Upload
vocong
View
283
Download
7
Embed Size (px)
Citation preview
7
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
BAB II
ULIKAN PUSTAKA
Ieu bab medar ngeunaan ulikan tiori perkara kecap sulur katut patalina jeung
bahan ajar basa Sunda pikeun SMP, panalungtikan saméméhna ngeunaan kecap
sulur, jeung kalungguhan tiori nu dipaké dina ieu panalungtikan.
2.1 Tiori Kecap Sulur jeung Bahan Ajar
Tiori-tiori nu dipaké dina ieu panalungtikan ngawengku kecap, kecap sulur,
jeung bahan ajar.
2.1.1 Kecap
2.1.1.1 Wangenan Kecap
Aya sawatara wangenan kecap nu ditétélakeun ku para ahli basa di antarana
waé: Bloomfield dina Hernawan (2009, kc. 9) nétélakeun yén nu disebut kecap
ték nya éta wangun bébas anu lain frasa: biasana disebut ogé wangun bébas anu
teu diwangun ku dua atawa leuwih wangun bébas anu pangleutikna.
Wirjosoedarmo (1984, kc. 86) nétélakeun kecap mangrupa wangun anu boga
harti léksikal jeung bisa mandeg mandiri dina kalimah.
Sudaryat, spk. (2011, kc. 48) nétélakeun yén kecap mangrupa bagian kalimah
pangleutikna anu sipatna bébas sarta ngandung harti anu tangtu. Sedengkeun
Tamsyah (2010, kc. 606) dina kamus lengkep Sunda-Indonesia, Indonesia-Sunda,
Sunda-Sunda méré wangenan kecap téh bagian kalimah nu bisa mandeg mandiri
sarta ngandung pangartian anu tangtu.
Chaer (2008, kc. 5) nétélakeun kecap dina sintaksis mangrupa bagian
pangleutikna anu bisa nempatan salah sahiji fungsi sintaksis (subjek, predikat,
objek atawa katerang); dina morfologi mangrupa bagian panggedéna diwangun
ngaliwatan salah sahiji prosés morfologi (afiksasi, reduplikasi, komposisi,
akronimisasi, jeung konversi).
Kridalaksana dina Hernawan (2009, kc. 10) méré wangenan kecap dumasar
kana unsur pangwangunna. Kecap nya éta morfém atawa kombinasi morfém anu
mangrupa wangun pangleutikna tur bisa diucapkeun jadi wangun bébas; wangun
8
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
basa nu bisa mandeg mandiri, diwangun ku hiji atawa gabungan sababaraha
morfém. Ku kituna, pedaran ngeunaan kecap teu bisa leupas tina pedaran morfém,
sabab kecap diwangun ku hiji atawa sababaraha morfém tur bisa mandeg mandiri
dina omongan. Morfém bébas anu bisa mandeg mandiri dina omongan disebut
kecap. Sakabéh kecap téh mangrupa morfém, tapi teu sakabéh morfém mangrupa
kecap.
Tina sawatara pamadegan di luhur, bisa dicindekkeun yén kecap nya éta
bagian kalimah anu diwangun ku hiji atawa sababaraha morfém sarta bisa mandeg
mandiri jeung miboga harti nu tangtu.
2.1.1.2 Sipat Kecap
Kecap téh mibanda sipat kompleméntér. Ku kituna, upama salah sahiji
prinsip teu bisa dilarapkeun kana hiji wangun, éta wangun téh lain mangrupa
kecap (Hernawan, 2009, kc. 11). Sipat kompleméntér dina kecap téh nya éta
kecap mangrupa wangun katatabasaan bébas pangleutikna. Kecap mangrupa
wangun basa nu mibanda adegan fonologis jeung adegan semantis. Kecap
mangrupa wangun basa anu mibanda stabilitas fonologis anu angger. Kecap
mangrupa wangun katatabasaan anu mibanda mobilitas sintagmatis, nya éta 1)
bisa dipisahkeun atawa dipindahkeun tempatna, 2) bisa dipatuturkeun tempatna,
3) bisa disuluran atawa disubstitusian, jeung 4) bisa mandeg mandiri dina
omongan. Sangkan leuwih jéntré kecap mibanda sipat mobilitas sintagmatis di
handap aya contona:
1) Kecap bisa dipisahkeun atawa dipindahkeun tempatna.
(01) Tuti mésér acuk lebaran kamari.
(02) Tuti kamari mésér acuk lebaran.
(03) Kamari Tuti mésér acuk lebaran.
2) Kecap bisa dipatuturkeun tempatna.
(04) Imahna loba.
(05) Loba imahna.
9
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
3) Kecap bisa disuluran atawa disubstitusian.
(06) Kuring melak sawo.
(07) Kuring panén sawo.
(08) Kuring dagang sawo.
4) Kecap bisa mandeg mandiri dina omongan.
(09) Réngsé?
(10) Halik!
(11) Sumedang.
2.1.1.3 Wangun Kecap
Nurutkeun Wirjosoedarmo (1984, kc. 88) wangun kecap téh aya lima rupa di
antarana waé:
1) Kecap salancar (tunggal), nya éta kecap anu diwangun ku hiji morfém.
2) Kecap jembar (kompleks), nya éta kecap anu diwangun ku dua morfém atawa
leuwih.
3) Kecap asal, nya éta kecap nu can ngalaman parobahan wangun, mangrupa
wangun nu pangleutikna tina kecap jembar (kompleks).
4) Kecap dasar, nya éta kecap nu jadi dasar wangun kecap jembar (kompleks).
5) Kecap asal nu dirarangkénan, mangrupa kecap dasar nu ditambahan ku
rarangkén hareup, tengah, jeung tukang.
Nurutkeun Sudaryat, spk. (2011, kc. 58) minangka bagian kalimah
pangleutikna, kecap miboga wangun atawa adegna nu tangtu. Ari wangun atawa
adegan kecap téh mangrupa wujud kecap disawang tina morfém anu jadi unsur
pangwangunna. Kecap anu diwangun ku hiji morfém bébas disebut kecap
salancar, ari nu diwangun ku dua morfém atawa leuwih disebut kecap rékaan
atawa jembar. Kecap rékaan dina basa Sunda ilaharna sok diwincik jadi kecap
rundayan, kecap rajékan, kecap katétan, jeung kecap wancahan. Sangkan leuwih
jéntré titénan bagan wangun kecap di handap.
10
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
Bagan 2.1
Wangun Kecap
(Sudaryat, spk., 2011, kc. 59)
a. Kecap Salancar
Kecap salancar nya éta kecap anu diwangun ku hiji morfém dasar bébas, anu
sok disebut léksém salancar, tanpa parobahan nanaon (Sudaryat, spk., 2011, kc.
59). Prosés ngawangun kecap salancar disebut ngarékamaya (derivasi zero). Tina
jumlah engangna aya rupa-rupa kecap salancar, di antarana:
1) kecap salancar saengang, contona: ah, dug, jung, jig, jrut.
2) kecap salancar dua engang, contona: ucing, diuk, korsi.
3) kecap salancar tilu engang, contona: awéwé, olohok, teureugeus.
4) kecap salancar opat engang, contona: barakatak.
5) kecap salancar lima engang, contona: bolokotondo.
b. Kecap Rékaan
1) Kecap Rundayan
Numutkeun Sudaryat, spk. (2011, kc. 59) kecap rundayan nya éta kecap anu
diwangun ku cara ngawuwuhkeun rarangkén (afiks) kana wangun dasarna. Prosés
ngawangun kecap rundayan disebut ngararangkénan (afiksasi). Dumasar kana
wanda rarangkénna, kecap rundayan bisa diwangun ku lima cara, nya éta
ngararangkénan hareup (préfiksasi), ngararangkénan tengah (infiksasi),
ngararangkénan tukang (sufiksasi), ngararangkénan barung (konfiksasi), jeung
ngararangkénan bareng (ambifiksasi). Contona:
Kecap salancar Kecap rékaan
Kecap rundayan Kecap rajékan Kecap kantétan Kecap wancahan
Wangun Kecap
11
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
baca + di- dibaca (rarangkén hareup)
tulis + -in- tinulis (rarangkén tengah).
2) Kecap Rajékan
Sudaryat, spk. (2011, kc. 60) nétélakeun yén kecap rajékan nya éta kecap anu
diwangun ku cara nyebut dua kali atawa leuwih wangun dasarna, sabagian atawa
sagemblengna, boh binarung jeung robahna sora atawa rarangkén boh henteu.
Prosés ngawangun kecap rajékan disebut ngarajék (réduplikasi). Aya rupa-rupa
kecap rajékan salah sahijina rajékan dwilingga nu kaasup dwimurni (nyebut dua
kali wangun dasarna) contona: ibu-ibu.
3) Kecap Kantétan
Kecap kantétan nya éta kecap anu diwangun ku cara ngantétkeun dua wangun
dasar, boh cakal jeung cakal boh kecap jeung kecap, atawa campuran duanana,
sarta ngandung hiji harti mandiri. Prosés ngawangun kecap kantétan disebut
ngantétkeun (komposisi). Kecap kantétan boga dua ciri utama, nya éta adegan
(struktur) jeung ciri harti (sémantis). Contona: seuri konéng.
4) Kecap Wancahan
Kecap wancahan nya éta kecap anu diwangun ku cara mondokkeun kecap
atawa kantétan kecap. Prosés ngawangun kecap wancahan disebutna ngawancah
(abréviasi). Contona:
Kecap wancahan (singgetan) Sakola Dasar SD
Kecap wancahan (tingkesan) déwék mah dékah.
Cindekna, wangun kecap téh bisa dipasing-pasing dumasar kana morfém nu
ngawangunna, aya nu disebut kecap salancar jeung kecap rékaan (rundayan,
rajékan, kantétan jeung wancahan).
2.1.1.4 Warna Kecap
Dina leunjeuran kalimah, kecap bisa dipasing-pasing jadi rupa-rupa hal, anu
ilaharna disebut warna kecap. Warna kecap mangrupa bagian kalimah atawa unsur
12
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
sintaksis pangleutikna tur jadi tatapakan keur nangtukeun wangun frasa jeung
klausa. Mun aya kecap barang, upamana, aya frasa barang jeung klausa barang
(Sudaryat, spk., 2011, kc. 64).
Nurutkeun Chaer (2008, kc. 64) kecap téh bisa dipasing-pasing lantaran
miboga karakter, ciri, atawa sipat nu béda. Sacara tradisional kecap-kecap
dipasing-pasing dumasar kritéria semantik jeung kritéria fungsi. Kritéria semantik
dipaké pikeun ngelompokkeun kelas verba, kelas nomina, jeung kelas ajektiva.
Kritéria fungsi dipaké pikeun kelas preposisi, konjungsi jrrd.
Warna kecap nya éta papasingan kecap dumasar kana sipat, fungsi, katut
paripolahna dina kalimah (Ramlan dina Hernawan, 2009, kc. 17). Sacara
fungsional paripolah kalimah ngawengku:
1) Posisi wangun katatabasaan, boh anu mungkin boh nu nyata dina wangun
katatabasaan nu leuwih jembar. Upamana baé; kecap pangantét (préposisi) nya
éta kecap-kecap anu salilana aya di saheulaeun nomina dina tatarn frasa: di
Bandung.
2) Kamungkinan bisa henteuna wangun katatabasaan séjén dina kontruksi frasa.
Upamana baé: kecap barang (nomina) nya éta kecap nu bisa dibarengan atawa
dipiheulaan ku kecap bilangan (numera).
3) Kamungkinan wangun katatabasaan disubstitusian ku/kana wangun
katatabasaan séjénna. Upamana waé: kecap sipat (ajektiva) nya éta kecap-
kecap anu bisa ngaganti kalungguhan kecap baraseuh dina kalimah
“Papakéanana baraseuh”.
4) Fungsi sintaksis, boh fungsi utama kayanig: jejer, caritaan, objek,
panglengkep, katerangan, boh fungsi panambah kayaning: koordinatif,
subordinatif, atributif, apositif. Upamana waé: sagala kecap anu bisa
nyicingan fungsi jejer jeung caritaan, kagolong kana nomina.
5) Paradigma sintaksis kayaning: aktif-pasig, déklaratif, imperative. Upamana
waé: sagala kecap anu dsarna bida diimperatifkeun kagolong kana vérba.
6) Infléksi. Upamana: kecap-kecap anu ngandung konfiks paN—an kagolong
kana nomina, saperti pamoyanan, panyawahan, panaékan (Kridalaksana dina
Hernawan, 2009, kc. 42).
13
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
Umumna, tata basa Sunda nyieun papasingan warna kecap dumasar kana
babagian warna kecap ti Aristoteles, papasingan warna kecapna téh sok disebut
warna kecap tradisional. Ari salah sahiji sipat tata basa tradisional téh nya éta
analisisna dumasar kana filsafat jeung harti. Di handap manngrupa papasingan
warna kecap nurutkeun tata basa tradisional:
Coolsma dina Hernawan (1904) ngabagi warna kecap jadi salapan golongan.
1) Kecap Pagawéan, contona: ngedeng, ceurik, diuk;
2) Kecap Barang, contona: jalma, sato, bibi, raja;
3) Kecap Bilangan, contona: hiji, dua, tilu, salapan;
4) Kecap Gaganti, anu ngawengku a) kecap gaganti persona, b) kecap gaganti
milik, c) kecap gaganti réplésif, d) kecap gaganti panuduh, e) kecap gaganti
pananya, f) kecap gaganti teu tangtu, jeung g) kecap gaganti relative, contona:
kuring, bapana, indit sorangan, ieu, naha, naon, nu (anu);
5) Kecap panambah, contona: di dieu, kamari, ayeuna;
6) Kecap pangantét, contona: di Bandung, ka cai;
7) Kecap panyambung, contona: malah, lamun, jeung;
8) Kecap panyeuluk, ngawengku: a) tiruan rasa: wah, b) tiruan sora kérésék, c)
kecap anteuran: jung nangtung;
9) Kecap panganteb, contona: nya mah, téa, ogé, téh.
Ardiwinata dina Hernawan (1916) ngabagi warna kecap jadi dua golongan
gedé, nya éta:
1) Kecap Utama (Pokok) anu ngawengku lima subgolongan.
a) Kecap Barang nya éta kecap anu nuduhkeun barang, contona: jelema,
imah, batu, lalaki.
b) Kecap Pagawéan nya éta kecap anu nuduhkeun paripolah barang, contona:
nulis, ngajar, nungtung.
c) Kecap sipat nya éta kecap anu nyirian barang, bisa ngajawab pananya
kumaha, sarta nuduhkeun rupa, rasa, jeung bau, contona: beureum, pelem,
pait, malarat.
14
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
d) Kecap Gaganti nya éta kecap anu bisa dipaké ngaganti kecap séjén,
ngawengku kecap gaganti jalma, kecap panuduh, kecap pananya, kecap
gaganti teu tangtu, contona: kuring, itu, saha, saha-saha.
e) Kecap Bilangan nya éta kecap anu nuduhkeun jumlah barang, contona:
hiji, dua, tilu, opat.
2) Kecap Pancén (Partikel) nya éta bagian-bagian kalimah anu lalauetik tapi
ngalengkepan kasampurnaan kalimah. Kecap pancén aya opat rupa.
a) Kecap Panuduh (Katerangan) nya éta kecap anu ditambahkeun kana
kecap séjén sarta ngabalukarkeun robahna harti, ngawengku katerangan
tempat jeung waktu, contona: ti ditu, ka dinya, kamari, isukan.
b) Kecap Tatali nya éta kecap anu matalikeun kalimah katut babagianana,
ngawengku kecap pangantét saperti: di, ka, ti jeung kecap panyambung
saperti jeung atawa lamun.
c) Kecap Panyeluk nya éta kecap anu diseselkeun dina tengah-tengah
kalimah, sok disebut ogé sora pangréwong.
d) Kecap Panganteb, contona: nya, pon, téh, mah, pisan, teuing, sotéh.
Tisnawerdaya dina Hernawan (1975) dina bukuna Tatabasa Sunda ngabagi
warna kecap jadi sapuluh golongan.
1) Kecap barang nya éta kecap anu nuduhkeun aya buktina atawa dianggap aya,
tur bisa dipaké ngajawab pananya naon, contona: cai, mobil, kadaék jeung
kapinteran.
2) Kecap Sipat (kaayaan) nya éta keap paranti nerangkeun kaayaan atawa ciri
barang, saperti hideung, bodo, pinter.
3) Kecap Pagawéan nya éta kecap nuduhkeun usikna atawa kalakuanana barang,
bisa dipaké ngajawab “keur naon”, contona: meuncit, maca, mukakeun.
4) Kecap Gaganti (sulur) nya éta kecap paranti ngaganti ngaran barang jeung
naon-naon nu dianggap barang, contona: kuring, manéhna, anjeun.
5) Kecap Bilangan nya éta kecap paranti nuduhkeun réana atawa jumlahna
barang, contona: opat, sapuluh, sakitu.
15
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
6) Kecap Panambah nya éta kecap anu sok ditambahkeun kana kecap pagawéan,
bilangan, sipat, jeung kecap panambahan sorangan, contona: nulis gancang,
saeutik pisan, teuas kacida, maca rusuh teuing.
7) Kecap Pangantét nya éta kecap anu gunana paranti ngantétkeun antara kecap-
kecap, contona: dina méja, di pasar, ka sakola.
8) Kecap Panyambung nya éta kecap anu gunana pikeun nyambungkeun kecap
jeung kecap atawa omongan jeung omongan, contona: Maman jeung Umar, ti
dinya, ku sabab.
9) Kecap Sandang nya éta kecap anu dipaké paranti ngabarengan kecap barang
sarta nuduhkeun éta barang anu dicaritakeun téh geus tangtu henteuna,
contona: hiji poé, nu éta, nu beureum téa, si manis.
10) Kecap Anteuran nya éta kecap pamuka rasa nepi ka omongan téh geus kacipta
pikaresepeunana, contona: gék diuk, térékél naék, berebet lumpat.
Sudaryat, spk. (2011, kc. 64) nétélakeun papasingan warna kecap
ditangtukeun dumasar kana wangun, sipat, fungsi, sarta paripolahna dina
leunjeuran kalimah atawa konstruksi sintaksis. Dumasar kana sipat, fungsi, sarta
paripolahna dina leunjeuran kalmia, kecap dina basa Sunda bisa dipasing-pasing
jadi dua warna, nya éta kecap lulugu jeung kecap pancén.
Warna kecap lulugu jeung kecap pancén miboga subwarna bisa jadi henteu
sarua pisan, aya ciri hasna, ngan masih sagolong kénéh. Najan kitu, subwarna
kecap mah réa sasaruaanana jeung puhu kecap. Lengkepna warna kecap dina basa
Sunda bisa dibagankeun saperti di handap.
16
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
Kecap Barang (nomina)
Kecap Pagawéan (vérba)
Kecap Lulugu Kecap Sipat (adjéktiva)
Kecap Bilangan (numéralia)
Warna Kecap
Kecap Panambah (advérbia)
Kecap Pancén Kecap Panyambung (konjungsi)
Kecap Pangantét (préposisi)
Kecap Panyeluk (interjéksi)
Bagan 2.2
Warna Kecap
(Sudaryat, spk., 2011, kc. 64)
Kecap lulugu (utama) nya éta warna kecap anu mibanda harti léksikal,
sipatna peka alam, budaya, jeung tempat, sarta umumna bisa dirobah wangunna.
Ari kecap pancén (sarana, partikel) nya éta warna kecap anu umumna jadi pakakas
kalimah, ilaharna teu miboga harti léksikal, tapi harti gramatikal, sarta hésé
dirobah wangunna (Sudaryat, spk., 2011, kc. 64). Ari kecap pancén (sarana,
partikel) nya éta warna kecap anu umumna jadi papakas kalimah, ilaharna teu
miboga harti léksikal, tapi harti gramatikal, sarta dirobah wanguna.
2.1.1.5 Kecap Sulur
2.1.1.5.1 Wangenan Kecap Sulur
Aya sawatara wangenan kecap sulur nurutkeun para ahli basa di antarana
waé, nurutkeun Wirjosoedarmo (1984, kc. 176) kecap sulur nya éta kecap nu
nyiluran hiji barang nu teu tangtu atawa umum. Sedengkeun nurutkeun Chaer
(2008, kc. 87) nétélakeun yén kecap sulur téh pronomina anu disebut kecap
gaganti, tugasna pikeun ngaganti kecap barang nu aya.
Nurutkeun Danadibrata (2009, kc. 658) harti sulur téh nya éta jelema nu jadi
gaganti jelema séjén, bisa disebut ogé wakil; nyuluran, ngawakilan, ngagantian.
Nurutkeun Sudaryat, spk. (2011, kc. 67) nétélakeun yén kecap sulur téh
kecap anu dipaké nyuluran atawa ngaganti kalungguhan kecap barang. Lian ti éta,
17
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
Sudaryat ogé dina bukuna Pedaran Basa Sunda (2010, kc. 66) nétélakeun kecap
sulur nya éta kecap anu dipaké nyuluran atawa ngaganti kalungguhan kecap
barang jeung naon-naon nu diangap barang. Anu disuluranana disebut anteseden,
boh aya méméh kecap sulurna (anaforis) boh aya sabada kecap sulurna (kataforis).
Sanajan réa pamadegan ngeunaan kecap sulur, cindekna mah kecap sulur
mangrupa bagian tina kecap barang. Cindekna, wangenan kecap sulur nya éta
kecap nu dipaké pikeun nyuluran naon-naon nu dianggap kecap barang.
2.1.1.5.2 Papasingan Kecap Sulur
Unsur-unsur gramatikal wacana téh nya éta kalimah, klausa, frasa, kecap,
jeung morfém. Sudaryat dina bukuna Élmuning Basa (2004, kc. 22) nétélakeun
yén dina adegan (struktur) basa kalibet ayana wangunan (konstruksi) jeung
babagian (konstituénsi) tina unit-unit basa. Unit-unit basa téh pakait, boh ku cara
datar (linear, horizontal, sintagmatis) boh ku cara tegak (Vértikal, paradigmatik).
Jaba ti éta, unit-unit basa téh ngawangun hubungan hiérarkial, nya éta unit basa
panggedéna diwangun ku unit basa sahandapeunana.
Sudaryat dina bukuna Makna dalam Wacana (2014, kc.153) ngébréhkeun
yén “keutuhan wacana dapat diungkapkan dengan unsnur-unsur gramatikal,
seperti: referensi, substitusi, ellipsis, paralelisme, dan konjungsi.”
Référénsi mangrupa patalina antara kecap jeung acuanna. Kecap-kecap anu
fungsina salaku pengacu disebut deiksis sedengkeun unsur-unsur nu diacuna
disebut antésédén Sudaryat (2014, kc.153).
Référénsi bisa diébréhkeun ku pronomina atawa kecap anu fungsina pikeun
nyuluran kecap barang (kecap gaganti). Aya sawatara ahli basa nu ngawincik
kecap sulur di antarana waé:
Wirjosoedarmo (1984, kc. 80) nétélakeun yén kecap sulur atawa pronomina
nya éta kecap nu ngaganti barang atawa hiji hal nu dianggap barang. Kecap
gagantina dibédakeun kana 8 golongan nya éta:
1) Kecap gaganti jalma
2) Kecap gaganti milik
3) Kecap gaganti panuduh
4) Kecap gaganti panyambung
5) Kecap gaganti pananya
6) Kecap gaganti teu tangtu
7) Kecap gaganti mendiri
8) Kecap gaganti gabung
18
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
Tamsyah, spk. (2010, kc. 73), kecap sulur dibédakeun jadi:
1) Kecap gaganti ngaran nya éta kecap anu dipaké pikeun ngagantingaran jalma.
Ieu ogé bisa dibagi deui jadi sababaraha golongan, saperti di handap.
a) Kecap gaganti jalma kahiji: kuring, déwék, urang;
b) Gaganti jalma kadua: manéh, hidep, di dinya;
c) Gaganti jalma katilu: maranéh, aranjeun;
d) Kecap sesebutan: bapa, ema, emang, aki.
2) Kecap gaganti milik nya éta kecap gaganti jalma nu dipaké tukangeun kecap
barang pikeun némbongkeun hubungan milik (anu …) salian ti kecap gaganti
jalmma jeung kecap sesebutan, dipaké rarangkén tukang-na, nu ngandung
harti „nu manéhna‟. Conto katut larapna dina kalimah:
a) “Imah kuring di sisi jalan karéta api.”
b) “Kamari kuring nginjeum buku manéhna.”
3) Kecap panuduh dina basa Sunda bisa dibagi jadi:
a) Kecap panuduh dina wacana: ieu, éta, kitu, kieu;
b) Kecap panuduh luareun wacana: dieu, dinya, ditu.
4) Kecap pananya nya éta kecap nu dipaké pikeun ngaganti hal anu ditanyakeun
atawa pikeun ngukuhan anu geus dikanyahona.
a) Naon nanyakeun barang, hal, sasatoan, jeung tutuwuhan;
b) Saha nanyakeun jelema, malaikat, pangéran;
c) Mana nanyakeun tempat atawa hal;
d) Iraha nanyakeun waktu;
e) Ku naon nanyakeun kalakuan jeung sabab-musabab hiji kajadian;
f) Naha nanyakeun kalakuan jeung sabab-musabab;
g) Kumaha nanyakeun kaayaan hiji hal;
h) Sabaraha nanyakeun jumlah jeung bilangan.
Sudaryat dina bukuna Ulikan Wacana Basa Sunda (2010, kc. 37) ngawincik
kecap sulur (pronomina) jadi lima bagian nya éta;
1) Kecap gaganti jalma nya éta kecap gaganti nu nuduhkeun jalma. Kecap
gaganti jalma ngawengku:
a) Gaganti jalma I (panyatur): abdi, kuring, urang;
19
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
b) Gaganti jalma II (pamiarsa): anjeun, salira, manéh;
c) Gaganti jalma II (nu dicaritakeun): anjeunna, manéhna, inyana.
2) Kecap gaganti milik (posésif) nya éta gaganti anu nuduhkeun milik. Kecap
gaganti milik umumna kecap gaganti jalma nu ditempatkeun ditukangeun
kecap barang. Najan kitu, basa Sunda boga kecap gaganti milik husus
kayaning:
a) Gaganti milik jalma I: pun anak, pun biang;
b) Gaganti milik jalma II: tuang putra, tuang ibu;
c) Gaganti milik jalma III: anakna, indungna.
3) Kecap gaganti panuduh (démonstratif) nya éta kecap anu dipaké nuduhkeun
naon-naon nu aya jeroeun atawa luareun wacana. Kecap gaganti panauduh
ngawengku:
a) Panuduh jeroeun wacana (éndoforis): itu, éta, ieu, kitu, kieu, sakitu, sakieu,
ku kituna;
b) Panuduh luareun wacana (éksoforis): dieu, dinya, ditu.
4) Kecap gaganti pananya (interogratif) nya éta kecap anu gunana pikeun
nyuluran naon-naon anu hayang dipikanyaho, anu dinyatakeun bisa mangrupa
jalma, barang, pilihan, sabab, waktu, tempat, cara suasana.
a) Saha nanyakeun pangéran, malaikat, manusa;
b) Naon nanyakeun barang, tutuwuhan, sasatoan;
c) Mana nanyakeun tempat, hal, pilihan;
d) Iraha nanyakeun waktu;
e) Kumaha nanyakeun kaayaan atawa suasana;
f) Ku naon nanyakeun alesan, sabab atawa kalakuan;
g) Sabaraha nanyakeun jumlah.
5) Kecap gaganti nu teu tangtu nya éta kecap anu nuduhkeun naon-naon nu can
tangtu. Contona: naon-naon, saha-saha, sakur, saniskara.
Lian ti mangrupa unsur gramatika, kecap sulur ogé bisa kapanggih dina
kapragmatisan wacana nya éta déiksis. Déiksis nya éta wangun basa nu miboga
fungsi salaku panuduh hal atawa fungsi nu tangtu di luareun basa. Nurutkeun
Lyons dina Sudaryat (2014, kc. 121) déiksis dipaké pikeun ngagambarkeun fungsi
20
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
pronominal persona, kecap panuduh atawa demonstrativa, fungsi waktu, sawatara
ciri gramatkal jeung léksikal séjéna anu matalikeun omongan, tempat, jeung
waktu nalika komunikasi basa. Naon-naon anu disuluran atawa dituduhkeun ku
déiksis disebut antésédén. Dumasar kana antésédénna, déiksis dibédakeun jadi
lima jenis, nya éta: déiksis persona, déiksis temporal déiksis lokatif, déiksis
wacana, jeung déiksis social (Levinson dina Sudaryat, 2014, kc. 121). Sangkan
leuwih jéntré di handap ieu aya bagan ngeunaan papasingan déiksis.
Déiksis persona
Déiksis temporal
Éksoforis
Déiksis lokatif
Déiksis sosial
Déiksis
Déiksis anaforis
Éndoforis
Déiksis kataforis
Bagan 2.3
Wanda Déiksis
(Sudaryat, 2010, kc. 11)
Déiksis anu bisa dieusian atawa diasupan kecap sulur disebutna déiksis
persona. Contona: kuring jeung manéhna uplek ngobrol bari nutur-nutur bujur
budak, milihan buku (Ma Inung Néwak Cahaya, 2011, kc. 15).
2.1.1.5.3 Fungsi Kecap Sulur
Tiori ngeunaan fungsi jeung ma‟na kecap sulur téh kapanggih dina tiori
Sudaryat dina bukuna Ulikan Wacana Basa Sunda. Nurutkeun Sudaryat (2010, kc.
37) Fungsi kecap sulur nya éta peran kecap sulur dina unsur gramatikal wacana.
Unsur gramatikal wacana mangrupa salah sahiji unsur pikeun ngagumulungkeun
adegan wacana. Jadi nu dimaksud fungsi kecap sulur dina wacana nya éta pikeun
nyuluran atawa ngaganti kalungguhan kecap barang jeung naon-naon nu dianggap
barang anu kapanggih dina wacana.
21
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
1) Fungsi Kecap Gaganti Ngaran
Fungsi kecap gaganti ngaran nya éta fungsi kecap sulur dina nyuluran atawa
nuduhkeun jalma. Fungsi kecap gaganti ngaran jalma dibagi jadi sababaraha
golongan saparti diébréhkeun di handap.
a) Kecap Gaganti Jalma Kahiji
Fungsi kecap gaganti jalma kahiji nya éta pikeun nyuluran ngaran jalma
kahiji (nu nyarita atawa panyatur). Dilarapkeunana diluyukeun jeung kaayaan, anu
raket patalina jeung tatakrama (undak-usuk) basa Sunda. Aya kecap gaganti jalma
kahiji tunggal jeung kecap gaganti jalma kahiji jama.
(a) Kecap gaganti jalma kahiji tunggal: kuring, déwék, urang, kami, di dieu,
sorangan, abdi, sim kuring, kaula, aing;
(b) Kecap gaganti jalma kahiji jama: urang, kuring saréréa, abdi sadayana,
sim kuring saparakanca.
b) Kecap Gaganti Jalma Kadua
Fungsi kecap gaganti jalma kadua nya éta pikeun nyuluran ngaran jalma
kadua (nu diajak nyarita atawa pamiarsa). Aya kecap gaganti jalma kadua tunggal
jeung kecap gaganti jalma kadua jama.
(a) Kecap gaganti jalma kadua tunggal: manéh, hidep, di dinya, anjeun;
(b) Kecap gaganti jalma kadua jama: maranéh, aranjeun.
c) Kecap gagani Jalma Katilu
Fungsi kecap gaganti jalma katilu nya éta pikeun nyuluran ngaran jalma
katilu (nu dicaritakeun). Kecap gaganti jalma katilu ogé dilarapkeunana
diluyukeun jeung kaayaan, anu raket patalina jeung tatakrama (undak-usuk) basa
Sunda. Aya kecap gaganti jalma katilu tunggal jeung kecap gaganti jalma katilu
jama.
(a) Kecap gaganti jalma katilu tunggal: anjeuna, inyana, manéhna;
(b) kecap gaganti jalma katilu jama: aranjeunna, arinyana, maranéhna.
2) Fungsi Kecap Gaganti Milik
Fungsi kecap gaganti milik nya éta pikeun nyuluran milik jalma, sok dipaké
tukangeun kecap barang pikeun némbongkeun hubungan milik.
22
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
a) Kecap gaganti milik jalma kahiji, pikeun ngaganti milik jalma minangka
panyatur, contona: pun anak, pun biang, pun bapa;
b) Kecap gaganti milik jalma kadua, pikeun ngaganti milik jalma minangka
pamiarsa, contona: tuang putra, tuang ibu;
c) Kecap gaganti milik jalma katilu, pikeun ngaganti milik jalma minangka nu
dicaritakeun, contona: budakna, bapana, indungna.
3) Fungsi Kecap Gaganti Panuduh
Kecap gaganti panuduh miboga fungsi pikeun nyuluran nanaon anu
dituduhkeun ku kecap barang. Fungsi gaganti panuduh wacana dibagi jadi dua nya
éta:
a) Kecap gaganti panuduh éksoforis nya éta kecap anu nuduhkeun naon-naon nu
aya luareun wacana, contona: dieu, dinya, ditu;
b) Kecap gaganti panuduh éndoforis nya éta kecap nu nuduhkeun naon-naon anu
aya dijeroeun wacana. Ieu kecap gaganti téh aya dua kayaning:
(a) Anaforis (anu nudhkeun acuan saméméhna), contona: éta, kitu, anu
(b) Kataforis (anu nuduhkeun acuan sabadana), contona: ieu, kieu, sakieu.
Sudaryat, spk. (2011, kc. 67) nétélakeun yén dumasar kana perenahna tina
acuan (Anaforis jeung Kataforis) sarta jarak ti panyatur, nya éta deukeut
(proksimal), anggang (semi-proksimal), jeung jauh (distal), kecap panuduh bisa
ditabélkeun kieu.
Tabél 2.4
Proksimitas Kecap Panuduh
Pernahna
Acuan
Jarak ti Panyatur
Proksimal Semi-proksimal Distal Teu tangtu
Anaforis éta itu, kitu,
sakitu anu, saanu
Katafosis ieu, kieu,
sakieu
(Sudaryat, spk., 2011, kc. 68)
4) Fungsi Kecap Gaganti Pananya
Fungsi Kecap Gaganti Pananya nya éta nyuluran naon-naon anu hayang
dipikanyaho ku panyatur atawa ngukuhan naon-naon anu dipikanyahona. Anu
ditanyakeun téh bisa mangrupa jalma, barang, pilihan, sabab, waktu, tempat, cara,
23
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
alat, jeung panyarta (Sudaryat, 2010, kc. 67). Contona: saha, naon, mana, ku
naon, iraha, kumaha, sabaraha.
5) Fungsi Kecap Gaganti Nu Teu Tangtu
Fungsi dina kecap gaganti nu teu tangtu nya éta pikeun nuduhkeun naon-naon
nu can tangtu.
2.1.1.5.4 Ma’na Kecap Sulur
Tamsyah dina kamus lengkep Sunda-Indonesia, Indonesia-Sunda, Sunda-
Sunda (2010, kc. 572) méré wangenan harti atawa ma‟na téh nya éta maksud nu
dikandung ku kecap, omongan, lambing. Samsuri dina Nurlatifah (2013, kc. 24)
nétélakeun yén ma‟na kecap sulur nya éta harti gramatikal atawa harti anu
kapanggih tina sagemblengna hubungan distribusi atawa wangun-wangun basa.
Upamana dina kalimah aya kecap pun biang, fungsina salaku gaganti milik,
ma‟nana nya éta gaganti milik jalma kahiji.
Nurutkeun Sudaryat, spk. (2011, kc. 67) ma‟na kecap sulur téh kagambar
dina tabél di handap.
Tabél 2.5
Ma‟na Kecap Sulur (Gaganti Jalma)
Jalma Ma’na
Tunggal Jama
Kahiji (Panyatur) abdi, déwék, kuring, kula,
kami, aing
uarng, saréréa, urang
saréréa,
Kadua (Pamiarsa) anjeung, manéh, salira,
(s)ilaing, hidep, andika,
aranjeun, maranéh,
(s)arilaing, arandika
Katilu (Nu dicaritekun) anjeunna, inyana, manéhna,
mantenna
aranjeunna, ariyana,
maranéhna, marantenna
(Sudaryat, spk., 2011, kc. 67)
Tabél 2.6
Ma‟na Kecap Sulur (Gaganti Panuduh)
Ma’na
Jarak ti Panyatur
Proksimal Semi-prosimal Distal Teu tangtu
Umum ieu éta itu anu
Tempat dieu dinya ditu
Hal/cara kieu - kitu -
Jumlah sakieu - sakitu saanu
24
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
Tabél 2.7
Ma‟na Kecap Sulur (Gaganti Milik)
Jalma Ma’na
Kahiji (Panyatur) pun-
Kadua (Pamiarsa) tuang-
Katilu (Nu dicaritakeun) na-
(Sudaryat, 2010, kc. 38)
Tabél 2.8
Ma‟na Kecap Sulur (Gaganti Pananya)
No. Wujud Ma’na
1. saha nanyakeun pangéran, malaikat, manusa
2. naon nanyakeun barang, tutuwuhan, sasatoan
3. mana nanyakeun tempat atawa hal
4. ku naon nanyakeun kalakuan jeung sabab
5. iraha nanyakeun waktu
6. kumaha nanyakeun kaayaan
7. sabaraha nanyakeun jumlah jeung bilangan
(Sudaryat, 2010, kc. 67)
Tabél 2.9
Ma‟na Kecap Sulur (Gaganti Teu Tangtu)
No. Wujud Ma’na
1. saha-saha jalma
2. iraha-iraha waktu
3. sakur jumlah
4. dimamana tempat
(Sudaryat, 2010, kc. 67)
2.1.1.6 Pangajaran Basa Sunda
1) Fungsi jeung Tujuan Pangajaran Basa Sunda
Nilik kana kanyataan, basa Sunda di Jawa Barat téh mangrupa basa indung
urang Sunda jeung bahan ajar di sakola-sakola. Éta basa indung téh dina
pakumbuhan masih digunakeun kénéh salaku media komunikasi jeung papada
panyaturna. Dina kalungguhanana, basa indung téh kiwari jadi puseur panitén
dunya. Ieu hal téh teu leupas ku alpukahna UNESCO minangka salah sahiji badan
PBB, malah geus netepkeun tanggal 21 Februari salaku Poé Basa Indung
Internasional. Dumasar kana katerangan di luhur, écés yén pangajaran basa Sunda
dumuk fungsi jeung maksudna atawa tujuanana. Fungsi pangajaran basa Sunda di
antarana a) ngabina makéna basa Sunda; b) ngadadasaran jeung ngadeudeul
25
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
pangajaran basa Indonesia; c) nyebarkeun sastra katut budaya Sunda; d) ngabina
jeung ngabakukeun ragam basa Sunda (Sudaryat, spk., 2007).
Ari tujuan pangajaran basa Sunda di antarana sangkan siswa a) ngajén jeung
ngarasa reueus kana basa jeung sastra Sunda; b) paham kana basa jeung sastra
Sunda (wangun, harti, jeung fungsi); sarta c) mampuh make basa jeung sastra
Sunda kalawan bener tur merenah (Sudaryat, 2004, kc. 12).
2) Bahan Ajar
Bahan ajar mangrupa salah sahiji komponén nu bisa ngarojong kana
kahontalna tujuan pangajaran (Haerudin jeung Kardana, 2013, kc. 77). Ku ayana
bahan ajar dipiharep siswa bisa maham hiji kompetensi dasar kalawan ngéntép
seureuh jeung sistematis nepi ka sacara akumulatif mampuh ngawasa sakabéh
kompetensi sacara gembleng. Lian ti éta, Rahman (2011, kc. 30) nétélakeun yén
bahan ajar dirumuskeun sabada jelas kagiatan anu bakal dilakonan boh ku guru,
boh ku siswa. Bahan ajar diarahkeun pikeun ngahontal tujuan instruksional.
3) Nangtukeun jeung Milih Bahan Ajar
a) Prinsip Nyusun Bahan Ajar
Sudaryat (2004, kc. 32) nétélakeun yén dina nyusun bahan ajar basa Sunda
didadasaran ku opat prinsip, nya éta (1) prinsip spiral, (2) prinsip tématis, (3)
prinsip kominikatif, jeung (4) prinsip gumulung (intergratif).
(1) Prinsip Meulit (spiral) dilaksanekeun ku cara nimbang-nimbang bahan
dumasar kana hal-hal nu beuki undak, nya éta ti mimiti hal-hal: (a) nu deukeut
ka nu jauh, (b) nu basajan ka nu ruwed, (c) nu heureut ka nu lega, (d) nu
nembrak ka nu nyumput, (e) nu kauni ka nu nyamuni, (f) nu apal ka nu teu
apal, (g) nu wewengkon ka nu lulugu, (h) nu regional ka nu nasional.
(2) Prinsip Tématis dilaksankeun ku cara milih-milih bahan dumasar kana (a)
téma, (b) bahan gembleng, (c) racikan rupining widang bahan, (d) sumaér
(fleksibel), (e) kamampuh dasar, sarta (f) karep (minat) jeung kabutuh siswa.
(3) Prinsip Komunikasif dilaksanakeun dumasar kana prinsip yén basa téh
mangrupa pakakas komunikasi. Ari komunikasi téh dina enas-enasna
26
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
mangrupa prosés panyatur nepikeun pesen (rasa, pikiran, kahayang) ka
pamiarsa nepi ka jadi amanat ngaliwatan medium (basa atawa pepeta).
(4) Prinsip Gumulung nya éta ngadumaniskeun rupining bahan (a) kaweruh basa
(adegan basa, kandaga kecap), (b) kaparigelan basa (maca, nulis, nyarita,
ngaregepkeun), (c) kaparigelan sastra (kaweruh, apresiasi, jeung ékspési).
Bahan ajar kaweruh basa jeung sastra diadumaniskeun atawa diintergasikeun
kana kagiatan aspék makéna basa. Boh bahan ajar basa boh bahan ajar sastra
duanana jadi dadasar dina kamahéran basa atawa aspék makéna basa.
b) Milih Bahan Ajar
Cara milih bahan pangajaran téh pohara diperlukeunana lantaran pangajaran
nu saéstuna moal bisa kalaksanakeun kalawan hadé lamun sakabéh bahan nu
diajarkeun téh teu kawatesanan. Ku kituna, guru kudu bisa milah-milah bahan nu
kudu diajarkeun luyu jeung tujuan nu hayang dihontal. Nurutkeun Nasution dina
Haérudin, D & Kardana (2013, kc. 77) bahan ajar kudu dipilih dumasar kana lima
hal, nya éta (a) tujuan nu hayang kahontal, (b) dianggap mibanda ajén pikeun
kahirupan manusa, (c) dianggap mibanda ajén minangka warisan entragan
saméméhna, (d) aya gunana pikeun ngawasa hiji paélmuan, jeung (e) luyu jeung
kabutuh katut minat murid.
Kritéria nu di luhur bisa dilarapkeun kana sakabéh bahan pangajaran, tapi
pikeun milih pangajaran basa, utamana nu patali jeung adegan basa tangtu
diperlukeun kritéria husus. Ku kituna, Burhan dina Haérudin, D & Kardana (2013,
kc. 78) ngébréhkeun kritéria dina milih bahan pangajaran basa téh patali jeung
hal-hal ieu di handap.
(1) Adegan basa nu kudu diajarkeun
(2) Lobana bahan pangajaran adegan basa nu kudu diajarkeun
(3) Hal nu jadi dasar dina milih bahan pangajaran adegan basa
Sanggeus milih bahan pangajaran, léngkah satuluyna nu kudu dipilampah ku
guru nya éta nangtukeun lobana atawa legana ambahan bahan pangajaran. Dina
nangtukeun lobana atawa legana bahan pangajaran téh kawilang perlu, malah
27
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
sarua pentingna jeung milih bahan pangajaran, lantaran bakal jadi pituduh keur
guru sangkan bahan pangajaran nu ditepikeun ka siswa téh katarima kalawan
bener.
Luyu jeung cara milih bahan pangajaran, aya sawatara hal anu perlu dititénan
dina nangtukeun runtuyan bahan pangajaran adegan basa, nya éta:
(1) Adegan basa kudu diajarkeun leuwih ti heula;
(2) Jumlah bahan pangajaran adegan basa nu kudu dibikeun leuwih ti heula
tinimbang bahan anu lianna.
Husen jeung Rahman dina Nurlatifah (2013, kc. 28) nétélakeun yén kriteria
milih bahan ajar di antarana ieu di handap.
(1) Eusi bahan pangajaran kudu patula-patali jeung tujuan husus pangajaran,
lantaran bahan téh mangrupa sarana pikeun ngahontal tujuan pangajaran.
(2) Eusi bahan pangajaran kudu valid jeung réliable atawa bisa dipercaya.
(3) Susunan bahan pangajaran kudu logis atawa bisa dipikaharti ku murid, ulah
kaluar tina pedaran.
(4) Eusi bahan pangajaran kudu bisa dipertanggungjawabkeun, boh dumasar
élmuj jiwa diajar boh dumasar kamekaran jiwa.
(5) Basa nu digunakeun dina bahan pangajaran kudu bener tur luyu jeung bahan
nu rék ditepikeun.
(6) Runtuyan kagiatan pangajaran kudu luyu jeung nu geus dirarancang nurutkeun
ambahanana.
(7) Bahan pangajaran kudu pikaresepeun.
(8) Bahan pangajaran kudu mampuh ngarojong kamekaran mikir kritis siswa.
(9) Ngagunakeun pamarekan nu bisangarangsang multi alat indra. Pamarekan nu
digunakeun dina kagiatan diajar ngajar kudu mampuh ngahudang sagala
kasadaran murid.
(10) Mibanda nilai pemindahan (transfer value), dina hakékatna nepikeun
pangaweruh, sikep, jeung kaparigelan murid.
28
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
4) Ambahan Bahan Ajar Basa jeung Sastra Sunda
Nurutkeun Sudaryat ( 2004, kc. 36) nétélakeun yén Bahan ajar (matéri pokok)
basa jeung sastra Sunda ngawengku tilu widang utama, nya éta:
a) Pangaweruh basa, anu ngawengku:
(1) Adegan sora: ucapan, éjahan;
(2) Adegan kecap: wangun kecap, warna kecap;
(3) Adegan kalimah: wangun, warna, fungsi, jeung wanda kalimah;
(4) Kandaga kecap: warna harti, robahna harti, patali harti, kecap serepan,
kecap ulikan (istilah), pakeman basa, undak-usuk basa, jeung gaya basa.
b) Pangaweruh, aprésiasi, jeung éksprési sastra, anu ngawengku:
(1) Puisi (wangun ugeran): jangjawokan, sisindiran, kakawihan, pupujian,
guguritan, jeung wawacan;
(2) Prosa (wangun lancaran): unsur, warna (carita pantun, carita wayang,
dongéng, carpon, novél);
(3) Drama: unsur, warna (purnadrama, gending karesmén);
c) Kaparigelan basa: maca(keun), nulis(keun), nyarita(keun), tur ngaregepkeun.
Lian ti éta, Nurutkeun Haérudin jeung Kardana (2013, kc. 82) ngébréhkeun
dina nyusun bahan ajar basa Sunda didadasaran ku opat prinsip: prinsip spiral,
prinsip tématis, prinsip komunikatif, jeung prinsip gumulung (integratif).
Konsép basa anu bisa dijadikeun matéri poko téh ngawengku (1) adegan sora
basa: lafal, éjahan, engang; (2) adegan kecap: wangun kecap, warna kecap; (3)
adegan kalimah: wangun kalimah, warna kalimah, fungsi kalimah, wanda
kalimah; (4) kandaga kecap: warna harti, parobahan harti, tatali harti léksikal,
kecap serepan, istilah, pakeman basa, gaya basa, tatakrama basa; (5) wacana: fiksi
(prosa narasi, puisi drama); non fiksi (déskripsi, éksposisi, arguméntasi, pérsuasi).
Pangajaran basa téh diadumaniskeun (terintegrasi) kana pangajaran makéna
basa, atawa kaparigelan basa. Dina nepikeun bahan kudu dumasar kana tinimbang
(1) ambahan, (2) kagunaan praktis (luyu jeung kabutuhan murid), (3) kasaluyuan
satemapat (bédana wangun basa jeung dialék), (4) kasaluyuan kamekaran jiwa
murid (umur, tahapan, jeung basa), sarta (5) alokasi waktu (prinsip palamarta,
bahan anu perlu meunang hancengan (porsi) anu saimbang tur luyu jeung
waktuna) (Haérudin jeung Kardana, 2013, kc. 82).
29
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
Ambahan bahan kabasaan nu ditétélakeun ku Haérudin jeung Kardana (2013,
kc. 84) nya éta:
1) Lafal jeung éjahan: lafal (vokal/swara, konsonan/wianjana), éjahan
(ngagunakeun aksara, nuliskeun kecap, ngagunakeun tanda kecap), pola
engang (sampakan, serepan);
2) Wangun kecap: kecap asal, kecap rundayan, kecap kantétan;
3) Warna kecap: kecap lulugu (kecap barang jeung kecap lulur, kecap pagawéan,
kecap sipat, kecap bilangan), kecap pancén (kecap panuduh, kecap pangantét,
kecap panyambung, kecap panyeluk);
4) Wangun kalimah: kalimah salancar jeung kalimah ngantét;
5) Warna kalimah: kalimah barang, kalimah pagawéan, kalimah sipat, kalimah
bilangan, kalimah pangantét;
6) Wanda kalimah: kalimah aktif jeung pasif, kalimah réfléktif jeung résifrokatif,
kalimah langsung jeung teu langsung, kalimah transitif jeung intransitive,
kalimah sampurna jeung teu sampurna;
7) Fungsi kalimah: kalimah wawaran, kalimah pananya, kalimah paréntah,
kalimah panyeluk;
8) Wacana: narasi, déskripsi, éksposisi, arguméntasi;
9) Warna harti: harti denotative jeung konotatif, harti léksikal jeung gramatikal;
10) Parobahan harti: ngalegaan jeung ngaheureutan, ngaluhuran jeung
ngahandapan;
11) Hubungan harti: kecap sharti, kecap sabalikna, kecap sangaran;
12) Wanda kabeungharan kecap: keccap sampakan jeung serepan, keccap umum
jeung kecap husus, kecap popular jeung istilah;
13) Ungkapan kecap: babasan, paribasa, ungkapan séjén;
14) Gaya basa: ngumpamakeun lalandian, mijalma, rautan, ngasor, rarahulan,
kadalon, silib, ocon, raguaman, mindoan; sarta
15) Tatakrama basa: basa hormat, basa teu hormat.
Cindekna, ambahan bahan ajar basa ngeunaan kecap sulur téh nyampak dina
tiori boh nurutkeun Sudaryat boh nurutkeun Haérudin jeung Kardana. Hartina ieu
panalungtikan ngeunaan kecap sulur téh bisa dipatalikeun jeung bahan ajar pikeun
30
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
SMP disaluyukeun jeung kurikulum nu dipaké jeung dumasar tinimbang nu geus
ditétélakuen di luhur.
5) Pangajaran Kecap Sulur dina Kurikulum
Hasan, spk. (2012, kc. 2) dina buku Kurikulum dan Pembelajaran
ngébréhkeun yén kurikulum miboga opat diménsi harti salah sahijina nya éta harti
kurikulum dipatalikeun jeung diménsi rancangan. Dina éta diménsi kurukulum téh
mangrupa rancangan jeung cara ngaadministrasikeun tujuan, eusi, jeung bahan
ajar, sarta cara digunakeun pikeun pedoman diayakeuna kagiatan diajar-ngajar
anu gunana pikeun ngahontal tujuan pendidikan.
Kurikulum mangrupa salah sahiji alat pikeun ngahontal tujuan pangajaran,
ogé mangrupa cecekelan dina ngalaksanakeun pangajaran dina sakabéh jinis jeung
jenjang pendidikan (Arifin, 2011, kc. 1). Kurikulum kudu luyu jeung falsafah
dasar nagara, nya éta Pancasila jeung UUD 1945. Salian ti éta, Arifin (2011, kc. 2)
ogé nétélakeun yén kurikulum téh kudu miboga sipat dinamis, hartina kurikulum
salawasna ngalaman parobahan luyu jeung mekarna jaman, élmu pangaweruh,
téknologi, tingkat kecerdasan peserta didik, kultur, sistem nilai, jeung kabutuhan
masarakat. Ku kituna, pihak-pihak nu kalibet kana tim pamekaran kurikulum
kaasup guru kudu miboga wawasan anu lega jeung jero.
Luyu jeung hal di luhur, kurikulum nu lumaku di Indonesia geus ngalaman
sababaraha kali parobahan, di antarana kurikulum 1974, 1952, 1964, 1968, 1975,
1984, 1994, KBK 2004, KTSP 2006, sarta kurikulum 2013.
Luyu jeung lumakuna kurikulum 2013, aya tilu kurikulum nu kudu
dicumponan, nya éta Kurikulum Tingkat Nasional, Kurikulum Tingkat Daérah,
jeung Kurikulum Tingkat Sakola. Kurikulum Tingkat Nasional disusun sarta
lumaku sacara nasional. Kurikulum Tingkat Daérah disusun sarta lumaku di
daérah dumasar Kurikulum Tingkat Nasional luyu jeung kawijakan daérah
séwang-séwangan. Ari Kurikulum Tingkat Sakola disusun jeung lumaku dina
unggal jengang sakola.
Kalungguhan basa Sunda dina kurikulum 2013, kaasup kana Kurikulum
Tingkat Daérah, nya éta muatan lokal. Salaku muatan lokal, ieu mata pelajaran téh
miboga landasan yuridis nu ngébréhkeun pentingna pangajaran basa jeung sastra
31
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
Sunda diajarkeun di jenjang sakola dasar jeung menengah, nya éta Peraturan
Gubernur Jawa Barat no. 69 taun 2013 (Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat,
2013, kc. 3).
Minangka pangajaran basa jeung sastra, basa Sunda téh miboga prinsip anu
gumulung (integratif), nya éta ngadumaniskeun rupining bahan kaweruh basa
(adegan basa jeung kandaga kecap), kaparigelan basa (maca, nulis, nyarita, jeung
ngaregepkeun), sarta kaparigelan sastra (kaweruh, aprésiasi, jeung éksprési)
(Sudaryat, 2004, kc. 35). Ku kituna, kecap sulur kaasup kana kaweruh basa nu
kudu dicangking ku siswa ngaliwatan pangajaran carpon.
2.2 Panalungtikan Saméméhna
Analisis ngeunaan kecap sulur dina karya sastra Sunda, saéstuna henteu
kakara ditalungtik. Saméméhna aya sawatara panalungtikan ngeunaan kecap
sulur, di antarana waé:
Dina panalungtikan Evi Nopianti Gantika (2002) nu judulna “Kecap Sulur
dina Novél Sekar Karaton Karangan Aam Amalia pikeun Bahan Pangajaran Basa
Sunda di SLTP” Evi Novianty, medar yén kecap sulur dina Novél Sekar Karaton
Karangan Aam Amalia téh kapanggih 4 kecap sulur (kecap gaganti) anu frékuénsi
makéna 607 kali. Déskripsi kecap sulurna nya éta (1) wangun (asal, rundayan,
rajékan, jeung kantétan); (2) fungsi (kecap gaganti jalma, milik, pananya,
panuduh, jeung kecap gaganti teu tangtu); (3) ma‟na (kecap gaganti jalma ka I, II,
III, kecap gaganti milik jalma ka I, II, III, panuduh umum, cara, tempat, jumlah,
pananya jalma, barang, pilihan/tempat/hal, waktu, sabab/alesan/kalakuan,
kaayaan/suasana, jumlah, nu teu tangtu, barang, jumlah, waktu, jeung tempat);
sarta (4) distribusi (di awal frasa, di ahir frasa, di awal klausa/kalimah, di tengah
klausa/kalimah, jeung di ahir klausa/kalimah). Dina éta panalungtikan ogé dipedar
kumaha kecap sulur dipaké bahan pangajaran basa Sunda tina sub bahasan jenis
kecap pikeun SMP. Métode anu dipaké dina éta panalungtikan nya éta métode
deskriftif dilengkepan ku téhnik studi pustaka atawa ulikan pustaka jeung téhnik
analisis korpus.
Dina panalungtikan Ida Yuliani (2005) nu judulna “Kecap Sulur dina Novél
Payung Butut Karangan Ahmad Bakri pikeun bahan Pangajaran Basa Sunda di
32
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
SMP” Ida Yuliani, medar yén kecap sulur dina Novél Payung Butut Karangan
Ahmad Bakri téh kapanggih 39 kecap sulur anu frékuénsi makéna 656 kali. Kecap
sulur nu di déskripsikeuna nya éta: (1) wangun [wangun asal 25 kecap (84%),
frékuénsi makéna aya 522 kali; wangun rundayan aya 5 kecap (13%), frékuénsi
makéna 17 kali (3%); wangun rajékan aya 5 kecap (13%) frékuénsi makéna 16
kali (2%); jeung kantétan aya opat kecap (10%) frékuénsi makéna 101 kali
(15%)]. (2) fungsi infleksi aya 10 kecap (26%), frékuénsi makéna 33 kali (5%).
(3) ma‟na [kecap gagantinjalma ka I, II, III tunggal jeung jama aya 16 kecap
(41%), frékuénsi makéna 149 kali (23%); kecap gaganti milik jalma ka I, II, III
aya 3 kecap (8%), frékuénsi makéna 99 kali (15%) ; kecap gaganti panuduh
umum, cara, tempat, aya 8 kecap (20%), frékuénsi makéna 255 kali (34%); kecap
gaganti pananya jalma, barang/hal, pilihan/hal/tempat, waktu, alesan/sabab,
kaayaan/suasana aya 9 kecap (23%), frékuénsi makéna 171 kali (26%); kecap
gaganti teu tangtu hal, barang/hal, cara aya 3 kecap (8%), frékuénsi makéna 12
kali (2%)] jeung (4) distribusi [ di awal aya 102 (15%); di tengah aya 475 (73%);
di ahir klausa/kalimah aya 77 kali (12%)]. Dina éta panalungtikan ogé dipedar
kumaha kecap sulur dipaké bahan pangajaran basa Sunda tina sub bahasan jenis
kecap pikeun SMP. Métode anu dipaké dina éta panalungtikan nya éta métode
deskriftif dilengkepan ku téhnik analisis téks, téhnik analisis korpus jeung téhnik
studi dokumén.
Dina panalungtikan Kania Nurlatifah (2013) nu judulna “Analisis Kecap
Sulur dina Novél Pipisahan Karangan RAF pikeun Bahan Pangajaran Maca di
SMP” Kania Nurlatifah, medar yén kecap sulur dina novel Pipisahan karangan
RAF aya 58 kecap sulur anu frekuensi makéna 2982 kali.
Kecap sulur miboga wangun, fungsi, jeung ma‟na. Wangun kecap sulur nya
éta kecap asal, kecap rundayan, jeung kecap rajékan. Kecap sulur fungsina salaku:
kecap gaganti ngaran, kecap gaganti milik, kecap gaganti panuduh, kecap gaganti
pananya, jeung kecap gaganti teu tangtu. Kecap sulur dumasar kana ma‟nana aya
nu disebut gaganti jalma ka (I, II, III jama jeung tunggal); gaganti milik (jalma ka
I, II, III); gaganti panuduh (hal/cara, sabab, tempat, jeung umum); ma‟na gaganti
pananya (sabab, cara, jalma, jumlah, jeung umum); ma;na gagani teu tangtu (hal,
tempat, jalma, jeung jumlah). Dina éta panalungtikan ogé dipedar kumaha kecap
33
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
sulur dipaké bahan pangajaran maca basa Sunda pikeun siswa SMA kelas XI.
Métode anu dipaké dina éta panalungtikan nya éta métode analisis deskriftif jeung
téhnik studi pustaka atawa ulikan pustaka.
2.3 Kalungguhan Tioritis Panalungtikan
Kecap sulur téh mangrupa subwarna kecap barang anu dina fungsina bisa
nyuluran kecap barang. Posisi kecap sulur luyu jeung posisi kecap barang dina
kalimah. Minangka salah sahiji subwarna kecap barang, kecap sulur mibanda
wangun, fungsi, jeung harti nu tangtu.
Kecap sulur bisa kapanggih dina rupa-rupa wacana basa Sunda, boh wacana
lisan, boh wacana tinulis. Ieu panalungtikan medar kecap sulur nu kapanggih dina
buku kumpulan carpon Ma Inung Néwak Cahaya karya Mamat Sasmita. Éta
kecap sulur téh dianalisis tina segi wangun, fungsi jeung ma‟nana. Jaba ti éta,
kecap sulur nu aya dina buku kumpulan carpon Ma Inung Néwak Cahaya karya
Mamat Sasmita téh disusun deui pikeun dijadikeun bahan ajar di SMP.
Tiori anu digunakeun dina ieu panalungtikan, nyoko kana tiori kecap ti
Sudaryat, spk. anu nétélakeun yén kecap sulur nya éta kecap anu dipaké nyuluran
atawa ngaganti kalungguhan kecap barang. Sangkan leuwih jéntré kalungguhan
tioritis dibagankeun saperti ieu di handap.
34
Resna Setiawati, 2015 KECAP SULUR DINA KUMPULAN CARPON MA INUNG NÉWAK CAHAYA KARYA MAMAT SASMITA PIKEUN BAHAN AJAR DI SMP Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
Bagan 2.10
Kalungguhan Tioritis Panalungtikan
Kecap Sulur
Tiori Kecap Sulur
Bahan Ajar Kecap Sulur
Kecap sulur salancar, rundayan, rajékan,
kantétan katut fungsi jeung ma‟nana nu
kapanggih dina kumpulan carpon Ma
Inung Néwak Cahaya.
Wacana
Kumpulan Carpon Ma Inung Néwak Cahaya
Wangun Kecap Sulur:
Salancar, Rundayan,
Rajékan jeung kantétan.
Fungsi Kecap Sulur
Ma‟na Kecap Sulur