Upload
dinhtu
View
231
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
BA ritgerð
Félagsráðgjöf
Sjúkdómavæðing í skólum á Íslandi Íris Lana Birgisdóttir
Leiðbeinandi: Dr. Sigrún Harðardóttir Júní 2018
Sjúkdómavæðing
ískólumáÍslandi
ÍrisLanaBirgisdóttir
140269-5149
LokaverkefnitilBA-gráðuífélagsráðgjöf
Leiðbeinandi:Dr.SigrúnHarðardóttir
StærðritgerðaríECTSeiningum:12einingar
Félagsráðgjafardeild
FélagsvísindasviðHáskólaÍslands
Júní2018
SjúkdómavæðingískólumáÍslandi
RitgerðþessierlokaverkefnitilBAífélagsráðgjöfogeróheimiltaðafritaritgerðinaánokkurnháttnemameðleyfirétthafa.©ÍrisLanaBirgisdóttir,2018.
Reykjavík,Ísland,2018
3
Útdráttur
Í ritgerðinni er fjallað um fjölgun greininga á ýmsum röskunum hjá nemendum
samkvæmt læknisfræðilegu greiningarkerfi og sjúkdómavæðingu á mannlegum
eiginleikum.Fjallaðerumstefnuna skólaánaðgreiningaroghvorthægt séaðútfæra
hanaáannanhátt,tilaðkomabeturtilmótsviðþarfirallranemenda.Aðaukiergerð
grein fyrir mikilvægi þess að breyta nálgun á nemendur sem glíma við náms- og
hegðunarerfiðleika og mikilvægi þess að beita heildrænni nálgun í aðstoð við þessa
nemendur. Stuðst er við ritrýndar greinar og rannsóknir, sem gerðar hafa verið á
nemendum, sem hafa fengið greiningu og fjölskyldum þeirra. Einnig er stuðst við
opinberar skýrslur og bækur sem ritaðar hafa verið um efnið. Helstu niðurstöður
ritgerðarinnasýnaaðnæreinvörðunguerstuðstvið læknisfræðileggreiningarkerfivið
greiningaránemendumsemglímaviðnáms-oghegðunarerfiðleika.Niðurstöðursýna
jafnframtaðumkerfislæganvandageturveriðaðræðaískólakerfinu,semfelstíþvíað
formlegragreiningasamkvæmtlæknisfræðilegugreiningarkerfierkrafist,tilaðunntsé
að veitaþessumnemendumaðstoð.Afþessumniðurstöðummádragaþá ályktunað
fleirinemendurfágreiningarsamkvæmtlæknisfræðilegugreiningarkerfi,vegnaþessað
ekki er tekið nægjanlegt tillit til sálfélagslegra þátta hjá þeim, þegar verið er að veita
þeimaðstoðvegnanáms-oghegðunarerfiðleika.Vegnaþessaermikilvægtaðfariðsé
að taka heildstætt ámálumnemenda semglíma við náms- og hegðunarerfiðleika, og
skoða samspil persónulegra, fjölskyldu og félagslegra þátta með aðstoð
skólafélagsráðgjafaogreynaþannigaðstuðlaaðaukinnivelferðogvellíðannemendaí
námi.
4
Efnisyfirlit
Útdráttur.....................................................................................................................3Efnisyfirlit....................................................................................................................41 Inngangur................................................................................................................52 Þroskibarnaogunglinga..........................................................................................6
2.1 Mikilvægitengslamyndunar....................................................................................62.2 Samfélagslegábyrgðogskóli..................................................................................7
3 Alþjóðleggreiningarkerfiogveikleikarþeirra...........................................................9
3.1 Tilgangurgreiningaogveikleikarþeirra..................................................................93.2 NemendurmeðADHDoghegðunarörðugleika....................................................123.3 Aðflýtasérhægtviðgreiningar............................................................................143.4 Gagnrýniásjúdómsnálgunina...............................................................................163.5 Skilgreiningáröskunumútfráfélagslegusjónarhorni..........................................18
4 Skóliánaðgreiningar.............................................................................................21
4.1 Þróunlagaumgrunnskóla.....................................................................................214.2 Aukningísérkennslu.............................................................................................234.3 Staðanídag...........................................................................................................25
5 Niðurstaðaogumræður........................................................................................28Heimildaskrá..............................................................................................................31
5
1 InngangurGreiningumáýmsumröskunumhjánemendumhefurfjölgaðhérálandi.Ekkierualliráeitt
sáttirumþessaþróunogsjúkdómsnálgunánemendum.Rannsóknarspurninginsem leitast
verður við að svara er hvaðorsakar aukningu á greiningumá nemendumoghvort að um
kerfislæganvandaséaðræðasemstuðlaraðþvíaðfleirinemendurfágreiningarenþörfer
á.Íkafla2verðurfjallaðverðurumþroskabarnaogunglingaoghverniggóðtengslamyndun
hjábörnumviðforeldrastraxífrumbernskugeturhaftáhrifálíðanþeirraogvelferðínámi.
Auk þess verður gerð grein fyrir hvert hlutverk samfélags og skóla er í að efla þroska og
velferðbarnaogunglinga.Íkafla3erumfjöllunumalþjóðleggreiningarkerfisemerunotuð
viðgreiningaránemendumsemeigaviðhegðunar-ognámserfiðleikaaðetjaogveikleika
þeirra. Sérstaklega er fjallað um nemendur sem eru greindir með ADHD og
hegðunarörðugleika. Auk þess er gerð grein fyrir gagnrýni á sjúkdómsnálgunina og
skilgreiningu á röskunum út frá félagslegu sjónarhorni gerð skil. Í kafla 4 er fjallað um
stefnuna skóla án aðgreiningar og sérkennslu. Einnig er fjallað um hvort að stefnan og
sérkennslaséaðkomanemendumsemeigaviðnámserfiðleikaaðetjaog fágreiningarað
gagni.Þaráeftirergerðgrein fyrirhugmyndumumhvernighugsanlegasébeturhægtað
komatilmótsviðþarfirallranemenda. Íkafla5eruniðurstöðursettarfram,þærræddar í
ljósifræðannaognokkrarályktanirafþeimdregnarumstefnumótandiatriðitilframtíðar.
6
2 ÞroskibarnaogunglingaUmhverfi og aðstæður barna og unglinga geta haft áhrif á þroska þeirra og velferð. Hér
verðurfjallaðnánarumþessiáhrifoghvernigaðstæðurílífibarnabæðiheimafyrirogískóla
ogínánastaumhverfigetahaftáhrifávelferðþeirraogfarsæltlíf.
2.1 Mikilvægitengslamyndunar
Fræðimaðurinn Urie Brofenbrenner (1979) setti fram vistfræðikenningu með það að
markmiðiaðgeragreinfyrirþvísamspilisemásérstaðámilliumhverfisogeinstaklingsog
hvernig það hefur áhrif á þroska einstaklingsins. Í umhverfinu gætir áhrifa frá foreldrum,
skólaogsamfélagi.Samskiptimillieinstaklingsogumhverfiseru í raundrifkrafturþroskans
hjá einstaklingnum. Til þess að samskiptin geti stuðlað að jákvæðri aðlögun í þroska
einstaklingsins þá verða þau að byggja á góðum tengslum, hvatningu, hlýju og leiðsögn
(Brofenbrenner,1979).
SæunnKjartansdóttir (2011)bendiráað fyrstutvöárin í lífibarnaer lagðurgrunnurað
sjálfsmyndþeirraogreynslaþeirraáþessutímabilihefurbeináhrifáþaðhvernigheiliþeirra
ogtaugakerfimótast.Foreldrarhafabeináhrifáþessaþróunhjábörnummeðþvíaðskapa
öruggtengslviðþauoghlustaáþauogkomatilmótsviðþarfirþeirra.Þegarbarngrætur
sárumgrátiogþaðerhuggaðafforeldrieðaöðrumuppalandasembarniðtreystirerstutt
við taugakerfi þess og grunnur lagður að streitustjórnun hjá barninu. Samtímis er vöxtur
örvaður á þeim hluta heilans sem framkallar tilfinningar. Þessi hluta heilans hefur einnig
taumhaldáhvötumoghefuráhrifáfærniífélagslegumsamskiptum.Börnsemnáaðmynda
öruggtengslviðforeldrasínaeðaannannákominnaðilaerulíklegritilaðnáaðmyndasterka
sjálfsmyndoggetatileinkaðsérþáfærni,aðsetjasigísporannarraogfinnatilsamkenndar
með öðrum einstaklingum. Sú hæfni gerir þeim kleift að takast á við lífið og öllu því sem
fylgir, gerir þaueinnig færari í félagslegum samskiptumog eykur líkur á aðþau geti borið
skynbragðáaðveljaþaðsemþeimerfyrirbestuílífinu.
Þegarnemendurglímaviðnámserfiðleikageturstuðningurfráforeldrumhaftmikiláhrifá
þrautseygjuþeirra.ÍnýlegrirannsóknSigrúnarHarðardóttur,semhafðiþaðaðmarkmiðiað
varpaljósiá,hvaðstuðlaðgetiaðseiglumeðalnemendasemeigaviðnámserfiðleikaaðetja
7
kemurframaðnemendurteljaafarmikilvægtaðþeirnjótistuðningsogumhyggjuforeldra
eða umönnunaraðila sem láti þeim líða eins og þeir séu einhvers virði og styðji þarmeð
einnigvið seigluþeirra.Aðaukikemur framaðnemendur telja stuðningoggóð tengslvið
kennaraskiptamiklumáli ínámisínu(SigrúnHarðardóttir,SigrúnJúlíusdóttirogHalldórS.
Guðmundsson,2015).
2.2 Samfélagslegábyrgðogskóli
Skólinnhefurmikilvæguhlutverkiaðgegnaíþroskabarna.Margalit(2012)bendiráaðútfrá
vistfræðikenningunni skipi skólinn veigamikinn sess í að finna þau börn sem ekki búa við
traust örugg tengsl heima fyrir og veita þeim umhyggju og hlýju og aðstoða þau við
félagslegaaðlöguntilaðþeimmegifarnastbeturínámiogleik.
Eins og fram hefur komið þá virðist sem þau börn sem ná að mynda örugg
tengslamynsturhafasterkarisjálfsmyndogvirðast íbetratilfinningalegu jafnvægi.Þaubúa
jafnframtyfirmeiriseigluogfrumkvæði,betrifélagsfærniogeinbeitinguogfáhlýrraviðmót
frákennurumheldurenþaubörnsembúaviðóöruggtengslamynstur. Þaubörnsembúa
viðóöruggtengslamynstur lendaoftar íaðveragerendureðaþolendur íeinelti,þauþykja
fýlugjörnogerfiðogfástífaraviðmótfrákennurum(SæunnKjartansdóttir,2011).
Hjálpsemveitternemendumískólasemeigaviðnáms-oghegðunarörðugleikaaðetja
geturveriðafmargvíslegumtoga.Benthefurveriðáaðmikilvægtséaðrannsakahvortað
súhjálpsemnemendumerveitt,semertildæmisíformisérkennsla,séaðkomatilmótsvið
þarfirþeirra.ÓlafurPállJónsson(2016)bendiráaðískólafáinemendurhjálpviðaðöðlast
menntun,þroskastogeflafélagslegtengsl.Hannbendiráaðeftirþvísemþörfinfyriraðstoð
verði augljósari hjá nemendum þá sé meiri hætta á að eðlileg hjálp snúist upp í óþarfa
hjálpsemisemtúlkamegisemráðríkienhannteluraðhvorutveggjagetigrafiðáákveðinn
háttundangóðulífi.Hannteluraðóþarfahjálpgetigrafiðundanhæfileikumnemendatilað
spreytasigsjálfiráþeimfjölmörguverkefnumsemverðaáveginemenda í framtíðinni.Að
hans mati getur ráðríki dregið úr getu nemenda til að setja sér sín eigin markmið og
jafnframtaðlítiðségertúrdómgreindþeirraumhvaðséæskilegtoghvaðekki.
Stuðningurviðnemendurmeðnámserfiðleikahérálandihefuraðstærstumhlutaverið
fólgin í sérkennslu. Tilgangur sérkennslunnar hefur verið að aðstoða nemendur sem lakar
standaviðaðnásettumalmennumviðmiðumínámsskrá.Entilþessaðfásérkennsluhafa
nemendur þurft að fá sjúkdómsgreiningu (Sigrún Harðardóttir, 2015). Í skýrslu skóla- og
8
frístundaráðs Reykjavíkurborgar um skóla án aðgreiningar og sérstakan stuðning við
nemendurígrunnskólum(2012)kemurframaðmörglöndíEvrópuvirðastveraaðhverfafrá
matisemtengistsjúkdómsgreiningumánemendumogtakaþessístaðuppbreyttaraðferðir
íkennslu.Svovirðissemveriðséaðhverfafráflokkunsérþarfayfir íaðskilgreinastuðning
semnemandi hefur þörf fyrir. Áherslan virðist hafa færst frá því að líta á sérkennslu sem
sérstakakennsluyfiríaðlítaáhanasemhlutaafalmennrikennslu.Nánarverðurfjallaðum
sérkennsluíkafla4.2
Benthefurveriðáaðþaðséumhugsunarvert,aðáþeimtímumsemviðlifumáídagskuli
ekkiheyrasthærraíefasemdarröddumumágætiþessaðeftirlátastofnunumuppeldibarna
okkar. Ekki hvað síst þegar við blasir að sá hópur barna og unglinga sem líður illa fer ört
stækkandi. Agavandamál verða fyrirferðarmeiri í skólum og biðlistar lengjast á barna- og
unglingageðdeild vegna barna og unglinga sem þjást af: kvíða, þunglyndi, átröskunum,
skapofsköstum,hömluleysi, árásargirni, einelti, ofvirkni, athyglisbresti ogneyslu áfengisog
fíkniefna. Þegar rætt er um forvarnir og unglinga er oftast talað um mikilvægi þess að
foreldrarverjimeiritímameðunglingunumtilaðdragaúrlíkumáþvíaðþaufariútíneyslu
áfengisogfíkniefna(SæunnKjartansdóttir,2011).
SæunnKjartansdóttir(2011)telurþaðverasamfélagslegaábyrgðaðhlúaaðbörnumog
foreldrum.Húnteluraðenginforvörnséjafnöflugogstuðningurviðforeldra.Húntelurað
barnsemséheimahjámóðursemerþunglynd,kvíðineðaóhamingjusömþjáistbarniðekki
síðurenmóðirin.Húnteluraðstraxámeðgönguþurfiaðskimafyriráhættuþáttumeinsog;
þunglyndi, lágusjálfsmati, vanrækslueðaofbeldi íupprunafjölskyldu, rofnumtengslumvið
foreldra, félagslegri einangrun, bágri fjárhagsstöðu, ungum aldri og einelti. Rétt inngrip á
fyrstu stigummeðgöngu af færu fagfólki geta skipt sköpum um líðan móður og myndun
tengslamillihennarogbarns.
Íþessumkaflahefurveriðfjallaðumhvernigbæðiheimili,skóliogsamfélagiðgetahaft
áhrif á þroska og velferð nemenda. Þegar nemandi fellur ekki inn í það sem telst vera
normalt inn í skólanum og sýnir ekki eðlilega framvindu í námi er nemandinn sendur í
greiningu, en nánar er fjallað um helstu sjúkdómsflokkunarkerfi, sem stuðst er við þegar
börnerugreindmeðnámserfiðleikaeðaaðrarraskanirínæstakafla.
9
3 AlþjóðleggreiningarkerfiogveikleikarþeirraÍ þessum kafla verður fjallað um þau greiningarkerfi sem notast er við í skólum í dag og
veikleika þeirra. Sérstaklega er fjallað um nemendur sem fá greiningu með ADHD og
hegðunarörðugleika.Þaráeftirerfjallaðumskoðunsumrafræðimannaaðflýtasérhægtvið
formlegargreiningaránemendum.Aðsíðustuerfjallaðumgagnrýniásjúkdómsnálguninaog
skilgreininguáröskunumútfráfélagslegusjónarhorni.
3.1 TilgangurgreiningaogveikleikarþeirraÞau greiningarkerfi sem stuðst er við í dag við greiningar á börnum í grunn- og
framhaldsskólum eru alþjóðlega viðurkennd flokkunarkerfi og nefnast þau DSM-V sem
bandarísku geðlæknasamtökin hafa sett fram og ICD-10 sem
Alþjóðaheilbrigðismálastofnuninhefursettfram.Kerfinerutalinverasambærileg,aðflestu
leyti. Samkvæmt greiningarkerfunum verður að ganga úr skugga um að námserfiðleikar
nemenda stafi ekki af umhverfisþáttum, lélegri kennslu, slæmum uppeldisaðstæðum eða
tilfinningalegum eða geðrænum þáttum þegar þeir eru greindir (American Psychiatric
Association,2000;Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin,2004).Niðurstöðurgreiningarvinnueru
síðan settar fram í samræmi við greiningarkerfin. Bæði kerfin byggja á alþjóðlegu
samkomulagi um hvað telst vera sjúkdómur en slíkt samkomulag getur verið breytilegt í
tíma.
Fræðimennirnir Gretar L. Marinósson og Kristín Þ. Magnúsdóttir (2016) benda á að
greiningarábörnumgetaveriðmargskonarogþærgetahaftfleirieneinntilgang.Greining
geturbyggtágreindarprófieðaþroskamatienhúngetur líka falið í sérannarskonarmat.
Greiningugeturveriðbeitt til lýsingaránámshegðunar-og tilfinningavandanemenda.Hér
erumaðræðalýsinguáatferliviðtilteknaraðstæður,enþaðmágefaséraðaðstæðurílífi
nemendagetibreystmjöghrattogþvíervarhugavertaðlítasvoáaðþessargreiningargefi
réttamyndþegartil lengritímaer litið.Þágeturgreiningueinnigveriðbeitttil flokkunará
nemandum þar sem notast er við greindarpróf og alþjóðleg og tölfræðileg viðmið. Þessi
greiningskerúrumþaðhvortniðurstöðunnifylgifjármagnískólaeðaekkioghefuroftaren
ekkiíförmeðsérstimplunfyrirnemandann.Greiningugetureinnigveriðbeitttilskýringará
10
erfiðleikumínámimeðaðstoðutanaðkomandisérfræðingaogkennara.Þáerreyntaðmeta
undirliggjandi þætti eins ogmálfarslega færni, verklega færni, samskipti og fjölskylduhagir
eru einnig oft skoðaðir en sjaldgæft er að skýringa sé leitað í tilhögun kennslu. Greiningu
getureinnigveriðbeitttilaðleggjagrunnaðkennsluogþjálfunnemenda.Síðastenekkisíst
getur greiningu verið beitt til að veita réttindi eða aðrar bjargir sem eru hluti af
stuðningskerfiskólans.
Einsogsjámáafofangreinduerugreiningarafýmsumtogaognotaðar ímismunandi
tilgangioggetakomiðnemandanumaðgagni. ÍsamtaliþeirraGretarsL.Marinóssonarog
Kristínar Þ.Magnúsdóttur viðHrund Logadóttur kemur framað algengustu greiningarheiti
meðalnemendaískólumíReykjavíkeruannarsvegarsértækurogalmennurvandienundir
það flokkast: lestrar-og stærðfræðierfiðleikar, málþroskaraskanir og ADHD, annar
hegðunarvandi og röskun á hreyfifærni. Hins vegar er um að ræða fatlanir svo sem:
einhverfu, alvarlega málhömlun, skynhamlanir, þroskahömlun, geðröskun og langveiki
(GretarL.MarinóssonogKritínÞ.Magnúsdóttir,2016).
Ýmsir fræðimennhafabentáaðveikleikarþessaraalþjóðlegugreiningarkerfa felist
einkum í því að of margir nemendur séu greindir sem sjúklingar vegna þess að nær
einvörðunguséhorft til líffræðilegraþáttaviðgreiningar.Einnigbendasumir fræðimenná
skort á heildarsýn þegar verið sé að greina námserfiðleika hjá nemendum.Aðmati þeirra
Gretars L.MarinóssonarogDóruS.Bjarnason (2016)erennþanndag ídag stuðstviðhið
læknisfræðilega líkan þegar kemur að því að aðstoða börn í grunnskóla með fatlanir og
sérþarfir.Skólinnersniðinnfyrirþaðsemtelst„normal“eðaeðlilegtogþeirnemendursem
ekkifallainní„normal“flokkinnfáþágreininguogfáíframhaldinusérstakakennslueðaeru
færðiríaðraskólatilaðreynaaðfæraþánærþvísemkallaðer„normal“.Markmiðiðsegja
þauveraaðbætaallanemendurogaukahæfniþeirra
HrefnaÓlafsdóttir(2006)bendiráaðveikleikarþessaraalþjóðlegugreiningarkerfafelist
einkumíþvíaðandleguogfélagsleguþættirnirséuekkinægjanlegavelútskýrðir.Súhætta
er því fyrir hendi að einkennin séu að mestu leyti skoðuð út frá líffræðilegum þáttum.
Hrefna telur jafnframt að annar veikleiki sem vert sé að benda á felist í að í
greiningarkerfunum skortir heildarsýn þegar horft er til hvað er að orsaka vandann og
hvernighægteraðfinnalausnhans.Þettaáekkihvaðsístviðviðumnemendursemeruað
kljást við geðrænana vanda. Til að skilja vanda þessar nemenda er mjög mikilvægt að
nánastaumhverfiþeirraséskoðaðogþarskiptaheimiliogskólimiklumáli.Ekkiberaðlíta
11
svoáaðorsakannaséeingönguaðleitaáþessumstöðumheldurhittaðvegnaþroskasíns
erunemendurmjögháðirbæðiheimiliogskólaogaðstæðumþar.AukþesstelurHrefnaað
leiðamegilíkumaðþvíaðhlutivandansliggiíöðrumeðabáðumþessumkerfumogþvíer
mjögmikilvægt aðhorfatilþeirrabeggjaþegarreynteraðfinnalausnámálumnemenda
meðvanda.
Aðrir fræðimennhafabentáaðalþjóðlegugreiningarkerfingeriþaðaðverkumaðof
margir nemendur séu greindir með geðraskanir. Steindór J. Erlingsson (2011) telur að
greiningarkerfinsemstuðsterviðídagískólumviðgreiningarábörnumogunglingumhérá
landihafahaftþaðíförmeðséraðfleiribörnogunglingarerugreindmeðgeðraskanirog
þar af leiðandi meðhöndlaðir eins og sjúklingar. Hann telur að fjöldi greininga hafi verið
umfram það sem eðlilegt getur talist. Í framhaldinu hafa lyfjafyrirtækin nýtt sér þessar
greiningar í formigríðarlegraraukningaráávísungeðlyfja tilbarnaogunglinga.Hanntelur
ástæðu þess að svo mikið er stuðst við líffræðilega skýringu á geðröskunum liggja
væntanlega íþeirri formfestuogniðurnjörvun semgreiningarkerfibýðuruppá. Einnigeru
gífurlegirhagsmuniríhúfifyrirskólaoglyfjafyrirtækiaðhansmati.Steindórtelurmikilvægt
fyrir fagstétt eins og félagsráðgjafa að gera sér grein fyrir þeim annmörkum sem
greiningarkerfinfelaísérogeinnigekkisístþaðaðlítiðervitaðumvirkni,aukaverkanirog
langtímaáhrifgeðlyfja.Þaðermikiðíhúfifyrirframtíðbarnaogunglingaogmöguleikaþeirra
tilheilbrigðs lífsaðmatiSteindórs.Hannteluraðröddbarnaogunglingasemfágreiningu
verðiaðfáaðheyrast.
Veikleikar greiningarkerfanna geta einnig falist í að ekki er tekið nægjanlegt tillit til
sálfélagslegraþáttaeinsogáðurhefurkomiðfram.ÍrannsóknSigrúnarHarðardóttur(2015)
kemurframaðsumirafþeimnemendumsemáttuviðnámsvandaaðetjaupplifðuþaðsem
óréttlæti ogmismunungagnvart sér aðþurfa að fá formlega greiningu til að fá aðstoðog
hjálpinnanskólans.Íkjölfargreiningarvoruþausíðantekinútúrtímummeðsínumbekktil
aðfaraísérkennslu.Þessutilstuðningserhægteraðnefnadæmiumstúlkusemvartekinúr
stærðfræðitíma með bekknum sínum og sett í sérkennsluhóp með nemendum sem voru
meðADHDogþunglyndiogvorumikluverr staddirenhúnvar sjálf.Þettaupplifði stúlkan
semmjög óréttlátameðferð sem skilaði henni litlu. Sumir nemendur upplifðu sérkennslu
semletjandiaðgerðogþeimfannsthúnekkikomaséraðneinugagni.Aðrirnemendurtöldu
hinsvegaraðsérkennslanhefðigagnastþeim.Óhætterþvíaðsegjaaðblendnartilfinningar
virðast vakna hjá þeim nemendum sem fá greiningar. Þau virðast þó vera því fegin að fá
12
loksins útskýringar á því hvers vegna námið gengur ekki sem skyldi hjá þeim. Hins vegar
virðast þau úrræði sem þeim stendur til boða í kjölfar greininga ekki standa undir
væntingum.Aukþesssýndusýnduniðurstöðurað íkjölfargreiningasemnemendurhöfðu
beðið lengi eftir urðuþeir fyrir vonbrigðummeðþá aðstoð semþeir fengu innan skólans.
Væntingar höfðu byggst upp en úrræði sem í boði voru stóðu ekki undir væntingum
nemenda.
3.2 NemendurmeðADHDoghegðunarörðugleika
Athyglisbresturmeð eða án ofvirkni eða ADHD (attention deficit/hyperactivity disorder) í
börnumogunglingumhefurveriðskilgreindursemgeðröskunsemfeluríséraðviðkomandi
einstaklingareigaerfittmeðaðeinbeitasér,þeireruofvirkiroggetaeinnigveriðhvatvísir.
Það getur verið um að ræða að einstaklingar hafi eitt eða fleiri af þessum einkennum.
EinkenniADHDgetahaftmikiláhrifálífþessarraeinstaklingaogeinniglífsgæðiþeirra(Shaw
o.fl.,2012).
NemendursemgreindirerumeðADHDhafamismunandiþarfir.Árið2003varhrundið
afstaðþróunarverkefniíMenntaskólanumáEgilstöðumtilaðreynaaðmætaþörfumþessa
hóps.Markmiðið var að reyna að sporna við brotthvarfi úr skóla sem hafði veriðmikið á
meðalnemenda semgreindir vorumeðADHD.Verkefnið fólst í að reynaaðveitaþessum
einstaklingummeiristuðningínámiogperónulega.Aðaukivarlögðáherslaásamstarfvið
kennara og foreldra. Niðurstöður þessa þróunarverkefnis sýndu að þrátt fyrir sértækan
stuðning og fræðslu til nemenda hafði það ekki mikil áhrif á brotthvarf úr skóla. Í
framhaldinu var ákveðið að gera eigindlega rannsókn á gagnsemi úrræðisins. Niðurstöður
þeirrarrannsóknarbentutilaðstuðningurviðþessanemendurhefðikomiðaðgagnienekki
verið nægjanlegur til að þeir næðu viðunandi árangri í námi. Nemendur höfðu allir átt í
erfiðleikum með nám í grunnskóla og verið greindir með ADHD og fengið sérkennslu í
framhaldinu. Nemendur töldu að þá hefði skort sjálfstraust þegar þeir hófu nám í
framhaldssskólatilaðtakastáviðnámið.Aðaukitölduþeiraðþeirhefðuekkináðtökumá
einkennumtengdumADHDsemvorutruflandifyrirþá. Reynslaforeldraþessaranemenda
varðandi samskipti við grunnskóla varmörkuð af togstreitu og baráttu fyrir þjónustu. Þeir
töldusigoftátíðumverabjarglausaogaðþaðskortiástuðningtilþeirraíuppeldishlutverki
þeirra. Kennarar töldu að þá skorti sérþekkingu á ADHD og aukið svigrúm til að sinna
sértækumþörfumnemendaíkennslu(SigrúnHarðardóttir,2015).
13
ÍrannsóknIsaksson,LindqvistogBergström(2010)þarsemviðhorfforeldraogbarnatil
greininga, sérkennslu og úrræða í boði voru rannsökuð, kemur fram að bæði foreldrar og
nemendurvoruekkialltaf sáttirviðniðurstöðurgreiningaogþauúrræði sem íboðivoru í
formisérkennslu.Nemendur tölduaðþeirværuteknirofoftútúrsínumbekktilað fara í
sérkennslu og töldu sig þámissa afmikilvægu efni sem kennarinn var að fara yfir. Bæði
foreldrar og nemendur töldu að ekki væri næg samvinna milli sérkennara og almennra
kennara. Í einhverjum tilfellum voru kennarar ekki sammála greiningum sem nemendur
höfðufengiðumADHDoglesblinduogtöldubæðiforeldrarognemendursighafaþurftað
berjast fyrir viðurkenningu á vandanumog einnig til að fá viðeigandi kennsluúrræði innan
skóla. Einnig voru dæmi þess, að foreldrar töldu að skólinn hefði átt að grípa fyrr inn í
lestrarvandahjánemendumtilaðfyrirbyggjaaðvandinnyrðistærri.Aukþessþóttinokkrum
nemendumerfittaðfágreininguogstimplunásigíkjölfariðogfundufyrirdepurðoglélegu
sjálfsáliti.
Aðframansögðumásjáaðgreiningarogúrræðisemíboðieruvirðastekkialltafkoma
tilmótsviðþarfirnemendasemeigaviðnámsörðugleikaaðetja.Algengternemendursem
greindir erumeð ADHA séu einnig greindirmeð hegðunarörðugleika.Hegðunarörðugleikar
meðalnemendahafa færst í vöxthin síðari ár aðmati kennarahér á landi. Í könnun sem
Reykjavíkurborg létgeraámeðalkennarakomframaðþeirtölduhegðunarvandaveraeitt
stærstavandamál íalmennumbekkjumhjásér.Kennararóskuðueftiraðstoð,stuðningiog
fjármagnifrástjórnendumogfræðsluyfirvöldumtilaðleitaleiðatilaðtakaáþessummálum
(Reykjvíkurborg,2007).
Í nýrri skýrslu sem unnin var fyrir Skóla- og frístundaráð Reykjavíkurborgar (2017)
kemur fram að 131 nemendur á yngsta,mið og efsta stigi í grunnskólum ógni öryggi eða
trufliskólastarfvegnahegðunar-ogatferlisvandaískóla.Viðmælendurskýrsluhöfunda,sem
oftastvoruskólastjórarogumsjónarfólksérkennsluí35grunnskólumíReykjavík,tölduaðtil
aðkoma íveg fyriraðvandamáliðyrðiviðvarandiáeldristigumværisnemmtæk íhlutuná
yngstastigiafarmikilvæg.Þeirtöldueinnigaðefhæftstarfsfólkværitiltilstaðarískólunum
með fjölþættamenntunog bakgrunn semgæti tímabundið fjarlægt nemendur úr erfiðum
aðstæðum væri hægt að minnka spennu hjá viðkomandi nemendum og minnka álag á
kennara.Ískýrslunnikemurjafnframtframaðástæðurhegðunarvandahjánemendumvoru
mismunandi.Margirskólastjórannatölduaðaðstoðviðatferlihjánemendumdyggði tilað
bætaástandið,enaðrirnefnduaðmargirnemendurværumeðmismunandigreiningarsem
14
kölluðuáfrekariaðstoðfráhæfumfagaðilumtilaðaðstoðaþessanemendur.Aðaukivarum
aðræðanemendurmeðgeðsjúkdómasemskólarnirvirtustekkiístakkbúnirtilaðaðstoða.Í
einumafskólanumkomframaðþörfinfyrirfélagslegaþjónustuviðnemendurværiafarbrýn
vegnaóæskilegrarhegðunarhjánemendumsemrekjamættitilerfiðraheimilisaðstæðna.
Skólastjórunum kom saman um að sú þjónusta sem skólarnarnir eru að fá hjá
þjónustumiðstöðvunumværiafarmismunandiogvoruþeirallirsammálaumaðsálfræðingar
ogfélagsráðgjafarsemstörfuðuhjáþjónustumiðstöðvunumættuaðstarfaút ískólunum.Í
skýrslunnierulagðarframtillögurtilúrbóta.Lagter lagttilaðþroskaþjálfiverðitilstaðar í
öllumgrunnskólumlíktogtíðkastaðnámsráðgjafareruíöllumskólum.Jafnframterlagttil
aðfélagsráðgjafarogsálfræðingarverðitilstaðarískólum.Aukþesserlagttilaðfjármagntil
yngstastigsgrunnskólannaverðiaukiðmeðtilliti tilaukins forvarnarstarfs.Þáer lagt tilað
komiðverðiáfótnámsveruminnígrunnskólunumsemeinskonargegnumstreymisúrræðitil
að hægt sé að taka nemendur tímabundið úr erfiðum aðstæðum sem geta skapast inn í
bekkjunum. Í skýrslunni kemur einnig fram að samkomulag um lágmarksþjónustu í öllum
grunnskólumþurfiaðveratilstaðartilþessaðstefnanumskólaánaðgreiningarnáiframað
ganga. Jafnframt kemur fram að endurskoða þurfi núverandi fjámögnun á kerfinu í heild
sinni(Skóla-ogfrístundaráðReykjavíkurborgar,2017).
3.3 Aðflýtasérhægtviðgreiningar
Hér verður fjallaðummismunandi skoðanir fræðimannaáþví hvort að skynsamlegt sé að
fara sér hægt við að framkvæma greiningar á nemendum samkvæmt læknisfræðilegu
greiningarkerfi.
Fræðimennirnir Rao og Seaton (2009) hvetja foreldra til að flýta sér hægt þegar
kemur að greiningu á börnum þeirra í skóla, jafnvel þó að þrýstingur um slíkt komi frá
skólastjóraeðakennara.Þeirteljaaðþaðskaðiekkiaðspyrjafyrstnokkurraspurningaum
hvaða möguleikar séu í boði. Það sé ávallt gott að gæta meðalhófs, líka við greiningar á
börnumískólum.Þeirsegjagreiningarverastaðlaðaroglýsandienaðþærútskýriísjálfusér
ekkimikið.Greininginsegiþérekkerttilumafhverjubarniðhagarséráþannháttsemþað
gerireðaafhverjubarniðá íerfiðleikum.Þeir teljaaukþessgreiningarhafastimplun í för
meðsérfyrirbarnið.FræðimennirnirRaoogSeaton(2009)líkjagreininguábarniviðmyndí
ökuskírteini.Þeirsegjamyndinaveramarktækaáþvíaugnablikisemhúnertekin.Ensíðan
breytistviðkomanndienmyndineralltaftilstaðar íökuskírteininu.Ásamaháttogmyndin
15
gefur ekki rétta mynd þegar fram líða stundir þá ætti sem dæmi ekki að dæma
hegðunarörðugleikahjábarniút frá læknisfræðilegugreiningarmódeli,þarsemeinungiser
greintútfránokkrumatriðum,semhægteraðhakaviðástöðluðumlista,néheldurvegna
þessaðbarniðánokkraerfiðadagaískólanum.Einmittvegnaþessabendafræðimennirnirá
að sumir starfsmenná heilbrigðissviði ogmenntasviði séuandvígir því aðgreinabörnof
snemma.Þeirkjósiaðstaldravið.Þeirteljaaðmörgmálleysistafsjálfusérmeðtímanum.
Fræðimennirnir Rao og Seaton (2009) setja spurningmerki við notkun lyfja í kjölfar
greininga. Þegar einkenni breytast í kjölfar lyfjagjafar er litið á það sem staðfestingu á að
greining sé rétt. Þetta er að þeirra mati óviðeigandi læknisfræði. Þeir telja að það sé
óviðunandiaðgreiningáhegðunbyggiásvörunviðlyfjum.Þeirteljaþettamjögalgengthjá
þeim nemendum sem hafa verið greindir með ADHD. Staðreyndin sé sú að flestir geti
einbeitt sér betur þegar þeir eru á geðlyfjum. Aldreimegi horfa fram hjá því að heilinn í
börnum sé að þroskast og að það þurfi að fá að gefa honum tíma til að gera slíkt og
mikilvægt sé að sýna þolinmæði. Lyf geti komið að gagni sem skammtímalausn, en þau
kennaekkibörnumaðtakastáviðáskoraniránýjanháttaðmatifræðimannanna.
Fræðimaðurinn Sandberg (2016) rannsakaði yfir 200 fjölskyldur í Finnlandi þar sem
einstaklingar innan þessarra fjölskyldna höfðu verið greindir með ADHD. Reynsla þessara
fjölskyldna var könnuð með tilliti til aðstoðar sem þær höfðu hlotið frá skólum,
félagsþjónustuogheilbrigðiskerfi.Einnigvarkannaðhvernigkerfinvinnasaman.Niðurstöður
sýna að fjölskyldur hafa ekki möguleika á jöfnum aðgangi að þjónustu og að bið eftir
þjónustugetiveriðlöng.Fjölskyldurþarsemforeldrarerumeðháskólamenntunvirðasteiga
greiðariaðgangaðþjónustuenþærfjölskyldurþarsemforeldrarhafaekkiháskólamenntun.
Þrjárafhverjumfimmfjölskyldumtölduaðkerfinværuekkiaðtalanægjanlegavelsamaner
kæmiaðþjónustu.Fjölskyldurnarnefndudæmimálisínutilstuðningsaðfélgsþjónustanværi
að veita ráðgjöf varðandi uppeldisaðferðir þegar einstaklingar þyrftu á læknisfræðilegri
greininguaðhaldafrálækni.Þessiþjónustafráfélagsþjónustunniværiekkiaðgeranokkurt
gagnogværi jafnvelaðgerailltástandverra.Aðmatifræðimannsinser löskuðsjálfsmynd,
lélegfélagsfærniogfélagslegeinangrunalgengmeðaleinstaklingameðADHD.Niðurstöður
rannsóknarSandberg(2016)sýnaaðfjölskyldurnaróskuðueftiraðskólarogfélagsþjónusta
leituðustviðaðaðstoðaþærviðaðfinnaúthvarstyrkurþeirralægiístaðþessaðeinblínaá
veikleika. Niðurstöður sýndu einnig aðmikilvægt væri að veita þessum fjölskyldum réttan
16
stuðning því rangur stuðningur gæti verið kostnaðarsamur, ekki bara fyrir fjölskyldurnar
heldursamfélagiðallt.
HérnamágreinaáherslumunmilliÍslandsogFinnlandservarðargreiningarþarsemrík
áherslahefurveriðlögðálæknisfræðilegargreiningarhérálandi.Aðsamaskapimásegjaað
minnahafifariðfyrirgreiningumútfráfélagslegusjónarhorni.
3.4 Gagnrýniásjúdómsnálgunina
Margirfræðimennhafaveriðgagnrýniráþáaðferðafræðiaðbregðastviðnámserfiðleikum
nemendameð læknisfræðilegrigreiningusem leiðir tilaðgreiningarnemenda íkjölfariðog
sérkennsluþeimtilhanda.
ÍrannsóknþeirraHowardBecker´sogErvingGoffman´s(1963)kemurframaðráðandi
öfl í samfélögum flokka einstaklinga og gefa þeim stimpil til að tryggja taumhald. Og
viðbrögð samfélagsins við slíku leiða síðan til þess að frávikshegðun verður stöðugt
hegðunarmynstur.Stimpluneinstaklingssemfrávikhefursíðanþærneikvæðuafleiðingarað
einstaklingnumfinnsthannminnavirðienaðrirogleiðirþaðtillaskaðrarsjálfsmyndar.
Segjamáaðþarmeðsékerfiðfariðaðundirstrikaveikleikahjánemendumístaðþess
aðleggjaáhersluástyrkleikaþeirra.IngólfurÁsgeirJóhannesson(2001)teluraðþaðúrræði
sem mest sé notað í grunnskólum fyrir nemendur með námserfiðleika sé sérkennsla. En
þetta úrræði byggir á læknisfræðilegri nálgun þar sem þeir nemendur sem eiga við
námserfiðleika að etja eru skilgreindir sem gallaðir og þá þurfi að lækna. Til að leiðrétta
þessa galla hjá nemendum eru fengnir sérfræðingar. Þessir sérfræðingar leita einungis
líffræðilegraorsakahjáþessumnemendumenhorfa framhjáhugsanlegumsálfræðilegum
ogfélagslegumorsakaþáttum.
EifredMarkussen(2004)bendiráaðísérkennslufelisteinvörðungumeiraafþvísama
semskilinemandanumoftarenekkilitlu.Hannteluraðístaðþessmeginálgastkennslunaá
annanháttogreynaþannigaðeflasterkarhliðarnemandansþannigaðhannupplifisigekki
semundirokaínámisínu.
JeannieOakes(2005)teluraðsúflokkunsemeigisérstaðþegarnemendurerusettirí
sérkennslugeti í raunhamlaðframförumhjánemendumþvímeðsérkennsluséusjálfkrafa
gerðar minni kröfur til nemenda. Hún telur raunar að sérkennsla viðhaldi félagslegri
mismunun þvímeð því að setja nemendurmeð sérþarfir saman í hóp fái þeir ekki sömu
tækifæriogaðrirnemendurtilaðlæraþaðsemskiptirraunverulegamáli.
17
Að mati Gary Thomas og Andrew Loxley (2007) hafa skólar notað sérkennslu til að
bregðast við námserfiðleikum hjá nemendum. Þeir telja að sú aðferðafræði eigi rætur í
sérskólum sem settir voru á fót á 19. öld fyrir blinda og fatlaða. Í framhaldinu voru síðan
þróuð frekari úrræði fyrir alla nemendur sem bjuggu við sérþarfir, þar með talið
námserfiðleika.Hugmyndafræðinbyggðiáaðflokkaeinstaklingaeftireinkennumogáhersla
væri lögð á að laga þá að því sem þótti eðlilegt. En þeir Thomas og Loxley (2007) töldu
einmitt að aðal vandamálið fælist í þessari aðgreiningu og flokkun nemenda semætti sér
stað.Þeirtölduaðvandinnlægi íumhverfinuenekkihjáeinstaklingnumsjálfum.Aðþeirra
matiættuhiniralmennukennararaðgetaveittnemendumstuðningútfráheildarsýnþegar
kemuraðnámsvandaístaðþessaðgreinaþessanemendurogleitaaðeinkennumhjáþeim.
Þeir telja raunar að svo virðist sem sjúkdómsnálgunin hafi leitt til þess að hinn almenni
kennarihafimissttrúnaáeigingetutilaðkennabörnumsemlæraáöðruvísihátt.Þeirtelja
aðsérkennslahafifengiðaðþróastsemeinaleiðintilaðtakastáviðnámsvandahjábörnum.
Til að breyta þessari þróun verður að koma til viðhorfsbreyting og ný stefnumótun.
Gretar L. Marinósson og Dóra S. Bjarnason (2016) telja að það verði að breyta
fjármögnunarkerfinu sem helst í hendur við sérfræðiþjónustuna sem skólarnir veita í
samræmi við við nýja hugsun og breytta stefnu. Þau segja að bent hafi verið á að ein af
afleiðingum þess að gera læknisfræðilega greiningu að skilyrði fyrir fjármögnun sé sú að
skólar reyni að skilgreina fleiri nemendur með raskanir sem viðurkennt er að kalli á
viðbótarkennslumagntilhandaþessumnemendumhvortsemþeirþurfaáþvíaðhaldaeða
ekki. Hægt er að nefna dæmi úr íslenskum skóla þar sem nemandi með nokkuð margar
fötlunargreiningarsemfylgdiheilmikiðfjármagnvarmunbeturstaddurnáms-ogfélagslega
enmargiraðrirsamnemendursemáttuímiklumlestrarerfiðleikumenhöfðuekkigreiningu.
Aðofansögðumá sjá aðætlamegi að greiningar séuorðnar aðopinberumgjaldmiðli
semverslaðermeð.FræðimaðurinnSnell(2002)leggurtilaðístaðþessaðgreiðaskólumí
samræmiviðfjöldanemendameðgreiningarþáverðiþeimgreittfyriraðgrípasnemmainní
hjánemendumtilaðfyrirbyggjanámserfiðleika.
Þaðertaliðmikilvægtaðbregðastviðefuppkomanáms-eðahegðunarerfiðleikarhjá
nemendum. En það er jafnframt mikilvægt er að þau inngrip sem eiga sér stað komi
nemandanumaðgagni,engeriekkivandannennstærri.
Í langtímarannsókn frá Noregi þar sem rannsakað var hvort að lestrar- og
skriftarörðugleikar hjá unglingum hefðu í förmeð sér auknar líkur á að þeirmyndu þurfa
18
fjárhagsaðstoðáfyrrihlutafullorðinsárasýndiaðsvovarraunin.Þeirunglingarsemáttuvið
námserfiðleika að etja voru líklegri til að þyggja sjúkrabætur eða fjárhagsaðstoð en þeir
unglingarsemekkiáttuviðnámsvandaaðetja.Niðurstöðurrannsóknarinnarsýnamikilvægi
þessaðreyntséaðtakastáviðvandamáliðoghorfastíauguviðneikvæðarafleiðingarsem
námsörðugleikarhjánemendumhafaálífþeirraefekkerteraðgert.Nemendursemeigavið
námserfiðleikaaðetjaerulíklegritilaðveraóvirkirávinnumarkaðioglíklegritilaðþarfnast
áfjárhagsaðstoðar,enþeirnemendursemekkieigaviðnámserfiðleikaaðetja.Mikilvægter
talið að horfast í augu við varnarleysi þessara nemenda sem eiga í vanda. Að mati
fræðimannanna gegna kennarar, heilbrigðisstarfsmenn, allir þeir sem að menntamálum
koma,auk stjórnmálamanna lykilhlutverki íaðkomaþeimtilhjálpar.Fræðimennirnir telja
þörf á frekari rannsóknum á því hvernig best er að koma nemendum sem eiga við
námsörðugleika að etja til hjálpar og hvernig best er að standa að forvörnum að (Pape,
Bjorngaard,Westin,Holmen,Krokstad,2011).
HéráÍslandisýnatölurfráHagstofunniaðhópurungraöryrkjaferstækkandi.Fráárinu
2005 fram til ársins 2015 hefur orðið 39% fjölgun öryrkja í aldurshópnum 20-24 ára
(Velferðarráðuneytið,2017). Þetta er þróun semmikilvægt er að hugað sé að og skýringa
leitaðogreyntaðbregðastvið.
3.5 Skilgreiningáröskunumútfráfélagslegusjónarhorni
Margirfræðimennteljaaðmikilvægtséaðhorfatilsálfélagslegraþáttahjánemendumsem
eigaviðnámsörðugleikaaðetjaþegarkemuraðstuðningiviðþá.
Fræðimennirnir Saddock B. J. og Saddock V. A. (2007) benda á að þegar verið sé að
aðstoðanemendursemeigavið lestrarogstærðfræðiörðugleikaaðetjasémjögmikilvægt
að aðstoða þá samhliðameð tilfinninga- og hegðunarvandamál. Þau segja að allt að 75%
þessahópssé líkaað fástviðsálfélagsleganvanda.Því teljaþauafarmikilvægtaðþessum
nemendumséeinnig leiðbeint í félagsfærniogþannigunniðheildræntmeðvandann.Þau
teljaeinnigmikilvægtaðunniðséísamvinnuviðforeldra.
Í rannsókn Sigrúnar Harðardóttur (2015) kemur fram að það sé samspilmilli líðan
nemendaviðupphafnámsíframhaldsskólaognámsframvinduþeirra.Húnteluraðþaðséí
raunumhugsunarefnihvortaðbörná Íslandibúi í raunvið jafnrétti tilnáms.Aðauki telur
húnumhugsunarverthvortaðþaubörnsemeigaviðnámserfiðleikaaðetjahafiíraunjöfn
tækifæritilmenntunar.SigrúnHarðardóttirteluraðþaðsémikilvægtaðbreytaþeirrinálgun
19
semídagséviðhöfðviðaðaðstoðabörnsemeigaviðnámsörðugleikaaðetja.Mikilvægtsé
að vinna út frá heildrænni nálgun og skoða samspil persónulegra, fjölskyldutengdra og
félagslegraþáttaþegarmálþessarabarnaogunglingaséumetin.Allirþessirþættirhafaáhrif
á sálfélagslega líðan nemenda. Og eins og áður hefur komið fram hefur sálfélagsleg líðan
áhrif á námsframvindu nemenda. Niðurstöður rannsóknar Sigrúnar (2015) sýna einnig
mikilvægi þverfaglegs samstarfs þegar reynt er að aðstoða nemendur sem eiga við
námsörðugleika að etja. Mikilvægt er að þessum nemendum sé hjálpað að efla jákvæða
sjálfsmyndogfinnahvarstyrkurþeirraliggurogþeimhjálpaðaðbyggjauppseigluogtrúá
eigingetu.
ÞauGretarL.MarinóssonogKristínÞ.Magnúsdóttir(2016)leggjatilaðfagfólkiískólum
ísamvinnuviðforeldraognemendurverðitreysttilaðmetahvaðastuðningnemendurþurfi.
Slíkur stuðningurætti að byggja á styrkleikumog veikleikumnemenda og vera sniðinn að
þörfumhversogeins.Tilgangurgreiningaættifyrstogfremstaðverasáaðleitaskýringaog
lausnafyrirnemandaogmeðhonumsjálfumíeiginumhverfi.Þaubendaámikilvægiþess,
aðsúreglaaðhverrigreiningusemgerðeránemandafylgiákveðiðfjármagnverðiaflögð.
Auk þess benda þau á að mikilvægt sé að greining sé unnin af fólki sem þekkir náið til
aðstæðna og sem kann að setja niðurstöður þannig fram að þær nýtist í skólastarfinu.
Áhersluerlögðásnemmtækaíhlutuna.Einnigteljaþaumikilvægtaðniðurstöðurgreininga
sem unnar eru af kennurum, lestrar- og stærðfræðigreiningar og skólafærnimat ætti að
nýtastbest í skólastarfi,endaséþáveriðaðmeta færniþætti sembarniðættiaðveraað
tileinkasérískólastarfi.
Þær Sigrún Harðardóttir og Guðrún Kristinsdóttir (2016) benda á nokkur
grundvallaratriðiígreinsinniumhvernigbestséhægtaðkomatilmótsviðnemendursem
eigaínámserfiðleikum.Þærteljaaðstuðningurínámigetiskiptsköpumhjánemendumsem
eiga við námserfiðleika að etja. Einnig telja þærmikilvægt að viðurkenna námsvandann á
skýranogskjótanhátt.Síðastenekkisístteljaþærmikilvægtaðkomaívegfyrirstimplun
semoft fylgir í kjölfar greininga. Þær telja aðþettaættuað vera áherslur við framkvæmd
skólastefnunnar semvarmörkuðmeð lögumumgrunn-og framhaldssskóla árið2008.Að
þeirra mati þarf forvarnarstarf að snúast um virka eftirfylgni og tryggja þarf
einstaklingsmiðuð stuðningsúrræði fyrir nemendur sem miðar seint í námi. Þær telja
mikilvægt er að eiga gott samstarf við foreldra og bjóða upp á fjölbreyttar námsleiðir í
20
framhaldsskólum.Síðastenekkisístnefnaþæraðþaðséjafnmikilvægtmarkmiðaðtryggja
velferðogvellíðannemendaeinsogaðstuðlaaðgóðumnámsárangrimeðalnemenda.
Eins og hér hefur verið fjallað um telja margir fræðimenn mikilvægt að aðstoð við
nemendursemeigaviðnámsörðugleikaaðetjaséheildræn.Aðaukiteljamargirfræðimenn
aðmikilvægtséaðbregðistfljóttviðnámserfiðleikum,tilaðreynaaðfyrirbyggjaaðvandinn
verðistærri.
Í þessumkafla hefur verið fjallað umumalþjóðleg greiningarkerfi og veikleika þeirra.
Sérstaklega var fjallað um nemendur sem hafa fengið greiningar um ADHD og
hegðunarerfiðleika. Þá var fjallað um gagnrýni á sjúkdómsnálgunina og skilgreiningu á
röskunumútfráfélagslegusjónarhorni.Ínæstakaflaverðurfjallaðstuttlegaumþróunlagaí
grunnskóla,stefnunaskólaánaðgreiningarogsérkennsluoghvortaðhægtséaðdragaúr
formlegumgreiningumsamkvæmtlækninsfræðilegalíkaninuánemendum.
21
4 Skóliánaðgreiningar‘Iþessumkaflaverðurfjallaðstuttlegaumþróunlagaumgrunnskóla.Einnigverðurfjallaðí
stuttumáli um stefnuna skóli án aðgreiningar sem hefur verið innleidd í skólastarfi hér á
landi og hverju hún hefur skilað fyrir nemendur sem fá greiningar. Þá er fjallað um þá
aukningusemorðiðhefurásérkennslu.Þaráeftirerfjallaðumhvaðfræðimennteljiaðmegi
bætaíframkvæmdstefnunnarumskólaánaðgreiningartilaðkomabeturtilmótsviðþarfir
allranemenda.
4.1 Þróunlagaumgrunnskóla
GuðmundurFinnbogasonvarfrumkvöðullásviðiuppeldis-ogmenntamálahérálandi.Hann
lagði fram tillögur í uppeldis- og menntamálum árið 1903. Hann taldi að markmið með
menntun væri að gera hvern og einn einstakling að heilsteyptari manneskju sem væri í
góðumtengslumviðsjálfansigogeinnigviðhiðefnislegaogfélagslegaumhverfisemhann
væriparturaf.Guðmundurtaldimikilvægtaðeinstaklingnumfyndisthannveraaðauðgalíf
sitt og annarrameðmenntun sinni og stuðla þannig að enn betra samfélagi. Guðmundur
taldiaðmenntunværifólginíframþróunogþroskunámanneðli.Hannhéltþvíframaðsex
sálargáfur eða eðlisgáfur mynduðu manneðlið. Þær væru: skynjun, minni, ímyndunarafl,
skynsemi,tilfinningogvilji.Hann lagðiríkaáhersluáaðalltþettayrðiaðþroskastsemein
heild. Hann taldi að menntun væri fólgin í samþættingu þessara þátta (Ólafur Páll
Jónsson,2011).
Á grundvelli tillagna Guðmundar voru lög um fræðslu barna á Íslandi samþykkt á
Alþingiárið1907(Lögumfræðslubarnanr.59/1907).Þaðvarekkiekkifyrrenmeðsetningu
fyrstugrunnskólalagaáÍslandiárið1974aðöllumbörnumáaldrinum7til16áravartryggð
menntunhérálandi.Ílögumþessumkemurframaðskólinneigiaðstuðlaaðalhliðaþroska,
heilbrigðiogmenntunhversogeinsnemanda.Ílögunumkemureinnigframaðbekkirskuli
veragetublandaðirogöllumnemendumgefinjöfntækifæritilnáms.Jafnframtþarfskólinn
aðkomatilmótsogvirðaaðþroskinemendaermismunandi,einniggetaþeirra,áhugasvið
ogpersónugerð.Samkvæmtþessumlögumskulunemendurmeðsérþarfireigakostástunda
nám í almennumbekkjardeildum í venjulegumskólum. Í lögumþessumereinnig kveðiðá
22
um að sett skuli reglugerð um sérkennslu (Lög um grunnskóla nr. 63/1974). Að mati
fræðimannsinsDóruS.Bjarnason(1991)kemurframíþessumlögumsúhugsunogaðferðað
blandasamannemendumsemhafaframaðþessuveriðaðskildir.Hugsunineraðvirðingsé
borin fyrir öllum nemendum og stefnan er að mati Dóru eins konar andsvar við þeirri
tilhneigingu í samfélaginuaðdraganemendur í dilkaogeinangraþá á viðeigandi stofnun.
Fræðimaðurinn Sigrún Harðardóttir (2015) telur aðmeð blöndun sé átt við að nemendur
með mismunandi námsgetu og þroska séu saman í námi og að virðing sé borin fyrir
mismunandi getu nemenda. Skólinn eigi að laga sig að nemendum með því að sýna
sveigjanleikaogbjóðauppámismunandinálganirviðkennsluogkomaáþannhátttilmóts
viðmismunandigetuogþroskanemenda.
Lögumgrunnskólavorusíðanendurskoðuðárið1995,erreksturgrunnskólavarfluttur
frá ríki yfir til sveitarfélaga. Í lögumþessum gætir heiltækrar skólastefnu þar sem þess er
getiðaðtillitskulitekiðtilþessaðnemendahópurinngetiveriðfjölbreytturogaðmikilvægt
séaðkomatilmótsviðþarfirhversogeinsnemanda(Lögumgrunnskólanr.66/1995).
Nýlögumgrunnskólavorusamþykktárið2008ogermarkmiðþeirralagaaðstuðlaað
alhliða þroska allra nemenda og þátttöku þeirra í lýðræðissamfélagi í samvinnu við
fjölskyldurogheimili . Í þessum lögumkemur framað skólinn séánaðgreiningar (Lögum
grunnskólanr.91/2008).
Einsogkveðiðeráumílögumumgrunnskólanr.91/2008kemurframí13.gr.aðþaðsé
réttur nemenda að fá kennslu við hæfi. Og einnig að það sé tekið mið af þörfum þeirra
þannigaðþeirgetinotiðhæfileikasinna.Í17.gr.lagannaertalaðumaðþeirnemendursem
eigaviðsértækanámsörðugleikaaðetja,glímivið tilfinningalegaeða félagslegaörðugleika
og eða fötlun, nemendur með leshömlun, langveikir nemendur og aðrir nemendur með
heilsutengdarsérþarfireigiréttástuðningiínámiísamræmiviðmetnarsérþarfir.
Fræðimennhafaekki verið á eitt sáttir umhvernigútfærslu á skólastefnu í íslenskum
grunnskólumhefurveriðháttað.ÓlafurPállJónsson(2011)bendiráaðefviðhorfumáskóla
ánaðgreiningarút frá lýðræðislegusjónarhorniþáverðumviðaðgangaút frámannlegum
breytileikafráupphafienekkimannlegrieinsleitnieinsognúergert.Hanntelurþettavera
spurninguumsanngjarntsamfélag.Hannlítursvoáaðskólumhafiekkiveriðgertaðsinna
skyldu sinni um að fylgja eftir stefnu um skóla án aðgreiningar. Skort hafi á menntun
starfsfólks, ekki hafi verið nóg starfsfólk og útbúnaði í skólum sé ábótavant. Samfélagið
virðistekkiveratilbúiðtilaðleggjaþaðsemtilþarfsvohægtséaðframfylgjastefnunnium
23
skólaánaðgreiningareftir svovel sé.Ogaðhúnskiliþví semætlaster tilafhennisemer
menntunánaðgreiningar.
AðmatiSigrúnarHarðardóttur(2015)mágreinaþróunólíkraviðhorfaogsjónarmiðaer
kemur að jöfnum tækifærum til námsallt frá því að skólaskylda var lögleidd á Íslandi árið
1907.Þettakemurhelst fram í lagasetningumog framkvæmdskólastarfs.Alla tíðhefurþó
verið lögðáherslaáað skólar veittubörnum tækifæri til þroskaogvernd. En lengi vel var
samtekkiumneinsérúrræðiaðræðafyrirþánemendursemþurftuáþeimaðhalda.Þetta
leiddiþvítilþessaðákveðnirhóparvoruútilokaðirfráskóla.Enmeðnýjumgrunnskólalögum
semvorulögfestárið1974varlögðáherslaáaðskólarættuaðkomatilmótsviðþarfirallra
nemenda.Ínúgildandi lögumumgrunn-ogframhaldsskólaeigaallirnemendurréttánámi
viðhæfi.Áherslaframanafhefurveriðbyggðásjúkdómsnálgunenhinsíðariárhefuraukin
áherslaveriðlögðáskólaánaðgreiningar.Benthefurveriðáaðtilaðskólargetistaðiðundir
þvísemætlastertilafþeimsamkvæmtlögum,enþaðeraðverndabörnogstuðlaaðþroska
þeirra,ermikilvægtaðvinnaút fráheildarsýn.Meðþvímótierhægtaðnáutanumfleiri
þættierhafaáhrifáþroskaogvelferðbarnaogunglinga.SigrúnHarðardóttir (2015) telur
æskilegt væri að fjölga skólafélagsráðgjöfum og skólasálfræðingum inn í skólum til að
aðstoðaþaubörnogunglingasemeigaíerfiðleikumtilaðþaugetibeturnotiðsínínámiog
semfélags-og tilfinningaverur.Húntelur jafnframtafarmikilvægterað fá framsjónarmið
barnaogunglingaumþaðhvernigbeturséhægtaðaðstoðaþauognýtaþærupplýsingartil
aðkomabeturtilmótsviðþarfirþeirra.
4.2 AukningísérkennsluÁherslahefurveriðlögðáaðbregðastviðnámserfiðleikumhjánemendumígrunnskólumá
síðustuárummeðsérkennslu,þráttfyriraðslíktséíandstöðuviðmarkmiðístefnunniskóli
ánaðgreiningar.
Ílögumumgrunnskólafráárinu2008kemureftirfarandifram;„Ígrunnskólumskalfrá
upphafi skólagöngu nemenda unnið að forvarnarstarfi með skimunum og athugunum á
nemendum til að tryggja þeim kennslu og námsaðstoð við hæfi, auk þess skal fara fram
greining á nemendum sem eiga í sálrænum eða félagslegum erfiðleikum semhafa áhrif á
námþeirra“(Lögumgrunnskólanr.91/2008,40.gr).
Fræðsluráð Reykjavíkur gaf út árið 2002 stefnu sína um sérkennslu í grunnskólum
Reykjavíkur. Stefnan byggir á Salamanca-yfirlýsingunni og var unnin í samræmi við
24
námskrárfyrirmæliMenntamálaráðuneytisinsog í samráði viðhagsmunaaðila.Menntunán
aðgreiningarvarhöfðaðleiðarljósiogvarlögðáherslaámeirisveigjanleikaíalmennum
bekkjumíþeimtilgangiaðdragaúrþörffyriraðgreindasérkennslu.Þettavaríraunlykilatriði
ístefnunni.Aðkennslayrðiþaðfjölbreyttogsveigjanlegaðhægtværiaðkomatilmótsvið
þarfir allra grunnskólanemenda inn í almennum bekkjum. Þannig mætti draga úr
sérúrræðum eða jafnvel leggja þau af (Gretar L.Marinósson ogDóra S. Bjarnason, 2016).
Þrátt fyrir stefnunasemgefinvarútafReykjavíkurborghefuraukningorðið í sérkennsluá
síðustuárum.ÍskýrsluSambandÍslenskrasveitarfélaga(2014)umskólamálkemurframað
skólaárið 2004/2005 hlutu 23,7% grunnskólanema sérkennslu eða stuðning. En skólaárið
2012/2013varhlutfalliðkomiðuppí27%.Hærrahlutfalldrengjaenstúlknanýtursérkennslu
eðastuðnings.Flestirafþessumnemendumfástuðninghjásérkennaraenekki innísínum
bekk. Fræðimennirnir Gretar L.Marinósson og Dóra S. Bjarnason (2016) telja að af þessu
megisjáaðíframkvæmdvirðistekkiverahægtaðkomatilmótsviðþarfirallranemendainn
íalmennumbekkjum.Þaubendaáaðskorturáfjármagnieroftastnefndursemástæðafyrir
þvíaðekkierhægtaðkomatilmótsviðþarfirallranemendainníalmennumbekkjum.Þau
bendajafnframtáaðalltþaðfjármagnogallursátímisemferígreiningarvinnusérfræðinga
innígrunnskólumgetihugsanlegakomiðniðuráþeirriaðstoðsemnemendurfá.
Í skýrslu semgefin varút á vegumEvrópumiðstöðvarinnar (2012)og fjallarumþróun
sérkennsluoghvortaðhúnséaðskilaþvíaðnemendumfarnistbeturínámikemurfram,að
mikilvægt sé að hlustað sé á röddnemenda við stefnumótun á sviði sérkennslu. Einnig er
taliðaðsamvinnaviðforeldraogfjölskyldusémikilvægtilaðskapaheildstæðaristuðningvið
nemendur.Aðaukiertaliðbrýntaðkennarartakivirkanþáttíöllumkerfisbreytingumsem
eigasérstaðogstöðugframþróuneigisérstaðímenntunkennara.Mikilvægteraðnotaðar
séu kennsluaðferðir semhenti öllumnemendum. Í skýrslunni er vísað í orð fræðimannins
Finkfrá2008semsegiraðmenntuneigiaðsnúastumannaðogmeiraenaðnemendurgeti
séðsérfarborða.Hannteluraðmenntuneigiaðsnúastumaðeinstaklingargetiskapaðsér
lífásínumforsendum.
Mikil aukning hefur orðið á fjölda sérkennara og stuðningsfulltrúa í grunnskólum í
Reykjavík.Fráárinu1998ogframtilársins2013hefurstöðugildumkennarafjölgaðum448
stöðugildieðaum15%.Ásamatímabilihefurfjöldisérkennararíflegatvöfaldastogfjölgað
um293stöðugildieðaum209%.Aðaukihefurstöðugildumstuðningsfulltrúafjölgaðmikið
en hlutverk þeirra er að styðja við nemendur sem eiga við hegðunarvanda að etja,
25
námsörðugleika eða líkamlega fötlun. Ef skoðuð eru önnur starfssvið en kennara og
sérkennarar innan grunnskólanna á árunum 2007 til 2013 má sjá að stöðugildum
félagsráðgjafa fækkar úr 4 í 2, stöðugildum sálfræðinga fækkar úr 9 í 7, stöðugildum
hjúkrunarfræðingafækkarúr18í17enafturámótifjölgarstöðugildumstuðningsfulltrúaúr
470í605(SambandÍslenskrasveitarfélaga,2014).
ÞauGretarL.MarinóssonogDóraS.Bjarnason(2016)teljaaðekkiséneinalgildskýring
á því hvers vegna skólastarf í grunnskólum þróast hægt, sem þau telja að sé raunin. Þau
nefnasemhugsanlegaskýringuaðhiðopinberateljimikilvægtaðviðhaldastöðugleika.Með
því að viðhalda ákveðnum strúktúrmeð ákveðnumhólfum þar sem hægt er að flokka og
greinabörnogkomaþeimfyriríákveðnumhólfumséhægtaðviðhaldastöðugleikaogkoma
ívegfyriraðþaðskapistóvissaogringulreiðsemskaðibörninogsamfélagiðallt.Enþautelja
aðþessiflokkunkominiðurákennsluoguppeldioginnihaldiþessefnissemfyrirbörniner
lagt. Fræðimennirnir telja mikilvægt að þróa kennsluhætti í þá átt að ekki sé gerður
greinarmunurásérkennsluogalmennrikennslu.Grundvallaratriðieraðþeirramatiaðmæta
hverjum og einum nemenda þar sem hann er staddur. Mikilvægt er að vinna út frá
áhugasviðihversogeinsnemenda,persónuleikahans,hæfnihversnemendaognámsþarfar.
Þauteljamikilvægtaðaukaþekkingukennaraásérþörfumnemendaoghvernighægterað
bætavinnubrögð ískólastofum.Einnigteljaþauaðþaðþurfiaðeflaþekkingukennaraum
mikilvægiteymiskennsluogkomaáauknusamstarfimilliskóla,foreldraogsérfræðinga.
4.3 StaðanídagNúþegarliðinerutíuárfráþvíaðstefnanumskólaánaðgreiningarvarlögfesteráhugavert
aðkannahvernigtilhefurtekist.
Fræðmennirnir Gretar L. Marinósson og Kristín Þ. Magnúsdóttir (2016) telja að
sérfræðileggreiningarheitisembörnhafafengiðíkjölfargreiningaoghafaveriðnotuðhérá
landivinnigegnstefnuumskólaánaðgreiningar.Þauteljaaðgreiningarheitinýtiundirþá
hugsun að nemendur séu haldnir röskunum og þarfnist lækninga í samræmi við þann
sjúkdómaflokk semþauhafa verið sett í. Þaðermatþeirraað ferlið stuðli aðaðgreiningu
nemendaogútskúfun.Þaubendaáaðlæknisfræðileggreiningarheitiséuíauknumælinotuð
um allar tegundir líkamlegs ástands en einnig eru þau líka notuð um andlegt ástand og
hegðun. En þetta segja þau hafa verið nefnt sjúkdómavæðingumannlegra eiginleika. Þau
26
telja aðmeð þessu geti skapast nauðhyggja í skólastarfi. Þegar orsaka er einungis leitað í
taugalíffræðinnisemlæknamegimeðlyfjumístaðþessaðskoðafleirimöguleikaogvinna
meðumhverfibarnsins.
Íúttektáframkvæmdstefnuummenntunánaðgreiningarsemgefinvarútávegum
Evrópumiðstöðvarinnar(2016)kemurframaðþaðmegiveltaþvífyrirsérhvortfjármögnun
á skóla án aðgreiningar styðji við stefnuna á uppbyggilegan hátt. Í Reykjavík er varið um
tveimurmilljörðumísérkennsluáárisembyggiráformlegrigreininguánemendum.Miðað
viðnúverandi stöðuer ekkert sembendir til aðdragamuni úr fjölda greininga. Enþaðer
ekkertsemstyðurþað,aðþetta fyrirkomulagséskilvirktogséaðvirkasemskyldiaðmati
skýrsluhöfunda(Evrópumiðstöðin,2016).Ískýrslunnikemurjafnframtframaðþaðséuþrjár
megin lyftistangir sem þurfi að koma á fót til að við getum „lyft“ öllum nemendum í
íslenskumgrunn-ogframhaldskólumögnhærra,tilaðaukalíkuráaðþeimfarnistvelínámi
oglífisínu.Aðmatiskýrsluhöfundaertaliðmikilvægteraðskapaumræðuvettvangámeðal
allra þeirra er að menntun barna og unglinga koma, um hvernig best sé að standa að
menntunánaðgreiningar.Einnigteljaskýrsluhöfundaraðþaðskiptimáliaðaðilarkomisér
samanumreglurumlágmarksþjónustuíöllumskólummeðtillititilstefnunnarmenntunán
aðgreiningar. Síðast en ekki síst telja skýrsluhöfundar, að það verði að endurskoða
fjármögnunánúverandifyrirkomulagi.Tilviðbótarþessuerulagðarframískýrslunninokkrar
grundvallar tillögur umhvaðæskilegt sé að gera en þær eru eftirfarandi: Skýrsluhöfundar
teljaæskilegtaðþaðeigisérstaðumræðaámeðalallraerkomaaðmenntamálumumhvað
felist í gæðanámi fyrir alla nemendur. Hvernig skóla og lærdómssamfélag viljum við búa
börnumokkar. Einnig telja skýrsluhöfundar að löggjöf og stefnumótun verði að stuðla að
virkriþátttökuallranemenda,ogörvaáhuganemendaogbjóðiuppáfjölbreytileikaínámi.
Til að stuðla að enn betri árangri er talið mikilvægt að bæta stjórnskipulag og
gæðastjórnunarkerfi.Mikilvægtertaliðaðhverfafráþvífyrirkomulagisemkrefstformlegrar
greiningaánemendum,tilþessaðþaðséhægtaðveitaþeimaðstoð ínámi,efþaueiga í
erfiðleikum. Til viðbótar þessu telja skýrsluhöfundar mikilvægt, að grunn- og símenntun
kennaraverðiefld,tilaðgeraþeimbeturkleiftaðinnastarfsittafhendiáþannhátt,aðþað
samræmist þörfumnemenda og kröfu semmenntun án aðgreiningar hefur í förmeð sér.
Jafnframt er taliðmikilvægt er að auka stuðningskerfi á öllum skólastigum, áháð aldri og
búsetu.Síðastenekkisístertaliðmikilvægt,aðeflaallaþáeraðmenntunbarnaogunglinga
27
koma, til að axla ábyrgð og skapa upppbyggjandi lærdómssamfélag, sem hefur gagnrýna
rökhugsunaðleiðarljósiogkemurtilmótsviðþarfirallranemenda(Evrópumiðstöðin,2016).
Ólafur Páll Jónsson (2016) bendir á að um leið og skólinn geti verið vettvangur
aðgreiningar og valdbeitingar sé hann jafnframt mikilvægasta stofnun samfélagsins til að
vinnagegnslíkriaðgreininguogvaldbeitingu.Hannbendirjafnframtáaðalltfráþvíaðnýlög
umgrunnskólatókugildiárið1974þarsemkveðiðvaráumaðöllbörnætturéttáaðganga
ískólaísinniheimabyggðeðasínuhverfihafiþaðveriðyfirlýstmarkmiðhinsalmennaskóla
aðvinnagegnflokkunábörnumívenjulegbörnogþausemekkieruvenjuleg.Hanntelurað
íraunihafiþvískóliánaðgreiningarveriðleiddurílögáÍslandi20árumáðurenhannvarðað
alþjóðlegristefnumótunmeðSalamanca-yfirlýsingunniárið1994.
Gretar L.Marinósson og Dóra S. Bjarnason (2016) benda á að það sé brýnt að klára
dæmiðsemskóliánaðgreiningarerogmikilvægtaðhagsmunaaðilartakihöndumsaman.Til
að hægt sé að ná þessu markmiði er mikilvægt að Menntamálaráðuneytið, háskólar,
sveitarfélögogkennarasamtöktakislaginnogaðstoðiekkibarabörninheldureinnigkennara
viðaðsinnaþvísemætlastertilafþeimsvovelséogaðstoðaþáviðaðnáþvíbestaútúr
hverjumogeinumeinstaklingi.
Ínæstakaflaverðaniðurstöðursettarfram,þærræddarífræðileguljósiogályktaniraf
þeimdregnar.
28
5 NiðurstaðaogumræðurÍ þessari ritgerð hefur verið lögð áhersla á umfjöllun um fjölgun greininga á ýmsum
röskunumhjánemendumsamkvæmtlæknisfræðilegumgreiningarkerfum.Einnighefurverið
fjallað umhvort um kerfislægan vanda sé að ræða. Rannsóknarspurningin sem lagt var af
stað með var þessi; Hvað orsakar aukningu á greiningum á nemendum og hvort að um
kerfislæganvandaséaðræðasemstuðliaðþvíaðfleirinemendurfágreiningarenþörferá.
Niðurstaða ritgerðarinnar er sú að nær einvörðungu er stuðst við læknisfræðileg
greiningarkerfiviðgreiningaránemendumogekkiertekiðnægjanlegttillittilsálfélagslegra
þáttaogumhverfis (heimili og skóla) hjánemendum (HrefnaÓlafsdóttir, 2006; Steindór J.
Erlingsson,2011;SigrúnHarðardóttir,2015).Önnurmikilvægniðurstaðaritgerðarinnarersú
að um kerfislægan vanda sé að ræða í skólakerfinu sem felst í því að formlegra greininga
samkvæmtlæknisfræðilegugreiningarkerfierkrafisttilþessaðunntséaðveitanemendum
sem eiga við náms- og hegðunarvanda að etja aðstoð (Gretar L.Marinósson og Kristín Þ.
Magúsdóttir,2016).
Niðurstöðurritgerðarinnarendurspeglamismunandiviðhorffræðimannatilgreininga
á nemendum. Það er álit margra fræðimanna að þegar verið sé að greina náms- og
hegðunarvandanemendaskortiáaðvandinnségreinduráheildrænanháttogtillittekiðtil
sálfélagslegraþáttahjánemendumogáhrifa fráumhverfiþeirra (HrefnaÓlafsdóttir,2006;
Thomas og Loxley, 2007; Sigrún Harðardóttir, 2015). Samskipti milli nemenda og
umhverfis(heimiliogskóli)eruíraundrifkrafturþroskanemenda.Tilþessaðsamskiptingeti
stuðlaðaðjákvæðriaðlögunnemendaverðaþauaðbyggjaágóðumtengslum,hvatningu,
hlýju og leiðsögn (Brofenbrenner, 1979; Sæunn Kjartansdóttir, 2011). Þau greiningarkerfi
semerunotuðviðgreiningaránemendumvirðasthafaþaðíförmeðséraðfleirinemendur
erugreindirmeðgeðraskanirsemleiðatilþessaðþeirerumeðhöndlaðireinsogsjúklingar.
Mannlegir eiginleikar eru sjúkdómavæddir, þar sem orsaka er einvörðungu leitað í
taugalíffræðisemlæknamámeðlyfjumístaðþessaðskoðafleirimöguleikaogvinnameð
umhverfinemenda í skólaogheima (Steindór J.Erlingsson,2011;GretarL.Marinóssonog
KristínÞ.Magnúsdóttir,2016).
29
Út frá niðurstöðum ritgerðarinnar má leiða að því líkum að fleiri nemendur fái
greiningusamkvæmtlæknisfræðilegugreiningarkerfivegnaþessaðekkiertekiðnægjanlegt
tillit til sálfélagslegra þátta hjá nemendum sem eiga við náms- eða hegðunarerfiðleika að
etja.Þaðmáeinnigveltaþví fyrirsérhvortaðsústefnaogverklagsemnúerunniðeftir í
grunnskólum sé í raun að stuðla að því að gera heilbrigða einstaklinga að öryrkjum. Ef
nemendumgengur illa ínámiermikilvægtaðþeir fái aðstoðánþessaðþurfaað fáásig
einhverskonarstimpil.Hafaber íhugaaðslíkurstimpillgeturfylgtþeimumókomnatíðog
settmark sittá sjálfsmyndþeirrameðneikvæðumafleiðingumá trúáeigingetuoghvers
þeirerumegnugir.
Í stað formlegra greininga samkvæmt læknisfræðilegu greiningarkerfi á fagfólk í
skólum í samvinnu við nemendur og foreldra að vera treystandi til að meta hvers konar
stuðning nemendur þurfa á að halda. Slíkur stuðningur á að byggja á styrkleikum og
veikleikumnemendaogverasniðinnaðþörfumhversogeins.Tilgangurgreiningaættifyrst
ogfremstaðverasáaðleitaskýringaoglausnafyrirnemandaogmeðhonumsjálfumíeigin
umhverfi(SigrúnHarðardóttir,2015;GretarL.MarinóssonogKristínÞ.Magnúsdóttir,2016).
ÍReykjavíkervariðumtveimurmilljörðumísérkennsluáárisembyggiráformlegri
greininguánemendum.Þaðerekkertsembendirtilaðþettafyrirkomulagséaðnáárangri
og sé skilvirkt. Mikilvægt er talið að hverfa frá því fyrirkomulagi að krefjast formlegrar
greiningar á nemendum þannig að hægt sé að veita þeim aðstoð í námi ef þeir eiga í
erfiðleikum.Einnig ermikilvægt aðaðilar komi sér samanumákveðna lágmarksþjónustu í
öllumskólumsemsétilstaðarfyrirnemendursemþurfastuðning(Evrópumiðstöðin,2016).
Þaðmáætlaaðefdregiðværiúrformlegumgreiningumsamkvæmtlæknisfræðilega
líkaninuogreyntværiaðvaldeflanemandannmeðaðstoðúrnærumhverfi,mættidragaúr
líkumáupplifunnemandansáneikvæðumáhrifum,semþeimfinnistþeirhafaorðiðfyrirog
veikt geta sjálfsmynd hans í kjölfar greininga. Stuðningur frá kennara, foreldrum og
skólafélagsráðgjafageturhérskipt sköpum.Forsendaþessaðþettasé framkvæmanlegter
aðtilstaðarséákveðingrunnþjónustaískólanum.
Ljósterafframansögðuaðþaðerorðiðtímabærtaðfaraaðbrettauppermarogtakast
á við breytingar á því kerfi sem við búum við í dag varðandi greiningar á nemendum og
hvernigstaðiðeraðaðstoðviðþá.Leiðamálíkumaðþvíaðviðséumaðofgreinanemendur
hér á landi (Steindór J. Erlingsson, 2011; Gretar L. Marinósson og Kristín Þ. Magúsdóttir,
2016).Þaðmáveltaþvífyrirsérhvortaðvandinnséinnbyggðuríþaðkerfisemviðvinnum
30
eftir. Nær einungis er byggt á líffræðilegum þáttum við greiningar en horft fram hjá
sálrænum og félagslegum þáttum (Hrefna Ólafsdóttir, 2006; Steindór J. Erlingsson, 2011;
Gretar L. Marinósson og Kristín Þ. Magnúsdóttir, 2016). Þaðmá einnig velta því fyrir sér
hvort að sú sérkennsla sem veitt er nemendum sem hlotið hafa greiningu sé i sumum
tilvikumíbestafalliekkiaðskilaþeimneinu(Isakssono.fl.,2010;SigrúnHarðardóttir,2015).
Jafnvelerhægtaðfærarökfyrirþvíaðsúflokkunogstimplunsemásérstaðánemendumí
kjölfargreiningadragiúrfærniþeirraoggetutilaðskapasérheilbrigðanogstyrkanfarvegút
ílífið.Þaðermikilvægtaðmætanemandaþarsemhannerstaddur,hjálpahonumaðfinna
út hvar styrkleikar hans liggja og byggja ofan á það. Í stað þess að greina nemanda og
aðstoðahann við að verða að „sjúklingi“ semer orðinnháður einhverskonar kerfi. Það er
afar mikilvægt að taka heildstætt á vanda þessara nemenda og nota til þess heildarsýn
félagsráðgjafar. Að meta stöðu þeirra út frá sálfélagslegum þáttum og taka skóla og
fjölskyldumeðþegarunniðeraðlausnþeirramála.Hérkemurskólafélagsráðgjafitilmeðað
getaskiptsköpumþegarfariðeraðvinnaheildstættmeðmálþessaranemenda.
Greiningarsamkvæmtlæknisfræðilegugreiningarkerfigetavissulegakomiðaðgagnien
þaðeraðvissaraaðfarameðgát(RaoogSeaton,2009).Hérálandihefurungumöryrkjum
fjölgaðtilmunaásíðustuárum(Velferðarráðuneytið,2017).Veltamáuppþeirraspurningu
hvortaðskapasthafikerfislægurvandi.Einsogkerfiðerbyggtuppídagfylgirfjármagninní
skóla hverjum nemanda sem hlotið hefur greiningu. Því má álykta svo að til staðar sé
ákveðintilhneiging ískólakerfinutilaðfágreininguánemandaþegaruppkomahegðunar-
og námserfiðleikar til þess að afla fjármagns (Gretar L. Marinósson og Kristín Þ.
Magúnsdóttir,2016).
Þaðvirðistverasamdómaálitþeirraaðilaeraðþessummálumkomaaðsústefnasem
unnið er eftir í dag í grunnskólum á Íslandi sem er skóli án aðgreiningar sé ekki að skila
ásættanlegumárangri.Þessutilviðbótarvirðistekkertbendatilaðsústefnasemunniðer
eftirídagséhagkvæmogskilvirkþráttfyrirmikinnkostnað.Brýnteraðallirhagsmunaaðilar
taki höndum saman og takist á við að leysa þetta mikilvæga verkefni og setji fram
aðgerðaáætlun þar sem stefnan skóli án aðgreiningar er gerð framkvæmanleg, þannig að
hægtséaðaðstoðaallanemendurviðaðfinnahvarþeirrastyrkurliggurogleiðbeinaþeimá
uppbyggilegan hátt út í lífið. Mikilvægt er að hafa heildarsýn skólafélagsráðgjafans að
leiðarljósiíþessuverkefniogstuðlajafnframtaðaukinnivelferðogvellíðannemenda.
31
HeimildaskráAllþjóðaheilbrigðismálastofnunin (WHO). (2004). International statistical classification of
diseasesandrelatedhealthproblems(10.útgáfa).Genf:Höfundur.
American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and statistical manual of mental
disorders(4.útgáfa).Washington,DC:Höfundur.
Becker,H.S.(1963).Outsiders.London:TheFreePressofGlencoe.
Brofenbrenner,U.(1979).Theecologyofhumandevelopment:Experimentsbynatureanddesign.Cambridge:HarvardUniversityPress.
DóraS.Bjarnason.(1991).Áblöndunognormaliseringviðumalla?Tilrauntilskýringaráhugtökum.Þroskahjálp,13(1),9-12.
Evrópumiðstöðin(2012).Skýrslaumaukinnárangurmeðalnemenda-gæðinámsánaðgreiningar,helstuniðurstöður.Sóttafhttp://www.european-agency.org/publication/files/ra4al-key-messages_RA4AL-summary-IS.pdf
Evrópumiðstöðin(2016).MenntunfyrirallaáÍslandi,úttektáframkvæmdstefnuummenntunánaðgreiningaráÍslandi.Sóttafhttp://www.stjornarradid.is/media/menntamalaraduneyti-media/frettatengt2016/slædur-uttekt_islenska.pdf
Goffman,E.(1963).Stigma:Notesonthemanagementofspoiledidentity.NewYork:SimonandSchuster.
GretarL.MarinóssonogDóraS.Bjarnason.(2016).ÞróunskólamargbreytileikansíkjölfarSalamanca-yfirlýsingarinnar.ÍDóraSBjarnason,HermínaGunnþórsdóttirogÓlafurPállJónsson(ritstjórar),SkólimargbreytileikansmenntunogmanngildiíkjölfarSalamanca(bls.11-39).Reykjavík:Háskólaútgáfan.
GretarL.MarinóssonogKristínÞ.Magnúsdóttir.(2016).Greiningarheitigrunnskólanema.ÍDóraS.Bjarnason,HermínaGunnþórsdóttirogÓlafurPállJónsson(ritstjórar),SkólimargbreytileikansmenntunogmanngildiíkjölfarSalamanca(bls.137-155).Reykjavík:Háskólaútgáfan.
HrefnaÓlafsdóttir.(2006).Börnoggeðrænvandkvæði.ÍSigrúnJúlíusdóttirogHalldórSig.Guðmundsson(ritstjórar),Heilbrigðiogheildarsýnfélagsráðgjöfíheilbrigðisþjónustu(bls.111-127).Reykjavík:HáskólaútgáfanogRBF.
IngólfurÁsgeirJóhannesson.(2001).Salamancahugsjónin,einstaklingshyggjaogsjúkdómavæðing.Nemendursemviðfangsefnigreiningarásérþörfum.Glæður,11(2),13-20.
32
Isaksson,J.,Lindquist,R.ogBergström,E.(2010).Strugglingforrecognition-parents´andpupils´experiencesandspecialsupportmeasuresinschool.IntJQualStudHealthWell-being,5(1).Sóttaf:http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2879864/
Jarolmen,J.(2014).Schoolandsocialworkadirectpracticeguide.California:SagePublications.
Kavale,K.A.ogForness,S.R.(1998).Thepoliticsoflearningdisabilities.LearningDisabilityQuarterly,21(4),245-273.
Lögumfræðslubarnanr.59/1909.
Lögumgrunnskólanr.63/1974.
Lögumgrunnskólanr.66/1995.
Lögumgrunnskólanr.91/2008.
Margalit,M.(2012).Lonelychildrenandadolcecents:Self-perceptions,socialexclusion,andhope.NewYork:Springer.
Markussen,E.(2004).Specialeducation:Doesithelp?AstudyofspecialeducationinNorwegianuppersecondaryschools.EuropeanJournalofSpecialNeedsEducation,19(1),33-48.
Oakes,J.(2005).Keepingtrack.Howschoolsstructureinequality(2.útgáfa).London:YaleUniversityPress.
ÓlafurPállJónsson.(2011).Lýðræði,réttlætiogmenntun.Reykjavík:Háskólaútgáfan.
ÓlafurPállJónsson.(2016).Hvaðerskólioghverjireruallir?Umhyggjaogmannlegreisnískólaánaðgreiningar.ÍDóraS.Bjarnason,HermínaGunnþórsdóttirogÓlafurPállJónsson(ritstjórar),Skólimargbreytileikans,menntunogmanngildiíkjölfarSalamanca(bls.95-115).Reykjavík:Háskólaútgáfan
Pape,K.,Bjorngard,J.H.,Westin,S.,Holmen,T.ogKrokstad,S.(2011).Readingandwritingdifficultiesinadolescenceandlaterriskofwelfaredependence.Atenyearfollow-up,theHuntStudy,Norway.BMCMedicine,11(1).doi:10.1186/1471-2458-11-718
Rao,A.ogSeaton,M.(2009).Thewayofboys:Promotingthesocialandemotionaldevelopmentofyoungboys.NewYork:HarperCollinsPublishers.
Reykjavíkurborg.(2007).VinnustaðagreiningágrunnskólumogfræðslumiðstöðReykjavíkur.UnniðaðCapacentGallup.Reykjavík:Höfundur
Reykjavíkurborg.(2012).Skóliánaðgreiningarogsérstakurstuðningurviðnemendurígrunnskólum:Stefnaskóla-ogfrístundaráðsReykjavíkurborgar.Reykjavík:Skóla-ogfrístundasviðReykjavíkurborgar.Sóttaf:https://reykjavik.is/sites/default/files/skjol_thjonustulysingar/Stefna-skolianadgreiningar1.pdf
33
Sadock,B.J.ogSadock,V.A.(2007).KaplanandSadock´ssynopsisofpsychiatry:Behavioralsciences/clinicalpsychiatry(10.útgáfa).Philadelphia:Lippincott,Williams&Wilkins.
Sambandíslenskrasveitarfélaga.(2014).Skólaskýrsla2014.Hag-ogupplýsingasvið.Sóttaf:http://www.samband.is/media/skolaskyrsla/Skolaskyrsla2014_Til-birtingar.pdf
Sandberg,E.(2016).ADHDinthefamily,Thesupportprovidedbytheeducational,socialandhealthsectors,andtheexperiencedimpact.UniversityofHelsinki,facultyofbehaviouralsciencesdepartmentofteacherofeducation.Sóttafhttps:helda.helsinki.ft/bitstream/handle/10138/161374/adhdporh.pdf?sequence=1
Shaw,M.,Hodgkins,P.,Caci,H.,Young,S.,Kahle,J.,Woods,A.ogArnold,L.(2012).Asystematicreviewandanalysisoflongtermoutcomesinattentiondeficithyperactivitydisorder:effectsoftreatmentandnon-treatment.BMCMedicine,10,(1).doi:10.1186/1741-7015-10-99
SigrúnHarðardóttirogGuðrúnKristinsdóttir.(2016).Námserfiðleikarogvelgengniínámi-Ummikilvægistuðnings.Netla.Reykjavík:MenntavísindasviðHáskólaÍslands.Sóttaf:http://netla.hi.is/greinar/2016/ryn/02_ryn_arsrit_2016.pdf
SigrúnHarðardóttir,SigrúnJúlíusdóttirogHalldórS.Guðmundsson.(2015).Understandingresilienceinlearningdifficulties:unheardvoicesofsecondaryschoolstudents.ChildandAdolescentSocialWorkJournal,32(4),351-358.
SigrúnHarðardóttir.(2015).Líðanframhaldsskólanemendaumnámserfiðleika,áhrifaþættiogábyrgðsamfélags.Reykjavík:Rannsóknarstofnuníbarna-ogfjölskylduvernd.
Skóla-ogfrístundaráðReykjavíkurborgar.(2017).Skýrslaumhegðunar-ogatferlisvandabarnaígrunnskólumReykjavíkur.Sóttaf:http://reykjavik.is/sites/default/files/skjol_borgarstjornarfundur/skola_og_fristundasvid_0305.pdf
Snell,L.(2002).Specialeducationconfidential.Reason,34(7),40-44.
Solomon,A.(2001).Thenoondaydemonanatlasofdepression.NewYork:Touchstone.
SteindórJ.Erlingsson.(2011).Glímirgeðlæknisfræðinviðhugmyndafræðilegakreppu?Tímaritfélagsráðgjafa,1(5),5-14.
Svirydzenka,N.,Bone,C.,ogDogra,N.(2014).Schoolchildren´sperspectiveonthemeaningofmentalhealth.Journalofpublicmentalhealth,13(1),4-12.
SæunnKjartansdóttir.(2011).Árinsemenginnman-Áhriffrumbernskunnarábörnogfullorðna.Reykjavík:Málogmenning.
Thomas,G.ogLoxley,A.(2007).Deconstructingspecialeducationandconstructinginclusion(2.útgáfa).Berkshire:HcGrawHillEducation.
34
Velferðarráðuneytið.(2017).Upplýsingarumþróunörorku.Sóttafhttp:www.velferdarraduneyti.is/frettir-vel/nr35442-upplýsingarumþróunörorku/Frétt/velferðarráðuneytið.