadüf edir (1, сящ.41).

Milli mətbuatın yaranması, dərsliklərin tərtib edilməsi, xalq dilindən yaradıcı şəkildə istifadə etmə terminologiya sahəsinə də təsir və uğurlarını göstərir, hətta adi məişət sözləri termin məqsədində

13


işlədilir. XIX əsrin II yarısında elmi terminlər hətta tərcümə əsərlərində ərəb dilində olduğu kimi saxlanılmışdır (1, сящ.41). Bu, elm və mədəniyyət anlayışları ilə əlaqədar ərəb dilində hazır terminlərin olması, ərəb, eləcə də fars dilinin yeganə alınma mənbəyi olması ilə bağlı idi. Həm də bu sözlər təkcə Azərbaycan dilində deyil, əksər şərq dilləri terminologiyasında eyni məna və məzmun daşıyırdı. Şübhəsiz, bu terminlərin forma və məzmununun dəyişməsi də istisna deyildir. M.F.Axundov məqalələrinin birində yazırdı: “Ərəblərin evi yıxılsın! Ərəb dilini öyrənmək o dildə danışan xalq olmadığımıza görə başımıza böyük bir bəladır” (2, сящ.163). M.F.Axundov alınma terminlərin, xüsusilə də yeni terminlərin ümumxalq dilində başa düşülməsi, yayılması və məhdudluqdan çıxarıb kütləviləşməsi üçün əvəzolunmaz xidmətlər göstərmişdir. O, seçmə prinsipi ilə ədəbi dildəki az başa düşülən terminləri ümumxalq dili sözləri ilə əvəz edir. Dövrü üçün bu əvəzlənmələr ilkin cücərtilər idi. “Fehristi-kitab” məqaləsində olduqca maraqlı məsələyə toxunur: “Ona binaən təvəqqe edirəm ki, sən də mənim kimi adəmi türki dilində – adam yazasan, toxmu – toxum, cifti – cüt, müqəyyədi – mugayat, övrəti – arvad, qaidəni – qayda və habelə özgə əlfazı ki, xəvvas və avamın istemalında müştərəkdir, fəqət xəvvasa mütəəlliq olan əlfaz qoy öz imlayi-əslisində baqi qalsın; necə ki, təkəllümdə dəxi vəzì-əslisi ilə tələffüz olunur” (3, сящ.313). Ümumilikdə isə M.F.Axundov dövrün bəlasından – ərəb və fars dilləri terminoloji mənbəyindən – yan keçə bilməmişdir. Bunlardan bir hissəsi məhdud dairədə işlənən terminlərdir: cəzairçi, müt`ə, sihabi-saqib, nəvvabi-əşrəf, bösət, rükni-rabe`, həzliyyat, xilafi-məzaqi-müsənnif, məvaizi-əcibə, söfti-mütəkəllimə, mütəarif, hərarəti-nariyyə, əczayi-əsrariyyə, filizzafi-kəsifə, şəkkaki-müsəxxiri-əcinnə, fəqəreyi-əxirəra, düvəli-müəzzəm, füqərayi-kasibə, məvadi-heyvaniyyə izafət birləşməli terminləri mənbə dildə olduğu kimi işlətmişdir. Ümumi əlamət kimi dilimizə keçən terminlərdə izafət əlaməti e səsini i səsi ilə əvəz etmişdir: milləti-islam, vəzì-bəyan, tərhi-təşbih, vəsaili-iqtibas, ərəqi-kükürt, ümənayi-dövcət, əczayi-iksir, cismi-maye, elmi-kimya və s. Təsadüfi deyildir ki, bu kimi ərəb və fars mənşəli terminlər ümumişlək xarakter daşımadığı, bəziləri köhnə anlayışlar bildirdiyi və Azərbaycan dilinin leksik-semantik, qrammatik təbiəti ilə uyğunluq təşkil etmədiyi üçün ədəbi dilimizin sonrakı mərhələlərinə gəlib çatmamışdır. Əlbəttə, burada başqa bir səbəb də var. Azərbaycan dilində təyin edən sözün təyin olunan sözdən əvvəl gəlməsi mühüm sintaktik xüsusiyyətlərdəndir. “Dilimiz bütün tarixi boyu özünün bu xüsusiyyəti ilə, təyin edən sözün təyin olunan sözdən sonra gəlməsi sintaktik qanuna malik olan

14


ərəb və fars dillərinə qarşı durmuşdur” (4, сящ.97). Təsadüfi deyildir ki, M.F.Axundovun dilinin səmimiliyi, doğmalığı ədəbi dil və ümumxalq dili əlaqəsi nöqteyi-nəzəridən onun ümumxalq dilinə, qrammatik qanunlarına sədaqətindən irəli gəlirdi. Lakin onlardan bəzisi həm o, həm də müasir dövrdə işlənən sözlər olduğu üçün izafətləri anlaşıqlıdır. Ədibin dilində geniş yer tutan və dövrün ziyalılarına da aydın olan bir sıra ərəb və fars mənşəli terminlər sonralar dilimizdə sabitləşmiş, hətta milliləşmə prosesində iştirak etmişlər. Məsələn, toxum, fərman, millət, təbabət, sərmayə və s. Bu gün də müasir terminoloji lüğətlərə daxil olmuşlar.

Qeyd edək ki, ərəb və fars mənşəli müxtəlif sahə terminləri M.F.Axundovun dilində eyni səviyyədə işlənməmişdir. Daha çox pedaqoji (məs., təhsil, məktəb, kitab, dəftər, və s.), siyasi-ictimai, (məs., parlamaent, məşrutə, duma, şuar, natiq, konsul və s.), tarix (məs., bəy, xan, pristav, rəncbər, şah, vəzir, sərbaz, fərraş, fərman, divan və s.), dini (məs., imam, şeyx, axund, minbər, qiblə, şəriət, küfr, ibadət, ehsan və s.), iqtisadiyyat (məs., xərc, qiymət, məbləğ, bazar, sərvət, mülk, varis və s.), coğrafi (məs., çöl, biyaban, kürreyi-ərz, diyar, məşriq, məğrib), hüquq (məs., hakimi-şər, şikayət, məhkəmeyi-mürafiə, şahid, varis, vəkili-mürafiə, divanbəyi, ədayi-şəhadət, zaminə vermək, şahidi-mötəbər və s.), idarə (məs., ezamiyyət, təlimat, dərkənar, ərizə, şikayət, təxsisat, sənəd, əmlak, təsisat və s.), maliyyə (məs., rüsum, sərmayə, iflas, məsrəf və s.), musiqi (məs., muğənni, sazanda, rəqqasə və s.), ədəbiyyatşünaslıq (məs., dastan, divan, ədib, əruz, məcaz, nəzirə, hekayə, beyt, iqtibas, mərsiyə, nəsr, rəvayət, təskirə, təxəllüs, faciə, həcv və s.) terminləri üstünlük təşkil edir. Ərəb mənşəli ictimai-siyasi və fəlsəfi terminləri bu gün də Azərbaycan terminologiyası, ümumiyyətlə leksik tərkibinin canlı elementləridir. Bu da ondan irəli gəlir ki, fəlsəfə terminləri, terminoloji mənası ilə yanaşı fəal danışıq vahidləridir. Ancaq bəzən Avropa mənşəli fəlsəfə terminlərinə də müraciət edir: “Naturalistlər şəriətçilərə deyirlər: səbəblərin silsiləsi ya sonsuz olaraq uzanmalıdır...” (3, сящ.298). Dilçilik terminləri ərəb mənşəli olaraq qalır, ruslaşdırılmır, avropalaşdırılmır: əlifba, nəhv, sait, xətt və s.

M.F.Axundovun dilində bəzi ərəb mənşəli terminlər xüsusiləşmiş, yəni yalnız terminoloji mənası sabitləşmiş, ümumişlək mənası passivləş-mişdir. Məsələn, hökm sözü buna nümunədir; bu sözün terminoloji mə-nası ümumişlək mənasını üstələyir. Məsələn: “Hakimi-Şər`. Mükərrər, mən belə işlərdə müvafiqi-vaqe hökm etmişəm” (3, сящ.149). Və ya: “Məsələn, dövlət tərəfindən hökm verilər ki, yeni xətti məktəblərdə öy-rənsinlər, qazetlərdə də çap olunar...” (3, сящ.117). Burada hökm

15


sərəncam mənasını daşıyır. Canlı danışıqda isə hökm sözünü buyruq, əmr sözləri əvəzləyir.

Maraqlıdır ki, M.F.Axundovun dilində xüsusilə ərəb və fars mən-şəli ədəbiyyatşünaslıq terminləri rus və Avropa qarşılıqları ilə paralel işlənir: zirvə (ərəb) – kuliminasiya (latın), faciə (ərəb), – tragediya (yu-nan), münaqişə (ərəb) – konflikt (latın), surət (ərəb) – obraz (rus).

Həmin ərəfədə “üç mənbə sözləri” paralel olaraq terminologiya-mızda işlənir. Bir tərəfdən tarixi ənənədən qaynaqlanan nəfsi-əmmarə, kümeyti-bənan, məxarici-kəsirə, rüsumi-siyasət, məvaddi-nəbatiyyə, duvəli-müəzzəm və s. bu kimi ərəb və fars sözü, digər tərəfdən paroxod, drama, kritika, naçalnik kimi rus alınmaları və nəhayət, yer qatı, yer qabığı və s. kimi Azərbaycan sözləri. XIX əsrin II yarısı Azərbaycan dili terminologiyasında ərəb və fars mənşəli sözlərin milli və rus, Avropa dilləri terminləri ilə əvəz edilməsi meyli çox güclənir. Əlbəttə, bu nisbə-tin dəyişməsi zamanın, dövrün tələblərindən irəli gəlirdi. Həmin dövrdə Azərbaycan dilinin terminoloji mənbə olması prosesinə dövrün mütərəq-qi ziyalıları təsir göstərməyə çalışırlar. Şübhəsiz ki, bu ziyalılar sırasın-da ilk yeri yeni düşüncəli, əqidəli M.F.Axundov tuturdu. O, terminolo-giya ilə bağlı ardıcıl məşğul olur, sələflərinə nümunə göstərirdi.

M.F.Axundov dilin daxili qanunlarından istifadə edərək, xüsusilə də söz köklərinə sözdüzəldici şəkilçi artırılaraq yaxud söz birləşmələri vasitəsilə yeni terminlərin yaradılmasının tərəfdarı olmuşdur. İlk baxışda bəzən süni görünən bu terminlər elmi dildə işləndikcə əcnəbi sözlərə eh-tiyac qalmır. M.F.Axundov alınma terminlərə də münasibət bildirir. Əv-vəla o, zəruri əcnəbi elmi-texniki terminlərin tərcüməsini doğru saymır; onlar tərcümə olunduqda məna təhrif olunur, izah əvəzinə dolaşıqlıq ya-ranır. M.F.Axundov yazır: “Müxtəlif bilikəri öyrənmək üçün bu gün biz məcburuq ki, Avropa xalqlarının dillərindən istənilən mənanı verən say-sız-hesabsız sözlər alaq və öz dilimizdə işlədək: cünki bu kimi sözlərin qarşlığı bəhs edilən üç dilimizdən1 heç birində yoxdur. Bundan başqa bəzi yerlərin, ölkələrin və şəhərlərin adını şöhrətini bildirən sözlər də bizim indiki əlifba ilə əsla düzgün yazılıb oxuna bilməz” (2, сящ.166). Mirzə Yusif xana ikinci məktubunda bu məsələyə aydınlıq gətirir: “Biz tibb, fizika, riyaziyyat, məişət elmi və başqa bu kimi elmləri və sənətləri necə öyrənə bilərik? Bir halda ki, belə elmlər əvvəllərdə bizim aramızda məlum olmamışdır, bizim əlifba ilə avropalıların işlətdikləri yeni istilahları oxumaq çətindir. Bizim işlətdiyimiz üç dildən birində olan kitablarda bu elmi istilahlar yoxdur, biz isə bu kitabları Avropa dillərindən ərəb, fars və ya türk dilinə tərcümə edərkən, bu

1 “Üç dilimiz” dedikdə ərəb, fars və Azərbaycan dillərini nəzərdə tutur. 16


istilahları olduğu kimi saxlamağa məcburuq. Belə olduqda, bizim əlifbamızla bu istilahları necə düzgün yazıb oxuya bilərik? Nəhayət, biz öz dilimizdə bu məsələlərə dair necə əsərlər yaza bilərik?” (2, сящ.317). Ədibin fikrincə, alınma terminlər yeni məfhumların təhrif olunmasının qarşısını alır, elmi dəqiqliyə riayət olunur, həmçinin xalqımızın mütərəqqi xalqların yaratdıqları qabaqcıl elm və mədəniyyətdən istifadə etmələrinə imkan verir.

M.F.Axundov elmi-nəzəri, fəlsəfi-siyasi, ədəbi-tənqidi əsərlər yazarkən Avropa və rus dili alınmalarını olduğu kimi saxlayır, lakin hə-min anlayışlara aydınlıq gətirmək üçün yerindəcə izahını verir. Məsələn, məşhur “Kəmalüddövlə məktubları” traktatında İran hökümətinə müra-ciətlə yazdıqlarına diqqət edək: “Heyif sənə, ey İran! Hanı o dövlət, hanı o şövkət, hanı o səadət? Ac, çılpaq ərəblər səni min iki yüz həştad ildir ki, bədbəxt etmişlər. Sənin torpağın indi xarabadır, əhalin nadandır və sivilizasioni-cahandan bixəbərdir və azadlıqdan məhrumdur. Sənin padşahın despotdur və despot zülmünün təsiri və ruhanilərin fanatizmi-nin gücü sənin zəifliyinə və gücsüzlüyünə bais olubdur, sənin qabiliy-yətini kütləşdirib, cövhərini – əqlini paslandırıbdır... Sənin padşahın dün-yanın proqresindən tamamilə qafil və bixəbər öz paytəxtində əyləşibdir” (3, сящ.201). Daha sonra bu fəlsəfi-siyasi mətndəki sivilizasion, despot, fanatizm və proqres terminlərini orijinal şəkildə izah edir:

“Sivilizasion – cəhalət və barbarlıqdan qurtarıb məişət işlərində mərifət kəsb edib, elm, sənaye və əxlaqda mümkün qədər kəmala yetməkdən və mədəniyyət yolunda irəliləməkdən ibarətdir.

Despot – elə bir padşaha deyilir ki, öz işlərində və davranışında heç bir qanuna tabe olmasın, xalqın malına və canına həddi-hüdudu olmayan təsəllütü olsun. Belə padşahların hakimiyyəti altında olan xalq kütlələri alçaq və rəzil qullara çevrilib, hər cür azadlıq və insanlıq hüququndan məhrum olurlar. Despotizm sözü ərəb dilində olan “istibdad” kəlməsi ilə çox düzgün ifadə olunur. Ərəblərdə hətta belə bir məsəl də vardır: “Hər kəs öz rəyində müstəbid olarsa, mütləq həlak olar.”

Fanatik – ibarətdir o adamdan ki, dinə, məzhəbə və millətinə o dərəcədə təəssübkeş ola ki, öz məzhəbinə və əqidəsinə müxalif və millətinə müğayir olan xalqa nisbət şiddətli ədavəti və nifrəti olub, fürsət tapdıqda onun canına və malına qəsd etməkdən çəkinməz, onun haqqında təmamilə rəhmsiz olar.

Proqres – ibarətdir ondan ki, xalq hər xüsusda – elmdə, sənayedə və görüşlərində daim tərəqqiyə can atsın, cəhalət və barbarlıqdan nicat tapmaq üçün çalışsın” (3, сящ.201).

17


Ümumiyyətlə, onun müxtəlif elm sahələrinə aid terminlərə şərhi olduqca maraqlıdır:

Literatur – ibarətdir hər növ təsnifdən, xah nəsr ilə ola, xah nəzm ilə;

Poeziya – ibarətdir o növ inşadan ki, şamil ola bir şəxsin ya bir tayfanın əhvalatının və əxlaqının həqiqətəuyğun bəyanına və ya bir mətləbin həqiqətəuyğun şərhinə və ya elmi-təbiət övzasının həqiqətəuyğun vəsfinə, nəzm ilə fövqəlqayə cövdət və təsirdə (3, сящ.206).

Liberal – ibarətdir o kəsdən ki, xəyalatda bilkülliyə azad olub heç vaxt din və məzhəbin hədə-qorxusuna müqəyyəd olmaya və əqlə sığışmayan işlərə və qanuni-təbiətin dairəsindən kənar işlərə heç vaxt etibar etməyə, əgərçi dünya tayfaları o xüsusda şahidlik verələr. Səltənət övzası haqqında da hikmətli fikirlərə sahibi ola, azad düşüncəyə malik ola.

Şarlatan – ibarətdir riyakar, əvamaldadan və aravuruşduran adamdan (3, сящ.217).

Politika – ibarətdir küllü-ümüz və ülumdan ki, səltənətə və məmləkətə təəllüqü və şümulu ola və səltənətin və məmləkətin səlahi onda mənzur oluna (3, сящ.218).

Ədib yenə “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində padşahları xalq ilə əlbir olmağa, ürəkbir müttəfiq olmağa çağırarkən xalqın iştirakı ilə qa-nunlar yaratması və parlament təsis etməyi məsləhət görür. Və dərhal dövrün oxucusuna tanış olmayan parlament sözünə izah verir: “Parlament ibarətdir ki, iki palatadan ki, birincisində xalq, ikincisində nücəba vəkilləri əyləşirlər və bütün qanunlar birinci məclisdə tərtib olu-nub ikinci palatanın müzakirəsinə verilir, qəbul olunduqda padşahın təs-diqinə çatır və imza edilir. Və padşah əslən qadir deyil ki, bu qanunların xilafına iqdam etsin” (3, сящ.221). Xalq da, onun fikrincə, “belə padşahı əmin-amanlıq, ədalət və səadətin dayağı hesab edər. Onun sayəsində patriot olar” (3, сящ.221). Yazıçı, əlbəttə, patriot sözünü vətənpərvər kəlməsi ilə əvəz edə bilərdi. Sanki onu istilah kimi vurğulayır və daha geniş mətləb aydınlığı gətirir; bu termini belə izah edir: patriot – ibarətdir o kimsədən ki, vətən təəssübü və millətin məhəbbəti üçün can və malına müzayiqə etməyə və öz vətəninin və millətinin mənfəəti və azadlığı üçün çalışa və cəfalara düşə (3, сящ.221). Protestant termininin izahını verməzdən öncə onun mahiyyətini islam dini ilə müqayisədə aydınlaşdırır. Onun fikrincə, islam dini yalnız o zaman yaşaya bilər ki, insanlar onu şüur və mərifət əsasında dərk etsinlər. Yolunu da göstərir: onun (islamın –

18


N.M.) əhkamını dəyişdirməli; artıq şeyləri atmalı, Allah hüququ sayılan bütün məşəqqətli təklifləri tamamilə rədd edərək, onlardan azad olmaq lazımdır (3, сящ.247).” Bu xüsusda Avropa xalqlarını müqayisə edərək bildirir ki, onlar xristian olsalar da, həqiqətən protestantdırlar. Protestantlığa xalq anlamında və dilində səlist bir izah verir: protestantizm – ibarətdir o məzhəbdən ki, ondan Allaha sitayiş etmək və bəndələrin ibadət etmək təklifləri götürülüb, ancaq insanların hüququ saxlanılmalı...(3, сящ.247).

Revolyusiya terminini həqiqi mənasında izah edir: revolyusiya – ibarətdir ondan ki, xalq zalim və despot padşahın qanunsuz rəftarından təngə gəlib, üsyan qaldırmaq üçün dilbir olub onu devirsin, öz asayiş və səadəti üçün qanun qəbul etsin. Lakin onun həmçinin yeni məzhəblərin qəbulunda rolunu vurğulyır; bu, ədibin öz mülahizəsidir, beləliklə revolyusiya termininin məna əhatəsini daha da genişləndirir: revolyusiya (– N.M.) və ya məzhəb əqidələrinin puç olmasını anlayıb, ruhanilərin əleyhinə birləşib üsyan qaldıralar və özlərinə filosofların məsləhəti ilə bir yeni məzhəb seçələr (3, сящ.258).

M.F.Axundov terminləri “lüğəvi” və “istilahi mənaları”na ayırır; lüğəvi dedikdə müstəqim, nominativ, istilahi isə məcazi məna nəzərdə tutur. Məsələn, yüksək İranın “Millət” qazeti münşisinə yazdığı “Kritika” adlı məqaləsində yazır: “Əgər “millət” sözündən məqsədin onun istilahi mənasıdırsa, əgər İran qövmünü nəzərdə tutubsansa, məsçid İran qövmünə məxsus deyildir, bəlkə cəmi islam tayfaları məsçid sahibidirlər” (3, сящ.320). Yaxud həşərat sözünün lüğəvi və istilahi mənalarını belə açıqlayır: “ – Həşərat kəlməsi lüğətcə qamus sahibinin yazdığına görə, xırda heyvan və cücülərdən ibarətdir... İstilahda isə ağıl-sız, vəhşi sifətli, bərbəri xasiyyət, şüursuz, mərifətsiz və kövdən adamla-ra işarədir” (3, сящ.330). “Mirzə Ağanın pyesləri haqqında kritika” məqaləsində ümumiyyətlə drama fənni haqqında tam bir mənzərə yaradır və alınma sözlərin izahını belə verir: “... vaxtınızı fransızların istilahınca “drama” fənni adlanan bu şərəfli fənnə sərf edərək çox tərəqqi edəcəksiniz... Teatr – uca və geniş bir salondan ibarətdir ki, içərisi üç tərəfdən divarlarla bitişmiş olur, altlı-üstlü lojaların üzü salonun dördüncü tərəfinə baxır... O vaxt drama sənətinin ustadları – ki, fransızca onlara aktyor deyirlər... (3, сящ.335).

M.F.Axundov xüsusilə Avropa dilləri alınmalarını dilimizin qram-matik qaydalarına uyğunlaşdıraraq işlətmişdir; bu terminlərin əksəriyyəti bədii və canlı danışıq dilinə keçmişdir. Bununla belə, əcnəbi terminləri “özününküləşdirməsi” bəzən dostlarının iradına səbəb olmuşdur. Məsə-lən, Cəlaləddin Mirzənin ona yazdığı məktubda deyilənlər fikrimizə sü-

19


butdur. O yazır: “Mənim heç kəsə xüsusilə sizə irad tutmaq qüdrətim yoxdur. Lakin bu kiçik məsələni dostluq xatirinə sizə yazıram: bil-mirəm, necə olmuşdur ki, bəzi fransız sözlərini ərəb dilinə gətir-mişsiniz. Məsələn, teleqraf – teleqrafiya, joğrafi – coğrafiya, politik – politika, kolonel – qolonel, qramer – gramer olmuşdur...” (3, сящ.449). Müəllif xahiş edir ki, fransız və rus adlarını həmin dillərdə olduğu kimi yazasınız. M.F.Axundovun Kristof Kolumbu Xristofor Qolumb, kritiki qritika, matematiki matematika, korespondensi qorespondis kimi yaz-ması dostunu narahat edir.

M.F.Axundov ələlxüsus dram əsərlərində işlətdiyi terminlərin əksəriyyəti ümumxalq xarakteri daşıyan sözlərdir. Məsələn, “Hekayəti-Müsyo Jordan” komediyasında ümüumxalq xarakterli sözlər və bitki-çiliyə aid spesifik alınma terminlər çarpazlaşır; termin kimi funksiyaları kontekstdə müəyyənləşir. Məsələn, Müsyo Jordanın nitqinə diqqət yetirək: “...Məsələn bu ot ki, görürsünüz latınca bunun adı aqantusdur ki, mənim təcrübəmə görə qarın ağrısına çox faydası var.., bu otun adı latınca serastrum alpinumdur ki, göz ağrısına nəhayət mənfəəti var.., bu otun adı latınca qamlina afriqanadır ki, diş ağrısının əlacı mün-həsirdir buna... Bu otun adı latınca qombretumdur ki, bu zamana qədər Yevropada hərgiz məşhur deyildi... Və hamı tapdığım nəbatatın və ələfiyyatın mahiyyətini, xasiyyətini bu qərar ilə yazıb aləmə bildirə-cəyəm” (3, сящ.33). M.F.Axundov bu kimi alınma terminlərin ümüm-xalq dilində yayılması və onları məhdudluqdan çıxarıb kütləviləşmə-sində xeyli iş görmüşdür.

Maraqlıdır ki, rus dilindən alınan söz və terminlərin Azərbaycan dilində qarşılığı olsa da tipin dil xüsusiyyətini nəzərə alıb mənbə dili sözlərindən istifadə etmişdir. Bu hər hansı tip yaxud surətin nitqinin asanlıqla seçilə bilən səciyyəvi cizgisidir. Xüsusilə dram əsərlərində surətlər xarakterləri ilə yanaşı özünəməxsus danışıq xüsusiyyətləri ilə də tipikləşirlər. Məsələn, “Tarverdi. Heç bilmirəm nə qayırırlar; orda arabanın atını əyləyiblər; kuçer qaçıb özünü kolluğa saldı”(3, сящ.60). Kuçer əvəzinə arabaçı da işlədə bilərdi. Yaxud “Hekayəti-xırsi-quldurbasan” əsərində: “Kazak... iyirmi birinci nomerin fövcündən kazak Sotnikov türkcə öyrənmək istəyir” (3, сящ.67).

Yazıçı daha çox vəzifə adı bildirən rus sözlərindən istifadə etmişdir: naçalnik, poçotnik, pristav, qaradavoy. Məsələn, “Heydər bəy. Naçalnik, sən mənə buyurmuşdun ki, oğurluğa, quldurluğa getmə” (3, сящ.122).

Söz veribdir sizə Qruzenştern, Poçotniklik işi möhkəm olubdur (3, сящ.163).

20


Bu sıraya Avropa sözlərini də əlavə etmək olar: Söz müxtəsər, dünən yetişdi xəbər:İmperator yəni edib müqərrər (3, сящ.161).

Qeyd edək ki, o dövrdə onun işlətdiyi rus sözləri və terminləri, məsələn, teleqraf xəbərləri (3, сящ.333), kritika(3, сящ.333), matematika (3, сящ.334), pasport (2, сящ.108), titulyarni sovetnik (2, сящ.124), kavaler (2, сящ.127) geniş ictimai kütləyə, xalqa tanış deyildi. Qarşıya qoyduğu məqsəddən asılı olaraq belə sözləri orijinaldakı kimi işlətmiş və onlardan yaradıcı şəkildə istifadə etmişdir. Başqa bir misala diqqət edək. “Akademik Dorna cavab” məqaləsində işlətdiyi akademiya sözünü digər məqaləsində milli ekvivalentlə əvəz edir: “Əgər akademiya xeyirxahlıq üzündən mənim layihəmi qəbul edərsə, mən özümü tamamilə xoşbəxt hesab edərək, bütün ömrüm boyu faydalı olması inkaredilməz bu əsərin yayılması uğrunda yorulmadan çalışaram” (2, сящ.102). “Əgər Elmlər Evinin məşvərət sahibləri istəsələr, nəzərdən keçirə bilərlər (2, сящ.105, 128).

Elə bu kimi sözlərin mənzərəsi sübut edir ki, ədib dövrünün həm ictimai-siyasi, həm də mədəni-maarif məsələləri ilə yaxından tanış olmuşdur. M.F.Axundovun əsərlərinin dili çox zəngindir; işlətdiyi terminlər adi məişətdən tutmuş ictimai-siyasi hərəkata qədər geniş bir sahəni əks etdirir.

Ədəbiyyat1. Bax: Azərbaycan ədəbi dili tarixi ( Sovet dövrü). III c., Bakı, 1982.2. M.F.Axundov. Əsərləri. 3 cilddə, III c. Bakı, Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1962.3.M.F.Axundov. Bədii və fəlsəfi əsərləri. Bakı, Yazıçı, 1987.4.A. Axundov. Dilin estetikası. Bakı, Yazıçı, 1985.

Nadir MamedliDoctor of philology, professor

The loan terms in the creative works of Mirza Fatali AkhundovSummary

In the second half of XIX century there was a great tendency in replacing the terms of Arabic and Persian with the terms of national and Russian, Europe terms in Azerabijani terminology. The modification of this correlation depended on the requirement of the time. During those times the progressive intellectual men of the time influenced on the process of the Azerbaijani language being a source of terminology. Undoubtedly, the first place was occupied by M.F.Akhundov who had a new sense, view. He was engaged in terminology successively, showed examples to his ancestors.

21


According to the writer, loan-words prevent from distorting new conceptions, observing scientific exactness and give opportinuties of our nations to the usage of science and culture created by the progressive nations as well. While writing scientific-theoretical, philosophical-political, literary-critical works M.F.Akhundov kept the terms borrowed from Europe and Russian. He explained their meanings at the same time though.

The language of his works is very rich. The terms he used enclose the vast area beginning from daily life to social-political movement.

Надир МамедлиДоктор филологических наук, профессор

Заимствованные термины в творчестве М.Ф.АхундоваРезюме

Во второй половине ХХ века в терминологии азербайджанского языка усиливается тенденция замена терминов арабско-персидского про-исхождения терминами национального, русского и европейского языков. Мена данного соотношения было требованием времени. Передовые просветители того периода содействовали процессу превращению азербайджанского языка как терминологический источник. Безусловно, среди этих просветителей передовое место занимал М.Ф.Ахундов. Он последовательно занимался терминологией и показал пример своим соратникам.

По мнению просветителя, заимствованные термины способствуют искажению новых понятий, соблюдению научной точности, в том числе открывает возможности нашему народу использовать передовые научные и культурные достижения, соданные прогрессивными народами. М.Ф.Ахундов в своих научно-теоретических, философско-политических, литературно-критических произведениях заимствованные термины из европейских и русского языков сохранял в исконном виде. Однако, чтобы прояснить значение этих понятий, он тут же дает им соответствующую интерпретацию.

Язык его произведения очень богат, термины, употребляемые им, охватывает как повседной, так и социально-политической сфер жизни.

22


İ.Y. CƏFƏRSOY

SİNAY DAĞINDA ALBAN YAZISI

Açar sözlər: Sinay dağı, alban, perqament, uti, kalak.Key words: Sina mountain, Albanian, parchment, uti, kalak.Ключевые слова: Синайские горы, Албан, пергамент, ути, калак.

Bizim yazılı ədəbiyyatımızın bir çox nümunələri xristianlıq dövründə yaradılmışdır. Onların xeyli hissəsi məhv edilmiş, salamat qalanlar erməni, gürcü, yunan, Suriya əlyazmalarının arasında itib-batmışdır. Ona görə təsadüfi deyil ki, alban əlifbası ilə yazılmış bir perqament Qırmızı dəniz sahilindəki Müqəddəs Katerina monastırından tapıldı (Alexidze, 2003a, 44-52).

Nə qədər ki, biz türk xalqlarının yaratdıqları xristian mədəniyyətinə yiyə durmamışıq, ermənilər Qafqaz albanlarının yazılı mənbələrinə, tarixi-memarlıq abidələrinə iddialarını davam etdirəcəklər.

Ermənilər son çağlara qədər albanların etnogenezində türk etnoslarının varlığını danırdılarsa, indi onlar yeni “nəzəriyyə” irəli sürürlər. Yazırlar ki, Albaniya Şərqi Qafqazda dağlıq ölkənin adıdır. Alban adlı etnos tarixən mövcud olmamışdır (Акопян 1987. 3-303).

Halbuki Urartu hökmdarlarının e.ö. 782-ci ildə yazdırdıqları kitabələrdə albanların Göyçə gölü ilə Kür çayı arasında yaşadıqları aydın göstərilmişdir (Пиотровский 1959, 80, 270; Мещанинов 1927, 37-38; Меликишвили 1960, 287, 437 və s).

Kayseri şəhəri yaxınlığındakı Kül təpədən tapılan mixi yazılar göstərir ki, albanlar Cənubi Qafqaza gəlməzdən öncə e.ö. II minillikdə Orta Anadoluda yaşayırdılar (Янковский 1968, 103, 164).

Albanlar xristianlığı qəbul edəndən sonra müqəddəs torpaqlarda monastırlar tikdirməyə və köçərək icmalar şəklində Yerusəlimdə, Sinay dağında yaşamağa başladılar. Səkkiz yüz il keçəndən sonra onların bir perqamenti Sinay dağının ətəyindəki gürcü monastırından tapıldı (Alexidze 2003, 44-52; Aleksidze 2003a, 5-126).

Düzdür, İlya Abuladze 1937-ci ildə Matenadaranda saxlanan erməni salnamələri arasından alban əlifbası ilə yazılmış bir əlyazması tapmışdı. Ancaq o zaman L.Meliksetbekov başda olmaqla erməni alimləri həmin mətnin alban dilində olması fikrinə qarşı çıxdılar (Меликсетбектов 1942. 25-55).

Bundan 63 il sonra Gürcüstan Elmlər Akademiyası Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşları Sinay monastırından bir əlyazması tapdılar.

23


Məlum oldu ki, həmin mətn nə gürcü, nə erməni əlifbası ilə yazılmışdır. Zaza Aleksidze Mingəçevirdən tapılan yazı ilə Sinay perqamentini tutuşduraraq belə nəticəyə gəldi ki, həmin mətn alban əlifbası ilə yazılıb. O əlifba ki, ermənilər onun son nümunələrini məhv etdiklərinə əmin olmuşdular.

Xristian tədqiqatçılar etiraf edirlər ki, Sinay monastırı və onun qiymətli əlyazmaları Məhəmməd peyğəmbərin qayğısı nəticəsində sala-mat qalmışdır. Peyğəmbərimiz əleyhissəlam Sinay monastırının qorun-ması üçün xüsusi sərəncam fərman vermişdir (Alexidze 2003, 46-49).

Xilafət zəifləyəndə səlibçilər Sinay yarımadasını tutdular. Avro-panın xaçlı döyüşçüləri 1099-cu ildə monastırı ələ keçirib. 1270-ci ilə qədər əllərində saxladılar. 170 il ərzində bir neçə hücrəni at tövləsinə çevirdilər. Əlyazmaların bir hissəsi onların zamanında yanıb külə döndü (Aleksidze 2003b, 16).

Səlibçilər qovulandan sonra müsəlmanlar monastırın bircə daşına toxunmadılar. 1515-ci ildə müqəddəs torpaqlar Osmanlı sultanlığının tərkibinə daxil edildi. Monastırın bütün imtiyazları özünə qaytarıldı. Həm Osmanlı sultanlarının, həm Məhəmməd peyğəmbərin imzaladıqları sənədlər yad dinlərə hörmətimizin tarixi nümunələri kimi Sinay və Yerusəlim kilsələrində saxlanmaqdadır.

Zaza Aleksidze bütün bunların müqabilincə tanrımızın rəsuluna Məhəmməd deyir. Peyğəmbər sözünü dilinə gətirmir. Əvəzində bütün Avropa kilsələrinin lənətlədiyi Bonapart Napoleonun sərəncamını ağız dolusu tərifləyir.

Zaza Aleksidzenin ilk məqaləsi Gürcüstan Elmlər Akademiya-sının “Xəbərlər”ində dərc olunanda İqrar Əliyev bayram sevinci ilə ya-zırdı: – Z.Aleksidze Sinay perqamentini Uti dilinin köməyi ilə oxuyub. Uti dili türk dili deyil (Алиев 2002. 284).

Söz yox ki, uti və alban dilləri təmiz türk dili deyil, hibrid dildir. Sami və ari leksikası ilə birgə onun lüğət fondunda yüzlərlə türk sözü var ki, İ.Əliyevlə Z.Aleksidze onları görmək istəmirlər.

Onlardan fərqli olaraq Abkar Payzat (o özü milliyyətcə utidir) ke-çən əsrin 30-cu illərində uti və Urartu dilləri arasında bir çox uyğunluqlar görmüşdür. Ermənilər hələ kitab nəşriyyatda ikən – 1936-cı ildə utili alimin əleyhinə təbliğata başladılar. Onu ittiham edirdilər ki, Abkar Payzat Urartu kitabələrində uti dilindəki türk sözlərinin paralellərini axtarır.

Gözlənilmədən çin şuşədən çıxdı. Məlum oldu ki, V.Qukasyanın, (Qukasyan 1984, 16), L.Meliksetbekovun (Меликсетбеков 1942. 25-55) və b. iddia etdikləri kimi uti dilindəki türk sözləri alınma deyil. Onlar

24


utilərin öz sözləridir. Həmin sözlər utilərin dilində Urartu dövründən mövcud olmuşdur.

Utilərin və Urartu kitabələrinin dilindəki bir çox sözlər və söz kökləri türk dillərindən alınma deyil. Əslən türk olan utilərin öz sözləridir. Türk etnosları Urartu tayfa ittifaqına başçılıq etmiş, nəticədə türk leksikası ilə zəngin olan alban, kür, uti, etrusk dilləri yaranmışdır.

Uti dilinə yaxın olan Sinay yazısının dili türk və qeyri-türk sözlərin qatışığından ibarətdir. Ancaq orada türk sözləri o qədər də çox deyil. Bu da ondan irəli gəlir ki:

1. Sinay perqamenti dini mövzuda yazılmışdır. Orada daha çox kilsə terminləri işlənmişdir;

2. Əlyazmanın mətni həmcə kiçik moizə və dualardan ibarətdir. Ona görə də orada dünyəvi leksikanın azlığı təbiidir.

Bizim üçün maraqlıdır ki, Sinay perqamentində yazıya alınmış xeyli sözün həm türk, həm Yafəs (alban, iber, uti, kür və s.) dillərində paralelləri vardır. Onlar yığcam şəkildə aşağıdakılardan ibarətdir:

– kalak “şəhər”. Z.Aleksizdenin fikrincə, kalak türk sözü ola bilməz. Çünki uti dilində olduğu kimi, gürcü dilində şəhər anlamında kalak sözü vardır (Aleksidze 2003b, 125).

Gürcü dilində kalak sözünün varlığı yetərli deyil ki, onun qeyri-türk mənşəyi haqqında fikir yürüdəsən. İndiki gürcülərin əcdadları Tiflisi tutmazdan qabaq burada yaşayan iberlərin dilində kalak sözü vardı (Marr 1927. 132).

Utilərin dilinə yaxın olan Urartu kitabələrində kalak sözü “qala” mənasında işlənmişdir (Меликишвили 1956, 175, 329). Bu da təbiidir. Çünki həm Urartu, həm Albaniya etnoslarına çox zaman türk nəsilləri başçılıq etmişdir.

Alban, uti dilləri Yafəs dilləri qrupuna daxildir. Məlumdur ki, Yafəs xalqlarının formalaşmasında türk etnosları iştirak etmişdir (Шор. 1931. 223-244). Ona görə də, onların dilində türk sözlərinin varlığı təbiidir.

Bəziləri belə hesab edirlər ki, kalak assur, yəni sami sözüdür. Düzdür, Assuriya mixiyazılı mənbələrində qala, istehkam mənasında kalak sözü tez-tez işlənir (Шопен 1852,27; Шопен 1866. 201; Qaşqay 2006. 129). Ancaq bu, onu bildirmir ki, kalak türk yox, sami mənşəli sözdür.

Assurlar mənşəcə qeyri-sami etnos idilər. Onlar yüz illərlə cənub-qərbdən ölkələrinə basqın edən aramey tayfalarının təsiri altında öz köklərindən uzaqlaşdılar. Artıq e.ö. XI əsrdə Assuriya əhalisinin xeyli hissəsini akkadlar semitləşdirmişdilər.

25


E.ö. IX-VIII əsrlərdə Assuriyanın bir tayfası özünü Kalak adlan-dırırdı (Шопен 1852. 571; Шопен 1866, 201). Onların şəhəri Assuriya-nın iki inzibati mərkəzindən biri sayılırdı (Qaşqay 2006, 129). Bu da onu göstərir ki, Kalak Assurdan sonra ölkənin ən güclü nəsli olmuşdur.

Belə hesab edirik ki, kalaklar sonradan şimala köçmüş, Türkiyə ilə Gürcüstan arasında Axal Kalak tarixi mahalını yaratmışdır. Fikrimizi Cənubi Qafqazda çoxsaylı Kalak kəndlərinin varlığı təsdiq edir. XIX yü-zillikdə İrəvan quberniyasının Sürməli (Шопен 1852, 495, 521) və Tiflis quberniyasının Sıqnax (Пагирев 1913. 110) qəzalarında Kalaklı kəndləri vardı. XX əsrin əvvəllərində Gəncə qəzasında Kələk kəndi qeydə alınmışdı (Список 1922. 14).

Urartu kitabələrindəki e-qal “saray”, “istehkam” və uti, iber, alban dillərindəki kalak “qala” sözləri türk mənşəlidir. Buna uyğun olaraq dilimizdə qalaqlamaq – daşları üst-üstə yığmaq feli vardır.

– talavar. Bu söz Sinay perqamentində “talvar” mənasında işlənmişdir (Aleksidze 2003b. 125). Gürcü dilində talavari, erməni dilində tağalar sözlərinin varlığı heç də onu bildirmir ki, bu söz türk mənşəli deyil. Gürcü dilinə həmin söz iber, erməni dilinə h’aylardan keçmişdir. N.Y.Marr qədim erməni və gürcü dillərinə həsr etdiyi əsərlərində göstərmişdir ki, iber və h’ay dilləri iltisaqidir və indiki erməni, gürcü dillərinə qohum deyildir (Marr 1903. XXVII-XXIX). Biz çoxsaylı dil faktlarına istinadən sübuta yetirmişik ki, həmin dillər türk dillərinin iştirakı ilə yaranmışdır (Cəfərsoy 2007. 42-56; Джафарсой 2008. 58-63; Cəfərsoy 2009. 120-129).

Sinay perqamentindəki talavar sözü indi dilimizdə talvar formasında işlənir.

– abazak “quldur”. Z.Aleksidze bildirir ki, erməni dilindəki avazak və gürcü dilindəki avazaki Sinay yazısındakı abazak sözünə uyğundur (Aleksidze 2003b. 125). O nəzərə almır ki, türk dillərinin qıpçaq qrupunda buna uyğun olaraq avaz qəssab, başkəsən sözü vardır.

– korba “qurban”. Tərcüməçi onu yəhudi, gürcü və er-məni dillərindəki korban “sovqat”, “ianə” sözləri ilə əlaqələndirir. Nəzərə almır ki, türk dillərində də həmin mənada qurban sözü işlənir.

Yexan – Sinay perqamentində aylardan biri yexan adlanır (Aleksidze 2003. 36). Gəncəkli Kürək (Kurakos Qangzaketsi) yazır ki, albanlar ən isti aya yəxna deyirlər. Fikrimizcə, yexan/yəxna “yandırıb-yaxmaq” felinin arxaik variantıdır. Dədəmiz Qorqudun kitabında buna uyğun olaraq yəxni “qaynadılmış ət” sözü vardır.

26


– buxacuq “tanrı” (Aleksidze 2003b. 73. 87. 122). B-ğ buxacuq teoniminin qısa yazılış formasıdır. Ancaq Z.Aleksidze onu “bixacuq” oxuyur. Utilər son zamanlara qədər tanrıya bixacuq yox, buxacuq deyirdilər (Шопен 1866. 433; Qukaşyan 1984. 14-17).

Söz yox ki, buğa totemik tanrı adıdır. Cahilliyə dövründə əcdadlarımız tanrını yalnız insan deyil, həm də heyvan və quş formalarında təsəvvür edirdilər. Düşünürdülər ki, alplar və ərənlərin cismi ölür, ancaq ruhları ölmür, bir heyvanın və quşun bədəninə köçərək yaşayır.

H’Ayların dilində buxa tanrının buğa şəklində qoyulan bütünə deyilirdi (Шопен 1866. 483). H’Aylar indiki ermənilərin əcdadları olsaydılar, öz totem tanrılarını türkcə adlandırmazdılar.

Türklər kimi Urartu dövrünün bir çox etnosları buğaya sitayiş edirdilər. 1912-ci ildə İ.A.Orbeli Torpaq kaladan mərmər lövhə üzərində buğa şəkli tapmışdır. Ondan 4 il sonra Van gölü yaxınlığında arxeoloji qazıntılar zamanı qanadlı buğa bütü tapıldı. Bütün qanadları qızıldandır (Пиотровский 1944.35). Bu da buğanın göyləri təmsil etdiyinə işarədir.

Əski türk inancı ilə uti, iber və h’ay qəbilələri özlərini tapındıqları ərvah heyvanın adı ilə Buğa adlandırırdılar. Xaçın hakimi Həsən Cəlal nəvəsinə Ağ Buğa adı vermişdi. Hülakilər dövründə Mtsxeti atabəyi Ağ Buğa totem adı daşıyırdı (Петрушевский 1949. 252).

Musa Xorenli (VII əsr) yazır ki, Day mahalının bir vilayəti Buxa adlanır (Хоренский 1809.232; 1893.294). Sen-Marten həmin vilayətin adını Puxa kimi oxuyur (Шопен 1852.24).

Türk kökənli etnoslar buğaya olan əski inancların özləri ilə Piriney yarımadasına aparmışlar. Buğa döyüşləri bizdə unudulmuş, İspaniyanın bir çox vilayətlərində indiyədək qalmışdır.

Akademik İ.İ.Meşşaninov 1927-ci ildə nəşr etdirdiyi bir məqaləsində yazırdı: – İberlər buğanı müqəddəs sayırdılar. Buğaya olan etiqad Qafqaz ilə Piriney yarımadasının qədim xalqları arasında etnogenetik bağlar olduğunu göstərir (Мещанинов 1927.28). Bütün bunlar təsdiq edir ki, Buğa totemik tanrı kimi Yafəs xalqlarının xristianlığa qədərki inancında əsas yerlərdən birini tutmuşdur.

–kul “bilək”, “əl” (Aleksidze 2003b. 122). Bu sözün türk mənşəyini təsdiq etmək üçün nümunələr verməyə ehtiyac yoxdur. Yalnız onu qeyd etmək lazımdır ki, Л.Меликсетбеков, Q.Kapantsyan Urartu yazılarında bu sözləri tapdığına görə, 1936-1937-ci illərdə Abkar Payzatı dar ağacına çəkmişdilər.

–ğar, “oğul”, “bala” (Aleksidze 2003b. 87, 122). Bu söz türk dillərindəki qarın, qarındaş, qardaş sözlərinin köküdür.

27


–içi “özü”, -içey “özünün” (Aleksidze 2003b. 89, 12). Bu əvəzliyin kökü türk dillərindəki iç zərfidir. Özümüz, öz aramız sözlərinin sinonimi kimi Azərbaycan türkcəsində “içimiz” deyimi işlənir.

–viçi “qardaş” (Aleksidze 2003b. 89, 122). “V” səsartımı kimi xald mənşəli yazılarda çox işlənir. İçi qədim türk yazılı abidələrindəki içi – eçi “böyük qardaş” sözünün arxaik variantıdır: – Bəğ ərigcə sabıkbasar eçimiz. “Divanü-luğat-it-türk”də də içi sözü “böyük qardaş” mənasında verilmişdir (MK. IV. 2006, 209).

–ke “qabağa” (Aleksidze 2003b. 122). Van-Urartu yazılarında qabaq, ön zərfləri ka sillabik formantı ilə göstərilmişdir (Меликишвили 1960. 41, 378). Ke, ka türk dillərindəki ka+bak, ka+rşı sözlərinin köküdür.

–tur “çay” (Aleksidze 2003b. 122). Buna uyğun olaraq türk dillərində türümək “axmaq”, “çağlamaq” feli vardır.

Düşünürük ki, Sinay dağı alban yazılarının tapıldığı son yer olmayacaqdır. Çünki albanlar müqəddəs torpaqlarda kilsələr, monastırlar çox tikdirmiş və icmalarla köçərək orada yurd salmışlar. Musa Kaqankatuklunun yazdığına görə, ancaq Qüds şəhərində və ətrafındakı dağlarda albanların 6 kilsəsi, 9 monastırı olmuşdur (Albaniya tarixi. 1993. 172, 173, 174).

Antik yunan və latın tarixçilərinin yazdığına görə, albanların bir hissəsi Midiya dağlarında yaşayırmış (Страбон. XI.7.1; XI-VII). Musa Kaqankatuklu yazır ki, albanlar ketarlarla (Albaniya tarixi 1993. 15) – Güney Azərbaycanın ən əqdim etnosu ilə qohumdurlar. Məlumdur ki, Ketar nəslindən kuman və gəray türkləri çıxmışdır.

Azərbaycan ərazisində iki Albaniyanın olmasını Musa Xorenli təsdiq edir. Onun kitabının 1809-cu il nəşrində göstərilir ki, Albaniya Kür çayının şimalında yerləşir. Bundan başqa Alvaniya adlı başqa bir ölkə də olmuşdur. Həmin Alvaniya Atropatenin bir vilayəti kimi göstərilmişdir. (Хоренский 1809. 230, 231). “Erməni tarixi”nin 1893-cü il nəşrində belə bir qeyd var: – Paytakaran mahalı Araz çayından bir az aralıda yerləşir. Onun bir vilayəti Alevan adlanır (Хоренский 1893-293). Buradan aydın görünür ki, Midiya dağlarında yaşayan albanlar Kürlə Araz arasına köçmüş, Beyləqan yaxınlığında Alvan etnik-inzibati vahidini yaratmışlar.

Qədim “İber salnaməsi”nin və orta əsr gürcü salnamələrinin tədqiqi göstərir ki, albanların aranda yaşayan hissəsi İslam dinini qəbul etmiş, dağlarda yurd salanlar xristianlıqdan dönməmişdir. Təbrizli Arakel

28


yazır ki, ərəblər albanların yalnız bir qismini müsəlman edə bildilər (Даврижещи. 1973. 514).

Albanların bir çox nəsilləri sasanilərlə, ardınca ərəblərlə döyüşə-döyüşə Alazan və İori çaylarının arasına, meşəli dağlara çəkilmiş, orada Kax, Kux, Ana, Toz, Er, Ucar və başqa knyazlıqları yaratmışlar. Gürcü salnamələrində onların ölkəsi Kaxeti, Kuxeti, Ereti, Anian, Ucarma, Tuşeti və s. adlandırılır.

Həmin knyazlıqların əhalisi gürcü deyildi. İndikilərdən fərqli olaraq köhnə nəsil gürcü tarixçiləri bunu etiraf edirlər. Yazırlar ki, Gürcüstanın Ana kəndlərinin əhalisi Albaniyadan gəlmədir (Адонц 1908, 56-57, 420; Орбели 1911.6).

XIX əsrdə yaşamış arxeoloq və tarixçi P.İoseliani yazır: – Albaniyanın seçmə nəsilləri cənubdan gələn işğalçılara boyun əymirdilər. Onlar Kaxetinin meşəli dağlarına çəkilir, Alazan və İori çaylarının sahillərində yurd salırdılar. Həmin nəsillər Çolak, Uti, Çumlak, Çor, Er, Turdu və başqaları idi (Иоселиани 1966, 6,7).

Kaxeti daim müstəqil çarlıq kimi Kartli ilə hərbi münaqişədə olmuş, yalnız rus işğalından sonra onların arasındakı döyuşlərə son qoyulmuşdur. İki çarlıq arasında amansız mübarizənin kökü onda idi ki, kaxetiyalılar gürcü deyildilər. P.İoselianinin dediyi kimi, tatar və ya alban mənşəli idilər.

Bunu gürcü katolikosunun daşıdığı titullardan daha aydın görmək mümkündür. Nə zaman ki, Kartli çarı Kaxetini özünə tabe edirdi, o zaman gürcü katolikosu özünü gürcülərin və albanların dini rəhbəri adlandırırdı (Иоселиани 1866, 7).

Söz yox ki, gürcülərin kilsə başçısı bütün albanların dini rəhbəri deyildi. O yalnız özünü Kaxetidə yaşayan albanların dini başçısı saya bilərdi.

Güman edirik ki, Yerusəlimin, Ermənistan və Gürcüstanın kilsə salnamələri AMEA-nın əməkdaşları tərəfindən tədqiq olunarsa, oradan alban dilində yazılan yeni sənədlər tapılacaqdır.

İstifadə olunan ədəbiyyat

1. Albaniya tarixi 1993 – Musa Kaqankatuklu. Albaniya tarixi. Bakı: Elm, 1993, 241 s.

2. Alexidze 2003a – Alexidze Z. Pathfinders: Decipherment of the Caucasus Albanian Scrift. İnternational “Azerbaijan”. 11.3. Autumn, 2003, s. 44-52.

3. Aleksidze 2003b – Aleksizde Z. Qafqaz albanları dilləndilər. Artanuci, 2003, 129 s.

29


4. Акопян 1987 – Акопян Н.В. Албания-Алуанк в древнеармянских, гре-ческих и латинских памятниках. Ереван: Изд-во АН Арм. ССР, 1987, 303 с.

5. Алиев 1960 – Алиев Играр. История Мидии. Баку: Изд-во АН Азерб. ССР, 1960, 361 с.

6. Алиев 2002 – Алиев Играр. О некоторых вопросах этической истории Азербайджанского народа. Баку: Нурлан, 2002, 372 с.

7. Даврижеци 1973 – Даврижеци Аракел. История, Москва, Наука, 1973.8. Иоселиани 1866а – Иоселиани П. Описание древности Тифлиса. Тифлис:

Управления наместника Кавказского, 1866, 314 с.9. Иоселиани 1866б – Иоселиани П. Род князей Чолакаевых. Тифлис,

Типография Меликова и К0, 1866, 48 с. 10. Mk IV. 2006 – Mahmud Kaşğari. Divanü-luğat-it-türk. c.IV. Bakı: Ozan,

2006, 752 s.11. Марр 1927 – Марр Н.Я. Иштар. Яфетический сборник, Т. V, Л, Изд-во

АН СССР, 1927, с. 109-179. 12. Меликишвили 1956 – Меликишвили Г.А. К истории древней Грузии.

Тбилиси Изд-во АН Груз. ССР, 1956, 507 с.13. Меликишвили 1960 – Меликишвили Г.А. Урартские клинообразные

надписи. Москва: Изд-во АН СССР, 1960, 504 с.14. Меликсетбеков 1942 – Меликсетбеков Л.М. К истории идин. Изд-во

Тбилисск. Университета, 1942, с. 25-55.15. Qaşqay 2006 – Qaşqay Solmaz. Qədim Azərbaycan tarixi mixiyazılı

mənbələrdə. Bakı, Təhsil, 2006, 148 s.16. Пагирев 1913 – Пагирев Д.Д Алфавитный указатель к пятиверстной

карте Кавказского края. Тифлис, 1913, 530 с.17. Пиотровский 1944 – Пиотровский Б.Б. История и культура Урарту.

Ереван: Изд-во АН Арм. ССР, 1944, 364 с.18. Пиотровский 1959 – Пиотровский Б.Б. Ванское царство (Урарту).

Москва: Изд-во АН СССР, 1959, 283 с.19. Список 1922 – Список населенных мест Азербайджана. Баку, Изд-во

Наркомпрода, 1922, 89 с.20. Страбон 1964 – Страбон. География. Л, Наука, 1964, 941 с.21. Шопен 1852 – Шопен И. Исторический памятник состояния

Армянской области в эпоху ея соединения к Российской Империи. СПб, 1852, 1234 с.

22. Шопен 1866 – Шопен И. Новые данные о Кавказе и его древних обитателей. СПб, 1866, 501 с.

23. Шор 1931 – Шор И. К вопросу о яфетическо-турецком языковом смешении/Доклады АН СССР, №3, с. 223-244.

24. Янковский 1968 – Янковский Н.Б. Клинописные тексты из Кюл тепе в собраниях СССР. Москва: Наука, 1968, 306 с.

30


Ilhami JafarsoyAlbania parchment on the Sina mountain

SummaryAlbanian parchment has been found on the Sina peninsula, was one of the

valuable manuseript written with Albanian letters. There are many Turkish lepical facturs, such as kalak, abazak, virhasik,

kul, ichi, uskhan, tur, ke and so on.

Илхами ДжафарсойАлбанский пергамент на синайской горе

РезюмиАлбанский пергамент найденный на Синайском полуострове, один

из ценных рукописей, написанных албанскими буквами.В тексте много тюркских лексических факторов, таких как kalak,

abazak, buxacuk, kul, içi, yıxan, tur, ke и др.

31


ФИКРЕТ АРИФ ОГЛУ ГУСЕЙНОВ

ГИПОТЕТИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ НА ЭВОЛЮЦИЮ ЯЗЫКА С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ПРИРОДЫ ЯЗЫКОВОЙ СПОСОБНОСТИ

Ключевые слова: квантификатор, мышление, сигнатура, языковая способность, эволюция языка Açar sözlər: kvantifikator, siqnatur, təfəkkür, dil qabiliyyəti, dil təkamülüKey words: mind, quantifier, signature, language ability, language evolution

Данная статья основывается на принципах теоретических и экспериментальных данных, полученных такими лингвистами как Н. Хомский1, Р. Галлистэл, Р. Гельман, М. Хаузер, которые развивают так называемую теорию эволюции языка (evo-devo)2. Существуют и другие названия этой теории, например, эволинго, что в сущности не меняет сути предмета исследования. В дальнейшем в данной статье мы рассмотрим эту теорию в плоскости квантификаторов.

В первую очередь, необходимо озвучить соответствующие предпосылки с лингвистической точки зрения, а именно, с точки зрения языка как внутренней вычислительной системы разума, разработанной для мышления и, зачастую, воплощенную в коммуникации3. Исходной точкой такого подхода является то, что язык эволюционировал для внутреннего мышления и планирования, и только впоследствии был преобразован для коммуникации. Однако это дает почву для расхождений между тем, чем мы занимаемся при помощи нашего внутреннего вычисления и тем, для чего оно в действительности эволюционировало. В работах, опубликованных несколько лет тому назад было дано определение языка в широком смысле как все мыслительные процессы необходимые и достаточные для поддержки языка4. Причиной такого определения является то, что мышлению присущи многочисленные элементы, участвующие в обработке лингвистической информации, но не обязательно характерные для языка. Например, память участвует в обработке лингвистической информации, но она не специфична для языка. Следовательно, необходимо различать такие свойства, участвующие в процессе

32


языкового вычисления, и такие, которые в нем участия не принимают. Для этого и была разработано понятие языковой способности в узком понимании. Оно состоит из двух ключевых компонентов: 1) умственные процессы присущие только языку, и 2) процессы, присущие только человеку. Таким образом, формируется сопоставительная филогенетическая программа, в которой следует искать как аспекты, присущие только человеку, так и аспекты, специфичные для языка как способности.

Эволинго следовательно является новым методологическим образом мышления об эволюции языка, природу которого можно описать на основе трех основных компонентов, представленных Н. Хомским: семантика (система правил вычисления или концептуально-интенциональная система), сенсомоторная или фонологическая система, а также их взаимодействие5. Далее, согласно теории эволинго мы исследуем лингвистические вычисления при мышлении, сосредоточившись на общих способностях, т.е. как с точки зрения гомологии (черты, развившиеся при прямом, общем происхождении), так и конвергентной эволюции (черты, развившиеся преимущественно в результате конвергенции или независимой эволюции, но являющиеся результатом реакций на общие проблемы)6. При этом мы рассматриваем аспекты, присущие только человеку и языку, как области знаний.

Действительная же перемена в предыдущих исследованиях эволюции языка заключается в том, что они почти всецело сосредотачивались на некоммуникативных способностях с применением методов, пользующихся как спонтанными способностями, так и способностями, в которые входит и обучение. Поэтому основной эмпирический вопрос может быть сформулирован следующим образом: в какой степени концептуальные представления, отраженные исключительно в лингвистическом вычислении, исходят из неязыковых ресурсов? Причина значимости этого вопроса, а также важность перемены в подходе к эволюции языка (эволинго) состоит в том, что практически вся работа на филогенетическом уровне, до недавних пор остается нацелена на вопросы, интересовавшие лингвистов о природе языка, языковой структуре и вычислении всецело велась с акцентом на коммуникацию животных, будь то их естественное общение или же попытки человека научить их делать что-либо при помощи кинетической речи (язык жестов) или знаков7. Основной

33


недостаток этого заключается в том, что, за исключением последних нескольких лет, не ставился вопрос о вычислительных способностях, которые можно рассмотреть в корне отличных плоскостях, не придавая им при этом внешних форм. С учетом этого можно провести аналогию, что некоторые вычисления, рассматриваемые в языке, вполне могут быть отражены, например, в пространственном ориентировании8. Такого рода вычисления могут иметь схожую природу с теми вычислениями, с которыми мы сталкиваемся в языке9.

Для этого достаточно упомянуть о том, какие изменения претерпела структура вопросов в этом направлении: в частности, это отход от вопросов «могут ли животные озвучить и ссылаться на предметы окружающего мира?» или «есть ли у животных синтаксические структуры?». Тут, безусловно, следует отметить немаловажный факт о том, что у животных отсутствует даже что-либо похожее на слово в коммуникации. Для лингвистов же уместными будут следующие моменты: подробности формата и содержания представлений у животных; как языковая способность трансформирует концептуальное пространство; и, наконец, существуют ли концептуальные ресурсы, присущие сугубо языку10. И именно последний из этих пунктов и является предметом дальнейшей дискуссии данной статьи.

Вопрос, который вызовет менее ярые дискуссии, относится к неязыковым квантификационным системам животных и людей. Одна из них, не вызывающая сомнений, это - система часто именуемая «системой аналоговой величины». Сигнатура или определительное свойство этой системы состоит в том, что она вычисляет приблизительную оценку числа без какого-либо абсолютного лимита на число, но с дискриминацией, ограниченной логарифмическими пропорциями11. В животном мире существует множество доказательств этому, полученных как посредством исследований с обучением, так и со спонтанными методами. Эти исследования дополняют друг друга в том, что они выявляют сигнатуру этой системы у многих животных, например, приматов и голубях12. Вторая система, которая, пожалуй, более спорная относительно того, должна ли она считать что-либо состоящее из чисел, является «системой параллельной индивидуации» или «объектной файловой системой». Сигнатура этой системы имеет другой вид. На первый взгляд она кажется точной, но она ограничена в плане чисел, относительно которых она точна, в

34


частности, в интервале от 3 до 413. Таким образом, дискриминация ограничена одновременным количеством объектов, которое можно отследить параллельно. Это подтверждается несколькими нижеперечисленными экспериментами. Перед животными ставились два пустых ящика. Затем в них опускали предметы (в большинстве случаев это была еда, например, фрукты или овощи для большей мотивации). В наипростейшем контексте вопрос, поставленным перед экспериментаторами, звучал так: «Выберите ли вы ящик с меньшим или большим количеством предметов?». В итоге в первый ящик опускается один фрукт, затем и второй (ящики непрозрачные, чтобы животные не могли видеть, сколько там объектов), а во второй ящик опускается только 1 фрукт. На одно животное проводится только 1 эксперимент. Но число подопытных животных составляет около 20-24. Результаты оказались следующими, если в ящики опускались по 1 фрукту: животные предпочитали разницу при количестве 1-0, 2-1, 3-2 и 4-3, но не смогли проявить успешно дискриминацию равную 5-4, 6-4, 8-4 или 8-3. Итак, несмотря на то, что соотношения здесь благоприятны относительно их показателей при 2-1, они все же не применяют соотношения для дискриминаций. Дискриминация останавливается именно на соотношении 4-3, т.е. бóльшие вычисления для них невыполнимы. Именно поэтому эта закономерность не может быть объяснена при помощи системы аналоговой величины. Но она все же полностью соответствует сигнатуре системы параллельной индивидуации14.

Теперь же вернемся к концептуальной области, которая, предположительно, присуща только языку, в частности, морфосинтаксису, а именно к различию между единственным и множественным, и зададимся вопросом: могли ли концептуальные корни, на которых построен язык, в эволюционном времени и своем развитии построить некоторые базовые концептуальные элементы, которые можно разглядеть в существах, лишенных языка, и человеческих младенцах, которые еще не овладели языком? Проще говоря, если есть один предмет или же их два, три, тысячи или миллионы, мы просто добавляем к существительному конечные –s, -lər (англ. dog-dogs, азерб. meyvə-meyvələr и т.п.). В результате открывается возможность для сопоставительного эксперимента аналогичного описанному выше, который провели Д. Барнер, С. Кэри и др. с младенцами15. Дети в возрасте 12-20 месяцев могли различить 1 предмет от 2-х, 3 от 2-х, но с отношением 4-3, 2-4 и

35


даже 1-4 эксперимент не увенчался успехом. Как только число предметов, вводившихся в ящики, превышало 3, младенцы в этом возрасте не могут выполнить задачу с дискриминацией. Интересно, что уже в возрасте около 22 месяцев, когда младенцы уже могут строить морфологические конструкции с участием единственного и множественного чисел, они уже могут выполнить задачу с дискриминацией 1 к 4-м. Авторы объясняют такие результаты тем, что явная формулировка морфологии единственного и множественного касательно ее репрезентативной структуры допускает новую форму числовой дискриминации, в частности, между единичным и множественным16. Таким образом, в онтогенезе, в первую очередь, мы видим языковое, а затем и концептуальное разграничение. И если эта интерпретация верна, и числовое разграничение такого рода зависит от морфологии единственного и множественного, то, безусловно, животные, у которых отсутствует такая морфология, не смогут справиться с аналогичной задачей.

Чтобы испытать эту гипотезу следует провести серию экспериментов, задающих следующий вопрос. Если учесть две вышеуказанные неязыковые системы, т.е. систему параллельной индивидуации, которая представляется точной, и систему аналоговой величины, представляющейся приблизительной и без абсолютного предела, обе предполагают успешный результат относительно «единственное-множественное» и «множественное-множественное», если оба условия удовлетворены. Следовательно, необходимо вновь обратиться к эксперименту с ящиками, но уже с некоторыми изменениями. Теперь вместо того, чтобы опустить предметы по одному, их опускают одновременно по несколько единиц, т.е. сначала показаны 5 предметов, далее только 1, и только затем дается право выбрать ящик. Таким образом, мы представляем эксперимент для наборов и отдельных предметов. При этом испытывается единственное против множественного (1 против 2 или 1 против 5), а также множественное против множественного (2 против 4 или 2 против 5). Необходимо напомнить, что если любая из вышеуказанных систем функционирует, субъекты смогут отличить величины до 4-х или ниже17.

Эксперимент успешно завершился при величинах 1 к 2 и 1 к 5, что не вполне информативный результат, по крайней мере, для аналоговой величины или квантификации на основе наборов, поскольку обе могли бы сработать. Но вновь субъекты не смогли

36


справиться с величинами 2 к 4-м, 2 к 5-и и 2 к 3-м. Этому невозможно дать объяснение на основе системы аналоговой величины. Более того, если неудачный исход относительно 2-3 и 2-4 невозможно объяснить параллельной индивидуацией, то каким образом можно дать этому объяснение? Эти данные все же не заставляют отказаться от параллельной индивидуации или аналоговой величины. Вероятнее всего, они всего лишь показывают, что при испытуемых условиях эти механизмы не задействованы или не выражены. В итоге этих экспериментов в виде рабочей была выдвинута гипотеза о том, что система, ориентированная на квантификации наборов, является частью языковой способности в широком смысле, но, несмотря на это, не является специфичным для языка, и, следовательно, не является частью языковой способности в узком смысле.

Список литературы

1. Dilçilik ensiklopediyası, 1-ci, 2-ci cildlər, F. Veysəlli, 2006, 2008;2. Языковая способность, М. Д. Хаузер и др., Science, 2002;3. Знание языка: его природа, происхождение и применение, Н.

Хомский, 1986;4. Эволюция языковой способности: разъяснения и выводы, Т. Фитч

и Н. Хомский, 2005;5. Три фактора в строении языка, Н. Хомский, 2005;6. Новое учение об эволюционном развитии, С. Б. Кэррол, 2005;7. Мораль мышления: как природа построила наше универсальное

чувство правды и лжи, М. Д. Хаузер, 2006;8. Организация обучения, Ч. Р. Гэллистэл, 1990;9. Раннее понимание чисел: пути или преграды для построения

нового понимания, П. Хартнетт, Р. Гельман, 1998;10. Рассуждение о методе, Р. Декарт, М., 1953;11. Квантификация в естественных языках, Э. Бах, Е. Желинек, А.

Кратцер, Б. Х. Парте, 1995;12. По направлению к эволюционной теории языка, М. А. Новак, Н.

Л. Комарова, 2001;13. Вычислительные и эволюционные аспекты языка, М. А. Новак,

2002;14. См. 13.15. Определение количества и индивидуация: доказательство о

значимости массовых существительных, Д. Барнер, Дж. Снедекер, 2005;

37


16. Про отношение между приобретением сингулярно-плюрального морфосинтаксиса и концептуальном различии между одним предметом и более, Д. Барнер, Д. Тальвиц и др., 2007

17. Понятие подсчета у детей, К. Уинн, Cognition, 1990.

Fikrət Arif oğlu HüseynovAzərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Nəsimi adına Dilçilik İ[email protected]

Dil qabiliyyəti baxımından dilin təkamülünə hipotetik baxışXülasə

Məqalə N. Xomski, R. Gallistel, R. Gelman, M. Xauzer kimi dil təkamülü fərziyyəsini irəli sürən və təkmilləşdirən dilçilərin nəzəri və eksperimtental məlumatlarına əsaslanır. Məqalədə bəhs olunan nəzəri və tətbiqi tədqiqatlar kvantifikatorlar müstəvisində nəzərdən keçirilir. Məqalədə təfəkkürü səciyyələndirən hesablama sistemləri də müəyyən olunur. Bunların nəticəsində isə dəstlərin kvantifikasiyasına yönələn sistemin geniş mənada dilin bir hissəsi olduğu irəli sürülür lakin buna baxmayaraq bu sistem dilə xas deyil və qısa mənada dil qabiliyyətinə aid deyil.

Fikret A. HuseynovAzerbaijan National Academy of Sciences

The Institute of [email protected]

The Hypothetical Views on the Language Evolution from the Perspective of Language Faculty

Summary

The manuscript is based on the principles of theoretical and experimental data by such linguists as N. Chomsky, R. Gallistel, R. Gelman,and M. Hauser who studied the evolingo theory. The theoretical and practical research described herein is viewed from the quantifier perspective. The manuscript also describes the definitions of the faculties of language in the broad and narrow sense. The manuscript discusses the human communication ability and our use of language as a system. It also analyses several experiments which support the theoretical assumptions. It is concluded that the set-oriented quantification system is a part of the faculty of language in the broad sense, however this system is not specific to the language and eventually it is not a part of the faculty of language in the narrow sense.

38


Ç.M.QARAŞARLI

ЕТРУСК МЯТНЛЯРИНИН ТЦРК ДИЛЛЯРИ ЯСАСЫНДА ДЦЗЭЦН ТЯРЪЦМЯСИ МЕЙАРЛАРЫ

Ачар сюзляр: етруск мятнляри, лексик паралелляр, билингва, тцркизмляр, дини терминляр, тяръцмянин типляри.

Кей wордс: Етрусъан техтс, лехиъал параллелс, билинэуа, туркисмс, релиэиоус терм, тйпес оф транслатион.

Ключевые слова: этрусские тексты, лексические паралеллы, билингва, тюркизмы, религиозные термины, типы перевода.

Авропада сон 500 или ящатя едян етрусколожи

арашдырмалар ики фяргли метода ясасланмышдыр: етимоложи вя комбинатор тяръцмя методлары. Етимоложи методдан файдаланан еркян дювр тядгигатчылары айры-айры сюзлярин защири охшарлыьына ясасланараг, етруск дилини дцнйанын мцхтялиф дилляриня (щинд-Авропа, дравид, сами, Чин вя б.) аид етмишляр.

Етимоложи тяръцмянин нятиъясиз галмасы ясасян гощум дилин тяйин олунмамасы иля баьлы иди. Тябиидир ки, етруск дилинин гощум олмайан диллярля мцгайисяси нятиъясиндя мящз защирян уйьун эялян «лексик паралелляр» ашкар олуна билярди. Етрусколоэийада бир нечя йцз иллик уьурсузлугларын ясас сябяби мящз бурадан гайнагланырды.

Сон дюврдя Гярб дилчиляринин истифадя етдикляри комбинатор метод етруск мятнляринин тяръцмясиндя бюйцк ирялиляйиш иди. Щямин метод мятнлярин дилини диэяр дилляр иля мцгайися етмядян, ону дахилдян юйрянмяйя ясасланырды. Мисал цчцн, мцяййян олунду ки, мязар дашы йазыларында адятян мярщумун йашыны вя юлцм тарихини билдирян рягямля йанашы эялян «авил» сюзц «ил» мянасындадыр. Вя йахуд, айрылыг сящнясини ифадя едян бир ъцмлянин хябяри ролуну

39


ойнайан флертщр фелинин «бялли едир» «эюстярир» кими йозулмасы тамамиля доьру иди. Лакин мяналары дцзэцн тяйин олунан бу сюзлярин мяншяйи гаранлыг галмыш, дцнйанын щеч бир дилиндя онларын гаршылыьы тапылмамышдыр. Щалбуки дилчиляр бир чох диллярдя эениш йайылмыш б-ф вя тщ-т самит явязлянмялярини (3) нязяря алсайдылар, флертщ фелинин тцрк мяншяли белирт («бялли етмяк», «бялиртмяк») фели олдуьуну дярщал дуйардылар.

Комбинатор тяръцмя цсулу иля вя билингваларын мцгайисяси йолу иля авропалы етрускологларын дцзэцн мяналандырдыглары бир чох етруск сюзляринин тцркизм олдуьуну тцрк тядгигатчы А.Айда уьурла тяйин етмишдир. Мисал цчцн, о, италийалы етрусколог М.Паллоттинонун «танрылара садиглик ифадя етмяк» кими йоздуьу тщап фелинин (2, 241) тцрк дилляриндяки тап/тапын («тапынмаг») олдуьуну мцяййян етди (1, 289).

А.Айда етрусколоэийада «неъя» кими тяръцмя олунан, лакин мяншяйи бялли олмайан нак сюзцнцн гядим тцрк дилиндяки неке («неъя»), Финландийада данышылан гядим бир турк лящъясиндяки нак («неъя») олдуьуну ашкар етди (1, 305-306).

Эюрцндцйц кими, Гярб етрускологлары тяряфиндян комбинатор цсулла мяналары дцзэцн тяйин олунан сюзлярин мяншяйини дягигляшдиряъяк етимоложи метода ещтийаъ варды вя А.Айда бу методун кюмяйи иля бир чох сюзцн тцркизм олдуьуну мцяййян едя билди.

Лакин айры-айры сюзлярин тцрк мяншяли олдуьунун дягигляшдирилмяси етруск дилинин тцрк мяншяли олдуьуну демяйя щяля ясас вермирди. Мя-лум олдуьу кими, тцркизмляр Кичик Асийанын щет, щурри, урарту вя башга гядим дилляриндя дя ашкарланмышдыр, лакин щямин диллярин юз грам-матик гурулушларына эюря мцхтялиф системли дилляр олдуглары мялумдур.

Етруск мятнляринин тцрк характери ися онларда йалныз бир груп тцркизмлярин ашкарланмасына ясасян дейил, мятнлярин там

40


лексик-грамматик системинин тцрк мяншяли олмасына ясасян мцяййянляшир. Бу лексик-грамматик систем етруск дилинин тцрк мяншяли олдуьуну сцбут едяъяк ашаьыдакы лингвистик мейарлара сюйкянир:

1. Етруск мятнляриндя тцрк мяншяли олдуьу мцяййянляшдирилян лексемляр семантик бахымдан ялагясиз сюзляр йыьыны олмайыб, конкрет мязмун, тематика ятрафында бирляширляр. Беля ки, охудуьумуз бязи мятнляр ясасян гядим тцрк дини терминляриндян ибарятдир ки, бу да щямин мятнлярин дини ритуаллар иля баьлылыьыны эюстярир. Мятнлярин диэяр бир групу ясасян гида, ички, йемяк, ичмяк вя ялагядар анлайышлары билдирян тцрк кулинарийа терминолоэийасындан ибарятдир ки, бу да онларын ещсан мярасимляри иля баьлы олдуьуну эюстярир.

Бу тематик принсипи сцбут едян инандырыъы бир факт мязар дашы йазыларыдыр. Бу йазыларын епитафийалар олмасы онларын йазылдыьы обйектин юзцндян (мязар дашы) бяллидир вя чох илэинъдир ки, епитафийаларда мящз мярщумларын рущунун о бири дцнйаларда, етруск танрыларынын мяканында ращатлыьа говушмасыны вя охшар мязмунлу диэяр анлайышлары билдирян гядим тцрк терминолоэийасы хцсуси йер тутур.

Беляликля, етруск мятнляриндя тцркизмлярин чох айдын тематик груплар щалында цзя чыхмасы етруск мятнляринин прототцрк мяншяли олуб, тцрк дилляри сайясиндя юз мязмунларыны мянтигя уйьун шякилдя ачдыьыны нцмайиш етдирир;

2. Етруск мятнляринин тцрк мяншяли олдуьуну эюстярян чох мцщцм бир амил онларын мящз гядим тцрк дилляри ясасында ъцмля сявиййясиндя охунмасыдыр. Мялум олдуьу кими, мятн «мцхтялиф лексик, мянтиги вя грамматик ялагялярля бирляшмиш, мцяййян шякилдя тяшкил олунмуш вя истигамятлянмиш информасийаны ютцрмяйя хидмят эюстярян ъцмлялярин дцзцлмцш чохлуьудур. Мятн структур-семантик вящдятдя мювъуд олан мцряккяб тамдыр (4).

41


Тцрк дилляри ясасында охунан етруск мятнляри мящз эюстярилян лингвистик яламяти там якс етдирир, биткин бир фикри ифадя едир, истяр ъцмляни тяшкил едян сюзляр, истярся дя мятни тяшкил едян ъцмляляр арасында мянтиги-семантик баьлылыг ортайа чыхыр, сюзляри бир-бириня баьлайан морфоложи васитялярин дя яксяриййяти тцрк мяншялидир.

3. Чох юнямли бир фактор етруск мятнляриндя чуваш тцркъясиня хас олан фонетик вя морфоложи яламятлярин ишлянмясиндя сабитлик, ардыъыллыгдыр, Яслиндя бир чох етруск мятнляринин мязмунуна, айры-айры сюзлярин мяншяйиня мящз чуваш дилинин фонетик-морфоложи гурулушу ачар ролуну ойнайыр. Бу системлилик етруск дилинин формалашмасында даща яввялляр парчаланмыш прототцрк дилинин бир нечя голунун иштиракыны эюстярир ки, бунлардан да бири булгар-чуваш тцркъясидир. Булгар-чуваш тцркъясинин гядим чаьлардан Авропа иля сых баьлылыьына, гядим йунан вя башга Авропа дилляри иля контактларына даир мялуматлар вардыр.

Щяля 1930-ъу иллярдя академик Н.Й.Марр чуваш дилини ян гядим тцрк дили щесаб едяряк, онун еркян Авропа дилляриня кюрпц ролуну ойнайа биляъяйини билдирирди, Онун сюйлядийи бу фикря уйьун олараг биз чуваш дилинин фонетик сявиййясинин бир чох щалларда етруск мятнляринин дилиня ачар олдуьуну ашкар едирик.

Чуваш дилини диэяр тцрк дилляриндян фяргляндирян ясас фонетик фярглярдян бири бу дилдя сюз яввялиндя дишарасы тщ самитинин диэяр тцрк дилляриндяки й самитиня уйьун эялмясидир. Бязян ися сюз сонунда цмумтцрк т самити чуваш дилиндя тщ шяклиндя дейилир:

Цмумтцрк чуваш1. йавру («бала») тщур

(<тщавар) йан («йанмаг») тщун

42


йаь тщу (<тщав)

йаьмур тщумар йарык

тщурак2. илет/елт «апармаг» 2. летщЙавру сюзцнцн чуваш дилиндяки варианты олан

тщур («бала») етруск дилиндя намялум мяншяли сайылан тщур («ювлад») сюзц дейилдирми? Билингваларын кюмяйи иля бу сюзцн «ювлад» мянасында олдуьуну мцяййян едян Авропа етрускологлары онун мяншяйини тяйин едя билмямишляр.

Сийащыдакы йаь вя илет/елт («апармаг», «чатдырмаг») сюзляринин чуваш дилиндяки вариантлары олан тщу вя летщ ися башга бир етруск мятниня ачар ролуну ойнайыр. Мифоложи сурятляря (Велсщу, Шуплу, Клеусте вя б.) гурбанлыг апармагдан бящс едян бу етруск мятниндяки тщ сюзцнцн «йаь» мянасында олдуьу чуваш дилиндяки тщу («йаь») сюзцнцн, лтщ фелинин «апармаг» мянасында олдуьу ися чуваш дилиндяки летщ («апар», «чатдыр») сюзцнцн сайясиндя мцяййян олунур. Щяр ики етруск сюзцндя у вя е саитлярини билдирян ишаряляр бурахылмышдыр (тщ<тщу, лтщ-летщ). Саит сясляри билдирян ишарялярин чох заман ихтисар олунмасы Орхон-Йенисей вя диэяр тцрк йазылары цчцн дя сяъиййяви иди.

Мятндя тщ («йаь») иля йанашы атщ вя стщ сюзляринин дя гурбанлыг ярзаглары билдирмяси тцрк дилляри сайясиндя ачылыр: ят вя сцд/сцт.

лтщ (апармаг») сюзцндя олдуьу кими, атщ вя стщ сюзляриндя дя сонда эялян тщ самити мцвафиг тцрк сюзляриндя т иля явязлянмишдир (елт, ят, сцт/сцд).

Мятндяки стщ сюзцнцн башга бир етруск мятниндяки там формасыны (сутщ) етрусколог А.Пфиффиэ «сцд» мянасында гябул едир. О, гурбанвермяйя щяср олунмуш етруск мятниндяки кели сутщ ифадясини «исти сцд» кими тяръцмя едир

43


вя эюстярир ки, исти сцд сцзмяк ромалыларда гурбанвермя айинляриндян бири олмушдур. Ромалылар ися бир чох дини айинляри етрусклардан мянимсямишдиляр.

Беляликля, тцрк дилляринин материаллары сайясиндя ярзаг адлары кими мцяййян едилян тщ («йаь»), атщ («ят»), стщ («сцд») вя «апармаг», «чатдырмаг» мянасында лтщ фели етруск мятнинин айры-айры щиссялярини ашаьыдакы кими тяръцмя етмяйя имкан верир:

Етруск Чуваш Цмумтцрклтщ тщ летщ тщу илет

йаь («йаь апарын»)лтщ стщ летщ сет илет

сцт («сцд апарын»)лтщ атщ летщ аш илет

ят («ят апарын»)

Етруск мятниндя лтщ («апармаг») фелиня ялавя олунан к шякилчисинин «вя», «щям дя» мянасында олдуьуну етрускологлар билингвалар ясасында мцяййян етмишляр. Бу щалда лтщ к «щям дя апарын» кими тяръцмя олунур:

стщ велсщу лтщ к тщ велсщу

«Сцд Велшуйа, апарын щям дя йаь Велшуйа».Кичик Асийанын гядим халгы лидийалыларын да

мятнляриндя к шякилчиси «вя» мянасында ишлянмишдир. Щямин шякилчи ейни заманда гырьыз дилиндяки ок, чуваш дилиндяки ах («вя», «щям дя») шякилчиси иля ейни мяншялидир.

Мятндяки тцркизмляр ярзаг адлары вя «апармаг» фели иля мящдудлашмайыб, яксяр сюзляри ящатя едир. Бурада тщапик гядим тцрк дилиндяки тапыь («тапынма», «етигад») сюзцндян тщ-т самит явязлянмяси иля фярглянир. Сюз яввялиндя бу фонетик явязлянмя бейнялмилял фонетик щадися

44


олуб, щинд-Авропа дилляри цчцн дя сяъиййявидир (3, 30).

1. стщ велсщу лтщ к тщ велсщу инпа тщапикун

«сцд Велшуйа апар щям дя йаь велшуйа … етигад олараг»

Бурада тщапикун гядим тцрк дилиндяки тапыь («тапынма») фелиндян вя васитя, уйьунлуг, мцгайися билдирян -ун (-цн, -ын, -ин) шякилчисиндян ибарятдир: тапыьын «етигад кими», «етигад яламяти олараг».

Йалныз инпа сюзцнцн мянасы гаранлыгдыр.Мятнин тцрк дилляри ясасында там гаршылыьы

алыныр:

Етруск Гядим тцрк/чуваш

стщ… лтщ к тщ ….тщапикун сцт… летщ ок тщу… тапыьын

«сцд … апар щям дя йаь … етигад

олараг»тщапин фели «тапынмаг» мянасында щям дя

диэяр шяффаф тцркизмлярин мцшайияти иля ашаьыдакы сятирдя ишлянир:

2. лтщ тщапинтас атщ велсщу тщ велсщу

Етруск Гядим тцрк (чуваш)лтщ елт/летщ «апар»тщапинтас тапын фели + гядим

тцрк дилиндя щярякятин эяляъякдя олмаг

зярурятини билдирян тач/тачы шякилчиси:

булдачы «оласы», чуваш. – татщ: пултатщ «оласы» (5,

189).атщ (тщапынтас атщ) ят: тапынтач ят

«тапынмаг цчцн гурбан вериляси ят»

45


тщ тщу «йаь» (чуваш дилиндя)

Сятир шяффаф олараг «апарын тапынмаг цчцн ят Велшуйа, йаь Велшуйа» мянасындадыр.

Эюрцндцйц кими, охудуьумуз етруск мятнинин дахилиндя ашкар етдийимиз тцркизмлярин ейни мязмунлу олмасы, йяни онларын щамысынын гурбанвермя вя етигадла баьлылыьы мятнин дцзэцн охундуьуну эюстярян мцщцм бир лингвистик амилдир. Онлар семантик бахымдан бир-бирини мянтигли шякилдя изляйир: гурбанлыг ярзаг адлары (атщ, стщ, тщ – ят, сцд, йаь»), онларын чатдырылмасы (лтщ – апар, чатдыр, тцрк илет, чуваш. летщ), бу гурбанлыгларын етигад яламяти олмасы (тщапин – тапынмаг, тщапик – тапынма, етигад, гядим тцрк. тапын, тапыь) вя с.

Сюзляр арасындакы мянтигли семантик ялагя, онларын грамматик ъцмля сявиййясиндя биткин бир фикри ифадя етмяси вя бцтцн бу нятиъянин тцрк дилляри ясасында ялдя олунмасы етруск дилинин тцрк мяншяли олдуьуну эюстярмирми?

Етрусколоэийа тарихиндя мятнлярин щяр щансы бир дилдя грамматик ъцмля сявиййясиндя охунмасы тяърцбяси олмамышдыр. Мятнляри тцркъя охумаьа чалышанлар ися етруск дилинин тцрк мяншяли олдуьуну бяйан едяркян садяъя бир-ики сюзцн защири уйьунлуьуна ясасланмыш, сюзляр арасында семантик ялагянин олмасы, биткин бир фикрин ифадяси кими лингвистик амилляри нязярдян гачырмышлар. Эюстярилян лингвистик амилляри нязяря алмадан тяк-тяк сюзлярин защири уйьунлуьу ясасында нятиъя чыхармаг гейри-елмидир.

Ейни лингвистик-семантик систем охудуьумуз башга етруск мятнляриндя дя ялдя олунур. Дини айинлярля баьлы мятнляр ардыъыл олараг тцрк дини терминляриндян ибарят олуб, биткин бир фикрин ифадясиня хидмят едян ъцмлянин тяркиб щиссяляри кими чыхыш едирляр. Беля мятнлярдян бириндя (Тще тиле оф Ъапуа) гядим тцрк дилиндя гаршылыглары

46


олан туле (тцле, тюле «юдямяк», «боръуну вермяк»), апире (абыра «севэисини ифадя етмяк», «севмяк»), илук (илак «аьы»), санти (санды/санлы «мютябяр», «няъиб»), арвуš (арвыш «яфсун», «ъаду») вя б. тцркизмляр ашкар олунур ки, бунлар бцтцнлцкля гядим тцрк дини терминляридир.

Мятндя апире/апирасе фели, бир гайда олараг, мялум етруск танрыларынын адлары гаршысында ишляняряк, онлара тапынмаьы, етигад етмяйи ифадя едир.

апирасе летщамсулапире нунтщериапирасе униалтщи

Бу фелин мянасы гядим гыпчаг йазыларында танры вя мифоложи сурятлярин адларыны мцшайият едян абра («севмяк», «севэи ифадя етмяк») фели сайясиндя ачылыр: Бийгя… абрайалым «аллаща севэимизи билдиряк», абрады Исраелни «Исраеля севэисини билдирди».

Етруск мятниндяки апире фелинин тцрк дилляриндяки чохмяналы абра/абыра/амра («севмяк», «севэисини билдирмяк», «хилас етмяк», «горумаг») фели иля ейни мяншяли олмасы бцтцн щалларда мцшащидя олунур. Бир нечя мягамда Летщамсул адлы танрыйа аьы сюйлямякля севэи билдирмяк ифадя олунур:

илукве апирасе летщамсул

Бурада илукве сюзц илук (тцрк дилляриндя илак, елак «аьлама», < «ила-иьла «аьламаг») исминдян вя исмин васитя щалыны билдирян -ве шякилчисиндян ибарятдир: илукве «аьы иля».

Бу шякилчи тцрк дилляриндяки «бирля», «биля», «иля» гошмасынын чуваш вя караим дилляриндяки -па/-пе/-бе («иля», «васитясиля») вариантына уйьундур.

Бу шякилчинин «иля», «васитясиля» мянасында олдуьуну етруск вя Финикийа дилляриндя йазылмыш ейни мязмунлу мятн (билингва) да сцбут едир. Щямин

47


мятнин Финикийа вариантында «илащя тяряфиндян» мянасында ишлянян сюзцн етруск варианты олан илакве етрускологлар тяряфиндян дцзэцн олараг «илащя тяряфиндян» кими тяръцмя олунмушдур, лакин -ве шякилчисинин мяншяйи ачылмадан.

Эюрдцйцмцз кими, етруск дилиндяки -ве шякилчисинин тцрк дилляриндяки –бе/пе/па («иля») ейни мяншяли олдуьу щям тцрк дилляринин материалы, щям дя Финикийа дилиндя олан билингва сайясиндя айдын олур.

Мцгайися етруск мятниндяки илукве сюзцнцн мящз «аьы васитясиля» мянасында олдуьуна айдынлыг эятирир.

Бундан башга, илук («аьы») сюзц мятндя йахын мяналы куиесъщу сюзц иля гоша сюз ямяля эятирир: илуку куиесъщу «аьы-гцсся». куиесъщу сюзцнцн бу мянасы тцрк дилляриндяки кейиш («гцсся», «кядяр» < кейи «кядярлянмяк») кцй/кой («кядярлянмяк», «эюйнямяк») сюзляри фонунда айдын олур:

Етруск Тцркилуку куиесъщу илак

кейиш «аьы-кядяр»Мятнин цмуми мязмунуна уйьун олан даща бир

сятря нязяр салаг:

летщамсул илуку перпри šанти арвуš та аиус нунтщери

«Летщамсула аьыдан сонра (перпри) мютябяр бир яфсун да сюйляйин».

Тцрк дилляри ясасында изащы олмайан перпри сюзц щям бурада, щям дя диэяр мягамларда ики щярякяти ялагяляндирирмяйя хидмят едир: танры Летщама аьы сюйлянмясини вя сонра (перпри) башга бир дини айинин башланмасыны. Щямин айин тамамиля гядим тцркъядир:

šанти арвуš та аиус нунтщери«санлы/мютябяр яфсун да сюйляйин Нунтща»

48


Етруск Гядим тцркšанти санди. Тцрк

дилляриндяки санлы сюзцнцн гядим бир

фонетик варианты («санлы», «мющтярям»,

«лайигли».арвуš арвиш «яфсун», гядим тцрк

дилиндяки арва («яфсун етмяк»)

фелиндянта та/да («да», «дя»)

аиус (аи-ус) ай («сюйлямяк») фели

ери шякилчиси (Нунтщери) -ри - гядим тцрк дилиндя йюнлцк щалы

билдирян шякилчи нювц

Мятндяки аиус гядим тцрк дилиндяки ай фелинин хащиш формасы сайыла биляр. -из, -из шякилчисинин Азярбайъан дилиндя хащиш, нязакятли хащиш мянасында ишляндийи мялумдур: эялиз, отуруз. Ейни шякилчи гядим тцрк дилиндя дя ишлянмишдир (5, 75).

Етруск дилиндяки ъцмля иля онун гядим тцрк гаршылыьы, демяк олар ки, ейни сяслянир:

Етруск Гядим тцркšанти арвуš та аиус санди арвиš

та айыз «мютябяр/лайигли

яфсун да сюйляйин

Эюрцндцйц кими, šанти арвуš та аиус нунтщери там бир ъцмля сявиййясиндя - щям лексик, щям дя морфоложи бахымдан гядим тцркъядир. Бурада бу вя йа диэяр сюзцн дейил, бцтцн ъцмлянин

49


тцркъя сяслянмяси там ашкардыр. Щям дя йалныз бу ъцмлянин дейил, мятнин там щалда, ъцзи истисналарла тцркъя сяслянмясинин, ону тяшкил едян ъцмлялярин ейни мязмуна (дини ритуал) малик олмасынын йалныз бир изащы вардыр: етруск дили ясас мащиййяти етибариля гядим тцрк дилинин бир вариантыдыр. Бу щягигятя инанмаг цчцн садяъя гядим тцрк дили иля танышлыг лазымдыр.

Хейли етруск сюзцнцн дахил олдуьу латын дили дя бу щягигяти гисмян тясдиг едир. Бу дилдяки щаруспех («фалабахан») сюзцнцн тяркибиндяки щарус кялмясинин етруск мяншяли олмасы Авропа етрускологларына мялумдур, садяъя онун мяншяйи онлара мялум дейилдир. Щарус мятндяки арвуš иля, еляъя дя тцрк дилляриндяки щарва/арва («яфсунламаг») фели иля ейни кюкдяндир.

Мятндяки аиус («сюйляйин») щям гядим тцрк дилиндяки ай («сюйлямяк») щям дя латын дилиндяки аио («сюйлямяк») иля ейни мяншялидир.

Латын дилиндяки етруск лексик субстраты етруск мятнляриндяки бир чох сюзлярин дцзэцн тяръцмя олундуьуну бир даща сцбут едир.

Тцркъя сяслянян вя мятнин цмуми мязмунуну тамамлайан даща бир сятир:

šанти ма вилу туле

Лексик вя морфоложи бахымдан тамамиля гядим тцркъя сяслянян вя мятнин мянтиги давамы олан бу сятир «щям дя лайигли юлц боръуну юдямяк» кими тяръцмя олунур:

50


Етруск Гядим тцркšанти санды

(«санлы», «лайигли», «мютябяр»)

ма ма «щям дя»

вилу виле «юлц» (чувашъа»)

туле тцле (чувашъа),

тюле (гядим тцркъя)

«боръуну юдямяк»,

«щаггыны юдямяк»

Гядим тцрк вя чуваш дилляринин материалы ясасында йухарыдакы ъцмлянин там лексик-морфоложи гаршылыьы ялдя олунур:

Етруск Гядим тцрк/чуваш

šанти ма вилу туле санды ма виле тцле

«щям дя мютябяр юлц боръуну

юдямяк»Гядим тцрк дилиндя ма щиссяъийи («щям дя»,

«вя») чох эениш ишлянмишдир: адын-ма тагы бар сюзцм «мяним щям дя башга бир сюзцм вар»: йана-ма айытты… «вя йеня сорушду».

Етруск мятниндяки ма щиссяъийинин «вя», «щям дя» мянасында олдуьуну даща бир фактор сцбут едир: тарихян етрускларла ялагяляндирилян лидийалыларын да дилиндя ма ейни мянада ишлянмишдир.

Щеродотун етрускларла ялагяляндирдийи лидийалыларын дилиндя беля цмуми дил фактлары

51


чох сайдадыр. Еркян лидийалыларын гейри-щинд-Авропа мяншяли олдугларына, реэионун диэяр халглары кими онларын да сонрадан щиндавропалашдыгларына даир фикирляр вардыр.

Етрускларла ейни реэионда йашамыш ромалыларын, йунанларын, щат вя щуррилярин дя дилляриндя ишлянмиш бу тцркизмляр реэионун тцрк мяншяли дилляринин тясири иля баьлы олмушдур. Одур ки, етруск мятнляринин дцзэцн тяръцмясини йалныз тцрк дилляринин фактлары дейил, щям дя латын, Лидийа, гядим йунан вя башга гядим диллярдяки алынма тцркизмляр дя тясдиг едир.

Буна даща бир яйани мисал кими, етруск дилиндяки макте фелини эюстярмяк олар. Тцркийяли тядгигатчы А.Айда Италийа етрускологу М.Паллоттино тяряфиндян «тярифлямяк» кими мяналандырылан макте фелинин тцрк дилляриндяки макта («тярифлямяк») олдуьуну гейд едир. Лакин ейни фел макто шяклиндя латын дилиня дя дахил олмушдур. Латын дилиня етруск дилиндян алынан макто вя еляъя дя диэяр сюзляр етруск мятнляринин тцрк дилляри ясасында дцзэцн тяръцмя олундуьуна айдынлыг эятирян ялавя дялилдир.

Етруск дилиндя сами мяншяли алынма сюзлярин олмасы етрускологлара мялумдур. Хцсусиля финикийалыларла етрускларын сых реэионал ялагяси нятиъясиндя етруск дилиня несл («нясил»), меит («мейид») вя диэяр сами елементляри дахил олмушдур. Бу сийащыйа щцзур сюзц дя дахилдир.

Бу сюзя Ларис Пулена адлы шяхсин епитафийасында раст эялирик. Мятн башдан-айаьа мярщумун рущунун танрылара говушмасындан, танрыларын щцзурунда ращатлыг тапмасындан бящс едир. Щямин танрылар Алумнатщ, Ъатщ, Паханак вя Щермудур:

пул Алумнатщ пул Щерму щузрна тре

«Йетиш Алумнатщ вя Щермунун щцзуруна хидмятя/щагга».

52


Мятндяки пул тцрк дилляриндяки бул/пул («тапмаг», «говушмаг», «йетишмяк») фелидир. Ону изляйян тре ися гядим тцрк дилиндяки тер («щагг», «хидмят») сюзцнцн йюнлцк щал формасы (тере > тре «хидмятиня») ола биляр. Йюнлцк щалы билдирян - е шякилчиси (тере «хидмятя», «щагга») йалныз тцрк дилляри цчцн дейил, Кичик Асийанын бир сыра еркян дилляри цчцн дя сяъиййяви олмушдур.

Эюрцндцйц кими, етрускларын мифолоэийасында мярщумун рущунун Алумнатщ вя Щермуйа говушмасы бир мцкафат, щагг, хидмят сайылмышдыр. Бизим дцзэцн гярара эялдийимизя ясас верян щям дя одур ки, Зилки Кейсининин епитафийасында да онун юлцм щаггына говушдуьуну билдирян ифадянин (фател тре) тяркибиндя тре сюзц вардыр. Ифадя латын дилиндяки фатал («юлцм») сюзцндян вя йюнлцк щалда олан -тре сюзцндян (тер-е) ибарятдир: «юлцм щаггына».

Ларис Пуленанын епитафийасында щям дя мярщумун ишыглы дцнйайа эетмяси арзу олунур:

Пул щерму тщутуитщи«Щермунун ишыглы дцнйасына говуш»

Яввялки ъцмлядя ишлянян пул бурада да «тапмаг», «говушмаг» мянасындадыр. тщутуитщи ися чуваш дилиндяки тщута («ишыг», «ишыглы дцнйа», «аь») сюзц ясасында юз мянасыны тапыр. Исмин йерлик щалында (-тщи) олан бу сюзцн сайясиндя ъцмля ашкар олараг «Щермунун ишыглы дцнйасына говуш» («тап», «йетиш») мянасындадыр.

Мараглыдыр ки, чуваш дилиндя дя тщута («ишыглы») сюзц тенче («дцнйа») иля бирляшмядя «ишыглы дцнйа» мянасында ишлянир: тщута тенче «ишыглы дцнйа».

тщута айры-айры етруск мятнляриндя чуваш дилиндяки тщута сюзцнцн диэяр мяналарында чыхыш едир. Елней Рамтща адлы гадынын епитафийасында ишлянян ати тщута ифадясини Авропа етрускологлары «эюзял ана» кими шярщ ет-мишляр. Ати сюзцнцн «ана» мянасыны дашымасы етруск-латын билингваларындан мялумдур, лакин

53


тщута сюзцня аид олунан мяна тяхминидир. Чуваш дилиндяки тщута сюзцнцн диэяр мянасы («севимли, «хошбяхт») сайясиндя ати тщута ифадяси юзцнцн дягиг мянасыны ялдя едир: «севимли ана».

Мех адлы етруск вязифя титулунун атрибуту кими ишлянмиш тщута сюзцнцн мянасы айдынлашдырылмамышдыр. Щалбуки етруск дилиндяки тщута сюзцнцн илкин мянасы («ишыглы») ясасында мех тщута «ишыглы щюкмдар» кими тяръцмя едиля биляр. «Ишыг» мяналы сюзцн щюкмдарларын атрибуту кими ишлянмяси антик дювр цчцн сяъиййяви щал иди. Бу щала гядим тцрклярин йарук тегин («ишыглы шащзадя») вязифя титулунда да раст эялирик.

Эюрцндцйц кими, етруск вя чуваш дилляриндяки тщута сюзц йалныз фонетик бахымдан мцгайисяйя ъялб едилян тясадцфи уйьунлуг дейилдир, щям дя семантик бахымдан, ян юнямлиси ися чохмяналылыг цзря цст-цстя дцшян лексемлярдир.

Йухарыдакы дини айинлярля баьлы мятнлярин, еляъя дя епитафийаларын тядгиги шяффаф олараг эюстярир ки, бу мятнляр системли шякилдя тцрк мяншяли дини вя айин терминолоэийасындан ибарятдир, ъцмляляр морфоложи гурулушуна эюря дя тцркъя вя чувашчадыр. Беля бир систем щеч заман тясадцфи ола билмяз.

Етруск дилинин там лексик вя морфоложи ъцмля сявиййясиндя тцркъя шярщи мифолоэийа иля баьлы бир мятндя дя шяффаф олараг эюрцнцр. Мязар сцтуну цзяриндяки бир йазыда етруск дилинин гядим тцрк мащиййяти хцсусиля йцксяк бир сявиййядя юз ифадясини тапыр:

щермиал. капзна. слман. сехис. капзна(«Щермесин гапысына салдырма, ахирят

гапысына»)

Мятндя йийялик щалда олан (-ал) щермиал гядим йунан мифолоэийасында юлянлярин рущуну о

54


дцнйайа йола салмаг функсийасыны дашымыш Щермеси билдирир. Мязар цзяриндя гойулан бу сцтун о дцнйайа эедян йолун символу, гапысы щесаб едилярди. Мцгяддяс сайылан бу гурьуйа зяряр эятирмяк эцнащ сайыларды (6, 292).

Сцтун цзяриндя йазылмыш щермиал капзна слман мящз гядим тцркъя «Щермесин гапысына хятяр йетирмя» мянасындадыр. Йалныз Щермиал («Щермесин») Гафгаз дилляриня хас олан йийялик щал формасында олуб, етруск дилинин гейри-тцрк компонентиня аиддир. Ону изляйян капзна тцрк дилляриндя исмин мянсубиййят (-сы/-си) вя йюнлцк (-на) щал шякилчиляри гябул етмиш гапысына сюзцдцр. Слман ися гядим вя мцасир тцрк дилляриндя «вурмаг», «салдырмаг», «зяряр йетирмяк» мяналы сал фелинин гядим тцрк дилиня хас олан инкар (-ман, -мен) шяклидир: салман «вурма», «зяряр йетирмя».

Мятнин бу щиссяси шяффаф шякилдя «Щермесин гапысына зяряр йетирмя мянасындадыр ки, бу да йухарыда гейд олунан мифоложи бахышла там цст-цстя дцшцр.

Мятнин икинъи щиссяси биринъинин там мянтиги давамыдыр:

сехис капзна«ахирят гапысына»

Сехис гядим тцрк йазыларында «гийамят», «ахирят», «щагг-щесаб» мяналарыны дашыйан саьис сюзцнцн фонетик вариантыдыр (Тцрк дилляриндя а-е саитляринин явязлянмяси эениш мцшащидя олунур).

Сехис капзна ашкар олараг «ахирят гапысына» мянасында олуб, яввялки щиссяни мянаъа тамамлайыр: «Щермесин гапысына зяряр йетирмя, ахирят гапысына». Йийялик щалда олан щермиал истисна олунмагла мятн лексик вя морфоложи бахымдан гядим тцркъядир:

Етруск Гядим тцрк

Щермиал капзна слман, [щермесин] капысына салман, саьыс

55


сехис капзна капысына

Бу мятнин дя грамматик ъцмля сявиййясиндя гядим тцркъя олмасы, мятндяки сюзляр арасында семантик ялагя, нятиъя етибариля биткин бир фикрин ифадяси эюз юнцндядир. Мятнин ики щиссяси арасындакы мянтиги ялагя дя тамамиля шяффафдыр: Щермесин гапысына салдырма, зяряр эятирмя, чцнки о, ахирят гапысыдыр.

Бу мятндя диггяти ъялб едян щям дя одур ки, онун гядим тцркъя ортайа чыхан мязмуну реэионун мифоложи реаллыьы иля там цст-цстя дцшцр. Беляликля, бир тяряфдян мятнин грамматик ъцмля сявиййясиндя гядим тцркъя олмасы, ейни заманда реэионун мялум бир мифоложи эерчяйини – мязар сцтунунун Щермесин гапысы сайылмасы инанъыны якс етдирмяси етруск дилинин гядим тцркъя олмасы фактындан гайнагланыр. Якс щалда едилян тяръцмя щям лингвистик, щям дя екстра-лингвистик тялябляря ъаваб вермязди.

Бу гянаятя эялмяк олур ки, етруск мятнляринин гядим тцркъя олдуьуну тясдигляйян мцщцм лингвистик вя екстра-лингвистик факторлар вардыр ки, онларын ясасларыны ашаьыдакы кими груплашдырмаг олар:

1. Етруск мятнляриндя ашкар етдийимиз гядим тцркизмляр биткин бир фикир ифадя едян грамматик ъцмля ямяля эятирир вя гядим тцрк дилинин материалы ясасында щямин ъцмлялярин там лексик-морфоложи гаршылыглары ялдя олунур: šанти арвуš та аиус - гядим тцрк санды арвиш та айыз «мютябяр яфсун да сюйляйин»; šанти ма вилу туле - гядим тцрк санды ма виле туле «щям дя мютябяр юлц щаггынын юдянмяси»; капзна слман, сехис капзна – гядим тцрк капысына салман, саьис капысына «гапысына салдырма, ахирят гапысына» вя б.

Дцнйанын щеч бир дили ясасында етруск мятнляринин ъцмля сявиййясиндя беля гаршылыглары ялдя олунмамышдыр, йалныз айры-

56


айры сюзлярин защири уйьунлуьу ясасында мцяййян фикирляр сюйлянмишдир. Лакин айры-айры сюзлярин защири охшарлыьы чох заман тясадцфи сяъиййя дашыйыр.

2. Мцхтялиф сащяляря аид олан етруск мятнляриндя мящз щямин сащяляри якс етдирян тцркизмляр топлу щалда мцшащидя олунур: дини айинлярля баьлы мятнлярдя гядим тцрк дини терминляри, гурбанвермядян бящс едян мятнлярдя гурбанвермя иля баьлы гядим тцрк терминолоэийасы, епитафийаларда мярщумун ябяди ращатлыьа говушмасы вя диэяр охшар мяфщумларла баьлы тцркизмляр системли щалда ишлянир;

3. Етруск мятнляриндяки бир сыра тцркизмляр йалныз бир мянада дейил, тцрк дилляриндя малик олдуглары диэяр мяналарда да ишлянир: тцрк (чуваш) тщута «ишыглы», «ишыглы дцнйа», «севимли, -етруск тщута «ишыглы», ишыглы дцнйа», «севимли».

4. Етруск мятнляринин гядим тцрк дилляринин материалы ясасында дцзэцн тяръцмя олундуьуну эюстярян даща бир сцбут одур ки, етруск дилиндяки сюзлярин бир групу щямин реэионда данышылмыш латын, щет, Лидийа вя б. диллярдя дя ишлянмишдир: етруск, гядим тцрк ма «вя», Лидийа ма «вя», етруск, гядим тцрк аи «сюйлямяк», латын аио «сюйлямяк», етруск, гядим тцрк арвуš, арвы «яфсун», щарва яфсунламаг», латын щарус «яфсун», «фалабахма» вя б.

5. Чуваш тцркъяси цчцн сяъиййяви олан фонетик вя морфоложи яламятлярин етруск дилиндя ардыъыл шякилдя тямсил олунмасы, цмумтцрк й самитинин щям етруск, щям дя чуваш дилляриндя сюзлярин юнцндя дишарасы тщ (θ) самити иля, цмумтцрк т самитининся етруск, бязян ися чуваш дилиндя сюз сонунда тщ кими тяляффцзц вя диэяр фонетик яламятляр етруск дилинин формалашмасында булгар-чуваш типли тцрк дилинин дя иштиракыны шяффаф шякилдя эюстярир. Етруск дилинин тцрк компоненти булгар-чуваш вя диэяр

57


гядим тцрк дилляринин говушуьудур ки, бу да булгар-чуваш тцркъясинин диэяр гядим тцрк дилляриндян чох еркян чаьларда айрылдыьына сцбутдур.

Булгарларын гядим мянбялярдя киммерляря аид олунмасы, Италийада етрускларын мяскунлашдыьы Кампанийа вилайятиндя ися Киммер адлы шящярин олмасы етруск дилиндяки чуваш компонентинин щарадан гайнагландыьыны эюстярир.

6. Комбинатор тяръцмя методу иля арашдырма апаран Гярб дилчиляри бир чох етруск сюзляринин мяналарыны дцзэцн тяйин етсяляр дя, онларын тцркизм олмаларынын фяргиня вармамышлар (флертщ «бялли ет» - тцрк белирт «бялли ет», нак «неъя» - гядим турк неке/нак «неъя», тщур «ювлад» - чуваш тщур «бала», «ювлад», макте «тяриф етмяк» - татар макта «тяриф етмяк» вя б.). Бу фактын юзц дя етруск дилинин тцрк мащиййятиндян хябяр верир. Етруск дилинин сиррини ачмаьа йахын олан авропалы дилчиляр садяъя комбинатор метод иля етимоложи тяръцмя методуну узлашдыра билмядикляриндян, етруск дилиня ачар ролуну ойнайаъаг гощум дили мцяййян едя билмядикляриндян, истянилян нятиъя ялдя едилмямишдир.

58


Ядябиййат

1. Айда А. Етрцсклер (Турсакалар) Тцрк идилер. Анкара, 1992.

2. Паллоттино М. Тще Етрусъанс. Лондон, 1975.3. Вейсялли Ф., Эерман дилчилийиня эириш. Бакы, 2003.4. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. М.,

Наука, 1978.5. Левитская Л.С. История морфологии чувашского языка. М., 1976.6. Мифы народов мира, т.1., М., 1980.

Ъщинэиз ЭарасщарлиЪритериа оф риэщт транслатион оф Етрусъан

техтс тщроуэщ Туркиъ ланэуаэесСуммарй

Тще Туркиъ wордс дисъоверед ин тще Етрусъан техтс wе щаве интерпретед аре семантиъаллй щармониоус анд форм щиэщ-левел лингуистиъ унитс – эрамматиъал сентенъес денотинэ а ъомплете идеа. Туркиъ интерпретатион оф тще Етрусъан техтс он сентенъе левел ъан невер бе ъоинъидентал анд ис басед он реасонабле линэуистиъ ъритериа.

Чингиз ГарашарлыКритерия правильного перевода этрусских

текстов на основе тюркских языковРезюме

Обнаруженные нами тюркские слова в этрусских текстах являются семантически и логически взаимосвязанными, образуя лингвистические единицы на уровне грамматического предложения. Эта система охваты-вает все тексты переведенные нами и правильность их интерпретации отвечают определенным лингвистическим критериям.

59


NEKROLOQ

N.F.SEYİDƏLİYEV

B.B.ƏHMƏDOV(1935-2012)

Azərbaycan elm və təhsilinə ağır itki üz vermişdir. Tanınmış dilçi alim, xeyirxah pedaqoq Əhmədov Bayram Baxşəli oğlu 77 yaşında dün-yasını dəyişdi.

B.Əhmədov Ağdaş rayonunun Pirəkə kəndində anadan olmuşdur. İlk təhsilini həmin kənddə yerləşən 7 illik məktəbdə almış, sonra isə təh-silini 1949-53-cü illərdə Ağdaş Pedaqoji texnikumunda davam etdir-mişdir. 1953-cü ildə həmin texnikumu fərqlənmə diplomu ilə bitirdikdən sonra müəllimlik fəaliyyətinə Ağstafa rayonunun Daşkəsəmənli kənd orta məktəbində ibtidai sinif müəllimi kimi başlamışdır. Orada bir il işlədikdən sonra Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki ADPU) tarix-filologiya fakültəsinə daxil olmuş, 1959-cu ildə oranı bitirdikdən sonra təyinatla yeni yaradılmış Mingəçevir şəhərinə göndərilmişdir. O, burada fəhlə - gənclər axşam məktəbində ixtisası üzrə müəllimlik etmişdir. 1962 – 70-ci illərdə şəhər 4 saylı beynəlmiləl 8–illik məktəbdə direktor olmuşdur. 1962 – 66-cı illərdə APİ-nin Azərbaycan dilçiliyi kafedrasında qiyabi yolla aspiranturada oxumuşdur. 1967-ci ildə “Mingəçevir ətrafı şıvələr” mövzusunda dissertasiya müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi (filologiya üzrə fəlsəfə doktoru) alimlik dərəcəsi almışdır. 1970-ci ildən 1992-ci ilə kimi həmin kafedrada çalışmışdır. 1992-ci ildə o, “Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində söz yaradıcılığı” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1994-cü ildə professor olmuşdur.

B.Əhmədov 1992-97-ci illərdə Azərbaycan Tibb Universitetində, 1998-ci ildən isə ömrünün axırına kimi Bakı Dövlət Universitetinin Azərbaycan dilçiliyi kafedrasında çalışmışdır. Onun elmi-pedaqoji yaradıcılığı 14 kitab, 100-dən artıq elmi-publisistik məqalədən ibarətdir. Onların içərisində dərslik, dərs vəsaitləri, monoqrafiya, lüğətlər, bakalavr pilləsi üçün proqram və s. vardır. Əsas əsərləri: “Azərbaycan dilinin leksikologiyasından praktikum”(I və II hissə), Bakı 1980, “Leksika

60


məsələləri” Bakı, 1990, “Azərbaycan dialektologiyasından praktikum” (I və II hissə) Bakı, 1977; 1980 , “Mühazirəçinin nitq mədəniyyəti” (şərikli) Bakı, 1988, “Azərbaycan dili söz yaradıcılığında sadələşmə meyli” (şivə materialları əsasında) Bakı, 1990, “Azərbaycan dilinin şivələrinin fono-semantik söz yaradıcılığı” Bakı, 1994, “İxtisaslar lüğəti” (şərikli), Bakı, 2005, “Məktəblinin frazeoloji lüğəti” (şərikli), Bakı, 2011 və s.

B.Əhmədov AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu nəzdində filologiya elmləri doktoru və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim olunan dissertasiyalarını keçirən Dissertasiya Şurasının üzvü olmuşdur.

Mənalı ömür yolu keçmiş B.Əhmədovun əziz xatirəsi həmkarları-nın, tələbələrin, qohum və tanışların yaddaşında əbədi yaşayacaqdır.

Allah rəhmət eləsin!

61


B.B. MƏHƏRRƏMLİ

TÜRK DİLLƏRİNDƏ ƏVƏZLİK KÖKLƏRİNDƏ FONOLOJİ VƏ SEMANTİK TRANSFORMASİYALAR

Açar sözlər: kök, əvəzlik, türk, transformasiyaКлючевые слова: корен, местоимения, тюркских, трансформацииKey words: root, pronoun, Turkic, transformation Türk dillərində ən qədim leksik laya aid olan əvəzlik kökləri ulu

dilin reliktini daşıyan kök sözlər qrupuna daxildir. Son dövrlərdə əvəzlik kökləri ilə bağlı aparılan araşdırmalar da sübut edir ki, əvəzliklər ulu dilin ilk sözlərindən - kök morfemlərindən olmuşdur. Bəzi araşdır-malarda da müxtəlif dillərdə əvəzlik köklərinin eynimənşəli olması haqqında qənaətlər mövcuddur. Məsələn, rus dilçisi K. Babayevin hind - Avropa dillərində şəxs əvəzliklərinin eyni mənşəli olması fikri kifayət qədər dəqiq dil faktlarına söykənir (3, 23). Bu tədqiqat nostratik leksik qata aid olan əvəzlik köklərinin dünya dillərində eyni mənşəli olması fərziyyəsini bir daha təsdiq edir. A.B.Dalqopolski də şəxs əvəzliklərinin nostratik aspektdə təqdimatını vermişdir. Onlardan əvvəl V.M.İlliç-Svitıçın nostratik lüğətində də həmin köklərin bir qismi təqdim olunmuşdur. Ümumiyyətlə, türk dillərinin kök əvəzliklərini müxtəlif dillər üzrə müqayisə etdikdə kifayət qədər paralellər və analogiyalar müəyyənləşdirmək və bu paralellərin heç də təsadüfi xarakter daşımadığını sübut etmək mümkündür. Türk dillərindəki əvəzlik kökləri ilə digər dillərdəki əvəzlik köklərinin analoji paralelləri ilk, protodilin bütün xalqlar üçün eyni olduğunu təsdiqləyir. Baxmayaraq ki, protodil nəzəriyyəsi uzun müddət dünya dilçiliyində eyni cür qəbul olunmamış, hətta bəzən etirazlarla qarşılanmış, inkar olunmuşdur. Ancaq əvəzlik köklərinin müqayisəli-tarixi analizi, tipoloji qarşılaşdırılması protodil nəzəriyyəsinin həqiqliyini bir daha sübut edir. Türk dillərindəki şəxs, sual, işarə əvəzliklərinin bir hissəsi qeyr-türk dillərindəki əvəzlik kökləri ilə eyni genezisə malikdir. Faktlara nəzər salaq:

Yakut dilində sən əvəzliyində anlautda s samiti reduksiyaya uğramışdır: ӓn “sən” (SYY, I, 263). Başqırd dilində isə hən variantında-dır. Göründüyü kimi, çağdaş türk dillərində əvəzlik köklərində fərqli fonoloji əlamətlər müşahidə edilməkdədir. Sən əvəzliyinin ilkin kökü salar dilində qalmışdır: se “sən” (ESTY, VII, 248). Müqayisə edək: alman sie “siz”, latın se “ona”, eston dialektləri mia “mən”, sia “sən” (14,

62


75), teleut ser “sən”, seler “siz” (Tel.RS, 9). Digər maraqlı fakt müasir irland dilindədir: irland sib “siz” (9, 95). Bəzi dillərdə ç~s əvəzlənməsinə əsasən sən əvəzliyi ç anlautu ilə işlənir. Məsələn, oyrat dilndə çı “sən”. Nəzərə alaq ki, sən əvəzliyi türkoloji araşdırmalarda *si və ya *se variantında bərpa olunur. Müasir dillərin müqayisəsini tipologiyanı nəzərə almadan aparsaq, bu cür müqayisələr kifayət qədər məntiqlidir. Etimoloji araşdırmaların lazımi nəticə verməsi üçün məhz bu cür müqayisələrin geniş çevrədə aparılmasını tələb olunur. Bu istiqamətli araşdırmalarda yalnız qohum dillər deyil, qohum olmayan dillərin də faktlarından istifadə olunması söz köklərinin müxtəlif dillərdəki homogenliyini sübut edir.

Monqol mənşəli kalmık dilinin bir qolu olan oyrat dilində mən//ben əvəzliyinin ilkin kökü bi “mən” mühafizə olunmuşdur (15, 65). Çünki türkologiyada və Altayşünaslıqda mən əvəzliyinin kökü *bi şəklində bərpa edilir. Sarı uyğurların bir qolu olan monqollaşmış şira yuqur dilində bu “mən” əvəzlik kök işlənir. Amerika hindularından olan siu dakota dilində mi “mən”, mayya dilində bin “mən” əvəzlikləri mövcuddur (8). Buryat dialektlərində isə bedi “biz” (5, 41) forması var. Digər paralel faktlara baxaq: latın me “mənə”, protoyapon *ba “mən, biz” (EDAL, 342), etrusk mi “mən” (1, 173), fars mən “mən”, eston dialektləri mia “mən” (14, 75), qədim irland me “mən”, mi “biz” (11, 27). Bu cür paralellərin sayını daha da artırmaq mümkündür.

S.Y.Malov biz əvəzliyinin bi+si= biz, yəni sən və mən, siz əvəzliyinin isə si+si=siz, yəni sən+sən=siz şəklində formalaşdıqlarını qeyd etmişdir (PDP, 52). Qədim türk dialektlərində I şəxsin təki bin // bın variantlarında olmuşdur (DTD, 113). Paralel faktlara baxaq: Türk dillərində ben variantı müasir türk, qaqauz, qazax dillərində işlən-məkdədir. Klassik ədəbi qaynaqlarımızda I şəxsin təki bən formasında işlənmişdir:

Bu dünyada bənümsən sənü ol dünyada sənün bən, Qaçan isə asılısar bu qolum tubi talından (6, 20).

Yakut türkcəsində III şəxsin təki ol // uol “o” (SYY, II, 1813) biçimindədir. O əvəzliyinin ən diferensial formalarından biri çağdaş çu-vaş dilindədir: val “o” (ESÇY, 48). Çuvaş dilndə v protetikliyi səciyyəvi olduğundan v sonradan artırılmadır. Praforma *al şəklindədir. Ol variantı Alt., bar.tat., tel., tuv., xak, şor., noq., q.qalp. dillərində mühafizə olunmuşdur. Teleut dilində də ol variantı qalmışdır: alar “onlar” (Tel.RS, 9).

63


Qazax dilində anav “bu” sözü işlənməkdədir. Məlumdur ki, qədim türk dillərində III şəxsin təki ol forması ilə yanaşı, an formasında da işlənmişdir. Xalac türkcəsində in // ın “bu” işarə əvəzliyi anlamındadır. Orta əsrlər türkmən mənbələrində an “o” əvəzliyi işlənmişdir (13, 59). Müqayisə edək: çin ăn//yan “mən”, “biz” (BKRS, 56), qədim assur anmu “bu” (AD, 125), annu “bu, o” (işarə əvəzliyi) (AD, 176), qədim etrusk an “o” (1, 173), Altay dilinin kumandı-kiji dialektində anar “onlar” (4, 197). Bu tipli analoji faktlar dünya dillərində olduqca çoxdur.

Qədim oğuz abidəsi olan “Bahşeyiş lüğəti”ndə ol əvəzliyinin akuzativ forması olan anı, yəni onu əvəzliyi işlənmişdir (EOS, 24 ). Müqayisə edək, qədim hind dilində ana “bu” işarə əvəzliyi olmuşdur. N.M.Şanski rus dilindəki on əvəzliyi ilə həmin əvəzliyi və qədim alman ёнер “o” əvəzliyi ilə müqayisə edir (KESRY, 309). Qədim xett dilində də türk dilləri ilə analoji oxşarlığı olan əvəzlik kökləri işlənmişdir: amn “mən” (EDHIL, 912), anz “biz” (EDHIL, 1004). Digər dillərdə: macar en “mən”, fin han “o”, on “onlar”. Deməli, burada h protetik səsdir.

Məlumdur ki, hansı əvəzliyinin qədim şəkli qansı formasındadır. Praforma isə *ka- dır. Çünki k q samitindən əvvəl yaranmışdır. Bunu larinqal nəzəriyyə də təsdiq edir. Qədim türk yazılı abidələrində də bu əvəzlik kökləlri k anlautu ilə işlənmişdir. Müasir Altay kajı “hansı” (ATS, 93), kay “hansı” (ATS, 101).

Maraqlıdır ki, qədim assur dilində ka “sən” anlamını ifadə etmişdir (AD, 1). Deməli, tarixən sual əvəzliklərinin bir qisminin şəxs və ya işarə əvəzliklərindən törənməsi fikri öz təsdiqini tapır. Monqol dilində ka sual elementi, yaz.monq. qana “harada”, tunqus dillərində k//x refleksi ilə xoy “hansı” (7, 342). Ural dillərində: kus “harada”, kes “kim” (16, 130),

Türk dillərində bəzi təkhecalı sual əvəzlikləri də ən qədim leksik laya aiddir. Ural dillərində: fin ken, mordov ki “kim” (EDUL, 44), digər Ural dilləri: kes “kim” (16, 130). Bu əvəzlik kökləri ilə türk dillərindəki kim əvəzliyinin eyni köklü olmasına heç bir şübhəmiz yoxdur. Monqol yazılı abidələrində ke`n “kim”, proto-hind Avropa dillərində kes “kim” (EDPC, 174), Ural dillərində *kin “kim” (HDY, 211). Bəzi sual əvəzliklərinin kökü sarı uyğur dilində və xalac dilində qorunmuşdur: ka “hansı” (sarı uyğur) , ki “kim” (xalac). Faktlardan da göründüyü kimi, əvəzlik köklərinin həm türk, həm də qeyri-türk dillərində bir-birinə transformasiya olunmuşdur.

Monqol dilindəki ken “kim” əvəzliyi ilə türk dillərindəki kim əvəzliyinin mənşəyi çox güman ki, eynidir. Çünki n//m refleksi çox

64


səciyyəvidir. Kim əvəzliyini *ki kök morfemindən yaranmasını xalac türkcəsi təsdiqləyir. Belə ki, xalac türkcəsində ki “kim” mənasındadır (10, 21). Kim əvəzliyinin praformasının *ki olmasını F.Cəlilov, Q.Kazımov da təsdiq edirlər. Deməli, qədim türk dillərindən olan xalac türkcəsində kim əvəzliyinin kökü yaşamaqdadır. Qədim hind - Ari dillərində ka “harada” əvəzliyi olmuşdur (EWA, I, 359). Deməli, daha qədimlərə doğru yazılı qaynaqlar əsasında rekurs etdikdə əvəzlik köklərindəki qohumluq, homogenlik daha çox nəzərə çarpır.

Müasir alban dilində kush “kim” (AED, 486) əvəzliyi işlənməkdədir. Bu əvəzlik kökü türk dillərindəki kim əvəzliyinin praforması olan *ki əvəzliyi ilə paralelliyə malikdir. Müqayisə: bolqar dialektlərində kam “harada” (ESSY, III, 136), serb-xorvat kadi “harada”. Slavyan dillərinin etimoloji lüğətində də bu əvəzliklərin kökü ka morfemi ilə izah edilir (ESSY, II, 111). Müxtəlif slavyan dialektlərində ka sual əvəzliyi (ESSY, II, 118). Təsadüfi deyil ki, türk dillərində də sual əvəzliklərinin bir qismi *ka anlautuna malikdir.

Oyrat dilndəki ta “siz” (17, 141) əvəzlik kökü rus dilindəki tı, fars to “sən” , buryat dialektlərindəki taa “siz” (5, 41) kökü ilə paralellik təşkil edir. Göründüyü kimi, Altay dillərində də slavyan və hind-Avropa dillərində mövcud olan tı // to “sən” əvəzlik kökü var. Türk dillərindən olan xalac türkcəsindəki II şəxsin təki İran və slavyan dillərindəki to // tı əvəzliyi ilə homogenlik təşkil edir: tun “sən”. Doğrudur, xalac dilindəki fakt fars dilinin substratı da hesab oluna bilər. Ancaq nəzərə alaq ki, xalac türkcəsi ən qədim türk dillərindən biridir. Ural dillərinə aid kama-sin dilində tan//tən “sən” əvəzliyi var (16, 365). Qədim xett dilində isə tu “sən” (EDHIL, 1035) mənasın da olmuşdur. Deməli, xalac dilində-ki tun “sən” əvəzliyi hind-Avropa dillərindəki *to // tı “sən” əvəzliyi ilə ortaq kökə bağlıdır. Nəzərə alaq ki, digər türk dillərində də işarə funksi-yası daşıyan tu // to hissəcikləri mövcuddur. Analoji faktlar onlarladır: qədim çin ta “o” (EDOC, 488), qədim monqol ti “sən” (MED, 142) və s. II şəxsin təkində, yəni sən əvəzliyinin kökündə (*si//*se) tarixən yaxın məxrəcli səslərin – t//s//ç bir-birinə transformasiya olunması baş vermiş-dir. Həmin proses həm fonoloji, həm də semantik səviyyədə getmişdir. Məsələn: eston see “bu”, ispan este “bu”, udmurt so “o” (işarə əvəzliyi) (11, 96-97; 100).

Məlum s//ş refleksinə əsasən: saxur şi “biz”, şu “siz”, qədim ak-kad šu // ši “o” (şəxs əvəzliyi), “bu” (GOA, 246). Deməli, bu faktlar gös-tərir ki, şəxs əvəzliklərinin diferensiallaşması bütün dillərdə getmişdir. Çeçen dialektlərindəki şu “siz” (2, 162) əvəzlik kökünün türk dillərindəki şu “sən” əvəzliyi ilə oxşarlığını heç də təsadüfi qəbul etmək olmaz. Məhz

65


bu baxımdan dünya dillərinin homogenliyini əvəzlik köklərinin pareliliyi ilə də sübut etmək mümkündür. A. Dolqopolski hesab edir ki, türk dillə-rindəki siz//sən əvəzliyi nostratik dillər üçün bərpa olunan *su//*si “bu” əvəzliyi ilə genetik cəhətdən bağlıdır. Bu lüğətdə III şəxsin təki *se şəklində bərpa edilir (ND, 1886-1886). Türkologiyada da həmin fərziyyə müdafiə olunur. Eston dialektlərində sia “sən” (14, 75) paraleli var. Təbii ki, eston dilindəki fakt fin-uqor dillərinə aid olduğuna görə, bu qeyri-adi fakt deyil. Ancaq Ural-Altay dillərinə aid olmayan dillərdə də kifayət qədər analoji dil nümunəsi var: Müqayisə edək: qədim yunan dialekt-lərində su // sü “sən” (ALE, 29). Bu əvəzlik kökü türk dillərindəki *sə//se əvəzlik kökü ilə bənzərlik təşkil edir. Və yaxud: qədim xett zik “sən”, yəni s//z əvəzlənməsi ilə türk dillərindəki *si “sən” əvəzliyini homogen hesab etmək mümkündür.

Ən qədim türk dillərindən biri olan xalac dilindəki şəxs əvəzlikləri digər türk dillərindəki əvəzlik köklərindən öz diferensiallığı ilə fərqlənir:

mın “mən” imə “biz”tun “sən” üvə “siz”evə “o” əvənə “onlar” (10, 21). Ümumiyyətlə, türk dillərin-

də şəxs əvəzlikləri arasında ən deferensial formalar sarı uyğur və xalac türkcələrindədir.

Müxtəlif dillərdə I şəxs əvəzliyinin yönlük halda ilkin praformanı qoruması faktı diqqəti cəlb edir. Məsələn, rus dilində ya - menya formasında olduğu kimi. Və yaxud, Azərbaycan dilində o (qədim forma ol)- ona. Dilçilikdə əvəzlik köklərinin müstəqil sözlərdən yaranması haqqında baxışlar mövcuddur. Altay dillərinə aid yapon dilində bərpa olunan *mi “mən” əvəzliyinin yapon dilindəki mi “bədən” mənşəli söz-dən törənməsi hipotezi də var (3, 97). Bu cür fərziyyələr türkologiyada da mövcuddur.

XI-XV əsrlərə aid türkmən mənbələrində men variantına da rastlanır. Türk dilində ben variantı olsa da, Anadolu dialektlərində b//m refleksi də müşahidə edilir: mana “mənə”, mən (13, 130). Ben variantı Tonyukuk yazısında da müşahidə edilir. Türkoloji qaynaqlarda ben daha çox qıpçaq elementi kimi izah olunur. A.Dolqopolski nostratik dillər üçün I şəxsin təkini *mi şəklində bərpa edir (ND, 1354). Müqayisə edək: İran dillərində en // in // ın “bu” (ESİY, I, 122) işarə əvəzliyi vardır. Bu əvəzlik kökü ilə qədim türk dillərindəki III şəxs əvəzliyi *an “o” əvəzlik kökü arasında, çox güman ki, bir əlaqə mövcuddur.

Təsadüfi deyil ki, türkoloqlar *an “o” əvəzliyini türk dillərinin ən qədim dövrünə aid edirlər. Qədim dillərdə: şumer in “o” (SL, 6), urartu

66


ini “bu” (12, 136), qədim hind-Avropa dillərində an “ora, o tərəfə” (PİEED, 134), bask en “mən, mənim”, ene “mənim” (EDB, 170), qədim çin anq “mən” (EDOC, 151). Müasir dillərdə: macar en “mən” (EDH, 14), Maraqlıdır ki, nostratik araşdırmalarda I şəxsin təki *en şəklində bərpa olunur. Çünki bir çox dillərdə məhz I şəxsin təki en formasındadır. Məsələn, macar en “mən” (11, 142), fars ana//ane//un “o” (ESİY, I, 156). Bəzi dillərdə metateza baş vermişdir: lak na “mən” , teluq na “mən” (11, 184), karel hӓn “o” (11, 71). Müqayisə edək: fin dilində nӓn “o” kökündəki n samitini protetik hesab etmək olar. Bu cəhətdən türk dillərindəki *an əvəzliyi ilə analogiya təşkil edir. Yapon dilində ano “o” işarə əvəzliyi (BYRS, 22) mövcuddur. Deməli, bu əvəzlik kökləri arasında tarixi-etimoloji əlaqə var.

İstər dünya dilçiliyində, istərsə də türkologiyada bəzi əvəzlik köklərinin müstəqil mənalı adlardan törənməsi haqqında fikirlər və sübutlar mövcuddur. Bu baxımdan *an “canlı, insan, heyvan” morfemi ilə *an “o” əvəzlik kökününün əlaqəsinin olması heç də qəribə görünmə-məlidir. Bunu sübut etmək üçün, əlbəttə, inandırıcı elmi arqumentlər tələb olunur. Ancaq dünya dillərində belə analoji faktlar onlarladır:

Türk dillərində qədim əvəzlik köklərindən olan *an “o” əvəzliyinə həm qədim türk daş abidələrində, türk bədii nümunələrində rastlanmaq mümkündür. Məsələn, türkmən klassik ədəbiyyatına aid bədii mənbələrdə bu əvəzliyin tez-tez işlənməsi müşahidə olunur: Bil ki, alımlar eziz övladıdır an xezretin (TKES, 26).

Nəticə olaraq onu söyləyə bilərik ki, əvəzliklərin ən qədim sözlər qrupuna aid olmasınının sübutu əvəzlik köklərinin müxtəlif dillərdəki analogiyasıdır. Çünki həm qohum dillərdə, həm də qohum olmayan dillərdəki ortaq leksik qat dillərin ən qədim kök morfemləridir. Əvəzlik köklərinin bir-biri ilə interferensiyası, transformasiya olunması isə dillərin tarixi təkamülünün nəticəsidir. Fonoloji və semantik fərlərin yaranması da dillərin fərdi inkişafı, fərqli dil təmasları ilə bağlıdır

Ədəbiyyat:

1. Ağasıoğlu (Cəlilov) F. Etrusk-türk bağı. Bakı, “Qismət”, 2011, 180 s.2. Арсаханов И.А. Чеченская диалектология. Грозный, Чечено-Ингуш-

ское издательство, 1969.3. Бабаев К.В. Происхождение индоевропейских показателей лица:

исторический анализ и данные внешнего сравнения. М., Калуга: ИП Кошелев А.Б. (Издательство «Эйдос»), 2008, 298 с.

4. Баскаков Н.А. Северные диалекты Алтайского (ойротского) языка-Диалект кумандинцев (куманды - кижи). Москва, Наука, 1972.

67


5. Будаев Б.Ц. Лексика бурятских диалектов в сравнительно-исто-рическом освещении. Новосибирск, Наука, 1978, 302 с.

6. Bürhаnəddin Q. “Divаn”. Bаkı, Аzərbаycаn Dövlət Nəşriyyаtı, 1988.7. Иллич - Свитыч В.М. Алтайские гуттуральные. *к’,*к, *g.

Этимология // Москва, Наука, 1965, с. 338 - 344.8. Каримулин A. Прототюрки и индейцы Аме рики. По следам одной

гипотезы // http://kitap.net.ru/karimullin.php.).9. Льюис Г., Педерсен Х. Краткая сравнительная грамматика кельтских

языков. Едиториал УРСС, 2002, 512 c.10. Mамедов М.А. Язык халаджей. АКД. Баку, 1973.11. Майтинская К.Е. Местоимения в языках разных систем.

Москва, “Наука”,1969, 308 с.12. Мещанинов И.И. Грамматический строй урартского языка. Ч.1.

Mосква, Издательство академии наук СССР, 1958.13. Мухамедова З.Б. Исследования по истории туркменского языка XI-

XIV вв. Ашхабад, “Ылым”, 1973.14. Основы финно-угорского языкознания (Прибалтийско-финские,

саамский и мордовские языки), Москва, “Наука”, 1975, 347 c.15. Тодаева Б.Х. Словарь языка ойратов Синьцзяна. Элиста, Калмыцко

книжное издательство, 2001.16. Языки мира. Уральские языки. Москва, “Наука”, 1993, 400 c.17. Языки мира. Монгольские языки. Тунгусо-маньчжурские языки.

Японский язык. Корейский язык. Москва, "Индрик", 1997, 406 с.

İxtisarlar:AD – The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chi-cago (CAD). U.S.A., Chicago Oriental Institute, 1968.ALE – Roger D. Woodard. The Ancient Languages of Europe. CU Press, 2008, 282 p.Alb.ED – Albanian Etymological Dictionary. By Vladimir Orel. Leiden-Boston-Köln, Brill, 1988.ATS – Altayca - Türkçe Sözlük. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.BKRS – Большой китайско-русский словарь. Москва, ООО “Дом славянской книги”, 2009.DTD – Древние тюркские диалекты и их отражение в современных язы-ках. Глоссарии указатель аффиксов. Фрунзе, “Илим”, 1971.EDAL - Starostin S.A., Mudrak O.A., Dybo A.V. An Etymological Dictionary of the Altaic languages. Part I - III. Brill Academic Publishers, 2003, 1558 p.EDB – Trask R.L. Etymological Dictionary of Basque. University of Sussex, 2008.EDUL – Collinder B. Finno - Ugric Vocabulary: An Etymological Dictionary of the Uralic languages. 2. edition. Hamburg, Helmut Buske Verlag, 1977.EDPC – Matasovic Ranko. Etymological Dictionary of Proto - Celtic. Leiden-Boston, Brill, 2009.

68

http://kitap.net.ru/karimullin.php

http://kitap.net.ru/karimullin.php


EDOC – Schuessler Axel. ABC Etymological Dictionary of Old Chinese. Honolulu, University of Hawaiì of Press, 2007.EDHIL – Kloekhorst Alwin. Etymological Dictionary of the Hittite Inherited Lexicon. Leiden - Boston, Brill, 2008.EWA-I- Manfred Mayrhofer. Etymologisches Wörterbuch des Altindoarischen – I Band, Heidelberg, Carl Winter Universitätsverlag, 1992, 865 p.ESÇY – Егоров В.Г. Этимологический словарь чувашского языка. Чебок-сары, Чувашское книжное издательство, 1964.ESİY- Расторгуева В.С., Эдельман Д.И. Этимологический словарь

иранских языков. Т.3. Москва, Восточная литература , 2007.EOS – Eski Oğuzca Sözlük. Bahşayiş Lügati. Hazırlayan Fikret Turan. İstanbul, BAY, 2001.ESSY – Этимологический словарь славянских языков. Праславянский лексический фонд. Т. I-II. Москва, “Наука”, I, 1974; II, 1975.ESTY – VII – Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы на буквы “Л”, “М”, “Н”, “П”, “С”). Москва, Изда-тельство восточной литературы РАН, 2003.HDY – A Historical Dictionary of Yukaghir. By Irina Nikolaeva. Berlin-New York, Mouton de Gruyter 2006 500 p.KESRY - Шанский Н.М. Краткий этимологический словарь русского языкаМосква , "Просвещение", 1971, 542 c.MED – Mongolian Etymological Dictionary. Compiled by Andras Rajki. Budapest, 2006, 87 p. ND – Dolgopolsky A. Nostratic Dictionary. UK, University of Cambridge, McDonald Institute for Archaeological Research, 2008.PİEED – Pokorny J. Proto-Indo-European Etymological Dictionary (A Revised Edition of Julius Pokorny`s İndogermanisches Etymologishches Wörterbuch). İndo-European Language Revival Assocation, 2007.PDP – Mалов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Москва-Ленинград, Издательство АH СССР, 1951.SYY – Пекарский Э.К. Словарь якутского языка. Т.I-III. Ленинград, Издании академии наук СССР, 1959.ŞRS- Курпешко-Таннагашева Н. Н., Апонькин Ф. Я. Шорско-русский и русско - шорский словарь. Кемерово, Кемеровское книжное издательство 1993, 149 с.Tel.RS - Рюмина - Сыркашева Л. Т., Кучигашева Н.А . Телеутско - русский словарь. Кемерово, АО Кемеровское книжное издательство, 1995, 120 c.TKES – Meredov A., Axallı S. Türkmen klassıkı edebiyatının sözlüqi. Aşxabad, “Türkmenistan”, 1988.SL - John A.Halloran. Sumerian Lexicon: http://www.sumerian.org /

69


Türk dillərində əvəzlik köklərində fonoloji və semantik transformasiyalarXülasə

Məqalədə türk dillərində kök əvəzliklərdə tarixən baş verən fonoloji və fono-semantik transformasiyadan bəhs edilir. Burada müxtəlifsistemli dillərdə əvəzlik köklərindəki analoji faktların mahiyyəti açıqlanır, morfonoloji keçidlərin səbəbləri göstərilir.

The historical phonological and semantical transformationof pronoun roots in the Turkic languages.

AbstractThis article has devoted the historical phonological and semantic

transformation of pronoun roots in the Turkic languages. In this article author proofs that origin of pronoun roots in the various languages are same.

Историко-фонологические и семантические трансформации местоименных корней в тюркских языках

РезюмеВ данной статье рассматриваются историко-фонологические и

фоносемантические трансформации местоименных корней в тюркских языках. Здесь так-же раскрывается сущность аналогичных фактов в место-именных корнях в разносистемных языках и указываются причины морфонологических переходов.

70


A.E.ƏLƏKBƏROVA

“KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” ABİDƏSİNİN DİLİNDƏ FELİN NÖV KATEQORİYASI

Açar sözlər: Felin məna növləri, növ şəkilçiləri, qrammatik kateqoriya,məna tipləri.

Ключевые слова: Залоговые значения глагола, суффиксы залога, грамматическая категория, типы значений Key words: Kind of meanings of the verbs, affixes of kinds of verbs, grammatical category, types of meanings.

Дил инкишаф етдикъя, граmматик системдя морфоложи вя синтактик гатлар арасында гаршылыглы ялагя артдыгъа субйект, обйект вя щярякят арасындакы мцнасибятлярин формал ифадясиня ещтийаъ йаранмышдыр ки, бу да нюв шякилчилярини ортайа чыхармышдыр (1, 237). Фелин нюв категорийасы узун инкишаф вя формалашма дюврц кечмишдир. Яксяр тцркологларын фикриня эюря, пратцрк дюврцндя нюв категорийасыны ифадя едян морфоложи яламятляр олмамышдыр. Бу ондан иряли эялир ки, щямин дюврдя нюв категорийасы там формалашмамыш və бязи нювляр арасында мянаъа там диференсиаллашма эетмямишдир. Ancaq tədqiqatlardan məlum olur ki, Орхон-Йенисей абидяляринин дилиндя felin növləri arasında mənaca tam диференсиаллашма getməsə də bu kateqoria мцяййян бир инкишаф йолу кечмиш мцстягил грамматик категорийа кими юзцнц эюстярир вя грамматик-семантик юзялликляриня эюря мцасир тцрк дилляриндя ишлянян нюв категорийасындан чох az фярглянир (7, 274-277; 8, 45; 9, 137-139; 10, 173-178; 11, 21-22; 12, 188; 3, 7-9)

“Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндяки нюв категорийасы Орхон-Йенисей abidələrinin дилиндя мовъуд олан нюв категорийасына нисбятян аз тядгиг олунмушдур. Йалныз Я.Дямирчизадянин “Китаби Дядя Горгуд dastanlarının дили” ясяриндя фелин мяна нювляринин гысаъа олараг морфоложи яламятляри

71


эюстярилир (2, 98). “Kitabi-Dədə Qorqud”un dilində növ kateqoriyası qrammatik və semantik xüsusiyyətlərinə görə Orxon-Yenisey abidələrindəki növ kateqoriyası ilə cüzi fərqlər nəzərə alınmasa, demək olar ki, üst-üstə düşür və onun davamıdır.

Бу абидянин дилиндя дя Орхон-Йенисей абидələrinin dilində олдуьу кими, фелин беш мяна нювц ишлянмишдир. “Киtаби-Дядя Горгуд” абидясиндя нюв категорийасы даща чох фелляри ящатя етмяси бахымындан Орхон-Йенисей абидясиндян даща зянэиндир. Burdakı нюв сисtеми иля мцасир tцрк дилляриндяки нюв системи арасында олан охшарлыг Орхон-Йенисей абидясинин дилиндяки нюв системиня нисбятян даща чохдур. Бунунла беля, бу абидянин дилиндя мювъуд олан нюв категорийасы мцяййян юзялликляря маликдир.

Абидядя ясас фяргли ъящят кими, мəlum növə аид олан доьмаг фелинин мяъщул мянаsınда ишлянмяси диггяти ъялб едир. Əslində bu misalı мялум нювlə мяъщул нювцн bir-birini əvəzləməsi faktı кими гиймятляндирмяк лазымдыр: Оьлум тоьмасун, тоьарса, он эцня вармасун (90), “Оьлум доьулмасын, доьуларса он эцня галмасын”. Тоьдуьында тоггуз буьра юлдцрдиэим, аслан оьул (81). “Доьуланда доггуз буьа юлдцрдцйцм, аслан оьул”. Доьмаг фелинин бу шякилдя ишлянмясиня диэяр гядим абидялярдя дя раст эялинир (бах; 6, 88). Ейни щал мцасир гагауз дилиндя də müşahidə olunur: Алмас Илдырым 1907 йылында Азярбайъанда дуумуш (5,14).

Мяъщул нюв. Орхон-Йенисей абидяляринин дилиндян фяргли олараг, “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя мяъщul нюв семантик-структур яламятляриня эюря гайыдыш нювдян даща cox диференсиаллашмышдыр. Bu abidənin dilində məchul nюv гайыдыш нювдян фяргли олараг, даща чох фелляри ящатя едир ки, бу щалы “Китаби-Дядя Горгуд”ун йазы цслубу иля баьламаг олар. Бурада да мяъщул нюв цмумтцрк форматы олан -(ы)л, -(ы)н формасы иля дцзялир və щямин шякилчилярин

72


ишлянмя гайдасы демяк олар ки, мцасир оьуз групу тцрк дилляриндян фярглянмир: -(ы)л шякилчиси сон щеъасында л сяси олмайан сону самитля гуртаран бцтцн тясирли фелляря гошулур: йазыл (31), дцзцл (32), дикил (33), гурул (33), кясил (38), урул (42), гойул (43), асыл (45), дикил (47), дюкцл (50), атыл (50), тутул (53), басылаъаг (55), чякил (63), дюкцл (63), тикилмиш (63),гырыл (71), дцзцл (68), сцрцл (75), йыртыл (85), дидил (87), цзцл (90), йапыл (63).

-(ы)н шякилчиси ясасян, сону л бязян р сяси вя сону саитля гуртаран фелляря артырылыр: алынмыр (31), ашанмышды (34), дюшян (34), булунмаз (47), чалын (50), салын (68), дялин (109), тоьран (109), ован (109). -(ы) н формасынын ишлянмя даиряси бурада -(ы)л формасына нисбятян мящдуддур. Əэяр -(ы)л шякилчиси бирбаша фел кюкцня артырылырса, -(ы)н шякилчиси дцзялтмя фелляря даща чох артырылыр, məsələn, -ла\ля иля гуртаран фелляря гошулур: йаралан (46), баьлан (48), охлан (74), овлан (105). Чох надир щалда мцасир Азярбайъан дилиндя -(ы)л шякилчисинин ишляндийи мягамда “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя -(ы)н формасы ишлянмишдир: Чиэинляри тоьранды, гылыъылары ованды (109). Демяк олар ки, bu abidənin дилиндя мяъщул нювдя ишлянян феллярин щамысы мцасир оьуз групу тцрк дилляриндя мцшащидя олунур. Бунунла беля, бурада мяъщул нювдя олан бир нечя архаик фел типиня раст эялмяк олур: Алтун-тунъ борулар аьрылды (115). “Гызыл-тунъ борулар эюйя уъалдылды”. Аь алнун гара йеря дяпилмядин (90) “Аь аlнын гара йеря чырпылмады”, Аьырулу диваным сцрцлмяди (75). “Язямятли диванымда ишлярим дайанды”, Ала Сайваны эюй цзцня асанмышды (34) ”Щцндцр алачыьын эюй цзцня дирянмишди”.

“Китаби-Dədə Горгуд”ун дилиндə мяъщул нюв икицзвлц ъцмля конструксийасинда чыхыш едир, йяни бурада иши иъра едян мянтиги субйектин ъцмлядя ишлянмяси характерик дейил: Бин йердя ипяэ халиъяси дюшянмишди (34). Сяксян йердя бадйяляр гурулмушды

73


(42). Сяксян йердя кцпляр гойулмушду, Алтун айаг сцращиляр дцзцлмишди (42). Наэащандан Гараъыг чобанын цзяриня алты йцз кафяр гойулды (43) “Гараъа чобанын цстцнц гяфлятян алты йцз кафяр алды” Эумбыр-эумбыр нягаряляр доэцлди (50). Бурмасы алтун туъ борулар чалынды (50), Башлар кясилди топ киби (50).

Гаруларын дан аь яллярин баьланмадын

Аь алнун гара йеря дяпилмядинЬафилля эюрклц башын

кясилмядинАлъа ганын йер йцзиня

дюкцлмядин (90) Эюрдцндцйц кими, бу ъцмлялярдя мянтиги субйектин йери эюрцнцр. Burada işlənən мяъщул нювлц ъцмляляр цчцн диэяр характерик ъящят иши иъра едянин ахтарылмасына ещтийаъ олмамасыдыр. Бу типли ъцмляляр цмуми шяхсли вя йахуд ясасында зярб-мясяляляр дуран ъцмляляр кими юзцнц эюстярир:

1.Язялдян йазылмаса, гул башына гяза эялмяз Яъял вядя ирмяйинъя кимся юлмяз (31) 2. Гараьуъа гыймайыынъа йол алынмаз (31)

“Ана щягги-тянры щяггы” денилмясяйди, галгубаны йеримдян турайдым, йаганла боьазындан тутайдым (47). Бир мяним киби оьул булунмазмы олур!(47). Mянтиги субйектин ъцмлядя ишлянмясиня йалныз бир мисалда раст эялдик ки, бу да оьуз групу тцрк дилляри цчцн (тцркмян дили истисна олмагла) архаик хцсусиййят щесаб едилян мянтиги субйектин йюнлцк щалда олан сюзля ифадя олунмасыдыр. “Бу гыза басылаъаг олурсам, Галын Оьуз ичиндя башума гахынъ, йцзимя тохынъ едярляр” деди (55). “Китаби-Dədə Горгуд”ун дилиндə mяъщул нювön мцасир оьуз групу дилляриндяки кими, фели баьлама вя фели сифятлярдя эениш шякилдя тязащцр етмяsini möşahidə etmək olar. Фели баьлама тяркибиндя: .Йазылыб-дцзилиб эюэдян енди тянри елми Гуран эюркли (32). Аъы айран

74


тюкиляндя чап-чап ичян (45).Алар сабащ сапа йердя дикиляндя аь бан евли, Тювля-тювля чякиляндя шащбаз атлы (63). Бязян фели сифят ишлянмяли олан йердя бу нюв фели баьлама шякилчиляри иля ишлянмишдир. Атлас иля йапыланда эюэ сайванлы (94). “Атласдан йапылмыш эюй алчачыглы” йаь тюкцляндя бол немятлц(95).

Фели сифятлярдя: Тогуз гара эюзлц, хуб йцзлц, сачы ардына урулу, кюкси гызыл дцэмяли, ялляри биляэиндян гыналы, бармаглары ниэарлы мящбуб кафяр гызлары Галын оьуз бяэляриня саьраг сцрцб ичярлярди (42). Гарыъыг анан гара дявя бойнунда асылы эетди Гарусындан аь ялляри баьлу, деэил, гара гылдан сиъим бойнына тагылу деэил (75). Дяряшам уъындан кечди, ол гардашы тутылан горуйа эялди (113). Гыран йердя тикилмиш отахларын (100).

Гайыдыш нюв. Чох мараглыдыр ки, “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя -ыл формасы -ын формасы гядяр гайыдыш нюв йаратмаг функсийасында фяал шякилдя иштирак едир. Бу хцсусиййят Азярбайъан дили цчцн характерикдир. Диэяр оьуз групу тцрк дилляриндя ися -ыл формасы гайыдыш нюв эюстяриъиси кими епозидик щалларда чыхыш едир.

-(ы)н. сиэин (56), юэинип (57), салындыраъаг (59), дцкян (65), сюйкяниб (68), йайгыныб (70), сарынсун (75). -н формасы ясасян ла/ля шякилчиси битян фелляря артырылыр. отлан (43), паралан (57), гатлан (61), йумурлан (72).

-(ы) л. сарсыл (44), чякил (45), йакыл (50), йорул (50), гуртул (56), гысыл (56), ачыл (66), хырыл (81), бозул (106), яйил (106).

Бурада гайыдыш нювдя ишлянян бцтцн феллярин демяк олар ки, 95% мцасир оьуз групу тцрк дилляриндя мцшащидя олунур. “Китаби -Дядя Горгуд”ун дилиндя mяъщул нювдя ишлянян феллярдя олдуьу кими, гайыдыш нювдя дя ишлянян архик фел типи юзцнц эюстярир: Гара дяниз киби йайганыб эялян кафярин ляшкяридцр (70) “Бюйцк дяниз кими йайылыб эялян кафярин гошунудур”. Гайыдыш нювдя ишлянян башга

75


бир форма хцсуси мараг доьурур: ядяблян- Бу отаьын цзяриня вармаьа ядяблянди (54). Əдяб вя ядябля сюзц мцасир оьуз групу törk дилляриндя эениш шякилдя ишлянся дя, бу сюз гайыдыш нювdя ишлянмир. “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя ишлянян гайыдыш нюв мцасир оьуз групу törk дилляриндя işlənən qayıdış növdən чох cözi dərəcədə fərqlənir. -(ы)н формасы бу абидянин дилиндя бязи щалларда ишляндийи мягамда мцасир оьуз групу тцрк дилляриндя дцшцр: Яэяр сяни щасардан ашаьа орьанла салындыраъаг олурсам, бабана-анана саьлыгла вараъаг олырсан, бяни бунда эялцб щялаллыгла алурмысан? (59). Гышда-йазда гары-бузы яринмяйян Газлыг таьына эялди чыхды (35). Ахырынъы ъцмлядя ишлянян “яринмяйян” фели ейнян гагауз дилиндя сахланмышдыр: Еринмиш калай олмуш демир (Яримиш галай олмуш дямир) (Э.Гярянфил)

Яслиндя бу ъцмляляр мялум нюв конструк-сийасына маликдир. Даща доьрусу, burada гайыдыш нюв мялум нювцн йериндя ишлянмишдир. Ancaq mцасир оьуз групу дилляриндян фяргли олараг, eposun дилиндя эейинмяк фелиндя -ин формасы ишлянмямишдир: Анам мяним ичцн эюэ эейцб, гара сарынсун (75). “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя ишлянян гайыдыш феллярин бир гисми иш просеси иля баьлы олан вя щяркяти билдирян фелляри тяшкил едир: Алты йцз кафяр атланды (43).Кюпяк чякилди, эялдиэц йола эетди (45). Оьлы Уруз гаршусында йай сюйкяниб турарды (68). Йумурланыб йериндян уры турды (72). Чох бир аз гисим тябият щадисялярини якс етдирир: Ганлу-ганлу суларын совьулмышды, чаьлады (66), Гышда-йазда гары-бузы яринмяйян Газлуг таьына эялди (38). Бюйцк бир гисми ися субйектин-дахили психоложи вя физки дяйишкянлийини якс етдирир: Озан айдыр: “Авазым эюдялямядин, цним боьулмадын, бир атдыр (60). Бейряэя гаты фяраг эялди, гатланмады, булдыр-булдыр эюзинин йашы ряван олды (61)....ганыны дястмала дцртсцн, эюзимя сцряйин,

76


ачылаъаг олурса, оьлум Бейрякдир-деди (66). Ава бинэил, кюнлцн ачылсун –деди (105). Бу йана йиэит бяэляр эюрдцляр ким, ав бозулмыш; щяр бир евлц евиня эялди. Бцтцня ала ох тохунса, яэилмяз идин (106).

Мяъщул нювя нисбятян гайыдыш нюв фели баьлама тяркибиндя аз ишлянмишдир: Боз айьыр бунда отлануб турар (60). Оьлы Уруз гаршусында йай сюйкяниб турарды (68). Гара дяниз киби йайганынб эялян кафярин ляшкяридцр (70).

Бурада гайыдыш нюв ишлянян ъцмляляр юз явязлийи иля ишлянмясиня тясадцф еdilmir. Йяни бу абидянин дилиндя гайыдыш нювцн морфоложи-синтактик ифадяси юз яксини тапмамышдыр.

Гаршылыглы-бирэялик нюв. Бу нюв “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя эениш ишлянмя даирясиня маликдир. Онун ващид морфоложи яламяти олан (ы)ш морфеминин фелляря гошулма гайдасында еля бир фяргли ъящят юзцнц эюстярмир. Анъаг мцасир оьуз групу тцрк дилляриня нисбятян бурада щямин шякилчинин эениш саитля ишлянмяси даща чох мцшащидя олунур: кишкяш (45), саваш (48), сармаш (55), йанаш (71), аьлаш (58), уьраш (70), кцряш (87), йикяш (93), улаш (98), эяняш (105), гавраш (111). Ян чох (ı)ш морфеми -ла/-ля иля дцзялян фелляря артырылыр: гылыълаш (71), хябярляш (44), щялаллаш (101), бозлаш (45), сюйляш (47). Бу шякилчинин дар саитля ишлянмяси də даща эениш шякилдя юз яксини тапыр. Мясялян, чыьырыш (42), уруш (48), галыш (93), дцртцш (50), цлцшмяк (53), боэуриш (58), балыш (61) севиш (65), эюрцш (78), доьуш (76) ,чякиш (70), соруш (92), ямиш (86), йарыш (87), гапыш (87), веришмякя-алышма (92), барыш (93), йартуш (93), атыш (94), йортыш, эцлцш (111), сусиш (109), дцриш (108), атыш (108) вя с. Бу абидянин дилиндя гаршылыглы-бирэялик нювцн 3 мянасы-гаршылыглы, бирэялик, йарыш мяналары юзцнц эюстярир ki, бунларын щамысы мцасир оьуз групу тцрк дилляриндя юз яксини тапмышдыр. Ясасян тясирли фелляр цзяриндя формалашан

77


гаршылыглы мянасы eposun дилиндя гаршылыглы-бирэялик нювдя олан феллярин 80%-ни тяшкил едир. Бу мянанын ишляндийи ъцмля конструксийасы демяк олар ки, мцасир дювря гядяр еля бир дяйишиклийя уьрамамышдыр. Qаршылыглы мянасыnda ишлянян ъцмлялярин бир гисминдя щярякятин иърасы субйектляр арасында симметрик бюлцнмцр, субйектлярдян бири фяал, диэяри ися гейри-фяал иштирак етдийиндян онлардан биринъиси мцбтяда, икинъиси ися васитяли тамамлыг ролунда чыхыш едир: Газан бяэ бурада йурдлян хябярляшмиш (44). Гойун, мяни бу аьаъла сюйляшяйим деди (47). Бейряэ адлу бир иэидля булушдунму( 66). Йага тутыб кафярля уьрашайым сянин ичцн (70). Сян арадан чыгэил, мян аллащ-тяла иля хябярляшим деди(80). Ала йорьан ичиндя сянинля толашмадым (92). Ял гавшырыб,ол йиэидя сялам верэил (111). Диэяр щалда ися гар-шылыглы мянасы ишлянян ъцмлялярдя щярякятин иърасы субйектляр арасында симметрик шякилдя бюлцнцр: бязи щалларда щяр ики субйект щямъинс грамматик субйект кими чыхыш едир: Гуъа-гуъа ата иля оьул эюрцшди (78). Бир чох щалларда ися субйект ъцмлядя айры-айры сюз шякилиндя ишлянмир: Сюйляшдиляр фысыл-фысыл, кафярин фелин туйдум (47). Савашмадын, урушмадын гайыдайым-эерц дюняйим (48). Дюня-дюня савашайын, дюня-дюня чякишяйин (70). Бирэялик мянасында олдуьу кими, гаршылыглы мянасында феллярин ъямликдя ифадя олунмасы онларын бир-бириндян айырмагда чятинлик йарадыр. Бурада гаршылыглы мянасынын синтактик хцсусиййятини эюстярян бир-бириня конструксийасындан чох аз истифадя олунур: Бир-бириня сюз атышдылар (94). Ики щясрят бир-бириня булушдылар (97). Ейни заманда билян гошмасынын иштирак етдийи cömləyə анъаг бир мисалда раст эялдик (80). Бу гошманы “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя бязян йийялик вя йюнлцк щал шякилчиляри явяз едир: Юксцз оьлан бир гызаны чякишцр (256).

Йарыш мянасында щярякят гаршы-гаршыйа 78


олдуьу цчцн онун гарышыглы мянасынын бир будаьы щесаб етмяк олар: Аь боз атлар бинцбян йортышдылар (103).

Азярбайъан вя тцрк ядяби дилиндя гырмаг фели гаршылыглы нювдя ишлянмядийи щалда, бурада онун щямин нювдя ишлянмяси мцшащидя олунур. Bу щала щяр ики дилин анъаг данышыг дилиндя тясадцф едилир. Eposda щямин фел “йарыш” мянасында ишлянир: Гарьу талы сцэцляр иля гырышдылар (109). Бу абидянин дилиндя бязян гаршылыглы мянасынын васитясиз тамамлыгла ишлянмяси мцшащидя олунур, бу hal йарыш мянасында даща чох юзцнц эюстярир:

Аьъа тозлу гаты йайлар тартышайдыг

Аь йеляклц юткцн охлар атышайдыг (108).

...оьлумун ат шяэирдишин, гылынъ чалышын, ок атышын, эюряйим (44).

Бурада гаршылыглы мянасынын тясирсиз феллярдян дя дцзялмяси мцшащидя олунур: ... щям сянинля кцряшим (55). ...ики пящливан олуб бир-бириня сармашдылар (55).

Бирэялик мянасы абидянин дилиндя гаршылыглы-бирэялик нювцн чох аз бир щиссясини тяшкил едир вя ясасян тясирсиз феллярдян дцзялир. Бу мянада щярякят гаршы-гаршыйа йох, бир тяряфли истигамятдя паралел йериня йетирилир: Буну ешидяъяк гырх йиэид аьлашдылар (88). Бязян ися гаршылыглы-бирэялик мянасы бир-бириня гарышмыш шякилдя чыхыш едир: Кафяр дяхи дцшцбян бир йердя агча цлцшмякдяйди(53). Бязи щалларда ися бирэялик мянасыnın чохлуг мянасы иля гарышмыш шякилдя işləndiyinə rast gəlinir: Газа бянзяр гыз эялини чыьрышдылар (42), Биряляр Дяли Гарчара цйишдиляр (57). -(ы)ш формасы бязи мягамларда нюв мянасы дашымыр, sадяъя олараг, щярякятдя тякрарлыьы эюстярир: Дцртцшяркян ала эюндярин аванмасун (50). Йыьышдырсун, дурушдурсун эцнащларыны (50). Burada qаршылыглы-бирэялик нювдя олан архаик фел типиня йетяринъя раст эялмяк олур: бозлаш, улуш, кцряш,

79


гарваш, уьраш, дцрцш, талыш, эиляш, йортуш, эяняш, гавраш вя с.

“Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя иъбар нюв мязмун вя ифадя формаларына эюря мцасир оьуз групу тцрк дллляриндя мювъуд олан иъбар нювдян фярглянмир. Орхон-Йенисей абидясиндян фяргли олараг, щямин нювцн бурада нисбятян даща аз грамматик формалары ишлянир: дыр, -т, ыз. Бу абидянин дилиндя, ясасян, Азярбайъан дилиндя олдуьу кими, кар вя ъинэилтили самитлярля гуртаран феллярдян сонра icbar нювön анъаг -дир варианты ишлянир. Орхон-Йенисей абидясиндян фягли олараг, “Китабы-Дядя Горгуд”ун дилиндя -дир шякилчиси -т шякилчиси нисбятян даща чох ишлянир, демяк олар ки, иъбар нювдя ишлянян феллярин 90%-ни тяшкил едир: Тогсан башлу бан евлярин гара йерин цзяриня дикдирмишди (42). Гыпчаг Мяликя ган гусдуран (49), Кафярлярин ит ардына бурахыб хортлайан, евдян чыгуб айьыр эюзлц суйундан ат йуздцрян (50). Бязи щалларда иъбар нювцн тясирсиз феллярдян дцзялмясиня раст эялирик. Дили-дамаьы гурыйыб дюрт йанына багдырдынмы? (72). -t шякилчиси ися ясасян, сону саитля битян чохщеъалл фелляря артырылыр: Бан банлатдылар, Язиз тянры адына гудбя огытдылар (67). Бин йердя ипяк халиъяси дюшятмишдир (68).

(и)р вя -из шякилчиляри: -(и)р шяkilçisi бурада, ясасян, тясирлилик категорийасынын шякилчиси кими чыхыш етмишдир: Бир оьул тутдырдынса, деэил мана (73), Аъ эюрсям, тойурайым сянин ичцн (83). Бу мисалда тойурайым фелиндя -ур шякилшиси -дур аффиксинин редуксийа олмуш формасы кими юзцнц эюстярир. Башга бир мисалда ися -ур шякилчыси щямин формада иъбар нювцн шякилчиси кими чыхыш етмишдир. Анъаг бурада о, -из аффикси иля бирликдя ишлянмишдир. -из аффикси мцасир оьуз групу тцрк дилляриндя олдуьу кими, иъбар нюв йаратмаг функсийасыны мцстягил шякилдя йериня йетиря билмядийи цчцн -ыр аффикси она йардымчы ролунда чыхыш етмишдир. Толаб-толаб аь сцдими ямзирдиэим оьул (82).

“Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя иъбар нюв 80


эюстяриъиляринин эениш шякилдя каузуатив-пассив щярякяти ифадя етмясиня раст эялинир. Йяни бурада щярякятин иърасы субйектин (мянтиги) арзусу, тякиди иля щяйата кечирилмир, яксиня олараг, о, тясиря мяруз галыр. Бу бахымдан icbar нюв семантик ъящятдян мяъщул нювя йахынлашыр. Мясялян:

.Эялмяз олсан, Байбиъан гызы БаничичякАлдырдын, бяллц билэил (59)Талы сазын асланына йедирдинми,Аь яллярин гарусындан баьлатдiнмы?Кафяр юэинъя йцритдинми?Дили-дамаьы гурыйыб дорт йанына багдырдынмы?Гара эюздян аъы йашын дюкдцрдинми(72)Бир оьул тутдырдынса деэил, мана (73)Гоъалыьым вягти алдырдуьым йалнуз оьул, деди

(74). Абидянин дилиндя дя мцасир тцрк дилляриндя олдуьу кими, icbar növlü cümlələrdə мянтиги субйект исмин йюнлцк щалында ъцмляйя эятирилир, грамматик ифадясини тапыр, ики субйектли вя васитясиз тамамалыьа малик олан ъцмля конструксийасы мейдана чыхыр. Мясələn: Уманана-усанана аш йедирдим (73). Аь саггаллу Аруз гоъайа ган гусдурды (99).

Бурада иъбар нюв мянасынын мялум нювдя ифадя олунмасы щалларына да раст эялмяк олур. Мяс: Бянъиляйин гарусындан аь яллярин баьладубан тонуз тамында йатурмы олур? (114). “Мяним кими голларыны, яллярини баьладараг донуз дамында йатурму?” Иъбар нювдя олан ancaq бир архаик фел типиня раст gəldik: Бойы узун Бурла хатуныны эятцриб, саьараг сцрдцрмяк эяряк (46) “Бойы узун Бурла хатуныны эятириб бадя пайлатмаг эяряк”.

Araşdırmadan belə nəticəyə gəlmək olar ki, “Китаби-Дядя Горгуд” дастанларынын дилиндяки нюв категорийасынын ишлянмя чевиклийи мцасир оьуз групу тцрк дилляри иля мцгайися олуна биляр. Бу ясярин дилиндя мцшащидя олунан нюв категорийасы мцасир Азярбайъан дилиндяки felin növləri ilə ейниййят тяшкил еtdiyi aydın gюrönör. Бу факт Азярбайъан

81


дилинин тарихян даща чох оьуз тайфа дилляринин ясасында формалашмасыны бир даща сцбут едир. “Китаби-Дядя Горгуд”ун дилиндя ишлənən fel нюvlərinin hər biri tam diferensiallma dювrönö başa vurmuş və грамматик-семантик ъящятдян там формалашмыш категорийа щесаб етмяк олар.

Ədəbiyyat1. Ъялилов Ф. А. Азябайъан дилинин морфонолоэийасы.

Бакы: Маариф, 1988, 287 с. 2. Дямирчизадя Я. «Китаби-Дядя Горгуд» дастанларынын

дили. Бакы: Елм, 1959, 140 с. 3. Ələkbərova A.E. Oğuz qrupu türk dillərində felin növ

kateqoriyasının tarixi inkişafı. (нам. дисс-нын авторефераты). Bakı, 2009, 25 с.

4. Китаби-Дядя Горгуд. (тяртиб едян: С.Ялизадя вя Ф.Зейналов). Бакы: Йазычы, 1988, 265 с.

5. Эцллц Каранфил. Санки Йылдызлар Ауъундайды. Бакы: Нурлан, 2005.

6. Новрузов М.Д. Азярбайъан дилиндя мяъщул нювцн формалашма тарихи. Азярбайъан дили тарихи мясяляляри. Бакы: АДУ няшриййаты, 1989, с.87-89.

7. Ряъябли Я. Я. Эюйтцрк дилинин морфолоэийасы. Бакы, 2002, 476 с

8. Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности ВЫЫ века, Алма-Ата, АН Каз.ССР, 1971, 380 с.

9. Батманов И.А., Арагачи З.Б, Бабушкин Г.Ф. Современная и древняя Енисеика. Фрунзе, Изд-во АН Киргиз. ССР, 1962, 249 с

10. Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников (VII-IX в). Л.: Наука, 1980, 255 c.

11. Насилов В.М. Язык орхоно-енисейских памятников, М.: Изд-во восточной лит-ры, 1960, 87 c.

12. Раджабов А.А. Залоги глагола в языке орхоно-енисейских памятников. Баку, АГУ, 1982, 188 с.

РезюмеВ статье дается сравнение категории залога глагола в языке

«Китаби Деде Горгуд» и в современных тюркских языках огузской группы. В результате исследования обнаруживается, что каждый залог глагола в языке данного памятника полностью завершил период своей дифференциации и они тождественны с глагольными залога в азербай-джанском языке, который относится к современным тюркским языкам огузской группы.

82


Этот факт еще раз доказывает, что азербайджанский язык форми-ровался на основе языка огузских племён.

SummaryIn this article the form category of “Kitabi Dede Qorqud” is compared

with the modern Turkic languages of ogua qroup. In the issue, it is realeaved that, every form of verbs in this literature monument completed the period of differentation and they are identical with the verb forms in Azerbaijan language, which is one of the modern turkic languages of oguz group.

The fact again shows that, Azerbaijan language was formed on basis of languages of oguz tribe.

83


E. Ə.ŞÜKÜRLÜ

“BALIK” TOPOFORMANTI VƏ BU SÖZLƏ DÜZƏLƏN TÜRK ŞƏHƏR ADLARI

(Toğu Balık, Bеsbаlık toponimləri əsasında)

Açar sözlər: balık, şəhər, türk, yazılı abidələr Ключевые слова: балык, город, турецкий, письменные памятники

Key words: balik, city, Turkish, monuments

I. GİRİŞİstənilən dildə mövcud olan xüsusi adları dəyişməz, sabit bir

kateqoriya kimi qəbul etmək olmaz. Adlardan bəziləri aktiv istifadədən çıxaraq yox olduqları halda, digərləri yeni yaranır. Məsələ burasındadır ki, müxtəlif zamanlarda insanların onomastikləşdirdiyi əşyalar və anlayışlar, yəni qavramlar müxtəlif cəhətdən dəyişikliyə uğramışdır. Belə ki, sivilizasiyanın inkişafının aşağı səviyyəsindəki insanların dünyagörüşünə diqqət yetirdiyimiz zaman onların canlı və ya cansız əşyalar arasında ciddi sərhəd qoymadıqlarının şahidi oluruq.

Bildiyimiz kimi, digər sözlər və anlayışlardan fərqləndirilərək xüsusiləşdirilən adlar müəyyən onomastik sahəyə daxil olur. Onomastik sahə bu və ya digər xalqın dilində istifadə olunan və real hipotetik və fantastik obyektlərin adlandırılmasına xidmət edən xüsusi adlar toplusudur (14, səh. 9). Buna görə də məişətdə istifadə olunan onomastik vahidləri real və fantastik-mifik olaraq iki hissəyə ayırmaq olar. Real onomastik vahidlər bütün xalqların dilində demək olar ki, müəyyən mənada fərqlənmədiyi halda fantastik onomastik vahidlər hər bir xalqın mifoloji dünyagörüşü ilə sıx əlaqədardır. Teonimiya, demonimiya və mifonimiyanın analizi humanitar elmlərin, eləcə də linqvistik tədqiqat üçün geniş qiymətli material verə bilər. Belə ki, bu sözlərin çoxu məhz qədim dövrlərdən qalmış formalardır (14, səh. 15).

Onomastika insan təxəyyülünün məhsuludur. Burada hər-hansı bir mənəvi dəyərin qabardılması, bənzətmə və insanların gələcəklə bağlı arzusu, istəyi mühüm rol oynayır. Burada konkret ərazilərin adlandırılmasında sabit qaydalar olmasa da, müəyyən qanunauyğunluqlar mövcud olmuşdur. Məsələn, eyni sinifdən olan müxtəlif obyektlər yerləşim, linqvistik əhatə dairəsi və işlənmə sahəsi baxımından müxtəlif adlara malik ola bilər. Müxtəlif ərazilərdə yerləşən çaylar, dağlar, düzənliklər fərqli fonetik tərkibə malik olan adlara malik olur. Lakin coğrafi baxımdan eyni məkanda

84


yerləşən müxtəlif kateqoriyaya daxil olan onomastik vahidlər bəzən eyni və ya yaxın ada sahib olur. Məsələn, Qafqaz sıra dağları silsiləsinə daxil olan Kazbek dağının adına uyğun olaraq Şimali Qafqazda rast gəlinən Kazbek şəxs adına və Kazbek çay adına rast gəlirik. Biz buna müxtəlif dillərin onomastik sahələri ilə yanaşı qədim türk yazılı abidələrin dilində də rast gəlirik.

Qədim türk yazılı abidələrində yer adları müxtəlif formalarda yaranmışdır. Bunlardan biri də balık topoformantı ilə yaranan şəhər adlarıdır. Bu məqalədə balık topoformantının etimiloji xüsusiyyətləri, eləcə də bu sözlə yaranan toponimlərin bəziləri analiz edilmişdir.

II. BALIK topoformantının etimologiyası və bu söz ilə düzələn yer adlarının müxtəlif mənbələrdə əks olunmasıBu leksik vahid vasitəsilə yaranan toponimlər coğrafi xüsusiyyət

daşıyan ən qədim sözlərdən biridir (10, səh.161). V.V.Bartold bu topoformantın türk-monqol sözü olduğunu və şəhər mənası ifadə etdiyini bildirir (1, səh. 492). Lakin müəllifin bu sözü eyni zamanda monqol sözü kimi də qeyd etməsinin səbəbi aydın deyil. Belə ki, bu sözün sırf türk sözü olduğuna heç bir şübhə yoxdur. Ola bilsin ki, akad. V.V.Bartold bu sözün sonradan monqol dilinə keçdiyini qeyd etmək istəmişdir. Çünki, elə həmin mənbədə müəllif bu sözü bu dəfə qədim türk sözü adlandırır: “şəhər mənasını ifadə edən balık və onun omonimi olan balıq sözü də ən qədim türk sözlərindən biridir və bütün türk dillərində rast gəlinir”(1, səh. 492).

Balık topoformantı ilə yaranan və müxtəlif coğrafi ərazilərdə və mənbələrdə adı çəkilən toponimlərə nəzər salaq:

1. Bizans mənbələrində Karipaluk (kari+paluk) şəhərinin adı keçməkdədir ki, bu da türk dilində “balıqlar şəhəri” deməkdir (15, səh. 10-12).

2. Çin şəhəri Beijing – Pekini də Xan-balık adlandırmışlar (7, səh. 26).

3. Monqolustanda Toğu-balık (9, səh.104) toponiminə rast gəlinir.

4. Yeddi çay arasında Çiqil-balık adında yer adına rast gəlinir (2, səh. 145).

5. Dun-Xuanda Min Budda mağarasından tapılmış VIII əsrə aid Tibet yazılı abidəsində Şu-balık qəsrinin adı çəkilir. Bu mağarada “türklərin tanrısı” Yol-Täηriyə sitayiş olunurdu (5, səh. 98).

85


6. Uyğur kağanlığı dönəmində (VIII-IX əsrlər) Orxon və Selengə çayları vadisində Ordu-balık (Kara Balasaqun) və Baybalık şəhərlərinin əsası qoyulmuşdur (17, səh. 324).

7. Şərqi Türküstanda orta əsrlərdə Yiqaç-balık şəhəri olmuşdur (4, səh. 104).

8. Uyğur sənədlərində Balik kan oqri toponiminin adı çəkilir (16, 244).

9. Xəzərlərin şəhərlərindən birinin adı əl-Mədinə əl-Bayda Hab-balık adını daşımışdır (8, səh. 144).

Balık sözünün etimoloji qatlarına nəzər salmazdan öncə bu sözün lüğətlərdə nə şəkildə əks olunduğuna nəzər salaq:

Balık – 1. Palçıq/gil2. divar və ya divarla əhatə olunmuş şəhər3. qala, istehkam4. şəhər5. şəhər kənarı6. balıq

Balık sözünün quruluşuna nəzər saldıqda, eyni zamanda türk dillərində sözlərin formalaşma mexanizmini göz önünə alaraq bu sözün iki morfemdən – bal morfemindən, eyni zamanda adlardan və fellərdən ad düzəldən +ık morfemindən yarandığını söyləməyə əsas verir. Balık sözünün yuxarıda göstərilmiş mənaları, onların eyni semantik kökdən qaynaqlandığını göstərir. Etimoloji lüğətlərdən aldığımız məlumatlar da bunu deməyə əsas verir ki, həm qədim türk yazılı abidələrində, həm də müasir dilimizdə müxtəlif mənalarda işlənən balık sözünün əsasında bal morfemi dayanmaqdadır. Belə ki, qədim türk dilində bal məna etibarilə durğun, palçıqlı su mənasını bildirir. Buna görə də müasir dilimizdə geniş şəkildə işlənən və ərzaq mənasını bildirən bal sözünun, qəribə də olsa məhz vizual baxımdan oxşarlığa görə buradan götürüldüyünü təxmin etmək olar.

Lakin, eyni zamanda türkologiyada bal sözünün Hind-Avropa dillərindən olan alınmış söz olduğu haqqındq fikirlər də səslənmişdir. Bu sözün qədim yunan dilindən alınmış olduğu və m səsinin b səsinə keçdiyi qeyd edilməkdədir (13, səh. 47). Həm də bu söz türk dillərində m səsinin söz başında işlənməsinin qəbuledilməz olduğu bir dövrdə dilimizə keçdiyi qeyd edilmişdir (6, səh. 330a). Deyilənləri nəzərə alaraq həm bal, həm də balık sözünün eyni kökdən qaynaqlandığını söyləmək olar.

Şəhər adını düzəldən topoformant olaraq istifadə olunmuş balık sözünün, eləcə də qədim türk yazılı abidələrinin ətrafında tapılmış gil heykəllərin bal-bal adının əsasında palçıq-gil mənasını bildirən balık

86


ismi dayanır. Təsadüfi deyil ki, balık sözünün özünə də biz palçıq/gil, palçıqdan və ya gildən tikilmiş divar mənasında işləndiyinə rast gəlirik. Lakin balık sözü qədim türk dilinə ilk növbədə şəhər mənasını ifadə etmişdir (12, səh. 1495).

Qədim türk dilində yaşayış məntəqəsini bildirmək üçün bir sıra terminlərdən istifadə olunmuşdur ki, bunlardan daha sıx rast gələnlər bunlardır: balık, ordu, kent, kurqan, qışlak/kışlak, kapuq, tura və s. Qədim türk yazılı abidələrinin dilində daha çox istifadə olunan bu topoformantlardan daha çox istifadə olunanalardan biri də əlbəttə ki, balık sözüdür. Əski türk dilində bu sözə palçıq, qala, şəhər, yaralanmaq və balıq mənasında rast gəlinir (3, səh. 80).

Ümumiyyətlə, balık komponentli yer adlarına Orxon-Yenisey abidələrində də rast gəlirik. Bu fakt həmin yer adlarının tarixiliyini göstərməklə yanaşı, geniş və müxtəlif adlar adı altında yayıldığını da göstərir. Məsələn, Beşbalık yer adına Bilgə xaqan, Kül Çor və ya ihe-Huşotu abidələrində; Baybalık yer adına Şine-Usu və ya Moyun Çor abidəsində; Toğu balık yer adına Kül tiqin və Bilgə xaqan abidələrində; Koçu balık və Süğçu balık yer adlarına IV uyğur əlyazmalarında rast gəlirik. Bu çoxsaylı qədim türk şəhərlərindən bəziləri ilə yaxından tanış olaq.

III. TOĞU BALIK yer adı haqqındaTоğu Bаlık – Türk qəbilələrinin məskən sаldıqlаrı, Tola çayının

sahillərində qədim şəhərin аdıdır (11, səh. 391). Оlsun ki, şərq mənаsını bildirən tоğsık və şəhər mənаsını ifаdə еdən bаlık sözünün birləşməsindən törəmişdir. Аncаq tоğsık sözünün -sık şəkilçisi iхtisаrа düşdüyünə görə tоğubаlık söz birləşməsi şəklində birləşərək bir vurğulu lеksik vаhidə çеvrilmişdir.

Köktürk аbidələrində bu şəhər аdı həm bitişik, həm də аyrılıqdа Tоğа şəklindədir. Аyrılıqdа işlədilən və аrха dаmаq аhənginə tаbе оlаn Tоğа sözünün «t» sаmit səsi Köktürk ədəbi dilinin imlа qаydаsınа uyğun оlаrаq incə qаrşılığı оlаn qаlın T hərfi ilə yаzılmışdır. Bunu həmişə qаlın tələffüz оlunаn sözlərin tərkibində işlədilmiş оlаn «ğ» sаmit səsini ifаdə еdən G hərfi hаqqındа dа söyləmək оlаr. Sözün birinci hеcаsındа «t» sаmit səsindən sоnrа gələn «о» sаit səsi, аdətən, yаzılmışdır. İkinci hеcаsının sоnundа gəldiyinə görə «а» sаit səsi də, аdətən, yаzılmışdır:

mdşğüs:aDQLB:oGoT:iklığÄŋ ilki Toğı balıkda söŋüşdimƏn ilki Toğu Balıkda vuruşdum(KTb. 30)

87


Bаlık sözü ilə bitişik hаldа işlədilmiş оlаn Tоğubаlık (Tоğu şəhəri) şəhər аdı birinci tərkib hissəsinin sоnundа «а» səsi dеyil, «u» sаit səsi yаzılmışdır. Bundаn əlаvə, Tоğubаlık şəhər аdının tərkib hissələri bir yеrdə bitişik, bаşqа yеrdə аyrı yаzılmışdır. Bu isə həmin tоpоnimik vаhidin imlаsının VIII yüzildə hələ sаbitləşmədiyini göstərir:

zmdşğüs:aDQLB:oGoT:klığÄn ilk(i) Tоğu balıkda süŋ(ü)şd(i)m(i)zƏn əvvəl Toğu şəhərində vuruşduq

IV. BЕSBАLIK yer adı haqqındaBеs bаlık–Türk хаlqlаrı tаriхində аdı tеz-tеz çəkilən qədim Türk

şəhərinin аdıdır. Adı M.Kaşğarinin əsərində də çəkilir, indiki Urumçi şəhərinin (Çinin qərbində, Uyğurustanda) yerində olmuşdur, nə vaxt salındığı məlum deyil, lakin VII əsrdən başlayaraq türklərin həyatında mühüm rol oynamışdır (11, səh. 389). Besbalık “Beş şəhər” deməkdir. Çin Xalq Respublikasında Sincan Uyğur Muxtar Bölgəsinin şimal-şərqində, Sançi Hui Muxtar Vilayətinin Jimisar rayonunda xarabalıq bir şəhərdir. Besbalık şəhərinin qalıqları 1988-ci ildən Çin Xalq Respublikasının qoruq siyahısına alınmışdır (19).

Bu şəhər аdı bеs (bеş) miqdаr sаyının şəhər mənаsını bildirən bаlık sözü ilə birləşməsindən törəmişdir. Tədqiqаtа cəlb оlunаn dörd Köktürk yаzılı qаynаqlаrı sırаsındа Bеsbаlık yеr аdınа yаlnız Bilgə kаğаn аbidəsində təsаdüf оlunur. Bu yеr аdının birinci tərkib hissəsinin ön dаmаqdа, ikinci tərkib hissəsinin isə аrха dаmаqdа tələffüz оlunmаsı оnlаrın bir yеrdə birləşərək bir vurğu аltındа qаynаyıb qаrışmаsınа mаnе оlmаmışdır. Bеləliklə, Bеsbаlık tоpоniminin birinci tərkib hissəsini təşkil еdən “b, s” sаmit səsləri əski imlа qаydаsının tələbinə uyğun оlаrаq qаlın qаrşılığı оlаn incə b (b) və s(s) hərfləri ilə, ikinci tərkib hissəsinin (bаlık sözünün) “b, l” sаmit səsləri isə incə qаrşılığı оlаn qаlın B (b), L (l) və həmişə qаlın tələffüz оlunаn “ќ” sаmit səsi üçbucаq şəkilli Q və ya ox şəkili O hərfi ilə yаzılmışdır. Sözün ön dаmаqаdа tələffüz оlunаn hissəsinin “е” sаit səsi imlа qаydаsınа uyğun оlаrаq yаzılmаmışdır. Lаkin incə b (b), (s) hərflərinin yаrdımı ilə həmin sаit səsi bərpа еtmək mümkün оlmuş (və mümkündür). Sözün аrха dаmаqdа tələffüz оlunаn bаlık tərkib hissəsinin də “а” sаit səsi həmin imlа qаydаsınа görə yаzılmаmışdır, ikinci hеcаsındа yеr аlаn “ı” sаit səsi yаzılmаlı оlduğu hаldа, tаriхi-ənənəvi prinsipin tələbinə görə, görünür, həmişə əski ənənəyə üyğun оlаrаq yаzılmаmışdır:

QLBsb:b(е)sb(а)l(ı)k (BK. 28)

88


Küli-çur аbidəsində Bеsbаlık yеr аdının sоnundа gələn “ќ” sаmit səsi üçbucаqlı Q hərfi ilə dеyil, оха bənzəyən O hərfi ilə yаzılmışıdır:

OLBsb:b(е)sb(а)l(ı)k (KÇ. 11)

V. NƏTİCƏQədim türk yazılı abidələrindəki məlumatlara istinad edərək qeyd

etmək olar ki, türklər tarix boyu müxtəlif formalı toponimlər yaratmışlar. Bu toponimlərin bir qismi sadə sözdən ibarət olduğu halda, digər qismi müxtəlif sözlərin birləşməsi nəticəsində mürəkkəb söz yaratmışdır. Mürəkkəb yer adını formalaşdıran topoformantların bir qismi arxaikləşərək dilimizdən çıxdığı halda, digər qismi hələ də müasir türk dillərində rast gəlinir. Şəhər adlarının formalsşdırılmasında geniş şəkildə istifadə olunan belə topoformantlardan biri də balık sözüdür. Bu söz üzərində aparılan araşdırmaların nəticəsi olaraq bizə aşağıdakı müddəaları irəli sürməyə əsas verir:

1. Türklər şəhər adlarının yaradılmasında balık topoformantından geniş istifadə etmişlər;

2. Bu sözə həm qədim türk yazılı abidələrində, həm də müasir türk dillərinin onomastikasında geniş rast gəlinir;

3. Balık sözünün əsasını təşkil bal morfemi türk dillərinə Hind-Avropa dillərindən keçmiş olması ilə də baqlı fikirlər mövcuddur;

4. Balık sözü qədim türk mənbələrində palçıq, divar, divarla əhatə olunmuş şəhər və nəhayət şəhər mənasında işlənmişdir.

VI. Ədəbiyyat1. В.В.Бартольд. Сочинения. Изд. «Наука», М., 1968.2. Древнетюркский словарь. Изд. «Наука», Ленинград, 1969.3. Kaşğari M. DLT, Tərcümə edən Besim Atalay, IV, səh. 5; ДТС, Л.

1969.4. ал-Карши, Джамал. Ал-Мулхакат би-с-сурах. Введение, перевод с

арабско-персидского, комментарии, текст, факсимиле Ш.Х.Вохидова, Б.Б.Аминова / История Казахстана в персидских источниках. Т. 1. Алматы: Дайк-Пресс, 2005.

5. Кляшторный С.Г. Из древнетюркского пантеона // Письменные памятники и проблемы истории культуры народов Востока. XV годичная научная сессия ЛО ИВ АН СССР (доклады и cообщения). Часть1 (1). М., 1981.

6. Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-century Turkish. Oxford, 1972.

7. Leslie D.D. The Identification of Chinese cities in Arabic and Persian sources, in: Papers on Far Eastern history, 26, September, 1982.

89


8. Minorsky V. The Khazars and the Turks in the Akam al-Marjan, in: BSOS, vol. 9: 1937.

9. Малов СЕ. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. М.-Л., 1959.

10. Молла-заде С.М. Топонимия северных районов Азербайджана. Баку, 1979.

11. Rəcəbli Ə.Ə. Qədim türk yazısı abidələri, II c. Göytürk yazısı abidələri, II hissə, Bakı, “Nurlan”, 2009.

12. Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий, т. IV, часть II, Санкт-Петербург, 1911.

13. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. М., Изд. «Наука», 1978.

14. Суперанская А.В., Сталтмане В.Э., Подольская Н.В. Султанова А.Х. Теория и методика ономастических исследований. М., 1986.

15. Трубачев О.Н. О семантической теории в этимологическом словаре. Проблемы омонимов подлинных и ложных и семантическая типология // Теория и практика этимологических исследований. М.: Наука, 1985.

16. Тугушева Л.Ю. Ярлыки уйгурских князей из рукописного собрания ЛО ИВ АН СССР // ТС, 1971. М., 1972.

17. Хазанов А.М. Кочевники и города в Евразийском степном регионе и соседних странах // Урбанизация и номадизм в Центральной Азии: история и проблемы / Материалы международной конференции. Алматы, 2004.

18. Şükürlü Ə.C. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı, 1993.19. http://tr.wikipedia.org/wiki/Besbalık

РезюмеСлово балык, которое использовалось в древнетюркских памятниках

используется и в настоящее время в современных тюркских языках в качестве топоформанта. Слово балык встречается в словарях в следующих значениях: грязь или глина, стена построенная из глины, город окруженная стеной и в значении город. В значении города топоформант балык широко использовался в древнетюркских письменных памятниках.

SummaryThe word “balik” which has been used in old Turkish monuments is

being applied nowadays in the role of the place names in modern Turkish languages. The word “balik” is introduced in dictionaries in the following meanings: mud or clay, the wall built with clay, city surround with wall and city. The word “balik” is widely applied in the meaning of “city” in old Turkish monuments.

90

http://tr.wikipedia.org/wiki/Besbal%C4%B1k


Y.M. CƏFƏROV

YENİ ONOMASTİK VAHİDLƏR - DOMEN ADLARI

Açar sözlər: domen, domen adları sistemi, inzibatçı, qeydiyyatçı, reqistrant, kiberskvotter, taypskvottinq.

Məqalə domen adlarının linqvistik tədqiqi məsələlərinə həsr edilmişdir. Bu dil vahidlərinin xüsusi adlarla oxşar və fərqli cəhətləri nəzərdən keçirilmişdir. Domen adlarının da onomastik vahidlər olduğu elmi baxımdan əsaslandırılmışdır. Eyni zamanda domen adlarının yaradılması prinsipləri, qeydiyyatı, qorunması, alqı-satqısı və s. məsələlərlə bağlı geniş məlumat verilmişdir.

1969-cu ildə ABŞ-da hərbi təmayüllü dövlət layihəsi kimi meydana çıxan İnternet, qısa bir dövr ərzində öz ilkin təyinatından uzaqlaşaraq, qlobal informasiya-kommunikasiya sisteminə, ümumbəşəri sərvətə, əsrlərdən bəri həllini gözləyən problemlərin həlli vasitəsinə çevrilmiş, maddi aləmə paralel bir dünyanın - virtual aləmin yaranmasına səbəb olmuşdur. Qısa müddət ərzində keçdiyi sürətli inkişaf yolunun təzadlarına, doğurduğu siyasi, ideoloji qarşıdurmalara, mühafizəkar düşüncə tərzinin, mental dəyərlərin itirilmə qorxusuna rəğmən, İnternet getdikcə daha böyük sürətlə insanların gündəlik həyatına nüfuz etməkdədir. Bu mənada, İnterneti bəşər tarixində analoqu olmayan, heç bir vasitə ilə müqayisəyə gəlməyən, inkişaf perspektivlərinin, təsirlərinin, yaratdığı imkan və təhlükələrin dəqiq proqnozlaşdırılması mümkün olmayan qeyri-adi bir fenomen kimi qiymətləndirənlər öz mövqelərində tam haqlıdırlar.

Son illər İnternetin və ümumilikdə informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının (İKT) inkişafı sahəsində əldə edilən misilsiz nailiyyətlər müxtəlif elm sahələrində inkişaf perspektivlərini artırmaqdadır. Bu nailiyyətlərin tətbiqi ilə əlaqədar olaraq yeni elmi istiqamətlərin müəyyənləşməsi humanitar elmlərin də tədqiqat hüdudlarını genişləndirir. Bu baxımdan, müasir dilçilik elmində izlədiyimiz yeni meyllər xüsusilə mühüm aktuallığa malikdir.

Bu gün dünya dilçiliyində ənənəvi tədqiqat mövzuları ilə yanaşı, mətnin formal təhlili, maşın tərcüməsi, elektron lüğətçilik və s. kimi mövzulara marağın artması dövrün inkişaf məntiqindən irəli gəlir. İKT-nin inkişafı dilin cəmiyyətdə daşıdığı funksiyaları daha da artırmışdır. Bu gün dil bir işarələr sistemi olaraq təkcə insanlar arasında ən mühüm

91


ünsiyyət vasitəsi kimi çıxış etmir, eyni zamanda insanla maşın arasında verbal əlaqəni və virtual dünyanın potensial sakini kimi hər bir insanın rəqəmli dünyadakı ünsiyyətini təmin edir. Belə bir qarşılıqlı əlaqə zaman keçdikcə saysız-hesabsız dil işarələri sırasından ən uyğun olanlarını seçməklə özünün təkmilləşmiş ünsiyyət sistemini formalaşdırır. Bu ünsiyyətin ən vacib elementlərindən biri də onomastik vahidlərdir.

Əhatəmizdəki fərdləri, coğrafi obyektləri, istehlakçısı olduğumuz məhsulları bir anlıq adsız, ünvansız təsəvvür etsək, xüsusi adların real dünyadakı rolu barədə tam qənaətə gələ bilərik. Virtual dünya real aləmin rəqəmsal modeli olduğundan virtual dünyada da heç nəyi adsız-ünvansız təsəvvür etmək mümkün deyildir. Eyni zamanda real dünya ilə müqayisədə virtual dünyada bütün münasibətlərin təkrarolunmaz, vahid, birqiymətli rəqəmlərin dili ilə reallaşması burada konkret adlar, ünvanlarla bağlı hər hansı təhrif və istisnalara yer qoymur.

Real dünyada üz tutduğumuz coğrafi məkanı toponimlərin, müraciət etməli olduğumuz şəxsi antroponimlərin, alacağımız məhsulun çeşidini, növünü ktematonimlərin və s. köməyi ilə müəyyənləşdiririk. Virtual dünyada isə bu vəzifəni, ilk növbədə, domen adları yerinə yetirir.

Məlum olduğu kimi, hər bir kompüter İnternet mühitində təkrar-olunmaz ünvana malikdir. İnternet şəbəkəsinə qoşulmuş istənilən kompüter müəyyən rəqəmlər yığımını əks etdirən unikal kodla identifikasiya olunur. Özünün texniki mahiyyətinə görə belə kod verilən kompyüterin İP-ünvanını təşkil edir. İP-ünvan 8 rəqəmdən ibarət olur. Şəbəkə istifadəçilərinə İnternetdəki kompyuterlərin ünvanlarını İP-ünvanla ifadə edərək əməliyyat aparmaq, rəqəmləri yadda saxlamaq çətin olduğundan, bu məqsədlə domen adları sistemi (Domain Name System, DNS) yaradılmışdır. Latın dilində “sahib olma”, “malik olma” mənası verən “dominium” sözündən əmələ gəlmiş domenlər İnternet infrastrukturunun ən mühüm komponentlərindən biri sayılır {3, s. 1}.

Domen adları nöqtələrlə ayrılmış simvol sahələrindən ibarətdir, səkkiz rəqəmli ədəd əvəzinə www., müvafiq ad, .com və ya .net, .org, yaxud digər domenlər yazılır. Məsələn: www.azerbaijan.com, www.ict.az və s.

Domenlər birinci, ikinci və üçüncü səviyyəli olur. Birinci səviyyəli domenlər İnternet şəbəkəsinə üzv olan ölkələrə məxsus domenlərdir. Onlar həmin ölkələri bildirmək üçün istifadə edilən və adətən, həmin ölkələrin adlarındakı hərf birləşmələri əsasında yaradılan iki simvoldan ibarətdir. Birinci səviyyəli domenlərə «.az» domenini nümunə göstərmək olar. Bu, həmin domenin məhz

92

http://www.ict.az/

http://www.azerbaijan.com/


Azərbaycana aid olduğunu bildirir. İnternetdə Adlar və Nömrələr üzrə Qeydiyyat Korporasiyası (Internet Corporation For Assigned Names and Numbers, ICANN müəl.) 1993-cü il 25 avqust tarixində “.az” domen zonasının Azərbaycan dövlətinə verilməsi barədə qərar qəbul etmişdir.

İkinci səviyyəli domenlər, daha çox sahəvi xarakterə malik -dir. Bu domenlər əsasən, təhsil, elm, idarəetmə, məlumatlandırma və s. bu kimi konkret sahələrlə bağlı olur. .Com, .edu, .gov, .net, .info domenləri buna misal sayıla bilər. Üçüncü səviyyəli domen adları isə son illərin populyar peşə sahiblərinə çevrilmiş bloggerlərin öz bloqları üşün seçdikləri adlardan ibarətdir. Məs.: http://altaygeyushev.blogspot.com/ elminh.blogspot.com və s.

Birinci səviyyəli domenlərin idarə edilməsi ilə İCANN-ın tapşırığı əsasında xüsusi təşkilatlar məşğul olur. İP-ünvanların paylanması, domen adların qeydiyyatı, eləcə də digər xüsusi məsə -lələrin yerinə yetirilməsi məqsədilə yaradılmış İCANN ABŞ höku-məti qarşısında məsuliyyət daşıyır. Bu cür təşkilatlar qeyri-kom-mersiya istiqamətini əsas götürərək İnternet ictimaiyyətinin ma-raqlarından çıxış edir.

Domen adları ən müxtəlif məqsədlərlə (informasiya mühari-bəsi, kommersiya və s.) qeydiyyatdan keçirilə bilər. Hər bir dome-nin qeydiyyatı üçün müəyyən məbləğdə haqq ödənilir və domen adını qeydiyyatdan keçirən şəxs bu domenə aid bütün hüquqlara malik olur.

Domen adlarının yaradılması dilçilik baxımından bir sıra prinsiplərə əsaslanır. Məlum olduğu kimi, bu onomastik vahidlər ən müxtəlif məqsədlərlə (reklam, alqı-satqı, təbliğat, maarif ləndir-mə, məlumatlandırma, informasiya müharibəsi və s.) yaradılır və təkcə milli arealda deyil, İnternetin köməyi ilə ümumən qlobal məkanda bu məqsədlərin həyata keçirilməsinə xidmət edir. Ona görə də domen adlarının yaradılması zamanı aşağıdakı dil meyar-larının nəzərə alınması mühüm şərtdir: 1) Fonetik meyar: domen adı kimi seçilən söz müxtəlif dillərdə asan tələffüz edilməlidir; 2) Psixolinqvistik meyar: domen adının səslənməsi dinləyicinin şüurunda müəyyən təsviri assosiasiya doğurmalıdır; 3) Denotativ meyar: ad elə seçilməlidir ki, ifadə etdiyi predmeti çoxluqdan fərqləndirə bilsin; 4) Konnotativ meyar: domen adı kimi seçilən söz predmetin fərqli keyfiyyətini, xüsusi özəlliyini, təsir qüvvəsini nəzərə çatdırmalıdır; 5) Assosiativ meyar: domen adı kimi seçilən

93


söz istinad etdiyi predmetlə birbaşa assosiasiya olunmalıdır və s. Domen adları indiyə qədər dilçilik istiqaməti üzrə az tədqiq

edildiyindən bu vahidlərin hansı dil səviyyəsinə aid edilməsi, onların xüsusi ad, yoxsa apelyativ kimi qəbul olunması sualı indi xeyli aktualdır.

“Linqvistik nöqteyi-nəzərdən domen adları xüsusi adlardır, onlar özünəməxsus sistem xüsusiyyətlərinə malikdir və onomastikanın xüsusi sahəsini təşkil edir. Lakin onomastik məkanda domen adlarının vəziy-yətini müəyyənləşdirmək və müxtəlif nominativ təsnifatlarda onların yerini təyin etmək xeyli çətin görünür. Bu halda onomastikanın bir sahəsi kimi domen adları ilə bağlı məsələlərin kompleks şəkildə, yəni diçilik, informasiya texnologiyaları, iqtisadi və hüquqi aspektlərdə həlli zəruridir” {6.}.

Domen adları özünün xarakterik xüsusiyyətlərinə görə ümumi sözlərdən də, xüsusi adlardan da fərqlənir. Domen adlarının yara -dılması və işlənməsi linqvistik qanunlardan daha çox, konkret texniki normalara əsaslandığından onlar özünəməxsus quruluş tipi -nə malikdir. Bu adlar bir çox hallarda milli dil normalarından kə -nara çıxır. Domen adları seçilərkən, əsasən, hazır dil vahid lərind-ən istifadə edilsə də, bu vahidin hansı milli dilə aidliyi mə-sələsində böyük sərbəstlik vardır. İstənilən dilə məxsus hansısa sözü, söz birləşməsini, cümləni, hətta mətni götürərək domen adı-na çevirmək mümkündür. Ümumi sözlərdən və xüsusi adlardan fərqli olaraq domen adları heç bir mənaya malik olmaya bilər. Bu baxımdan, domen adlarını hər hansı semantik yükü olmayan kö-məkçi nitq hissələri, numerativ və predikativ sözlər, heç bir qram -matik və məntiqi əsasa söykənməyən təsadüfi hərf birləşmələri əsasında da yaratmaq olar.

Ümumi sözlərdən və xüsusi adlardan fərqli olaraq domen adlarında çoxvariantlılıq mümkün deyil. Eyni zamanda, müqayisə edilən dil vahidlərindən fərqli olaraq domen adları üçün rəsmilik xarakterikdir. Belə ki, bütün domen adları rəsmən qeydiyyatdan keçməlidir.

Yerinə yetirdiyi funksiya baxımından domen adlarını xüsusi adlarla birləşdirən cəhətlər çoxdur. İlk növbədə, əgər xüsusi adlar varlığı tək olan, yəni bir-birinin eyni olmayan əşyanın adını bil -dirir və ayrı-ayrı şəxsləri, əşyaları, hadisələri başqa şəxslərdən, əşyalardan, hadisələrdən fərqləndirməyə xidmət edirsə, domen adları da tək olan, bir-birini təkrar etməyən virtual ünvanları bir-birindən fərqləndirməklə İnternet məkanının sonsuz sayda

94


subyektlərinin hər birini fərdiləşdirir. Domen adları da xüsusi adlar kimi, əksər hallarda ümumi sözlər əsasında yaranır və məna baxımından həmin sözlə əlaqəsi birbaşa deyil, konstitutiv xarakterə malik olur.

Xüsusi adlar kimi, domen adlarının da əsasını təşkil edən sözlər hansı nitq hissəsinə aidliyindən asılı olmayaraq substantiv-ləşir. Akademik A.Axundovun qeyd etdiyi kimi, “...semantik kon-versiya, demək olar ki, tamamilə onomastika sahəsinə aid olub, daha çox xüsusi isimlərdə özünü göstərir. Odur ki, semantik kon-versiya yalnız substantivləşmə ilə məhdudlaşır” {1, s. 147}.

Domen adlarının yaradılması zamanı da bir nitq hissəsinə da -xil olan müəyyən qrup sözlər semantik konversiya nəticəsində aid olduğu nitq hissəsi ilə semantik və qrammatik əlaqələrini itirərək yeni bir nitq hissəsinə çevrilir.

Xüsusi adlar kimi, domen adları da müəyyən edilərkən onun məntiqi və kateqoriya uyğunluğu yox, gündəlik tələbatı nəzərdə tutulur ki, bu da hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirilir. Xüsusi adlarla domen adlarının daha bir oxşar əlaməti isə qeyd edildiyi kimi, onların müəyyən səbəb və məqsədlərlə əlaqədar yaradılmasıdır. Odur ki, xüsusi adlar kimi, domen adlarının da bir qismi çox məh-suldar, işlək, digər bir qismi isə qeyri-məhsuldar olur. Lakin xüsusi adlardan fərqli olaraq domen adlarının uğuru, uzunömür-lülüyü, ən əsası isə qiymətliliyi onun işləklik səviyyəsindən asılı -dır. Çünki domen adları virtual dünyada ünvan funksiyasını yerinə yetirməklə bərabər, real dünyada da gəlirli bir biznes məhsulu kimi çıxış edir. Hər bir domen alqı-satqı predmeti ola bilər. Azərbaycanda domen adları biznesi yenicə təşəkkül tapmağa başlasa da, bir sıra xarici ölkələrdə bu sahə ənənəvi biznes fəaliyyəti növləri ilə rəqabət aparacaq səviyyədə inkişaf etmişdir. Müasir dünyada bir sıra məşhur domenlərin qiyməti bir neçə milyon dollar arasında dəyişir. Domenlərin əsas satışı təkrar bazarda gedir. Yəni cəmi 5-10 dollar müqabilində qeydiyyatdan keçirilən istənilən domen virtual dünyada uğur qazandıqdan sonra təkrar bazarda milyonlarla dollar vəsaitə satıla bilər. Cəmi 7 dolla -ra alınan domenin bir müddətdən sonra 7 milyon dollara satılması faktı İnternetin tarixindən məlumdur. Məsələn, «fund.com» adı 10, «business.com» adı hələ 1999-cu ildə 7,5 milyon dollara satılmışdır. Oyuncaqlar mənasını verən “toys.com” adının qiyməti isə 5 milyon dollardan bahadır. İstənilən halda indi dünyada qiyməti 1 milyon dollardan baha olan yüzlərlə domen adına

95


təsadüf etmək olar. Domen adı biznesinin maraqlı cəhəti bundan ibarətdir ki, burada heç bir adın perspektivini irəlicədən görmək mümkün deyildir. Qeydiyyatdan keçirilən domen adının nə qədər uğurlu olduğunu daim gələcək göstərir {6.}.

Azərbaycanda domen adlarının qara bazarındakı dinamikanın və domen adlarının qiymətinin hələlik bir o qədər də yüksək olmaması isə iki səbəblə izah edilə bilər. Birincisi, ölkəmizdə İnternet mühiti hələ xaricdəki qədər inkişaf etməmişdir. Digər tərəfdən, domen adlarının uğurunu təmin edən ən başlıca amil onun bütün dünyada tanınmasıdır ki, “.az” domenləri də bu baxımdan hələ “.com” qədər məşhurluq qazana bilməmişdir. Bununla belə, qiyməti bir neçə min manata çatan domen adları artıq Azərbaycanda da yenilik sayılmır. Azərbaycan Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinin açıqladığı məlumata görə, son illərdə “.az” domen adlarına meyl sürətlə artmaqdadır. 14 aprel 2012-ci il tarixinə olan məlumata görə, “.az” domen zonasında artıq 14000 domen adı qeydiyyatdan keçmişdir. Bu isə son illərdə 2-3 dəfə artım deməkdir {7.}.

Domen adlarının alqı-satqısında müəyyən məhdudiyyətlər vardır. Bu məhdudiyyətlər, əsasən, xüsusi əhəmiyyəti olan tarixi-coğrafi adlar və ticarət nişanları ilə bağlı domenlərə tətbiq edilir. Sonluğu “.com”, “.edu”, “.org” olan domen adı əgər, məsələn, “cococola.com”, “microsoft.org” kimi ticarət nişanları, eyni zamanda intellektual mülkiyyətdirsə, bu cür domenlər kənar şəxslərə satıla bilməz. “Azerbaycan.com” kimi ümumi xarakterli domen adlarının alınıb-satılmasında elə bir məhdudiyyətin olmaması isə erməni yalanlarına və ölkəmiz əleyhinə təxribatlar törədən digər düşmən qüvvələrə qarşı informasiya müharibəsini dövlət siyasətinin əsas prioritetlərindən elan etmiş Azərbaycan üçün son illər virtual aləmdə bir sıra ciddi problemlər yaratmaqdadır.

İnternet istifadəçilərinə yaxşı məlumdur ki, hər bir istifadəçi İnternetin köməyi ilə hər hansı ölkə, tarixi hadisə, şəxsiyyət və s. haqqında məlumat əldə etmək istəyərkən ilk növbədə müvafiq axtarış sisteminə uyğun açar sözü daxil edir. Yaxud, həmin ölkənin, tarixi faktın, şəxsiyyətin adına uyğun domenlərdən istifadə edir. Məsələn, İnternetə daxil olaraq Azərbaycan dövləti, Dağlıq Qarabağ konflikti, Azərbaycanın bir çox şəhərləri haqqında nə isə öyrənmək istədikdə ilk yazacağımız domen adları, yəqin ki, aşağıdakılar olacaqdır: www.azerbaijan.com, www.baku.com, www.karabakh.com, www.susha.com,

96

http://www.susha.com/

http://www.karabakh.com/

http://www.baku.com/



www.lachin.com, www.sumqait.org və s. Lakin bu ünvanlara daxil olarkən həmin saytların Azərbaycana heç bir aidiyyəti olmayan ma-teriallardan təşkil olunduğunu, yaxud ilk baxışda hər birimizi heyrətlən-dirəcək yalanlarla doldurulduğunu görəcəyik. Məsələn, www.sumqait.in-fo saytında azərbaycanlıların Sumqayıtda guya ermənilərə qarşı törətdikləri «soyqırımı» haqqında məlumatlar, yaxud www.karabakh.net saytında qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası haqqında materiallar Azərbaycan həqiqətləri haqqında az-çox məlumatlı olan istənilən oxucunu heyrətləndirəcək. Bu, anti-təbliğatın bir növüdür və əfsuslar olsun ki, erməni lobbisi hələ ötən əsrin 90-cı illərinin ortalarından Azərbaycana qarşı belə bir anti-təbliğat kampaniyasından geniş istifadə etməkdədir. Xarici ölkələrdə yaşayan erməni əsilli iş adamları Azərbaycanın demək olar ki, bütün regionlarının adlarını ikinci dərəcəli domen adları kimi qeydiyyatdan keçirərək hazırda bu domenlərdən müxtəlif məqsədlərlə istifadə etməkdədirlər. Məsələn, www.baku.net domeni 2001-ci ildə Hindistanda, www.baku.co.uk, www.ordubad.com domenləri Honk-Konqda, www.nakhchivan.com domeni 2000-ci ildə İngiltərədə, www.babek.am, www.susha.net, www.sumqait.info domenləri Ashot Amatuni adlı şəxs tərəfındən 2003-cü ildə Yerevanda, www.nakhchivan.net, www.yevlakh.com, www.yevlakh.net domenləri 1999-cu ildə Amerikada alınmışdır.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İnformasiya Texnologi-yaları İnstitutu Azərbaycana aid coğrafi adları, mədəni tarixi dəyərləri özündə əks etdirən bəzi domen adlarını onların qeydiyyatçıları ilə birlik-də təqdim etmişdir. İnstitut mütəxəssislərinin üzə çıxarmış olduqları aşağıdakı faktlar ermənilərin daha bir məkrli fəaliyyətinin ifadəsi kimi heç bir şərhə yer qoymur. Çünki həmin saytlardakı informasiyaların kimlərin mənafeyini əks etdirdiyi ilk baxışdan bəllidir:

www.azerbaijan.com «ENOM İnc.» şirkəti, (Movses Karamanoukian, Los Anceles), Minakumari Periasamy, Malaziya

www.karabakh.com Vaheek Hacopyan, Kaliforniya ştatı, ABŞwww.fizuli.com Gizo Bliadze, ABŞ, Nyu-Yorkwww.nakhchivan.com «Steller» şirkəti, İngiltərəwww.azer.info Qriqor Melkonyan, Rusiyawww.lachin.com Anoosh, İngiltərəwww.karabakh.us Suren Divanyan, ABŞwww.sumgait.info Aşot Amatuni, İrəvanwww.baku.su Qriqor Melkonyan, Rusiyawww.sharur.com Emmanuel Beltrando, Fransawww.nakhchivan.net Josh Joffe, ABŞ

97

http://www.nakhchivan.net/

http://www.sharur.com/

http://www.baku.su/

http://www.sumgait.info/

http://www.karabakh.us/

http://www.lachin.com/

http://www.azer.info/

http://www.nakhchivan.com/

http://www.fizuli.com/

http://www.karabakh.com/


http://www.yevlakh.net/

http://www.yevlakh.com/

http://www.nakhchivan.net/

http://www.sumqait.info/

http://www.susha.net/

http://www.babek.am/

http://www.nakhchivan.com/

http://www.ordubad.com/

http://www.baku.co.uk/

http://www.baku.net/

http://karabakh.net/

http://www.sumqait.org/

http://www.lachin.com/


www.karabakh.info Karen Vartanesyan, İrəvan {12}.

Bu cür faktların ortaya çıxmasını informasiya müharibəsinin ölkəmiz tərəfindən zəif təşkili kimi dəyərləndirmək düzgün olmazdı. Nəzərə almaq lazımdır ki, İnternetin Azərbaycanın ictimai həyatına hələ yenicə daxil olduğu təxminən 10-15 il əvvəl erməni lobbisi dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində artıq çoxdan bu imkanlara sahib idi. Erməni lobbisi domen adlarının informasiya müharibəsində yaradacağı gələcək perspektivi qabaqcadan görürdü. Onu da qeyd etməliyik ki, oxşar problem təkcə Azərbaycan üçün xarakterik deyildir. Domen adlarının seçilməsi və qeydiyyata alınması istiqamətində, bəzi domen zonalarındakı liberal məhdudiyyətlər nəzərə alınmazsa, demək olar ki, tam sərbəstlik və bu sərbəstliyin bir çox işbazlar üçün yaratdığı imkanlar bir sıra kommersiya qurumlarının, intellektual mülkiyyət sahiblərinin də əsaslı narahatlığına səbəb olur. Məsələn, son illərin təcrübəsində domen adlarının xüsusi alverçilər - kiberskvotterlər tərəfindən ələ keçirilərək, sonradan baha qiymətə satılmasına dair onlarla fakt mövcuddur. Domen fırıldaqçıları - taypskvottinqlər isə məşhur adlara yaxın domen adları tapır (məsələn, «panasonic - panasonik», «kommersant.ru - commersant.ru» və s.) və bu yolla pul qazanırlar {11.} .

Amma Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərini, coğrafi adlarını özündə əks etdirən domenlərin sırf fırıldaqçı və alverçilər tərəfindən mənimsənildiyini düşünmək sadəlövhlük olardı. Aydın məsələdir ki, Azərbaycan adları altında yaradılan domen adlarının əsl mahiyyəti başqadır və bu, ölkəmizə qarşı antitəbliğat kampaniyasının əsas istiqamətlərindən birini təşkil edir.

Domen adları üzərində qurulan bu cür kampaniyalar, əsasən, iki formada tətbiq edilir. Birinci halda, məsələn, Azərbaycana aid domen adları altında fəaliyyət göstərən veb-resurslarda Azərbaycana qarşı əks-təbliğat kampaniyası aparılır. İkinci halda isə Azərbaycana məxsus məşhur adların əks olunduğu veb-saytlar məşğul edilərək donuq vəziyyətə salınır. Başqa sözlə, domen adı «öldürülür» və ölkə ətrafında informasiya blokadası yaradılır.

Virtual məkanda bu cür prosesləri tənzimləməkdən ötrü beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmuş sənəd və mexanizmlər olmamış deyildir. İnformasiya cəmiyyəti məsələlərinə həsr olunmuş dünya sammitlərinin sənədləri (Cenevrə - 2003, Tunis -2005), BMT-nin XI Konqresi (aprel, 2005), Avropa Şurasının «Kompüter cinayətkarlığı ilə mübarizə haqqında» Konvensiyası, WIPO (Ümumdünya İntellektual Mülkiyyət Təşkilatı) və İCANN tərəfindən hazırlanmış «Domen adları üzrə mübahisələrin araşdırılması üzrə vahid siyasət və Qaydalar»ı (UDRP)

98

http://www.karabakh.infoK/


buna misaldır. WIPO, İCANN, Avropa Şurası, BMT kimi müvafiq qurumlara müraciət etməklə, virtual məkanda Azərbaycan adlarına təcavüz etmiş adamlara qarşı mübarizə aparmaq mümkündür. Belə ki, zəbt olunmuş domen adlarının qaytarılması ilə bağlı bəzi şirkətlərin bir neçə dəfə beynəlxalq arbitraj məhkəmələrinə cəlb olunması, onlar tərəfindən qeyri-qanuni ələ keçirilmiş domen adlarının həqiqi sahiblərinə qaytarılması faktları məlumdur. Lakin bunun üçün kifayət qədər mürəkkəb və vaxt aparan prosedurlardan keçmək lazım gəlir. Eyni zamanda İnternetlə bağlı hüquqi mübahisələrin həlli sahəsində münasibətlərin yoluna qoyulmasının özü də bu gün ciddi bir problemdir. İnternet şəbəkəsinin yaratdığı geniş imkanlar insanların düşüncə tərzində, ünsiyyətində, fəaliyyətində və sosial münasibətlərində böyük dəyişikliklərə səbəb olduğu kimi, coğrafi sərhədlər çərçivəsində tətbiq olunan beynəlxalq hüquq normaları və ölkə qanunlarını da gücsüz vəziyyətə gətirir. İnternet texnologiyalarının imkanları hesabına formalaşan virtual münasibətləri mövcud qanunlarla tənzimləmək xeyli çətinləşir və bəzi hallarda hətta mümkün olmur. Ona görə də bu gün İnternetin ayrı-ayrı seqmentlərinə münasibətdə dövlət yurisdiksiyasının hüdudları ilə bağlı problemlər müasir hüququn ən mühüm və mürəkkəb məsələlərindən biri kimi çıxış edir. Bu kimi məqamları nəzərə alaraq Azərbaycana aid domen adları ilə bağlı məlum problemin həllində təkcə beynəlxalq hüquq normalarına bel bağlamaq düzgün olmazdı.

Məsələnin məhkəmə qaydasında həllindən başqa, belə domen adlarını satın almaq yolu ilə geri qaytarmaq da mümkündür. Amma bu cür adları satışa çıxaran şəxslər müqabilində külli-miqdarda vəsait tələb etdiklərindən, bu, Azərbaycanın dövlət büdcəsi üçün əlavə yükdür. Mütəxəssislər isə hesab edirlər ki, belə informasiya hücumlarının qarşını almaq üçün ən yaxşı çıxış yolu Azərbaycanın öz informasiya resurslarını genişləndirməsi və təkmilləşdirməsidir. Yəni, Azərbaycanın həmin adları baha qiymətə geri almasındansa, onların əvəzinə yüksək keyfiyyətli yeni saytların yaradılması, orada ətraflı məlumatların yerləşdirilməsi daha məqsədəuyğun olardı. Eyni zamanda virtual məkanda strateji əhəmiyyət daşıyan adlarımız düşmənlərin əlinə keçməmiş, onların domen adı kimi qeydiyyatdan keçirilərək məşğul (bron) edilməsi də təxirəsalınmaz tədbir kimi diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Həmin adların dəqiq siyahısının hazırlanması, onların konkret təsnifat qrupları üzrə sistemləşdirilməsi isə müvafıq elmi-tədqiqat institutları və dövlət qurumlarının birgə missiyasıdır.

99


İstifadə edilmiş mənbələr:

1. Axundov A.A. Ümumi dilçilik. Bakı, “Maarif”, 1979, s. 2. Benjamin D. G. The new thing, uniform domain-name dispute-resolution

policy of the Internet Corporation for Assigned Names and Numbers //The Journal of World Intellectual Property, 2000, v. 3, no. 4, pp. 525–554.

3. Əliquliyev R.M., Qasımova R.T. Milli domen adları intellektual analiz sisteminin yaradılması//AMEA İnformasiya Texnologiyaları

1 Ədəbiyyat

? Veysəlli F. Mirzə Şəfi Vazeh: yozmalar və faktlar, Bakı, 2010.2 Cəfəroğlu Ə. Seçilmiş əsərləri. Bakı. BSU, 2008.3 Veysəlli F. Göstərilən əsəri, s.55.4 Cəfəroğlu Ə. Göstərilən əsəri, s.325.5 Yenə orada, s.327.6 Yenə orada, s.333-337.7 Quliyev V. M.Fətəli və Əli Süavi: bir mübahisənin tarixçəsi. 525-ci qəzet, Bakı, 23 iyun 2012, s.24-258 Sitat V. Quliyevin məqaləsindən götürülüb.9 Quliyev V. Göstərilən əsəri, s.24.

Ф.ВейсяллиМ.Ф. Ахундзаде и проблема алфавита

(Резюме)

Первый драматург, основоположник жанра романа в Азербайджане и философ М.Ф.Ахундзаде всю жизнь боролся за проведение реформы алфавита. На начальном этапе он выступал за радикальную реформу арабского алфавита. Позже он окончательно отвернулся от этой идеи и ратовал за переход к латинице.

В жизни он не смог сломить сопротивление своих оппонентов. Однако впоследствии его соотечественники добились того, что наш народ сегодня пользуется латинской графикой.

F.VeyselliM.F.Akhundzadeh and problem of alphabet

(Summary)100


İnstitutu, “İnformasiya texnologiyaları problemləri” jurnalı, 2011, № 1

4. Həsənov H.Ə. Söz və ad. Bakı, “Maarif”, 19845. Hüseynzadə M.H. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, “Maarif”, 19836. Концевой М.П. Концевая Г.М. Доменная номинация и трансфер:

проблемы правового статуса и регулирования / Материалы II-ой международной научно-практической конференции "Современные тенденции развития научной мысли" (31.01.2011 – 07.02.2011) – Киев, Украина.www.icp-ua.com/ru/domennaya-nominatsiya-i-transfer-problemy-pravovogo-st...

7. Концевой М.П. Концевая Г.М. Система доменной номинации в Интернете / Актуальные вопросы славянской ономастики. – Гомель : ГГУ им. Ф. Скорины, 2006. – c. 112–120.

8. Серго А.Г. Доменные имена. М:. «Бестселлер», 2006, 368 с.9. http://az.itv.az/texnologiya/2412.txt 10. http://ictnews.az/read-11644-news-1.html 11. http://az.apa.az/news.php?id=7998612.http://ict.az/az/index.php?option=com_content&task=view&id=564&-

Itemid=1

SummaryThe article is dedicated to linguistic study of domain names. It analyzes

the differences and similarities between domain and proper names, and scientifically proves that domain names are a type of proper names.

The article also provides an insight into the creation, registration, protection and trade of domain names.

РезюмеСтатья посвящена вопросам лингвистического изучения доменных

имен. В ней анализируются различия и схожие черты доменных имен и имен собственных. Автор научно обосновывает, что доменные имена являются одним из видов имен собственных. В статье дается обширная информация об образовании, регистрации, защите и торговле доменными именами.

This article deals wifa the problems of latin grafics in Azerbaiyan. He tryed at the beginning to reform an arabic syllabic grafics. Then he intersfad that the arabic grafics is unaivelobel for Azerbaiyan language. He began to make her reform only into latin grafics.

101

http://ict.az/az/index.php?option=com_content&task=%1Fview&id=564&%1FItemid%1F=1

http://ict.az/az/index.php?option=com_content&task=%1Fview&id=564&%1FItemid%1F=1

http://www.icp-ua.com/ru/domennaya-nominatsiya-i-transfer-problemy-pravovogo-st...%20%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%B0%20%D0%B4%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%83%D0%BF%D0%B0%2011.09.2011

http://www.icp-ua.com/ru/domennaya-nominatsiya-i-transfer-problemy-pravovogo-st...%20%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%B0%20%D0%B4%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%83%D0%BF%D0%B0%2011.09.2011


T. R. İSMAYILOVA

AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİNİN İNKİŞAFINDA FÜZULİ MƏRHƏLƏSİ

Açar sözlər: ədəbi dil, bənzətmə, istiarə, poeziya, ümumxalq dili, ərəb – fars dilləri.

Rus dilində: литературного язык, уподобление, метафора, поэзия арабский и персидский языки.

İngilis dilində: literatry language, metaphor, poetry, the Arabian-Persian language.

Adı dünya ədəbiyyatı salnaməsinə qızıl hərflərlə yazılmış şairlərdən biri də XVI əsrdə yaşayıb-yaratmış və tədqiqatçıların haqlı olaraq “Şərq poeziyasının Günəşi” adlandırdığı, sözlərini həmişə aşiqanə deyən Füzulidir. Bu vaxta qədər Füzuli dilinin bədii – estetik keyfiyyətləri, başqa sözlə desək, şairin poeziyasında sözün səs tərkibi, yazılış şəkli, morfoloji quruluşu, nitq hissələrinin mənsubiyyəti, uzun – qısalığı, misra və beytdə yeri, bir- birinə yaxış və uzaqlığı, daxili motivləşməsi, həmçinin daxili qrammatik prosesləri, intonasiyası, vəzni və s. haqqında xeyli sayda monoqrafiya və məqalələr yazılmışdır. Bu məqalədə isə biz Füzulinin Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafındakı misilsiz xidmətlərinə, az da olsa, nəzər salmağa çalışacağıq.

Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında Füzuli mərhələsini öyrənməzdən öncə qısaca Füzulidən əvvəlki və Füzulinin öz dövrünə nəzər salmaq lazımdır çünki, bu tarixi məqamları bilmədən ədəbi dilin bu və ya digər inkişaf yolları haqqında doğru mühakimə yürütmək mümkün deyil. XIII – XVI əsr yazılı abidələrimizə nəzər saldıqda diqqəti cəlb edən budur ki, bu abidələrin dilində ərəb – fars mənşəli sözlər, həmçinin ərəb – fars mənşəli izafət birləşmələri yox dərəcəsindədir. Yalnız XVI əsrin əvvəllərində Şah İsmayıl Xətainin divanına baxdığımız zaman artıq ərəb – fars mənşəli sözlərə və izafət birləşmələrinə ara – sıra təsadüf olunur.Vaxtilə prof. K.Vəliyev yazırdı: “M.Füzuli Qazi Bürhanəddinin və Xətainin çiyinləri üstündən inkişaf etmişdir” (5,s.36). Fikrimizcə, əgər Qazi Bürhanəddin və Ş.İ.Xətai yaradıcılığı olmasaydı, Füzuli də olmazdı.

Ümumiyyətlə, XVI əsrdə Azərbaycan ədəbi dili iki istiqamətdə inkişaf edirdi: klassik kitab və şifahi xalq üslubu. Bunlardan birincisi yazılı, ikincisi şifahi ənənəyə malik idi. Odur ki, bu dövrdə klassik Azərbaycan şeiri yazılı, xalq şeiri şifahi ədəbi dil nümunəsi kimi qəbul edilirdi. Klassik kitab üslubunda Füsuli necə hökmran idisə, şifahi xalq

102


üslubunda Qurbani o qədər güclü idi. Ümumilikdə isə, ustad sənətkar bu iki müxtəlif səciyyəli ədəbi dil nümunələrinin vəhdətini yarada bilmişdir. Beləliklə də, M.Füzulinin Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında ən böyük xidməti mükəmməl Azərbaycan ədəbi dili yaratmasıdır. Füzuli irsinin görkəmli tədqiqatçılarından olan M.Adilovun fikrincə, Füzulinin dili bütünlükdə Azərbaycan dilidir, bu dil klassik poeziya dilidir və heç kimin deyil, yalnız Füzulinin fərdi dilidir (üslubudur).(1, s.541)

Prof. N.Cəfərov “Füzulidən Vaqifə qədər” adlı monoqrafiyasında Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafının Füzuli mərhələsini səciyyələndirər-kən yazırdı: “Mövlana Məhəmməd Füzuli normalaşmış, bütün yarusla-rında tam inkişaf mərhələlərini başa çatdırmış əsil Azərbaycan ədəbi dilində yazmışdır” (5, s. 140)

Alimin bu fikrini Füzulinin aşağıdakı beytinin linqvistik təhlili ilə qüvvətləndiririk:

“Heyrət, ey büt, sürətin gördükdə lal eylər məni,Sürəti – halım görən sürət xəyal eylər məni” *

Bir beytdə “sürət” sözünün üç dəfə işlənməsi və hər üçündə müxtəlif semantikalarda təqdim olunması polisemantizmin Azərbaycan dilində güclü olduğunu göstərir və aydın məsələdir ki, çoxməna-

* Məhəmməd Füzulinin əsərlərindən gətirilən nümunələr şairin Azərbaycan EA nəşriyyatı tərəfindən nəşr edilmiş beş cildliyindən (I cild, 1958, II cild, 1958, III cild, 1958) götürülmüşdür.

lılıq yalnız inkişaf etmiş kamil dillərə xas xüsusiyyətdir. Yaxud başqa bir misal:

“Yaxşı görünür surəti – məhvəşləri, əmma Yaxşı nəzər etdikdə sərəncamı yamandır”

Müəllif bu beytdə “yaxşı” sözünün məna çalarlarından elə ustalıqla istifadə edir ki, obrazlı dillə desək, sözlərin rəqsindən poetika yaradır. Sözün bədii gücü, estetikası şairin poeziyasında məhz yüksək obrazlılığı ilə seçilir. Məsələn, aşağıdakı beytlərdə işlənən bənzətmələrdə şairin adi ifadələri necə məharətlə təkrarsız, qiymətli sənət faktına çevirdiyini nümayiş etdirir:

Nalədəndir ney kimi avazeyi – eşqim bülənd, Nalə tərkin qılmazam ney tək kəsilsəm bənd-bənd;

103


Yaxud,

Əhli – təmkinəm, məni bənzətmə, ey gül, bülbülə, Dərdə yox səbri onun, hər ləhzə min fəryadı var;

Və ya,

Daği – hicran ilə yanmaqdan cigər qan olsa yey, Mülki – dil qəm mənzili olunca, viran olsa yey.

Füzuli dilinin tanınmış tədqiqatçısı S.Əlizadə qeyd edir ki, Füzüli dilinin bədii xüsusiyyətlərini, obrazlılığını tədqiq edən müəlliflər, adətən, eyni qənaətə gəlirlər: şair daha çox “mükəmməl bənzətmələr” işlətmişdir. Bu doğrudan dan belədir... Füzuli bənzətmələri, istiarələri ona görə mükəmməldir ki, sözün abstraktlaşdırma və ümumiləşdirmə xarakterini maksimum dərəcə əks etdirir”(7, s. 10)

Şairin görkəmli tədqiqatçılarından N.Xudiyev doğru olaraq göstəriri ki, Füzulinin dili məhz ədəbiyyatın dilidir, sözü məhz ədəbiyyatın sözüdür və ədəbiyyat sözünün obrazlılığı həmin sözün təbii keyfiyyətidir, ancaq Füzulidə söhbət adi obrazlılıqdan yox, məhz qeyri – adi obrazlılıqdan, abstraksiya səviyyəsi yüksək olan obrazlılıqdan gedir. Çünki bu, fövqəladə ədəbiyyatdır, fövqəladə sözdür”. (11, s. 83)

Şairin poeziyasında sanki hər söz və ifadənin öz təkrarolunmaz poetik icadı vardır ki, bu da bədii təsvirə konktetlik, əyanilik, tərtibat gözəlliyi gətirir. Şair, sanki, ümumxalq dilinin bütün leksikonunu süzgəcdən keçirmiş, onlardan ən incə və zəriflərini seçib şeirə gətirmişdir. Ş. Cabbarovanın da gəldiyi qənaət belədir ki, “M.Füzuli poeziyasının dil qaynaqları sırasında birinci yerdə canlı xalq danışığı, ikinci yerdə şairin özünə qədərki dövrdə formalaşmış türk dilli ədəbi-bədii əsərlərin leksikonu – söz, ifadə və cümlələr sistemi, üçüncü yerdə ümumən Şərq xalqlarının şifahi və yazılı ədəbiyyatından süzülüb gələn məsəl, atalar sözü və hikmətli ifafələr dayanır” (3, s. 192)

M.Füzuli türk dilində yazdığı divanının dibaçəsində türk dilində nəzm yaratmanın çətinliyindən bəhs açır və bunun əsas səbəbini fars və ərəb dillərindən fərqli olaraq, türk dilində sözlərin bir - birinə çətin yaxınlaşmasında görür və “məndə tövfiq olsa, bu düşvarı asan eylərəm” deyirdi. Şairin dilinə həsr edilmiş əksər məqalələrdə onun bu qitəsindən misallar gətirilir və müxtəlif məzmunlu açıqlamalar verilir. Qitəyə verilən açıqlamalardan bir neçəsinə diqqət yetirək: M.Cəlal: “Azərbaycan dilində incə şeir yazmağı Füzuli ona görə çətin sayırdı ki, o zamana qədər fars və ərəb dillərində minlərcə böyük və kiçik əsərlər yazılmışdı.

104


Yüzlərlə yüngül qələmli, adi şairlər əsrlər boyu işlənib hazırlanmış və qəlib halına düşmüş ifadə, ibarələrdən, obrazlardan, formalardan istifadə ilə çox tez və asan yazırdılar. Bunların işinə sənətkarlıq kimi yox, yamsılamaq, “yol ağartmaq” kimi baxmaq lazımdır” (6, s. 45)

Ə.Dəmirçizadə: “Əslində fars dilində standartlaşmış ifadələri quraşdırmaq, müəyyən şablon – çeynənmiş qafiyələri düzməklə şeir, qəzəl, qəsidə yazmaq çox adi bir şey olmuşdu. Füzuli isə belə şairlərdən olmaq istəmədi və məhz buna görə də Füzuli farsca şeir yazmağı bir o qədər də məharət saymamış, əksinə, acizlik və zəiflik hesab etmiş və bu haqda yazmışdır: “Ol səbəbdən farsi ləfzilə çoxdur nəzm kim, nəzmi-nazik türki ləfzilə ikən düşvar olur” (4, s. 37)

A.Axundov: “Füzuliyə qədərki türk, o cümlədən Azərbaycan klassik şeir dilinin tarixi artıq üç yüz ili keçirdi. Bu dildə Həsənoğlu, Qazi Bürhanəddin, Nəsimi, Kişvəri, Həbibi, Xətai gözəl şeirlər yazmışdı. Həmin dövrün şeir dilinin Türkiyə poeziyasının da ifadə vasitəsi olduğu nəzərə alınarsa, Azərbaycan və türk şeir dilinin əməlli- başlı ənənəsi var idi və fars dilində olduğu kimi, bu dildə də müəyyən miqdarda “əsrlər boyu işlənib hazırlanmış və qəlib halına düşmüş ifadə, ibarə, obrazlar və formalar”, “standartlaşmış ifadələr” artıq mövcud idi” (4, s. 4)

Göründüyü kimi, əsil mətləb sitatlarda göstərilən açıqlamalar kimi sadə və aydın deyil. Belə ki, hələ XVI əsrdə Füzuli hərəkəli ərəb qrafikasının türk dilinin səs sisteminə uyğun olmadığını göstərirdi. Sukun, məddə, təşdid, fəthə, kəsrə işarələrinin sözdə yerini dəyişməklə leksemin tamamilə başqa məna verməsi şairi narazı salırdı:

“Qələm olsun əli, ol katibi – bəd təhririn Ki fəsadı ilə gözü kur eləyir”

İstedadlı insanlar hər bir xalqın milli sərvətidir. Azərbaycan xalqı da bəşər tarixinə Ə.Xaqani, Nizami, Nəsimi, Qazi Bürhanəddin, Şəms Təbrizi, Kişvəri, Ş.İ.Xətai və M.Füzuli kimi şair və alimlər vermişdir. Bu dühaların içərisində Füzulinin adı həmişə birinci yerdə çəkilməlidir çünki, O, ərəb, fars və Azərbaycan dilində yaratdığı əsərləri ilə elə bir zirvəyə yüksəlmişdir ki, ondan sonra gələnlər nə qədər yüksəlsələr də Füzulinin poetik zirvəsinə yüksələ bilməzlər.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1. M. Adilov. Məhəmməd Füzulinin üslubu və poetik dili. Bakı:“Maarif”nəşriyyatı,1996, 544 s. 2. H. Araslı. “Böyük Azərbaycan şairi Füzuli”. Bakı: “Uşaqgənc nəşr”, 1958, 310 s.3. Ş. Cabbarova. Füzulinin bədii dilində müqayisə vasitələri və üsulları; Füzulinin dili (məqalələr toplusu), Bakı: “Elm”, 1997, s.186 -193

105


4. M. Cavadova. Məhəmməd Füzuli və onun əsərlərinin dili (leksik, semantik və üslubi xüsusiyyətləri); Füzulinin dili (məqalələr toplusu), Bakı: “Elm”, 1997, s.117-1455. N. Cəfərov. Füzülidən Vaqifə qədər. Bakı: “Yazıçı”, 1991, 168 s. 6. M. Cəlal. Füzuli sənətkarlığı. Bakı: “ADU nəşriyyatı”, 1958.7. S. Əlizadə. Azərbaycan ədəbi dili tarixindən praktikum. Bakı: “ADU nəşriyyatı”, 1983.8. M. Füzuli. Əsərləri, V cilddə. Bakı, AMEA - nın nəşri, 1958 9. Ərəb – fars sözləri lüğəti. Bakı: “AMEA-nın nəşri”, 1966, 1035 s.10. M. Füzuli ( elmi – tədqiqi məqalələr), Bakı: “Maarif”, 1958, 138 s.11. M. Füzuli – 500. Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2000, 380 s.

Təhminə Rasim qızı İsmayılovaAzərbaycan ədəbi dilinin inkişafında Füzuli mərhələsi

Məqalədə M. Füzulinin Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafındakı misilsiz xidmətlərinə nəzər salınmışdır və onun poeziyasından gətirilmiş nümunələr əsasında şairin dilinin bədii xüsusiyyətləri, obrazlılığı tədqiq olunmuşdur. Bu qənaətə gəlinmişdir ki, şairin poeziyasında, sanki, hər söz və ifadənin öz təkrar-olunmaz poetik icadı vardır ki, bu da bədii təsvirə konktetlik, əyanilik, tərtibat gözəlliyi gətirir. Beləliklə, sözün bədii gücü, estetikası şairin poeziyasında məhz yüksək obrazlılığı ilə seçilir. O, ərəb, fars və Azərbaycan dilində yaratdığı əsərləri ilə elə bir zirvəyə yüksəlmişdir ki, ondan sonra gələnlər nə qədər yüksəlsələr də Füzulinin poetik zirvəsinə yüksələ bilməzlər.

Тахмина Расим гызы ИсмаиловаРезюме

Этап Физули в развитии азербайджанского литературного языка В статье рассматриваются несправнение заслуги. М.Физули в

развитии азербайджанского литературного языка и исследуются художественные особенности языка поэта на основе поэтических образцов. Художественная сила, эстетика слова в поэзии Физули выделяется высокой образностью. Произведение Физули, написанные им на арабском, персидском и азербайджанском языках, возвысили его на недосягаемую поэтическую вершину.

T.R.IsmailovaSummary

Fuzuli stage in the development of the Azerbaijani literary languageIn this article unexampled shrikes of M.Fuzuli are studied, the literary

peculiarities, figurativeness of the poets language style are analyzed on the basis of the examples taken from his poetry. The author comes to a conclusion as if leach word and expression has a unique poetic discovery so that it brings concreteness, obviousness to the literary description.

106


L. K. MƏMMƏDOVA

M.F.AXUNDZADƏNIN ƏLİFBA LAYİHƏSİ

Müasirlik, realizm, maarifçilik Mirzə Fətəli Axundzadə (1812-1878) yaradıcılığında, onun dünyabaxışında, siyasi, fəlsəfi, ictimai, elmi və ədəbi görüşləri üçün səciyyəvi olmuşdur.Ədibin müasirliyinin ən başlıca cəhəti, müsəlman Şərqini, onun klassik şairlərinin, filosoflarının əsərlə-rini oxuyub yaxşı tanıması, xalqı geriliyə çəkən və mədəni inkişafına maneçilik törədən amilləri vaxtında, dərindən və düzgün dərk etməsi olmuşdur. Doğma Azərbaycan dilindən başqa ərəb, fars və rus dillərini də mükəmməl öyrənən Mirzə Fətəli Şərq və Qərb mədəniyyətinin ən qiymətli nailiyyətlərinə yiyələnmişdir. Ərəb əlifbasının dil, ədəbiyyat, təhsil və mətbuat sahəsində törətdiyi çətinliklər onu çox narahat edirdi. M.Fətəli gənc nəslin təlimini yaxşılaşdırmaq məqsədilə bu əlifbanı dəyişdirmək, onun oxunuşunu və yazılışını asanlaşdırmaq, Azərbaycan dilini yad və yabançı sözlərdən təmizləmək üçün çox çalışmışdır. Ərəb əlifbası təhsil və tədrisi çətinləşdirirdi, çünki bu əlifba Azərbaycan dilinin fonetik sisteminə, qayda-qanunlarına uyğun deyildi, saitləri göstərən hərflər olmadığı üçün, qrammatikanın tədrisi işinə mane olurdu. M.F.Axundzadə yeni əlifba tərtib edərkən təkcə Azərbaycan dilini deyil, türk və fars dillərini də nəzərdə tuturdu.O, ömrünün on ilini bu şərəfli işə sərf etmiş, öz istəyinə nail olmasa da ruhdan düşməmişdi. Ədib “tərcümeyi-hal”ında bu barədə yazır: “1857-ci il miladidə islam əlifbasını dəyişdirmək üçün fars dilində bir kitabça yazıb, əlifbanı dəyişdirməyin vacib olduğunu həmin kitabçada göstərdim...Yazı soldan-sağa doğru yazılmalıdır. Nöqtələr tamamilə atılmalıdır. Hərflərin şəkilləri latın əlifbasından seçilməməlidir və sait hərflərin hamısı samit hərflərin sırasında yazılmalıdır.Sözün qısası, sillabi əlifbamız alfabeti ilə əvəz edilməlidir”(5.420). Xalqın inkişafına, maariflənməsinə, mədəni tərəqqisinə mane olan əlıfbanın çətinliyini görən , Rusiya çarı I Pyotrun (1672-1725) bütün maneələrə baxmayaraq, rus xalqının əlifbasını dəyişdirib, yeniləşdirmə-sini M.Fətəli bəyənmişdi. O, bu haqda yazır: “Böyük Pyotr özü tərbiyəsizlik və savadsızlıq bəlasından xilas olmaq üçün rusların köhnə əlifbasını ləğv edib, yeni bir əlifba tətbiq et-mişdir...Ölkə həmin əlifbanın sayəsində gündən-günə tərəqqiyə üz qoydu (5. 312).

107


M.F.Axundzadə ərəb əlifbası əsasında yeni türk əlifbası tərtib edib (1857) hazırladığı layihəni məşhur dilçilərə, qabaqcıl, müasir fikirli ziyalılara göndərib, onların münasibətini öyrənmək istəmişdi.Dövrün qayda-qanunlarına əsasən, onun təklif etdiyi yeni əlifba layihəsi yalnız Türkiyə və İran dövlətləri tərəfindən təsdiq olunduqdan sonra qəbul edilə bilərdi. M.Fətəli bu məqsədlə Zaqafqaziya ölkəsi mülki idarəsinin rəisi Aleksandr Fyodroviç Kruzenşternə məktub yazıb (23 aprel,1863,Tiflis) demişdi: “Kruzenşternə! ...Mən belə qərara gəldim ki, Konstantinopola səfər edib, öz dram əsərlərimi və yeni əlifba layihəmi Konstantinopol Elmlər Akademiyası-nın müzakirəsinə verim” (5, 107). Bununla yanaşı M.Fətəli İstanbula getmək üçün imperator canişinli-yindən icazə alaraq, özünə xarici pasport da almışdı. İstambulda olarkən M.Fətəli öz “Təmsilat”ını (1859) Osmanlı dövlət başçılarına təqdim edə-rək, pyeslərinin türkcə tərcümə olunmasını onlardan xahiş etmişdi. İstambulda nəşr olunan “Məcmueyi-finun” (№14) bu barədə yazıb, dra-maturqun pyeslərini oxuyub bəyəndiklərini deyir və bunların türk dilinə tərcümə olunmasının vacibliyi haqqında baş nazir Fuad paşaya məlumat verir (5. 109). M.Fətəli Türkiyədə baş nazir Fuad paşa ilə şəxsən görüşmüş və hazırladığı yeni əlifbanın layihəsini orada Maarif Nazirliyinə təqdim etmişdi.Bu layihə “Cəmiyyəti-Elmiyyeyi-Osmaniyyə”də müzakirə edilərkən M.Fətəlinin bu təşəbbüsü bəyənilir. Türkiyədə XIX əsrin II yarısında qüvvətli tənzimat hərəkatının başçısı olan Əli Süavi (1838-1878) ərəb əlifbasının dəyişdirilib, yeni əlifbanın yaranması əleyhinə olmuşdur. O, M.Fətəlinin bu təşəbbüsünü bəyənməmiş və onu kəskin tənqid etmişdir. Əlifba layihəsinin həyata keçməsinə ən çox maneçilik edən, əslən iranlı olan Hüseyn xan olmuşdur. O. M.Fətəliyə özünü dost kimi göstərsə də əslində ona düşmən gözü ilə baxmışdı.Bu haqda Ə.Haqverdiyev yazır: “Vaxtilə İranın Zaqafqaziyadakı baş konsulu olmuş Hüseyn xan adlı birisi bu zaman türk sarayı nəzdində elçi idi. Sən demə “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” və “Təbriz vəkilləri” komediyasına görə onun ürəyində M.F.Axundova ədavəti var imiş. Ona elə gəlirdi ki, bu pyeslərdə fars xalqının ləyaqəti təhqir olunur.Bundan xəbəri olmayan Mirzə Fətəli 1863-cü ildə İstambula gələndə Hüseyn xanın evinə düşür” (10. 292). M.Fətəli XIX əsrin 30-cu illərində İranın Türkiyədəki baş konsulu olmuş, sonralar isə Fransada İran səfarətxanasında işləmiş Mirzə Hüseyn

108


xanla həmişə dostluq əlaqəsi saxlayırdı. Ona görə də o, İstambula gedəndə Mirzə Hüseyn xanın evinə düşür. Mirzə Hüseyn xan M.Fətəlini öz evində əziz və hörmətli bir qonaq kimi yaxşı qarşılayıb, ona hörmət etsə də, Maarif Nazirliyinin “Elmi Şurası”nın üzvü olduğu üçün, əvvəlcədən yığıncaqda iştirak edənlərə onu dindən uzaq bir “kafir” adam kimi təqdim etmişdi. M.Fətəlinin ərəb əlifbası əleyhinə çıxıb, yeni əlifba layihəsi düzəltməsini də onun dinə inanmaması ilə izah etmişdi. “Elmi Şura” üzvləri də Mirzə Hüseyn xan kimi hörmətli, nüfuzlu, vəzifə adamına inanıb, M.Fətəlinin təqdim etdiyi yeni müsəlman əlifba layihəsini qəbul etməmişdilər. Bununla kifayətlənməyən Mirzə Hüseyn xan M.Fətəliyə həmişə düşmən gözü ilə başmış, onun fəaliyyətini gözdən salmaq üçün hər yerdə pisləmişdi. M.Fətəli bu uğursuzluqdan çox kədərlənsə də, ruhdan düşməmiş, bu sahədə fəaliyyətini davam etdirmişdi. O, ikinci dəfə latın qrafikası əsasında yeni əlifbanı tərtib etsə də, yenə maneələrə rast gəlir. M.Fətəli bu işdən çox məyus olub, Tiflisə qayıdır və təəssüratını belə izah edir: “İstambul alimləri və nazirləri mənim bu fikrimi də qəbul etməyə razılıq vermədilər.İranın İstambuldakı səlahiyyətli naziri Mirzə Hüseyn xanın mənə qarşı ədavəti də osmanlıların mənimlə razılaşmamasına qüvvət verdi” (5.421). M.Fətəli İstambuldan qayıtdıqdan sonra əlifba haqqında başqa bir kitab yazıb, onu da Tehrana göndərir. Bu kitabda o, ruhanilərin narazılığından çəkindiyi üçün yazını soldan sağa deyil, sağdan sola yazılacağını bildirmişdi, lakin onu bu layihəsi də mübahisəyə səbəb olmuş, əlifba haqqında çəkdiyi əziyyətlər boşa çıxmışdı. İranda heç kəs onun təşəbbüsünə əhəmiyyət vermir, əksinə ona mane olmağa çalışırdılar.M.Fətəli yenə də öz işini davam etdirir və müxtəlif nüfuzlu adamlara məktub yazaraq, yeni əlifba layihəsinin faydasından bəhs edirdi. O, 1867-ci ildə İran hökmdarı Nəsrəddin şaha (1831-1896) müraciət edərək, çətin oxunan köhnə əlifbanın müasirləşməsi uğrunda neçə illərdən bəri çalışmasını deyib, bu işdə ona mane olan hakimlərin hərəkətlərini tənqid edərək, şahdan kömək istəyir, lakin onun məktubu yenə də cavabsız qaldı, heç bir nəticə əldə edə bilmədi.M.Fətəli yeni əlifba layihəsini bu dəfə İran Maarif Nazirliyinə məktubla (1868-ci il, sentyabr) birlikdə göndərib, onların bu işə kömək etməsini xahiş etmişdi: “Mən xalqın elə bir üzvüyəm ki, fikrim, davat və qələmimdən başqa heç şeyə əlim çatmır və əlimdən gələn hər işi görmüşəm.Xalqımızın yüksək nəsəbli böyüklərindən olan cənabınız, köhnə əlifbanı dəyişmək haqqında mənim fikirlərimi diqqətlə oxuyacaqsınız və əlifbanın dəyişdirilməsinin nəticələrini öz gözünüzlə görəcəksiniz” (5. 131-132).

109


M.Fətəlinin bu məktubuna İran Maarif Nazirliyindən cavab gəlmir.O, ikinci dəfə (1870-ci il, yanvar) yenə həmin nazirliyə məktub yazıb,yeni əlifbanın üstünlüyünü, onun müsbət cəhətlərini qeyd etmişdi: “Yeni üsul tətbiq olunduqdan sonra bu xoşagəlməyən çətinliklər tamamilə aradan qalxacaqdır.Eləcə də ölkənin, yerlərin, kəndlərin, şəhərlərin adlarını, habelə saysız-hesabsız əcnəbi sözlərini eynilə öz dilimizə köçürməli olduğumuz üçün bundan sonra yeni üsulla çox aydın və düzgün yaza bıləcəyik.Halbuki, hazırda hərflərimizdə bu kimi adların və sözlərin düzgün yazılışı qeyri mümkündür” (5. 199). Həmin ildə Mirzə Fətəliyə İran Maarif Nazirliyindən cavab məktubu gəlmişdi.Nazirlikdən gələn məktubda M.Fətəlinin İran hökumətinə deyil,Osmanlı dövlət başçılarına bu barədə müraciət etməsini məsləhət bilmiş və əlifba layihəsinin onlara heç bir dəxli olmadığını yazmışdılar: “Biz İran millətinin, əlifbamızı dəyişdirməyə ehtiyacımız yoxdur.Çünki bizim üç cür xəttimiz vardır: nəstəliq, şikəstə və nəsx ki, yer üzündə gözəllik və yaraşıq cəhətdən bütün xətlərdən üstündür.Biz heç bir vəchlə bu xətlərimizi tərk etməyəcəyik.Mirzə Fətəli Axundzadə və ya Melkum xanın yeni xəttini tətbiq etmirik və etməyəcəyik də” (5. 202). Aldığı məktubdan sarsılsa da, M.Fətəli hələ də ümidini itirmirdi.O, bu layihəni həyata keçirmək üçün yenə də dostlarına, Azərbaycanın, İranın, Türkiyənin görkəmli ziyalılarına məktubla kömək edərək, onların xalqın savadlanmasına kömək edən yeni əlifbanın tətbiq edilməsinə dəstək olmalarını xahiş edirdi.O, bu məqsədlə, Türkiyədə çıxan “Həqayiq” qəzetinin redaktoruna 1872-ci ildə məktub yazaraq, özünün 1863-cü ildə İstambula gəlməsini,islam xalqlarının əlifbasını dəyişdirmək üçün mərhum sədr-əzəm Fuad paşa ilə görüşməsini söyləmiş, maneələrə rast gəldiyi üçün bu təşəbbüsünün nəticəsiz qalmasını bildirmişdi. M.Fətəli həmin hadisədən bir neçə il sonra yenə də Osmanlı Cəmiyyəti-Elmiyyəsinə əlifba layihəsi üçün müraciət etməsini, yenə də nəticəsiz qalmasını təəssüflə qeyd etmişdi.O, qəzetin redaktoruna, çəkdiyi əziyyətlər haqqında yazıb, ondan kömək istəmişdi: “15 ildir ki, islam əlifbasını dəyişdirmək uğrunda çalışıb-çapalayaraq, hey İrana və Osmanlı ölkəsinə layihələr göndərirəm?Düzünü deyim: sakit dayanıb baxa bilmirəm.Yəni, bacarmaram ki, bütün dünya xalqlarının elmdə, sənayedə gündən-günə tərəqqisini gördüyüm halda, təkcə təlim və tərbiyə vasitəsilə olan əlifbanın çətinliyi üzündən geridə qalan islam xalqlarının əhvalına necə yanmayım” (5. 348-349). “Cami-cəm” coğrafiya kitabını ingilis dilindən fars dilinə tərcümə edən şahzadə Fərhad Mirzə Qacar (Nəsrəddin şahın əmisi) Məkkəyə

110


gedərkən, 1875-ci ilin oktyabr ayında Tiflisə gəlmişdi.M.Fətəli Axundzadə mütərəqqi fikirli ziyalı olan Fərhad Mirzə Qacarla şəxsən görüşmüş, islam əlifbasını dəyişdirməyin zəruriliyi barədə onunla danışmış və bu barədə öz fikirlərini yazıb ona vermişdi: “...Birinci fikir: əvvəldə olduğu kimi hərflər bitişir, erab, yəni hərəkətlər hərflərin sırasına daxil edilir və bütün nöqtələr atılır; ikinci fikir: hərfləri bitişməz edib, hərəkətləri onların sırasına salmaq və bütün nöqtələri atmaq yolu ilə; üçüncü fikir: hərflərin şəkilləri bitişməyən latın hərfləri şəkilləri ilə əvəz edilir, hərəkətlər hərflərin sırasına daxil edilir, yazı isə soldan-sağa tərəf yazılır” (5. 376). M.Fətəli əlifbanı dəyişdirməyin şəriətə əsla müxalif olmadığını şahzadəyə başa salmağa çalışırdı.O, köhnə əlifbanı dəyişdirib, təkmilləşmiş yeni əlifba ilə əvəz olunması uğrunda ömrünün sonuna qədər, fasiləsiz, gərgin çalışmış və bu yolda ona mane olanlara qarşı mübarizə aparmışdır.M.Fətəli yeni əlifba layihəsini “Vətənimizin abadlığı, xalqımızın tərəqqisi və səadəti yolunda yaxşı işlərdən” ən birincisi hesab edirdi. Onun yeni türk əlifbası layihəsini uzun müddət Avropada yaşamış, ictimai-tənqidi fikirləri cəhətdən M.Fətəliyə yaxın olan, müasir düşüncəli Mirzə Melkum xan da ona tərəfdar çıxmışdır. M.Melkum xan ərəb ərəb əlifbasının təhsil üçün ziddiyyətli cəhətlərini göstərmiş, bu haqda yazdığı məqalədə M.Fətəlinin əlifbanı dəyişmək fikrinə tərəfdar olduğunu bildirmiş və sonra onun yolunu davam etdirmişdir.Mirzə Melkum xan əlifba islahatının xalq üçün mühüm əhəmiyyəti olduğunu özünün “Şeyx və vəzir” əsərində müfəssəl şəkildə göstərmişdir ( 12. 26). M.F.Axundzadə əlifba uğrunda çəkdiyi əzab-əziyyətləri, kömək üçün müraciət etdiyi şəxslərin ona dəstək olmaq əvəzinə pislik etməsini “Yeni əlifba haqqında mənzumə” şeirində aydın şəkildə təsvir etmişdir. Nəhayət “güclülər” əlində “gücsüzləşən”, köməksizləşən Mirzə Fətəli yeni əlifaba islahatından əl çəkməmiş və bu şərəfli işi gələcək nəslin ixtiyarına vermişdir. Ədib özü bu barədə nəzmlə yazır:

“Çox şikayət etdim, söz uzandı, Vaz keçdim, bir daha səni görməyəcəyəm.

Bu işi, bu zəhmət və əziyyəti başa çatdırmağı, Gələcək nəslə tapşırdım” (4. 401).

M.F.Axundzadənin yeni əlifba layihəsi problemi haqqında azərbaycan mətbuatı səhifələrində çap olunmuş yazılar maarifpərvər ziyalıların nəzərindən yayınmamışdır. Bu haqda “Ziya”,”Ziyayi-Qafqaziyyə” (1879-1884), “Kəşkül” (1883-1891), “Şərqi-Rus” (1903-1905) kimi mətbuat orqanlarında qabaqcıl ziyalıların fikirləri verilmişdir.Görkəmli maarifpər-

111


vər-jurnalist, “Əkinçi” (1875-1877) qəzetinin redaktoru Həsən bəy Məlikov-Zərdabi də “Ziya” qəzetinin səhifələrində Mirzə Fətəli Axund-zadənin yeni əlifba layihəsi haqqında öz mülahizələrini söyləmişdir.O, əlifba islahatından əvvəl təlim prosesini, əlifba tədrisini təkmilləşdirməyi zəruri hesab etmişdi (361. № 23, 24, 25). XIX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq ictimai xadim, publisist, jurnal-ist, şərqşünas, “Şərqi-Rus” qəzetinin redaktoru Məhəmmədağa Şahtaxtlı (1846-1931) Paris universitetində təhsil almış, elmi cəmiyyətlərdə Şərq xalqlarının dilləri, qrammatikası və fonetikası ilə əlaqədar çıxışlar etmişdir.O, M.F.Axundzadənin yolu ilə gedərək XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində yeni əlifba layihəsi yaratmaq sahəsində çox cəhdlər etmişdir.M.Şahtaxtlı 1923-cü ildə “Latın əlifbası işığında Müsəlman Şərqinə” (55 səhifə) adlı əsərini çap olunmaq üçün ərizə ilə birlikdə təqdim etmişdir.O, əsərin müqəddiməsində M.F.Axundzadənin bu sahədə olan misilsiz xidmətlərini yüksək qiymətləndirib, sələfinin gətirdiyi bir sıra faktları olduğu kimi təkrar etmişdir.M.Şahtaxtlı “Şərqi-Rus” qəzetin-də çap etdirdiyi “Hər gün və bir az” başlıqlı məqaləsində M.Fətəlinin ömrünün ən səmərəli illərinin sərf etdiyi əlifbasından söz açıb, onu hör-mətlə yad etmişdir.Məqalədə M.Fətəlinin bu yolda çəkdiyi əzablar, üzləşdiyi çətinliklər yada salınıb, xalqa çatdırılmışdır: “Mirzə Fətəli mərhumun xətti var idi.Hürufatlar sağdan sola ya-zılır.Amma heç biri bizim Tiflisdə konsulxana məmuru olanda təzə əlifba müsəlman dilləri üçün vəz etdi ki, əczası rus və latın hürufatından mütəşəkkildi ki, bu əlifba bizim dillərə nisbət təzə əlifba oldu” (13.210). M.Şahtaxlı Tomson mətbəəsində (Tiflis, 1879) özünün “Təkmilləş-dirilmiş” müsəlman əlifbası (13. 6) (Azərbaycan və rus dillərində) kita-bını çap etdirsə də, yenə də əlifba islahatı istiqamətindəki axtarışlarını davam etdirmişdir. M.F.Axundzadə heç zaman dəyərini itirməyən, xalqın yaddaşında qalan, hər dövrdə sevilə-sevlə oxunan klassik əsərlər müəllifidir. Onun əsərlərində toxunduğu mövzular, tətbiq etdiyi müsbət ideyalar gələcək nəslin də tərbiyəsinə müdaxilə edir. Ədib “Kəmalüddövlə məktubları” əsərində qeyd etmişdir ki, “Zahirdə ağıla gələn budur ki, dünya başqa dəyişiklik tapmasa və insan övladı başqa bir təbiət və xilqət əldə etməsə, bu dünyada millətlərin bu vəziyyət və tərkibləri və insanların bu əxlaq və təbiəti ilə mali bərabərlik mümkün deyildir” (4. 7). Bu sözdə o dövrdə həsrətlə deyilsə də, zəmanəmizdə bu xəyal deyil, gercəkdir. M.Fətəlinin yenilik axtarışları, müasirlik duyğuları, azad, müstəqil həyat arzuları özündən sonra ədəbiyyata gələn yazıçıların, tədqiqatçıların yaradıcılığın-da inkişafını tapmışdır.

112


Ədəbiyyat

1.Abdullayev B.T. Azərbaycan şəxs adlarının izahlı lüğəti. Bakı.Azərb. Dövlət nəşriyyatı.1985. 66 s.2.Abdulla B.A. “Kitabi-Dədə Qorqud”un poetikası. Bakı. Elm. 1999. 222 s.3.Adilov M.İ. Niyə belə deyirik. Bakı. Azərnəşr.1982. 242 s.4.Axundov M.F.Əsərləri. II c., Bakı. Azərb. EA nəş-tı.1961.576 s.5.Axundov M.F. Əsərləri. III c., Bakı. Azərb.EA nəş-tı.1962. 568 s.6.Axundov M.F.Məqalələr məcmuəsi.Bakı. Azərb.EA nəş-tı.1962. 356 s.7.Axundzadə M.F.Bədii və ədəbi-tənqidi əsərləri. Bakı. Çaşıoğlu. 2004. 280 s.8.Bayramov H.A.Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları. Bakı. Maarif. 1998. 176 s.9.Hacıyev T.İ.Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil. Bakı. Maarif. 1979. 130 s.10.Haqverdiyev Ə. Seçilmiş əsərləri. IIc., Bakı. Azərb.Dövlət nəş-tı. 1971. 492 s.11.Məmmədov X.Q.”Əkinçi”dən “Molla Nəsrəddin”ə qədər. Bakı.Yazıçı.1987. 270 s.12.Mirzə Melkum xan.Bakı.Azərb.Dövlət nəş-tı. 1970. 76 s.13.Şahtaxlı M.S. Seçilmiş əsərləri. Bakı. Çaşıoğlu. 2006. 430 s.14.Zeynalova K. M.Şahtaxlı M.F.Axundov haqqında. “Bakı” qəz., 15 avqust.1969. №190.15.Zərdabi-Məlikov H .Məktub.”Ziya” qəz., 1880. may. №23,24,25.

Mammadova Leyla KamranDoctor of Philosophy on Philology, Assistant Professor

The Alphabet Project by M. F. AkhundzadeSummary

Besides the Azerbaijani language M. F. Akhundzade knew the Arabian, Persian and Russian languages properly and acquired the most valuable achievements of the oriental and western culture. At that period he worried about the difficulties in the sphere of the language, literature, education and press caused by the Arabian alphabet very much M. F. Akhundzade did his best in order to change this alphabet, to simplify its reading and writing and to clean the Azerbaijani language from the foreign words for the purpose of improving and promoting the education of the young generation. Working out a new alphabet he took into consideration not only the Azerbaijani language but also the Turkic and Persian languages. M. F. Akhundzade devoted 10 years of his life to this useful work and in spite of not gaining his goal he never lost courage. Mahammadaga Shakhtakhtli followed M. F. Akhundzade’s way and at the end of the XIX century and at the beginning of the XX century he made a great effort to work out the project of the new alphabet.

113


Açar sözlər: Müasirlik, İstanbul, yeni əlifba layihəsi, fuad Paşıa, Əli Süavi, Mirzə Hüseyn xan, Osmanlı elmi cəmiyyəti, Fərhad Mirzə Qacar, M. Melkum xan

Key words: contemporaneity, Istanbul, the reform of the new alphabet, Fuad Pasha, Ali Suavi, Mirza Huseyn khan, the Ottoman Scientific Society, Farhad Mirze Qacar, M. Melkum khan.

Ключевые слова: современность, Стамбул, реформа новый алфавит, Фуад паша, Али Суави, Мирза Гусейн хан, Османская научная обшество, Фархад Мирзе Гаджар,

М.Meлkuмхан.Мамедова Лейла Камран

Доктор философии в области филологических наук, доцент Алфавитный проект М. Ф. Ахундзаде

РезюмеМ.Ф. Ахундзаде кроме азербайджанского языка знал идеально

арабский, персидский и русские языки и приобрела наиболее ценные достижения восточной и западной культуры. В этот период он беспокоится по поводу трудностей в области языка, литературы, образования и прессы вызванной арабском алфавитом. М.Ф. Ахундзаде сделал все возможное для того, чтобы изменить этот алфавит, чтобы упростить ее чтение и орфографию, а также очистки азербайджанского языка от иностранных слов, с целью улучшения и развития образования молодого поколения. При составлении нового алфавита он принял во внимание не только азербайджанский язык, но и тюркский и персидский языки. М.Ф. Ахундзаде посвятил 10 лет своей жизни этой полезной работы и, несмотря на то что не достиг своей цели он никогда не терял мужества. В конце XIX века и в начале ХХ века Маммадага Шак-тактлы следуют пути М.Ф. Ахундзаде и делает большие усилия, чтобы разработать проект нового алфавита.

Rəyçi: A. B. Məmmədov

filologiya elmləri doktoru, professor

114


N.Ə. ƏLİYEVA

STRUKTUR SİNTAKSİSDƏ FEL QOVŞAĞI MƏSƏLƏSİ

Açar sözlər: fel qovşağı, struktur sintaksis, iyerarxiya, actant, sirkonstantКлючевые слова: глагольный узел, структурный синтаксис, иерархия,

актант, сирконстантKey words: verb knot, structural syntax, hierarchy, actant, circonstant

Sadə cümlədə fel qovşağı məsələsini nəzərə keçirməzdən əvvəl bir neçə əlaqədar məsələ haqqında danışmaq lazımdır; bunlardan ən əsası sintaktik əlaqələrin iyerarxiya problemidir.

Klassik qrammatikada (sintaksisdə) mübtəda və xəbər cümlənin baş üzvləri hesab olunur. Onların arasında uzlaşma adlanan sintaktik əlaqə mövcuddur, həm də bu əlaqədə mübtəda idarəedici ünsür, xəbər isə ondan asılı ünsür kimi qəbul olunur. Struktur sintaksisdə sintaktik əlaqələrin fərqli iyerarxiyası qəbul edilir: sözlər arasında asılılıq münasibətləri əsasında əlaqələr müəyyənləşdirilir; başqa sözlə desək, yanaşma, idarə yaxud uzlaşma əlaqəsi olmasından asılı olmayaraq bir söz digərindən asılı olur. Hər əlaqədə yuxarıda duran ünsür aşağıda duran ünsürü birləşdirir. Struktur sintaksisdə yuxarıda duran ünsür idarəedən yaxud tabe edən, aşağıda duran ünsür isə tabe ünsür adlanır. Məsələn, Nərgiz oxuyur cümləsində oxuyur sözü idarəedən, Nərgiz sözü isə tabe ünsürdür. Sintaktik əlaqəni göstərən xətt, klassik sintaksisdən fərqli olaraq, şaquli istiqamətdə olur, çünki o, idarəedən (yuxarıda duran) və tabe (aşağıda duran) ünsürlər arasındakı əlaqəni göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, eyni söz eyni zamanda bir sözdən asılı ola bilər və başqa sözü tabe edə bilər. Lakin elə buradaca qeyd etmək lazımdır ki, prinsipcə tabe ünsür yalnız bir sözdən asılı ola bilər, idarəedən ünsür isə bir neçə tabe ünsürü idarə edə bilər. Deyilənləri Qız oxuyur, Gözəl qız oxuyur və Gözəl qız qədim mahnını oxuyur cümlələrində illüstrasiya edək:

Sxem 1 Sxem 2 Sxem 3

115


Birinci cümlədə qız sözü oxuyur sözünə tabedir; ikinci cümlədə gözəl sözü qız sözündən asılıdır, eyni zamanda həmin söz oxuyur sözünə tabedir; üçüncü cümlədə oxuyur sözü eyni zamanda qız və mahnını sözlərini idarə edir, gözəl sözü qız sözündən, mahnını sözü isə qədim sözünü idarə edir. Yuxarıda duran və aşağıda duran sözlər arasındakı sintaktik əlaqəni göstərən qrafik təsvir struktur sintaksisdə sxem adlanır. Beləliklə, cümləyə daxil olan sözlərin toplusu iyerarxiya əmələ gətirir.

Məlum olduğu kimi, struktur sintaksisin məqsədi cümlənin araşdır-maqdır, bu da əslində cümlənin strukturunun öyrənilməsi deməkdir, cüm-lənin strukturu isə sintaktik əlaqələrin iyerarxiyasından başqa bir şey de-yildir.

Sintaktik əlaqələrin iyerarxiyası məsələsi aydındır. İkinci məsələyə - fel qovşağı məsələsinə keçək.

Bir və ya bir neçə tabe ünsürü olan hər bir idarəedən ünsür müəyyən bir sistem əmələ gətirir. Bu sistem qovşaq adlanır. Qovşağa belə bir tərif vermək olar: idarəedən ünsürdən və ya onun dəstə halında birləşdirdiyi bir neçə tabe ünsürdən ibarət olan topluma qovşaq deyilir: İdarəedən və tabe ünsürlər arasındakı əlaqə birbaşa da, dolayısı ilə də ola bilər. Hər bir tabe ünsür öz idarəedən ünsürünün taleyini yaşayır. Bunu aşağıdakı iki cümlə vasitəsilə izah edək: Молодая красивая девушка поет эту дивную песню. Bu cümləni aktiv şəkildən passiv şəklə çevirək: Эта дивная песня поется молодой красивой девушкой. Birinci cümlədə девушка sözü mübtədadır, ikinci cümlədə həmin söz tamamlığa çevrilir və ondan asılı olan sözləri - молодая və красивая sifətlərini özü ilə aparır:

Sxem 4 Sxem 5

Sintaktik əlaqələr kimi, qovşaqlar da biri digərinin üstündə yerləşir. Sözlər arasındakı əlaqələr iyerarxiyası ilə yanaşı qovşaqlar arasında da əlaqələr iyerarxiyası mövcuddur. Məsələn, Gənc gözəl qız bu olduqca qədim mahnını oxuyur cümləsində olduqca qovşağı qədim qovşağından asılıdır.

116


Sxem 6İdarəedən söz cümlədəki bütün sözləri, bilavasitə və ya bilvasitə

özünə tabe edirsə, onda belə qovşaq mərkəzi qovşaq adlanır. Belə qovşaq cümlənin mərkəzində yerləşir və cümlənin struktur vəhdətini təmin edir, belə ki, o, cümlənin bütün ünsürlərini vahid dəstədə birləşdirir. Çox vaxt mərkəzi qovşaq cümlə ilə eyniləşdirilir. Adətən, mərkəzi qovşaq fel tərəfindən təşkil olunur. başqa nitq hissələri – isim, sifət və zərf də mərkəzi qovşaq təşkil edə bilər.

İdarəedən sözə birdən çox söz tabe olduqda, şaquli xətt əvəzinə maili xətlərdən istifadə olunur:

Sxem 7“Sintaktik əlaqələri göstərən xətlərin məcmusu stemma (sxem –

N.Ə.) yaradır. Stemma (sxem – N.Ə.) əlaqələr iyerarxiyasını əyani surətdə təsvir edir və bütün qovşaqları və onların yaratdığı dəstələri sxematik şəkildə göstərir. Beləliklə, stemma (sxem – N.Ə.) cümlə strukturunun əyani surətdə materiallaşdırılmasını təcəssüm etdirir” (1, 26), başqa sözlə deyilərsə, sxem – mücərrəd anlayışın əyani təsəvvürü – cümlənin struktur sxemidir.

“Sözlərin struktur sırası – elə bir qaydadır ki, onda sintaktik əlaqələr müəyyənləşdirilir” (1, 27). Əlaqələrin müəyyənləşdirilməsi qaydası birmənalı ola bilməz, belə ki, artıq göstərildiyi kimi, bir yuxarıda duran ünsürün bir neçə aşağıda duran ünsürü ola bilər. Buna görə də struktur cərgə çoxölçülüdür. Struktur sıranı qrafik təsvir edən sxem də bu qanuna tabedir, buna görə də o da çoxölçülüdür; lakin onu iki ölçüyə endirmək olar. Artıq deyildiyi kimi, bir idarəedən ünsürdən asılı ola bilməz. Bu da sxemin şəklini müəyyənləşdirir: o, zirvəsində bir təpəsi

117


(başı) (mərkəzi qovşaq) və aşağıda bir neçə təpəsi olan genealogiya ağacına bənzəyir:

Sxem 8 Sxem 9

Struktur sintaksisin əsasını struktur sıra və xətti sıra arasındakı nisbət təşkil edir. Cümlənin sxeminin qurulması onun xətti sırasının struktur sıraya çevrilməsi deməkdir. Belə bir cümlə götürək: Маленькие ручейки образуют большие реки. Bu, xətti sıradır. Onu struktur sıraya çevirək, belə bir sxem alarıq:

Sxem 10

Sxemdən cümləni bərpa etmək struktur sıranı xətti sıraya çevirmək deməkdir, belə ki, sxemi əmələ gətirən sözlər xətti qaydada düzülür. Məsələn, 10-cu sxemi cümləyə çevirsək, belə bir cümlə alınar: Маленькие ручейки образуют большие реки. Bu, artıq xətti sıradır. Cümlə qurmaq sözlər arasında sintaktik əlaqələrin məcmusunu yaratmaq və sözlərin amorf kütləsinə həyat vermək deməkdir; bu dildə danışmaq struktur sıranı xətti sıraya çevirməyi bacarmağı bildirir; dili başa düşmək xətti sıranı struktur sıraya çevirmək bacarığına malik olmaq deməkdir. “Struktur sıranı xətti sıraya çevirərkən əsas prinsip bundan ibarətdir ki, struktur sıranın əlaqələrini xətti ardıcıllığa elə çevirmək lazımdır ki,

118


sintaktik baxımdan əlaqədə olan ünsürlər nitq zəncirində bir-biri ilə qonşu olsun” (1, 31). Belə bir sxem götürək:

Sxem 11

Bu struktur sıranı xətti sıraya çevirmək üçün bunları nəzərə almaq lazımdır: эта sözü картина sözünə tabedir; картина sözü isə нарисо-вана sözünə tabedir, digər tərəfdən, известным sözü художником sözündən asılıdır, bu son söz Баглулзаде sözündən asılıdır, Баглулзаде sözü isə нарисована sözünə münasibətdə tabe ünsürdür. İndi bu struktur sıranı xətti sıraya çevirək: onda aşağıdakı cümlə alınacaqdır: Эта картина нарисована известным художником Баглулзаде. Sxemin struktur sıradan xətti sıraya çevirilməsi qrammatik uzlaşma ilə müşayiət olunur. Məsələn, həmin sxemdə нарисована sözünü принадлежит sözü ilə əvəz etsək, onda cümlə belə olar: Эта картина принадлежит известному художнику Баглулзаде.

Artıq deyildiyi kimi, heç olmasa, Avropa dillərinin əksəriyyəti üçün cümlənin mərkəzi qovşağı fel qovşağıdır. Fel qovşağı – dil aləmində sanki kiçik dramdır: hər hansı bir dramda olduğu kimi, fel qovşağı həm hərəkət, həm iştirakçı, həm də şəraitə malikdir. Dramın hərəkət, aktyor və şəraitinə struktur sintaksis planında fel, aktantlar və sirkonstantlar uyğun gəlir.

Fel hərəkət, prosesi göstərir. “Adil Turalı vurur” cümləsində proses vurur feli tərəfindən icra olunur.

Sxem 12

119


Aktantlar – canlı varlıqlar və predmetlərdir ki, hər hansı bir proses-də hər hansı bir üsulla iştirak edir. Məsələn, “Kamal Turala kitab verir” cümləsində Turala, kitab sözləri hərəkət etməsələr də (hərəkət bildirmə-sələr də) onlar eyni dərədəcə aktantlardır. Aktantlar həmişə isimdir və ya onun ekvivalentidir. Əksinə, məhz isimlər bir qayda olaraq, cümlədə ak-tant rolunu öz üzərinə götürür.

Sxem 13 Sirkonstantlar hərəkətin baş verdiyi vəziyyəti göstərir. Məsələn,

“Amil always puts his nose everywhere” (Amil öz burnunu hər yerə so-xur) cümləsində iki sirkonstant vardır: həmişə (vaxt) və hər yerdə (yer). Sirkonstantlar zərf və ya onun ekvivalentidir. Əksinə, məhz zərf cümlədə sirkonstantlar rolunu öz üzərinə götürür. Fel fel qovşağında, eləcə də fel cümləsinin mərkəz rolunu oynayır. Beləliklə, o, bütün fel cümləsini idarə edən ünsürdür.

Sxem 14 Sxem 15Bəzi qrammatiklər göstərirlər ki, hər bir cümlənin mərkəzi feldir,

digərləri isə bu fikrin əleyhinə çıxır və isim, sifət, zərf cümlələrinin olma-sını irəli sürürlər. Əslində bu məsələ düzgün qoyulmamışdır, sadə cümlə-də mərkəz hökmən fel olmalıdır. Ancaq cümlədə fel varsa, onda o, cüm-lənin mərkəzinə çevrilir. Ona görə də alman qrammatiklərinin ismi “əsas söz” adlandırmaları, məncə, düzgün deyil, belə ki, cümlədə bu rolu həmi-şə fel tutur. Aktantlar və sirkonstantlar birbaşa felə tabedir. Qeyd etməli-yik ki, sxemdə aktantları solda, sirkonstantlar sağda yerləşdirəcəyik. Be-ləliklə, “Kamal yaxşı danışır” sxemini aşağıdakı kimi göstərəcəyik:

Sxem 16

120


Fel cümləsinin simvol görünüşü həmişə belə olacaq:

Sxem 17Fel cümləsinin sxemi ənənəvi qrammatikanın qəbul etdiyi sxemdən

fərqlənir. Məntiqi prinsiplərə əsaslanan ənənəvi qrammatika cümlədə subyekt və predikat məntiqi qarşıdurmasını bağlamağa çalışır, burada subyekt – nə isə haqqında məlumat verir, predikat – subyekt haqqında nə isə deyildiyini göstərir. Beləliklə, “Kamal asta danışır” cümləsində Kamal – subyekt, predikat isə asta danışır olmalıdır.

Sxem 18Fel qovşağı konsepsiyası, yəni subyekt\predikat oppozisiyasının

lehinə olan hər hansı dəlillər formal aprior məntiqdən irəli gəlir, bunun da linqvistikaya heç bir aidiyyəti yoxdur.

Dil faktları üzərində linqvistik müşahidələrə gəlincə, onlar başqa nəticə almağa imkan yaradır; heç bir dildə heç bir təmiz dil faktı subyekt və predikatın qarşıdurmasına aparmır.

Subyekt və predikat ünsürlərinin sarmaşması bu iki anlayışın qarşıdurması ilə çox çətin anlaşılır, lakin fel qovşağının mərkəzi vəziyyəti fərziyyəsini qəbul etsək, bu bir problem törətmir. Digər tərəfdən, bir sözdən ibarət olan subyekti çoxluq komponentə malik olan, tam ifadə olunan predikatla eyni səviyyəyə qoymaq olmaz. Predikat tərkibinə subyekt ünsürlərinin struktur və xarakteri ilə müqayisə olunan ünsürlər daxildir. Məsələn: Sizin cavan dostunuz mənim cavan əmioğlumu tanıyır cümləsini götürək. Burada mənim cavan əmioğlumu substantiv qovşaq əmələ gətirir, sizin cavan dostunuz qovşağına analoqdur, bu, sxemdə də öz əksini tapır. Beləliklə, onları müxtəlif səviyyələrə qoymaq düzgün olmazdı. Bu problem cümlədə fel qovşağının mərkəzi qovşaq olma fərziyyəsini qəbul etsək, yoxa çıxır. Onda iki substantiv qovşaq arasında paralellik bərpa olunur.

Subyekt və predikat qarşıdurması cümlədəki bərabərliyi görməyə mane olur, belə ki bu zaman subyekt olan aktantların birinin təcrid olunması və digər aktantların kənar edilməsinə gətirib çıxarır. Belə

121


yanaşma cümlədə digər üzvlərə nisbətən bir üzvə daha çox əhəmiyyət verilməsi deməkdir. Subyekt və predikat qarşıdurması aktantların bir-birini əvəz etmə bacarığını gizlədir. Əksinə, subyekt və predikat qarşıdurması dissimetriyaya gətirib çıxarır. Çünki hər bir aktant subyekt olub-olmamasından asılı olaraq öz səviyyəsini dəyişir. Gizli tərz mexanizmi subyekt-predikat qarşıdurmasını aktantlar və fellərin valentlik fərziyyəsini üstünü örtür.

Bundan başqa, yunksiya və translasiya faktlarını ortaya çıxarmaq imkanlarını aradan qaldırır, bunlar da fel qovşağına mərkəzi qovşaq kimi yanaşmasını izah edir. Beləliklə, ənənəvi qrammatika heç vaxt bu anlayışlardan istifadə etmir, belə ki, müəyyən mənada məntiqə əsaslanır. Qeyd etmək lazımdır ki, aktantlar prosesdə iştirak edən şəxs və predmetlərdir. Digər tərəfdən, aktantlar bir qayda olaraq isimlərlə ifadə olunur və birbaşa felə tabedir. Aktantlar təbiətinə görə fərqlənir, bu da öz növbəsində fel qovşağındakı sayla bağlıdır. Aktantlar kəmiyyəti haqqında məsələ fel qovşağının strukturunda təyinedicidir. Fel müxtəlif sayda aktantlara malikdir. Bununla belə eyni fel eyni sayda aktantlara malik deyil, aktantsız da fel olur, bəzən fel bir, iki və ya üç aktanta malik olur. Aktantsız fel heç bir iştirakçı olmadan özü-özlüyündə prosesi ifadə edir. Belə fellər, əsasən, atmosfer hadisələrini bildirən fellərdir. Yağır feli aktantsız hərəkəti (yağışı) bildirir. Bu zaman sxem sadə nüvəyə gətirib çıxarır, aktantların olması ilə bağlıdır.

Yuxarıdakını təkzib edən cümlələr kimi Il pleut “Yağış yağır”, Il neige “Qar yağır” misal göstərmək olar, burada il aktant kimi çıxış edir, əslində il felin III şəxsini göstərir, heç bir şəxs və ya predmeti göstərmir. İl pleut nüvəni əmələ gətirir. Ənənəvi qrammatikanın bu faktı il hadisəsini psevdosubyekt kimi göstərir.

Sxem 19Bir aktantlı fellər ancaq bir şəxs və ya predmet iştirak edən prosesi

göstərir. Beləliklə, “Kamal yıxıldı” cümləsində Kamal – hərəkətin yeganə iştirakçısıdır, bu hərəkətin icrası üçün Kamaldan başqa şəxs tələb olunmur.

122


Sxem 20Bu deyilənlərdən nəticə çıxarıb deyə bilərik ki, bu cümləyə bir

nəfər (şəxs) əlavə etsək, iki aktantlı cümlə əldə etmiş olarıq. “Kamal və Tural yıxıldı”.

Sxem 21Lakin bu belə deyil, burada birinci aktant təkrarlanır, bu iki şəxs

tərəfindən yerinə yetirilən eyni hərəkətdir. Başqa sözlə desək, Kamal və Tural yıxıldı = Kamal yıxıldı + Tural yıxıldı. Biz burada sadə ikiləşmə ilə üzləşirik. İkiləşmə hadisəsi aktantların sayının təyin olunmasında nəzərə alınmır.

Sxem 22 Sxem 23Nəticə:1. Sxem cümlədə sintaktik əlaqələrin iyerarxiyasını əyanı şəkildə

göstərir.2. Sxem cümlənin strukturunun əyaniləşdirilmiş şəkildə

materiallaşdırılmış təcəssümüdür.3. Sintaksis nöqteyi-nəzərdən cümlənin struktura həqiqi cümlədir;

ona uyğun gələn xətti cümlə isə struktur cümlənin nitq zəncirinə proyeksiya olunmuş şəklidir.

4. Feli cümlənin əsas idarəedən ünsürü feldir və cümlənin bütün digər ünsürləri bilavasitə və ya bilvasitə ondan asılıdır.

123


Ədəbiyyat:

1. Люсьен Теньер. Основы структурного синтаксиса. М., 1988.2. Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. М.,

1944.3. Вандриес Ж. Язык. Лингвистическое введение в историю. М.,

1934. 4. Мейе А. Введение в сравнительное изучение индоевропейских

языков. М.-Л., 1938.5. Ə.Rəcəbli. Struktur dilçilik. Bakı, 2004.

Алиева НарминГлагольный узел в простом предложении

Резюме В статье исследуется глагольный узел и проблемы связанные с

глагольным узлом. А также исследуются вопросы актантов и сирконстантов.

Aliyeva NarminVerb knot in the simple sentence

Summary Verb knot and the problems connecting with it are investigated in this

article. The problems of actants and sirconstants are investigated, too.

124


N. M. HACIYEVA

KOMİKLİK YARATMADA FONETİK ÜSLUBİ CƏHƏTLƏR

Açar sözlər: tələffüz, xalq etimologiyası, alınma söz, komiklik, paroni-mik attraksiya, fonetik üslubiyyat, ekspressivlik

Key words: pronunciation, people’s etymology, load words, paronymical attraction, phonetic stylistics, expressiveness

Ключевые слова: произношение, народная этимология, заимствованное слово, комизм, паронимическая ат-тракция, фонетическая стилистика, экспрессивность

Dilçilikdə müxtəlif tələffüz üslubları barədə ilk dəfə fransız dilçisi P.Passi, daha sonra dilçilərdən K.B.Şerba məlumat vermişdir (1). P.Passi nitq tempini yavaş danışıq, normal danışıq, təntənəli saf danışıq və sürətli danışıq üslublarına bölür. L.V.Şerba müxtəlif tələffüz üslublarını qeyd etməklə yanaşı göstərir ki, sözün variantlarının tələffüzü hər bir fərd üçün həm psixoloji, həm də fizioloji faktorlardan asılıdır (1; 21-25). Müəllif tələffüz üslublarını daha çox orfoepik normalar dairəsində tədqiq etmiş və “tam üslub” və “danışıq üslubu”nu ayırmışdır.

Daha sonra rus dilçilərindən R.İ.Avanesov “Rus ədəbi tələffüzü” adlı kitabında tələffüz üslubları məsələsinə ötəri şəkildə toxunmuş və üç üslub-kitab üslubu, danışıq üslubu, sadə nitq üslubunu ayırmışdır (2; 14-19). O, “Rus ədəbi tələffüzü və vurğusu” kitabının sonunda tələffüzdə bir sıra üslubi çalarlıqların olduğunu qeyd edir (3; 535-536) M.İ.Matuseviç də L.B.Şerba kimi tam və danışıq üslubunu ayırır və qeyd edir ki, tam üslubda nitq kəsiyinin bütün elementləri dəqiq tələffüz olunur, danışıq üslubunda isə sürətli nitq tempinin nəticəsi kimi müxtəlif dəyişmələr baş verir. Müəllif alınma sözlərin də tələffüz xüsusiyyətlərindən bəhs edir (4; 10-11).

Azərbaycan dilçiliyində tələffüz üslublarından ilk dəfə Ə.Dəmirçizadə bəhs etmiş (5; 6-11) daha sonralar bu məsələ barəsində tədqiqat işləri aparılmışdır (6; 7).

Məlumdur ki, dildəki fonetik hadisə və qanunlar hər bir milli dilin öz xüsusiyyətləri əsasında yaranır. Bu mənada Azərbaycan dilinin tələffüz üslubları içərisində özünü göstərən hadisələrdən maraqlısı səslərin dəyişməsi ilə yeni mənalı sözlərin yaranmasıdır. Belə səs əvəzlənmələri dilçilikdə fonematik əvəzlənmə adlanır. (8; 83).

Azərbaycan dilində səs əvəzlənmələri nəticəsində yeni mənalı sözlərin yaranması daha çox alınma sözlərin tələffüzü zamanı özünü

125


göstərir. Alınma sözlərin tələffüzündə özünü göstərən üslubi xüsusiyyətlər bədii əsərlərin qəhrəmanlarının dilində komik effekt yaratmaq məqsədilə meydana çıxır. Alınma sözlərdə səslərin təhrif olunması hadisəsi bəzən “xalq etimologiyası”, “yalan etimologiya”, “leksik assimilyasiya”, “xalq sözdüzəltməsi”, “uşaq etimologiyası” terminləri ilə qarışdırılır, bəzən də onları “paronimik attraksiya” hadisəsi ilə səhv salırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, “xalq etimologiyası”, alınma sözlərin təhrif olunaraq tələffüz edilməsi və paronimlik tələffüzlə əlaqədar olduğu, tələffüzün üslubi xüsusiyyətlərini üzə çıxardığı üçün bunlar qarışıq salınır. Əslində isə bunlar ayrı-ayrı dil hadisələridir.

“Xalq etimologiyası” termini ilk dəfə alman dilçisi Ernst Fyörsterman tərəfindən dilçiliyə gətirilmiş (9), sonra rus dilçiləri dəfələrlə bu məsələyə toxunmuşlar. E. Fyörsterman yazır: “Xalq etimologiyası” (paralel etimologiya) adı altında söhbət elə tarixi sözdüzəltmə prosesindən gedir ki, burada naməlum söz (yad dilin sözü) dilin oxşar səsli sözünə uyğun sözlə üzvlənir. Bu zaman sözün forması ilə yanaşı, mənasının da dəyişməsi mümkündür (9).

Rus dilçilərindən İ.V.Kruşevskiy “Xalq etimologiyası” və “analogiya” barədə məqaləsində (10; 156-157) bu terminlərin əsassız olduğunu, “xalq etimologiyası”nın daha çox etimologiya termininə uyğun olduğunu qeyd edir (11; 44-45). O leksik assimilyasiya terminini daha uyğun hesab edərək, yazır ki, leksik assimilyasiya dildə daha zəif elementlərin kənarlaşdırılması və onların daha qüvvətlilərlə əvəz olunma prosesidir. Müəllif alınma söz, texniki termin və şəxs adlarının tarixən dəyişməsinin, “xalq etimologiyası”na uğramasının həm psixoloji, həm də fizioloji xarakterini göstərir. F.Sössür tanış olmayan sözün təhrif olunmasının az anlaşılan sözün tanış sözlə toqquşaraq təxmini aydınlaşması hadisəsinin “xalq etimologiyası” adı altında izah olunduğunu və onun analogiyadan fərqli cəhətlərini qeyd edir (12; 313). D.E.Rozental və M.A.Telenkova “xalq etimologiyası”na belə tərif verir: “Alınma (daha az doğma) sözün doğma dilin sözünə səslənməsinə görə yaxın olması nəticəsində yenidən mənalandırılması və dəyişdirilməsi, onlar arasında semantik əlaqələrin təmiz xarici, təsadüfi səs uyğunluğuna əsasən qurulması, onların mənşəyinin real faktları nəzərə alınmadan qurulmasıdır (13; 37-38).

Dilçilikdə “xalq etimologiyası” termini ilə yanaşı “yalan etinologiya” termini də işlənir (14; 270-306, 15). Boduen de Kurtene “xalq sözdüzəltməsi”, habelə “semasioloji assimilyasiya” terminindən istifadə edir (10). O.Lotte istifadə etdiyi “anlama, dərk etmə” termini barədə yazır: “Dərketmə hadisəsi dilçilik ədəbiyyatında daha çox “xalq

126


etimologiyası” adlanır (16). “Xalq etimologiyası” barədə Y.V.Otkupşi-kov (17). L.Y.Maksimovun (18) və b. tədqiqatları vardır. Azərbaycan dilçiliyində də bu məsələ ilə əlaqədar məqalələr çap olunmuşdur. V.Sultanov yazır: “Xalq etimologiyası” sözün mənşəyini diaxroniya əvəzində sinxroniyada axtarır, sözün daxili formasını tarixi müqayisəli faktlara müraciət etmədən, həmin sözlə ona fonetik baxımdan yaxın olan digər müasir bir söz arasında semantik əlaqə qurmaqla bərpa etməyə çalışır. Buna görə də alınan nəticələr paradoksal, elmi cəhətdən əsassız olur” (19; 6-9).

V.Sultanov “xalq etimologiyası”nı etimologiya baxımından izah edir və yazır ki, psixolinqvistik baxımdan təbii, normal hadisə olan “xalq etimologiyası”nın psixoloji səbəbi insanın hər şeyi bilmək, hər şeyin kökünü öyrənmək həvəsi ilə əlaqədardır (19; 9). Sistem təşkil edən dilin bütün elementləri, dil quruluşunun bütün tərəfləri – fonetik, qrammatik və leksik laylar qarşılıqlı əlaqədədirlər və mürəkkəb qarşılıqlı münasibətdə dayanırlar. Bu birlik əsasında məna, səs, qrammatik formaların möhkəm psixoloji assimilyasiyaları yaranır. Assimilyasiyalar həm qanuni, obyektiv əlaqələri əks etdirə bilər, həm də sözlərin real mənasına, səslənməsinə və qrammatik formasına uyğun gəlməyə bilər. Bu dil normasının, tələffüzün pozulmasına gətirib çıxarır. Alınma sözlərdə səs əvəzlənmələri olmaya da bilər. Bu zaman bir sözün digərinə “daxili uyğunlaşması” müşahidə olunur. Əşyavi aidlik alınma sözdə naməlum qalırsa, onda söz səs dəyişmələrinə məruz qalmayaraq tanış ahəngdar sözlər kimi başa düşülür. Bu zaman həmin sözün mənası mətndə açılır, danışanın o sözlə bağladığı təsəvvürlər müəyyənləşir. K.Y.Maksimov bir çox digər dilçilər kimi “xalq etimologiyası” termininə qarşı çıxış edir və “səs substansiiyası” termininin daha uyğun olduğunu göstərir. Müəllifin fikrincə “onun tək vəzifəsi – yad sözün tələffüzünü, daha yaxşı, adət olunan rus artikulyasiya və bazasına uyğunlaşdırmaqdır” (18; 70). Bizcə də bu termin daha uyğundur və Azərbaycan dilinə də şamil edilə bilər. Ə.Dəmirçizadə fonetik dialektizmdən danışaraq buraya başqa dillərə məxsus sözlərin fonetik dəyişikliklə tələffüzünü də daxil edir (20; 58).

Biz hesab edirik ki, alınma sözlərin təhrif olunaraq müxtəlif tələffüz üslublarında işlənməsi, səhv assimulyasiyaya uğraması “xalq etimologiyası” hesab oluna bilməz. “Xalq etimologiyası”na uğrayan hadisələr sırasına əfsanə, rəvayətlərdə şəxs, yer adlarının xalqın dili ilə etimoloji cəhətdən izah edilməsini aid etmək olar. Alınma sözlərin təhrif olunaraq bədii qəhrəmanların nitqində işlənməsi okkazional xüsusiyyət

127


daşıyır və surəti tipikləşdirmək xüsusiyyəti daşıyır, surəti tipikləşdirmək məqsədilə hər bir müəllifin özünəməxsus yanaşma tərzi ilə bağlıdır.

Bədii əsərlərin dilində alınma sözlərin təhrif olunaraq işlənməsi əsasən komiklik, gülüş yaratmaq məqsədi daşıyır. S.Rüstəmin “Çimnaz anım yuxudadır” pyesində “teatr-tratr”, “Gəldi-gedər” pyesində, “qorkom-qırğom”, “karikaturist”- “qarğaturist”, “çalağanturist”, “mala-ğanturist”, “aeroplan-aynapalan”, “premiya- preniya” kimi başa düşülür və tələffüz olunur. C.Cabbarlının “Sevil” pyesində Balaşın işlətdiyi “fəlsəfə” sözünü Sevil “səlfet” kimi başa düşür. S.Dağlının “Verğülağa Nöqtələrov” hekayəsində “vegeterian-vəgətirən”, “vətəgə”, “aut-ağ it”, “napadeni-qapadeni” kimi tələffüz edilir. C.Cabbarlının “Dönüş” pyesində Arif Hikmətin alınma terminlərinin mənasını izah etməsi gülüş yaradır. O deyir: “Ekspozisiya – yəni eksport, xaricə, pozisiya da front, ekspozisiya – yəni xarici front. Daha sonra Xosməmmədin dili ilə supermatizm termini belə izah olunur. “Sup – yəni bozbaş, rematizm də ki – yəni yel düşmək”.

Yazıçı obrazı səciyyələndirmək, onun savad, dünyagörüşü dərə-cəsini, hadisələrə şəxsi münasibətini açmaq üçün bu üsuldan da istifadə edir. Burada yazıçının da obraza, hətta konkret fakta olan münasibəti üzə çıxır.

Bəzən bədii əsərlərdə Azərbaycan dilinə məxsus söz təhrif olunur, yad dilin tələffüzünə uyğun səslənir. C.Məmmədquluzadə “Bizim obrazovannılar” hekayəsində öz dilini yaddan çıxaran obrazovannıları tənqid edir, müsəlman gəncini “küftə”yə “qofta” deməsini göstərir. Burada yazıçı, obrazının ana dilinə yabançı münasibətini, hətta əcnəbi dili də kifayət qədər bilmədiyini nəzərə çatdıra bilmişdir.

Alınma sözlərin xalq danışıq dilində tələffüzünə aid bədii ədəbiy-yatdan xeyli nümunə göstərmək olar. S.Dağlının “Mənziliniz mübarək” pyesində:

Gülşad. İndi palto istəyirsiniz, onda dəli mantosu geyəcəksiniz.Dilavər. Dəli matros da varsan, beş də artıq!..Burada “manto” sözünü “matros” kimi başa düşən Dilavərin söz-

ləri gülüş yaradır.S.Dağlının “Tarla düşbərəsi” hekayəsində təhkimçinin “düşərgə”

sözünü “düşbərə” kimi oxuması gülüş əmələ gətirir. S.Dağlının “Oyun bitdi” pyesində Mazanın “kvartal” sözünü Bufo “kvartira” kimi anlayır. S.Rəhmanın “Toy” komediyasında Kərəmov “bərpa” sözünü yaddan çıxararaq “araba”, “institut” sözünü yaddan çıxararaq “istiota bənzər söz” adlandırır.

128


Çox zaman “xalq etimologiyası”nı paronimlıərlə qarışdırrır, onu “paronim attraksiya” kimi izah edirlər. J.Maruzo qeyd edir ki, fransız dilçiləri “xalq etimologiyası” adı altında “paronim attraksiya”nı istifadə edirlər (21; 349). O.S.Axmanova da “paronim attraksiya” barədə yazır: Paronim attraksiya “xalq etimologiyası”nın özüdür (22; 349).

Məlumdur ki, paronimlər səslənməsinə görə oxşar, mənaca müxtəlif dil vahidləridir. Onların üslubi funksiyalarından biri komik effekt yaratmaqdır. Tələffüzündə bir səs fərqi ilə qarışıq salınan sözlər müəyyən üslubi məqsədlərlə işlədilir. Paronimlər “xalq etimologiysı” və alınma sözlərin xalq dilində tələffüzündən fərqlənir. S.E.Nikitina “xalq etimologiyası” ilə “paronimik attraksiya”nın fərqli və oxşar cəhətlərini göstərərək yazır: ... “hər iki halda biz səs təkrarı məsələsi ilə üzləşirik və implikativ təfəkkürlə rastlaşırıq: əgər səs oxşarlığı varsa, onda məna yaxınlığı da var. Hər iki hadisə obyektiv dil gerçəkliyinə deyil, dil təfəkkürünə – poetik və xalq təfəkkürünə əsaslanır. Lakin “paronimik attraksiya” və “xalq etimologiyası” öz etalon nümunələrində müxtəlif funksiyalara malikdirlər, birincisi estetik, ikincisi izahedici – həmçinin məhz funksiyalarda olan fərqlərə malikdirlər” (23; 336).

Üslubi vasitə kimi paronimik attraksiya savadsız şəxslərin nitqində söz oyunu, kalambur kimi işlədilir, sadə, gülünc bir şəxsin dilini tipikləşdirmək vasitəsilə göstərilir. Paronimlərin, paronomasların bir termin – paronim arrtaklsiya adı altında eyni üslubi funksiyaya malik olduğunu V.T.Tkaçenko qeyd edir (24). Paronim attraksiyanın üslubi funksiyalarına komik effekt yaratmaq funksiyası ilə yanaşı alliterasiya və dəqiq qafiyə yaratmaq funksiyası, reklam yaratmaq funksiyası və başqaları daxildir və bu funksiyalar qarşılıqlı əlaqədədirlər.

C.Məmmədquluzadənin “Kürk” felyetonunda bir səs artımı ilə “kürək” oxunması və “kürk” əvəzinə xeyli miqdarda “kürək” göndəril-məsi faktı gülüş doğurur. S.Dağlının “Mənziliniz mübarək” pyesində “quş qoymaq”, “quş qonmaq” kimi anlaşılır. Anarın “Kələm qonaqlığı” hekayəsində məlum olur ki, Nəzər müəllim əməkdaşları “kələm qonaq-lığı”na yox, “kəlam qonaqlığı”na çağırıbmış. Paronimlərin komik effekt yaratmaq funksiyası alliterasiya və qafiyə yaratmaq funksiyaları ilə qarşı-lıqlı əlaqədə də meydana çıxır. S.Dağlının “Mənziliniz mübarək” əsərin-də kanalizasiya-pulverizasiya, assisent-dissertant, S.Rəhmanın komediya-sında debet-kredit, S.Rəhmanın “Ulduz” komediyasında mitil-şitil və sairə sözlər bu qəbildəndir. S.Dağlının “Əlvida məqalə, salaməleyküm şeir” hekayəsi tamamilə qafiyələnən sözlərdən ibarətdir. S.Qədirzadənin “Bığ” hekayəsində dəlləkxanaya gedən Əzim Əzimova dəllək deyir ki, bura dəlixana deyil, gedə bilər. S.Qədirzadənin “Yubiley gecəsi”

129


hekayəsində uşağın xoş niyyətlə yığılmışıq ifadəsindəki “xoş” sözünü “boş” sözü ilə əvəz etməsi gülüş yaradır.

Tələffüzdə özünü göstərən üslubi məsələlərdən biri idarə adlarının ixtisar olunaraq həddən artıq uzun ifadə olunmasıdır. Hələ C.Məmmədquluzadə “Şəhərə doğru” felyetonunda belə lövhələri tənqid edirdi. “Bir yerdə yazılıb: Maranderin-kumbas, qeyri bir lövhədə yazılıb: Kaspibar-istokmel. Sonra Onbik, Kato, Santorqaşveynakurs”. S.Qədirza-dənin “Bığ” hekayəsində də belə uzun idarə adının çətin tələffüzü gülüş yaradır. “Mur-mur qollarını sinəsində çarpazlayıb gözlərini yumdu:

– Harda işləyirsən?– Azyünsənmalstkomforqabhazfabbakşəhfildə.– Nə?! Nə?!– Azərbaycan yüngül sənaye malları istehsalı kombinatının

forfor qablar hazırlayan fabrikinin Bakı şəhəri filialında”.S.Dağlının “Oyun bitdi” pyesində Rasim deyir: ... “sizin kontorun

lövhəsində yazılmış Aztullanxammalməmulməmulat” sözlərindən yuxarıdakı XETEШЕ hərfləri nə deməkdir?...

Mazan. Məlum olduğu kimi Xalq Təsərrüfat Şurası ləğv olundu.Bədii ədəbiyyatda komizm üsullarından danışan Q.Kazımov qeyd

edir ki, “anlaşılmazlıq nitq vasitələrinin ixtisarı ilə yaranır” (25, 214).Bu cəhətdən S.Rəhmanın “Xoşbəxtlər” komediyasında Sənubərin

nitqi buna misaldır. İxtisar sözləri bəzən əlifba hərfləri ilə işarə olunur. S.Rəhmanın “Yalan” pyesində dərmanın üstündə yazılıb: B-A – yəni böyrüm ağrıyanda, H-T – yəni hirsim tutanda, Q-T – quluncum tutanda.

Hərflərin tələffüzdə oynadığı üslubi xüsusiyyətlər özünü nağıllarda da göstərir. Ərəb hərflərinin düzgün tələffüz olunmaması müəyyən məqsəd daşıyır. “Şirzad” nağılında dərviş deyir: - Hər nə könlündən keçsə, bey(b), tey(t) deyərsən, diləyin hazır olar, bey(b), tey(t) – indi de görüm, öyrəndinmi? Məhəmməd... cavab verdi: - Hə, öyrənmişəm, dal(d), zal(z)...

Dərviş nə qədər dedi: “bey, tey”, Məhəmməd cavab verdi: “dal-zal”.

“Küp qarısı” nağılında da hərflərlə əfsun oxunur “nun, bey, əlif, tey” səndən tikili küləfirəngi istəyirəm... Əfsunu tərsinə oxuyan Əhməd arzusuna çatır “tey, əlif, bey, nun, küp qarısını əsabələri ilə... birlikdə Nil dəryasına tök”.

Bəzən alınma sözlərin ayrı-ayrı surətlərin dili ilə düzgün tələffüz olunmaması komik effekti artırır. S.Rəhmanın “Toy” komediyasında dəmirçi Musa deyir: “Bir məsəl var, deyərlər ki, ət-təəni, minəlrəhman, eləcəleyi minəl, şeytan.

130


Salmanov. (Mirzə Hüseynə) Nə deyir? Mirzə Hüseyn. Quranda sitat gətirir.S.Rəhmanın “Yalan” komediyasında Tərlan xanım bildiyi fransız

sözləri səhv tələffüz edir. Aslan. Bir su budkam var, o qurbandır Şəlaləyə.Tərlan xanım. Su budkası?...Gəl, stubiditel, no!... Bu otaq özünündür?Aslan. Hələlik kirayədir...Tərlan xanım. Kəs kitudi se ton vol... Ele saje entelejan...

Ağzımda söz deyirəm. Setrebet alon no!...Tələffüzdə özünü göstərən üslubi xüsusiyyətlərdən biri sözlərin

səhv yazılışı ilə əlaqədardır. Bakı teleqraf poçtunun işini tənqid edən C.Gözəlov “Qələmin ucu, qılıncın gücü” felyetonunda teleqramın məzmununu belə göstərir: “Tılıibənan vənədi naqida məlusiatvr çox nigaranam lazil evə kəli-əmir”.

Mən gülməkdən özümü saxlaya bilməyib soruşdum: - Bu nə dilidir? Dostum qısaca cavab verdi: - qarğa dili.

Oxucuda gülüş yaratmaq üçün anlaşılmaz söz yığınının tələffü-zündən istifadə olunur. C.Gözəlovun “Pirin sirri” hekayəsində nəzir gəti-rən nəzirini gətirən kimi... Naznaz “yahu, vəllahu,kəbən, kəkəko” – deyib qaçır sirr quyusunun başına.

Bəzən sözlərin təhrif olunaraq işlənməsi mənasız sözləri yaradır. Mətndən aydın olur ki, danışan nə üçün bu sözləri düzgün eşitmir və başa düşmür... məsələn:

...müəllim də mənə qəzəbli baxdı və bu ara qəribə söz dedi: - tur de bra.

Başa düşmədim. Yəqin qulağıma dənizdə su dolub.- Tur da teş bra ru le...Daha da karıxdım.- Tur de annb anted.Belə düşündüm ki, müəllim məni ələ salır. - Özünü əməlli apar! Kafedradasan (N.Süleymanov “Göy qurşağı”).Bəzən fantastik əsərlərdə qeyri-adi sözlərin tələffüzünə rast gəli-

nir. E.Mahmudov “Qeyb olmuş səslər” əsərində Venera planetində heç bir dilə bənzəməyən bir qadının dili ilə deyir:

Qadın. Vektu natul Qrona, Veka havu morbino...Teymur. “Vektu natul Qrona”nın mənası “mənim adım Qrona”

deməkdir.

131


Bədii ədəbiyyatda sözlərin tərsinə çevrilib tələffüz edilməsi də üslubi ekspressivliyi artırır.

Cavanlara məsləhət görürdü ki, qızlarla qarğa dilində danışsınlar “Nəm inəs mərivəs”.

- Bu nə deməkdir?- Yəni mən səni sevirəm (N.Süleymanov “Tərs külək”).Gördüyümüz kimi, tələffüz üslubları həddən artıq rəngarəngdir və

müxtəlif çalarlıqlara malikdir. Biz yalnız bəzilərini verməklə kifayətlənirik.

Ədəbiyyat

1. Л.В.Щерба. О разных стилях произношения и об идеальном фонетическом составе. Избранные работы по русскому языку. М., Государственное учебно-педагогическое издательство министерства просвещения РСФСР. 1957. с. 188.

2. Р.И.Аванесов. Русское литературное произношение. М., 1968. с. 287.3. Р.И.Аванесов. Русское литературное ударение и произношение. М.,

Государственное издательство иностранных и национальных словарей. 1959. с. 708.

4. М.И.Матусевич. Русское литературное произношение. Л., 1953 с. 16.5. Ə.M.Dəmirçizadə. Azərbaycan dili orfoepiyasının əsasları. V.İ.Lenin

adına APİ Nəşriyyatı. B., 1969, 83 s.6. Ə.Əfəndizadə. Azərbaycan ədəbi tələffüzü haqqında. Nitq mədəniyyəti

məsələləri. I c. B., Elm. 1969, 133 s.7. N.Abdullayev. Tələffüzün müxtəlif üslubları. V.İ.Lenin adına ADPİ-nin

elmi əsərləri, XI seriya, 1967, N 4, 71-75 s.8. J.Səmədova. İngilis dilinin bəzi fonetik hadisələri Azərbaycan dili ilə

müqayisədə. Filologiya məsələləri. 2010 N 5, 83-90 s.9. В.А.Чудинов. Народная этимология как народное толкование слов.

2011. Чудинов.ru.>narodnaia/6/10. Бодуен де Куртене. Избранные труды по общему языкознанию. Т. I,

Издательство Академии Наук ССР. М ., 1963. с. 385.11. Т.В.Бузанова. (Н.В.Крушевский об «аналогии» и «научной

этимологии»). Бодуеневские чтения: Бодуен де Куртене и лингвистика. Международный Научный Конфранс. К., 11-13 декабр, 2001 –Казань, Издателдьство Казанского Университета. 2001, т. I, с. 44-45. kis.ksu.ru. >boduen/bodart.-1php.

12. F.de Sössür. Ümumi dilçilik kursu. Bakı. BDU nəşriyyatı. 2003, 403 s.13. Д.Е.Розенталь, М.А.Теленкова. Словарь-справочник лингвистичес-

ких терминов. М., Издательство «Просвещение». с. 543.14. Р.Р.Гельгардт. Избранные статьи. Языкознание. Фольклористика.

Калинин, 1967, с. 546.

132


15. Р.Р.Гельгардт. О лексической ассимиляции в связи с ложной (народной) этимологией. Учпедгиз. Русский язык в школе. 1956, № 3, с. 36-41.

16. О.Лотте. Основы построения научно-технической терминологии. Издательство Академии Наук ССР. М ., 1961. с. 156.

17. Ю.В.Откупшиков. К истокам слова. М., «Просвещение». 1973, с. 255.

18. Л.Ю.Максимов. Народная этимология и стилистические функции. Русский язык в школе. 1956 № 3, Учпедгиз. 1983. с. 56-70.

19. V.Sultanov. “Xalq etimologiyası” haqqında. Filologiya məsələləri. Nəzəriyyə və metodika N 1, B., 1994, 6-9 s.

20. Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Azərtədrisnəşr. 1962, 270 s.21. Ж.Марузо. Словарь лингвистических терминов. М., Издательства

И.Л. 1960, с. 436.22. О.С.Ахманова. Словарь лингвистических терминов. М., «Советская

энциклопедия», 1969, с. 608.23. С.Е.Никитина. Паронимическая аттракция или народная

этимология? – Язык как творчество. Сб. научных трудов к 70-летию В.П.Григорьева. М., ИРЯ РАИ, 1996, с. 336-340.

24. Л.П.Ткаченко. Опыт построения типологии стилистических функции паронимии и парономасии в публицистике и художественной литературе – Вопросы стилистики. Издательства МГУ, 1983, с. 137-146.

25. Q.Kazımov. Bədii ədəbiyyatda komizm üsulları. B, Maarif, 1987, 227 s.

Phonetic Stylistic Means in Formation of ComicalnessSummary

In our language the way of the expression of the foreign words possess various stylistic peculiarities in the different situations and conditions. In order to specify the character and create comic atmosphere the writer uses the pronunciation of the foreign words, even the native word having difficult pronunciation in a literary work. This fact differs from the language fact known as “people’s etymology”.

Фонетические стилистические средства в создании комизмаРезюме

Способ выражения иностранных слов в азербайджанском языке в различной среде и ситуациях обладает различными стилистическими особенностями. В художественном произведении для характеристики образа, создания комической среды писатель использует фонетически искаженные иностранные слова и даже некоторые трудно-выговари-ваемые национальные слова. В действительности, данный языковой факт отличается от «народной этимологии».

133


R.X. RƏCƏBOVA

FRAZEOLOJİ VAHİDLƏRİN DİLDƏ İFADƏSİ

Açar sözlər: Frazeoloji vahidlər, sərbəst söz birləşməsi, ifadə, məfhum, sintaktik bütöv

Ключевые слова: фразеологическая единица, свободное словосочетание, выражение, понятие, синтакси-ческое единство

Key words: phrazeological units, independent word combination, expression, notion, syntactical unit

Bildiyimiz kimi, frazeoloji vahidlər dilin leksik sistemində öz məna xüsusiyyətlərinə ğörə hazır vahidlər olub xüsusi qrup yaradır. Ona görə də dildə hər hansı mənanı ifadə edən hər bir sabit birləşməyə, bölünməz ifadə və ibarələrə frazeoloji vahid deyilir. Frazeoloji vahidlər həm söz, həm söz birləşməsi, həm də cümlə səviyyəsində məcazlaşma prosesinə məruz qalıb, emantik bütövlük qazanan və dildə hazır vəziyyətdə mövcud olan sabit dil vahidləridir.

Dildə mövcud olan sabit söz birləşmələri, əsasən, qeyri-sabit, daha doğrusu, qrammatik birləşmələrin əsasında əmələ gəlir və dildə çoxmənalılıq, sinonimlik, omonimlik kimi leksik semantik sistemin çox maraqlı kateqoriyası kimi fəaliyyət göstərir. Frazeoloji vahidlər dilin lek-sik-semantik inkişafının mühüm bir sahəsini təşkil edir. Sabit söz birləşmələrində sözlər üzvi surətdə elə birləşir ki, onları bir-birindən ayırmaq, birini başqası ilə əvəz etmək və hər bir sözü müstəqil mənada düşünmək mümkün deyil. Məsələn: bərkə-boşa çəkmək, üz-göz olmaq, burnunun ucu göynəmək və s. Bu səbəbdən də sabit söz birləşmələrinin əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onları əksər hallarda başqa bir dilə tərcümə etmək olmur, milli səciyyə daşıyır, tərcümədə həmin dildə ekvivalent ( uyğun, bərabər) sabit söz birləşməsi ilə əvəz edilir. Frazeoloji vahid semantik cəhətdən monolit bir vahid təşkil edən söz birləşməsidir ki, bu birləşmədə məqsəd əşyanın əlamətini göstərmək, yaxud onu nəzərə çarpdırmaq deyil, onun bütövlükdə məcazlaşma adını bildirməkdir. Frazeoloji vahidin bir növü olan frazeloji birləşmə isə frazeoloji birlikdən fərqli olaraq tərkibindəki komponentlərdən biri ilə sintaktik cəhətdən bağlı olur və heç bir başqa sözlə işlənmir. Fransız dilçisi Ş.Balli frazeoloji birləşmələrin nitqə hazır şəkildə daxil olduğunu və bir söz kimi hər dəfə nitq prosesində yenidən düzəldilmədiyini göstərmişdir (1,3).

134


İnsanlar gündəlik həyatda, adi danışıqda sərbəst söz birləşmələrindən daha çox istifadə edirlər, lakin hər hansı bir dilin lüğət tərkibində külli miqdarda söz birləşmələri vardır ki, onların tərəflərini bir-birindən ayırmaq çətin olur. Belə birləşmələr sərbəst yox, sabit birləşmələrdir ki, bunları da dilçilikdə frazeoloji birləşmələr, tərkib hissələrinə bölünməyən söz birləşmələri, dəyişməz söz birləşmələri, ideomatik ifadələr, leksik söz birləşmələri, ideomlar, frazemlər və s. terminləri ilə adlandırırlar. Frazeologiyada – sabit söz birləşmələrinin bu növlərini göstərmək olar: idiomlar, ibarələr, hikmətli sözlər, atalar sözü, zərbi-məsəllər, rəvayətli ifadələr. Dildə işlədilən sərbəst söz birləşmələri ilə sabit söz birləşmələrini qarışdırmaq olmaz. Çünki sərbəst söz birləşmələrini təşkil edən sözlər leksik mənasında işlənir, qrammatik cəhətdən sərbəst olur (hallanır, təsriflənir, sözlər sıraca dəyişə bilir), söz birləşmələrinin komponentləri (tərəfləri) arasında istənilən qədər söz daxil ola bilir, birləşmədəki sözlər məcazi mənada işlənmir, hamısı birlikdə leksik məna ifadə etmir. Belə söz birləşmələri sintaksisdə tədqiq edilir; ismi və feli söz birləşmələri belə birləşmələrdəndir.

Sabit söz birləşmələri öz mənasına görə dildə xüsusi qrup təşkil edir. O, sözlər kimi bir məfhum ifadə edir. Sözdən fərqli olaraq, sabit söz birləşmələri nominativ (adlandırma) vəzifə daşımır, təsviri vəzifə daşıyır. Sabit söz birləşməsinə daxil olan sözlər öz leksik mənalarını ya tam, ya da qismən itirir. Məsələn: söz güləşdirmək, ürəyi sıxılmaq, gününü başa vurmaq, ağlını başına yığmaq, ayağa qalxmaq və s. Frazeoloji birləşmələrin ifadə etdiyi mənalar bütöv halda olur və belə birləşmələrdə sözlərin sırası dəyişməz olur, buna görə də belə birləşmələr qrammatik cəhətdən ayrılıqda istifadə olunmur. Məsələn: “Ürək yanmasa, gözdən yaş çıxmaz” deyiblər (İ.Rəhimov). Sən özün mənə deyirdin: “Örtülü bazar, dostluğu pozar” (M.İbrahimov). Necə deyərlər: “Qonağın ağzına baxıb atına arpa verərlər” (İ.Rəhimov). Ədəbi dildə işlənən bu nümunələr vasitəsiz nitq şəklindədir.

Atalar sözü və məsəllər – keçmiş nəsillərin yadigarı, insanların müxtəlif dövrlərdə həyat təcrübəsindən alınan nəticələri, tərbiyəvi, təsiredici, düşündürücü keyfiyyətləri özündə müəyyən ibrətamiz fikirləri bir məfhum kimi qısa, obrazlı, yığcam, bitkin şəkildə ifadə edir. “Atalar sözü şifahi xalq ədəbiyyatının ən qüvvətli və zəngin janrlarından biridir. Ulu babalarımız tərəfindən yaradılmış və dəyişməz ifadələrdir. Atalar sözü və məsəllərdə həmişə dərin məna olur. Onların hərfaltı mənası hər kəsi düşünməyə vadar edir. Leksik tərkibcə obrazlılığa və məcazi məna daşımasına, iki cəhətli əlamətə malik olduğuna görə sabit frazeoloji ifadə kimi də işlədilir. Atalar sözlərini sabit söz birləşmələrinə sərti olaraq daxil etmək olar. Atalar sözü öz hökmündən düşmür, həmişə yaşayır” (2,115). Atalar sözü və məsəllər frazeoloji vahidlərdən fərqlənərək cümlə quruluşlu olurlar. Atalar sözü və

135


məsəllər bitmiş fikir ifadə edir. Məsələn: “Dostunu göstər, sənin kim olduğunu deyim” atalar sözündə pis xasiyyətli adamla dostluq etməyin kənardan baxanlar və dostunu tanıyanlar sənin də onun tayı olduğunu demək düşüncəsi, “Dost çətin gündə tanınar” atalar sözündə dostun çətin, dar gündə sınanması, onun həqiqi, yaxud yalançı dost olub olmadığını aydınlaşdıran ən yaxşı üsul olması, “Uşağa buyur, dalınca yüyür” atalar sözündə isə işi onu yerinə yetirə bilənə buyurmaq təbliğ edilir.

Atalar sözləri frazeologiyanın zənginləşməsində mənbə rolunu oynayır. Bu mənada frazeoloji vahidlərin bir qismi atalar sözlərindən aşağıdakı qaydalar əsasında formalaşmışdır:

a) Atalar sözü və məsəllərin bir qisminin ixtisarı ilə əmələ gələn frazeoloji vahidlər: Sənə bir az aş bişirim ki, dadı damağından getməsin – aş bişirmək; Üz vermə, astar istər – üz vermək; Ağ gün ağardar, qara gün qaraldar – ağ gün-qara gün; Abrını ətəyinə bükdü – abrını bükmək, Eyni ağacdan oxluq da olar, qığlıq da – tövlə üçün kürək; Tülkü tülkülüyünü sübut edincə dərisini boğazından çıxararlar – dərisini boğazından çıxarmaq; Anlayana da can qurban, anlamayana da - dad yarımçıq əlindən .

b) “Dili ilanı yuvasından çıxarar”, “Əti sənin, sümüyü mənim”, “Köh-nə hamam, köhnə tas”, “Adımı sənə qoyum, səni yana-yana qoyum” tipli atalar sözü və məsəllər heç bir dəyişiklik edilmədən frazeoloji vahid kimi işlənir.

“Bildiyimiz kimi, nəsihət məzmunlu atalar sözünün müəyyən qismi ümumi şəxsli cümlə quruluşundadır. Nəsihət, məsləhət məzmunlu atalar sözlərinin bir qisminə misal olaraq göstərdiyimiz nümunələr “İsti aşa soyuq su qatmazlar” əsasında “İsti aşına soyuq su qatma”, “Oxu atıb yayı gizlətməzlər” əsasında “Oxu atıb yayı gizlətmə” dəyişikliyə uğrayaraq frazeoloji vahidə çevrilmişdir.

c) “Elm pul ilə yox, çalışmaqla əmələ gəlir”, “Sakitliklə olan iş qış-qırıqla başa gəlməz”, “Özgənin yaman gününə gülən, öz gününə ağlayar”, “Hiylə ilə iş görən möhnətlə can verər”, “Ata-ana sözünə baxmayan külxanada yatar”, “Qızıl-qızıl alma, qızı gözdən salma”, “Gülmə qonşuna, gələr başına”, “Qaşıyıram qanım çıxır, qaşımıram canım çıxır”, “Əl tutanın əlindən tutarlar”, “Alanın gözü satanın əlində olar” atalar sözlərindən əmələ gələn - ələ gəlmək, yaman gün, can vermək, ata-ana sözünə baxmaq, gözdən salmaq, başına gəlmək, canı çıxmaq, əl tutmaq, gözündə olmaq tipli söz birləşmələri feli frazeoloji vahid olmaqla ünsiyyətdə geniş istifadə edilərək onun tərkib hissəsi kimi işlədilməkdədir (5, 43.)

Atalar sözlərindən fərqli olaraq məsəllər konkret hədəfə doğru yönəlmiş olur. Eyni zamanda məsəllər quruluş etibarilə mürəkkəb cümlə şəklində təşəkkül tapır.

136


“Bağda ərik var idi, salamməleyk var idi,Bağda ərik qurtardı, salamməleyk qurtardı”.“Adam var ki, adamların naxşıdır,Adam var ki, dindirməsən yaxşıdır”.“Keçmə namərd körpüsündən,Qoy aparsın sel səni.Yatma tülkü kölgəsində,Qoy yesin aslan səni”. Hikmətli sözlər dərin və dolğun bir ibrətamiz məna ifadə edən sabit

söz birləşmələridir. Hikmətli sözlər atalar sözlərinə oxşayır. Atalar sözləri kimi hikmətli sözlər də cümlə şəklində olur. Hikmətli sözlər həm mənasına, həm də quruluşuna görə istər idiomlardan, istərsə də atalar sözlərindən fərqlənir. İdiomlar məfhum bildirir, istər ismi, istərsə feli olmasından asılı olmayaraq sabit söz birləşməsi şəklində olur. Fikir bitkinliyi baxımından hikmətli sözlər atalar sözlərinə oxşasa da onların arasında mühüm fərqlər var. S.Cəfərov həmin fərqləri belə ifadə edir:

“1. Hikmətli sözlər atalar sözlərinə nisbətən daha məhdud xarakter daşıyır, onlar kimi kütləvi deyil.

2. Hikmətli sözlər inkişaf edib atalar sözünə keçə bilir.3. Atalar sözü, əsas etibarilə folklorda (şifahi xalq ədəbiyyatında)

özünü göstərdiyi halda, hikmətli sözlər, birinci növbədə, yazılı ədəbiyyat üçün səciyyəvidir.

4. Atalar sözlərinin mənşəyi konkret olaraq məlum olmadığı halda, hikmətli sözlərin mənşəyi, demək olar ki, məlum olar.

5. Atalar sözlərində istər müsbət və istərsə də mənfi hadisələrə qarşı münasibət öz əksini tapır”.

Hikmətli sözlər dəqiq məna ifadə etdiyinə görə işləklidir. Müxtəlif hadisələrlə əlaqədar olaraq yarandığına görə sürətlə yayılaraq kütləviləşir, sevilir.

Şair və yazıçılar müxtəlif millətlərə mənsub olduğu kimi, onların yaratdığı hikmətli ifadələr də müxtəlif xalqların ədəbiyyatına aid olur. Bu mənada hikmətli ifadələri mənsub olduğu xalqların ədəbiyyatları üzrə aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. Azərbaycan ədəbiyyatına aid olanlar:Çalış öz xalqının işinə yara,Geysin əməlindən dünya zər-xara (Nizami).Kamil pir palançı olsa da insan,Yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan (Nizami).Qaziyə salam verdim “rüşvət deyildir” – deyə almadı (M.Füzuli),

Meymunu yada salma (M.F.Axundov), O olmasın bu olsun (Ü.Hacıbəyov),

137


Ağladıqca kişi qeyrətsiz olur (M.Ə.Sabir), Bəlkə də qaytardılar (C.Məmmədquluzadə).

2. Rus ədəbiyyatına aid olanlar:Olmasaydı cahanda sarsaqlar,Ac qalardı yəqin ki, yaltaqlar (Krılov).Kim ki, yanmır, o his verir (H.Ostrovski).Günəş olmasa, çiçəklər olmaz, məhəbbət olmasa, həyat olmaz, qadın

olmasa, sədaqət olmaz (M.Qorki).Ehtiyac ən böyük bədbəxtlik, əsl müsibətdir. O, insanı alçaldır,

həyasızlaşdırır, hörmətdən salır, insaf və mürvəti əlindən alır, qüvvət və iradəsini zəiflədir (D.İ.Pisaryev).

3. Dünya ədəbiyyatına aid olanlar:Bu dünyada ən təmiz xəzinə ləkəsiz, qüsursuz namusdur (Şekspir).Nə qədər yaşayırsan öyrən, gözləmə ki, qocalıq gələndə sənə kamal

da gələcəkdir (Sokrat).İnsan alim olmasa da cahil qalmamağa çalışmalıdır (Tofik Fikrət).Döyüşdə silah lazım olduğu kimi, həyatda da bilik lazımdır

(S.S.Russo).Elm əqidəli olmaq üçündür, dünya malı yığmaq üçün deyil (Sədi).Vicdan bizim malik olduğumuz ən yaxşı əxlaq kitabıdır, yoldan

azmamaq üçün ona tez-tez baxmaq lazımdır (Paskal).O adamlar həqiqətən böyükdürlər ki, ürəkləri hamı üçün döyünür

(R.Rollan). Gəldim, gördüm, qələbə çaldım (Sezar).Rəvayətli ifadələr konkret olaraq keçmişlə əlaqədar olduğuna görə

müəyyən rəvayətlər əsasında formalaşmışdır. “Rəvayətli ifadələr əsasında formalaşmış “başı əhlət daşına dəymək, başına kül tökmək, bişmiş toyuğun gülməyi gəlir, qamış qoymaq, dəvəsi ölmüş ərəb, səninki səndə, mənimki məndə, barmaq qoymaq” kimi frazeoloji vahidləri bu qəbildən saymaq olar.

Bunlar rəvayətlərdən alınaraq ya olduğu kimi, ya da bəzi dəyişikliklə dilimizin frazeoloji sisteminə daxil edilmişdir (5, 47). “Başı əhlət daşına dəyməyib” rəvayəti barəsində olan şərh belədir: Dini rəvayətə görə, ölü basdırıldıqdan sonra yerindən qalxıb getmək istəyir, lakin başı əhlət daşına dəyir və öldüyünü başa düşür. Müasir dövrümüzdə bu rəvayət çətinlik görməmiş, hər şeyə qeyri-ciddi baxan adamlara aid edilərək işlədilir.

Frazeoloji vahidlərin yaranmasında bəzi rəvayətli ifadələr mənbə rolunu oynaya bilir. Məsələn:

Dəvəsi ölmüş ərəb - Mən də dəvəsi ölmüş ərəbəm (“Kirpi” jurnalı).Qamış qoymaq - Hələ bizim əlimizdən çıxan işə qəmiş qoyan ol-

mayıb (“Kirpi” jurn.).

138


Alnı əhlət daşına dəyməyib - Başım əhlət daşına dəyib, indi işləmək istəyirəm (“Bakı” qəzeti).

Bişmiş toyuğun gülməyi gəlir - Rəhmətliyin oğlu elə söz danışır ki, bişmiş toyuğun gülməyi gəlir (B.Xəlilov) (4, 275)

Azərbaycan dili frazeoloji vahidlərlə zəngin olan dildir. Dilə məxsus sistemlilik frazeologiyada da özünü göstərir və bu sahədə müəyyən qanunauyğunluqların meydana gəlməsinə səbəb olur. Hər bir frazeoloji vahiddə müasirliklə keçmişin cilalandığını, tarixin ən qədim laylarına məxsus xüsusiyyətlərin əks olunduğunu görürük.

Ədəbiyyat:1. Ш.Балли. Французская стилистика (перевод с французского).

М.-Л., 1961.2. S.Cəfərov. Müasir Azərbaycan dili. Maarif nəşriyyatı. Bakı, 1982.3. Atalar sözü (toplayanı Ə.Hüseynzadə). Bakı, 1965.4. B.Xəlilov. Müasir Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı, 2008.5. H. Bayramov. Azərbaycan dili frazeologiyasının əsasları. Maarif,

1978.6. Rəvayətli ifadələr. Niyə belə deyirik? (Toplayanı B.A.Hüseynov),

Bakı, 1961.

Раджабова РамизаВыражение фразеологических единиц в языке

Резюме В историческом развитие каждого языка, в т.ч. азербайджанского, язык приобретает новые и новые качества. Одним из исторических инноваций является фразеологизм. Статья посвящена исследования фразеологических единиц азербайджанского языка.

Rajabova RamizaExpression of phrazeological units in language

Summaryİn the historical development of each language, in Azerbaijanian

language too, the language gets more and more quality. One of the historical innovation is phrazeologizm. The article is dedicated to the investigation of phrazeological units in Azerbaijanian language.

139


S.R.ƏLİYEVA Ş.Q.QASIMOVA

ELAN VƏ BİLDİRİŞLƏRİN STRUKTUR-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Açar sözlər: Struktur-semantik, elanlar, bildirişlər.Ключевые слова: структурно-семантический, объявление,

извещение.Key words: struktural-semantical, advertisement, notifications.

Ədəbi dilimizin üslublar sistemində fəaliyyət göstərən işgüzar müəyyən tarixi inkişaf yolu keçmiş, dilxarici və dildaxili amillərin təsiri ilə son dövrlərdə onun işləkliyi artmış, özünəməxsus xüsusiyyətləri daha da müəyyənləşmişdir. Müasir ədəbi dilimizdə “işgüzar” adlandırdığırnız üslubu “rəsmi-epistolyar” üslub şəklində verən T.Hacıyev onu iki qola ayırmışdır. 1) sənədlərin, rəsmi dövlət və idarə kağızlarının, elanların və s. dili; 2) məktubların, şəxsi yazışmaların dili (2, 244). Sənəd dilində standartların, qəliblərin, vahid formaların vacibliyini qeyd edən müəllif yazır ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan dili dövlət dili olunduğundan bu üslub zəif çıxış edir. “Bu üslubdan dövlət müəssisələrindən çox, ayrı-ayrı mətbuat orqanlarında istifadə olunur; elanlar, müqavilələr, reklamlar çap edilir. Təbii ki, belə halda hər mətbuat orqanı öz dil normasını rəhbər tutur və bununla da rəsmi-kargüzarlıq dilinin mahiyyəti korlanır, standartçılıq prinsipi pozulur”. (2,244).

Müsbət haldır ki, son onilliklərdə idarə və müəssisələrdə yazışmalar, müvafıq, sənədlər Azərbaycan dilində hazırlanır və ədəbi dilimizin normalarına uyğun tərtib edilir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 23 may 2012-ci il tarixli “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında” sərəncamında qeyd edilir: “Ana dilimiz öz ifadə imkanlarının zənginliyi, səs quruluşunun səlisliyi və qrammatik strukturunun sabitliyi ilə səciyyələnir. Müasir Azərbaycan ədəbi dili siyasi-ictimai, elmi-mədəni sahələrdə geniş işlənmə dairəsinə malik, yüksək yazı mədəniyyəti olan və daim söz ehtiyatını zənginləşdirən bir dildir. O, özünün indiki yüksək səviyyəsinə görkəmli şair və yazıçıların, maarifpərvər ziyalıların zəhməti sahəsində çatmışdır. Bu prosesdə Azərbaycan dilçilik elminin də böyük xidməti vardır.

... Bununla yanaşı, son dövrlərdə müasir Azərbaycan ədəbi dilinin tükənməz imkanlarmdan lazımınca və düzgün istifadə edilməməsi diqqəti

140


çəkir. Ədəbi dilimizin özünəməxsus inkişaf qanunauyğunluqlarına xələl gətirə bibcək yad ünsürlərin üzə çıxarılması və qarşısının alınması istiqamətində mütəxəssislər heç də həmişə çeviklik nümayiş etdirə bilmirlər. Nəticə etibarilə dövlət dilimizin tətbiqi sahəsində bir sıra problemlər özünü qabarıq şəkildə büruzə verir. Dilin böyük ictimai-siyasi hadisə və mənəvi həyatımızın mühüm amili olduğunu çox zaman nəzərdən qaçıran bəzi mətbuat orqanlarında, radio və televiziya kanallarında ədəbi dil normalarının pozulması adi hal almışdır. Dublyaj edilən filmlərin, xarici dillərdən çevrilən elmi, bədii və publisistik əsərlərin tərcüməsi bir qayda olaraq yüksək estetik tələblərə cavab vermir, onlar sönük və yarıtmazdır, dilimizin hüdudsuz ifadə imkanları ilə müqayisə edilməyəcək qədər aşığı səviyyədədir. Küçə və meydanlardakı reklamlarda, afışalarda Azərbaycan dilinin ən adi leksik və qrammatik qaydalarının pozulması təkcə dil mədəniyyətinin deyil, ümumi mədəni səviyyəsinin də arzuedilməz göstəricisinə çevrilmişdir”.

İşgüzar üsluba aid olan elan və bildirişlər də informasiya vasitələri kimi insanların bu və ya digər həyat fəaliyyəti sahələri ilə əlaqələrinin intensivləşməsində mühüm yer tutur.

Reklamlar kimi elan və bildirişlər də çağırış, dəvət, cəlbedicilik ifadə edir. Əsas fərq ondan ibarətdir ki, reklamlarda təşviqat, elan və bildirişlərdə isə çağırış və dəvət məzmunu güclü olur. Reklamlarda reklam olunan əşya, tədbir, habelə, kütləvi kommunikasiyaya xidmət edən digər vasitələrin həm zahiri, həm də daxili keyfiyyətləri barədə aydın məlumat verilir, bunun üçün müxtəlif növlü illüstrasiyalardan istifadə olunur. Elan və bildirişlərdə isə illüstrativ materialların verilməsinə о qədər də ehtiyac qalmır. Əgər elan və ya bildiriş verildikdə illüstrasiyadan istifadə edilirsə, bu artıq sadə elan və ya bildiriş yox, reklam-elan xüsusiyyəti daşıyan ayrıca bir çağırış, dəvət vasitəsi kimi səciyyələnir. Müasir elmi və texniki tərəqqinin nailiyyətləri, iqtisadi və sosial-mədəni inkişaf perspektivləri əsasında daha da təkmilləşən elan və bildirişlər xüsusi müstəqil bir çağırış, dəvət, həmçinin cəlbedicilik vasitələrindən biri kimi formalaşaraq sabitləşmişdir. Başqa sözlə desək, müasir dövrdə elan və bildirişlərin özünün müəyyən dil standartları meydana gəlmişdir. Bütün bu xüsusiyyətlər elan və bildirişlərin məna və məzmununda, quruluşunda və onların ifadə vasitələrinin qrammatik-semantik strukturunda özünü göstərir. Elan və bildirişlərə məxsus bu cəhətlər aydın olsun deyə, onları ayrı-ayrılıqda şərh etmək daha məqsədəuyğundur.

I. Elan və bildirişlərin məna və məzmun cəhətlərinə aid xüsusiyyətlər onların iki başlıca forması ilə meydana çıxır. Bunlardan birincisində əsas məzmunun elan, digərində isə əsas informasiyanın bildiriş şəklində verilməsindən ibarətdir. Məzmun və informasiya baxımından elanla bildiriş arasında ciddi fərq yoxdur. Bunlarının birinin digərindən fərqi odur ki,

141


elanda məlumat geniş və əhatəli çatdınhr, bildirişdə isə konkret informasiya verilir. Ümumiyyətlə, məna və informasiya xüsusiyyətlərinə görə bildirişləri elanların bir növü də adlandırmaq olar.

Elandan istifadə edilməsi lüzumu о zaman yaranır ki, hər hansı əşya, hadisə və ya tədbir haqqında ətraflı informasiya verilməsinə ehtiyac olsun. Məsələn, ali məktəblərə tələbə və ya dinləyici qəbulu, kadr yetişdirilməsi ilə əlaqədar ayrı-ayrı müəssisələrdə aspiranturaya qəbul, həmçinin müsabiqə ilə bağlı məsələlər barədə informasiya verilməsi üçün geniş elanlardan istifadə olunur. Bu baxımdan internet səhifəbrində yerbşdirilmiş xüsusi elan saytları (www.elan.az,www.elanevi.com,www.qazanc.az,www.elanver.biz və s.) çoxluq təşkil edir. Məsələn, ınternetdə “Elm və təhsil” başlığı altında verilmiş elanda repetitorlar, məsləhətlər, kurslar, dərslər yazrımbaşlıqlarının hər biri haqqında müvafiq məlumatlar yerbşdirilmişdir. “Kurslar”la bağlı elan səhifəsində kursların adları sadalanır, onların yerləşdiyi ünvan, elanın sayta daxil edilmə tarixi göstərilir. Belə elanlar adresata müəyyən meyl və marağın istiqamətləndirilməsini təmin edir, onlarm müəyyən peşə, sənət, ixtisas sahəsi üzrə yönəlməsində mühüm rol oynayır. Elanlarda informasiyanın dolğunluğu adresatda təsəvvür genişliyi yaradılmasının başlıca şərtidir.

Bildirişlərdə konkret informasiya verilir. Bildirişlər başlıca olaraq, müəyyən əşya, hadisə və ya tədbir haqqında qısa və ya aydın məlumatdan ibarətdir. Onlar daha çox, əşya, keçiriləcək tədbirlər, həmçinin, təcili görüləcək müəyyən işlə əlaqədar verilir. Bildirişlərdə ətraflı və geniş təfsilata ehtiyac görülmür. Burada əsas şərt məzmunun aydın və müxtəsər verilməsindən ibarətdir. Bildirişlərdə, başlıca olaraq, hər hansı tədbirin, məsələn, müəyyən bir müəssisədə məşğələlərin başlanması, yarışların keçirilməsi, abunə yazılışı, qısa xəbərlər, yığıncaqlar, tamaşalar, seminarlar və s. barədə məlumatlar verilir. Nümunə üçün internet səhifəsindən götürülmüş bir bildirişə nəzər salaq: EGMHT- Bakıdakı Avropa Tədris-İnformasiya Mərkəzi, Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti, “Fövqəl” Assosiasiyası ib birlikdə 2012-ci il noyabrın 19-20-də “Təbii fəlakətbrə daha çox məruz qalan regionlarda dayanıqlığın yüksəldilməsi, icmaların fövqəladə hallara hazırlanması və əhali arasında risk mədəniyyətinin yüksəldilməsi” mövzusunda elmi-praktik konfrans keçiriləcək. (www.fovqal.org). Bildirişin əsas hissəsində konfransın əsas mövzuları qeyd olunmuş və məqalələrin çap olunmasına qoyulan tələblər haqqında məlumat verilmişdir. Sonda təşkilat komitəsinin əlaqə vasitəbri - ünvan, telefon və faks nömrələri və elektron poçt ünvan göstərilmişdir.

Onu da qeyd edək ki, internet səhifələrində elanlar, ayrıca olaraq, xüsusi elan saytlarında yerləşdiyi halda, bildirişlər hər bir təşkilatın, müəssisənin öz saytında yerləşdirir. Yəni elan hamı üçün verilir, kütləvi

142

http://www.fovqal.org/


xarakter daşıyır. Bildirişin məzmunu isə müəyyən məhdud sahə, peşə və ya ixtisasla bağlı olur. Elan və bildirişlərin quruluşunda da bu xüsusiyyətlər qabarıq şəkildə əks olunur.

II. Elan və bildirişlərin quruluş xüsusiyyətbriElan və bildirişlər məna—informasiya cəhətdən ümumi cəhətbrə

malik olsalar da, onların quruluş xüsusiyyətləri arasında müəyyən fərqlər özünü göstərir.

Bütün elanlar öz quruluşuna görə üç hissəyə bölünür. Birinci hissə başlıqdan, ikinci hissə məzmun və şərtdən, üçüncü hissə isə ünvandan ibarət-dir. Elanların başlıqları da müəyyən dərəcədə ünvan xarakteri daşıyır. Başlıqlarda da, bir qayda olaraq, elanı verən idarə və müəssisələrin qrafıki, adı yazılır. Bu cəhətdən elanlara məxsus aşağıdakı kimi başlıqlar səciyyəvidir:

Azərbaycan Millli Elmlər Akademiyası 2012-ci ildə Azərbaycan MEA-nın və Respublikanın digər elmi müəssisə və təşkilatları üçün fəlsəfə doktoru hazırlığı üzrə doktorantutaya qəbul elan edir (“Elm” qəzeti, 30 avqust 2012-ci il).

Elanların məzmun və şərt hissəsi genişdir. Bu hissədə elanın məqsədi, həmçinin, müvafıq müəssisəyə aid olan şərtlər barədə ətraflı informasiya verilir. Elanların ünvan hissəsi də konkretdir. Burada elanı verən idarə və müəssisənin yeri və telefon nömrəsi dəqiq göstərilir.

Bildirişlər isə başlanğıc, əsas məzmun və ünvan hissələrindən ibarətdir. Lakin bildirişlərin başlanğıc hissəsi elanlardakı kimi sabit deyildir. Bildirişdə daha konkret informasiya verildiyinə görə burada cəlbedicilik xüsusiyyəti daha qabarıq şəkildə meydana çıxır. Cəlbedicilik xüsusiyyətinin hətta, müəyyən dərəcədə gücləndirilməsi üçün bildiriş başlıqlarında «diqqət!», «nəzərinə», «məlumat» və s. kimi sözlərdən istifadə edilir.

Nümunə:Ali məktəb və təhsil müəssisələri rəhbərlərinin nəzərinəRespublika Təhsil Nazirliyi və Azərbaycan Universiteti 18-19 aprel

2012-ci ildə “Milli müstəqilliyimiz, milli dövlətçiliyimiz və milli dilimiz” mövzusunda Respublika elmi-nəzəri konfrans keçirəcəkdir.

Bəzən də, bu tip informasiya gücləndirici sözlərdən, ümumiyyətlə, istifadə olunmur. Bildirişə məxsus konkret məzmunlu mətn verilir. Bildirişlərə aid bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, bəzən bu qəbil informasiya və cəlbedicilik vasitəsini elandan fərqləndirmək üçün «bildiriş» sözü gah yazılır, gah da yazılmır. Bu da, hər şeydən əvvəl, bildirişə məxsus standartların elanlar ilə müqayisədə tam təkmilləşməsini göstərir.

«Bildiriş» sözündən, əsas etibarilə, о zaman istifadə olunur ki, başlıqda əlavə informasiyaverici söz işlədilmir. Bu zaman «bildiriş» sözü mətni elandan fərqləndirmək üçün əsas vasitə olur. Bu tipli bildirişlərdə

143


ünvan xarakterli başlanğıc məzmun və şərt hissədən ayrılmır. Bildirişbrin bu növünün başlanğıc hissəsi ib bağlı bir nümunəyə nəzər yetirək:

BildirişAzərbaycan Yazıçılar İttifaqı Nizami poeziya günləri komitəsi Bakıda

və şairin vətəni Gəncədə, habelə, respublikanın digər rayonlarında bu il sentyabrın 25-dən 28-dək ənənəvi Nizami poeziya günləri keçirir («Azərbaycan» qəzeti, 2009-cu il).

Bəzən, bu tipli bildirişlərin verilməsində, ümimiyyətlə, «bildiriş» sözündən istifadə edilmir. Bu halda yenə də başlanğıc ilə əsas məzmun hissəsi bir yerdə verilir. Bildirişlərdən təkcə qəzetlərdə yox, həm də idarə və müəssisələrdə də istifadə olunur. Bu zaman «bildiriş» sözü işbdilir. Bildirişbrin informasiyaverici sözlər işlənən qismində də başlanğıc ib əsas məzmun hissəsi birlikdə verilir. Bildirişlərin müəyyən qismi sırf məlumat xarakteri daşıyır. Belə bildirişlər verildikdə başlıqda «məlumat» sözü də yazılır. Bu cür bildirişlərin məzmununda təcili xəbər anlayışı ifadə olunur və həmin məlumatı verən təşkilatın adı bəzən başlanğıcda, bəzən isə sonda verilir.

Bildirişlərin quruluş cəhətdən ən qısa və konkret növbri də vardır. Bunlardan ictimai və mədəni-kütləvi sahələrdə, həm də yol-nəqliyyat və iaşə xidmət sahələrində istifadə edilir. Bunlara aşağıda sadaladığımız sahəbrdə, xüsusən, gündəlik həyatda və məişətdə tez- tez təsadüf etmək olur:

1) Ictimai-mədəni sahəbrdə: Sıqaret çəkmək qadağarıdır!2) İctimai-iaşə sahəsində: Mağaza axşam saat 21-ə kimi açıqdır.3) Yol-nəqliyyat xidməti sahəsində: Elmlər Akademiyası stansiyası.

Ehtiyyatlı olun, qapılar bağlanır.Bildirişlərin bu növləri həm yazılı, həm də şifahi şəkildə olur. Şifahi

şəkildə olan bildirişlər müəyyən texniki vasitələrlə (radio, maqnitafon, telev-izor və s.) çatdırılır. Yazılı bildirişlər isə, əsasən, otaqların divarlarına, habeb, nəqliyyat vasitələrində aydın görünən yerlərə yazılır. Qısa bildirişlər xəbərdarlıq məzmunlu informasiya vasitələri kimi nəzəri cəlb edir. Ona görə də belə bildirişlərdə başlanğıc, əsas məzmun və ünvan hissələri bütöv yazılır. Qısa və aydın cümlələr şəklində qurulan belə bildirişlərdə bildirişin başlanğıcı, əsas məzmunu və ünvam adresata konkret şəkildə təqdim edilir.

Xəbərdarlıq məzmunlu bildirişlərin, hətta, elə növləri də mövcuddur ki, onlarda səsli və ya yazılı informasiyalardan istifadə olunmur. Bunlar başlıca olaraq yol-hərəkət nişanlarından ibarətdir. Müasir həyatımızda belə xəbərdarlıqlı bildirişlər həm piyadalar, həm də sürücülər üçün aydındır. Məsələn, küçənin qanunla müəyyən edilmiş yerlərindən keçilməsi, dayanma, hərəkətin qadağan olunması, həmçinin sürət məhdudiyyəti və gediş istiqaməti

144


üçün müəyyən sabitləşmiş yol-hərəkət nişanları piyada və sürücübr üçün xəbərdarlıq vasitəbridir.

Bildirişlərdəki sonluq-ünvanlar, demək olar ki, elanlardan kəskin dərəcədə fərqlənir. Burada da sonda bildirişi verən müəssisənin adı və ya tədbirin keçiriləcəyi ünvan göstərilir. Ancaq, elanlardan fərqli olaraq, bildirişlərdə göstərilən ünvana gəlmək üçün istifadə olunan nəqliyyat vasitəbrinin sadalanması şərt deyil. Çünki, qeyd etdiyimiz kimi, bildirişin məzmunu elandakı kimi kütləvi xarakter daşımır.

Elan və bildirişlər müasir sosial həyatımızın, məişətimizin, həm də milli mədəniyyətimizin inkişafı ilə bilavasitə bağlıdır. Elmi-texniki tərəqqi və onun məişət həyatında təzahürü bir sıra kütləvi çağırış vasitələri kimi elan və bildirişlərin də inkişafına öz təsirini göstərir.

Ədəbiyyat1. Babayev A.M. Müasir Azərbaycan dilinin funksional üslubları. Bakı,

“İşıq”, 2001.2. Hacıyev T. Azərbaycan ədəbi dili tarixi (II hissə). Bakı, “Maarif’, 1987.3. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı (elmi, rəsmi və epistolyor üslublar).

Bakı, “Elm”, 1990.4. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin işgüzar üslubu. Bakı, “Elm” 2004.5. Əfəndiyeva T.Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin üslubiyyat problemləri.

Bakı, “Nurlan”, 2001.6. Babayev A.M. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, “Təhsil

İKM”, 2008.С.Р.Алиева

Ш.Г.ГасымоваРезюме

Структурно-семантические особенности объявлений и извещенийВ статье рассматриваются смысл и содержание, структурные

особенности объявлений.

S.R.AliyevaSH.Q.Qasimova

SummaryStruktural-semantical features of advertisement and notifications

In the article have been considered the meaning, contents and structural peculiarities of announcements.

145


M. B. ƏSGƏROV

SÖZÜN YARANMASI VƏ MƏNİMSƏNİLMƏSİ PROSESİ DİL VƏ DƏRKETMƏNİN MİNİMAL VAHİDLƏRİNİN

MODULYATORU KİMİ

Açar sözlər: gerçəklik elementi, intellekt obrazı, mənimsəmə fazası, təfəkkür aktı, intellekt kodu, dil vahidi.

Keywords: an element of the reality, an image of the intellect, a phase of the perception, an act of the thought, the code of intellect, the unit of the language.

Ключевые слова: элемент действительности, образ интеллекта, фаза восприятия, акт мышления, код интеллекта, единица языка.

Bu məqalənin məqsədi: sözün yaranması prosesində dərketmənin minimal vahidlərinin dilin minimal vahidləri şəklində modullaşmasını göstərmək, sözün mənimsənilməsi prosesində bunun tam əksinə olaraq dilin minimal vahidlərinin dərketmətinin minimal vahidlərinə transformasiya olunduğunu əsalandırmaqdır.

A.A.Leontyevə görə dilin struktur vahidlərinin, yəni nitqi əmələ gətirən sözlərin mahiyyətinin və yaranma mexanizminin araşdırılmasına, ümumiyyətlə, ehtiyac yoxdur. Məhz bu səbəbdəndir ki, Nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsinin banisi A.A.Leontyev belə hesab edir ki, elmin müasir səviyyəsində nitqin yaranma mexanizminin modelini müəyyən etmək mümkün deyil ... A.A.Leontyev iddia edir ki, biz psixolinqvistik mövqedə dayanmışıq və bizi nitqin prinsipial quruluşu, onun daxılındə yerləşən tipoloji aspektlər maraqlandırır, nitqi əmələ gətirən fizioloji detallar yox [3, s. 38].

Bizcə, hər şeydən əvvəl bunu nəzərə almaq lazımdır ki, ümumi təkcələrin məcmusudur və onu əmələ gətirən təkcələri anlamadan, bütöv halda ümumini dərk etmək mümkün deyil. Başqa sözlə desək, nitqi əmələ gətirən sözlərin yaranma və mənimsənilmə mexanizmini və prinsipini müəyyənləşdirmədən nə “nitqin prinsipial quruluşu”nu, nə də “onun daxılındə yerləşən tipoloji aspektlər”i müəyyən etmək mümkün deyil.

Bu deyilənlər qoyulmuş problemin nə qədər aktual olduğunu bir daha sübut edir. Bizcə, onun şərhinə dərketmə və təfəkkürün mahiyyətini, onların reallaşma mexanizmini qısaca xatırlamaqla başlamaq daha düzgün olacaqdır.

146


İnsan beynində baş verən psixoloji proseslər şərti olaraq iki qismə bölünmüş və onlardan birinə dərketmə, ikincisinə isə təfəkkür adı verilmişdir. Əslində bu proseslər həm ayrılıqda, həm də eyni anda və iç içə keçmiş şəkildə də baş verə bilər. Buna baxmayaraq belə hesab olunur ki, ilk növbədə dərketmə prosesi baş verir. Yəni gerçəklik elementi haqqında məlumat qəbul olunur və yadda saxlanılır. Təfəkkür və ya düşünmə prosesi isə, dərketmədən sonra və onun vasitəsilə əldə edilmiş məlumat əsasında reallaşır. Həqiqətən də, əgər gerçəklik elementi ilə bağlı məlumat qəbul edilməsə, təbii ki, onunla bağlı düşünmək də mümükün olmaz.

Psixolinqvistikanın birinci mərhələsi və ya məktəbi hesab edilən biheiviorizm, sanki, müəyyən mənada bu iki mərhələni əks etdirirdi. Belə ki, D.Uotson tərəfindən təklif olunan “stimul-reaksiya” sxemindəki stimul gerçəklik elementi ilə bağlı məlumatın qəbuluna (dərketməyə), reaksiya isə həmin gerçəklik elementi ilə bağlı düşünməyə (təfəkkürə) ekvivalent hesab oluna bilərdi. D.Uotsonun bu sxemi sadəcə sıx ardıcıllıqla cərəyan edən hadisələrdə özünü doğrulda bilirdi, məsələn, günəş batırsa, hava qaralacaq; yağış yağırsa, torpaq islanacaq və s.

Amma bəzən dərketmə və təfəkkür prosesləri arasında uzun zaman fasiləsi ola bilir, məsələn, rəssam bu gün təbiət mənzərəsini görür, bir həftə, bir ay sonra onu təsvir edən sənət əsəri yaradır. Dərketmə və təfəkkür prosesləri arasında fasilənin, xüsusilə də uzunmüddətli fasilənin olduğu halları “stimul-reaksiya” sxemi əsasında izah etmək mümkün deyildi.

Dərketmədən daha sonra baş verən təfəkkür prosesini əks etdirə bilmək üçün Ç.Morris məlum sxemi “stimul-dispozsiya-reaksiya” şəklində təkmilləşdirmişdir ki, bu sxem əsasında da psixolinqvistikanın neobiheiviorizm adlandırılan yeni, ikinci mərhələsi və ya məktəbi formalaşmışdır. Bu sxemdəki stimul gerçəklik elementi ilə bağlı məlumatın qəbuluna (dərketməyə), reaksiya həmin gerşəklik elementi ilə bağlı düşünməyə (təfəkkürə), dispozisya isə dərketmə və təfəkkür arasındakı fasiləyə ekvivalent hesab oluna bilər.

Artıq qeyd edildiyi kimi, dərketmə və təfəkkür prosesləri şərti olaraq beyin aktivliyinin mərhələləri və ya yarımaktları hesab olunur. Belə ki, birinci və ikinci fazalar birinci yarımaktı və ya dərketmə prosesini, üçüncü və dördüncü fazalar isə ikinci yarımaktı və ya təfəkkür prosesini, bütövlükdə dörd faza isə, vahid dərketmə və təfəkkür aktını əmələ gətirir.

Birinci fazada gerçəklik elementiylə təmas (dərketmə baxımından gerçəklik elementi deyərkən, real və ya xəyali əşya, varlıq, hadisə,

147


onların həqiqi və ya təsəvvür olunan əlamət, xüsusiyyət və s. cəhətləri nəzərdə tutulur – daha ətraflı bax: 2, s. 84-93) hiss orqanlarının köməyi ilə baş verir. Məlumatın qəbulu adlanan bu fazada gerçəklik elementi ilə bağlı məlumat müxtəlif yol və üsullarla (vizual, vokal, friktual, attaral və s. – daha ətraflı bax: 2, s.104-105) əldə edilir.

İkinci fazada gerçəklik elemnti ilə bağlı əldə edilmiş məlumat itellekt obrazına (intellekt obrazı deyərkən, hər cür beyin aktivliyinin reallaşmasını təmin edən minimal apellyativ vahidlkər nəzərdə tutulur – daha ətraflı bax: 2, s. 97-98) çevrilir və əsas yaddaşa qeyd olunur.

Bu iki fazanın reallaşması ilə birinci yarımakt və ya gerçəklik elementinin dərk edilməsi mərhələsi başa çatır. Birinci yarımaktın sonunda dərk edilmiş gerçəklik elementi ilə bağlı birinci sıra gerçəklik elementi və birinci sıra intellekt obrazından ibarət olan natamam kod əmələ gəlmiş olur. Natamam kod əsasında yaddaşa qeyd edilən gerçəklik elementi ilə bağlı istənilən təfəkkür prosesi birinci sıra intellekt obrazları vasitəsilə həyata keçirilir.

Belə fərz edək ki, küləyin təsiri ilə pəncərəmizin çirpıldığını və şüşəsinin sinaraq yerə töküldüyünü görürük, yaxud yan otaqdan əvvəlcə tappıltı, sonra isə süsə cingiltisi eşidirik, yaxud da qonşunun mənzilindən əvvəlcə tappıltı, sonra cingilti səsi gəlir.

Hər üç halda müxtəlif dəqiqlik dərəcəsinə malik olan məlumat almış oluruq. Birinci halda bu faktı vizual görmə yolu ilə müşahidə edirik, ikinci və üçüncü hallarda isə vokal eşitmə yolu ilə bu haqda məlumat əldə edirik.

Əlbəttə ki, alınan məlumatın dəqiqliyi, effektivliyi və əyaniliyi baxımından bu üsullar arasında müəyyən fərqlər var. Amma hər halda gerçəklik elementi ilə bağlı məlumat almış oluruq və bu məlumatın yaddaşımıza qeyd olunması ilə dərketmə aktı tamamlanır.

Vəziyyətdən asılı olaraq alınmış məlumatla bağlı verəcəyimiz reaksiya və ya dərketmədən sonra baş verən təfəkkür prosesi tamamilə fərqli ola bilər.

Əgər hadisə öz evimizdə baş veribsə, hadisəyə verəcəyimiz reaksiya və ya onunla bağlı təfəkkür prosesi mütləq şəkildə birbaşa hadisənin dəqiqləşdirilməsi və nəticələrinin aradan qaldırılıması istiqamətində olacaqdır (məsələn, yerə tokülmüş şüşə qırıqlarının yığılması, pəncərənin müvəqqəti olaraq bir örtü ilə bağlanması və onun təmiri istiqamətində görüləcək ilşlərin planlaşdırılması).

Bu hadisə qonşu evdə baş veribsə, təfəkkür prosesi qonşu ilə olan münasibətlərimizdən asılı olaraq müxtəlif istiqamətlərdə baş verə bilər. İstənilən halda təfəkkür prosesinin əsasını birinci və ikinci fazalarda, yəni

148


dərketmə yarımaktında qəbul olunmuş informasiya və ya məlumat təşkil edəcəkdir.

Əgər qonşu ilə münasibətimiz yaxşıdırsa, evinə gedərək və ya zəng vuraraq hal-əhval tutacaq və hadisənin təfərrüatını soruşacaq, köməyimizi təklif edəcəyik. Yəni bu halda dərk edilmiş gerçəklik elementi ilə bağlı təfəkkür prosesi və ondan sonrakı beyin aktivlikləri zəncirvari silsilə ardıcıllığı ilə cərəyan edəcəkdir. Belə bir silsilə daxilində eyni gerçəklik elementi ilə bağlı olan və üçüncü, dördüncü fazalarda reallaşan təfəkkür prosesini ayırıb göstərmək və izah etmək o qədər asan deyil. Bu baxımdan dərketmə və təfəkkür proseslərinin müəyyən zaman fasilələri ilə reallaşdığı vəziyyəti nəzərdən keçirək.

Belə fərz edək ki, qonşu ilə münasibətimiz o qədər də yaxşı deyil. Hadisədən bir neçə gün sonra təsadüfən onunla rastlaşırıq. Belə bir vəziyyətdə ikinci yarımaktdan, yəni üçüncü və dördüncü fazalardan ibarət olan təfəkkür prosesi üçüncü faza ilə başlayır.

Üçüncü fazada gerçəklik elementi ilə bağlı olan intellekt obrazı əsas yaddaşdakı milyonlarla digər intellekt obrazları arasından seçilərək aktiv yaddaşa gətirilir. Başqa sözlə desək, gerçəklik elementi ilə bağlı məlumat xatırlanır və bütün detalları, təfərrüatları ilə operativ yaddaşda tam şəkildə açılır.

Dördüncü fazada gerçəklik elementi ilə bağlı operativ yaddaşa gətirilmiş olan intellekt obrazından beyin fəaliyyətinin növbəti aktında praktik şəkildə istifadə olunur. Nəzərə almaq lazımdır ki, intellekt obrazından iki müxtəlif şəkildə: həm ilkin qəbul edildiyi şəkildə, həm də beyin fəaliyyətinin növbəti aktında istifadə ediləcəyi formaya uyğun olan başqa bir şəklə çevrilməklə istifadə edilə bilər.

Üçüncü və dördüncü fazanın reallaşması ilə ikinci yarımakt və ya gerçəklik elementi ilə bağlı təfəkkür prosesi başa çatır.

Göründüyü kimi, bəzi hallarda, beyin fəaliyyətinin birinci aktının istər dərketmə, istərsə də təfəkkür mərhələsində dilə, nitqə, sözə heç bir ehtiyac duyulmur. Amma bəzən gerçəklik elementi ilə bağlı məlumat verbal yolla, yəni nitq vasitəsilə alına bilər. Bu zaman dərketmənin birinci fazasında aktiv şəkildə nitqdən, yəni yazılı və ya şifahi mətndən istifadə olunur.

Bəzənsə beyin aktivliyinin məqsədi nitq yaratmaq və nitq vasitəsilə məlumat vermək olur ki, bu halda beyin aktivliyinin dördüncü fazasında nitqdən, yəni yazılı və ya şifahi mətndən istifadə olunur.

Bəzən belə bir təsəvvür yaranır ki, nitq vasitəsilə məlumatın qəbulu və ya verilməsi konkret vəziyyətdə və ya konkret şəxslər üçün beyin fəaliyyətinin birinci aktında gerçəkləşir. Əslində belə düşünmək

149


yanlışdır. Çünki nitq vasitəsilə məlumat ala və ya verə bilmək üçün nitqi əmələ gətirən dil struktur vahidləri müstəqil gerçəklik elementləri kimi dərk olunmalı, onlara ekvivalent olan ikinci sıra intellekt obrazları yaranmalı və əsas yaddaşa qeyd edilərək mühafizə olunmalıdır.

Məsələn, mətn şəklində belə bir məlumat daxil olur: Kuller kompüterin vacib hissəsidir. Dörd sözdən ibarət olan bu sadə cümlədə verilən məlumatı başa düşmək üçün kuller, kompüter, vacib, hissə sözləri və eləcə də -in, -si, -dir şəkilçilərinin həm birinci sıra, həm ikinci sıra gerçəklik elementləri müstəqil şəkildə əvvəlcədən dərk edilməli və onlara ekvivalent olan həm birinci, həm də ikinci sıra intellekt obrazları əsas yaddaşda mövcud olmalıdır. Əks halda dörd sözdən ibarət olan bu cümlə ilə verilən məlumat başa düşülə bilməz.

Əslində bu cümlədəki kuller sözü bu sətirləri oxuyan şəxslərin əksəriyyətinə məlum deyil. Həmin şəxslər bu sözü dəfələrlə oxuyub yadda saxlaya bilərlər. Yəni bu sözün 6 hərfdən ibarət kuller şəklində olan yazılışını və ['kʃılr] şəklində tələffüzünü əzbərləyib yadda saxlaya bilərlər. Deməli bu gerçəklik elementinə aid olan ikinci sira gerçəklik elementini və ona ekvivalent olan ikinci sıra intellekt obrazını müvəqqəti olaraq yadda saxlaya bilərlər. Amma, istənilən halda onun mənasını başa düşə bilməyəcəklər.

Başqa sözlə desək, həmin sözün birinci sıradan olan hansı gerçəklik elementini əks etdirdiyini bilməyəcəklər və təbii ki, ona uyğun birici sıra intellekt obrazı yaranmayacaq və nəticədə bu gerçəklik elementi dərk olunmayacaqdır. Məlum olduğu kimi dərk olunmayan gerçəklik elementinə ad verilə bilməz, verilsə belə, həmin ad qısa müddət sonra unudulmağa məhkumdur.

Kuller sözü ilə bağlı əlavə məlumat daxil olur: Kompüterin prosessorunu qızaraq və ya nəmlənərək yanmaqdan və güclü elektromaqnit yüklənmədən qorumağa xidmət edən bu hissə rus dilndə куллер adlanır. Bu söz ingilis mənşəli chilly sözündən əmələ gəlmişdir və mənası sərinləşdirən, soyuğa davamsız, qurudan, ifrat dərəcədə ciddi, zabitəli, rəsmiyyətpərəst deməkdir. Azərbaycan dilində hələ ki, texniki termin olaraq bu sözün qarşılığı yoxdur. Belə hesab edək ki, ona Azərbaycan dilinin qaydalarına uyğun olaraq müvafiq ad verilməsi və ya həmin sözün alınma kimi işlədilməsi haqda qərar verilməsi tələb olunur. Həmin cihaz görünüş etibarı ilə xırda bığcıqları olan ventelyator və ya sərinkeşə bənzəyir. Xırda vintlərlə kompüter prosessorunun və ya əməliyatçısının üstünə bağlanır.

Mətn şəklində daxil olan bu məlumatlar həmin cihazın gerçəklik elementi ilə bağlı tam təəssüratın yaranması, yəni onun birinci sira

150


gerçəklik elementinin dərk olunması üçün kifayət edir. Yəni bu sətirləri oxuyan hər kəsin beynində bir tərəfdən onun xarici görünüşü ilə bağlı əşyavi obrazlar, digər tərəfdənsə xüsusiyyət və fünksiyaları ilə bağlı mücərrəd təsəvvürlər yaranır ki, nəticədə onların məcmusu birinci sıra intellekt obrazı şəklində baş beyində qeyd olunaraq mühafizə edilir.

Gerçəklik elementinin özü dərk olunduqdan sonra ona ad verilə bilər. Sözün yalnız dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə bağlı yarandığını akademik Kamal Abdullayev belə şərh edir: “Həm söz, həm cümlə vasitəsi ilə təfəkkürümüz dünya və onun ən müxtəlif çalarlarını... adlandırmağa cəhd edir... adlandırdınsa, artıq dərk etdin deməkdir... dərk etməyənə qədər isə, adlandıra bilmirsən” (1, s.135).

Akademik Kamal Abdullanın da dəstək verdiyi bu fikir əslində doğru olsa da, bəzən dərk edilmiş gerçəklik elementinə ad vermək o qədər də asan olmur. Məsələn bu cihaza ad verərkən onun bütün cəhətlərini nəzərə almağa çalışsaq onun adı təxminən belə olardı “kompüter əməliyyatçısının quruducu və elektromaqnit tənzinləyici sərinkeşi”. Adın bu qədər uzun olması, təbii ki, qəbul edilə bilməz.

Termin yaradıcılığının yollarından biri kimi qohum dillərdə eyni chaza verilən adlara da istinad etmək olar. Türkiyə türkçəsində bu cihaza “bilgisayar işlemcisinin pervanesi” deyilir. Burada “pervane” sözü sadəcə sərinkeş mənası ilə yox, obrazlı şəkildə “bütün əksikliklərdən və sapmalardan qoruyan” mənası ilə işlənmişdir.

Buna istinadən Azərbaycan dilində həmin cihaza “kompüter əməliyyatçısının pərvanəsi” demək olardı. Amma, məlum olduğu kimi termin yaradıcılığında sözlərin məcazi mənalarından istifadə etmək qəbuledilməz bir haldır. Bu baxımdan həmin cihaza verilən adın qısa olması üçün ona ya “kompüter əməliyyatçısının qoruyucusu”, ya da “kompüter əməliyyatçısının tənzimləyicisi” adı verilə bilər. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, “kompüter əməliyyatçısının qoruyucusu” adı ilə bu cihazı elektrik gərginliyinin oynamısından qoruyan və “kompüter əməliyyatçısının tənzimləyicisi” adı ilə həmin chazı mexaniki titrəmələrdən qoruyan başqa bir cihaz artıq var. Buna görə həmin cihaza bu adlardan heç biri verilə bilməz.

Qısalığı təmin etmək üçün həmin cihaza onun mahiyyətini əks etdirməyən və ya qismən əks etdirən şərti ad da verilə bilər. Yaxud da onun ya rus, ya da ingilis dilindəki adı alınma termin kimi işlədilə bilər. Bütün bu axtarışlardan sonra belə bir ümumi qərara gəlmək olar ki, həmin cihazın Azərbaycan dilində də kuller adlandırılması dilin fonetik normalarına zidd deyil və bu şəkildə işlədilməsi mümkündür.

151


Göründüyü kimi, bu cihaza ad verilməsi məqsədi ilə mümkün olan bütün variantlar nəzər alındı, düşünüldü və son nəticə olaraq qərar verildi. Yəni bu adın qoyulması düşünərək dərketmə və ya sinktual dərketmə yolu ilə baş verdi. Bundan əvvəl isə həmin gerçəklik elementinin bütün xüsusiyyətləri xatırlandı, yada salındı. Yalnız bu cihaza deyil, istənilən gerçəklik elementinə sinktual dərketmə yolu ilə ad verilir (sinktual dərketmənin birinci fazası). Sinktual dərketmədən əvvəl isə, bu dərketməyə hazırlıq mərhələsi baş verir. Yəni ad veriləcək gerçəklik elementi ilə bağlı olan bütün təfərrüatlar xatırlanaraq aktiv yaddaşa gətirilir, tam şəkildə açılır və onlardan əməli istifadə olunur (əvvəlki dərketmə aktının üçüncü və dördüncü fazaları).

Gerçəklik elementinə ad verildikdən sonra həmin ad, bu adı vermiş şəxsin özü tərəfindən (həm də eyni dilin daşıyıcısı olan bütün digər şəxslər tərəfindən) mənimsənilərək yadda saxlanır. Yəni ikinci sıra gerçəklik elementi olaraq yaranan bu ada ekvivalent olan ikinci sıra intellekt obrazı əmələ gəlir. İkinci sıra intellekt obrazı birinci sıra gerçəklik elementinin yaddaşa həkk olunmasını təmin edən birinci sıra intellekt obrazı ilə birləşir və tam kod əmələ gətirir (ikinci faza).

Nəticə olaraq belə deyə bilərik ki, gerçəklik elementinə ad verilərkən birinci sıra intellekt obrazı əsasında ikinci sıra gerçəklik elementi və birinci sira intellekt obrazı əsasında ikinci sıra intellekt obrazı yaranır. Sadəcə adı söylənilən gerçəklik elementinin isə, həm birinci sıra intellekt obrazı, həm də birinci sıra gerçəklik elementi aktiv yaddaşda canlanır. Bu cəhətlər onların qarşılıqlı surətdə əvəzlənə bilməsinin əyani sübutudur.

Ədəbiyyat1. Abdullayev K. Dilçiliyə səyahət. Dilçi olmayanlar üçün dilçilik. Bakı,

“Mütərcim”, 2010, 200 s. 2. Əsgərov M. B. Linqvopsixologiya və ya dilin psixologiyası. Bakı, “Elm

və təhsil”, 2011, 308 s.3. Леонтьев А.А. Психолингвистические единицы и порождение

речевого высказывания. М. : Наука. 1969. 308 с.

152


Майыл Б. АскеровИнститут Языкознания Национальной Академии Наук

Азербайджана, Баку

Процесс образования и восприятия слова как модулятор единиц языка и мышления

РезюмеДанная статья основана на теории о лингво-психологической сути

порождения и восприятия структурных единиц языка и речи. В отличие от классических психолингвистических теорий, её новизна заключается в том, что здесь, с одной стороны, определяются различия между минимальными единицами восприятия и мышления и минимальными единицами языка и речи. А с другой стороны выясняется возможность модуляции минимальных единиц восприятия и мышления в виде минимальных единиц языка и речи, и наоборот возможности трансформации минимальных единиц языка и речи в минимальные единицы восприятия и мышления.

Mayil B. AskerovAzerbaijan National Academy of Sciences The Nasimi Institute of Linguistics, Baku

The process of the creation and adoption as a modulator of the units of the language and the thought

AbstractThis paper is based on the theory of the linguo-psychological essence of

the generation and structural units` perception of the language and speech. As opposed to classical psycholinguistic theories its novelty consists of the fact that on the one hand the differences between minimal units of the perception and thought and minimal units of the language and speech. On the other hand the opportunity of the modulation of the minimal units` perception and thought as minimal units of the language and speech, on the contrary, the opportunities of the transformation of minimal units of the language and speech into minimal units of the perception and thought are found out

153


З. М. АЛИЕВА

ВЗАИМОСВЯЗЬ ФИЛОСОФСКИХ И ЯЗЫКОВЫХ КАТЕГОРИЙ

Açar sözlər: ortaq kateqoriyalar, əşyavilik kateqoriyası, keyfiyyət kateqoriyası, kəmiyyət kateqoriyası, zaman kateqoriyası.

Ключевые слова: смежные категории, категория предметности, категория качества, категория числа, категория времени.

Key words: adjoining category, object category, quality category, number category, tense category

Едва ли имеется что-либо значительнее языка в жизни человека, в становлении и развитии его культуры. Поэтому неудивительно, что в XX веке язык наконец удостаивается внимания не только языковедов, но и философов, логиков, математиков, психологов, психиатров, семиотиков и многих других специалистов. Важность языка, как средства выражения и построения мысли, усмотрение языкового характера в природе самых различных явлений – всё это не могло пошатнуть привычных представлений о разделении труда между исследователями языка (4, 38-42).

Прошло немало времени с тех пор, когда на заре нашего столетия язык был провозглашен не только средством, но и единственным подлинным объектом философского анализа. Наиболее характерным для этого времени было интенсивное применение точных, разработанных в основном в современной философии, средств и методов анализа языка. Бурное развитие и разветвление логических теорий, появление множества новых направлений философских исследований. Почва естественного языка оказалось чрезвычайно богатой для построения новейших теорий познания, для обоснования целых направлений в современном языкознании и философии. Построение научной теории языка – проект, реализация которого связана с наиболее актуальными вопросами современной научной практики, ибо это прежде всего задача моделирования языковых информационных процессов, моделирования языка как средства хранения, передачи и построения информации, какова бы ни была природа его носителей (1, 71-74). Сюда относится и моделирование человеческий

154


способности понимать язык и осмысленно им пользоваться в самых различных повседневных и научных целях. Объяснение этой способности – одновременно и путь к объяснению человеческой способности познания мира и себя как его части.

В этом последнем аспекте задачи научного и философского анализа языка сходятся: раскрытие механизма человеческого познания, соотношения мысли, языка и действительности придаёт философскую значимость научному анализу этого соотношения, а философское его рассмотрение сегодня уже не может учитывать научных его интерпретаций (8, 91-94).

Естественный союз языкознания и философии обязан одному фундаментальному обстоятельству: то, что на самом деле интересует и ту, и другую. В исследовании языка, не лежит на поверхности языка, а скорее является передметом теоретической реконструкцией. Это нечто называется смыслом, а проблема, волнующая науку и философию, это прежде всего вопрос о том, что делает нашу языковую деятельность осмысленной.

Философия языка стремится выяснить смысл смысла и понять понимание.

Эта гипотетическая почва смысла переступает грани привычных лингвистических представлений (24¸71-76).

Наш язык – это язык о мире, о нас самих, и именно это определяет область осмысленного в ней. Говорить о смысле языковых выражений значить говорить о том или ином участке, фрагменте, явлении, событии мира.

Вопрос о смысле употребляемых нами языковых выражений – это вопрос о нашей жизни во всем многообразии её форм, ибо наша языковая деятельность неотделима от нашей деятельности вообще. Вот почему ноша установления критериев осмысленности языковых выражений никак не может быть взвалена только на плечи языковеда (25, 12-18).

Язык является исконной и традиционной областью приложения совместных исследовательских усилий философии и лингвистики. Однако, если более точно характеризировать отношения, которые складываются между философией и лингвистикой, когда они попадают в хорошо знакомую и основательно обжитую ими область языка, то придётся констатировать, что здесь чаще всего происходит пересечение дорог, но никак не встреча двух направлений, следующих хотя из

155


разных отправных пунктов, но к единой цели. Это естественным образом объясняется различием интересов обеих наук.

Философа язык интересует со стороны логической структуры или формы, так как естественный язык никак не может удовлетворить требованиям безоговорочной правильности, изобилует всякого рода двусмысленностями, философ обращается к построению формализованных языков с чётко фиксированной логической структурой и подчинённых понятию истинности (23, 51-58). Лингвист направляет все свои исследовательские помыслы на познание природы естественного языка во всей совокупности его функциональных возможностей и особенностей строения без особой оглядки на их строгость. Парадоксальным образом положение не изменилось и после того, как лингвистика и философия полностью переориентировали направление своих интересов. Аналитическая философия, и в особенности лингвистическая философия предметом своего внимания сделала обычный, естественный язык, исходя из того положения, что никакой логически идеальный язык не способен исчерпывающе выразить концептуальное богатство естественного языка.

А лингвисты, современно наоборот, занялись конструированием формально-логических и математических моделей естественного языка, побуждаемые к тому стремлением поднять языкознание до теоретических высот естественных наук, а также и необходимости решить ряд практических задач, связанных в основном с использованием ЭВМ и поэтому требующих от языка «машинной точности» (26, 10-18).

В результате опять-таки философия и лингвистика, хотя они и поменялись своими местами, следуют в разных направлениях. Следует указать, на два существенных момента, сохраняющих известное единство целей в разнонаправленных движениях двух наук. На данном этапе предметом их совместного изучения является естественный язык – и в аналитической философии и в формальных лингвистических построениях.

Преимущественное внимание и в философском, и в лингвистическом изучении языка уделяется его значимой или содержательной стороне, где находит своё выражение общественный опыт. В 30-е годы нашего века в Берлине и в Вене публиковалось немало работ, авторы которых исходили из положения о том, что логика языка, или точнее, логический анализ языка, является подлинной философией науки. Однако, сегодня

156


попытка отождествления философии науки с логическим анализом языка, даже языка науки, была бы воспринята большинством специалистов по философии науки с недоумением (19, 74-78).

После впечатляющей победы, одержанной исторической школой философии науки над логическим эмпиризмом стало ясно, что… Остановимся, однако, и вместе того, что повторять избитые слова о преимуществах исторического подхода, зададимся вопросом: а что же на самом деле стало ясно? Стало ли ясно, что попытка построение философии науки на основе логического анализа языка окончательно зашла в тупик? И в чём, собственно, заключается победа исторической школы над логическим эмпиризмом? Не является ли эта победа плодом воображения? (15, 102-109).

Эти вопросы должны возникнуть перед каждым, кто начинает размышлять о природе методов изучения научного знания и познания. Мы преследуем более ограниченную цел и собираемся обсудить:

а) становление и развитие логико-лингвистической программы в философии науки;

б) основополагающие различия между логической и исторической исследовательскими программами;

в) причины смены исследовательских программ в философии (13, 74-79).

Вместе с тем у нас есть некоторые основания надеятся что, рассмотрение данной проблематики пролеьт свет и на вопросы, сформулированные выше. Точка зрения, сводящаяся к тому, что философия науки как научная дисциплина должна строиться на базисе логического анализа языка, возникла и получила развитие, в рамках логического эмпиризма в ХХ в. Однако факт появления данной точки зрения невозможно понять без учёта гораздо более старой, чем логический эмпиризм, тенденции преобразования философии в научную дисциплину путем использования в философии научного метода исследования.

Проблема научности метода философии возникла в XVII в. и имела непосредственное отношение к процессу становления экспериментальной науки, углубившему дифференциацию специальных и философских исследований. Успех естественных и точных наук, при отсутствии общепризнанных результатов в философии, способствовал распространению мнения, будь благополучие в философии может быть достигнуто лишь путём

157


перестройки. Метода философии посредством ассимиляции метода математики или экспериментального языкознания (12, 88-100).

Одну из первых и довольно таки наивных попыток такой перестройки предприняла рационалистическая метафизика, задавшись целью математизировать философию. Такой подход не дал, однако, удовлетворительных результатов, что способствовало росту понимания специфики философского знания по сравнению с физико-математическим, характерного в частности для немецкой классической философии.

Эмпиристы, в отличие от Канта и Гегеля, не претендовали на построение философии на основе нового, не применяемого в специальных науках метода. В эмпиристской традиции существуют две основные концепции метода философии: истолкование философского исследования как анализа опыта или как синтеза результатов специального знания (5, 24-82).

Последняя форма представлена, в сущности лишь в первом позитивизме. Однако, даже в нём она не господствовала безраздельно. Дж.С.Милл, в отличие от Канта и Г.Спенсера, основополагающей считал аналитическую функцию философии и полагал, что последняя должна не обобщать научные знания с целью сведения к минимуму научных законов, а исследовать правила систематизации и обобщения данных опыта. После того, как естествознание разрушило основу позитивистского, абсолюти-зировавшего картину мира, возникшую на определенной стадии развития науки, в эмпиризме окончательно возобладала концепция философии как анализа (4, 105-118).

Эта концепция, нашедшая наиболее последовательное воплощение в аналитической философии, своими корнями уходит в классический эмпиризм. Хотя классическая эмпиристская «идеология» представляла собой прежде всего генетическую теорию идей, она, как обоснованно отличал М.А.Киссель, имела характер аналитический и заключалась в расчленении… картины сознания на простейшие элементы, из комбинации которых получали абстракции высших столетий. Вместе с тем в процессе развития эмпиристской философии концепция философии как анализа видоизменяла свою форму в зависимости от того, как истолковывался объект анализа и как понимался его метод. Важнейшим нововведением в этом отношении было конституирование в рамках логического атомизма нового объекта

158


философского исследования – языка, и нового, логического метода его анализа.

Одним из обстоятельств, имевших прямое отношение к изменению формы анализа, было неплодотворность эмпиристсткой этимологии. Важнейшее значение для изменения метода анализа имело развитие математической логики как нового эффективного инструмента исследования действительного, т. е. имеющего языковую форму мышления. Это развитие имело место в условиях характерного для конца ХIХ – начала ХХ века роста понимания роли языка в культуре, способствовавшего прогрессу не только логико – философских, но и лингвистических исследований языка.

Расширению сферы исследования логического анализа содействовал кризис в математике и естествознании. Взяв на вооружение новые методы анализа эмпиристы ХХ в. Надеялись сыграть в начавшейся научной революции роль, не меньшую, чем в другой научной революции сыграл Ф.Бекон.

Они продолжают беконовскую традицию методологических исследований. Однако рассматривали они другие проблемы. Своей задачей логические эмпиристы считали не поиск методов получения нового, а анализ имеющегося знания. Такое изменение ориентации методологических исследований объясняется отчасти увеличением сложности систем научного знания, его математизацией и утратой в некоторых случаях свойства наглядности. В этих условиях определение действительного смысла абстрактных теоретических понятий и сложных высказываний стало рассматриваться как необходимое условие дальнейшего прогресса науки. С другой стороны, переход от поиска методов получения знания к логическому анализу языка науки был естественным действием констатации, что любые попытки алгоритмизировать процедуры получения знания обречены на провал.

Исследование вопросов, касающихся творческой деятельности учёных, в частности вопросов, относящихся к выдвижению гипотез, аденты метода логического анализа тем более легко отдавали психологам, что этот метод казался пригодным лишь для изучения структуры, а не динамики научных знаний (1, 28-52).

Метод логического анализа вкратце можно охарактеризовать как применение логических средств для установления допустимости рассуждений осмысленности предложений и уточнения смысла понятий.

159


Логический анализ означает в сущности, реконструкцию («формальную», «логическую», «рациональную») понятий, предложений (также их систем) и рассуждений, их переформулировку, перевод на язык, который по логическим и философским причинам считается более подходящим (простым точным, эмпирическом), чем язык, на котором сформулировано анализируемое выражение или рассуждение.

Применение в философии метода логического анализа должно было быть гарантией ее научности. Эмпиристская философия прежних столетий не была, по мнению приверженцев этого метода, научной, хотя, в ней и применялся анализ (5, 82-104).

Квалификация метода анализа как научного зависит от того, что анализируется и как анализируется. Анализ идей в духе Дж.Локка или пурификация опыта в духе Р.Авенариуса не имеет с точки зрения Б.Рассела или Р.Карнапа, характера научной деятельности. Логический или философский анализ языка, наоборот, является по их мнению, чисто научной деятельности, так как в этом случае анализу подвергается точно фиксируемые языковые образования, а сам анализ проводится при помощи формально-логических средств (5, 108-112). Формальная логика, в отличие, скажем от трансцендентальной является продуктом развития специальных наук, а не философии. Первые аденты логического анализа указывали, что в процессе анализа одно выражение преобразуется в другое, более строгое, но тем не менее эквивалентное в некотором отношении первому (второе выражение должно выявить действительный смысл первого). Исходя из такой точки, зрения, они утверждали, что преобразования данного рода аналогичны преобразованием осуществленным в математике, т.е. дисциплине, которую философы обычно рассматривали как науки. Необходимо подчеркнуть, что логический анализ не предназначался для выявления фактических связей, понятий и утверждений реально функционирующего языка (7, 24-38).

В последнем случае анализ должен был бы рассматриваться как специально-научное исследование в совершенно ином смысле. Результаты анализа имели бы характер синтетических утверждений, представляющих собой описание фактов, имеющих, правда, не физический характер, а лингвистический характер. В лингвистической философии в 50-е годы возобладала именно такая концепция анализа; анализ стал рассматриваться как описание естественного словоупотребления, фактического функционирова-

160


ния языка. Для философии логического анализа, в частности для логического эмпиризма такое толкование анализа было чуждым (7, 29-71.

В философии начала ХХ века метод логического анализа использовался в разных целях, как антологических, так и эпистемологических. Логические эмпиристы предприняли попытку построить на его основе единую, унифицированную науку – интегрирующую все научные понятия. С помощью этого метода они надеялись решить две основные задачи: удалить из науки метафизи-ческие элементы и определить действительный смысл понятий и утверждений науки. С целью достижения действительного смысла понятий и утверждений науки предполагалось перевести их на совершенный язык, представляющий собой идеальное средство чувствительного опыта. Такой язык как раз и должен обеспечит, по мнению логических эмпиристов единство научного знания. Определение общих свойств совершенного, точного, однозначного, эмпирического языка считали важнейшим условием объединения науки (1, 78-100).

Концепцию совершенного языка логические эмпиристы приняли у логических атомистов, которые не сомневались в том, что имеется лишь один такой язык. Поначалу логические эмпиристы также придерживались подобной точки зрения по этому вопросу. Существование альтернативных логик первым должным образом оценил Р.Карнап, выдвинувший в «Логическом синтаксисе языка» логический принцип терпимости: «В логике нет морали. Каждый может создавать свою собственную логику, т.е. собственный язык так, как ему хочется. Он должен лишь… вместе философских рассуждений представить правила синтаксиса». Если раньше логическим анализом называлось логическая реконструкция понятий и утверждений в терминах (единственного) совершенного языка, то теперь термин «Логический анализ» стал применяться для обозначения построения той или иной логической модели понятия, утверждения или рассуждения, для обозначения процедуры эксплуатации, в которой применимы относительно свободно выбираемые логические средства. Притом логических эмпиристов начинает все больше интересовать не столько логическая грамматика языка, сколько структура систем научных знаний и методы их оценки. Между вопросами философской грамматики (философской структуры языка и структуры научных знаний существует тесная связь, так как выяснение структуры научных

161


знаний предполагает изучение связей между разными понятиями и предложениями науки (точнее говоря, построение соответствующих логических моделей), т.е. выяснение структуры языка науки.

Язык как чисто синтаксическая система может рассматри-ваться как средство выражения знания, но не как система знаний. Знания (эмпирические) являются знаниями о неязыковой действительности, а при подходе к языку как к чисто синтакси-ческому образованию, неязыковая действительность оказывается полностью за предлогами анализа. Поэтому при столкновении логического анализа языка как чисто синтаксического его изучения логический анализ не может отождествляться с анализом научных знаний. Другое дело, когда логический анализ рассматривается как синтактико-семантический. В рамках последнего можно решать гораздо более широкий круг методологических вопросов, чем в рамках синтаксического анализа. В частности, возникает возможность построения (на основе семантической модели понятия подтверждения) индуктивной логики.

Метод, который применялся ими при решении вопросов структуры и оценки научных знаний, был методом логического анализа. Последний приобрел, однако, новые черты. На первый план вместо задачи целостной структуры языка была выдвинута задача постарения логических моделей отдельных фрагментов научных знаний, отдельных понятий.

С особой отчётливостью нормативная функция философии обнаруживает себя в периоды научных революций. В частности, ярко выраженный нормативный характер имени методологии, строившийся в условиях научной революции ХVII в.

При всем различим методологии Р.Декарта и методологии Ф.Бекона, оба они были вполне согласны в том, что философ должен указать исследователю правильный, истинный метод исследования, которому последний должен неукоснительно следовать так, как лишь в этом случае он сможет получить ценные результаты (5, 24-82).

После того, как естествознание получило (как в свое время казалось) базу в виде ньютоновсткой механики, т. е. с начала XVIII в., философия отказалась от роли заботливого наставника точных наук. Положение вновь существенно меняется в конце XIX – начале ХХ в. Многие мыслители признают, что для преодоления кризиса в математике и естествознании необходимо не только отказаться от освященных традицией положений классической науки, лежавших в

162


основе механической картины мира, но и повергнуть пересмотру методы и методологические принципы научного мышления.

Важнейшим нововведением, не выводящим, однако, за рамки нормативной установки, было сосредоточение внимания не непосредственно на методах получения научного знания, а на языке науки.

Слово «герменевтика» датируется семнадцатым столетием. Родственные слова в греческом языке охватывает широкое смысловое поле. Платон назвал герменевтикой одно из искусств и считал, что она как бы освещает таинственные слова богов, в то же время ничего не утверждая относительно истинности этого озарения. В Органона, Аристотеля peri hermeneneies охарактеризован как один из способов речи. Позже герменевтика получила развитие в качестве вспомогательной дисциплины философских наук нуждавшихся в своде специфических правил для прояснения смысла текстов. Исторические «приключения» герменевтики связаны со множеством катаклизмов западной мысли. Она возникла при столкновении Платона с богами мифов и поэтов, она присутствовала и при встрече аллегорической греческой мысли с исторической и профетической ориентацией христианских воззрений. Она участвовала и в попытках передать греческую науку латинскому миру и тем самым устранить языковые проблемы и преграды. Философия предложила свои услуги при интерпретации новыми поколениями римской юридической концепции, греческой философии и Нового Завета. Наконец Шлегель и Шлейермахег освободили герменевтику от её вспомогательной роли и использовали её в качестве общей теории понимания и выражения.

Самый древний философский словарь, принадлежащий Рудольфу Гоклениусу содержит статью о герменевтике под греческим названием. В современном западноевропейском мышлении герменевтика получила развитие в качестве фундаментальной философии всех гуманитарных наук. Она охватывает не только филологию, но и другие области науки, объектом исследования которых является одним из основных философских течений западной Европы нашего столетия. Несмотря на то, что было немало мыслителей, считавших герменевтику основой философского рассуждения, общепризнано, что именно Хайдеггер присвоил герменевтике статус основополагающих философской концепции. Усилия Хайдеггера были сосредоточены на выявлении скрытых предпосылок смысла и интерпретации

163


бытия, которые предрешили «судьбу» западной традиции. В этом смысле герменевтику Хайдеггера можно назвать «герменевтикой скрытых предпосылок». Он утверждает, что различные антологии, на которые опираются точные и гуманитарные антологии, разделяют общую интерпретацию бытия, которые предрешили «судьбу» западной традиции. В этом смысле герменевтику Хайдеггера можно назвать «герменевтикой скрытых предпосылок». Он утверждает, что различные антологии, на которые опираются точные и гуманитарные науки, разделяют общую интерпретацию бытия. Невзирая на различия, имеющиеся между идеализмом, реализмом, рационализмом, материализмом или эмпиризмом, бытие было интерпретировано субстанциально. Эта интерпретация имела последствия для языка и логики – определение субстанции существенными предикатами. Согласно Хайдеггеру, эта концепция выделяет предложение из ситуационной динамики, где предложение имеет свои основные связи и смысл.

Герменевтика является процессом языкового выявления, понимания, исторической ситуации и фона. Пользуясь языком, человек не сознает его истории и сосредоточенных в нем смыслов. Языковое понимание для человека есть открытое поле с открытыми горизонтами, в которое вливается человеческое понимание. Наличие традиции творит исторически активное сознание, направляющее человека в прошлое, расширяет сознание человека. На её языковом фоне человек понимает больше, нежели он знает непосредственно. Гуманитарные науки все в большей степени подчиняются точным и технологическим наукам. Строгие модели науки в основном являются технологическим; они ориентированы на изменение, трансформацию и подчинение природных событий.

Философа язык интересует со стороны логической структуры или формы, так как естественный язык никак не может удовлетворить требование безоговорочной правильности, изобилиют всякого рода двусмысленностями философ обращается к построению формализованных языков с четко фиксированной логической структурой и подчиненных понятию истинности. Лингвист направляет все свои исследовательские помыслы на познание природы естественного языка во всей совокупности его функциональных возможностей.

Философской анализ языка, является чисто научной деятельностью, так как в этом случае анализу подвергается точно

164


фиксируемые языковые образования, а сам анализ проводится при помощи формально логических средств.

Язык как чисто синтаксическая система может рассматри-ваться как средство выражения знания, но не как система знаний.

Список использованной литературы

1. Петров В.В. От философии языка к философии сознания. Философия, логика, язык. М. Прогресс, 1987.

2. Выготский Л.С. Орудие и знак в развитии ребенка. Собр. Соч. в 6-и томах. М., 1984. т. 6.

3. Выготский Л.С. О психологических системах. Собр. Соч. в 6-и томах. М., 1982. т. I.

4. Выготский Л.С. Проблема сознания // Собр. Соч. в 6-и т. М., 1982, т. I.5. Бакрадзе К.С. История новой философии. Тбилиси, 1977. т. 4.6. Лурия А.Р. Язык и сознания. М., изд. МГУ, 1979.7. Швырев В.С. Научное познание как деятельность. М., Политиздат,

1984.8. Брентано Ф. О внутреннем сознании. Новые идеи в философии. 1914.9. Звегонцев В.А. Предложение и его отношении к языку и речи. М.,

1976.10. Величковский Б.М. Соверменная когнитивная психология. М., Изд.

МГУ, 1982.11. Кассирер Э. Познание и действительность, Понятие о субстанции и

понятие о функции. – СПб. 1912.12. Э.Сепир. Язык, ведение в изучение речи. М.,-Л., 1934.13. Абаев В.И. Понятие идеосемантики. «Язык и мышление». М., 1948.14. Алексеев М.Н., Колшанский Г.В.О соотношении логических и

грамматических категорий. ВЯ, 1955.15. Ахманова О.С. Фонология, М. Изд. МГУ, 1954.16. Ахманова О.С. Фонология, М. изд. МГУ, 1954.17. Ахманова О.С. Очерки по общей и русской лексикологии, М.,

Учнедгиз, 1957.18. Ахманова О.С. О психолингвистике. М., МГУ, 1957.19. Ахманова О.С. О психолингвистике. М., МГУ, 1957.20. Богуславский В.М. Слово и понятие. М., 1962.21. Булаховский Л.А. Введение в языкознание, М., Учнедгиз, 1954.22. Эсперсен О. Философия грамматики. М., Изд. иност. лит. 1958.23. Франк Ф. Философия науки, М., Изд. иност. лит., 1960.24. Галкина-Федорук Е.М. Слово и понятие, М., Учнедгиз, 1956.25. Галкина-Федорук Е.М. О форме и содержании в языке. М., 1967. 26. Марр Н.Я. Язык и мышление, М., Соцэкгиз. 1931.27. Потебня А. Мысль и язык, Харьков. 1973.

165


Dil və fəlsəfəXülasə

Dil filosofu yalnız məntiqi nöqteyi-nəzərdən maraqlandırır. Lakin dil heç bir zaman məntiqi modellərlə uyğunlaşmır. Filosof dili formaca məntiqi modellər baxımından izah etməyə çalışır. Dilçilərin araşdırmalarında isə dil bütün funksional imkanları və məna çalarları ilə izah olunur. Dilin fəlsəfi təhlili zamanı formal məntiqi vasitələrdən istifadə olunur.

Language and philosophySummary

The philosopher interested in language by the logical point of view. But the language never agrees with the logical models. The philosopher tries to explain the language by the point of view of logical models. The linguists explain the language by the functional means and meaning nuances. Formal logical means is used during philosophical analysis of language.

166


G.B. PAŞAYEVA

DİLİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN ZƏNGİNLƏŞMƏSİNDƏTERMİNLƏRİN ROLU

(Azərbaycan dilinin materialları əsasında)

Açar sözlər: dilçilik, Azərbaycan dilçiliyi, termino-logiya, termin, alın-ma terminlər

Ключевые слова: языкознание, азербайджанское языкознание, терминология, термин, заимствованные термины

Key words: linguistics, Azerbaijani linguistics, terminology, the term, loan terms

Hər bir dil üçün mənsub olan sözlərin necə yarandığı, ilk dəfə hansı mənada işləndiyi, yaranma və inkişaf tarixi maraqlı, öyrənilməsi mühüm olan məsələdir. Hər bir dilin leksikası keçdiyi inkişaf prosesini bütünlüklə özündə əks etdirir. Elə buna görə də yeni yaranan hər bir əşya, hadisə və abstrakt məfhumlar öz əksini sözlər,terminlər şəklində tapır.

Sözlərin özü də onun cəmiyyətə necə xidmət etməyindən, insanların istəklərini nə dərəcədə düzgün ifadə etməsindən asılı olaraq bir ömür yaşayır. Bəzən o, öz məzmununu dəyişərək inkişaf edir, öz aktuallığını qoruyub saxlayır.

Amma unutmaq olmaz ki, yeniliyin və inkişafın geniş vüsət aldığı bir dövrdə yeni-yeni sözlərə mütləq və mütləq ehtiyac duyulur. Bu sözlər bəzən dilin daxili imkanlari əsasında, bəzən isə başqa dillərdən alınır.

Dilimizin müstəqilliyini şərtləndirən cəhətlərdən biri də leksik tərkibin başlıca hissəsini xalis Azərbaycan sözlərinin təşkil etməsidir. Lakin dünyada elə bir dil yoxdur ki, lüğət tərkibi tamamilə öz sözlərindən ibarət olsun. Müxtəlif elm sahələri üzrə kəşflər, ixtiralar, yeniliklər yeni söz yaranmasını və mübadiləsini zəruriləşdirir. Bu zəruriliyin hesabınadır ki, dilimizin leksik tərkibi artır, zənginləşir.

Müasir ədəbi dilimizin leksik tərkibi də çox zəngindir. Burada Azərbaycan sözləri ilə bərabər mənşəcə müxtəlif terminlər də var. Bütün sahələrdə olan sürətli inkişaf yeni sözlərin, terminlərin yaranmasına və alınmasına zəmin yaradır.

Başqa sözlə desək, yeni yaranmış əşya və ya məvhumun adlandırılması üçün xüsusi sözlərin yaranması vacib hal alır. Bu hadisə bir çox ərazilərdə özünü göstərdiyindən beynəlxalq xarakter daşıyır. Yer

167


kürəsinin hansı hissəsində meydana gəlməsinə baxmayaraq hər bir yeni yaranan söz dilin leksik vahidi ilə adlandırılmalıdır ki, bu da ancaq terminoloji vasitələrlə reallaşır. Çünki termin elmin, texnikanın, incəsənətin anlayışlarını, təbiət və cəmiyyətdə baş verən hadisələri, istehsal proseslərini bir-birindən fərqləndirmək üçün onlara verilən səciyyəvi addır [1.s.268].

S.A.Sadıqovanın qeyd etdiyi kimi,termin ancaq bir anlayışı, obyekti ifadə edir. Söz kimi terminin özü də leksik kateqoriyadır. O, nominativ xarakterə malik olub əşyaları, hadisələri və müəyyən məfhumları ifadə edir. Bununla yanaşı terminlər müvafiq anlayışı təyin etmək funksiyası (definitiv funksiya) ilə də fərqlənir və dilin lüğət tərkibində xüsusi yer tutur.

Məhz terminlərin sayəsində elmi məlumatlar daha dəqiq və yığcam çatdırılır. Buna görə də həmin anlayışların mənalarını ixtisasçılar daha asan başa düşür. S.A.Sadıqova yazır: “Terminlə anlayış arasında hadisə və mahiyyət, forma və məzmun əlaqəsi mövcuddur. Termin anlayışı adi söz kimi adlandırmır, anlayış terminə təhkim olunur,yəni terminin mənası onun təyinatıdır.Əgər təyinat məlum deyilsə,termin də məlum deyildir” [ 2. s.17 ]. Deməli, dildə heç bir ehtiyac olmadan öz-özünə yersiz terminlərin yaranması halı mümkün ola bilməz. Əgər belə bir hal mövcud olsa belə, o söz və ya terminin çox qısa bir ömür yaşayacağı danılmazdır.

Terminləri digər söz qruplarından fərqləndirən əsas xüsusiyyət də, onların elmi konsepsiya ilə bağlı olmasıdır.

Terminlərə münasibətlərdə məntiqşünaslar, filosoflar, sosioloq-lar, müxtəlif peşə sahibləri və dilçilərin yanaşma üsulları fərqlidir. Onların hər biri termini öz başa düşdüyü kimi izah edib fərqləndirir. Buna görə də bəzən terminlər ümumişlək sözlərlə, peşə sənət leksikası ilə qarışıq salınır. Yəni istənilən təyinetməyə malik olan sözə uyğun gələn anlayışlara termin kimi baxılır.

Termin özü də söz olduğu üçün onun mahiyyətini başa düşmək üçün ilk növbədə ümumi anlayışı olan sözə müraciət etmək vacibdir. Söz və terminlər hər ikisi leksik kateqoriyadır. Lakin terminlər xüsusi sözlər deyil, xüsusi funksiya daşıyan sözlərdir. Ona görə də ümumi qaydaya görə terminin leksik mənasından deyil, funksiyasından, məzmunundan bəhs edilir.

Termin özü müstəqil məna daşıyan sözlər sırasına daxil olduğundan bəzən ümumişlək sözlərlə qarışdırılır. Bunları fərqləndirmək istərkən terminlərin öz spesifikası dəqiqləşdirilməlidir. V. Adilova görə terminlər və ümumişlək sözlər arasında fərqlər bir neçə istiqamətdə

168


araşdırıla bilər: “işlənmə dairəsinə görə, semantik cəhətə görə, funksional cəhətə görə, yayılma dərəcəsinə görə və s.” [3, 10].

Azərbaycan dilinin daxili imkanları, lüğət tərkibi əsasında bir çox termin yaradılmışdır. Bunlara misal olaraq tut sözündən “tutqac”, çox sözündən “çoxluq”, çıx sözündən “çıxılan”, “topla” sözündən “toplanan” sözlərini misal gətirmək olar.

Fikir versək, görərik ki, dilin daxili resursları kimi bir çox hallarda dialekt və şivələrdəki sözlərin yaranmış eytiyac qarşılığında termin kimi yeni bir funksiya daşıması hallarının dəfələrlə şahidi ola bilərik. M.Şirəliyev bu haqda belə yazır: “Canlı xalq dilində, onun lüğət tərkibində həyat və məişət, adət və ənənə, təsərrüfatla bağlı istənilən qədər sözlər yaşamaqdadır. Ədəbi dildə isə bunların əvəzinə alınma sözlər işlənir” [4, 54]. Məncə biz öz dilimizin daxili imkanları sayəsində termin yaratsaq, daha məqsədəuyğun olar. Bundan ötrü xalq dilinin daha dərindən öyrənilməsi zərurəti meydana çıxır. Ə.Dəmirçizadə bu məsələyə zamanında bu şəkildə münasibət bildirmişdir: “Dilin öz lüğət ehtiyatından alınıb terminə çevrilmiş sözlərin həmin dildə müxtəlif məqamlarda işlənilmə imkanı başqa dildən alınma terminlərə nisbətən daha çox olduğundan belə sözlərin məqsədəuyğunluq əsasında termin kimi, ya ümumişlək bir söz kimi işlədilməsinə ehtiyatla yanaşmaq və sözü işlədərkən bütün bu incəlikləri nəzərə almaq zəruridir” [5, 80]. Lakin bununla belə qeyd edək ki, dildə termin yaradıcılığı prosesi zamanı başqa dillərdən alınmalardan tam yan qaçmaq mümkün deyildir. Bu məqamda bir məsələyə də diqqət yetirək ki, bütün əcnəbi sözlər termin kimi qəbul edilə bilməz. Yalnız müəyyən təyinatlı sözlər bu statusa qədər yüksələ bilər.

Son onilliklərdə Azərbaycan dilinə məcburi və könüllü şəkildə bir çox alınma terminlər daxil olmuşdur. Prof. S.Sadıqova bu haqda belə yazır: “Hələ Roma imperiyasında, latın dili imperiyaya daxil olan xalqların dillərinin leksikasını yeniləşdirir, orada özünə geniş yer tutmağa başlayır. İslam dininin meydana gəlməsi və müsəlmançılığın yayılması ərəb dilinin təsirini genişləndirdi. Beləliklə, dinin və sakral ədəbiyyatın yayılması hərəkatı Qərbdə latın, Şərqdə ərəb dilinin hegemonluğunu təmin etdi. Ədəbi-mədəni dil kimi bu dillər yüzilliklər boyu milli dillərə təsir etdi; onların lüğət tərkibinin zənginləşməsində mühüm rol oynadı” (2. s.188).

Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, müxtəlif dövrlərdə müxtəlif səbəblərdən dilimizə daxil olan sözlər dilimizin lüğət tərkibini zənginləşdirmiş, bəzi məqamlarda isə illərin süzgəcindən keçəcək, müxtəlif xırda dəyişikliklərə uğrayaraq hətta özümüzünküləşdirilmişdir.

169


Lakin alınmaların milli sözlərimizdən fərqləndirilməsi üçün bir neçə meyar vardır ki, fikrimizcə, bunu bilmək terminləri tədqiq edən şəxs üçün çox vacibdir. Belə ki, D.S.Lotte bu haqda belə yazır: “Hər hansı sözü “özününkü” və ya yad kateqoriyalara aid etmək üçün əsas meyarlar, bizim fikrimizcə, aşağıdakılardır:

1. Həmin sözdəki səs birləşmələrinin dildə qəul olunmuş səs birləşmələrinə hansı dərəcədə uyğun gəlməsi.

2. Sözün morfoloji quruluşu və digər formal mənsubiyyət elementlərinin dildə qəbul olunmuş quruluşa uyğun gəlməsi və onunla harmoniya yaratması.

3. Həmin sözdən əmələ gələn düzəltmə sözlərin mövcudluğu, yaxud sözün dildəki söz yaradıcılığı prosesində iştirak etməsi"[6 s.10]

S.V.Qrinev isə alınmaları təyin etmək üçün təklif olunan 6 əlaməti qeyd edir: fonetik, qrafik, morfoloji, sözdüzəltmə, sintaktik semantik.

Dilçilər terminləri iki qrupa ayıraraq belə qruplaşdırmışdır.1) Alınma sözlərdən yaranan terminlər.2) Hazır termin kimi alınanlar.Alınma terminlərin mənbəsini araşdırsaq görərik ki, bu terminlər

üç qrupa ayrılır.1) Ərəb və fars mənşəli alınma terminlər.2) Rus dilindən alınma terminlər.3) Avropa dillərindən alınma terminlər.Lakin qeyd edilməlidir ki, Avropa dillərindən alınma terminlər

mövzusu bu gün daha çox böyük aktuallıq kəsb etdiyindən bu mövzuya ayrıca toxunulmalı və ona daha geniş şəkildə münasibət bildirilməlidir. Bu baxımdan bu məqalədə biz bu təsnifatın birinci və ikinci bəndlərində qeyd edilmiş alınma terminlərə münasibət bildirməyi lazım bildik.

Ərəb və fars mənşəli alınma terminlər – fikrimcə, ərəb istilası dövründə dilimizə məcburi şəkildə keçmiş alınmalar çoxluq təşkil edir.

Məlumdur ki, milliyətcə Azərbaycanlı alim və yazıçılarımız məcburi şəkildə ərəbcə yazıb yaratmış, bir çox ərəb-fars mənşəli sözləri terminoloji qata daxil etmişlər.

Hazırda bu sözlər azacıq fonetik, semantik dəyişikliyə uğrayaraq bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Məsələn: mühasib, dairə və s.

Rus dilindən alınma terminlər – Azərbaycan ədəbi dili Sovet dövründə öz yeni inkişafına qədəm qoydu. Hələ XIX əsrdən başlayaraq ictimai-siyasi əlaqələr nəticəsində dilimizə rus mənşəli sözlər daxil olmağa başladı.

170


Artıq XX əsrdən ictimai siyasi həyatda baş verən dəyişiklər rus dilindən xeyli sözlərin dilimizə keçməsini sürətləndirdi. Bu proses 90-cı illlərə qədər davam etmiş və dilimizin lüğət tərkibinə inanılmaz sayda yeni sözlər, terminlər daxil olmuşdur. Lakin bütün bunlara baxmayaraq dilimizin dərin qatlarına kök salmış ərəb-fars mənşəli sözlər hələ də öz əsas aktuallığını qoruyub saxlamışdır.

Vaxtilə bizim üçün ikinci ana dili hesab olunan rus dilinə olan maraq, o dövr üçün səciyyəvi olan rus məktəblərinə axın dəbi bu alınma-ların, yeni sahələr üzrə yaranan terminlərin qəbulunu zəruriləşdirdi.

Hətta çox acınacaqlı hal kimi hesab etdiyim, bu gün çox insanların rus dilindən alınmış və demək olar ki, artıq ümumişlək söz kimi dilimizə daxil olmuş bir çox sözlərin Azərbaycan dilində qarşılığını bilməməyidir.

Rus dilindən keçən terminlərin elmi dildə işlənməsi haqda prof. S.Sadıqova yazır: “Bu terminlərin elmi dildə işlənməsi üç formada öz əksini tapır:

1) Həm Azərbaycan, həm vasitəçi olan rus dilində, həm də mənbə dildə eyni formada işlənən terminlər: aorta, anomaliya, plazma.

2) Həm Azərbaycan, həm də rus dilində olduğu kimi işlənən terminlər: anatomiya, dizel, folekul.

3) Azərbaycan dilində dəyişməyə məruz qalaraq işlənən terminlər: фистула – fistel.

Bir şeyi unutmaq olmaz ki, rus dilindən alınan belə terminlər Azərbaycan ədəbi dilinin qanunauyğunluqlarına tabe olması təbii proses-dir.

Avropa dilindən alınma terminlər – Azərbaycan dilçiliyində Av-ropa dillərindən alınmalar tədqiqatçılar tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Maraqlıdır ki, tədqiqatçılar bu alınmalara fərqli tərəfdən yanaşmışlar.

Sovet dövründə məlumdur ki, Avropa ölkələri ilə geniş şəkildə əlaqə qurulmadığından dilimizə vasitəli şəkildə keçən terminlər üstünlük təşkil edir. Lakin XX əsrin sonlarından ölkə müstəqilliyini əldə etdikdən sonra Avropa ölkələri ilə əlaqələr genişlənmişdir.

Təbii olaraq, əvvəlki dövrlərdə termin almada rus dili əvəzinə Avropa dillərinin əsas rol oynaması diqqəti cəlb edir.

Avropa mənşəli terminlər, əsasən, latın, fransa, alman, yunan dillərinə məxsusdur” (2. s.226).

Məlumdur ki, bu gün elmin, texnikanın, inkişafında Qərb dövlətləri bizi ötür.

Bununla əlaqədə qeyd edilməlidir ki, dilimizdə günü-gündən qərb dillərindən alınan terminlərin sayı çoxalır. Avropa ölkələrindən

171


qəbul etdiyimiz bir çox əşya və məvhumların adlandırılmasında çətinlik çəkdiymizdən məcburən həmin terminləri olduğu kimi qəbul edirik. Çünki dil öz daxili resusrsları, imkanları hesabına yeni əşya və ya məvhumu adlandırmaq iqtidarında olmadıqda alınmalara müraciət etmiş olur.

Bəzən bu sözlər dilimizin fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərinə uyğunlaşsa da bir qisim sözlər var ki, mənbə dildəki formasını qoruyub saxlayır. Məsələn: spam – qəbul edən üçün mənasız, göndərən üçün isə əsasən reklam anlamı daşıyan informasiya (e-mail) Update – apdeyt, yəni ən son versiyaya qaldırmaq, yeniləmək, mükəmməlləşdirmək.

Alınma sözlər sırasına bu gün bir çox terminləri nümunə göstərmək olar. Məsələn: disk, e-mail, facebook, kompüter, fotoşop və s.

“Azərbaycan dili zəngin imkanlara malik olan bir dildir. Buna görə də elmin, texnikanın, incəsənətin, istehsalatın, ictimai fəaliyyətin bütün sahələrinə aid müstəqillik illərində irihəcmli lüğətlər nəşr olunmuşdur” (2. 337). Fikrimcə, lüğətlərin tərtibi zamanı bütün yeniliklər diqqətdə saxlanmalı, yeni yaranmış terminlər araşdırılmalı və düzgün şəkildə ictimaiyyətə çatdırılmalıdır. Mümkün olduğu halda isə dilimizin fonetik və qrammatik quruluşuna tabe olmayan sözləri öz sözlərimizlə əvəz etməli, dilimizi yad ünsürlərdən qorumaqla, yadda saxlanması çətin olan sözlərdən imtina etməliyik. Bu heç də o anlama gəlməməlidir ki, biz alınmaları qəbul etməməli və onların hamısını yersiz söz və ifadələrlə əvəz etməliyik. Təbii ki, elə beynəlxalq statuslu, mövqeli terminlər vardır ki, onların işlədilməsi nitqə və dilə ayrı bir rəng və yeni bir məzmun qatır.

Bu araşdırmada ərəb-fars və rus dilindən alınmaların ümumi xüsusiyyətləri bu mövzuya həsr olunan çoxsaylı tədqiqatlara baxmayaraq bir daha nəzərdən keçirilərək onlara müasir zamanın tələbinə uyğun münasibət bildirilməsi baxımından daha sonrakı tədqiqatlar üçün əhəmiyyət kəsb edə bilər. Belə ki, bu məqalədə təqdim edilən materiallar, fikir və mülahizələr dilin tarixi mənzərəsini canlandırmaqda faydalı material kimi istifadə oluna bilər.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahıs:1. İzahlı dilçilik terminləri. Bakı, Maarif, 19892. Sadıqova S. Azərbaycan dilinin terminologiyası. Bakı, Elm, 2011.3. Adilov V. Termin və ümumişlək söz. Terminologiya məsələləri. Bakı,

Elm, 1990.4.Şirəliyev M.Ş.Azərbaycandilinin dialektologiyasinin əsaslari.Bakı,Şərq

Qərb,20085. Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, 1962.

172


6. Лотте Д. С. Вопросы заимствования и упорядочение иноязычных терминов и терминоелементов. Москва, Наука, 1983

Гюнел Пашайева[email protected]

РезюмеРоль терминов в обогащении лексического состава языка

(на материале азербайджанского языка)Это статья посвящена роли терминам в лексическом обогащении

нашего языка. Так как, термины используются для разграничения понятий науки, техники и искусства. Они создаются различными способами и заимствоваются из других языков либо вынужденым образом, либо добровольно. Понятия и термины перешедшие в наш язык из других языков обогащают его лексический состав, повышают словарный запас.

Gunel Pashayeva [email protected]

SummaryThe role of terms in lexical enrichment of language structure

(on the basic of the Azeri language)This article is dedicated to the role of terms in the lexical enrichment of

our language.Term in the meaning of limit is the typical name given to science,

techniques, art for to differ them from one another. Terms are formed in some ways and come to our language forced or voluntarily from other languages enrich lexical composition of language and increase fund of words.

173

mailto:[email protected]



R.M.NƏSİROVA

MORFOLOJİ QOŞULMA MOFOLOJİ ÜSULUN XÜSUSİ BİR NÖVÜ KİMİ

Ключевые слова: типология морфологических способов, морфологическое соединение, деривация, разносистемные языки, морфологический способ.

Key words: the typology of morphological methods, morphological connection, derivation, different systems languages, morphological method.

Biz söz yaradıcılığında şəkilçilər vasitəsilə sözyaratmanı morfolo-ji üsul adlandırırıqsa, dildə fikrin ifadə üsulu kimi morfoloji üsullardan bəhs etməli olacağıq. Belə ki, hər bir söz-forma iki pilləli bir mərhələdən keçərək formalaşır. Birinci mərhələdə danışan lazımi leksik mənanı ifadə edə biləcək əsası seçir, ikinci mərhələdə isə buna (seçilmiş əsasa) söz-formanın müxtəlif komponentlərini əlavə edir. Başqa sözlə, ona müxtəlif digər mənaların: leksik və ya qrammatik mənaların formalaşdırlması üçün morfoloji üsulları tətbiq edir. Morfoloji üsul bir dil işarəsinin digə-rinə tətbiqi və ya əlavə edilməsidir.

Dildə fikrin ifadəsi üsulu qrammatik və qeyri-qrammatik, morfoloji və qeyri-morfoloji xarakterli olur. Bu baxımdan morfoloji üsul haqqında söylənən və müşahidə edilən bütün halları bir araya gətirərək, dildə mövcud olan morfoloji üsulları aşağıdakı kimi qruplaşdırmağı daha məqsədəuyğun hesab edirik.

1. Söz əsaslarından yararlanan mofoloji üsullar (buraya əsasən morfoloji qoşulma və inkorporasiyanı aid edə bilərik).

2. Affikslərdən yararlanan morfoloji üsullar (affiksasiya).3. Dil işarələri üzərində müxtəlif əməliyyatlara əsaslanan

morfoloji üsullar (suprafiksasiya, apofonasiya, reduplikasiya, konversiya).

Sadalanan motrfoloji üsullar arasında morfoloji qoşulma üsulu daha çox mübahisə predmetinə çevrildiyinə görə onun geniş izahının verilməsini məqsədəuyöun hesab edirik.

Morfoloji qoşulmaMorfoloji qoşulma üsulu əsasən mürəkkəb sözlərin yaradılması

prosesində geniş istifadə edilən bir üsuldur. Hər şeydən öncə qeyd edək

174


ki, hər bir mürəkkəb və ya düzəltmə söz iki məna daşıyır: struktur-se-mantik və leksik. Bunlardan ikincisi birbaşa nominativ məqsəd daşıyaraq predmeti adlandırır. Struktur-semantik məna isə leksik mənanın analizi baxımından əhəmiyyətlidir.

M.İ.Pavlovskaya struktur məna anlamında belə yazır: “Struktur məna dedikdə, sintaktik vahidlərin komponentləri arasındakı əlaqə və münasibətlərin ifadəsi kimi çıxış edən müəyyən qrammatik strukturlar-dan doğan siqnal və ya işarə nəzərdə tutulur” (6, 244). Lakin sırf struktur məna anlayışını morfoloji qoşulma yolu ilə formalaşan sözlərə aid etmək olarmı? sualını cavablandırmaq üçün aşağıdakılara nəzər yetirək:

Bəzi tədqiqatlarda ingilis dilindəki mürəkkəb sözlər söz birləşmələri və ya cümlələrə ekvivalent götürülür. Məsələn, R.Liz bunları sintaktik əlaqələr əsasında formalaşan sözlər kimi qələmə verir və «the plane crash» ifadəsi ilə «the plane crashes» cümləsini bir anlamda izah edir (1, 77). Halbuki, bunlardan birincisi ad bildirir, ikincisi isə baş verən hadisə haqqında məlumat verir. Bizim bu tədqiqata cəlb etdiyimiz mürəkkəb sözlər isə bu kimi ifadələrdən uzaq olsa da bəzi məqamlarda onlarla eyni müstəvidə dayanır. Düşünürük ki, morfoloji qoşulma üsulu ilə formalaşan sözləri N1+N2 və A1+A2 formulu ilə formalaşan sözlər əsasında nəzərdən keçirmək daha məqsədəuyğundur.

N1+N2 tipli qoşulmaE.S.Kubryakova hesab edir ki, hər bir düzəltmə və ya mürəkkəb

sözdə gizli şəkildə predikativlik var (4, 13). Biz “он школьник” (o şagirddir) deyərkən, əslində “он учится в школе” (o, məktəbdə oxuyur) ifadəsini nəzərdə tuturuq.

Bu fikrə şərik olan bir çox dilçilər haqlı olaraq hesab edirlər ki, mürəkkəb sözün qrammatik quruluşu ilə onun leksik mənası arasında müəyyən əlaqə var və qrammatik quruluş sözün leksik mənasını daha dəqiq müəyyən etmiş olur. Məsələn, ingilis dilində “stargazing” mürək-kəb isminin komponentlərinin mənasını bilməklə “gazing” — “müşahidə etmə” hərəkətinin “star”— “ulduz” adlandırılan əşyaya yönəldiyini müəyyən etmək olar.

O.D.Meşkov bu mülahizə ilə razılaşmayaraq bildirir ki, “stargazing” tipli struktur (hərəkət obyektinin ondan əvvəl gəlməsi) mürəkkəb sözün mənası haqqında heç nə demir. Əslində N+Ving struktu-runun digər leksik tamamlanmaları nəticəsində biz komponentləri arasın-da bir-birindən fərqli münasibətlərlə müşayiət olunan fərqli anlamlı söz-lər ala bilərik:

175


bottom-dwelling (fishes) = (fishes) dwelling at the bottom; metal-cutting (machines) = (machines) cutting metal və s.

Bu nümunələr sübut edir ki, mürəkkəb sözlərdə əlaqə münasi-bətləri elementlərin leksik mənası ilə müəyyənləşir və ümumiyyətlə sırf struktur məna mövcud deyil (5, 53). Başqa bir mövqedən yanaşdıqda qeyd edilməlidir ki, “yeni söz yaratmaq üçün individ (dil daşıyıcısı) artıq mövcud olan sözlər arasında müəyyən bir ümumi xüsusiyyətlər hiss etməlidir. Belə ki, dildə ortaya çıxan hər bir model individin şüurunda artıq mövcud olanın realizə olunmasının analogiyasıdır” (7, 72). Çünki dildə fikrin ifadəsi üçün işlədilən bütün dil və qeyri-dil vahidlərinin seçimi əslində insan idrakında mövcüd olan elementlər arasından bizdən asılı olmadan seçilir.

Ümumiyyətlə, analitik dil olan ingilis dilində bu qəbil sözləri müəyyən etmək olduqca çətindir və bu məsələ dilçilikdə ən mübahisəli məsələlər sırasında yer alоır. Belə ki, bu məsələnin həllində ortaya çıxan çətinliklər çoxaspektli və çoxplanlıdır.

Əvvəla, məlum olduğu kimi, analitik dillərdə söz kökünü sözdən ayırmaq (əsasən də mürəkkəb sözün komponentlərini) və müəyyən etməkdə bəzən bir sıra çətinliklərlə üz-üzə gəlirik. Belə ki, bu dillər üçün bu halı müəyyən etməkdə konkret bir qayda mövcud deyil. İkincisi, bu qəbil konstruksiyalara yanaşma müxtəlif mövqelərdən ola bilər. Məsələn, bu məsələyə baxış söz yaradıcılığı mövqeyindən ola bildiyi kimi, morfoloji mövqedən də mümkündür. Bu məqamda O.D.Meşkov hesab edir ki, hər hansı bir leksik vahidi morfoloji mövqedən mürəkkəb struktur kimi qəbul etmək, onu leksik baxımdan mürəkkəb söz statusundan məhrum edir (5, 66).

Əslində diaxron aspektdə mürəkkəb və sadə sözləri nəzərdən keçirərkən qeyd etməliyik ki, məlum olduğu kimi, bir çox sözlər morfoloji tərkibcə nə vaxtsa mürəkkəb quruluşa malik sözlər olmuş və daha sonralar mürəkkəbdən sadəyə doğru inkişaf edərək morfoloji sadə sözlərə çevrilmişlər. Məsələn, ingilis dilində woman (qadın) ← wif+man və ya lord ← hlaf+weard sözlərinin inkişaf tarixinə nəzər saldıqda bunun şahidi oluruq. Lakin məsələyə bu baxımdan yanaşmaq daha çox etimologiyanın maraq dairəsində olduğu üçün burada bu məsələ üzərində daha çox dayanmağa ehtiyac yoxdur.

Əslində haqqında söhbət açacağımız N1+N2 tipli qoşulmanın əsas məğzi iki sözün bir araya gəlib yeni bir məfhum, ad bildirməsidir. Burada son nəticə olaraq yaranan söz isim ola bildiyi kimi, əşyanın əlamətini bildirən sifət də ola bilər. Yəni, N1+N2=N və ya N1+N2=A.

176


Məsələn, atom + bomb = atombomb (N1 + N2 =N) ; bird + brain = birdbrain (N1 + N2 = A) və s.

Bu kimi konstruksiyaları “təyin edən / təyin olunan” münasibəti əsasında formalaşan sintaqmlar kimi də qəbul etmək olar. Lakin bu zaman morfoloji və sintaktik amillərə əsaslanmaqla leksik-semantik təhlildən kənarda qalmış oluruq. Ümumiyyətlə, ingilis dilində insan və əşya adları iki sözün birləsməsi ilə ifadə oluna bilir. Eyni halı Azərbaycan dilinə bu qədər genişliyi ilə aid etmək doğru olmazdı. Dilimizdə bu cür qoşulma ilə əksər hallarda insan və məkan adları bildirən sözlər formalaşır. Məsələn, ağa+dadaş = Ağadadaş və s.

İngilis dilində isə şəkilçisiz iki əsaslı mürəkkəb sözlər söz yaradıcılığının spesifik xüsusiyyəti kimi qeyd edilə bilər. Rus dilində isə bu qəbil birləşmələrə ekvivalent olaraq A1+N1 tipli qoşulma ilə formalaşan sözləri misal gətirmək olar və bunlar insan anlayışı bildirmək üçün mütləq şəkilçi qəbul edir (infiksasiya və suffiksasiya paralel olaraq iştirak edir). Məsələn, тупоголовый, краснокожий və s. Onu da qeyd edək ki, ləqəblərin şəkilçisiz formalaşması bu dildə istisna hal kimi qeyd edilə bilər.

N1+N2 tipli morfoloji qoşulmaya alaman dilində də geniş təsadüf edilir. Məsələn, gemeinde (ümumi, böyük) + wald (meşə) = gemeinde wall (böyük meşə) və s.Qeyd edək ki, N1+N2 tipli morfoloji qoşulma yalnız söz yaradıclığına deyil, eyni zamanda dildə müxtəlif ifadələrin, əsasən də söz birləşmələrinin formalaşmasında da müşahidə edilir. Bu zaman N1+N2 tipli qoşulma interfiksasiyanın (sözarası şəkilçilərin) köməyi ilə də formalaşır. Məsələn, alman dilində phrase (söz birləşməsi) + n + grense (sərhəd) — phrasen grense (söz birləşməsinin sərhədi), zeitung (qəzet) + s + aufsatz (məqalə) — qəzet məqaləsi və s. söz birləşmələri buna misal ola bilər.

Azərbaycan dilində isə morfoloji qoşulmanın bu cür qrammatik təcəssüməsi kimi ismi birləşmələr və ya təyini söz birləşmələri çıxış edir: Məsələn, məktəb+in + həyət+i, kənd+in + yol+u və s. Burada isə rus dilindən fərqli olaraq morfoloji qoşulma suffiksasiya ilə müşayiət olunur.

İngilis dilində sırf N1+N2 tipli qoşulması ilə formalaşan leksik vahidlərdə bəzən ikinci tərəfin şəkilçiləşməsi müşahidə olunur. Məsələn, workman sözünün ikinci komponenti olan “man” (adam) ayrılıqda müstəqil sözdür. Amma bu kimi konstruksiyalar ingilis dilində geniş yayıldığından bu söz “workman” tipli konstruksiyalarda suffiks kimi nəzərdən keçirilir və müasir ingilis dilində cins kateqoriyasının göstəricisinə çevrilib.

workman — işçi kişi, workwoman — işçi qadın və s.

177


Bəzi sözlər isə bu konstruksiyalarda tələffüz zamanı şəkilçiləşir. Bu kimi sözlərə “full”, “load” və s. misal ola bilər: handfull, busload, download və s.

Düşünürük ki, bu sözlərə şəkilçi görkəmi verən odur ki, onlar yeni sözlərə qoşulduqda ümumiləşmiş və eyni məna çaları formalaşdırır. Bununla da onlar desemantikləşərək (десематизируются) (5, 83) natamam leksik məna daşıcıyılarına çevrilirlər.

Diaxron aspektdə Azərbaycan dilində buna misal olaraq –xana, rus dilində isə -вед şəkilçisini göstərmək olar. Lakin ingilis dilindən fərqli olaraq bu şəkilçilər ayrıca bir leksik vahid kimi işləndikdə vaxtilə kəsb etdikləri mənaları ifadə etmirlər. Bəzən rus dilində bu qəbildən olan sözlərin ilk komponentinin sonluğu bir qədər fonetik dəyişikliklə müşayiət olunur. Məsələn, рыбонадзор, конесовхоз və s. Təbii ki, bu tip qoşulmalarda interfikslərin rolu danılmazdır. Lakin bəzən ilk komponentin ixtisarı ilə müşayiət olunan зоогигийена, автопилка və s. kimi sözlərdə ixtisar olunmuş və öndə gələn komponent “prefiksoid” kimi (3, 25) dəyərləndirilir. Bu mövqedən çıxış edən Kərəm Rəhim Ə. prefiksoidlərin inkişaf xəttini bu şəkildə izah edir: автоматическая поилка → автопоилка.

Müəllif qeyd edir ki, bu zaman ilk komponent əsaslı şəkildə ixtisar olunduğuna baxmayaraq semantikasını itirmir (s.20). Bu kimi sözlər müasir rus dilində geniş işlənməkdədir.

Müasir dövrdə N1+N2 tipli sözlərin ingilis dilində xüsusilə geniş yayılması bu dilin morfoloji şərətləri ilə (analitik) yanaşı həm də leksik-semantik özəlliyi ilə də şərtlənir. Yəni bu dildə istənilən semantik mənanı ifadə etmək üçün iki isim və ya ad bildirən söz asanlıqla atributiv əlaqəyə girə bilir. N1+N2 tipli qoşulmalarda N1 N2- yə münasibətdə təyin edən rolunda, mövqeyində olur.

Nəzərdən keçirilən nümunələrə əsasən belə bir qənaətə gəlmək olar ki, N1+N2 tipli qoşulmalar bütün dillərdə eyni mövqedən çıxış etmir. Belə ki, ingilis və rus dillərində bu qoşulma mürəkkəb leksik vahid yaratdığı halda, Azərbaycan və alman dilində əsasən sintaktik mövqedən çıxış edərək söz birləşmələrini formalaşdırır. Bəzən hətta, interfikslərin iştirakı ilə müşayiət olunmasına baxmayaraq, yaratdığı söz-formalar mürəkkəb leksik bütöv və sintaktik vahid olan söz birləşmələri arasında ortaq mövqedə dayanır (alman dilində: phrasen grens).

A1+A2 tipli qoşulmaA1+A2 tipli qoşulma əsasən rus dilində daha geniş yayılmışdır.

Belə ki, A1 və A2 bir birinə münasibətdə yaradıcı mövqedə dayanaraq -o-

178


interfiksinin köməyi ilə formalaşan sözformalar yaradırlar. Məsələn: kрасн + о + бел(-ый) (rəng bildirən söz + rəng bildirən söz), немецк + о + французск(-ий) (dil adı bildirən söz + dil adı bildirən söz), сер + о + голуб(-ой) (rəng bildirən söz + rəng bildirən söz), туп + о + голов(-ый) (əqli əlamət bildirən söz + insanın bədən üzvünü bildirən söz) və s.

Bu kimi morfoloji qoşulmalar haqqında söhbət açan E.Benvenist qeyd edir ki, bu qoşulmaların komponentləri arasındakı “əlaqə nə məntiqi, nə də qrammatikdir, əslində semantikdir. Çünki əlaqə işarələr arasında deyil, əşyalar arasında mövcud olur” (2, 243).

Oxşar fikrə E.S.Kubryakovanın da mülahizələrində rast gəlmək olar. O, bununla bağlı olaraq belə yazır: “İlkin əlaqə işarələr arsında deyil, əşyalar arasında qurulur, mürəkkəb sözlərin formalaşması zamanı məlum əşyalar arasındakı əlaqə özü-özünə yaradılır” (3, 98). Müəllif fikrini daha sonra belə tamamlayır: “... mürəkkəb sözlərin komponentləri arasındakı əlaqə əslində mahiyyət etibarı ilə gerçək aləmin obyektləri arasındakı əlaqədir” (3, 99). Bunları nəzərdən keçirdikdən sonra birmənalı şəkildə bu tip morfoloji qoşulmaların yalnız bir dildə mövcud olub, digər bir dildə olmadığını söyləmək doğru olmazdı.

Belə ki, ətraf aləmin gerçəkliklərinin təcəssüməsi kimi insan düşüncəsi və bu düşüncənin gerçəkləşdirdiyi dildə ilkin əlaqələr əsasında formalaşan oxşar konstruksiyalara bu və ya digər dərəcədə rast gəlmək mümkündür. Məsələn, A1+A2 tipli morfoloji qoşulmalı sözlər iltisaqi dil olan Azərbaycan dilində də mövcuddur. Sınıqqəlbli, açıqürəkli və s. bu qəbildən olan sözlər buna misal ola bilər. Yalnız flektiv dil olan rus dilindəki A1+A2 tipli morfoloji qoşulmalarından fərqli olaraq bizim dildə bu zaman interfiksasiyadan istifadə edilmir. Belə ki, Azərbaycan dilində nümunələrdən göründüyü kimi, A1+A2 tipli morfoloji qoşulmalarında sözyaradıcılığı məhsulu olan hazır komponentlər bir-birinə qoşulmaqla bu tipdən olan mürəkkəb sözləri formalaşdırır. Dilimizdə bu tip qoşulmalar əsasında formalaşan birləşmələrin komponentləri düzəltmə sözlər olduğu kimi, sadə sözlərdən də ibarət ola bilirlər. Məsələn al-əlvan, ağ-qara və s. Bu zaman yaranan mürəkkəb sözlər nümunələrdən göründüyü kimi, əsasən defislə yazılırlar.

Ümumiyyətlə, N1+N2 və A1 + A2 tipli morfoloji qoşulmalar

morfoloji üsulun sintaktik üsülla vahid vəhdəti kimi təzahür edir.Beləliklə, morfoloji qoşulma üsulu ilə formalaşan sözlərin

qrammatik quruluşu ilə onların semantikası vəhdət halında çıxış edir. Bir çox dillərdə morfoloji qoşulma üsulu özünü sintaktik üsul kimi, bəzi dillərdə isə morfoloji-sintatktik üsul kimi biruzə versə də o, əslində morfoloji üsuldur. Belə ki, morfoloji qoşulma üsulu ilə formalaşan sözlər

179


ayrıca bir leksik vahidlə sintaktik bütöv arasında ortaq mövqedə dayansa belə, onlar daha çox dilin leksik layında derivasiyanın məhsulu kimi tanınırlar.

Рамиля Мисирхан кызы Насировааспирантка Азербайджанского Университета Языков

Р е з ю м еМорфологическое соединение как особый вид

морфологического способаСтатья посвящена типологическому исследованию морфологичес-

кого соединения как одному из видов морфологических способов. Здесь морфологическое соединение исследуется по структурным моделям на основе материалах разносистемных языках и рассматриваются его уни-кальные особенности и позиция в деривационном системе языка.

S u m m a r yMorphological connection as a special type of morphological

methodThe article is devoted to the typological study of morphological

connection as one of the types of morphological methods. Here is investigated the morphological connection based on structural models and materials of different systems languages. Also is considered its unique features and position in the derivational system of the language.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı:1. Lees, Robert B. The Grammar of English Nominalizations.

Bloomington, Indiana and The Hague: Indiana University and Mouton, 1960, p. XXIV

2. Бенвенист Э. Общая лингвистика. Москва, УРСС, 2002. — 448 с.3. Карам Рахим А. Стрктура и семантика зоокомпозитов в русском

языке. АКД, Елец, 2010, 25 с.4. Кубрякова Е.С. Типы языковых значений. Семантика

производного слово. Москва, «Наука», 1981.—200 с.5. Мешков O.Д. Словосложение в современном английском языке.

Москва, «Высшая школа», 1985, 187 с.6. Павловская М.И. К вопросу о структурном значении и структурно-

семантических моделях именных словосочетаний в современном английском языке. — Уч.зап. I МГПИИЯ. т. 42, 1968, 465 с.

7. Шубин Э.П., Троицкая Н.Б. Дефиниционно-ассоциативная теория внутренней структуры слова. (на материале английского языка). Калинин, 1971, 76 с.

180


P.FƏRROX SÖZ BIRLƏŞMƏSINƏ

SEMANTIK-QRAMMATIK BAXIŞ

Key words: collocation, semantic-syntactic approach, lexical collocation, grammatical collocation

Ключевые слова: словосочетание, семантическо-синтаксический подход, лексическое словосочетание, грамматическое ловосочетание

Can Korodenin İncildə təkrarlanan sözlərin araşdırmasına başlamasın-dan 250 ildən artıq keçir. 1930-cu ildə Yaponiyada ingilis dili müəllimi işləyən İngilis dilçisi Harold Edvard Palmer ingilis dilində təkrar sözlərin ardıcıllığı haqqında özünün korpus əsaslı araşdırması nəticəsində 6000 ədəd sintaqmatik tərkib aşkara çıxardı. Palmer tədqiqatında bu nəticəyə gəldi ki, «söz birləşməsi strukturlarının sayıadi xalqın gündəlik danışıqlarında işlətdiyi sadə sözlərin sayından qat-qat artıqdır» (5, 108).

1960-cı illərin sonundan materialların toplusuna əsasında əsaslı təhlil H.E. Palmer kimi alimlərin nəzəri fikirlərinin ortaya cıxarılmasına imkan yaratdı və bunun da nəticəsində aydın oldu ki, söz birləşmələri örnəklərini leksika və qrammatika kimi ənənəvi sahələrdə axtara bilmərik. Beləliklə, leksik vahidin təsvirinə yeni baxışın tələbini aşkar etdi. O biri tərəfdən Robert Porziqin fikrinə görə (1934), uyğunluq imkanı, əsasən, ənənəvi baxışda qrammatik istiqamətdə araşdırılan sözlərin sintaqmatik əlaqəsində yalnız qrammatik xüsusiyyətlərlə məhdudlaşdırılmamalı, mənaya da diqqət edilməlidir. R.Porziq örnəklər əsasında göstərdi ki, «sözlərin sintaqmatik əlaqələrindəki məhdudluqlar felin zərf ilə və ya fel vasitəsilə subyekt və fel arasındakı əlaqələr (at və kişnəmək) və ya obyekt və fel (baş və tərpətmək) kimi əlaqəyə şamil edilir» (1, 475). Ümumiyyətlə, «söz birləşmələri sözlərin arasındakı əlaqəni sintaqmatik əlaqələr üçün də təsvir etmək olar və bu istiqamətdə onların məna sahəsindəki sinonimlik, antonimlik və omonimlik kimi paradiqmatik leksik əlaqələrlə müqayisə etmək olar» (4, 98).

R.Porziqin “əsas semantik” əlaqələr terminini leksik sintaqmatik əlaqələr üçün işlətdi. Can Layonizin fikrincə, «Porziqin nəzərdə tutduğu əsas semantik əlaqələr Post-Blomfildian adlı dilçilik cərəyanının inkişafı zamanı “Seçim məhdudluqları” adı altında viliyam Ketz və Grif Fyodor tərəfindən işlədilmişdi» (6, 265).

«XX yüzilliyin ortalarında sintaqmatik semantik əlaqələr əsasında semantika sahəsində daima mübahisə obyekti olan leksik əlaqələrlə paralelolaraq İngiltərə dilçiliyi sintaqmatik leksikaya da diqqət yetirirdi» (7, 342). 1950-ci ildə Can Robert Firz “söz birləşməsi”terminini dil-semantik

181


araşdırmasında təqdim etdi. C.R.Firzdən sonra söz birləşməsi haqqında müxtəlif fikirlər ortaya qoyuldu. Belə ki, Kendinin fikrincə, «söz birləşməsi termini haqqında, ola bilsin ki, dəqiq və konkret bir tərif təqdim etmək olmasın» (5, 108).

Söz birləşməsi haqqında olan müxtəlif baxışların yer aldığı bu mə-qalədə Morton Benson, Evelin Benson və Robert İlsonun qrammatik-semantik fikirləri də təhlil ediləcək.M.Benson və tərəfdarlarının “BBI” lügət kitabının girişində söz birləşməsi və onun növləri haqqında məlumat verirlər. Onların fikrincə, bir çox dillərdə olduğu kimi, ingiliscədə də idiom olmayanelə sabit birləşmələr vardır ki, onları təkrarlanan kombinasiya, sabit ardıcıllıq və ya söz birləşməsi adlandırırlar. Benson və əməkdaşları Xomskiyə(1965) istinadən “decied on a boat” kimi ibarələrin müxtəlif mənalarını vurğulayırlar. “Decied on a boat”kimi ibarə “Bir qayığın (almaq üçün) seçimi” mənasında söz birləşməsi və ya Xomiskiyə görə “decied on a boat” məhdudlaşdırıcı limitdir. Halbuki bu ibarə “Qayıq sürmək zamanı qərar vermək” anlamında sərbəst bir birləşmədir və ya Xomskinin dediyi kimi, «sərbəst birləşmədir ki, decide (qərar vermək) və on (üstündə) əsasında yaranmışdır» (3,1). İngilis dilli yerli söyləyəcilərin (informantların) fikrinə görə “decide on”və ya “account for” (izahat vermək) kimi birləşmələrin komponentləri bir-biri ilə əlaqəyə girərək söz birləşməsi yaradırlar və “decide at a boat” və ya “account over a loss” kimi birləşmələri düzgün birləşmələr hesab etmirlər. O biri tərəfdən ingilis dilinin ümumi qrammatikası əsasında yaranan sərbəst birləşmələrelə leksemlərə malikdirlər ki, bu leksemlər dəyişə bilərlər. Misal üçün, “they dicide ... after lunch” kimi birləşmənin buraxılan hissəsinizaman, tərz və məkan zərfi məfhumunu daşıyan “at three o’clock”, “on the boat”(qayıq üstündə), quickly (cəld), immediately (dərhal) və s. kimi sözlərlə əvəz etmək olar.M.Benson və tərəfdarlarının fikrincə, sabit söz birləşmələri lüğətlərdə verilməlidir. Əlbəttə, hərdən çoxmənalılığı göstərmək üçün sərbəst söz birləşmələrini də lüğətin bir hissəsində vermək zəruridir. M.Benson və tərəf-darları“söz birləşməsini iki əsas qrupa – qrammatik və leksik söz birləş-məsinə bölürlər» (2). Qrammatik söz birləşməsi bir müstəqil söz (isim, sifət və fel) və bir önlük ya məsdər və ya budaq cümlə kimi qrammatik strukturdan ibarətdir. Adətən, leksik söz birləşmələrində əsas o önlük ya budaq cümlə və ya məsdər mövcud deyil və söz birləşməsinin ümumi şəkli isim, sifət, fel və zərfdən ibarətdir. M. Benson və tərəfdarları qrammatik söz birləşməsini səkkiz və leksik söz birləşmələrini yeddi əsas qrupa bölürlər.

1. Qrammatik söz birləşməsi. Qrammatik söz birləşməsi bir əsas söz (isim, sifət və fel) və bir önlük, məsdər və ya bir tərkib budaq cümlə kimi qrammatik strukturdan ibarətdir.

182


1-ci qrammatik qrup: isim + önlükApathy toward (qəyyumluğu olmayan)2-ci qrammatik qrup: isim + məsdərIt was a plasure to do it (bu işin yerinə yetirilməsi sevincə səbəb oldu)3-cü qrammatik qrup: isim + that budaq cümləWe reached an agreement that she would represent us in court. (Biz

razılaşdıq ki, o məhkəmədə bizim vəkilimiz olsun)4-cü qrammatik qrup: önlük + isimBy accident (təsadüfən) 5-cü qrammatik qrup: sifət + önlükthey were fund of children (onlar uşaqları sevirdilər) .fund bir sifət dir

ki heç vaxt önlüksüs istifadə olmur.6-cı qrammatik qrup:predikativ sifət + məsdər It was necessary to work (işləmək zəruri idi)7-ci qrammatik qrup: sifət +that budaq cümləShe was afraid that she would fail the examination (O imtahan

dankəsiləcəyinə görə narahat idi.)8-ci qrammatik qrup: bu qrup 19 növ söz birləşməsi quruluşuna

malikdir:8-1. Vasitəli tamamlığın hərəkət transformasiyası funksiyasını yerinə

yetirən fellər:He sent the book to his brother.He sent his brother the book (O, kitabı qardaşına göndərdi).8-2. vasitəli tamamlığın hərəkət transformasiyası funksiyasını yerinə

yetirə bilməyən təsirli fellər.They described the book to her (Onlar kitabı ona izah etdilər).They described her the book (səhvdir).8-3. “For” önlük ilə gələn və vasitəli tamamlığın hərəkət transforma-

siya funksiyasını yerinə yetirə bilən təsirli fellər:She bought a shirt for him (O, onun üçün bir köynək aldı).She bought him a shirt.8-4. Fel+ önlük + obyekt:We will adhere the plan (Biz bu planın tərəfdarıyıq).8-5. Fel + (to)+ məsdər: They began to speak (Onlar danışmağa başladılar).8-6. Fel + felin sadə forması(to- işləmir):He had batter go. (Onun getməyi daha yaxşıdır).8-7. Fel + fel+(ing)They enjoy watching television (Onlar televizora baxmağı

xoşlayırlar).

183


8-8. Təsirli fel + obyekt + (to)+ məsdər:He asked me to come (Məndən qayıtmağımı istədi).8-9. Təsirli fel + obyekt + felin sadə forması (to- işləmir.)She heard

them leave (Onların oranı tərk etdiyini eşitdi).8-10. Fel + obyekt + fel +(ing):He kept me waiting two hours (O, məni iki saat gözlətdirdi)8-11. Fel + isim və ya yiyəlik sifəti +fel+ingPlease excuse my waking you so early. (Lütfən, sizi erkən oyatdığım

üçün məni bağışlayın). 8-12. fel + (obyekt)+ that + ismi budaq cümləThey admitted that they were wrong (Onlar səhv etdiklərini başa

düşdülər).8-13. Təsirli fel + vasitəsiz obyekt + to be + (sifət, isim, əvəzlik və

keçmiş zaman feli sifəti)We consider her to be very capable (Biz onun çox bacarıqlı olduğunu

nəzərdə tuturuq).8-14. təsirli fel + vasitəsiz obyekt +(sifət, isim, əvəzlik və keçmiş

zaman feli sifət): We found them interesting (Onları maraqlı şəxslər hesab edirik).8-15. bu örnəkdə təsirli feldən sonra iki obyekt (tamamlıq) işlənir:

Biri, vasitəsiz və o biri isə vasitəli tamamlıq və ya feli tamamlıq. Adətən, heç biri “to”və ya “for” önlüklərilə gəlmirlər.

The teacher asked the pupil a question (Müəllim şagirddən bir sual soruşdu).

8-16. Təsirli / təsirsiz / qayıdış + zərflik:Burada zərflik zərf, önlük tərkibi, isim tərkibi və ya bir budaq cümlə

ola bilər.The meaning will last two hours (İclas iki saat sürür).8-17. Bu örnəkdə sualdan öncə “who”, “what”, “when”, “where”,

“which”, “who” kimi sual əvəzlikləri və hərdən də “whether” ya “if” fel işlədilir.( əvvəl fel sonra sualdan öncə).

He asked, how to do it? ( Bu işi necüə görməsi barədə soruşdu?)8-18. It əvəzlik+ təsirli fel (adətən hiss bildirən) + to+ məsdər və ya

that budaq cümlə.It surprised me to learn of her decision (Onun qərarından xəbərdar

olduqda təəccübləndim).8-19: Təsirsiz fel (predikativ) + sifət və ya isim She became an engineer (O, mühəndis oldu).2. Leksik söz birləşməsi. Qrammatik söz birləşmələrindən fərqli

olaraq leksik söz birləşmələrində, adətən, önlük, məsdər şəkilləri və ya

184


tərkiblər mövcud deyil və leksik söz birləşmələrinin ümumi quruluşu isim, sifət, fel və zərfdən ibarətdir. M.Benson və tərəfdarları ardıcıl şəkildə bir-biri ilə sintaqmatik birləşən söz birləşmələrini və ya onların leksemlərinin başqa üsulla bir-birinə bağlanmalarını leksik söz birləşməsi adlandırırlar. Onların fikrincə, əgər bir tərkib sərbəstcəsinə bir-biri ilə sintaqmatik əlaqəyə girərsə, bu birləşmə söz birləşməsi deyil və bir növ sərbəst leksik sıralanma sayılır.

M.Benson və tərəfdarları «sərbəst leksik söz birləşmələrini yeddi qrupa bölürlər» (1):

1-ci leksik qrup. Bu qrupda söz birləşməsi bir fel (adətən, təsirli fel) və bir isim (əvəzlik və ya önlük tərkibin)dən ibarət olur. Bu qrup söz birləşmələrinin çoxu“icad etmək” və ya “aktiv etmək” məfhumlu fellərə malikdir.

“Aktiv etmək” mənasında olan örnəklər bunlardan ibarətdir: Set an alarm (Saatın zilini tənzimləmək), launch a missile (raketin

tullanması) və wind a watch (saatı qurmaq).Bəzi örnəklərdə bir isim həm “icad etmək” məfhumunu bildirən fellər,

həm də “aktiv etmək” məfhumlu fellərilə işlənə bilər. Misal üçün,Establish a principle (bir [qanuni] maddəni təsdiq etmək) – icad etməkApply a principle (bir [qanuni] maddəni icra etmək) – aktiv etməkÖrnəklərin çoxunda bir feldə hər iki məfhumun - “icad etmək” və

“aktiv etmək” mövcud olmasına şahid olduq.Call an alert (Xəbərdarlıq edən)2-ci leksik qrup: “aradan qaldırmaq” ya “ləğv etmək” mənalı fel və bir

isimdən ibarətdir.Break a code (kodeksi sındırmaq//pozmaq)Cancel a mission (əməliyyatı ləğv etmək).3-cü leksik qrup. Bu qrup bir sifət və bir isimdən ibarətdir:Strong tea (tünd çay) və weak tea (rəngsiz çay)Hərdən isim sifət kimi işlənir.Jet engine (reaktiv mühərrik).4-cü leksik qrup. Bu qrup bir isim və bir feldən ibarət olur. Burada fel

isim kimi işlənir, bir xüsusiyyəti və ya hərəkəti bildirir. Bombs explode (bombalar partlayır).

5-ci leksik qrup. Bu qrup iki isimin birləşməsinin dir ki iki qrupda dırlar.

A pack of dogs (bir sürü it)A bit of advice (bir öyüd)6-cı leksik qrup. Bu qrupda bir zərf ya sifət sintaqmatik əlaqəyə keçir:Deeply abserved (diqqətlə mütaliə edilmiş), hoplessly addicted (narkomanlığa mübtəla olmuş)

185


7-ci leksik qrup. Bu qrup bir fel və bir zərfdən ibarətdir:Affect deeply (dərin təsir göstərən), Apologize humbly

(təvazökarcasına üzr istəyən)M. Benson və tərəfdarları bunu qeyd edirlər ki, söz birləşmələrini

proqnozlaşdıran ardıcıllıqlar lüğətlərdə yazılmamalıdır. Misal üçün, destroy (uçurmaq və dağıtmaq) kimi hərəkət bildirən söz, bridge, building isimləriylə birlikdə işlənə bilməsinə görə destroy a bridge və ya destroy a building kimi tərkibləri yaradır.

Ədəbiyyat siyahısı1. Asher. RE. (ed). The Encyclopedia of language and lingustics. Oxford

and New York: Pergamon Press, 1994.2. Benson M., Benson, E. And Ilson, R. The BBI combinatory dictionary

of English. Amesterdam: John Benjamins publishing Company, 1988.3. Bischof B. “The collocation in French <http:

uni.stuttgart.de>10.07.2004.4. Cruse D.A. Lexical Cambridge: Cambridge University press, 1986.5. Kennedy G. (1998). An Introduction to Corpus Lingustics. London and

New York: Longman, 1988.6. Lyons J. Semantics. Cambridge: Cambridge university Press, 1977.7. Malmakjaer,K.The Linguistic Encyclopedia, and Edition, London and

New York: Routledge, 2004.

SummaryThe existing of numerous researches about collocations show the

importance of the concept in different linguistics fields specially lexicography and translation and more over indicates that nature, characteristics and also classification of collocation. In this research the semantic-syntactic approach has been selected. That is Benson, Benson and Ilsons semantic –approach .According to this approach ,collocation divided into two main groups: lexical and grammatical collocation.

РезюмеБольшое количество работ, посвященных изучению различных

аспектов словосочетаний,с одной стороны свидетельствует об актуальности данной проблемы, а с другой стороны является показателем отсутствия единого взгляда на такие вопросы, как понятие словосочетания, его особенности, классификация и др. Данная статья посвящена изучению семантическо-грамматического взгляда. Здесь главным образом рассматриваются изучению семантическо-грамматического взгляды Бенсона и Илисона. В эти взглядах

186


словосочетание делмтся на две группы – лексические и грамматические словосочетания.

187


N.Ə.XƏLİFƏZADƏ

«ОШАФРАНЕННЫЙ» ПОЭТ

Эссе(об одном окказионализме С.Есенина)

Трясу надежды ветвь, но где желанный плод?Как смертный нить судьбы в кромешной тьме найдет?Тесна мне бытия печальная темница, –О, если б дверь найти, что к вечности ведёт!1

Омар Хайям

В одном из номеров газеты «Аргументы и факты» прошла интересная публикация о гениях, которые были «слегка «ку-ку». В числе десяти приведённых имён (Ван Гог, Гоголь, Жуковский, Есенин, Ницше, Ньютон, Свифт, Шиллер, Шопенгауэр, Шуман) мы видим и имя С.Есенина. О нём сказано, что «Поэт прилюдно крушил мебель, оскорблял знакомых и незнакомых людей, выкрикивал ругательства».2 Примерно так же характеризуются и остальные гении, но, несмотря ни на что, оказаться в этом ряду счёл бы за великую честь каждый из ныне здравствующих или когда-либо живших гениев. Но Сергей Есенин!.. Он, вероятно, не знал даже всех из поставленных с ним рядом гениев. С кем рядом хотел бы стоять сам поэт? Отдавая дань уважения А.С.Пушкину, в 1924 году (в юбилейной анкете) Есенин писал: «Пушкин – самый любимый мною поэт. С каждым годом я воспринимаю его всё больше и больше, как гения страны, в которой я живу». Однако в эти годы все мысли и стремления Есенина были обращены к «Мекке классической лирики» – Персии, подарившей миру таких бессмертных поэтов, как Фирдоуси, Саади, Хайям, Хафиз. Он знал, что от природы ему дано чрезмерно много, и хотел быть первым русским поэтом. Но «будет ли его поэзия жить долго? В чём секрет долголетия поэтической ткани? Почему неувядаемо прекрасным остаётся для потомков далёкое творчество персидских лириков? – вот что не давало покоя поэту».3 Есенин решает ехать в Персию, в Шираз – колыбель персидских поэтов. Ему казалось, что если он ступит на ширазскую землю, увидит его сады, подышит воздухом, которым дышал Саади, то многое поймёт и сможет.

188


Одержимый Персией, он задумывает цикл стихов «Персидские мотивы» как лирическую дань Востоку. Персия была и далеко и близко. Путь туда лежал через Кавказ, Азербайджан, Баку. Надежда Есенина побывать в Персии ещё более окрепла после знакомства и завязавшейся дружбы с П.Чагиным, бывшим в то время вторым секретарём ЦК Компартии Азербайджана и главным редактором газеты «Бакинский рабочий».

И вот 20 сентября 1924 года Есенин впервые приезжает в Баку. Здесь, вдали от своих старых друзей и недругов, поэт воспрял духом. «Улеглась моя былая рана,/Пьяный бред не гложет сердца мне…» признаётся поэт. Он много и плодотворно работает (только в газете «Бакинский рабочий» за всё время пребывания в Баку было опубликовано до 50 произведений), продолжает работу над «Анной Снегиной», «Стансами», «Пугачёвым». Эту бакинскую осень называют «болдинской осенью» Есенина.4

Однако главной своей цели он не достиг, поездка в Персию не удалась, они разминулись с П.Чагиным и Есенин возвратился в Москву. Но уже в марте 1925 года, одержимый Персией, Есенин снова приезжает в Баку. С.М.Киров (бывший тогда первым секретарём ЦК Компартии Азербайджана), очень тепло относившийся к Есенину, зная его буйный нрав, остерегался отпустить поэта за границу. Киров предложил Чагину здесь на Апшероне создать поэту иллюзию Персии. П.Чагин осуществил эту идею Кирова. Он поселил Есенина на даче нефтепромышленника Муртузы Мухтарова – великолепной вилле с садом, розарием, бассейном, фонтанами. В этом «мардакянском раю»* поэт прожил свою последнюю, тридцатую весну. Здесь поэтический талант Есенина сделал шаг к гениальности.

Обстановка, окружавшая поэта, помогла ему понять, что прекрасное, к которому он стремился, можно взрастить в душе силой воображения. В одном из стихотворений цикла он признаётся:

Никогда я не был на Босфоре.Я тебе придумаю о нём…

Этой весной Есенин заканчивает цикл «Персидские мотивы». Из шестнадцати стихотворений цикла здесь было написано более десяти. Большинство исследователей творчества Есенина отмечают,

* Так перефразировал слова поэта «балаханский май» (И донесу, как счастье, до могилы/ И волны Каспия и балаханский май) наш коллега, всеми уважаемый А.Г.Алекберли.

189


что персидский цикл – лучшее из поздней лирики поэта, что если бы поэт не написал ничего другого, то и одного персидского цикла было бы достаточно, чтобы обессмертить его имя. С.Есенин и сам считал, что «Персидские мотивы» – лучшее из всего им написанного. «Стихи «Персидского цикла» – сама музыка. Это была тончайшая вязь стихов, успокоенная мудрость восточной философии, экзотика и красочность образов, новое для него и столь нежное звучание слова».5 Персия вырисовывается из стихотворений цикла как волшебно-декоративное панно, поэтический фон, окрашивающий весь цикл. Способствует этому и лексический состав стихотворений. Наряду с именами великих персидских поэтов Фирдоуси, Саади, Хайяма, Хафиза, географическими названиями: Шираз, Хорасан, Тегеран, Багдад, Евфрат, Босфор, Ван, сказочными персонажами: Шахразада, Гассан («флейта Гассана»), традиционными в восточной поэзии образами розы и соловья, именами прекрасных персиянок: Лала, Шагане*, Гелия, в стихах появляется и бытовая экзотическая лексика: такие слова, как хна, чадра, пери, коран, чайхана, чайханщик, шальвары, полтумана (золотая иранская монета), шафран. Подобные экзотизмы не новы в русской литературе, они есть у А.С.Пушкина, М.Ю.Лермонтова, Бестужева-Марлинского, И.Бунина, Л.Н.Толстого… Наше внимание привлекло слово «шафран», вернее производное от него: есенинский неологизм «ошафранит» (блаженством), несомненно, связанный с пребыванием поэта на апшеронской земле. Но сначала о слове шафран и самом растении шафран – zəfəran – crocus (sativus). «Словарь современного русского литературного языка» отмечает, что слово шафран (араб. za’faran) впервые было зафиксировано в «Лексиконе треязычном…» Поликарпова 1704 г. Там же читаем: «Шафран… 1. Луковичное растение семейства ирисовых с линейными узкими листьями, воронкообразными, обычно синевато-фиолетовыми цветами; крокус… 2. собир. Высушенные рыльца цветков этого растения, используемые как пряность для окраски пищевых продуктов в оранжево-жёлтый цвет, а также применяется в парфюмерии».6 «Из одного килограмма

* Наряду с версией В.Белоусова о Шагане Тальян – учительнице из Батуми, объявившейся в Ереване в семидесятые годы, существует и другая, на наш взгляд, более вероятная: говорят, что в Мардакяне Есенин увидел красивую девушку. На вопрос поэта: «Она местная?» ему ответили, что она «из Шагана» – «шаганлы». (Шаган – село рядом с Мардакяном). Так эта неизвестная шаганка стала виртуальной музой поэта.

190


цветков обычно получают 75–80 граммов рылец».7 На Востоке такой шафран всегда ценился дороже золота…

Перед тем как перейти к есенинскому «ошафранит», остановимся ещё на одном связанном с ним поэтическом образе:

Свет вечерний шафранного края,Тихо розы бегут по полям.Спой мне песню, моя дорогая,Ту, которую пел Хайям.

И хотя далее воображение поэта уносит его в «осияенный» лунным светом Шираз, конечно же, «шафранный край» – это земля Апшерона (где издавна выращивали и экспортировали шафран), куда привела его судьба в поисках «двери к вечности», где и был «ошафранен» поэт.

В стихотворении «Золото холодное луны…» читаем: Помирись лишь в сердце со врагом –И тебя блаженством ошафранит.

Простить врага, помириться с врагом во всех религиях – и в исламе, и в христианстве считается богоугодным делом, благом, добром и поэтому понятен выбор слова «блаженство», означающего высшую степень духовного наслаждения. Но почему «ошафранит»? Откуда пришло к поэту это слово?

В языкознании подобные слова называют окказионализмами, т.е. это слова, не соответствующие общепринятому употреблению, носящие индивидуальный характер, используемые только в данном контексте. Это стилистические неологизмы.8 Многие поэты, современники Есенина, охотно пользовались этим приёмом (вспомним «серпастый, молоткастый» Маяковского или «будущел» Хлебникова). В начале ХХ века подобное «сочинительство» слов было поголовным увлечением. Однако нам кажется, что есенинское «ошафранит» – не просто дань поэтической моде. Это слово, по-видимому, что-то значило для поэта, было связано с чем-то памятным, приятным, и, хранимое в памяти, ждало своего времени и места. И вот это место нашлось: рядом с «блаженством»…

А где же и как был «ошафранен» поэт? Нам думается, мы даже уверены, что это слово, этот образ запал ему в душу в момент, когда он впервые увидел цветущий шафран, может даже целое поле шафрана…

Известно, что впервые Есенин приехал в Баку в конце сентября, а шафран цветёт в октябре, так что он не мог не видеть эту «достопримечательность» Апшерона – «шафранного края».

191


Представьте, целое поле огромных фиолетово-голубых цветов, а рядом, прямо от земли, высокие, стройные бутоны, как минареты… а какой аромат вокруг! С.Есенин, выросший в деревне, «поэт деревни», знающий и любящий каждую былинку на земле, естественно, был восхищён, удивлён, осчастливен, «ошафранен» радостью встречи с прекрасным явлением природы. Конечно же, не случайно поэт поставил это слово рядом с блаженством.

Окказионализмы, как правило, не включаются в словари и обычно кажутся непереводимыми на другой язык. А как же передан на азербайджанский язык этот есенинский неологизм?

В шестидесятые годы Есенина много переводил замечательный лирик, рано ушедший из жизни Алиага Кюрчайлы, а в восьмидесятые весь цикл «Персидские мотивы» перевёл поэт-переводчик Сиявуш Мамедзаде. Интересующие нас строки у Кюрчайлы звучат так:

Barış ürəyində düşmənlə də sən,O da verər sənə nəşə baharı.9

А у Мамедзаде:Bağışla gördüyün yamanlıqları,Narahat qəlbinə nəşə ələnsin.10

Оба поэта перевели «блаженство» словом «nəşə» (первое значение слова «nəşə» – наслаждение, блаженство, услада11), а «блаженством ошафранит» – у Кюрчайлы (дословно): «даст тебе весну блаженства», а у Мамедзаде – «в душу прольётся блаженство». Оба перевода, на наш взгляд, вполне приемлемы, и не будем судить строго. Ведь поэт-переводчик, как известно, не раб, а соперник…

Мечте Есенина побывать в Персии, Ширазе, найти там «дверь, ведущую в вечность» не дано было осуществиться. Врата в бессмертие помог ему открыть Азербайджан. «Шафранный край» – земля Апшерона согрела «ласкового уруса» теплом своего солнца, своего сердца. Здесь «недоступный для стрел», «свиста и брани» недругов поэт, как бодлеровский Альбатрос, смог расправить свои исполинские крылья.12 В мае Есенин возвратился в Россию, навстречу своей трагической гибели…

Венгерская писательница, лауреат премии им. М.Горького Жужа Раб, выступая на юбилее С.Есенина (Баку, октябрь 1975 г.), сказала: «Впервые С.Есенин познакомил меня с русской и советской поэзией… Хочу поблагодарить Баку и за то, что поэт именно здесь прожил последние счастливые месяцы своей короткой жизни».13

192


«Halal olsun»* Сергею Есенину – нашему «русскому сыну» – и хоромы Муртузы Мухтарова, и наши хлеб-соль, и наша любовь!..

Литература

1.Омар Хайям. Рубаи. Изд-во ЦК Компартии Узбекистана, Т., 1981.2.«Аргументы и факты». 2011. № 51, с.21.3.В.Белоусов. Персидские мотивы. Изд-во «Знание», М., 1968.4.Ə.Xəlilov. Yesenin və Azərbaycan. «Gənclik» nəş., B., 1977.5.А.Волков. Художественные искания Есенина. Изд-во «Советский

писатель», М., 1976.6.Словарь современного русского литературного языка (в 17 томах).

Изд-во АН СССР, М.-Л., 1948–1965.7.Лекарственные растения Азербайджана. Изд-во «Маариф», Б.,

1983.8.Д.Э.Розенталь, М.А.Теленкова. Словарь-справочник

лингвистических терминов. Изд-во «Просвещение», М., 1985.9.Ə.Xəlilov. S.Yesenin. Mərdəkanın qızıl payızı və yazı. «Azərbaycan»

nəşr., B., 1996.10. «Azərbaycan» (jurnalı). 1986. № 4. Səyavuş Məmmədzadə. 11. Azərbaycanca-rusca lüğət (4 cildlik). B., 1986–2000.12. Ш.Бодлер. Цветы зла. Изд-во «Наука», М., 1970 (стих.

«Альбатрос»).13. см.9. Ə.Xəlilov. Сергей Есенин. Собрание сочинений в 5 томах.

М., 1966–1968.

РезюмеВ статье говорится об одном окказионализме – стилистическом

неологизме С.Есенина, слове «ошафранит», несомненно, связанном с пребыванием поэта на апшеронской земле; о месте Баку в творческой судьбе замечательного русского поэта.

* «Halal olsun» – от души, не жалко (см. Azərbaycanca-rusca lüğət, т.2).193


N.Ə.XəlifəzadəS.Yeseninin bir okkazionalizmi haqqında

XülasəMəqalədə S.Yeseninin Abşeron torpağı – «Zəfəran yurdu» ilə bağlı bir

okkazionalizmi – üslubi neoloqizmi «oşafranit» sözü haqqında bəhs edilir. Böyük rus şairinin yaradıcılığında «Bakı dövrü»nün yeri müəyyənləşdirilir.

N.A.KhalifazadeAbout S.Yesenin’s one occasional word

SummaryThis article deals with S.Yesenin’s one nonce word – a stylistic

neologism “oshafranit” connecting with Absheron land – “the Land of Crocus (saffron)”. The place of “Baku epoch” in the great Russian poet’s creative activity is determined.

194


1) F. Veysəlli, prof., fil.e.d. tel: 050 588 92 83 e-mail: [email protected] 2) Nadir Məmmədli, prof., fil.e.d. tel:050 311 41 89 e-mail: [email protected]) İ.Cəfərsoy, f.e.d. tel: 050 616 09 00 e-mail: İ[email protected]) F. Hüseynov, AMEA Nəsimi Dİ-nın doktorantı tel: 050 417 11 96 e-mail: [email protected] 5) Ч. Гарашарлы. f. е. d. tel: 050 418 70 94 6) N. Seyidəliyev, f. e. d. tel: 050 539 33 14 7) B. Məhərrəmli, f.ü.f.d.dos. tel: 050 531 91 69 e-mail: [email protected]) A. Ələkbərova, f. ü. f. d tel: 070 644 05 45 9) E. Şükürlü, f.e.n dos. tel: 050 316 04 00 10) Y. Cəfərov. fil ü. .f. d tel: 055 771 20 73 e-mail: [email protected] 11) T. İsmayılova , f.ü.f.d. tel: 055 616 69 20 12) L. Məmmədova, f. ü. f. d. dos. 13) N. Əliyeva, AMEA Dİ-nun . fil.ü.f.d tel: 055 790 21 12 e-mail: raja [email protected]) N. Hacıyeva , f.ü.f.d. tel: 051 972 92 30 15) R. Rəcəbova, fil. ü. f. d tel: 050 403 42 60 16) S. Əliyeva, fil.üz.f.d. tel: 055 899 57 63 e-mail: [email protected]) M.Əsgərov , f.ü.f.d.dos. tel: 050 327 88 13 e-mail: [email protected] 18) Z. Əliyeva, f. ü. f. d. tel: 051 848 04 23 19) G. Paşayeva, SDU-nin aspirantı tel: 055 887 64 77 e-mail: [email protected]) R. Nəsirova, ADU- nin aspirantı 21) P. Fərrox, İslam Azad Universiteti (İran)22) N. Xəlifəzadə. «Ошафраненный» Поэт» e-mail: [email protected]

195

mailto:-mail:%[email protected]




mailto:%C4%[email protected]


«Елм вя Тящсил» няшриййатынын директору:профессор Надир МЯММЯДЛИ

Йыьылмаьа верилмиш 25.10.2012Чапа имзаланмыш 04.12.2012

Шярти чап вяряги 11,5. Сифариш № 489Каьыз форматы 70х100 1/16. Тираж 500

Китаб «Елм вя Тящсил» няшриййат-полиграфийамцяссисясиндя сящифяляниб чап олунмушдур.

E-mail: [email protected]Тел: 497-16-32; 050-311-41-89

Цнван: Бакы, Ичяришящяр, 3-ъц Магомайев дюнэяси 8/4.

196



197

Documents

Azərbaycanda linqvistik fikrin formalaşmasında və …dilcilik.az/eserler/dilcilik institutunun eserleri-2012-2... · Web viewBundan başqa bəzi yerlərin, ölkələrin və şəhərlərin