bahçe tarımı

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2358

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1355

BAHÇE TARIMI-II

YazarlarProf.Dr. Ali ÜNAL (Ünite 1, 2)

Doç.Dr. Veli ERDO⁄AN (Ünite 3)Prof.Dr. Birhan KUNTER (Ünite 4)Doç.Dr. Mehmet GÜNEfi (Ünite 4)

Prof.Dr. Turgut YEfi‹LO⁄LU (Ünite 5)Prof.Dr. Ayzin KÜDEN (Ünite 5)Prof.Dr. Vedat fiEN‹Z (Ünite 6)

Doç.Dr. Ahmet BALKAYA (Ünite 7)Yrd.Doç.Dr. Mehmet ÖZGÜR (Ünite 7)

Yrd.Doç.Dr. A. Fuat GÖKÇE (Ünite 8, 9)Doç.Dr. Meryem ‹PEK (Ünite 8)

Yrd.Doç.Dr. Ahmet ‹PEK (Ünite 8)Prof.Dr. Nebahat SARI (Ünite 9)

Prof.Dr. ‹brahim BAKTIR (Ünite 10)

EditörlerProf.Dr. Vedat fiEN‹Z (Ünite 6, 7, 8, 9, 10)Doç.Dr. Veli ERDO⁄AN (Ünite 1, 2, 3, 4, 5)

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe

Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Özlem Doruk

GrafikerlerMehmet Emin Yüksel

Nihal SürücüAyflegül Dibek

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Bahçe Tar›m›-II

ISBN 978-975-06-1032-5

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 3.500 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Eylül 2011

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ xvii

Yumuflak Çekirdekli Meyve Türleri ve Nar Yetifltiricili¤i ... 2ELMA YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹................................................................................. 3Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 3Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 4

Döllenme Biyolojisi................................................................................. 6Ekolojik ‹stekleri............................................................................................ 7

‹klim ‹stekleri .......................................................................................... 7Toprak ‹stekleri ....................................................................................... 7

Bahçe Tesisi................................................................................................... 8Ço¤altma ........................................................................................................ 9ARMUT YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹.............................................................................. 10Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 10Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 10



Bahçe Tesisi................................................................................................... 12Ço¤altma ........................................................................................................ 13AYVA YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ ................................................................................ 13Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 13Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 14



Bahçe Tesisi................................................................................................... 15Ço¤altma ........................................................................................................ 16NAR YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ ................................................................................... 16Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 16Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 16



Bahçe Tesisi................................................................................................... 18Ço¤altma ....................................................................................................... 19BAHÇE YER‹ SEÇ‹M‹ VE F‹DAN D‹K‹M‹ .................................................... 19Bahçe Yerinin Seçimi .................................................................................. 19Arazi Haz›rl›¤› ve Fidan Dikimi.................................................................... 20KÜLTÜREL ‹fiLEMLER ................................................................................... 20Toprak ‹flleme................................................................................................ 20Sulama............................................................................................................ 21Gübreleme ..................................................................................................... 21Budama.......................................................................................................... 22Hasat .............................................................................................................. 23Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele................................................................. 23Özet................................................................................................................ 24Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 25

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 26S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 26Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 27

Sert Çekirdekli Meyve Türleri ve Zeytin Yetifltiricili¤i ....... 28fiEFTAL‹ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹............................................................................. 29Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 29Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 29



Bahçe Tesisi ................................................................................................. 32Ço¤altma ........................................................................................................ 32Kültürel ‹fllemler ............................................................................................ 32

Budama.................................................................................................... 32Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 33

KAYISI YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹............................................................................... 33Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 33Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 34

Döllenme Biyolojisi................................................................................. 34Kay›s›n›n Ekolojik ‹stekleri ........................................................................... 35

‹klim ‹stekleri .......................................................................................... 35Toprak ‹stekleri ...................................................................................... 35


Hasat ve Kurutma ................................................................................... 36Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 37

K‹RAZ VE V‹fiNE YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ .............................................................. 37Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 37Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 38



Bahçe Tesisi ................................................................................................. 40Ço¤altma ........................................................................................................ 41Kültürel ‹fllemler............................................................................................ 41

Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 41ER‹K YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ .................................................................................. 41Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 41Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 42




Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 45ZEYT‹N YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ ............................................................................. 45Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 45Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 46

‹ ç indek i leriv

2. ÜN‹TE


‹klim istekleri........................................................................................... 47Toprak istekleri ....................................................................................... 47


Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 48Özet................................................................................................................ 49Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 50Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 51S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 51Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 51

Sert Kabuklu Meyve Türleri Yetifltiricili¤i ............................ 52ANTEPFISTI⁄I YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ ................................................................. 53Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 53Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 54

Döllenme Biyolojisi................................................................................. 54Dökümler................................................................................................. 54Bofl Meyve Oluflumu............................................................................... 55Periyodisite .............................................................................................. 55

Ekolojik ‹stekleri............................................................................................ 55‹klim ‹stekleri .......................................................................................... 55Toprak ‹stekleri ....................................................................................... 56

Bahçe Tesisi ................................................................................................. 56Ço¤altma ........................................................................................................ 56Kültürel ‹fllemler............................................................................................ 57

Hasat ........................................................................................................ 57Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 57

BADEM YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ ............................................................................. 58Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 58Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 58

Döllenme Biyolojisi ............................................................................... 59Ekolojik ‹stekleri............................................................................................ 60


Bahçe Tesisi................................................................................................... 60Ço¤altma ........................................................................................................ 61Kültürel ‹fllemler............................................................................................ 61


CEV‹Z YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹................................................................................ 62Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 62Morfolojik ve Biyolojik özellikleri ................................................................ 62





‹ ç indek i ler v

3. ÜN‹TE

FINDIK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹.............................................................................. 65Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 65Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 66

Döllenme Biyolojisi................................................................................. 67Çiçek ve Meyve Dökümleri .................................................................... 68

Ekolojik ‹stekleri............................................................................................ 68‹klim ‹stekleri .......................................................................................... 68Toprak ‹stekleri ....................................................................................... 68

Bahçe Tesisi................................................................................................... 68Ço¤altma ........................................................................................................ 68Kültürel ‹fllemler ............................................................................................ 69


KESTANE YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ ......................................................................... 69Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 69Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 70





Özet................................................................................................................ 73Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 74Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 75S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 75Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 76

Üzüm ve Üzümsü Meyve Türleri Yetifltiricili¤i.................... 78ÜZÜM YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (BA⁄CILIK)........................................................... 79Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 79Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 80



Ba¤ Tesisi ..................................................................................................... 82Ço¤altma ........................................................................................................ 83Kültürel ‹fllemler ............................................................................................ 83

Budama.................................................................................................... 83Terbiye .................................................................................................... 84Hasat ....................................................................................................... 84Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 84

Ç‹LEK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ ................................................................................ 85Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 85Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 85Ekolojik ‹stekleri............................................................................................ 86


Yetifltiricilik Sistemleri ................................................................................... 86Aç›kta Yetifltiricilik .................................................................................. 86

‹ ç indek i lervi

4. ÜN‹TE

Örtü Alt›nda Yetifltiricilik ........................................................................ 86Ço¤altma (Fide Üretimi) ............................................................................... 87Dikim Dönemleri........................................................................................... 87

Yaz Dikimi............................................................................................... 87K›fl Dikimi................................................................................................ 87Sonbahar Dikimi ..................................................................................... 87‹lkbahar Dikimi ....................................................................................... 87

Kültürel ‹fllemler ............................................................................................ 88Hasat ........................................................................................................ 88Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 89

AHUDUDU VE BÖ⁄ÜRTLEN YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹.......................................... 89Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 89Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 89Ekolojik ‹stekleri............................................................................................ 90


Bahçe Tesisi ................................................................................................. 91Destek Sistemi ......................................................................................... 91

Ço¤altma ........................................................................................................ 91Kültürel ‹fllemler............................................................................................ 91

Hasat ....................................................................................................... 92Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 92

K‹V‹ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ ................................................................................... 92Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 92Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 92

Döllenme Biyolojisi................................................................................. 93Ekolojik istekleri............................................................................................ 93


Bahçe Tesisi ................................................................................................. 94Destek Sistemi ......................................................................................... 94Budama ve Terbiye Sistemi.................................................................... 94

Ço¤altma ........................................................................................................ 95Kültürel ‹fllemler ............................................................................................ 95

Hasat ....................................................................................................... 95Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 95

Özet ............................................................................................................... 96Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 97Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 98S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 98Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 99

Turunçgiller ve ‹ncir Yetifltiricili¤i ......................................... 100TURUNÇG‹LLER (PORTAKAL, MANDAR‹N, L‹MON VE ALTINTOP) YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹............................................................................................ 101Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 101Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 102

Dal ve Sürgünler ..................................................................................... 102Yapraklar ................................................................................................. 102Kökler ...................................................................................................... 103Çiçekler .................................................................................................... 103Meyve....................................................................................................... 104Çiçek ve Meyve Dökümleri .................................................................... 104Döllenme Biyolojisi................................................................................. 104

‹ ç indek i ler vii

5. ÜN‹TE

Ekolojik ‹stekleri .......................................................................................... 104‹klim ‹stekleri .......................................................................................... 104Toprak ‹stekleri ....................................................................................... 105Ekolojik Bölgeler..................................................................................... 106

Bahçe Tesisi ................................................................................................. 106Çeflitler ........................................................................................................... 106

Portakal Çeflitleri ..................................................................................... 106Mandarin Çeflitleri ................................................................................... 107Limon Çeflitleri......................................................................................... 108Alt›ntop çeflitleri ...................................................................................... 108Ço¤altma.................................................................................................. 109Kültürel ‹fllemler...................................................................................... 109Budama.................................................................................................... 109Sulama...................................................................................................... 110Toprak ‹flleme ......................................................................................... 110Gübreleme ............................................................................................... 110Hasat ........................................................................................................ 110Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 110

‹NC‹R YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹................................................................................. 110Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler .............................. 110Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri ............................................................... 111

Döllenme Biyolojisi ve ‹lek Ar›c›¤›n›n (Blastophaga psenes)Biyolojisi .................................................................................................. 112Erkek ‹ncirlerdeki Meyve Do¤ufllar› ...................................................... 112Difli ‹ncirlerdeki Meyve Do¤ufllar› ......................................................... 112

Ekolojik ‹stekleri .......................................................................................... 113‹klim ‹stekleri .......................................................................................... 113Toprak ‹stekleri ....................................................................................... 113Ekolojik Bölgeler..................................................................................... 113

Bahçe Tesisi ................................................................................................. 113Çeflitler ..................................................................................................... 113

Ço¤alt›lma ...................................................................................................... 114Kültürel ‹fllemler............................................................................................ 114

‹lekleme ................................................................................................... 114Hasat ........................................................................................................ 114Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 114

Özet................................................................................................................ 115Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 116Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 117S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ............................................................................. 117Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 118

Domates, Biber, Patl›can, Fasulye ve Bezelye Yetifltiricili¤i ............................................................................. 120

DOMATES YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Lycopersicon esculentum Mill.) ................... 121Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 121Botanik Özellikleri ........................................................................................ 121

Kök........................................................................................................... 121Gövde ..................................................................................................... 121Yaprak .................................................................................................... 122Çiçek ........................................................................................................ 122Meyve ..................................................................................................... 122Tohum ve Çimlenme Özellikleri ............................................................ 122Çeflitler ..................................................................................................... 122

‹ ç indek i lerviii

6. ÜN‹TE

Yetifltirilme ‹stekleri ...................................................................................... 123‹klim ‹stekleri .......................................................................................... 123Toprak ‹stekleri ....................................................................................... 123Gübreleme ............................................................................................... 123

Yetifltirme Teknikleri ..................................................................................... 123Do¤rudan Tohum Ekimi ile Domates Yetifltiricili¤i .............................. 123Fide ile Domates Yetifltiricili¤i................................................................ 124Afl› ile Domates Yetifltiricili¤i.................................................................. 124

Domateslerde Y›ll›k Bak›m ‹flleri ................................................................. 124Çapalama ................................................................................................. 124Sulama...................................................................................................... 125Herek Verme, ‹pe Alma.......................................................................... 125Budama.................................................................................................... 125Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 125

Hasat ve Verim.............................................................................................. 125B‹BER YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Capsicum annuum L.) ....................................... 126Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 126Botanik Özellikleri ........................................................................................ 126

Kök........................................................................................................... 126Gövde, Dallar ve Yapraklar .................................................................. 126Çiçek ........................................................................................................ 127Meyve....................................................................................................... 127Tohum...................................................................................................... 127Çeflitler ..................................................................................................... 127

Yetifltirilme ‹stekleri ..................................................................................... 127‹klim ........................................................................................................ 127Toprak...................................................................................................... 128Gübreleme ............................................................................................... 128

Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 128Fidelerin Yetifltirilmesi ........................................................................... 128Fidelerin Esas Yerlerine Dikimi.............................................................. 128

Biberlerde Y›ll›k Bak›m ‹flleri ....................................................................... 128Hasat ve Verim.............................................................................................. 129PATLICAN YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Solanum melongena L.) .............................. 129Anavat›n› ve Ekonomik Önemi .................................................................... 129Botanik Özellikleri ........................................................................................ 129

Kök........................................................................................................... 130Gövde ve Dallar ...................................................................................... 130Yaprak...................................................................................................... 130Çiçek ........................................................................................................ 130Meyve....................................................................................................... 130Tohum...................................................................................................... 131Çeflitler ..................................................................................................... 131

Yetifltirilme ‹stekleri ...................................................................................... 131‹klim......................................................................................................... 131Toprak...................................................................................................... 131Gübreleme ............................................................................................... 131

Yetifltirme Tekni¤i ........................................................................................ 132Fidelerin Yetifltirilmesi ........................................................................... 132Fidelerin Esas Yerlerine Dikimi.............................................................. 132

Patl›canlarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri .................................................................. 132Hasat ve Verim.............................................................................................. 132FASULYE YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Phaseolus vulgaris L.) .................................... 133Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 133

‹ ç indek i ler ix

Botanik Özellikleri ........................................................................................ 133Kök........................................................................................................... 133Gövde ...................................................................................................... 133Yaprak...................................................................................................... 133Çiçek ........................................................................................................ 134Meyve....................................................................................................... 134Tohum...................................................................................................... 134

Yetifltirilme ‹stekleri ...................................................................................... 134‹klim......................................................................................................... 134Gübreleme ............................................................................................... 135

Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 135Hasat ve Verim.............................................................................................. 135BEZELYE YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Pisum sativum L.) .......................................... 135Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 135Botanik Özellikleri ........................................................................................ 136

Kök........................................................................................................... 136Gövde ...................................................................................................... 136Yaprak...................................................................................................... 136Çiçek ........................................................................................................ 136Tohum...................................................................................................... 137

Yetifltirilme ‹stekleri ...................................................................................... 137‹klim......................................................................................................... 137Toprak...................................................................................................... 137Gübreleme ............................................................................................... 137

Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 138Hasat ve Verim.............................................................................................. 138Özet................................................................................................................ 139Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 140Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 141S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 141Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 142

Lahana, Karnabahar, Brokoli, Maydanoz, Salata-Marul Yetifltiricili¤i ............................................................................ 144

LAHANA YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Brassica oleraceae L.)..................................... 145Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 145Botanik Özellikleri ........................................................................................ 145

Kök........................................................................................................... 145Gövde ...................................................................................................... 145Yaprak ve Bafl Özellikleri....................................................................... 146Çiçek ........................................................................................................ 146Tohum ve Çimlenme Özellikleri ............................................................ 146

Yetifltirilme ‹stekleri ...................................................................................... 146‹klim ‹stekleri .......................................................................................... 146Toprak ‹stekleri ....................................................................................... 147

Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 147Lahanada Y›ll›k Bak›m ‹flleri......................................................................... 147

Çapalama ................................................................................................ 147Sulama...................................................................................................... 147Hastal›k ve Zararl›lar............................................................................... 147

Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ 148Verim.............................................................................................................. 148KARNABAHAR YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Brassica oleracea L. var. botrytis) ....... 148Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 148

‹ ç indek i lerx

7. ÜN‹TE

Botanik Özellikleri ........................................................................................ 148Kök........................................................................................................... 148Gövde ..................................................................................................... 148Yaprak...................................................................................................... 149Taç ve Çiçek............................................................................................ 149Tohum ve Çimlenme Özellikleri ............................................................ 149


Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 150Karnabaharda Y›ll›k Bak›m ‹fllemleri ........................................................... 150

Çapalama ................................................................................................ 150Sulama...................................................................................................... 150Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 150

Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ 150Verim.............................................................................................................. 150BROKOL‹ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Brassica oleracea L. var. italica).................. 151Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 151Botanik Özellikleri ........................................................................................ 151

Kök........................................................................................................... 151Gövde ...................................................................................................... 151Yaprak...................................................................................................... 151Taç ve Çiçek .......................................................................................... 151

Tohum ve Çimlenme Özellikleri .................................................................. 151Yetifltirilme ‹stekleri ...................................................................................... 151


Yetifltirilme Tekni¤i ....................................................................................... 152Brokolide Y›ll›k Bak›m ‹fllemleri .................................................................. 152

Çapalama ................................................................................................. 152Sulama...................................................................................................... 152Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 152

Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ 152Verim.............................................................................................................. 152MAYDANOZ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Petroselinum crispum Mill.) .................... 153Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 153Botanik Özellikleri ........................................................................................ 153

Kök........................................................................................................... 153Gövde ...................................................................................................... 153Yaprak...................................................................................................... 154Çiçek ........................................................................................................ 154Tohum ve Çimlenme Özellikleri ............................................................ 154


Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 155Maydanozda Y›ll›k Bak›m ‹flleri .................................................................. 155


Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ 156Verim.............................................................................................................. 156SALATA-MARUL YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Lactuca sativa L.) ............................... 156Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 156

‹ ç indek i ler xi

Botanik Özellikleri ........................................................................................ 157Kök........................................................................................................... 157Gövde ...................................................................................................... 157Yaprak...................................................................................................... 157Çiçek ........................................................................................................ 157Tohum ve Çimlenme Özellikleri ............................................................ 158


Yetifltirme Tekni¤i ........................................................................................ 159Salata-Marulda Y›ll›k Bak›m ‹flleri ............................................................... 159


Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ 160Verim.............................................................................................................. 160Özet................................................................................................................ 161Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 162Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 163S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 163Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 164

So¤an, Sar›msak, P›rasa, Ispanak ve Havuç Yetifltiricili¤i... 166SO⁄AN YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Allium cepa L.) ................................................ 167Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 167Botanik Özellikleri ........................................................................................ 168


Yetifltirilme ‹stekleri ..................................................................................... 169‹klim ‹stekleri .......................................................................................... 169Toprak ‹stekleri ....................................................................................... 169

Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 169So¤anlarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri ..................................................................... 170


Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ 170Verim.............................................................................................................. 170SARIMSAK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Allium sativum L.) ....................................... 171Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 171Botanik Özellikleri ........................................................................................ 171



Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 173Sar›msakta Y›ll›k Bak›m ‹flleri....................................................................... 174

‹ ç indek i lerxii

8. ÜN‹TE


Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ 175Verim.............................................................................................................. 175PIRASA YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Allium porrum L.) ............................................. 175Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 175Botanik Özellikleri ........................................................................................ 176Kök................................................................................................................. 176Gövde ............................................................................................................ 176Yaprak............................................................................................................ 176Çiçek .............................................................................................................. 176Tohum ve Çimlenme Özellikleri .................................................................. 176Yetifltirilme ‹stekleri ...................................................................................... 177


Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 177P›rasada Y›ll›k Bak›m ‹flleri........................................................................... 178


Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ 178Verim.............................................................................................................. 179ISPANAK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Spinacia oleracea L.) ..................................... 179Anavatan› ve Ekonomik Önemi ................................................................... 179Botanik Özellikleri ........................................................................................ 179



Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 181Ispanaklarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri ................................................................... 182

Çapalama ................................................................................................. 182Sulama .................................................................................................... 182Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele........................................................... 182

Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ 183Verim.............................................................................................................. 183HAVUÇ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Daucus carota L) ............................................. 183Anavatan› ve Ekonomik Önemi .................................................................. 183Botanik Özellikleri ........................................................................................ 184



Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 186Havuçlarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri...................................................................... 186

‹ ç indek i ler xiii


Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ 187Verim.............................................................................................................. 187Özet................................................................................................................ 188Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 189Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 190S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 190Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 191

Yazl›k ve K›fll›k Kabaklar, H›yar, Kavun, Karpuz ve Enginar Yetifltiricili¤i ............................................................... 192

YAZLIK VE KIfiLIK KABAK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ ............................................ 193Anavatan› ve Ekonomik Önemi .................................................................. 193Botanik Özellikleri ........................................................................................ 193

Kök........................................................................................................... 193Gövde ...................................................................................................... 193Yaprak...................................................................................................... 194Çiçek ve Meyve....................................................................................... 194Tohum ve Çimlenme Özellikleri ............................................................ 194


Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 194Yazl›k ve K›fll›k Kabaklarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri ......................................... 195


Olgunluk, Hasat ve Depolama..................................................................... 195Verim.............................................................................................................. 196HIYAR YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Cucumis sativus L.)............................................ 196Anavatan› ve Ekonomik Önemi .................................................................. 196Botanik Özellikleri ........................................................................................ 196



Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 197H›yarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri .......................................................................... 198


Olgunluk, Hasat ve Depolama..................................................................... 198Verim.............................................................................................................. 198KAVUN YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Cucumis melo L.) .............................................. 199Anavatan› ve Ekonomik Önemi .................................................................. 199Botanik Özellikleri ........................................................................................ 199

Kök........................................................................................................... 199Gövde ...................................................................................................... 199

‹ ç indek i lerxiv

9. ÜN‹TE

Yaprak...................................................................................................... 199Çiçek ve Meyve....................................................................................... 199Tohum ve Çimlenme Özellikleri ............................................................ 200


Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 201Kavunda Y›ll›k Bak›m ‹flleri ........................................................................ 201


Olgunluk ve Hasat ........................................................................................ 202Verim.............................................................................................................. 202KARPUZ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Citrillus lanatus Thumb.) Mansf. ................... 202Anavatan› ve Ekonomik Önemi .................................................................. 202Botanik Özellikleri ........................................................................................ 202



Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 204Karpuzda Y›ll›k Bak›m ‹flleri ....................................................................... 204


Olgunluk, Hasat ve Depolama..................................................................... 205Verim.............................................................................................................. 205ENG‹NAR YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Cynara cardunculus L. var. scolymus) ....... 205Anavatan› ve Ekonomik Önemi .................................................................. 205Botanik Özellikleri ........................................................................................ 206



Yetifltirme Tekni¤i ......................................................................................... 207Enginarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri ...................................................................... 208


Olgunluk ve Hasat ....................................................................................... 209Verim.............................................................................................................. 209Özet................................................................................................................ 210Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 211Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 212S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 212Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 213

‹ ç indek i ler xv

Süs Bitkileri Yetifltiricili¤i ...................................................... 214SÜS B‹TK‹LER‹............................................................................................... 215Süs Bitkisinin Tan›m› ................................................................................... 215Tarihsel Süreç ‹çerisinde Süs Bitkileri ........................................................ 216Süs Bitkilerinin Ekonomik Aç›dan Önemi ................................................. 216KESME Ç‹ÇEKLER ......................................................................................... 217Gül Yetifltiricili¤i ............................................................................................ 218Karanfil Yetifltiricili¤i .................................................................................... 220Krizantem Yetifltiricili¤i ................................................................................. 222Lâle Yetifltiricili¤i ........................................................................................... 223Glayöl Yetifltiricili¤i ....................................................................................... 225‹Ç MEKÂN B‹TK‹LER‹ ................................................................................... 226A⁄AÇLAR VE ÇALILAR ................................................................................. 228MEVS‹ML‹K Ç‹ÇEK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹........................................................... 230Özet ............................................................................................................... 232Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 233Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 234S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 234Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 234

Sözlük ................................................................................... 235Dizin ...................................................................................... 239

‹ ç indek i lerxvi

10. ÜN‹TE

Önsöz

Türkiye, ekolojik koflullar yönünden gerçek bir ba¤-bahçe cennetidir. Meyve-

cilik, ba¤c›l›k, sebzecilik ve süs bitkileri aç›s›ndan dünyada son derece önemli bir

konumdad›r. Bu kitapta, tek ve çok y›ll›k bahçe bitkilerinin yetifltiricili¤inin ana

hatlar› verilmeye çal›fl›lm›flt›r. Verilen bu anahtar bilgileri en iyi bir flekilde de¤er-

lendirece¤inizden eminiz. Çünkü bahçe bitkileri, alan olarak çok genifl olup bu

boyuttaki bir ders kitab› içerisinde her konunun derinlemesine incelenmesi müm-

kün de¤ildir. Örne¤in, üretim masraflar›n› azalt›rken, besin de¤erini artt›rmaya

olan zorunlu ihtiyaç son y›llarda yetifltirme metotlar›nda yeniliklere yol açm›flt›r.

Bu gibi geliflmelere detayl›ca de¤inmek elbette mümkün de¤ildir. Kapsaml› bilgi

edinmek isteyenler, ders kitab›nda belirtilen kaynaklardan yararlanabilir.

Bahçe Tar›m›- II, Anadolu Üniversitesi ö¤rencilerine oldu¤u kadar, bu konuda

çal›flan Ziraat Mühendisi meslektafllar›m›za ve özellikle meyvecilik, ba¤c›l›k, seb-

zecilik ve süs bitkileri ile u¤raflanlara da yararl› olacakt›r.

Bu kitab›n yaz›m› ve bas›m› aflamas›nda eme¤i geçen herkese teflekkür eder,

tüm ö¤rencilerimize yararl› olaca¤› ümidi ile baflar›lar dileriz.

Haziran 2011

Editörler

Prof.Dr. Vedat fiEN‹Z

Doç.Dr. Veli ERDO⁄AN

Önsöz xvii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra elma, armut, ayva ve nar›n;Ekonomik önemini anlatabilecek,Morfolojik ve biyolojik özelliklerini tan›mlayabilecek,Ekolojik isteklerini ve ço¤altma yöntemlerini belirleyebilecek,Bahçe tesisi ve kültürel ifllemleri aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Elma, armut, ayva, nar• Morfoloji• Biyoloji• Ekolojik istekler

• Ço¤altma• Bahçe tesisi• Kültürel ifllemler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• ELMA YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• ARMUT YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• AYVA YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• NAR YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• BAHÇE YER‹ SEÇ‹M‹ VE F‹DAN

D‹K‹M‹• KÜLTÜREL ‹fiLEMLER

1BAHÇE TARIMI-II

Yumuflak ÇekirdekliMeyve Türleri ve NarYetifltiricili¤i

Bu ünite Prof.Dr. Ali ÜNAL taraf›ndan yaz›lm›flt›r.

ELMA YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerElma Rosaceae familyas›n›n Malus cinsine ait bir türdür. Dünya üzerinde elman›n(Malus domestica) anavatan› olarak kabul edilen Do¤u Asya, Orta Asya, Bat› As-ya-Avrupa ve Kuzey Amerika bölgesinde do¤al olarak yetiflen 30 kadar türü bu-lunmaktad›r. Karadeniz bölgemizin iç k›s›mlar› ve Toros’lar elman›n do¤al yay›l-ma alanlar›d›r ve buralarda M. sylvestris ve M. orientalis türleri do¤al olarak yetifl-mektedir.

Elma kültürünün ne zaman bafllad›¤› kesin olarak bilinmemekle birlikte 4.000y›ldan fazla zamandan beri yetifltiricili¤inin yap›ld›¤› bildirilmektedir. Elma kültürüYunanl›lar›n, Romal›lar›n ve Haçl›lar›n Anadolu’ya gelmesi ile Anadolu üzerindenYunanistan’a ve ‹talya yolu ile Avrupa’ya yay›lm›flt›r. Buradan da ilk göçmenler va-s›tas›yla Amerika’ya ve di¤er k›talara götürülmüfl ve böylece elma kültür 5 k›tayayay›lm›flt›r. Günümüzde Kuzey ve Güney yar›m kürenin ›l›man iklim kufla¤›na sa-hip hemen bütün bölgelerinde yetifltirilmektedir. Ayr›ca Kuzey yar›m kürede 35.enlemden di¤er birçok meyvenin yetifltirilemedi¤i 60. enleme kadar olan bölgeler-de de yetiflebilmektedir.

Dünya elma üretimi 71.700.000 tondur. Asya k›tas› 43.500.000 ton ile dünyaüretiminin yar›dan fazlas›n› sa¤lamaktad›r. Çin 31.000.000 ton ile dünya üretimininyaklafl›k yar›s›n› karfl›lamaktad›r ve bu ülkeyi 4.500.000 tonla ABD, 2.700.000 ton-la Türkiye ve 2.600.000 tonla Polonya izlemektedir. Bunlar›n d›fl›nda Fransa, Al-manya, ‹ran, Yeni Zelanda, Avustralya ve fiili de önemli elma üreticisi ülkeler ara-s›nda yer almaktad›r (FAO, 2009).

Türkiye önemli bir elma üreticisi ülkedir. Do¤u Anadolu’nun çok so¤uk bölge-leri ile Akdeniz k›y› fleridi d›fl›nda kalan di¤er bölgelerde ekonomik olarak yetiflti-rilebilmektedir. Elma üretimi en fazla göller yöresinde Isparta ilinde (610.000 ton)gerçeklefltirilmektedir. Karaman (340.000 ton), Ni¤de (328.000 ton), Denizli(217.000 ton) ve Antalya (213.000 ton) en fazla üretim yapan di¤er illerdir. Ayr›caelma yetifltiricili¤i için uygun ekolojinin bulundu¤u Çanakkale, Amasya, Tokat, Ya-lova ve Kütahya illeri de önemli elma üreticisi illerdir (TUIK, 2009).

Ni¤de, Karaman ve Ankara illeri gibi yaz›n s›cak ve nispi nemi düflük olan yer-lerde baz› çeflitlerde meyve renginde aç›lma veya günefl yan›kl›¤› görülmektedir.Özellikle koyu yeflil meyve rengine sahip olan Granny Smith çeflidinde yeflil renk

Yumuflak Çekirdekli MeyveTürleri ve Nar Yetifltiricili¤i

aç›larak gri tonlar›na dönmekte veya günefl yan›kl›¤›n›n derecesine ba¤l› olarakde¤iflik tonlarda sararmalar oluflmaktad›r. Bu durumda meyve kalitesi düfltü¤ü içinpazar de¤eri azalmaktad›r. Güneflin bu olumsuz etkisini önlemek amac›yla bahçe-lerde gölgeleme yap›lmaktad›r. Gölgeleme a¤lar› ayn› zamanda dolu zarar›n› önle-mek amac›yla da kullan›lmaktad›r (Foto¤raf 1.1).

Elman›n, ekolojinin uygun oldu¤u dünyan›n her k›tas›nda ve her ülkesinde ye-tifltirilmesinin birçok nedeni bulunmaktad›r. Bunlar›n bafl›nda, elman›n di¤er mey-ve türlerinden farkl› olarak 6-8 ay gibi uzun bir süre depolanabilmesi ve böylece10 ay gibi uzun bir süre taze tüketiminin yap›labilmesi gelmektedir. Ayr›ca meyvesuyu, konserve, dilim konservesi, marmelat, reçel, sirke ve kurutulmufl olarak datüketilmektedir.

Elma meyvesinin yaklafl›k %85’inin su olmas› nedeniyle besin maddesi içeri¤izengin olmamas›na ra¤men, içindeki mineral tuzlar, vitaminler, organik asitler vekarbonhidratlar aç›s›ndan insan beslenmesi yönünden önem tafl›maktad›r. Yurt d›-fl›nda özellikle sindirim sisteminin düzenli çal›flmas› için günde bir elma yenilmesitavsiye edilmektedir.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriElma tohum anaçlar› üzerine afl›l› olarak yetifltirildi¤inde taç yüksekli¤i 8-12 m’yekadar ulaflabilmektedir. Ancak elmalarda çok de¤iflik geliflme gücünde türler veçeflitler vard›r. Son y›llarda, zay›f (bodur) geliflen elma anaçlar›n›n kullan›lmas›ylaüzerlerine afl›lanan elma çeflitleri ancak 3-5 m yükseklikte ve 1-2 m taç geniflli¤in-de olabilmektedir.

Elma a¤açlar› saçak köklüdür ve kökler yüzeysel geliflir. Bodur elma anaçla-r›n›n kökleri kuvvetli geliflen çö¤ür anaçlar›na göre daha ince ve daha gevrek ya-p›dad›r. Bu nedenle özellikle tam bodur anaçlar üzerine afl›l› a¤açlar›n mutlakabir destek sistemiyle desteklenmesi ve a¤açlar›n devrilmesinin önlenmesi gerek-mektedir.

Elma gövdesi gevrek, k›r›lgan ve düzgün bir yap› gösterir. Günefl yan›kl›¤›nakarfl› duyarl›d›r. Zay›f geliflen iki ve daha yafll› dallar üzerinde zay›f geliflmifl ve uç-

4 Bahçe Tar ›m›- I I

Foto¤raf 1.1

Modern elmayetifltiricili¤ininyap›ld›¤› bodur birelma bahçesi.Günefl yan›kl›¤› vedolu zarar›n›önlemek amac›ylabahçenin üzeri a¤ile örtülmüfltür.

lar›nda ço¤unlukla çiçek tomurcu¤u bulunan k›sa meyve dallar› bulunur. Bu dal-lara topuz, kese, ç›tanak, karg› ve dalc›k gibi özel isimler verilir. Baz› k›sa dallar›nuç ve uca yak›n bo¤umlar›nda da çiçek tomurcu¤u oluflabilir. Kuvvetli geliflen dal-larda çiçek tomurcu¤u oluflmaz ve bunlar odun dallar› olarak adland›r›l›r.

Tomurcuklar, genel olarak sürgün tomurcu¤u ve çiçek tomurcu¤u olarak ikiyeayr›l›r. Ayr›ca kuvvetli sürgünlerin dip k›s›mlar›ndaki bo¤umlarda uyur gözler debulunmaktad›r. Elmalar›n çiçek tomurcuklar›ndan 4-10 tane çiçek ile 5-6 tane yap-rak ç›kar. Bu nedenle bunlara kar›fl›k tomurcuk ad› verilir (Foto¤raf 1.2).

Elman›n çiçekleri di¤er meyve türlerine göre daha geç açar. Çiçekler hüzmefleklinde bir ana sap üzerinde birden fazla çiçek olacak flekilde açar (Foto¤raf 1.2).Çiçekler erselik yap›dad›r. Bir elma çiçe¤inde 5 çanak yaprak, 5 taç yaprak ve 15-20 erkek organ bulunur. Taç yapraklar› beyaz, pembe veya aç›k k›rm›z› renktedir.Difli organ 5 karpelli (odac›kl›) olup her karpelden bir diflicik borusu (stil) ç›kar.Diflicik borular› gözle görülebilir. Ancak difl organ›n yumurtal›k (ovaryum) k›sm›çanak, taç ve erkek organlar›n alt k›s›mlar›n›n birleflmesi ile oluflan doku ile sar›l-d›¤› için (erik, fleftali veya kiraz gibi sert çekirdekli meyve türlerinin aksine) d›fla-r›dan bak›ld›¤›nda görülmez. Her karpelde ikifler tohum tasla¤› bulunur ve tohumtaslaklar› döllendi¤inde 10 tane tohum oluflur.

Elma meyvesi, yumurtal›k ve yumurtal›¤› çevreleyen çiçek dokusunun etlenipsulanmas› ile meydana geldi¤inden gerçek meyve de¤ildir. Bunlara yalanc› meyvedenir. Elma meyvesi çok de¤iflik irilik, flekil, renk, tat ve aroma özellikleri gösterir.Genel olarak yuvarlak flekilli olmas›na karfl›l›k, uzun ve bas›k flekilli olanlar› davard›r. Meyve kabuk rengi ço¤unlukla s›vama k›rm›z› (Starcrimson), ak›tmal›-par-çal› k›rm›z› veya k›rm›z› çizgilidir ancak sar›, yeflil-sar› (Golden Delicious) veya ye-flil renkli (Granny Smith) olan çeflitler de bulunmaktad›r. Meyve eti rengi ise ço-¤unlukla sar›d›r veya Amasya elmas›nda oldu¤u gibi beyazd›r. Meyve tad› çok de-¤iflik olup tatl›, mayhofl, ekfli tatta ve farkl› aromada olabilir.

51. Ünite - Yumuflak Çeki rdekl i Meyve Tür ler i ve Nar Yet iflt i r ic i l i¤ i

Foto¤raf 1.2

c

ba

a

b

d

Elmada meyvedallar› (sol) veçiçekler (sa¤); a)topuz b) karg› c)sürgün tomurcu¤ud) ç›tanak.

Sert çekirdekli meyve türlerinde, meyve yumurtal›¤›n etlenip sulanmas› ile oluflur ve ger-çek meyve olarak isimlendirilir.

Elma meyveleri olgunlaflma zaman› yönünden de farkl›l›k gösterir. ÜlkemizdeHaziran ortas› ile Kas›m ay›na kadar olgunlaflan çeflitler bulunmaktad›r. Elma çeflit-leri olgunlaflma zamanlar›na göre Yazl›k (Vista Bella, Jerseymac, Williams Pride,Summer Red, Anna ve Ak elmas›), Güzlük (Gala grubu, Elstar ve Hüryemez) veK›fll›k (Scarlet Spur, Golden Delicious, Starking Delicious, Starcrimson, Amasya,Topaz, Red Chief, Fuji, Breaburn, Pink Lady ve Grany Smith) olmak üzere üç gru-ba ayr›lmaktad›r. Baz› elma çeflitlerinde mutasyonla spur (bodur) özellik tafl›yanyeni mutant çeflitler meydana gelmifltir. Bu spur çeflitler (Red Chief, Stark SpurGolden Delicious vb.) daha erken verime yatmakta ve sürgünlerin bo¤um aralar›daha k›sa oldu¤undan a¤açlar bodur geliflme göstermektedir. Ayr›ca yapraklar kü-çük, koyu yeflil ve kal›n dokulu olmaktad›r. Bunun yan›nda baz› çeflitlerin meyverengi, hasat tarihi, hastal›klara dayan›m ve muhafaza ömrü gibi bir veya birkaçözelli¤i farkl› olan do¤al mutantlar› bulunmaktad›r (Gale Gala, Galaxy Gala, Impe-rial Gala, Mitch Gala, Mondial Gala ve Pacific Gala vb.).

Döllenme BiyolojisiElma çeflitlerinin ço¤u diploittir. Ancak Hüryemez, Çak›ldakl›, Furunüstü, Jona-gold, Kanada Renet, Winesap ve Staymared gibi triploid çeflitler de bulunmaktad›r.Bu çeflitler iyi (canl›) çiçek tozu oluflturmad›klar› için kendine verimli olmad›klar›gibi tozlay›c› olarak da kullan›lamazlar.

Pek çok elma çeflidi (Red Delicious, Breaburn, Fuji vb.) kendine verimsizdir.Çiçek organlar›nda herhangi bir eksiklik bulunmamas›na ra¤men çiçektozu-stigmauyuflmazl›¤› nedeniyle kendi çiçek tozu kendi diflisini dölleyemez. Bu çeflitlerdemeyve tutumunun gerçekleflmesi ve ürün al›nabilmesi için mutlaka tozlay›c› çefli-de ihtiyaç vard›r. Öte yandan baz› çeflitler kendine k›smen verimlidir (Elstar, Gala,Golden Delicious, Granny Smith, Johanatan vb.) ancak tozlay›c› çeflit kullan›ld›¤›n-da meyve tutumu ve ürün miktar› daha fazla olmaktad›r. Bu çeflitlerle kurulan ti-cari elma bahçelerinde de mutlaka tozlay›c› çeflit bulundurulmal›d›r.

Kullan›lacak tozlay›c› çeflitler ana çeflitle ayn› zamanda çiçek açmal›, diploit ol-mal›, çimlenme gücü yüksek, bol ve iyi çiçek tozu vermeli, ana çeflitle uyuflmazl›ksorunu bulunmamal›, periyodisite göstermemeli, gençlik k›s›rl›¤› süresi ana çeflit-le ayn› olmal› ve ticari de¤eri yüksek olmal›d›r. Tozlay›c› çeflidin ekonomik de¤e-ri ana çeflitten daha düflük fakat tozlay›c› özelli¤i iyi ise tozay›c› çeflit say›s› 1/9 ora-n›nda olmal› ve ana çeflidin her a¤ac› tozlay›c›y› görecek flekilde yerlefltirilmelidir(fiekil 1.1). Çünkü erselik çiçek yap›s›na sahip olan di¤er meyve türlerinde oldu¤ugibi elmada da tozlanma daha çok bal ar›s› ile gerçekleflir. Bal ar›lar› çiçeklerdenbalözü (nektar) ve çiçek tozu (polen) toplamak üzere bir a¤aca geldi¤inde, ayn›a¤ac›n ve en yak›n komflu a¤açlar›n çiçeklerinde gezinir. Ar› tozlay›c› a¤açlar›n çi-çek tozlar›n› ancak ona yak›n a¤açlara tafl›r ve tozlamada etkili olur. Genel olarak4-5 dekar meyve bahçesi için bir kovan bal ar›s› yeterli olmaktad›r. Tozlay›c› çefli-din ekonomik de¤eri ana çeflidinki kadar yüksek ise say›s› daha fazla tutulabilir.

6 Bahçe Tar ›m›- I IS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Periyodisite: Bir meyveçeflidinin bir y›l çok, bir y›laz veya hiç meyvevermemesine denir.

Gençlik k›s›rl›¤›n›n ne oldu¤unu ve meyve türlerindeki durumunu araflt›r›n›z.

Ekolojik ‹stekleri

‹klim ‹stekleriElma so¤uklara en dayan›kl› meyve türüdür. K›fl›n dinlenme döneminde -35°C ile-40°C’ye dayan›r. Çiçeklenmesi geç oldu¤undan çok so¤uk bölgeler d›fl›nda ilkba-har geç donlar›ndan etkilenmez. Ancak yüksek ve so¤uk bölgelerde sis ve ya¤murgibi iklim olaylar› döllenmeyi olumsuz etkileyerek ürün miktar›n› düflürebilir. Baz›bölgelerde ilkbahar ve yaz aylar›nda ya¤an dolu da meyvelere zarar verebilmekte-dir. Yaz s›caklar› nispi nemi düflük yerlerde baz› çeflitlerin meyvelerinde günefl ya-n›kl›¤›na neden olur. Budama ve taçland›rma hatas› olan a¤açlarda da gövde ya-n›klar›na neden olur. Bu nedenle Ni¤de ve Karaman gibi nispi nemi düflük yerler-de yaz aylar›nda gölgeleme yapmak gerekir.

Elman›n k›fl dinlenme iste¤i yüksektir (1000-3000 saat). Bu nedenle Ege ve Ak-deniz k›y› bölgelerinde hem k›fl dinlenme ihtiyac›n› karfl›layamad›¤›ndan, hem deyüksek yaz s›caklar›n›n günefl yan›kl›¤›na yol açmas› nedeniyle ekonomik olarakyetifltirilmesi mümkün olmamaktad›r. Son y›llarda k›fl dinlenme ihtiyac› düflük olanbaz› yazl›k çeflitler (Ak elmas›, Anna, Vista Bella, Jerseymac, Summer Red vb.) ilkturfanda özelli¤inden yararlanmak için bu bölgelerde yetifltirilmeye bafllanm›flt›r.Elmalar için en ideal yerler k›fllar› so¤uk, yazlar› serin ve nispi nemi yüksek bölge-lerdir. Ülkemizde göller yöresi, Marmara, Karadeniz, ‹ç Ege ve Akdeniz bölgesininyüksek yerleri elma yetifltiricili¤i için en uygun yerlerdir.

Toprak ‹stekleriElma, saçak köklü bir meyve türü oldu¤undan a¤›r topraklara di¤er meyve türleri-ne göre daha dayan›kl›d›r. Genel olarak de¤iflik toprak tiplerine uyumu iyidir. An-cak kireçli ve pH’s› yüksek topraklarda demir elementinin al›namamas›ndan kay-naklanan sararma belirtisi (kloroz) gösterir.


fiekil 1.1

Elma bahçesindetozlay›c›n›n (l)yerlefltirilmesi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Bahçe TesisiModern elma yetifltiricili¤inde art›k çö¤ür anaçlardan uzaklafl›lmakta ve boduranaçlar yayg›nlaflmaktad›r. Ancak baz› yörelerde hala çö¤ür anaçlar üzerine afl›l› fi-danlar›n üretildi¤i ve bu fidanlarla standart bahçelerin kuruldu¤u görülmektedir.Elmalar, çö¤ür anaçlar üzerinde büyük a¤açlar oluflturaca¤›ndan bu bahçelerde di-kim mesafeleri 8x8 m veya 10x10 m gibi mesafeler kullan›lmaktad›r.

Elma en fazla klon anac› bulunan türdür. Klon anaçlar› geliflme kuvvetlerinegöre çok bodur (M27, M8, M9), bodur (M26, M9 EMLA, Pajami1), yar› bodur (M7,MM106), kuvvetli (M1, M13, M25, MM104, MM109, MM111) ve çok kuvvetli (M12,M16) olmak üzere s›n›fland›r›lmaktad›r. Bu anaçlar üzerine afl›lanan çeflitlerle bah-çe kuruldu¤unda uygulanan s›ra aras› ve s›ra üzeri mesafeleri Çizelge 1.1’de veril-mifltir. Bu mesafeler toprak yap›s›na, çeflide ve verilecek taçland›rma flekline göreaz çok de¤iflebilmektedir.

Son y›llarda, ülkemiz elma yetifltiricili¤inde bodur anaçlarla tesis edilen bahçesay›s› artm›flt›r. Bu bahçelerde en fazla M9, MM106 ve M26 anaçlar› kullan›lmakta-d›r (Foto¤raf 1.3). Bodur yetifltiricilikte önemli maliyet unsuru olan budama, ilaç-lama ve hasat gibi ifllemler daha kolay ve daha az masrafla yap›labilmektedir. Bu-nun yan›nda küçük taç yapan bu a¤açlarda tac›n her taraf› ayn› yo¤unlukta ve ye-terli ›fl›k ald›¤›ndan meyveler de ayn› irilikte, renkte ve kalitede olmaktad›r. Bodurelma a¤açlar›ndan elde edilen ekstra kaliteli meyve oran› daha yüksektir. Bu dapazarlamada kolayl›k ve karl›l›k sa¤lamaktad›r. Bodur yetifltiricili¤in en önemliavantajlar›ndan birisi de a¤açlar›n erken (1-2 yafllar›nda) verime yatmas›d›r.

Anaçlar S›ra Aras› (m) S›ra Üzeri (m)

Çok Bodur 3.5 - 4 0,8 - 1,25

Bodur 3,5 - 4 1 - 1,5

Yar› Bodur 4 1,5 - 2

Kuvvetli 5 - 6 3 - 4

Çok Kuvvetli 6 - 8 5 - 7


Çizelge 1.1Elmada kullan›lanklon anaçlara göredikim mesafeleri.

Foto¤raf 1.3

Meyveye yatm›fl 2yafl›nda bodurelma fidan› (sol) vetel-direk desteksistemi tesis edilmiflbodur elma bahçesi(sa¤).

Elmalarda bodurlu¤un derecesi artt›kça bodur a¤açlar›n ömrünün standart a¤açlara göredaha k›sa oldu¤u, daha k›r›lgan ve gevrek kök yap›lar› nedeniyle bir destek sistemiyle des-teklenmeleri gerekti¤i, özelikle sulama ve gübreleme gibi uygulamalar›n daha özenle ya-p›lmas› gerekti¤i unutulmamal›d›r.

Ço¤altmaElmada, bitkinin genetik yap›s› di¤er meyve türlerinde oldu¤u gibi heterozigot ol-du¤undan tohumla ço¤alt›ld›¤›nda mutlaka aç›lma gösterir. Bu nedenle elma bafl-ta olmak üzere bütün meyve türleri çeflit özelli¤ini kaybetmeden ancak dal, yap-rak ve kök gibi vegetatif organlar kullan›larak çelik, dald›rma, afl› ya da doku kül-türü gibi vegetatif yöntemlerle klonal olarak ço¤alt›lmaktad›r. Tohum ancak anaç(çö¤ür) elde etmek amac›yla kullan›l›r.

Elma fidan› üretiminde çö¤ür anac› elde etmek için yabani a¤açlar›n veya kül-tür çeflitlerinin tohumlar›ndan yararlan›l›r. Olgunlaflm›fl meyvelerden al›nan to-humlar sonbaharda 2-3 ay katlamaya ald›ktan sonra Mart ay›nda tohum yast›kla-r›na veya direkt afl› parseline ekilerek çö¤ürler elde edilir. Bu çö¤ür anaçlar›na yö-reye ve iklim koflullar›na göre May›s-Haziran sürgün göz afl›s› veya A¤ustos dur-gun göz afl›s› yap›larak fidanlar elde edilir.

Elman›n tohum anaçlar›ndan baflka, yukar›da belirtildi¤i gibi ülkemizde son 30y›ld›r kullan›lmaya bafllanan ve özellikle son y›llarda çok yo¤un olarak kullan›lanklon anaçlar vard›r. Çok farkl› geliflme gücüne sahip olan bu anaçlar vegetatif ola-rak, ço¤unlukla tepe dald›rma veya s›ra üzeri hendek dald›rma (stoolbed) yönte-miyle köklendirilirler (Foto¤raf 1.4). Baz› klonlar (MM106 gibi) çelikle de köklen-dirilebilmektedir. Bu köklenmifl anaçlara istenilen elma çeflitleri çö¤ür anaçlar›ndaoldu¤u gibi yöreye ve iklim koflullar›na göre May›s-Haziran sürgün göz afl›s› veyaA¤ustos durgun göz afl›s› yap›larak fidanlar elde edilir.

Dald›rma, afl› ve çelik gibi klonal ço¤altma yöntemleri konusunda Resul Gerçekçio¤lu,fiükriye Bilginer ve Arif Soylu’nun (2008) editörlü¤ünü yapt›¤› Genel Meyvecilik kitab›n›nMeyvecilik Tekni¤i ünitesinden yararlanabilirsiniz.

Elma klon anaçlar›n›n ço¤alt›lmas›na kullan›lan hendek dald›rma ile s›ra üzeri hendekdald›rma (stoolbed) yöntemini karfl›laflt›r›n›z.

91. Ünite - Yumuflak Çeki rdekl i Meyve Tür ler i ve Nar Yet iflt i r ic i l i¤ iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TKatlama: Meyve türlerinintohumlar›n›n so¤uklamaihtiyac›n› gidermek amac›ylabir süre nemli ortam içindeve 0°C ile 10°C’ler aras›ndatutulmas›na denir.

Foto¤raf 1.4

Elma anaçlar›n›ns›ra üzeri hendekdald›rmas›ylaço¤alt›lmas›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

2

ARMUT YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerArmut Rosaceae familyas›n›n Pyrus cinsine ait bir türdür. Dünya üzerinde Pyruscinsinin 20 kadar türü bulunur. Çin, Orta Asya, Kafkasya ve Bat› Asya gen merkez-leridir. Armut (Pyrus communis) yetifltiricili¤inin geçmifli de elma gibi milattan ön-ceki y›llara dayanmakta olup yetifltiricili¤i Anadolu ve Yunanistan üzerinden di¤erAvrupa ülkelerine, Amerika’ya ve di¤er k›talara yay›lm›flt›r. Armut, elma kadar so-¤uk iklim bölgelerinde yetifltirilmemesine ra¤men, elmadan farkl› olarak s›cak ›l›-man iklim bölgelerinde de yetifltirilebilmektedir. Bu nedenle dünyada elmadansonra en fazla üretilen ›l›man iklim meyve türüdür.

Dünya armut üretimi 21.900.000 tondur. Asya k›tas› 16.300.000 ton ile dünyaüretiminin yar›dan fazlas›n› sa¤lamaktad›r. Ülkeler itibariyle en fazla üretimi14.300.000 ton ile Çin, 849.000 ton ile ABD, 831.000 tonla ‹talya, 520.000 tonla Ar-jantin ve 404.000 tonla ‹spanya yapmaktad›r. Türkiye’nin armut üretimi ise 384.000tondur (FAO, 2009).

Armut Türkiye’de çok so¤uk bölgelerle Akdeniz k›y› fleridi d›fl›nda her bölgedeyetifltirilebilmektedir. Ancak Marmara, ‹ç Anadolu ve Ege bölgelerinde kapamabahçeler daha yo¤un olarak bulunmaktad›r. Armut üretiminin %28’ini tek bafl›naBursa ili (108.000 ton) karfl›lamaktad›r. Ard›ndan 42.000 ton ile Antalya, 18.000 tonile Ankara ve 5.000 ton ile Konya gelmektedir (TUIK, 2009). Öte yandan ülkemi-zin di¤er bölgelerinde kapama bahçeler yan›nda tarla, ba¤, bahçe ve kamu arazi-lerinde da¤›n›k a¤açlar halinde kendili¤inden ç›km›fl yabani armut ve ahlat (Pyruseleagrifolia) üzerine afl›lanm›fl halde armut yetifltiricili¤i yayg›nd›r. Bu tür yetifltiri-cilikte genellikle yazl›k ve yöresel (lokal) çeflitler üretilir ve üretildikleri bölgeler-de tüketilirler. Ülkemizde bulunan yöresel çeflitlerin say›s›n›n 600’den fazla oldu-¤u bilinmektedir. Ege bölgesinin 6 ilinde yap›lan bir çal›flmada 70 farkl› lokal ar-mut çeflidi tespit edilmifltir. Atefl yan›kl›¤› hastal›¤›n›n 1985 y›l›nda ülkemize girme-siyle birlikte bak›m ifllemleri yeterli yap›lmayan a¤açlar›n ço¤u kurumufl, çeflitlerinbaz›lar› yok olmufl ve bu tür yetifltiricilik önemini kaybetmifltir.

Armutta erkenci, orta mevsim ve geççi armut çeflitleri dikkate al›nd›¤›nda yaz›n4 ay gibi genifl bir zaman aral›¤›nda pazarda taze meyve bulunmaktad›r. Buna ila-ve olarak, k›fll›k armut çeflitlerinin 5-6 ay gibi uzun bir süre depolanabilmesi ile bumeyveyi 8-9 ay pazarda görmek mümkün olmaktad›r. Meyveler ayr›ca meyve su-yu, reçel, likör, sirke, tatl› ve konserve olarak sanayide ifllenmektedir. Baz› armutçeflitleri kurutularak ve piflirilerek de tüketilebilmektedir. Armut, meyvesinin yak-lafl›k %85’inin su olmas›na ra¤men zevkle yenen, B ve C vitaminlerince zengin,içerdi¤i lif nedeniyle sa¤l›¤a yararl› bir meyve türüdür.

Bölgenizde yetiflen yöresel armut çeflitleri nelerdir? Araflt›r›n›z.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriArmut, genelde dik büyüyen, toprak ve iklim koflullar›na ba¤l› olarak 7-12 m yük-sekli¤inde taç oluflturabilen bir türdür. Kaz›k köklü olmas› nedeniyle ve özellikleahlat gibi kurak koflullara dayanan a¤açlar üzerine afl›land›¤›nda susuz koflullardabile uzun y›llar yaflayabilen bir türdür.

Meyve dallar› elmada oldu¤u gibi topuz, kese, ç›tanak, karg› ve dalc›k olarak ad-land›r›l›r. Çiçek tomurcuklar› bu dallar›n uçlar›nda ve baz› çeflitlerde k›sa y›ll›k sür-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

3

günlerin yan tomurcuklar›nda oluflur. Çiçek tomurcuklar› uyand›¤›nda hüzme flek-linde 4-7 tane çiçek ve 5-6 tane yaprak ç›kar. Bu nedenle elmada oldu¤u gibi bun-lara da kar›fl›k tomurcuk denir. Armut çiçekleri elmadan önce açar. Çiçekleri erse-lik yap›dad›r. Çiçek organlar› elmadaki gibi olup bir çiçekte 5 çanak, 5 taç yaprakve 15-20 erkek organ bulunur. Difli organ 5 karpelli (odac›kl›) olup her karpeldenbir diflicik borusu (stil) ç›kar. Diflicik borular› gözle görülebilir. Ancak difli organ›nyumurtal›k (ovaryum) k›sm› d›flar›dan bak›ld›¤›nda görülmez. Taç yapraklar› beyazveya aç›k pembe renkte olabilir. Yumurtal›k alt durumludur (Foto¤raf 1.5).

Döllenme BiyolojisiArmut çeflitlerinin ço¤u diploittir. Ancak Göksulu, ‹¤nesi, Tavflan Bafl›, Cure, Wil-liams Duchesse ve Alexander Lucas gibi baz› çeflitler triploittir. Bu çeflitler iyi çiçektozu vermedikleri için kendilerine verimsizdir ve bu nedenle tozlay›c› olarak dakullan›lamazlar. Bu çeflitlerle bahçe kuruldu¤unda mutlaka ayn› zamanda çiçekaçan 2 farkl› çeflit daha bahçeye dikilmelidir. Bu tozlay›c›lar belli düzen içindebahçeye da¤›t›lmal› ve mutlaka çiçeklenme zaman›nda bahçede ar› bulundurulma-l›d›r. Çünkü armutlar di¤er erselik çiçekli meyve türleri gibi böceklerle tozlan›r.

Armutlarda k›smi partenokarpi görülür ve baz› armut çeflitlerinde (Williams,Conference, Passe Crassane ve Deveci gibi) partenokarpiye e¤ilim fazlad›r. Çiçek-lenme zaman›nda tozlanmay› olumsuz flekilde etkileyen so¤uk, kapal› ve ya¤›fll›havalar partenokarpik meyve oluflumunu artt›r›r. Ülkemizde özellikle Bursa yöre-sinde yap›lan armut yetifltiricili¤inde Deveci gibi partenokarpiye e¤ilimli çeflitlerdemeyve tutumunu ve meyve irili¤ini artt›rmak için bir büyüme düzenleyici maddeolan giberellik asit (GA3) uygulanmaktad›r. Ancak, elmada oldu¤u gibi ana çeflit ileayn› zamanda çiçek açan, tozlay›c› özelli¤i ve ekonomik de¤eri iyi olan bir tozla-y›c›n›n fiekil 1.3’deki düzen içinde bahçeye yerlefltirilmesi ve 4-5 dekar için bir ar›kovan›n›n çiçeklenme zaman› bahçeye konmas› durumunda giberellik asit uygula-mas›na gerek kalmadan yeterli meyve al›nmaktad›r. Buna ra¤men, çiçeklenme dö-neminde ar›n›n dolaflmas›n› ve döllenmeyi engelleyen so¤uk, sisli, ya¤›fll›, afl›r›rüzgarl› veya afl›r› s›cak ve düflük nemli havalar tozlanma ve döllenmeyi olumsuzetkileyebilir.


Foto¤raf 1.5

c

d

b

a a

e

Armutta meyvedallar› (sol) veçiçekler (sa¤); a) topuz, b) karg›, c) sürgüntomurcu¤u, d) ç›tanak, e) kese.

Partenokarpi: Döllenmeolmaks›z›n tohumsuz meyveoluflumu.

Armut meyvesi yumurtal›k ve yumurtal›¤› çevreleyen dokunun etlenip sulan-mas› ile meydana geldi¤inden gerçek meyve de¤ildir ve yalanc› meyve olarak ad-land›r›l›r. Armut meyveleri çok de¤iflik flekil, renk, tat ve aroma özellikleri gösterir.Genellikle çeflitlerin ço¤u, bilinen armut flekilli olmas›na ra¤men yuvarlak veyaçok uzun flekilli (Abbe Fettel gibi) olanlar› da bulunmaktad›r. Meyve kabuk rengigenellikle yeflil ve aç›k sar›d›r. Ancak özellikle yazl›k çeflitlerin baz›lar› k›rm›z›renklidir veya meyve yüzeyi pasl›d›r. Meyve eti rengi beyaz veya krem renktedir.Çeflitlerin baz›lar›nda meyve etinde tafl hücreleri oluflur ve yerken a¤›zda kumlubir his b›rak›r. Bunlara tafl armutlar› veya kumlu armutlar denir. Tafl hücresi azolan, ya da olmayan ve a¤›zda eriyen çeflitlere de tereya¤ armutlar› denir.

Armut çeflitleri olgunlaflma zaman› yönünden farkl›l›k gösterir ve 3 grup alt›n-da toplan›r. Ülkemizde, Haziran-Temmuz aylar› içinde olgunlaflan erkenci yaz ar-mutlar› (Limon, Akça, Mustafa Bey, Coscia ve Bey Armudu), A¤ustos-Eylül aylar›n-da olgunlaflan güz armutlar› (Williams, Santa Maria, Kavun Armudu, Göksulu veAbaza Armudu) ve Ekim-Kas›m aylar›nda olgunlaflan k›fl armutlar› (Ankara, Deve-ci, Passa Crassane, Beurre Clairgeau, Conference ve Doyenne du Commice ) yetifl-tirilmektedir.


‹klim ‹stekleriArmut, elma gibi ›l›man iklim meyve türü olmas›na ra¤men so¤uklara daha az da-yan›r. Ancak, elmaya göre daha s›cak bölgelerde yetiflebilir. Ülkemizde Do¤u Ana-dolu’nun çok so¤uk bölgeleri d›fl›nda di¤er bölgelerde yetifltirilmektedir. Armudunk›fl dinlenme ihtiyac› 1000-2000 saat aras›nda de¤iflmektedir. Ancak k›y› bölgeler-de de yetiflebilen ve k›fl dinlenme ihtiyac› daha az olan yöresel çeflitler de bulun-maktad›r. Armut, badem ve kay›s› gibi erken çiçeklenen türlere göre daha geç çi-çek açt›¤›ndan çok so¤uk yerler d›fl›nda çiçeklenme zaman›nda ilkbahar geç don-lar›ndan etkilenmez. Yüksek yaz s›cakl›klar› armutlarda elmalar kadar günefl ya-n›kl›¤›na neden olmaz. Afl›r› rüzgarlar meyve dökümüne neden olabilir. Nemli böl-gelerde karaleke gibi baz› hastal›klar ekonomik zararlara yol açabilir.

Toprak ‹stekleriArmut kaz›k köklü bir meyve türü oldu¤undan derin topraklar› sever. Geneldekumlu t›nl›dan- killi t›nl›ya kadar her tür topra¤a uyumu iyidir. Kurak koflullara da-yan›m› elmalara göre daha iyidir. Ancak pH’s› yüksek kireçli topraklarda klorozgösterir. Özellikle ayva anaçlar› (BA 29 ve Quince-A gibi) üzerine afl›l› armutlardakloroz daha çok görülür. Ahlat bu gibi pH’s› yüksek topraklara en dayan›kl› anaç-t›r. Özellikle kurak koflullarda tafl veya kumlu armut grubu içinde yer alan Ankaraarmudu gibi çeflitlerde tafl hücresi oluflumu artar. Bütün meyvelerde oldu¤u gibiyüksek taban suyu armutlara da zarar verir. Bu gibi yerlerde mutlaka drenaj kanal-lar› aç›lmal›d›r.

Bahçe TesisiArmut yetifltiricili¤inde modern bahçeler afl›l› fidanlarla tesis edilmektedir. Buamaçla bir y›ll›k iyi geliflmifl ve mümkünse dallanm›fl fidanlar kullan›l›r. Öte yan-dan de¤iflik bölgelerde ahlat üzerine afl›lanm›fl armut a¤açlar› fleklinde yetifltiricilikde devam etmektedir.


Pasl›l›k: Meyve yüzeyininkahverengi mantar›ms› bira¤ gibi kabuk ba¤lamas›d›r.Baz› çeflitlerde meyve yüzeyitamamen pasl›d›r ve bu birçeflit özelli¤idir. Baz›çeflitlerde ise pasl›l›k yükseknem, ya¤mur, çi¤ ve dongibi olumsuz iklimkoflullar›ndan, kimyasalmaddelerin olumsuzetkilerinden veya baz›hastal›klardan kaynaklan›rve istenmez.

Tafl hücresi: Hücre duvarlar›kal›n, protoplastlar›n›kaybetmifl ölü sklerankimahücreleridir. Meyve etindeözellikle çekirdek evietraf›nda yo¤unlafl›r. Armutve ayvada görülür.

Afl›l› fidanlar ile bahçe tesisinde dikim mesafeleri kullan›lan anaç ve ekolojikkoflullara göre de¤iflkenlik göstermektedir. Genellikle kurak ve sulama imkanlar›-n›n k›s›tl› oldu¤u koflullarda kuvvetli anaçlar kullan›l›r ve dikim aral›klar› genifl b›-rak›l›r. Çö¤ür anaçlar üzerindeki fidanlar için 6-10 m aral›klar yeterlidir. Ayva ana-c› kullan›ld›¤›nda ise daha s›k, genellikle, 3-4 m aral›klar kullan›lmaktad›r. S›raüzerinde ise 1-2 m’ye kadar inilebilmektedir.

‹yi bir verim elde edebilmek için mutlaka bahçe içinde tozlay›c› çeflit bulundu-rulmal›d›r. Tozlay›c›n›n oran› %10’dan daha az olmamal› ve tozlay›c› ile ana çeflitaras›ndaki mesafe 15 m’yi geçmemelidir.

Ço¤altmaArmut di¤er bütün meyve türleri gibi tohumla ço¤alt›ld›¤›nda genetik aç›lma nede-niyle çeflit özelli¤ini kaybeder. Bu nedenle vegetatif ço¤altma yöntemleri kullan›l›r.Armut afl› d›fl›nda di¤er vegetatif yöntemlerle baflar›l› flekilde ço¤alt›lamad›¤›ndan fi-dan üretiminde afl› yöntemi uygulan›r. Afl›lar, elmada oldu¤u gibi çö¤ür anaçlar›nayada vegetatif olarak ço¤alt›lan klon anaçlar›na yap›l›r. Çö¤ür anaçlar derin köklü-dür, yüksek boylu a¤açlar oluflturur ve kurakl›¤a daha dayanakl›d›r. Çö¤ür anaçüzerine afl›l› bir armut a¤ac›ndan yar›m tona kadar ürün al›nabilmektedir.

Son y›llarda BA29, Ayva A (Quince-A) ve Ayva C (Quince-C) klon anaçlar› ya-n›nda, OH-F333 ve OH-F87 gibi armut klon anaçlar› da ülkemizde kullan›lmayabafllanm›flt›r. Bu anaçlar a¤açlarda de¤iflik oranlarda bodurluk da sa¤lamaktad›r.Ayvan›n anaç olarak üzerine afl›l› armut çeflitlerini yar› bodur gelifltirmesi, meyvekalitesinin iyi olmas› ve verime erken yatmas› gibi olumlu özellikleri yan›nda, ba-z› armut çeflitleriyle (Williams gibi) afl› uyuflmazl›¤› göstermesi ve kireçli toprak-larda kloroza yakalanmas› gibi olumsuz özellikleri de vard›r. Ara anaç kullan›larakanaç ve çeflit aras›ndaki afl› uyuflmazl›¤› sorunu giderilebilmektedir.

Ülkemizde özellikle ba¤-bahçe veya tarla içlerinde ya da kenarlar›nda kendili-¤inden ç›km›fl ahlat a¤açlar›n›n afl›lanmas› yoluyla armut yetifltiricili¤i de yap›lmak-tad›r. Bu a¤açlara genellikle yöresel ve yazl›k çeflitler afl›lanmaktad›r. Ancak k›fll›kbir çeflit olan Ankara armudunun Ankara bölgesinde bu flekilde yetifltiricili¤ine s›k-ça rastlanmaktad›r.

AYVA YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerAyva Rosaceae familyas›n›n Cydonia cinsi içinde yer al›r. Kültürü yap›lan tür Cydo-nia oblanga’d›r. Ayva’n›n anavatan› Kuzey-Bat› ‹ran, Kuzey Kafkasya, Hazar deni-zi çevresi ve Anadolu’dur. Dünyan›n pek çok yerinde yetiflmesine ra¤men kültürüelma ve armut kadar geliflmemifltir. Ayva kültürünün Anadolu’dan Yunanistan’a veoradan Roma’ya geçti¤i bilinmektedir. Tarihi kay›tlarda M.Ö. 8. yüzy›lda Yunanis-tan’da yetifltirildi¤i, botanik ismini ald›¤› Cydon kentinde çok güzel ayva çeflitlerininoldu¤u ve bu ça¤larda ayvan›n dü¤ünlerde damada sevgi, bolluk, zenginlik veuzun ömür sembolü olarak sunuldu¤u belirtilmektedir.

Dünya ayva üretimi 497.000 tondur. Asya k›tas› 334.000 ton ile en fazla üreti-mi yapmaktad›r. Ülkeler itibariyle Çin 105.000 tonla ayva üretiminde ilk s›radayer al›r. Bunu 96.000 tonla Türkiye, 34.000 tonla ‹ran ve 33.000 tonla Fas izle-mektedir (FAO, 2009).

Ayva yetifltiricili¤i, ülkemizin çok so¤uk yerleri d›fl›nda hemen her bölgesindeyap›lmas›na ra¤men, üretimin büyük k›sm› Marmara bölgesindeki illerde yo¤un-


Afl› Uyuflmazl›¤›: Bir afl›daanaçla kalemin dokular›n›nbirbiriyle ba¤lant› kuraraksu ve besin al›flverifliyapamamas› veya iletimdokular›n›n tam oluflmamas›sonucu çeflidin zay›fgeliflmesine veyakurumas›na denir.

laflm›flt›r. En fazla üretim 18.400 tonla Sakarya’da gerçekleflir. Bunu, 10.100 tonlaBursa, 7.500 tonla Antalya ve 3.300 tonla Isparta izler (TUIK, 2009). Bunlar›n d›fl›n-da Ankara, Kocaeli, ‹zmir ve Bilecik illerinde de kapama bahçelerde üretim yap›l-d›¤› görülür. Daha çok s›cak ›l›man iklim koflullar›nda yetifltirilen ayva, serin iklim-lerde ve özellikle düflük nispi nem koflullar›nda yetifltirildi¤inde meyvesi daha sert,kumlu ve bo¤ucu özellik tafl›maktad›r. Bu nedenle ayvan›n yetifltirildi¤i alan vemiktar, elma ve armut kadar genifl de¤ildir.

Ayva meyveleri sindirim sistemine son derece yararl› olup, baz› hastal›klar›n te-davisinde bitkisel ilaç olarak da kullan›lmaktad›r. Ayvan›n mide ve ba¤›rsaklar›kuvvetlendirdi¤i, ince ba¤›rsak iltihab›n› iyilefltirdi¤i, kan› temizledi¤i ve kaynat›la-rak suyu içildi¤inde bo¤az a¤r›lar›na, ses k›s›kl›¤›na ve öksürü¤e iyi geldi¤i belir-tilmektedir. Taze olarak tüketildi¤i gibi piflirilerek de yenilmektedir. Ayr›ca kom-posto, jöle, marmelat ve reçel olarak da tüketilmektedir.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriDo¤ada kendili¤inden yetiflen ayva a¤açlar› çok say›da dip sürgünü oluflturdu¤un-dan çal› formunda görülür. Kapama bahçelerde dip sürgünleri temizlendi¤indenorta boylu a¤açlar oluflturur. Yar› kaz›k köklü olmas› nedeniyle birçok bölgede su-lanmadan s›n›r a¤ac› olarak da yetifltirilir.

Ayva a¤açlar›nda elma ve armuttan farkl› olarak, çiçek ve sürgün tomurcuklar›aras›nda morfolojik anlamda belirgin bir farkl›l›k görülmez. Çiçek tomurcuklar› k›-sa ve zay›f sürgünlerin uç ve uca yak›n tomurcuklarda oluflur. Kar›fl›k tomurcukyap›s›nda olan bu tomurcuklar uyand›¤›nda birçok meyve türünden farkl› olarakönce 5-6 yaprak tafl›yan k›sa bir sürgün oluflur ve daha sonra bu sürgünün ucun-da tek bir çiçek açar (Foto¤raf 1.6).

Ayva çiçekleri erselik yap›da olup, 5 çanak, 5 taç yaprak ve 15-20 erkek orga-na sahiptir. Difli organ 5 karpelli (odac›kl›) olup her karpelden bir diflicik borusu(stil) ç›kar. Diflicik borular› gözle görülebilir. Ancak difli organ›n yumurtal›k (ovar-yum) k›sm› d›flar›dan bak›ld›¤›nda görülmez. Çiçekleri iridir. Taç yapraklar› beyazveya aç›k pembe renktedir (Foto¤raf 1.6). Çiçekler di¤er meyve türlerine göre da-ha geç açar. Bu nedenle ayvalar ilkbahar geç donlar›ndan genellikle etkilenmez.Birçok meyve türünde çiçek tomurcu¤u oluflumu Temmuz ay›nda bafllarken ayva-da Ekim ay›nda bafllar.


Foto¤raf 1.6

Ayvada k›sailkbaharsürgünlerininucunda açançiçekler.

Döllenme BiyolojisiKültürü yap›lan ayva çeflitleri kendine verimlidir. Bu nedenle tek çeflitle bahçe ku-rulabilmektedir. Ancak, bahçede farkl› çeflitlere yer verilmesi verimin daha düzen-li ve meyvelerin de düzgün flekilli olmas›n› sa¤lar. Çiçeklenme zaman›nda görülenya¤›fllar, serin, sisli havalar ve ar› yetersizli¤i döllenmeyi olumsuz etkiler.

Ayva meyvesi elma ve armutlar gibi botanik olarak yalanc› meyvedir ve difli or-gan› çevreleyen dokunun etlenip sulanmas› ile oluflur. Meyve flekli ve irili¤i çeflit-lere göre de¤iflir. Olgunlaflmam›fl meyve yeflil renklidir ve olgunlaflmayla birliktesarar›r. Meyve yüzeyi çok k›sa tüylerle (hav) ile kapl›d›r. Meyve eti sert veya yu-muflak, sulu veya kuru, gevrek veya bo¤ucu olabilir. Bu özellikler ekolojiye ve ba-k›m koflullar›na ba¤l› olarak az çok de¤iflebilmektedir.

Ayva çeflitleri aras›nda olgunlaflma zamanlar› yönünden önemli bir farkl›l›kyoktur. Genellikle Eylül ay› içinde olgunlafl›r. Meyve etinin yumuflamas›, meyvekabu¤unun sararmas› ve kabu¤u saran tüylerin kolayca temizlenmesi meyvelerinolgunlaflt›¤›n› gösterir. Ülkemizde en çok Ekmek, Limon, fieker Gevrek, Eflme,Gördes ve Ege-22 ayva çeflitleri yetifltirilmektedir.


‹klim ‹stekleriAyva s›cak ›l›man iklim meyvesidir. Sakarya ili ve çevresi gibi ›l›man deniz iklimi-nin bulundu¤u bölgeler ayva yetifltiricili¤i için en iyi ekolojik özellikleri tafl›r. Nis-pi nemi düflük ve serin olan bölgelerde (Ankara gibi iç kesimlerde) meyve kalite-si düfler ve meyve eti odunumsu hal al›r. Ege ve Akdeniz sahil kesimlerinde mey-velerde günefl yan›kl›¤› görülmektedir. Ayva k›fl so¤uklar›na armut kadar dayan›r.Sahil kesimlerinde k›fl so¤uklama ihtiyac›n› yeterince karfl›layamad›¤›ndan özellik-le kuvvetli geliflen sürgünlerin alt k›s›mdaki tomurcuklar›n uyanmamas› gibi gelifl-me bozukluklar› görülür. Kuvvetli rüzgarlar oldukça iri ve a¤›r olan meyvelerin dö-külmesine ve dallar›n k›r›lmas›na neden oldu¤u için buralarda ayva yetifltiricili¤iönerilmez.

Toprak ‹stekleriAyva yar› kaz›k köklü bir meyvedir. Bu nedenle çok de¤iflik toprak koflullar›ndayetifltirilebilir. Kumlu-killi, süzek, besin maddelerince zengin ve kolay ›s›nan top-raklarda en iyi sonucu verir. Ancak, kireçli ve pH’s› yüksek (8’den fazla) topraklar-da kloroz gösterir. A¤›r ve su tutan topraklarda da meyve kalitesi bozulur.

Bahçe TesisiÜlkemizin pek çok yerinde ayva a¤açlar› s›n›r a¤ac› olarak tarlalar›n ve bahçelerinkenar›nda yetifltirilmektedir. A¤açlar genellikle çal› formunda ve çok gövdeli ola-rak yetiflir. Elde edilen meyveler aile ihtiyac›n› karfl›lar veya fazlas› yöresel pazar-larda sat›l›r. Son y›llarda özellikle Marmara ve Ege bölgesinde kapama bahçelerfleklinde yetifltiricilik yayg›nlaflm›flt›r. Kapama bahçelerde a¤açlar tek gövde halin-de yetifltirilir. Bahçe tesisinde genellikle 1 veya 2 y›ll›k fidan kullan›l›r.

Ayva a¤açlar› zay›f büyüme özelli¤i gösterdi¤inden dikim aral›klar› genellikledaha dar tutulur. Fidanlar genellikle 4-5 m aral›klarla dikilir.


Ço¤altmaAyva kendine döllenmesine ra¤men di¤er bütün meyve türlerinde oldu¤u gibi to-humlar› ile ço¤alt›ld›¤›nda aç›l›ma gösterdi¤inden çeflit özelli¤ini kaybeder. Bu ne-denle ayva çeflitleri vegetatif yöntemlerle ço¤alt›l›r.

Ayva, elma ve armuttan farkl› olarak çelik, tepe dald›rmas› ve dip sürgünü gibiyöntemlerle kolay ço¤alt›labilir. Bu nedenle ayvan›n ço¤alt›lmas›nda genel olarakanaç kullan›lmaz. Bununla birlikte ayva çeflitlerinin köklenme yetenekleri aras›ndaönemli farkl›l›klar bulunmaktad›r. Baz› fidanc›lar özellikle zor köklenen çeflitleritohum anaçlar›na veya Ayva A (Quince-A) ve BA 29 gibi klon anaçlar›na afl›laya-rak ayva fidan› üretmektedir.

NAR YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerNar Punicaceae familyas›n›n Punica cinsine ait bir türdür. Kültürü yap›lan Puni-ca granatum’dan baflka bodur geliflen P. nana türü de vard›r. Nar›n anavatan› ola-rak Ortado¤u, Kafkasya ve Yak›n Do¤u gibi Asya k›tas›n›n farkl› bölgeleri gösteril-mektedir. Arkeolojik çal›flmalarda elde edilen bulgulara ve eski kaynaklara daya-n›larak nar yetifltiricili¤inin 5000 y›ldan beri yap›ld›¤› belirtilmektedir.

Dünya nar üretimi konusunda kesin kay›tlar bulunmamakla birilikte 2005 y›l›n-da 1.500.000 ton civar›nda nar üretimi yap›ld›¤› tahmin edilmektedir. Üretici ülke-ler aras›nda ‹ran 705.000 tonla ilk s›rada yer almakta olup tek bafl›na dünya üreti-minin yaklafl›k %47’sini sa¤lamaktad›r. Hindistan, ‹spanya, Türkiye ve ABD önem-li üretici ülkelerdir.

Türkiye’de nar üretimi h›zla artmaktad›r. Son befl y›lda (2005-2009) nar üretimi80.000 tondan 171.000 tona ç›km›flt›r. En fazla üretim 71.000 tonla Antalya ilindeyap›lmaktad›r. Bunu s›ras›yla Mu¤la (21.500 ton), Denizli (13.300 ton), Mersin(10.500 ton) ve Ayd›n (8.400 ton) illeri izlemektedir (TUIK, 2009). Yeni tesis edi-len nar bahçelerindeki a¤açlar verime yatt›¤›nda üretimin yaklafl›k iki kat›na ç›k-mas› beklenmektedir. Yeni tesisler daha çok Akdeniz ve Ege Bölgelerinin k›y› ke-simlerinde yo¤unlaflmaktad›r. Bu bahçelerin ço¤unlu¤u verimi yüksek, depolanmaözelli¤i iyi olan Hicaz nar çeflidi ile tesis edilmifltir.

Nar meyvesi taze olarak de¤erlendirildi¤i gibi özellikle son y›llarda antioksidanözelli¤inin ön plana ç›kmas› nedeniyle nar suyu üretimi ve tüketimi önemli ölçü-de artm›flt›r. Nar›n kök, gövde, çiçek ve meyvesi de¤iflik amaçlar için kullan›lmak-tad›r. Bu organlardan ilaç, boya, tanen ve pektin gibi ürünler elde edilmektedir.Eski ça¤larda özellikle Orta Do¤u ülkelerinde nar›n a¤aç kabu¤undan elde edilenilac›n ba¤›rsak parazitlerini temizlemek, meyve eti ve kabu¤unun mide hastal›kla-r› ve solunum güçlüklerini gidermek için kullan›ld›¤› ve kutsal bir meyve oldu¤ubelirtilmektedir.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriNar çal› formunda geliflen ve 3-5 m yüksekli¤inde taç oluflturabilen bir türdür. K›-fl›n yapra¤›n› döker. S›k dallan›r ve dallar baz› çeflitlerde dikenlidir. Çok say›da dipsürgünü verdi¤i için çal› formunda geliflir ve bu nedenle tarla ve bahçe kenarlar›n-da çit bitkisi olarak da kullan›l›r.

Nar bitkisi saçak köklüdür. Çok say›da ince kök oluflturur. Saçak köklü olmas›a¤›r topraklara dayan›kl›l›¤›n› art›r›r. Yüzeysel geliflen kökler yan›nda derinlere gi-


den köklerin de bulunmas› Güneydo¤u Anadolu bölgesi gibi kurak bölgelerdekiderin topraklarda sulanmadan da yetifltirilmesine olanak sa¤lar. Ancak taban suyu-na karfl› hassast›r. Ayr›ca, kireçli ve pH’s› yüksek topraklarda kloroz gösterir.

Nar›n çiçek tomurcuklar› di¤er meyve türlerinde oldu¤u gibi belirgin de¤ildir.Çiçekler, ilkbaharda k›sa sürgünlerin uç k›sm›nda a¤ac›n uyanmas›yla birlikte ge-nifl bir zaman aral›¤›nda ortaya ç›kar. Bu nedenle nar a¤açlar› uzun süre çiçekli gö-rünür. Çiçekler çok k›sa bir sapla veya do¤rudan dala tutunur. Çiçekler büyüktür.Çiçek tablas› tabanda çan fleklinde olup kal›n ve etlidir. Çanak yapraklar› 5-8 par-çal› olup önceleri bitifliktir, çiçeklenmede uç taraflar› ayr›l›r. Renkleri genellikle k›r-m›z›n›n tonlar›ndad›r. Taç yapraklar› çanak yapraklar›n›n rengindedir. Erkek or-ganlar parlak sar› renktedir. Difli organ bir tanedir. Baz› çiçeklerin difli organlar› iyigeliflmifl olup, bu gibi çiçeklerin alt k›s›mlar› daha iridir. Baz› çiçeklerde difli organiyi geliflmemifltir. Bunlar meyve ba¤lamadan dökülürler (Foto¤raf 1.7).

Nar meyveleri küresel yap›da ve iridir. Kabuk rengi ço¤u çeflitte k›rm›z› (Hicaznar› gibi) olup, sar› ve aç›k renkli olanlar da bulunmaktad›r (Foto¤raf 1.7). Narmeyvelerinin yenilen taneleri de kabuk rengi gibi ço¤u çeflitte k›rm›z› renktedir.Beyaz, aç›k sar› ve pembe renkte olanlar› da vard›r. Nar taneleri yendi¤inde baz›-lar›n›n tohumlar› a¤›zda fark edilmez ve bunlara çekirdeksiz nar denir. Nar çeflitle-rinde bu özellik önemli bir kalite kriteridir. Bir nar meyvesinde ortalama 1000 ka-dar tane bulunur. Ayr›ca narlar›n tatlar› da çok farkl›l›k gösterir. Genel olarak narçeflitleri ekfli, mayhofl ve tatl› narlar olarak ayr›labilir. Genellikle ekfli ve mayhoflnarlar meyve suyu sanayinde, tatl› narlar da sofral›k olarak de¤erlendirilir. Sofral›knarlar›n çekirdeksiz, k›rm›z› renkli, iri taneli ve tatl› olanlar› tercih edilir. Ayr›cabunlar›n depolanabilirli¤i de iyi olmal›d›r.

Ülkemizde meyve verimi ve depolama özelli¤i iyi olan Hicaz nar› en fazla ter-cih edilen nar çeflididir. Bunun d›fl›nda araflt›r›c› Caner Onur’un selekte etti¤i baz›tiplerle, Menemen Zirai Araflt›rma Enstitüsü’nde selekte edilen 1513 ve 1264 no’lutipler de meyve suyu sanayisine uygun mayhofl, verimli ve kaliteli çeflitlerdir. Bun-lar›n d›fl›nda çok say›da, hem meyve suyu sanayisine uygun, hem de sofral›k tüke-time uygun nar çeflitleri de bulunmaktad›r.

Döllenme BiyolojisiNar çiçekleri erselik yap›dad›r. Çiçekte 5-8 adet çanak yaprak, benzer say›da taçyaprak, çok say›da erkek organ ile bir difli organ bulunur. Di¤er meyve türlerinegöre geç açar ve çiçeklenme uzun sürer. Erken açan çiçeklerin meyveleri daha irive kaliteli olur. Nar›n çiçeklerinin difli organlar› ayn› düzeyde geliflmemifltir. Difli


Foto¤raf 1.7

Nar›n çiçek vemeyveleri.

organ› iyi geliflen çiçekler meyve ba¤lar. Difli organ› iyi geliflmifl olanlar›n yumur-tal›¤›n›n (ovaryum) bulundu¤u alt k›s›m iri ve dolgun görünümdedir. Difli organ›k›sa ve iyi geliflmemifl olanlar›n alt k›s›mlar› küçük olup, tomurcuk ve çiçek terskoni fleklinde görülür. Çiçek açt›ktan k›sa bir süre sonra dökülürler. Bu çiçekleremorfolojik erdifli fizyolojik erkek çiçekler denir. Çiçeklerdeki bu geliflme farkl›l›k-lar› çeflide, y›la ve beslenme durumuna göre de¤iflir. Nar, böcekler ve ar›larla toz-lan›r ve büyük ço¤unlu¤u kendine verimlidir. Buna ra¤men bahçede farkl› çeflitle-re yer verilmesi verimin daha fazla olmas›n› sa¤lar.


‹klim ‹stekleriNar s›cak ›l›man ve subtropik iklim meyvesidir. Ülkemizde en iyi yetiflme alanlar›Ege ve Akdeniz k›y› bölgeleridir. Mikro klima özelli¤i gösteren iç bölgelerde veGüney Do¤u Anadolu’nun baz› vadilerinde de yetifltiricili¤i yap›l›r. Narlar düflük s›-cakl›klara ›l›man iklim bölgelerinde -10°C’ye kadar dayanabilmektedir. Çiçeklerigeç açt›¤›ndan çiçekler ilkbahar geç donlar›ndan zarar görmemekte ancak çiçek-lenmeden önce süren sürgünler zarar görebilmektedir.

Nar ›fl›klanma ve s›cakl›k iste¤i yüksek bir bitkidir. Bu nedenle s›cak, güneflli venemli bölgelerde daha iyi yetiflir. Nar yetifltiricili¤inde y›ll›k ortalama 500 mm’likya¤›fl yeterli olmaktad›r. Yaz aylar›ndaki ya¤›fllar meyve kalitesini bozar. Özelliklemeyve olgunlaflma dönemine yak›n ya¤murlar meyvelerde çatlamaya neden olur.Çatlaman›n bir di¤er nedeni de su düzensizli¤idir. Yaz›n özellikle yapraklar tara-f›ndan gölgelenmeyen ve direkt günefli gören meyvelerde günefl yan›kl›¤› zarar›oluflur, kabuk esnekli¤ini kaybeder ve sertleflir.

Toprak ‹stekleriSaçak köklü meyve türü olan nar derin, geçirgen ve nemli topraklarda çok iyi ge-liflirse de, de¤iflik toprak koflullar›na uyumu iyidir. Toprak reaksiyonu alkalidenasite do¤ru de¤iflen topraklarda yetiflebilmektedir. Ancak nar›n pH’s› yüksek kireç-li topraklara tolerans› az olup bu gibi topraklarda genç sürgünlerde sararma görü-lür. Saçak köklü olmas› nemli ve a¤›r topraklara dayan›m›n› artt›r›r. Nar ayn› za-manda derin, hafif topraklarda ve kuru koflullarda da yetiflebilmektedir. Bu gibitopraklarda meyve çatlamas›n› azaltmak ve kaliteli ürün elde etmek için düzenlisulamak gerekir.

Bahçe TesisiNar bahçesi, uzun ve s›cak bir yaz mevsimi görülen, günefli bol olan ve k›fl ayla-r›nda s›cakl›¤›n -10°C’den daha afla¤›ya düflmedi¤i yerlerde tesis edilmelidir. Dikimaral›¤› narlarda 2-6 m aras›nda de¤iflir. Bahçe etraf›nda çit fleklinde yap›lan yetiflti-ricilikte fidanlar genellikle 2 m aral›klarla dikilir. Güneydo¤u Anadolu bölgesindenarlar›n ocak fleklinde yetifltirildi¤i de görülmektedir. Kapama bahçelerde ise yay-g›n olarak 2.5x4 m veya 3x4 m dikim aral›klar› uygulanmaktad›r.

Nar bahçelerinde s›k dikim de uygulanabilmektedir. Dikim mesafesi, s›ra ara-s›nda 3 m ve s›ra üzerinde 1.5-2 m olacak flekilde uygulan›r. Ancak a¤açlar›n s›k-laflmaya bafllad›¤› 5-10 yafllar aras›nda s›ra üzerinden bir bitki sökülerek seyreltmeyap›l›r. Böylece ilk dikim y›llar›nda birim alandan daha yüksek ürün al›nm›fl olur.


Ço¤altmaNar kolay köklendi¤inden çelikle, dald›rmayla veya dip sürgünleri ile ço¤alt›labi-lir. Ancak ticari anlamda nar çeflitlerinin ço¤alt›lmas› odun çelikleriyle yap›lmakta-d›r. Bu amaçla y›l›k dallardan 10-20 cm uzunlu¤unda çelikler haz›rlan›r. Bu neden-le anaç kullanarak afl›yla ço¤alt›lmas› yayg›n de¤ildir. Ancak çeflit de¤ifltirmede afl›-dan yararlan›l›r. Di¤er meyve türlerinde oldu¤u gibi narlar da tohumla ço¤alt›ld›-¤›nda çeflit özelli¤ini kaybeder.

BAHÇE YER‹ SEÇ‹M‹ VE F‹DAN D‹K‹M‹Afla¤›da verilen bilgiler bu ünitede anlat›lan elma, armut, ayva ve nar türleri içingeçerli olmakla birlikte daha sonraki ünitelerde yer alan sert çekirdekli meyve tür-leri ile di¤er meyve türleri için de geçerlidir.

Bahçe Yerinin Seçimi Meyve bahçesi tesis edilecek yeri seçerken, meyve a¤açlar›n›n çok y›ll›k bitkileroldu¤u dikkate al›narak, öncelikle bölgenin iklim ve toprak özellikleri ile bahçe te-sis edilecek arazinin konumunun (e¤im, yöney vb.) yetifltirilecek meyve türü veçeflidine uygun olup olmad›¤›n›n araflt›r›lmas› gerekmektedir. Bu nedenle, iklimözellikleri olarak k›fl so¤uklar›, so¤uklama süresi, tomurcuklar›n uyanmas› ve çi-çeklenme dönemlerinde görülen ilkbahar geç donlar›, sonbahar erken donlar›, yazs›caklar›, günefllenme, rüzgar ve ya¤›fl gibi a¤açlar›n geliflmesini, verimini ve mey-ve kalitesini etkileyecek iklim olaylar› incelenmelidir.

Her meyve türünün kök yap›s› ve buna ba¤l› olarak istedi¤i toprak tipi farkl› ol-du¤undan, topra¤›n en az 90 cm’ye kadar olan k›sm›n›n fiziksel ve kimyasal ana-lizi yap›larak, topra¤›n yetifltirilecek meyve türüne uygunlu¤u tespit edilmelidir. Fi-ziksel yap›s› yönünden çok killi a¤›r topraklarla, çok hafif, çak›ll›, kumlu topraklarço¤u meyve türü için uygun olmayan ve ›slah› zor olan topraklard›r. Ayr›ca, kökderinli¤i seviyesine yükselen taban suyu da meyve a¤açlar› için çok zararl›d›r. Ta-ban suyu seviyesi, y›ll›k ya¤›fllar›n yeralt›nda en fazla birikti¤i ilkbahar aylar›ndaölçülmeli ve geçmifl y›llardaki durumu da araflt›r›lmal›d›r. Taban suyu köklerin ilkuyanmaya bafllad›¤› ilkbahar aylar›nda a¤açlara daha çok zarar vermektedir. Ayr›-ca seviyesi de¤iflen taban suyu a¤açlara daha zararl›d›r. Bu nedenle bölgede tabansuyu sorunu varsa mutlaka drenaj kanallar› aç›lmal›d›r.

Topra¤›n pH’s›, toplam kireç ve aktif kireç oran›, tuzlulu¤a neden olan bor ya-da sodyum gibi elementler ile bitkiler taraf›ndan fazla tüketilen N, P, K elementle-rinin miktar› incelenmesi gereken önemli kimyasal özelliklerindendir. Yüksek ki-reç ve buna ba¤l› yüksek pH ço¤u meyve türü için uygun olmayan ve ›slah› zorolan topraklard›r.

Yörenin iklimi ve topra¤›n bu özellikleri tespit edildikten sonra, o yöreye vetoprak özelliklerine uygun tür, çeflit ve anaç seçilerek meyve bahçesi tesis edilme-lidir. Çeflit seçimi yap›l›rken o çeflit için uygun tozlay›c› da belirlenmelidir. Meyveçeflitlerinin ço¤u kendine verimsiz olup, ekonomik bir verim elde edebilmek içinmutlaka ana çeflitle ayn› zamanda çiçek açan, çeflitle uyuflabilen, tozlama özelli¤ive meyve özellikleri de iyi olan bir çeflide bahçede belirli düzen ve say›da yer ve-rilmelidir.


Arazi Haz›rl›¤› ve Fidan DikimiBahçe tesisinde dikkat edilmesi gereken di¤er bir konu topra¤›n fidan dikiminehaz›rlanmas›d›r. Bu amaçla, öncelikle daha önceden tar›m yap›lan alanlarda pul-luk taban›n› k›rmak için dip kazanla veya yeni tar›ma aç›lacak alanlarda topra¤›ngeçirgenli¤ini art›rmak için riper ile çift yönlü ve derin sürüm (50-100 cm) yap›l-mal›d›r. Arazide sökülmüfl a¤açlar var ise bunlar›n kökleri temizlenmelidir. Ayr›ca,toprak yorgunlu¤unu gidermek, ayr›k ve kanyafl gibi yabanc› otlar› öldürmek vetoprak kaynakl› hastal›klar› elimine etmek için 2 y›l süreyle arazide kuru tar›m ya-p›lmal›d›r.

Fidan seçiminde, fidanlar›n bol saçak köklü ve sa¤l›kl› olmas›na ve gövdeninüzerinde yeterli say›da sa¤l›kl› tomurcuklar›n bulunmas›na dikkat edilmelidir. Ge-nelde kal›n, çok geliflmifl veya 2-3 y›ll›k fidanlarda bu yan tomurcuklar bulunmaz.Bu fidanlar›n kal›n köklerinin yeni kökler oluflturmas› ve dolay›s›yla tutmas›, incekökleri çok olan genç ve küçük fidanlara göre daha zordur. Bu nedenle çok kal›nve boylu fidanlar tercih edilmemelidir.

Fidan çukurlar› dikimden birkaç gün önce 60-70 cm genifllik ve derinlikte aç›l-mal›d›r. Köklendirilerek ço¤alt›lm›fl fidanlar dikilirken fidanl›ktan söküldükleri se-viyede (kök bo¤az›) dikim çukuruna yerlefltirilmelidir. Afl›l› fidanlarda ise afl› nok-tas› her fidanda farkl› olabilirse de genel kural olarak afl› noktas›n›n mutlaka top-rak seviyesinin 5-10 cm üzerinde olmas›d›r (Foto¤raf 1.8). Ülkemizde s›k görülenen önemli dikim hatas› baz› üreticilerin daha iyi tutaca¤› ve topra¤a daha sa¤lamyerleflece¤i düflüncesiyle fidanlar› derin dikmesidir. Bu hata fidanlar›n ileriki y›llar-da kurumas›na veya zay›f geliflmesine neden olmaktad›r.

Fidan dikimi k›fllar› so¤uk geçen yerlerde fiubat-Mart aylar›nda yap›lmal›d›r.K›fllar› ›l›k geçen bölgelerde ise Kas›m-Aral›k aylar›ndan itibaren dikim yap›labilir.Önemli olan, tomurcuklar patlamadan önce fidanlar›n dikilmifl olmas›d›r. Tüplü fi-danlar y›l boyu dikilebilirse de muhtemel fidan kay›plar›n› önlemek amac›yla yazs›caklar› gelmeden önce fidan dikimlerinin tamamlanm›fl olmas› gerekir. Fidan di-kildikten sonra fidan›n yan›na mutlaka bir herek veya kaz›k çak›larak fidan ba¤-lanmal›d›r. Tel-direk sistemlerinin kullan›ld›¤› bahçe tesislerinde ise fidanlar telle-re ba¤lanmal›d›r. Dikimin ard›ndan mutlaka can suyu verilmelidir.

KÜLTÜREL ‹fiLEMLER

Toprak ‹fllemeGenel olarak bütün meyve türlerinde ayn› amaçlar için benzer uygulamalar yap›-l›r. K›fl aylar›nda fosfor ve potasyum gibi geç çözünen gübrelerle organik gübrele-


Foto¤raf 1.8

Fidan›n kök bo¤az›seviyesindedikilmesi ve afl›noktas›n›n toprakseviyesininüzerinde tutulmas›(sol) ve derindikilmifl vekurumufl bir fidan(sa¤).

ri kök seviyesine indirmek için toprak (15-20 cm) derin ifllenebilir. Bu sürüm elmagibi saçak ve yüzlek köklü meyve türlerinde daha yüzeysel yap›l›r. Özellikle bo-dur anaçlar›n kullan›ld›¤› elmada sürümlerin yüzeysel yap›lmas›na dikkat edilme-lidir. Son y›llarda yayg›nlaflan damla sulama sistemi ile sulanan bahçelerde de sü-rüm daha yüzeysel yap›lmal›d›r. Bu bahçelerde bütün gübreler damla sulama sis-temiyle veriliyorsa toprak iflleme yaln›z ot mücadelesi için yap›l›r. Yabanc› ot mü-cadelesi için yap›lan sürümler ilkbahar ve yaz aylar›nda yüzeysel olmal›d›r. Yaban-c› otlarla mücadele yabanc› ot ilaçlar› (herbisit) ile veya çok boylanm›fllarsa biçile-rek de yap›labilir.

SulamaMeyve a¤açlar›n›n sa¤l›kl› geliflmesi için yeterli ya¤›fllar›n olmad›¤› dönemlerde ve-ya bölgelerde özellikle yaz aylar›nda sulanmas› gerekmektedir. Sulama zaman› vemiktar› basit olarak topra¤›n nemine bak›larak belirlenebilirse de buharlaflma kap-lar› veya topra¤a yerlefltirilen tansiyometreler ile daha do¤ru tespit edilir. Sulamasüresi ise genel olarak etkili kök derinli¤ine su ininceye kadar sürer.

Hafif ve süzek kumlu topraklarda sulama s›k aral›klarla yap›ld›¤› halde, a¤›r vesu tutan killi topraklarda daha uzun aral›klarla yap›lmal›d›r. Tam verime yatm›flbahçelerde y›ll›k su tüketimi genellikle 400-600 ton/dekar aras›nda de¤iflir. Su tü-ketimi, bölgeye, ya¤›fla, s›cakl›¤a, meyve türüne ve a¤açlar›n verim miktar›na ba¤-l› olarak de¤iflkenlik gösterir. Ülkemizde meyve a¤açlar›na en fazla Haziran, Tem-muz ve A¤ustos aylar›nda sulama yap›l›r. A¤açlara Eylül ay›ndan sonra gere¤indenfazla su verilmesi a¤açlar›n dinlenmeye girmesini geciktirir ve bu a¤açlar›n sonba-har erken dolar›ndan zarar görmesine neden olabilir.

A¤açlar büyüdükçe taç geliflmesine paralel olarak kökler de yanlara do¤ru ge-liflece¤inden a¤açlara verilecek su da kök bo¤az›ndan uzaklafl›larak taç izdüflümü-ne do¤ru verilmeli ve a¤açlar›n kök bo¤az›na su temas etmemelidir.

Elma bahçelerinde Karadeniz bölgemiz d›fl›ndaki di¤er bölgelerde az veya çoksulama yap›lmaktad›r. Özellikle tam bodur anaç kullan›lan yo¤un bahçelerde dam-la sulama sistemi standart bir uygulama haline gelmifltir. Armutlar kurakl›¤a karfl›toleransl› bir tür olmas›na ra¤men düzenli sulama ile verim ve kalite artar. Özellik-le uzun süre depolanacak k›fll›k armut çeflitlerinde fazla sulama meyvenin daya-n›kl›l›¤›n› ve muhafaza süresini azalt›r. Armuta, ayva anaçlar› kullan›ld›¤›nda kökyap›lar› daha zay›f oldu¤undan sulaman›n daha s›k ve düzenli yap›lmas› gerekir.

GübrelemeMeyve a¤açlar›n›n geliflmesi takip edilerek, sürgün ve yapraklardaki belirtiler göz-lenerek besin maddesi ihtiyaçlar› ve eksiklikleri belirlenmeye çal›fl›l›rsa da esasolan gübrelerin toprak ve yaprak analizi sonuçlar›na göre verilmesidir. Genel ola-rak toprak analizi, verilecek gübrenin çeflit ve miktar›n›n tespitinde yeterlidir. An-cak, baz› topraklarda bitkiler toprakta oldu¤u halde baz› elementleri alamazlar vebitkide bu elementlerin eksikli¤i görülür. Örne¤in, yüksek pH’larda demir elemen-tinin al›namamas› nedeniyle kloroz fleklinde yaprak sararmas› yayg›nd›r. Bu gibidurumlarda hangi elementin ne kadar eksik oldu¤unu belirleyebilmek için yaprakanalizleri yap›lmal› ve gerekirse bu elementler yapraktan verilmelidir.

Tam verime yatm›fl meyve bahçelerinde türe, çeflide ve a¤ac›n verimine görey›ll›k besin elementleri tüketimi genellikle 12-18 kg/da saf N, 8-10 kg/da saf P ve14-20 kg/da saf K aras›nda de¤iflmektedir. Tüketilen bu miktarlar›n gübreleme iletopra¤a geri verilmesi gerekir. Toprakta geç çözünen fosforlu gübreler ile potas-


yumlu gübreler k›fl aylar›nda veya organik gübrelerle birlikte sonbaharda a¤ac›ntaç izdüflümü çevresinde aç›lacak 15-20 cm’lik çukura verilir ve üzeri örtülür. Azot-lu gübrelerin yaklafl›k yar›s› vejetasyon bafllamadan önce geriye kalan› ise May›s-Haziran ay› içinde verilir. Azotlu gübreler bir seferde ve gere¤inden fazla verildi-¤inde, bitki gübrenin hepsinden yararlanamaz ve gübrenin kalan› ya¤›fllarla veyasulama suyuyla birlikte y›kanarak yeralt› sular›na kar›fl›r.

BudamaBudama, yani bir bitki organ›n›n kesilerek uzaklaflt›r›lmas› a¤aca flekil verilmesininyan›nda, a¤ac›n ömrünü, verimini, meyve kalitesini ve ilaçlamalar›n etkinli¤ini ar-t›ran önemli teknik uygulamalardan biridir. Bütün meyve türlerinde a¤açlara di-kimden itibaren tam verime yat›ncaya kadar geçen süre içinde uygun bir flekil ve-rilir. Meyve a¤açlar›na verilecek flekiller veya bir di¤er ifade ile uygulanacak terbi-ye flekilleri meyve türüne, çeflide, yetifltiricilik tekni¤ine ve ekolojik faktörlere gö-re de¤iflkenlik gösterir. Standart meyve yetifltiricili¤inde en fazla uygulanan terbi-ye flekilleri goble ve doruk dall› flekillerdir (Foto¤raf 1.9). Bodur yetifltiricilikte ge-nellikle telli terbiye sistemleri uygulanmaktad›r

Elmalarda, çö¤ür anaçlar üzerinde genellikle doruk dall›, de¤iflik doruk dall›,piramit, palmet ve goble terbiye sistemleri uygulanabilmektedir. Bodur ve yar› bo-dur klonal anaçlar üzerine afl›l› a¤açlarla kurulan yo¤un bahçelerde çok say›da uy-gulanabilecek terbiye sistemi gelifltirilmifltir ancak ülkemizde genellikle ince i¤(slender spindle) ve düfley eksenli (vertical axe) gibi telli terbiye sistemleri uygu-lanmaktad›r. Armutlara verilecek flekiller genellikle elmaya benzer ancak dorukdal› hakimiyeti daha belirgindir. Bu nedenle a¤açlara doruk dall› ve piramit flekliuygulan›r, ancak goble flekli de uygulanabilir.

Budama, k›fl aylar›nda ve geliflmenin durumuna göre yaz aylar›nda gereksizsürgün veya dallar›n ç›kar›lmas› ile yan dal oluflumunu teflvik etmek amac›yla uçalma fleklinde uygulan›r. Ayr›ca dallar›n e¤ilerek dal aç›lar›n›n geniflletilmesi gibiteknik uygulamalar da yap›l›r. Böylece a¤açlar›n flekil almas› ve erken verime yat-mas› sa¤lan›r.

Özellikle iri meyveli elma, armut ve ayva gibi türlerde her y›l düzenli budamayap›lmas› zorunludur. Do¤ru budama yapabilmek için a¤açlar›n dal yap›lar› ve çi-çek tomurcuklar› iyi tan›nmal›d›r. Verim budamas›nda a¤açlar›n iç k›s›mlar›n›n ›fl›kalmas›n› sa¤layacak flekilde dallar seyreltilmeli, çiçek tomurcuklar›n›n tac›n her ta-


Foto¤raf 1.9

fieftalide do¤ruoluflturulmufl gobleflekli (sol) veelmada do¤ruoluflturulmufl dorukdall› flekil (sa¤).

raf›nda düzenli flekilde da¤›lmas› sa¤lanmal›d›r. Meyve tutumundan sonra seyrelt-me yap›larak meyvelerin standart irilikte geliflmeleri sa¤lanmal›d›r.

HasatMeyve türlerinde hasat zaman› tür ve çeflitlerin olgunlaflma zaman›na göre de¤ifl-kenlik gösterir. Özellikle uzun süre depolanacak olan k›fll›k elma ve armut gibi tür-lerde çeflitlerin hasat zaman›n›n çok iyi tespit edilmesi gerekmektedir. Hasat zama-n›n›n tespitinde kullan›lacak kriterler türlere göre de¤iflkenlik gösterir. Genellikletam çiçeklenmeden a¤aç olumuna kadar geçen gün say›s›, meyve kabu¤unun ze-min ve üst rengi, meyve eti sertli¤i, meyve kesitindeki niflastan›n flekere dönüflmedüzeyi (özellikle k›fll›k elma çeflitlerinde) ve suda çözünür kuru madde miktar›(SÇKM) en önemli kriterlerdir.

Meyveler hasat edilirken parmaklar ile bast›r›lmamal› ve meyveye zarar veril-memesine özen gösterilmelidir. Hasatta kullan›lan kaplar›n iç k›s›mlar›n›n ezilme-yi ve çizilmeyi engelleyecek sünger veya bez gibi malzemelerle kaplanmas› gere-kir. Her meyveye adeta bir yumurta muamelesi yap›lmal›d›r. Hasattan sonra mey-veler hemen serin bir yere götürülerek ön so¤utma yap›lmal› ve en k›sa sürede s›-n›fland›rma (irilik ve renk) yap›ld›ktan sonra so¤uk hava deposuna tafl›nmal›d›r.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleElma, armut ve ayva türlerinin en önemli hastal›¤› karaleke’dir. Nemli bölgelerdeçok görülen bu hastal›k için k›fl aylar›nda ve erken ilkbaharda genellikle bak›rl›ilaçlarla yap›lacak mücadele yeterli olabilmektedir. Elmalarda külleme hastal›¤› dayayg›nd›r. Bu türlerden özellikle armutta görülen atefl yan›kl›¤› hastal›¤› mücade-lesi çok zor olan ve armutlarda a¤açlar›n kurumas›na neden olabilen bir hastal›k-t›r. Yumuflak çekirdekli meyve türlerinde, meyve kalitesini etkileyen en önemli za-rarl›lar ise elma iç kurdu ve k›y› bölgelerde Akdeniz meyve sine¤idir. Armutta ay-r›ca armut pisillas› mücadelesi zor olan bir zararl›d›r. Di¤er birçok meyve türündede görülen testereli ar›lar, yaprak bükenler, yaprak bitleri ve kabuklu bitler gibidaha birçok zararl› yumuflak çekirdekli meyve türlerinde de zarar yapabilmektedir.

Hastal›k ve zararl›larla mücadele için öncelikle kültürel tedbirler al›nmal›, mev-cut ise biyolojik mücadele yöntemleri tercih edilmeli, tar›m teflkilatlar›nca önerilenilaçlar uygun doz ve zamanda uygulanmal›d›r. Etkili bir mücadele için üreticilerhastal›k ve zararl›lar› iyi tan›mal› ve mücadeleyi geciktirmemelidir.

Meyve a¤açlar›n›zda gördü¤ünüz hastal›k ve zararl›lar›n ne oldu¤unu ve mücadele yön-temlerini araflt›r›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


4


Elma, armut, ayva ve nar›n ekonomik önemini

anlatmak.

Yumuflak çekirdekli meyve türleri olarak adlan-d›r›lan elma ve armut türleri dünyan›n her k›ta-s›nda ve ülkemizde yo¤un olarak yetifltirilir vetüketilir. Türkiye elma üretiminde 2.872.000 ton-la dünyada 4. s›radad›r. Ayva ve nar üretimi dün-yada fazla olmamas›na karfl›l›k ülkemizde üreti-mi ve tüketimi fazla olan türlerdendir. Özelliklenar üretimi son y›llarda önemli ölçüde artm›flt›r.Bu meyvelerin 5-6 ay gibi depolanabilmesi saye-sinde y›l içinde uzun üre tüketimi yap›labilmek-tedir. Bu meyveler insan beslenmesinde önemliyer tutmaktad›r.

Elma, armut, ayva ve nar›n morfolojik ve biyo-

lojik özelliklerini tan›mlamak.

Yumuflak çekirdekli meyve türleri daha geç çi-çek açmalar› nedeniyle genellikle ilkbahar geçdonlar›ndan etkilenmezler. Elma, armut, ayvave nar çok y›ll›k bitkilerdir. Erselik çiçekleresahiptir ve ar›larla tozlan›rlar. Meyveleri çokde¤iflik irilik, renk, tat ve lezzettedir. Meyvelerigenel olarak taze tüketilir. Ancak meyve suyuve konserve gibi de¤iflik flekillerde de ifllene-bilmektedirler.

Elma, armut, ayva ve nar›n ekolojik isteklerini ve

ço¤altma yöntemlerini belirlemek.

So¤uklara en dayan›kl› tür elmad›r. Bu nedenledaha çok so¤uk ›l›man bölgelerde yetifltirilir. Ar-mut ve ayva ›l›man bölgelerde nar ise s›cak ›l›-man ve subtropik bölgelerde yetifltirilir. Elma veayva kireçli topraklarda kloroz göstermesine ra¤-men, armut ve nar bu gibi topraklara daha daya-n›kl›d›r. Yumuflak çekirdekli meyve türleri genelolarak afl› ile ço¤alt›l›rken nar kolay köklendi¤in-den çelikle ço¤alt›lmaktad›r.

Elma, armut, ayva ve nar›n bahçe tesisini ve

uygulanan kültürel ifllemleri aç›klamak.

Elma ve armut çeflitleri tohum anaçlar›na ve de-¤iflik geliflme gücündeki klon anaçlar›na afl›lana-rak yetifltirilirken, ayva ve nar çeflitleri çelikle ve-ya dip sürgünü ile köklendirilerek ço¤alt›l›rlar.Bütün türlerin toprak iflleme, gübreleme, sula-ma, hastal›k ve zararl›larla mücadele ve hasat gi-bi kültürel ifllemleri benzer özellikler gösterir.Bunlar›n d›fl›nda narda düzensiz sulama veyameyve olgunluk döneminde görülen ya¤›fllarmeyve çatlamas›na neden olur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Yumuflak çekirdekli meyve türlerini ço¤altmada, afla-¤›daki yöntemlerden hangisinin kullan›m› çeflit özelli¤i-nin kaybolmas›na yol açar?

a. Çelikle ço¤altmab. Yeflil çelikle ço¤altmac. Tohumla ço¤altmad. Afl›yla ço¤altmae. Dald›rmayla ço¤altma

2. Elma, armut, ayva ve nar türlerinden hangilerinin çe-flitleri afl› d›fl›ndaki yöntemlerle ço¤alt›labilir?

a. Elma, ayvab. Elma, armutc. Ayva, armutd. Ayva, nare. Nar, armut

3. Elman›n döllenmesinde kullan›lan tozlay›c› çeflitteafla¤›daki özelliklerden hangisi aranmaz?

a. Esas çeflitle ayn› zamanda çiçek açmas›b. Meyve kalitesinin iyi olmas›c. Diploit olmas›d. Triploit olmas›e. ‹yi çiçek tozu vermesi

4. Ayva afla¤›daki toprak türlerinden hangisinde yetifltiril-di¤inde kloroz gösterir?

a. Killi topraktab. T›nl› topraktac. Kireçli topraktad. pH’s› 6-7 olan topraktae. Derin toprakta

5. Elma afla¤›daki anaçlardan hangisi üzerinde çok bo-dur geliflir?

a. Armut çö¤ürüb. Ahlatc. Ayvad. M9e. MM106

6. Nar meyveleri afla¤›daki koflullardan hangisinde çokçatlar?

a. Yüksek nispi nemdeb. Az suland›¤›ndac. Nispi nemi düflük yerlerded. Taban suyu yüksek yerlerdee. Su düzensizli¤i olan yerlerde

7. Ayva anac› üzerine afl›l› armutlarda görülen afla¤›da-ki özelliklerden hangisi yanl›flt›r?

a. Baz› armutlar ayva ile uyuflmazl›k gösterir.b. Armut meyvelerinde tafl hücreleri artar.c. Ayva üzerine afl›lanan armut a¤açlar› yar› bodur

geliflir.d. Armut meyvelerinde kalite artar.e. Armutlar kireçli topraklarda yetifltirilemez.

8. Elmalarda bodur anaçlar›n kullan›lmas› ile ilgili afla-¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. A¤açlar›n ›fl›klanmas› yetersiz olurb. Dekara daha fazla fidan dikilirc. A¤açlar› fazla boylanmazd. Erken verime yatare. A¤açlar›n ömrü k›sa olur

9. Elma, armut, ayva ve nar türleri ile ilgili afla¤›daki ifa-delerden hangisi yanl›flt›r?

a. Elma saçak köklüdürb. Armut kaz›k köklüdürc. Nar kaz›k köklüdürd. Ayva kireçli topraklarda kloroz gösterire. Nar dip sürgünü yapar

10. Meyve türlerinin gübrelenmesi ile ilgili afla¤›dakiifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. A¤açlara verilecek çiftlik (organik) gübreleri yan-m›fl olmal›d›r

b. Potasl› ve fosforlu gübreler k›fl›n biri seferde top-ra¤a verilebilir

c. Organik gübreler verildikten sonra topra¤a ka-r›flt›r›lmal›d›r

d. Azotlu gübrelerin de tümü bir seferde verilire. Toprak analiz sonucuna göre gübre verilmelidir

Kendimizi S›nayal›m


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise elma, armut, ayva ve nar›n“Ço¤altma” konusunu yeniden gözden geçiri-niz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise ayva ve nar›n “Ço¤altma”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise elman›n “Döllenme Biyolo-jisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise ayvan›n “Toprak ‹stekleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise elman›n “Ço¤altma” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise nar›n “‹klim ‹stekleri” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise armudun “Ço¤altma” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise elman›n “Ço¤altma” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise nar›n “Morfolojik ve Biyolo-jik Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise elma, armut, ayva ve nar›n“Gübreleme” konusunu yeniden gözden geçiri-niz.

S›ra Sizde 1

Meyve a¤açlar›nda fidan dikiminden itibaren, türe, çe-flide, kullan›lan anaca ve kültürel uygulamalara ba¤l›olarak a¤açlar›n ilk çiçek aç›p meyve verinceye kadargeçen verimsiz döneme (2-8 y›l) gençlik k›s›rl›¤› denir.Bir an önce ürün elde etmek ve gelir kazanmak isteyenüreticiler bu sürenin k›sa olmas›n› ister. Baz› durumlar-da meyve fidanlar›nda çiçek oluflumunu teflvik etmekamac›yla de¤iflik uygulamalar yap›labilmektedir.

S›ra Sizde 2

Son y›llarda fidan üreticileri taraf›ndan s›ra üzeri hen-dek dald›rma (stoolbed) yöntemi uygulanmaktad›r.Özellikle M9 ve MM106 gibi elma klon anaçlar›n›n ço-¤alt›lmas›nda hendek dald›rma yöntemi, dam›zl›k anaçbitkilerden ç›kan sürgünlerin bütün yönlerde de¤il deyaln›zca s›ra üzerine do¤ru yat›r›lmas› fleklinde uygu-lanmaktad›r. Böylece s›ra aralar›nda çap ve sürüm ifl-lemleri kolayl›kla yap›labilmektedir.

S›ra Sizde 3

Yörenizde yetiflen lokal armut çeflitlerini bulabilmekiçin özellikle köy ve kasaba pazarlar›na gitmek gerekir.Baz› büyük flehirlerde kurulan köy pazarlar›nda da yö-resel armut çeflitlerini bulmak mümkün olabilmektedir.Bu armutlar genellikle tat ve aromalar›yla çok lezzetliolmalar›na karfl›n genellikle k›sa sürede tüketilmelerigerekir. Çünkü h›zla iç kararmas› nedeniyle yeme özel-liklerini kaybederler.

S›ra Sizde 4

Meyve a¤açlar›ndaki hastal›k ve zararl›lar› tan›yabilmekiçin onlar›n yaflam flekillerini, beslenmelerini, a¤açlarave ürünlere verdikleri zarar› ve mücadele zamanlar›,kullan›lan ilaçlar ve dozlar›n› gösteren yay›nlardan ya-rarlan›lmas› gerekmektedir. Bunlardan bir tanesi de ‹z-mir ‹l Tar›m Müdürlü¤ü (2002) taraf›ndan bas›lan BitkiKoruma El Kitab›d›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Akgül, H. ve ark. (2011). Elma Kültürü. E¤irdir BahçeKültleri Araflt›rma Enstitüsü. Yay›n No: 37.

FAO, (2009). Statistical Databases, Agriculture CropPrimary. www.fao.org

Ferree, D.C., Warrington, I.J. (2003). Apples: Botany,

Production and Uses. Cabi Publishing, UK.Jackson, J.E. (2005). Biology of Apples and Pears.

Cambridge University Press, London. UK.Karaçal›, ‹. (2004). Bahçe Ürünlerinin Muhafazas› ve

Pazarlanmas›. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi.Yay›n No: 494. Bornova-‹zmir.

Onur, C. (1988). Nar. Derim, Narenciye Araflt›rma Ens-titüsü Yay›n›, Özel Say›, 5(4): 147-190.

Özbek, S. (1978). Özel Meyvecilik. Çukurova Üniver-sitesi Ziraat Fakültesi Yay›n No: 128, Adana.

Öz, F., Büyüky›lmaz, M., Burak, M. (2003). Bodur Mey-

ve Yetifltiricili¤i. Atatürk Bahçe Kültürleri MerkezAraflt›rma Enstitüsü, Yay›n No: 73. Yalova.

Özça¤›ran, R., Ünal, A., Özeker, E., ‹sfendiyaro¤lu, M.(2005). Il›man ‹klim Meyve Türleri. Yumuflak

Çekirdekli Meyveler Cilt-II. Ege Üniversitesi Zira-at Fakültesi Yay›nlar› No: 556, ‹zmir.

TUIK, (2009). ‹statistikler / Tar›m/ Bitkisel. www.tu-ik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul.

Ünal, A., Sayg›l›, H., Hepaksoy, S., Can, H.Z., Türküsay,H. (1997). Ege Bölgesinde Armut Yetifltiricili¤i

ve Seçilen Baz› Armut Çeflitlerinin Pomolojik

Özellikleri. Yumuflak Çekirdekli Meyveler Sempoz-yumu, Bildiriler kitab›, s: 29-35, Yalova.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra fleftali, kay›s›, kiraz, viflne, erik ve zeytinin;Ekonomik önemini anlatabilecek,Morfolojik ve biyolojik özelliklerini aç›klayabilecek,Ekolojik isteklerini ve ço¤altma yöntemlerini tan›mlayabilecek,Bahçe tesisi ve kültürel ifllemleri aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• fieftali, kay›s›, kiraz, viflne, erik,zeytin

• Morfoloji• Biyoloji

• Ekolojik istekler• Ço¤altma• Bahçe tesisi• Kültürel ifllemler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• fiEFTAL‹ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• KAYISI YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• K‹RAZ VE V‹fiNE YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• ER‹K YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• ZEYT‹N YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Sert ÇekirdekliMeyve Türleri veZeytin Yetifltiricili¤i

2BAHÇE TARIMI-II

Bu ünite Prof.Dr. Ali ÜNAL taraf›ndan yaz›lm›flt›r.

fiEFTAL‹ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgelerfieftali Rosaceae familyas›n›n Prunus cinsine ait bir türdür. Kültürü yap›lan Prunuspersica türünün anavatan› olarak kabul edilen Çin’de farkl› türler, varyeteler vekültür çeflitleri yo¤un olarak bulunmaktad›r.

Çin kay›tlar›nda, fleftali kültürünün M.Ö. 2000 y›llar›ndan beri bu ülkede yap›l-d›¤› belirtilmektedir. ‹ran üzerinden bat›ya do¤ru, Anadolu ve Avrupa’ya yay›lanfleftali bugün dünyan›n her k›tas›nda ›l›man iklim kufla¤›nda yetifltirilmektedir.Meyvelerinin gösteriflli olmas› ve zevkle yenilmesi, a¤ac›n›n erken verime yatmas›,farkl› dönemlerde olgunlaflan çeflitleri sayesinde yaz boyunca 4-5 ay gibi bir sürepazarda bulunabilir olmas› gibi özellikleri nedeniyle birçok meyve türüne göre da-ha genifl bir alanda yetifltirilmektedir. Meyveleri taze olarak tüketildi¤i gibi meyvesuyu, konserve, marmelat ve reçel fleklinde de tüketilmektedir.

Dünya fleftali üretimi 18.500.000 tona ulaflm›flt›r. Asya k›tas› 10.000.000 tonladünya üretiminin yar›dan fazlas›n› sa¤lar. En fazla üretimi 8.000.000 tonla Çin yap-maktad›r. Bu ülkeyi ‹talya (1.726.000 ton), ‹spanya (1.225.000 ton) ve ABD(1.197.000 ton) izler. Türkiye 547.000 tonluk üretimi ile dünya ülkeleri aras›nda 6.s›rada yer al›r (FAO, 2009).

Türkiye’de Marmara, Ege, Akdeniz sahil bölgeleri ve Karadeniz bölgesinin ba-z› bölgeleri fleftali yetifltiricili¤i için en uygun ekolojilere sahiptir. Bursa (140.000ton), Mersin (69.000 ton), ‹zmir (53.000 ton), Çanakkale (42.000 ton) ve Ayd›n(22.000 ton) en fazla fleftali üreten illerdir (TUIK, 2009). Bu iller d›fl›nda Samsun,Amasya, Tokat, Adana, Hatay, Antalya ve Bal›kesir gibi illerde de fleftali yetifltirici-li¤i yo¤undur. Bursa yöresi gibi nispeten serin bölgelerde baz› y›llar çiçeklenmezaman›nda görülen ilkbahar geç donlar› verimi olumsuz etkilemektedir.

Morfolojik ve Biyolojik Özelliklerifieftali h›zl› geliflen ve erken meyveye yatan bir türdür. Genellikle s›k dallan›r veyayvan bir taç oluflturur. Yo¤un ›fl›k isteyen bir tür oldu¤undan a¤aca verilecek fle-kil ve budama yöntemleri çok önemli olup, a¤ac›n her taraf›ndaki dallar›n iyi ›fl›kalacak flekilde tac›n oluflturulmas› gerekir. Her y›l budama yap›lmad›¤›nda, a¤aç 5-8 y›l gibi k›sa sürede verimden düfler ve ömrünü tamamlar. Düzenli budand›¤›nda20 y›la kadar ekonomik olarak verim al›nabilir.

Sert Çekirdekli Meyve Türleri ve Zeytin

Yetifltiricili¤i

Çiçek tomurcuklar› o y›l süren sürgünlerde Temmuz ay›nda oluflmaya bafllar.Ertesi ilkbaharda 1 yafl›na girmifl olan bu sürgünler üzerinde çiçek açar. Bu neden-le bir y›l sonra ürün verecek yeni sürgünlerin ve çiçek tomurcuklar›n›n oluflmas›için a¤açlar düzenli budan›r ve bak›m ifllemlerine dikkat edilir. Meyve veriminindüzenli ve meyvelerin iyi beslenmesi için dallar 20-40 cm uzunlu¤unda olmal› vebo¤umlarda çiçek tomurcu¤u yan›nda dalda oluflan meyvelerin iyi beslenmesinisa¤layacak sürgün tomurcuklar› da bulunmal›d›r.

Çiçek tomurcuklar› açt›¤›nda bir tek çiçek ç›kar. Çiçekleri erselik yap›dad›r ve birçiçekte 5 çanak yaprak, 5 taç yaprak, 15-20 adet erkek organ ve bir difli organ bu-lunur. Taç yapraklar› beyaz, pembe, alacal› ve kavuniçi renginde olabilir. Meyve etisar› renkli olan çeflitlerde taç yapra¤› kavuniçi rengindedir. Yaz s›caklar›n›n 35°C’ninüzerine ç›kt›¤› yerlerde çeflitlere ba¤l› olarak çiçeklerde birden fazla difli organ olu-flabilir. Bu, kalitesiz meyve oluflumuna neden oldu¤u için istenmez (Foto¤raf 2.1).

Nektarinler ile fleftali meyveleri aras›ndaki fark nedir?

fieftali gerçek bir meyvedir ve yaln›z yumurtal›¤›n geliflmesiyle meydana gelir.Ayn› zamanda tek bir yumurtal›ktan olufltu¤u için basit meyve olarak da adland›r›l›r.fieftali meyvesi botanik bak›mdan drupa tipi bir meyvedir. D›fltan içe do¤ru ekzo-karp (kabuk), yenen k›s›m mezokarp (meyve eti) ve sert k›s›m da endokarp olarakadland›r›l›r. Bu yap› nedeniyle bu tip meyvelere sert çekirdekli meyveler denir.

Meyveler genellikle küresel flekillidir. Baz› çeflitlerde ise meyve bas›k flekillidirve bunlara domates fleftalisi denir. Çeflitler, meyve etinin çekirdekten ayr›lma du-rumuna göre et fleftalileri ve yarma fleftaliler olarak da s›n›fland›r›l›r.

Meyveler olgunlaflt›¤›nda çeflide ba¤l› olarak yeflil olan kabuk zemin rengi sa-r›, yeflilimsi veya beyaz renkte olur. Üst renk ise parçal› veya s›vama k›rm›z›,pembe veya aç›k yeflil olabilir. Meyve eti ço¤unlukla sar› renkte olup, beyaz (Ma-y›s Çiçe¤i, Carmen, Springtime), yeflil (Yeflil Türbe) ve k›rm›z› (Sangiano) olançeflitler de bulunmaktad›r.

fieftalide May›s ay›ndan bafllayarak Eylül ay›na kadar farkl› tarihlerde olgunlaflançeflitler bulunmaktad›r. Ülkemizde yetifltirilen önemli çeflitler François, Early Crest,Springtime, Rich May çeflitleri çok erkenci; Dixired, Spring Lady, Royal Gem erkenci;Royal Glory, Redhaven, Red Top, Glohaven, Richhaven orta mevsim; Elegant Lady,Cresthaven, J.H. Hale geççi ve Monroe, Fawler, Rio Oso Gem çok geççi çeflitlerdir.


Foto¤raf 2.1

fieftali çiçekleri vebirden fazla difliorganl› çiçeklerdeoluflan bitiflikmeyveler.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Döllenme Biyolojisifieftali çeflitlerinin ço¤u kendine verimlidir. Ancak daha iyi verim almak için bah-çede ayn› zamanda çiçek açan birkaç çeflide 3-4 s›rada bir s›ra yer vermekte ya-rar vard›r. J.H. Hale ve June Elberta gibi baz› çeflitler kendine k›s›rd›r. Bu çeflitler-de ya hiç çiçektozu oluflmaz ya da çiçektozu oluflumu azd›r veya canl› de¤ildir.Bu nedenle k›s›rl›k gösteren çeflitler için bahçe içinde mutlaka tozlay›c› çeflit bu-lundurulmal›d›r.

Döllenmenin sa¤l›kl› ve yeterli olmas› için çiçeklenme zaman›nda havan›n aç›kolmas›, sis, ya¤›fl ve afl›r› rüzgar›n olmamas› ve bahçede ar› bulundurulmas› gerek-mektedir. Çeflide göre de¤iflmekle beraber normal bir ürün için açan çiçeklerin%15’inin meyveye dönüflmesi yeterlidir.

Erkenci fleftali çeflitlerinde embriyo aborsiyonu görülür. Döllenme oldu¤u hal-de meyve eti geliflmesi bask›s› nedeniyle embriyo geliflemez. Baz› erkenci çeflitler-de de meyve etinin h›zl› geliflmesi, endorkarp›n çatlayarak tohumun aç›kta kalma-s›na ve bozulmas›na neden olur.


‹klim ‹steklerifieftali de¤iflik iklim koflullar›na en iyi adapte olan meyve türlerinden biridir. K›fl›ngövdesi -35°C’ye kadar dayanabilirse de ekonomik yetifltiricilik k›fl aylar›nda s›cak-l›¤›n -20°C’ye düflmedi¤i yerlerde yap›l›r. Düflük s›cakl›klarda özellikle ›fl›klanmas›iyi olmayan y›ll›k sürgünler zarar görür. fieftali a¤açlar› sonbahar erken donlar›n-dan da zarar görebilir.

fieftali çeflitlerinin k›fl dinlenme ihtiyac› (so¤uklama) di¤er ›l›man iklim türle-rine göre daha azd›r. So¤uklama ihtiyac› genellikle 100-1000 saat aras›nda de¤i-flir; Florda Red (100 saat), Flordasun (300 saat), Early Amber (350 saat), J.H. Ha-le, Redhaven ve Dixired (950 saat), Richhaven (1000 saat). So¤uklama iste¤i kar-fl›lanmayan çeflitlerin çiçeklenmeleri düzensiz olur ve kuvvetli sürgünlerde uyan-ma gecikir.

fieftali erken çiçek açt›¤›ndan so¤uk ›l›man bölgelerde ilkbahar geç donlar›n-dan zarar görebilir. Uyanmaya bafllayan tomurcuklar -6.6°C kadar dayand›¤› halde,açm›fl çiçekler -3.6°C ile -1.1°C’de, yeni oluflmufl meyveler ise -2.7°C ile -1.1°C’dezarar görebilir.

Çiçeklenme zaman›ndaki so¤uk havalar ar› faaliyetinin azalmas› nedeniyle döl-lenmeyi olumsuz etkiler. fieftali yüksek yaz s›caklar›na dayan›kl›d›r. Meyve olgun-laflmas› ve çiçek tomurcu¤u oluflumu yönünden di¤er meyve türlerine göre dahafazla ›fl›k ve s›cakl›k ister. Yaz› serin geçen yerlerde meyve yeterli ölçüde olgunlafl-maz. Ancak yaz aylar›ndaki 35°C’den yüksek s›cakl›klar bir çiçekte birden fazla di-fli organ ve ikiz meyve oluflumuna neden olur.

Toprak ‹steklerifieftali kaz›k köklü bir meyve türüdür. Bu nedenle derin ve hafif t›nl› topraklardadaha iyi geliflir. A¤›r ve nemli topraklarda iyi geliflmez. pH’s› yüksek ve kireçli top-raklarda kloroz görülür. Bu gibi topraklarda fleftali x badem melezi olan ve kireç-li topraklara dayan›kl› olan GF677 ve Garnem anaçlar› kullan›lmal›d›r.

312. Ünite - Sert Çeki rdekl i Meyve Tür ler i ve Zeyt in Yet iflt i r ic i l i¤ i

Bahçe Tesisi fieftali bahçeleri ülkemizde kapama bahçeler fleklinde tesis edilmektedir. Genellik-le 6x6m veya 6x5m aral›k ve mesafelerde kare veya dikdörtgen dikim sistemi uy-gulan›r. Yeni kurulan fleftali bahçelerinde ilk bir-iki y›l fidanlar›n gövdelerine yak-laflmamak flart›yla ara tar›m› yap›labilir. Bu amaçla sebze, kavun, karpuz toprak ya-p›s› uygun ise çilek ve patates de yetifltirilebilir. Tah›llar›n ve yoncan›n yetifltirilme-si önerilmez.

Ço¤altmafieftali kendine verimli olmas›na ra¤men tohumla ço¤alt›ld›¤›nda genetik aç›lma göste-rerek çeflit özelli¤ini kaybeder. fieftali çeflitleri tohumdan elde edilen çö¤ür anaçlar›üzerine yada GF677, Cadaman ve Garnem gibi ve¤etatif olarak ço¤alt›lan klon anaçla-r› üzerine afl›lanarak ço¤alt›l›r. Tohum anaçlar›ndan GF305 homojen çö¤ür verdi¤i, Ne-maguard ve Shalil gibi anaçlar da nematoda dayan›kl› olduklar› için tercih edilir.

Ülkemizde, fidan üretiminde daha çok meyveleri geç olgunlaflan yabani fleftalia¤açlar›ndan toplanan tohumlardan yararlan›l›r. Erken olgunlaflan çeflitlerin to-humlar› iye geliflmedi¤i için çimlenmeleri iyi de¤ildir. Geç olgunlaflan Lowel ve El-berta gibi kültür çeflitlerinin de tohumlar› kullan›lmaktad›r. fieftali için badem çö-¤ürleri özellikle kireçli ve hafif topraklarda anaç olarak kullan›labilir. Ancak ba-dem nemli ve a¤›r topraklara fleftaliden daha hassast›r. fieftaliler erik ve kay›s›larada afl›lanabilirse de bu türler ile fleftaliler aras›nda çeflitlere ba¤l› olarak önemli de-recede afl› uyuflmazl›¤› görülür.

Kültürel ‹fllemler

Budamafieftali meyve türleri içinde budamaya en fazla olumlu tepki veren türdür. A¤açlarömrünün uzamas›, meyve kalitesinin iyileflmesi ve verimin artmas› için her y›l düzen-li budanmal›d›r. Budanmayan fleftali a¤açlar› k›sa sürede verimden düfler ve kurur.

fieftali a¤açlar› için en uygun flekil goble’dir (Foto¤raf 2.2). Son y›llarda Y (Ta-tura) flekli de yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. Bunun d›fl›nda s›k dikimde tek gövdeliflekiller de uygulanmaktad›r. Bu flekillerin hepsinde de bölgenin iklim koflullar›dallar›n s›kl›¤›n› etkiler. fieftali meyve türleri içinde en fazla ›fl›¤a ihtiyaç duyan tür-dür. Nemli ve ›fl›klanmas› az olan bölgelerde daha seyrek dallanma, kurak ve ›fl›¤›bol yerlerde de daha s›k dallanma sa¤lanmal›d›r.


Foto¤raf 2.2

Do¤ru uygulamayap›lm›fl gobleflekli.

fieftali a¤açlar›nda a¤ac›n iç ve alt k›s›mlarda oluflan dallar›n›n iyi ›fl›k almas›n›ve çiçek tomurcu¤u oluflumunu sa¤lamak için ana dallar›n uçlar›nda fazla dal b›-rak›lmamal›d›r. Bunun için geliflmeye ba¤l› olarak May›s ve Haziran aylar›nda yazbudamas›, k›fl aylar›nda da normal budama yap›lmas› gerekir.

Hastal›k ve Zararl›larla Mücadelefieftalinin en önemli hastal›lar› kök kanseri, külleme, yaprak delen (çil hastal›¤›) veyaprak k›v›rc›kl›¤› hastal›klar›d›r. En önemi zararl›lar› ise yaprak bitleri, kabuklubitler ve Akdeniz meyve sine¤idir. Hastal›k ve zararl›lar› önlemek için önceliklekültürel tedbirler al›nmal›, gerekiyorsa ilaçl› mücadeleye baflvurulmal›d›r.

KAYISI YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerKay›s› Rosaceae familyas›n›n Prunus cinsi içinde yer al›r. Kay›s›n›n (Prunus arme-niaca) anavatan› Çin ve Sibirya’d›r. Yay›lma alan› Türkistan ve Bat› Çin’e kadaruzanmaktad›r. Kay›s› buradan ‹ran yoluyla Anadolu ve Akdeniz ülkelerine yay›l-m›flt›r. Ülkemizde tohumdan kendili¤inden ç›km›fl kay›s›lara sar› erik anlam›na ge-len ve Farsça kelime olan zer-dali de denmektedir. Ayr›ca Kahramanmarafl’ta sar›erik ve Erzincan’da da erik olarak bilinmektedir.

Dünya kay›s› üretimi 3.800.000 tondur. Ülkeler itibariyle Türkiye 660.000 tonlailk s›rada yer almaktad›r. Bunu 487.000 tonla ‹ran, 325.000 tonla Pakistan ve233.000 tonla ‹talya izlemektedir (FAO, 2009). Türkiye 181.000 ton olan dünyadakuru kay›s› üretiminde, 117.000 tonla ilk s›rada (%70) yer almaktad›r. Kuru kay›s›üretimi Tacikistan’da 30.000 ton, ‹ran ve ABD’de 25.000’er tondur. Kuru kay›s› ih-racat›nda Türkiye 98.000 bin tonla ilk s›rada yer almas›na ra¤men taze kay›s› ihra-cat›nda Fransa, ‹spanya, Yunanistan ve ‹talya ön plandad›r.

Kay›s› ülkemizin karasal iklime sahip bölgelerinde ve Ege ile Akdeniz’in k›y›bölgelerinde yetifltirilmektedir. Malatya, Elaz›¤, Mersin’in Mut ilçesi, Ankara, Kah-ramanmarafl ve Erzincan yöreleri kay›s› yetifltiricili¤inin yo¤un yap›ld›¤› yerlerdir.Özelikle Malatya ve çevresinde daha çok kurutmal›k kay›s› yetifltirlir. Son y›llarda‹skenderun, Mersin’in Mut ilçesi, Ege ve Akdeniz k›y› bölgelerinde sofral›k turfan-da yetifltiricili¤i yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. ‹lk turfanda kay›s› yetifltiricili¤i ihracatiçin önemli potansiyele sahiptir. Malatya yöresinden sofral›k taze kay›s› ihracat› daartmaya bafllam›flt›r. Kay›s› a¤açlar› yüksek nemde monilya hastal›¤›ndan çok za-rar gördü¤ünden, Marmara ve Karadeniz Bölgelerinde yetifltiricili¤i ekonomik ol-mamaktad›r. Ayn› flekilde çok so¤uk bölgelerde de k›fl ve ilkbahar geç donlar› ne-deniyle yetifltiricilik yap›lamamaktad›r.

Kay›s›n›n önemli bir bölümü sofral›k olarak tüketilmektedir. Olgunlaflan mey-velerin a¤aç üzerinde veya hasattan sonra k›sa sürede bozulmas› taze tüketim sü-resini s›n›rland›r›r. Bu nedenle ülkemizde kay›s›n›n önemli bir k›sm› kurutularakçerez fleklinde veya komposto yap›larak de¤erlendirilir. Taze kay›s› ayr›ca reçel,marmelat ve komposto yap›m› yan›nda meyve suyuna da ifllenir. Kay›s›n›n lifli ol-mas› B-karotence ve potasyumca zengin olmas› sa¤l›k aç›s›ndan de¤erini art›rmak-tad›r. Bunun yan›nda tohumu tatl› olan çeflitlerde tohumlar çerez olarak, ac› olan-larda ise kozmetik ve ilaç sanayinde, amygdalin ve hydrosiyonik asit elde edilme-sinde kullan›l›r.


Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriKay›s› seyrek dallanan ve yayvan taç yapan bir türdür. Bölgeye, çeflide ve toprakyap›s›na ba¤l› olarak 5-10 metre yükseklikte taç oluflturur. Kaz›k köklü bir meyvetürüdür. Bu nedenle derin ve hafif topraklarda iyi yetiflir. Ancak di¤er kaz›k köklümeyve türlerine göre a¤›r topraklara daha toleransl›d›r.

Kay›s›n›n dallar› aç›k k›rm›z› kahverengi olup, tek y›ll›k dallar›n bo¤umlar›nda1-4 tomurcuk bulunmaktad›r. Bunlar›n hepsi veya biri d›fl›nda di¤erleri çiçek to-murcu¤udur. Bir bo¤umda birden fazla çiçek tomurcu¤u oldu¤u halde sürgün to-murcu¤u yaln›z bir tane olabilmektedir. ‹ki veya daha yafll› dallarda 1-3 cm uzun-lu¤unda may›s buketi denilen meyve dallar› bulunur. Bunlar›n uç gözleri sürgüntomurcu¤u olup di¤erleri çiçek tomurcu¤udur. Kay›s›da çiçek tomurcuklar›ndanyaln›z bir çiçek ç›kar ve bunlara saf tomurcuk denir.

Kay›s›n›n çiçekleri erselik yap›dad›r. 5 Çanak yaprak, 5 taç yaprak, 15-20 erkekorgan ve bir difli organ bulunur. Taç yapraklar aç›k pembe renktedir. Çiçekler ba-dem ve can eriklerinden hemen sonra açar. Bu erken çiçeklenme nedeniyle ilkba-har geç donlar›ndan ço¤u zaman zarar görür.

Kay›s› meyvesi difli organ›n yumurtal›¤›n›n geliflmesiyle oluflan drupa tipi basitbir meyvedir. Ekzokarp kabu¤u, mezokarp yenen k›sm›, endokarp da çekirde¤insert k›sm›n› oluflturur. Meyve flekli, irili¤i, tad›, sertli¤i ve rengi çeflitlere göre de¤i-flir. Meyve olgunlaflt›¤›nda rengi genelde sar› veya sar› zemin üzerinde, ›fl›k görentarafta daha çok olmak üzere, parçal› veya s›vama pembe ve k›rm›z› renktedir.Meyve eti sar› renktedir. Baz› çeflitlerde meyve eti çekirdekten kolay ayr›l›r. Baz›-lar›nda çekirde¤e yap›fl›kt›r. Kay›s› çeflitlerinin tohumlar› genelde ac›d›r ancak tat-l› olan çeflitler de vard›r.

Çeflitlerin olgunlaflma zamanlar› farkl›d›r. Son y›llarda ülkemizde yetifltirilme-ye bafllanan Aurora, Ninfa, Precoce de Thrinthe, Turfanda ‹zmir, Sak›t 2, Toka-lo¤lu ve I¤d›r erkenci sofral›k çeflitlerdir. fiekerpare, fiam, Karacabey, Alyanak,Roxana, Nancy, Apricose (fialak), San Castrase ve Canino gibi çeflitler orta ve geçmevsim sofral›k çeflitlerdir. Ülkemizde özellikle Malatya ve çevresinde yetifltirilenHac›halilo¤lu, Çölo¤lu, Hasanbey, So¤anc› ve Kabaafl› gibi çeflitlerin so¤uklamaiste¤i fazlad›r. Kurutmal›k özellikleri iyi olan bu çeflitler taze sofral›k olarak dade¤erlendirilir.

Döllenme BiyolojisiKay›s› çeflitlerinin büyük ço¤unlu¤u kendine verimlidir. Ancak Tokalo¤lu, fiam,fiekerpare ve Nancy gibi baz› çeflitler kendine uyuflmazd›r. Bu çeflitlerle bahçe ku-rarken mutlaka tozlay›c› çeflitlere de yer vermek gerekir. Çiçekler ar› ve böcekler-le tozlan›r. Çiçeklenme erken oldu¤u için bu dönemde ya¤›fl, sis ve so¤uk hava-lar nedeniyle ar›lar›n etkinli¤i az oldu¤undan tozlanma ve döllenmede sorunlaryaflanabilir.

Kay›s› çiçeklerinde çeflide, beslenmeye veya k›fl dinlenmesini tamamlayama-mas›na ba¤l› olarak, özellikle sürgün ucundaki çiçek tomurcuklar›nda difli organiyi geliflemez, diflicik borusu k›sa ve yumurtal›k küçük kal›r. Bu tip difli organl› çi-çekler döllenemeyerek çiçeklenmeden hemen sonra dökülür (aborsiyon). Bu çi-çeklerde çiçek tozu oluflumu da sa¤l›kl› de¤ildir. Özellikle beslenme yetersizli¤inedeniyle görülen difli organ ve çiçek tozu anormallikleri sulama ve gübreleme ilebir ölçüde giderilebilir (Foto¤raf 2.3).


May›s buketi: Sert çekirdeklimeyve türlerinde iki ve dahayafll› dallarda oluflan, 1-4cm uzunlu¤unda, üzerindebirbirine çok yak›n çiçektomurcuklar›n›n bulundu¤uçok k›sa meyve dal›d›r.

Kay›s›n›n Ekolojik ‹stekleri

‹klim ‹stekleriKay›s› en iyi yazlar› güneflli, s›cak ve kurak, k›fllar› uzun ve so¤uk kara ikliminin hü-küm sürdü¤ü, mevsimlerin birbirinden kesin ayr›ld›¤› da¤l›k alanlarda yetiflmekte-dir. Özellikle kurutmal›k kay›s›larda, meyve kalitesinin iyi olmas› için yaz aylar›n›nkurak ve s›cak geçmesi gerekir. Bu nedenle kay›s› ülkemizde karasal iklimin hakimoldu¤u Malatya gibi bölgelerde daha yo¤un yetifltirilmektedir. Akdeniz ve Ege böl-gesi k›y› kesimleri, k›fl dinlenmesi az sofral›k kay›s›lar için uygundur. Ancak bura-larda ilkbahar aylar›ndaki ya¤›fll› ve nemli havalar monilya ve çil hastal›klar›n› art›-rarak a¤açlara ve meyvelere zarar verebilmektedir. Daha ya¤›fll› ve nemli olan Ka-radeniz ve Marmara Bölgesinde bu nedenle kay›s› yetifltiricili¤i yayg›nlaflmam›flt›r.

Kay›s› a¤ac› -25°C’lik k›fl so¤uklar›na dayan›r. Kay›s›da k›fl dinlenme ihtiyac›yönünden çeflitler aras›ndaki büyük farkl›l›klar görülür. So¤uklama iste¤i çok olanHasanbey (1600 saat) ve Hac›halilo¤lu (949 saat) gibi çeflitler yan›nda, so¤uklamaiste¤i az olan Ninfa ve Thrinthe gibi çeflitler de bulunmaktad›r. So¤uklama iste¤i-nin karfl›lanmad›¤› yerlerde sürgün ve çiçek tomurcuklar›nda geliflme gerili¤i gö-rülür ve bu tomurcuklar›n uyanmas› düzeniz, geç ve yavafl olur.

Kay›s›lar erken çiçek açt›¤› için yetifltiricilikte karfl›lafl›lan en önemli sorun ilk-bahar geç donlar›d›r. Nitekim 2010 y›l› çiçeklenme zaman›nda görülen ilkbahargeç donlar› Malatya’da kay›s› verimini önemli ölçüde düflürmüfltür. Ayn› flekilde çi-çeklenme zaman› görülen ya¤›fll› ve sisli havalar da döllenmeyi olumsuz etkiler.

Toprak ‹stekleriKay›s› kaz›k köklü bir meyve türü oldu¤undan derin, geçirgen, besin maddele-rince zengin ve t›nl› topraklar› tercih eder. Fakir ve kuru topraklarda geliflme za-y›flar ve çiçek tomurcu¤u oluflumunda ve çiçek organlar›n›n gelifliminde olum-suzluklar görülür. Bu gibi topraklar›n iyi gübrelenmesi ve sulanmas› gerekir. Ka-y›s› di¤er kaz›k köklü meyve türlerine göre a¤›r topraklara daha toleransl›d›r. Ay-r›ca kireçli ve pH’s› yüksek topraklara da dayan›kl›d›r. Kireçli topraklara daya-n›kl›l›¤› bademe yak›nd›r.


Foto¤raf 2.3

Geliflmemifl difli organlar

Kay›s›da dumurau¤ram›fl difli organl› çiçekler.

Bahçe Tesisi Kay›s› çö¤ürü ve zerdali üzerine afl›l› fidanlar topra¤›n kuvvet durumuna göre10x10 m, 8x8 m veya 7x7 m, erik anac› kullan›lm›fl ise 8x8 m aral›k ve mesafeler-de dikilebiliriler.

Ço¤altmaKay›s› afl› d›fl›nda vegetatif yöntemlerle baflar›l› flekilde ço¤alt›lamaz. Tohumla üre-tim çö¤ür anaçlar›n›n elde edilmesinde kullan›l›r. Anaç olarak en fazla kay›s› vezerdali çö¤ürleri kullan›l›r. Erken olgunlaflan çeflitlerin tohumlar›nda embriyo abor-siyonu çok görüldü¤ünden çimlenme düflüktür. Bu nedenle geç olgunlaflan çeflit-lerin tohumlar› kullan›l›r.

Kay›s›n›n kendi türü içinde klon anac› bulunmamaktad›r. A¤›r topraklarda Caneriklerinden Myrobolan B, Myrobolan 29C, Myrobalon GF31 gibi klon anaçlar› kul-lan›lsa da bu anaçlar baz› kay›s› çeflitleriyle 3-5 y›l sonra ortaya ç›kan geç uyuflmaz-l›k gösterir. fieftali anaçlar› da kay›s› için anaç olarak kullan›labilir. Bu anaç üzeri-ne kay›s›lar kuvvetli geliflir. Ancak ömürleri k›sa olur ve baz› çeflitlerle erikte oldu-¤u gibi uyuflmazl›k görülmektedir. Kay›s› badem üzerinde uyuflmazl›k gösterdi¤in-den ticari anlamda badem üzerine afl›lanm›fl kay›s› bahçeleri kurulmamal›d›r.

Kültürel ‹fllemlerGenel kültürel ifllemler di¤er meyve türlerinde oldu¤u gibidir.

Hasat ve KurutmaKay›s›lar›n hasad›nda olgunluk kriteri de¤erlendirme flekline göre de¤iflir. Meyve-lerin olgunlaflmaya bafllad›ktan sonra a¤aç üzerinde kalma süresi k›sad›r. Uzak pa-zarlara gönderilecek kay›s›lar ile konservelik kay›s›lar sert olum döneminde topla-n›r. Ço¤u kay›s› çeflidi a¤aç üzerinde ayn› zamanda olgunlaflmaz. Bu nedenle özel-likle sofral›k tüketim için meyveler birkaç seferde toplan›r. Kurutmal›k kay›s›lar isetam olum döneminde toplanmal›d›r. Erken toplananlar›n kuru kaliteleri düfler. Ta-ze kay›s›lar›n muhafaza süresi de k›sa olup %85-90 nem ve -0.5°C koflullar›nda 15-20 gün kadar so¤ukta muhafaza edilebilmektedir.

Kay›s› kurutmas›nda hasat edilen meyveler öncelikle y›kan›r. Daha sonra 1-1,5 m2

alan› olan kerevetlere tek s›ra halinde yerlefltirilir. Bu kerevetler 2.5 m en ve boyda,2.2 m yükseklikte olan ve hava almayan kükürtleme odalar›na üst üste dizilir. Odaiçinde bir ton kay›s› için yaklafl›k 1-2 kg kükürt yak›l›r. Kükürtleme, kay›s›lar›n ça-buk kurumas›n›, sar› rengini korumas›n›, meyvelerdeki yara yerlerindeki lekeleriniyileflmesini ve ambarlarda zararl›lardan korunmas›n› sa¤lar. Kükürtleme süresi çe-flide, kay›s›n›n bütün veya yar›m olmas›na, meyve olgunlu¤una ve ortam s›cakl›¤›-na ba¤l› olarak 2-6 saat aras›nda de¤iflir. Kükürtleme ifllemine meyvenin yumufla-mas›, kabu¤un fleffaflaflmas› ve üçte ikisinin piflmifl gibi görünmesiyle son verilir.

Kükürtlenen kay›s›lar temiz sergi yerindeki kerevetlere, beton veya bez üzeri-ne serilir ve kurutulur. Meyvenin su oran› %20’ye düflünce çekirdekleri ç›kar›l›r ve2-3 gün güneflte kurutmaya b›rak›l›r. Uzun süre depolanacak kay›s›lar›n su oran›%15’in alt›nda olmal›d›r. Bu kay›s›lar 0-4°C ve %60 nemli depolarda bir y›la kadarbozulmadan saklanabilir.

Kükürtleme yap›lmadan da kay›s›lar kurutulabilir. Bu tür kurutmada kay›s›la-r›n su oran› %13-15’e düflürülür. Bu kay›s›lar sar› rengini kaybederek kahveren-gi renk al›r. Bu flekilde kurutulan kay›s›lar›n depolama süresi daha k›sa olup 3-4ay kadard›r.


Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleKay›s›n›n en önemli hastal›lar› Sharka (Plum Pox) virüsü, Armillaria kök çürüklü-¤ü, Monilya ve yaprak delen (çil) hastal›¤›d›r. En önemi zararl›lar› ise Akdenizmeyve sine¤idir. Hastal›k ve zararl›lar› önlemek için öncelikle kültürel tedbirleral›nmal›, gerekiyorsa ilaçl› mücadeleye baflvurulmal›d›r.

K‹RAZ VE V‹fiNE YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerKiraz ve viflne Rosaceae familyas›n›n Prunus cinsine ait türlerdir. Prunus aviumtürü kiraz, P. cerasus türü ise viflne olarak adland›r›l›r. Ülkemizde bu iki türe anaçolarak kullan›lan idris veya mahlep (P. mahaleb) türü de yayg›nd›r. Kiraz ve vifl-nenin anavatan›n›n Güney Kafkasya, Hazar Denizi k›y›lar› ve Kuzey Do¤u Anado-lu oldu¤u zannedilmektedir. Viflnenin tür ad› olan cerasus’un Giresun ilinin eskiad› Kerasus’tan ald›¤› belirtilmektedir.

Kiraz ve viflne kültürünün ne zaman bafllad›¤› kesin olarak bilinmemektedir.Ancak, milattan önceki y›llarda Yunanistan ve ‹talya’da yetifltirilmeye baflland›¤›bilinmektedir. Sonraki dönemde Orta ve Bat› Avrupa ile di¤er k›talara yay›lm›flt›r.Kiraz ve viflne yetifltiricili¤i, ABD ve Kanada’da geçmifli çok olmamas›na ra¤menh›zl› geliflmifl ve birçok yeni çeflit bu ülkelerde elde edilmifltir.

Dünya kiraz üretimi 2.150.000 tondur. Türkiye 417.000 tonla ülkeler aras›ndailk s›rada yer al›rken, 390.000 tonla ABD, 198.000 tonla ‹ran ve 125.000 tonla ‹tal-ya en fazla üretim yapan ülkelerdir (FAO, 2009). Türkiye kiraz ihracat›nda yakla-fl›k 51.000 tonla lider konumdad›r. Bunu 50.000 tonla ABD ve 44.000 tonla fiili iz-lemektedir. Türkiye uluslar aras› piyasadaki boflluk nedeniyle ilk ve son turfandaüretimini art›rma yönünde çal›flmaktad›r.

Türkiye’de kiraz üretimi en fazla ‹zmir (51.000 ton), Manisa (40.000 ton), Afyon(35.000 ton), Bursa (29.000 ton), Konya (28.000 ton) ve Amasya (27.000 ton) ille-rinde yap›lmaktad›r (TUIK, 2009). Isparta, Denizli, Antalya ve Kocaeli illeri deönemli üretim merkezleridir. Son 10-15 y›ld›r kiraz ihracat›n›n artmas› ile çok so-¤uk bölgeler d›fl›nda pek çok yerde yeni kiraz bahçeleri tesis edilmektedir. ‹lk tur-fanda için ‹zmir ve Manisa illerinde, son turfanda için Anadolu’nun yüksek ve se-rin bölgelerinde yetifltiricilik artmaktad›r. Ancak, kiraz çeflitlerinin büyük ço¤unlu-¤unun kendine uyuflmaz olmas›, üreticinin tozlay›c› çeflide önem vermemesi ve-rimde büyük sorunlar yaflanmas›na neden olmaktad›r. Bunun yan›nda derin dikim,yanl›fl budama ve yetersiz kültürel ifllemler de a¤açlar›n verimsizli¤ine ve k›sa sü-rede kurumas›na neden olmaktad›r.

Dünya viflne üretimi 1.358.000 ton olup Türkiye (192.000 ton), Polonya (189.000ton), Rusya (170.000 ton) ve ABD (160.000 ton) en fazla üretim yapan ülkelerdir.Türkiye’de viflne yetifltiricili¤i daha çok Afyon (43.000 ton), Ankara (29.000 ton),Kütahya (25.000 ton), Konya (23.000 ton), Isparta (11.000 ton) ve Tokat (8.000ton) illerinin bulundu¤u so¤uk ve iç bölgelerde yap›lmaktad›r (TUIK, 2009). Viflnesuyu tüketiminin artmas› son y›llarda bu meyve türünde de üretimin artmas›n› sa¤-lam›flt›r. Ancak baz› y›llar viflne suyu sanayisin de görülen sorunlar viflne üretimi-ni de olumsuz etkilemektedir.

Kiraz erken olgunlaflt›¤›ndan, ilk turfanda özelli¤i ekonomik yönden önemlidir.Çeflitler aras›nda olgunlaflmada zaman aral›¤› fazla de¤ildir. Pazarlarda bulunma sü-resi 3-4 ay kadard›r. Bu süre ancak farkl› zamanda olgunlaflan çeflitlerin farkl› eko-


lojilerde yetifltirilmesiyle ve k›sa süreli depolama özelli¤inden yararlan›larak sa¤la-nabilmektedir. Kiraz meyveleri daha çok taze sofral›k olarak tüketilir. Kiraz›n ilkba-harda ilk olgunlaflan yenidünya ve çilekle beraber fazla meyvenin olmad›¤› bir dö-nemde olgunlaflmas› bu meyveye olan talebi art›rmaktad›r. Meyvenin tat ve albeni-si de tüketimini art›rmaktad›r. Kiraz›n taze tüketim d›fl›ndaki de¤erlendirme flekille-ri di¤er meyveler kadar yayg›n de¤ildir. Yine de pasta süslemesinde, konserve ya-p›m›nda ve küçük boyutlular› çikolata ve likör sanayinde kullan›lmaktad›r. Kiraz›ninsan sa¤l›¤› aç›s›ndan önemli yararlar› vard›r. ‹drar söktürücü özelli¤i oldu¤u vesaplar›n›n kaynat›larak içilmesiyle böbrek hastal›klar›na iyi geldi¤i belirtilmektedir.

Viflne ise daha çok meyve suyu, konserve, reçel, pasta, kek ve dondurma ya-p›m›nda kullan›lmaktad›r. Sofral›k olarak tüketimi daha azd›r.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriKiraz düzgün gövdeli dik ve seyrek dallanan, uygun iklim koflullar›nda 10-15 met-re yükseklikte taç oluflturabilen bir meyve türüdür. Dal ve gövdede enine çok sa-y›da lentiseller bulunur. Viflne a¤açlar› kiraza göre daha yayvan ve küçük taçoluflturur. Dallar› ince ve s›kt›r.

Kiraz ve viflne a¤açlar› saçak köklüdür. Yüzeysel geliflen saçak kökler nedeniy-le a¤›r topraklara dayan›mlar› iyidir. Daha yüzeysel geliflen viflne kökleri sürüm es-nas›ndaki yaralanmalar sebebiyle de çok say›da kök sürgünü oluflturur.

Kiraz ve viflne a¤açlar›nda çiçek tomurcuklar› bir yafll› dallarda oluflur. Özellik-le iki ve daha yafll› dallarda oluflan 1-3 cm uzunlu¤undaki may›s buketlerinde çi-çek tomurcu¤u oluflur (Foto¤raf 2.4).

Seyrek dallanma gösterdi¤i ve bu nedenle iç k›s›mlardaki yafll› dallar iyi ›fl›k al-d›¤› için 5-6 yafl›ndaki dallarda da may›s buketleri görülebilir. Uzun dallar›n dip ta-raf›ndaki tomurcuklar da çiçek tomurcu¤u olabilir. Çiçek tomurcuklar› o y›l sürensürgünlerdeki yaprak koltuklar›nda Temmuz ay›nda farkl›lafl›r ve geliflmelerini biry›l sonra ilkbaharda çiçek aç›ncaya kadar sürdürür.

Çiçekler erselik yap›dad›r. 5 çanak, 5 taç yaprak, 15-20 erkek organ ve bir difliorgan bulunur. Çiçek tomurcuklar›n›n organlar›n›n olufltu¤u Temmuz-A¤ustos ay-lar›ndaki yüksek s›cakl›klarda (35°C ve üstü) fleftalide oldu¤u gibi birden fazla di-


Lentisel: A¤ac›n dal vegövdelerinde kabu¤un üstk›sm›ndaki hücrelerindüzensiz geliflmesi sonucuoluflan 1-2 mm eninde, 3-4mm uzunlu¤undakiçatlaklar.

a

a

Foto¤raf 2.4

Kirazda meyve dal› ve may›s buketleri (a).

fli organ oluflur ve ikiz meyve oluflumuna neden olur. Bu da meyve kalitesini dü-flürür. Bu nedenle ‹zmir Kemalpafla yöresi gibi yaz›n s›cak geçen yerlerde bu so-run baz› y›llar önemli ekonomik kay›plara sebep olmaktad›r (Foto¤raf 2.5).

Kiraz ve viflne meyvesi fleftali ve kay›s› gibi drupa tipi bir meyvedir. Üretimi ya-p›lan ticari çeflitler daha çok sert etli ve k›rm›z› renkli çeflitlerdir. Bunlar 0900 Zira-at, Regina, Van, B. Gaucher, Swithheart, Sap› K›sa, Lambert, Early Burlat, Honaz,Dalbast›, Jübile, Lapins ve Bing gibi çeflitlerdir. Meyve eti yumuflak çeflitlere ise ge-nellikle erkenci olan K›rdar, H. Efendi ve Turfanda çeflitleri örnek verilebilir. Mey-ve eti aç›k olan çeflitler Napolyon ve Çak›r gibi az say›dad›r.

Viflne çeflitleri de meyveleri aç›k k›r›m›z› (Montmorency) ve koyu k›rm›z› (Kü-tahya, Kat›rl›, Macar, English Morello) olmak üzere iki gruba ayr›l›r. Meyveleri kü-çük, koyu k›rm›z› renkte ve ac› tad› olan çeflitler de vard›r.

Döllenme BiyolojisiKiraz çeflitlerinin büyük ço¤unlu¤u kendine uyuflmazd›r. Baz› çeflitler aras›ndada uyuflmazl›k görülür (birbiri ile uyuflmazl›k). Bu bak›mdan 13 uyuflmazl›k grububelirlenmifltir. Kirazlarda Stella, Lapins, Sweetheart, Celeste, Sunburst ve Cristoba-lina gibi kendine verimli çeflitler de bulunmaktad›r.

Ülkemizde en fazla yetifltirilen ve ihracata uygun kalite özelliklerinde olan 0900Ziraat (Salihli) çeflidi kendine uyuflmazd›r ve di¤er bütün kiraz çeflitlerinden geç çi-çek açar. Üreticilerin uygun tozlay›c›ya yer vermemeleri, tozlay›c›lar› yeterli say›dave düzende bahçeye dikmemeleri gibi nedenlerle ço¤u bahçede tozlanma sorun-lar› ve verim düflüklü¤ü yaflanmaktad›r. Bütün meyve türlerinde oldu¤u gibi kiraz-da da tozlay›c› çeflidin esas çeflitle ayn› zamanda çiçek açmas›, çeflitler aras›ndauyuflmazl›k olmamas›, tozlay›c› çeflidin iyi çiçek tozu vermesi ve meyve kalitesininiyi olmas› gibi özellikler tafl›mas› gerekir. 0900 Ziraat çeflidi için Beyaz kiraz, Jübi-le, Noble, Regina ve B. Gaucher gibi çeflitler tozlay›c› olarak önerilebilir. Bu çeflit-lerden en az iki tanesine bahçede yer vermekte yarar vard›r. Tozlay›c› çeflit fiekil2.1’de görüldü¤ü gibi bahçeye da¤›t›lmal›d›r.

Viflne, kirazlara göre daha geç çiçek açar. Viflnelerin, çiçeklenmelerinin çak›flt›-¤› geç çiçek açan kirazlar› tozlad›¤› tespit edilmifltir. Viflnelerin de ço¤u kendine k›-s›rd›r. Ülkemizde yetifltirilen ve farkl› tipleri bulunan Kütahya viflnesi k›smen ken-dine verimli olsa da viflne bahçelerinde de iyi verim elde etmek için tozlay›c› çe-flitlere yer vermekte yarar vard›r (fiekil 2.1).


Kendine uyuflmazl›k: Kendiçiçek tozuyla tozland›¤›ndatohum oluflturamay›p meyveba¤layamama durumu.

fiekil 2.5

a b

Kirazda çift difliorgan (a) ve ikizMeyve (b).


‹klim ‹stekleriKiraz ve viflne ›l›man iklim meyvesidir. Daha çok elman›n yetiflti¤i sert iklim bölge-lerinde (‹ç Ege, Marmara ve Karadeniz Bölgeleri gibi) a¤açlar› daha sa¤l›kl› geliflir.Ancak K›y› Ege’de ‹zmir ve Manisa illeri gibi s›cak ›l›man bölgelerde de yo¤un ye-tifltiricili¤i yap›lmaktad›r. Bu gibi s›cak ›l›man bölgelerde, kiraz a¤açlar›n›n k›fl din-lenmesini karfl›layamamas› ve yaz aylar›ndaki afl›r› s›cakl›klar nedeniyle a¤açlar›ngeliflmesi olumsuz etkilenir ve a¤açlar daha k›sa ömürlü olur. Ayr›ca yaz aylar›nda-ki yüksek s›cakl›klar çift difli organ ve ikiz oluflumuna neden olmaktad›r.

Kiraz ve viflne a¤açlar› -25°C ile -30°C’lik k›fl so¤uklar›na dayan›kl›d›r. Çok so-¤uk bölgelerde genç a¤açlarda baz› zararlanmalar görülebilir. Kiraz ve viflneler geççiçek açt›¤› için ›l›man bölgelerde ilkbahar geç donlar›ndan zarar görmezler. S›cak›l›man bölgelerde so¤uklama iste¤i karfl›lanmad›¤›nda çiçeklenmede ve sürgün to-murcuklar›n›n uyanmas›nda olumsuzluklar görülür. Kiraz ve viflnelerin so¤uklamaiste¤i yüksek olup çeflitlere ba¤l› olarak 1100-1500 saat aras›nda de¤iflir. S›cak ›l›-man bölgelerde özellikle kirazlarda gövde ve dallarda günefl yan›kl›¤› zarar› görü-lebilir. Kirazlarda çiçeklenme zaman›ndaki ya¤›fllar ve sisli havalar tozlanmay›olumsuz etkiler. Ya¤›fllar›n en büyük zarar› meyve olgunlaflmas› döneminde mey-velerin çatlamas›na neden olmas› ve meyvenin ticari de¤erini düflürmesidir.

Toprak ‹stekleriKiraz ve viflne saçak köklü meyve türleri oldu¤undan a¤›r topraklara dayan›kl›d›r.Ancak en iyi geliflmeyi orta bünyeli topraklarda gösterir. Toprak derinli¤i bir met-reden fazla olmal›d›r. Taban suyuna ve durgun suya karfl› çok duyarl›d›r. Özellikleilkbahar geliflme döneminde duyarl›l›k daha da artar. Taban suyu yüksek yerlerdedrenaj kanal› aç›larak su drene edilmelidir.

Ülkemizde ço¤u yerde kiraz ve viflnelere idris anaç olarak kullan›lmaktad›r. ‹d-ris kaz›k köklü oldu¤undan hafif, derin ve tafll› topraklarda daha iyi geliflir. A¤›r venemli topraklara ve taban suyuna çok duyarl›d›r. Ayr›ca idris, kiraz ve viflneye gö-re kireçli topraklara daha dayan›kl›d›r.

Son y›llarda ülkemizde de kullan›lmaya bafllanan bodur Gisela serisi anaçlarla,Tabel Edabriz, Maxma-14 gibi anaçlar zay›f gelifltiklerinden, bu anaçlar için orta bün-yeli ve verimli topraklar tercih edilmeli ve kültürel ifllemler daha özenle yap›lmal›d›r.

Bahçe Tesisi Kiraz ve viflne fidanlar› genellikle kare dikim sistemine göre dikilir. Dikim mesafesi ki-raz için kufl kiraz› anaç kullan›ld›¤›nda 7-12 m ve idris kullan›ld›¤›nda 5-7 m’dir. Viflneiçin dikim mesafesi viflne anac› kullan›ld›¤›nda 4-5 m ve idris kullan›ld›¤›nda 4-6 m’dir.


x x x x x x x x xx o x o x o x o xx x x x x x x x xx o x o x o x o xx x x x x x x x xx o x o x o x o xx x x x x x x x xx o x o x o x o xx x x x x x x x x

x x x x x x x x xx o x x o x x o xx x x x x x x x xx x x x x x x x xx o x x o x x o xx x x x x x x x xx x x x x x x x xx o x x o x x o xx x x x x x x x x

x x x x x x x x xo o o o o o o o oo o o o o o o o ox x x x x x x x xx x x x o x x o xx x x x x x x x xo o o o o o o o oo o o o o o o o ox x x x x x x x x

fiekil 2.1

Kirazda tozlay›c›çeflitlerin bahçeiçerisindeyerlefltirilmesikonfigürasyonlar›(X: ana çeflit, O:tozlay›c› çeflit).

Ço¤altmaKiraz ve viflne, çelik ve dald›rma gibi yöntemlerle baflar›l› flekilde köklendirileme-diklerinden afl› ile ço¤alt›l›r. Tohumlar ise çö¤ür anac› elde etmek için kullan›l›r.Kiraz ve viflneler için a¤›r, serin ve nemli topraklarda kufl kiraz›, hafif, derin ve ki-reçli topraklarda ise idris anac› tercih edilmelidir. ‹drisin vegetatif olarak ço¤alt›ld›-¤› SL64 klon anac› mevcuttur ve orta boylu a¤açlar oluflturmaktad›r. Bunun d›fl›n-da bodur geliflme gösteren Colt, Gisela-6, Maxma 14 ve Tabel Edabriz gibi klonanaçlar› da ülkemizde kullan›lmaya bafllanm›flt›r.


Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleKiraz ve viflnede en önemli hastal›klar, çok say›daki virüs hastal›klar›, kök kanseri,bakteriyel kanser ve monilya’d›r. En önemli zararl›lar› ise kiraz sine¤i ve yaprak büken-dir. Meyve olgunluk döneminde serçe, s›¤›rc›k ve alakarga gibi kufllar da meyveleri ye-mek suretiyle ürün kayb›na neden olmaktad›r. Hastal›k ve zararl›lar› önlemek için ön-celikle kültürel tedbirler al›nmal›, gerekiyorsa ilaçl› mücadeleye baflvurulmal›d›r.

ER‹K YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerErik Rosaceae familyas›n›n Prunus cinsi içinde yer al›r. Dünyada ve ülkemizdekültürü yap›lan en önemli türler, Prunus ceracifera (can erikleri), P. salicina (Ja-pon erikleri) ve P. domestica (Avrupa erikleri)’dir. Erik türlerinin gen merkezleriAvrupa, Asya, Uzak Do¤u ve Kuzey Amerika’d›r.

Dünya üzerinde çok farkl› erik türünün bulunmas› çok eskiden beri erik yetifl-tiricili¤ini yap›lmas›na olanak tan›m›flt›r. Günümüzden 2000 y›l öncesinden berierik yetifltiricili¤inin yap›ld›¤› ve Romal›lar›n do¤uya yapt›¤› seferler s›ras›nda bubölgelerden kültür çeflitlerini Avrupa’ya götürdükleri tahmin edilmektedir.

Dünya erik üretimi 10.600.000 tondur. Bu üretimin 6.400.000 tonunu Asya,2.800.000 tonunu ise Avrupa gerçeklefltirmektedir. Ülkeler itibariyle en fazla üreti-mi Çin (5.300.000 ton) yapmakta, bunu ABD (561.000 ton), Romanya (533.000ton), fiili (300.000 ton) ve Türkiye (245.000 ton) izlemektedir (FAO, 2009).

Türkiye’de erik, Do¤u Anadolu’nun çok so¤uk bölgeleri d›fl›nda hemen heryerde yetifltirilir. Can erikleri ve Avrupa erikleri Türkiye’nin yerli bitkilerindendir.So¤uk iklim bölgelerinde daha çok Avrupa erikleri, ›l›man ve s›cak ›l›man iklimbölgeleri olan Marmara, Ege, Karadeniz ve Akdeniz k›y› bölgelerinde ise Japonerikleri ve can erikleri yetifltirilir. Ülkemizde en fazla üretim Hatay’da (22.000 ton)yap›lmakta olup, bunu Mersin (18.000 ton), Bursa (16.000 ton), Manisa (13.000ton), Antalya (12.000 ton) ve Ayd›n (10.000 ton) izlemektedir (TUIK, 2009).

Dünyada birçok farkl› erik türünün bulunmas›, bunlar›n olgunlaflma zamanlar›n›nda farkl› olmas›, eri¤in uzun süre pazarlarda bulunmas›n› sa¤lamaktad›r. Ülkemizdeyeflilken (ham olarak) de de¤erlendirilen can erikleri Nisan sonu, May›s bafl›nda pi-yasaya ç›kmakta, daha sonra yaz aylar›nda Japon erikleri ve Eylül ay› içinde de Avru-pa erikleri olgunlaflarak tüketime sunulmaktad›r. Baz› çeflitlerin 3-4 ay depolanabil-mesi sayesinde erik meyvesi 8-9 ay gibi uzun bir süre pazarlarda görülebilmektedir.Kurutularak da de¤erlendirilebilen Avrupa erikleri ise y›l boyu tüketilebilmektedir.

Can eriklerinin baz› çeflitleri ilkbaharda erken dönemde olgunlaflmadan ham ola-rak de¤erlendirilir. Bu tüketim flekli biz Türklere özgüdür. Baz› Balkan ülkeleri de can


eriklerini bu flekilde ham olarak tüketmektedir. Can eriklerinin baz› çeflitleri Haziranay›nda sert ve erken olum döneminde taze olarak ve komposto yap›larak da tüketilir.

Japon erikleri de can erikleri gibi kuru madde oranlar› düflük oldu¤u için dahaçok taze olarak tüketilmektedir. Son y›llarda Angeleno, Friar, B. Diamond B. Gol-de gibi kaliteli çeflitlerle bahçe kurulmas› artm›flt›r. Bunlardan Angeleno çeflidi geçolgunlaflmas› ve 3-4 ay gibi depolanabilmesi nedeniyle daha çok tercih edilmekte-dir. Baz› çeflitler meyve suyu ve komposto olarak da de¤erlendirilmektedir.

Avrupa eriklerinin ço¤u çeflidi kurutulabilir. Ülkemizde Göynük ve Köstendil gi-bi yerli çeflitlerle Stanley, D’Agen ve Giant gibi yabanc› çeflitlerin taze tüketim özel-li¤i yan›nda kurutmal›k özellikleri de iyidir. Bu çeflitlerin kuru madde oranlar› yük-sektir. Bu nedenle kurutmaya ve ayr›ca marmelat ve reçel yap›m›na da uygundur.

Eri¤in sa¤l›k yönünden kay›s›ya benzer yönleri vard›r. Lifli oluflu, B karoten vepotasyumca zengin oluflu sindirim sistemi ve insan sa¤l›¤› yönünden önemlidir.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriErik türlerinden can erikleri, s›k dallanan ve yayvan taç oluflturan bir türdür. Top-rak yap›s›na ba¤l› olarak 4-8 m. taç oluflturabilir. Avrupa ve Japon erikleri dahaseyrek dall› olurlar. Genç yafllarda dik dallan›r ve verime yatt›ktan sonra meyve yü-kü nedeniyle dallar e¤ilerek yayvan taç olufltururlar.

Can eriklerinin dallar› ince, tomurcuklar› ve yapraklar› küçük ve ince dokulu-dur. Avrupa erikleri ve Japon eriklerinin dallar› daha kal›nd›r. Japon eriklerinin to-murcuklar› küçük, ancak Avrupa eriklerininki iri ve sivri uçludur. Benzer flekildeAvrupa eriklerinin yapraklar› da iri, kal›n dokulu, Japon eriklerinin ise dar, uzunve ince dokuludur.

Her üç türde de tomurcuklar bo¤umlarda 1-3 adet bulunabilir. Çiçek tomurcukla-r› daha çok k›sa bir y›l›k dallarda meydana gelir. ‹ki ve daha yafll› dallar üzerinde Ma-y›s buketi bulunur. Bu dallarda bulunan uç tomurcu¤u d›fl›ndaki tüm tomurcuklar çi-çek tomurcu¤udur. Seyrek dallanan Avrupa ve Japon eriklerinde May›s buketleri 5-6yafll› dallarda da görülebilirken, s›k dallanan can eriklerinde yafll› dallar yeterli ›fl›k al-mad›¤› için, May›s buketleri ancak ›fl›k alabilen 2-3 yafll› dallarda görülebilir.

Çiçek tomurcuklar› açt›¤›nda tomurcuklar›ndan 1-3 çiçek ç›kar. Çiçekleri erse-lik yap›dad›r. Çiçeklerinde 5 çanak, 5 taç, 15-20 erkek organ ve bir difli organ bu-lunur. Çiçeklerin taç yapraklar› beyazd›r. Avrupa eriklerinin çiçekler daha büyük-tür (Foto¤raf 2.6).


May›s Buketi

Foto¤raf 2.6

Eriklerde meyvedallar› ve çiçekler.

Erik meyveleri türlere göre önemli farkl›l›klar gösterir. Can eriklerinin meyvele-ri küçük, küremsi, 2-3 cm çap›nda, meyve rengi sar› ve k›rm›z› olabilir. Meyve etiyumuflak, sulu ve çekirde¤e yap›fl›kt›r. Haziran bafl›nda olgunlafl›rlar.

Japon erikleri iri, 4-8 cm çap›nda, küremsi ve kar›n çizgisi belirgindir. Meyvekabu¤u rengi mor, k›rm›z›, sar› zemin rengi üzerine parçal› k›rm›z›, baz›lar›ndapusludur. Meyve eti genellikle sar› veya k›rm›z›, sert, sulu ve aromal›d›r. Baz› çe-flitlerde meyve eti çekirde¤e yap›fl›k, baz›lar›nda da yarma ya da yar› yarmad›r.

Avrupa eriklerinde meyveler çok farkl› flekil, irilik ve renkte olabilmektedir. Bunedenle Avrupa erikleri meyve özellikleri dikkate al›narak birçok gruba ayr›lm›fl-t›r. Küremsi, oval, yumurta ve söbü fleklinde olanlar bulunmaktad›r. Meyve kabu-¤u rengi sar›, yeflilimt›rak sar›, mavi ve k›rm›z› mor renklerde olabilir. Meyve tad›ise tatl›, mayhofl ve genelde az suludur.

Ülkemizde en fazla yetifltirilen can erikleri Papaz, Aynal›, Havran, Bekiro¤lu,Karfl›yaka Can ve Kay›s› Eri¤i çeflitleridir. Japon eriklerinden Santa Rosa (siyah ‹tal-yan) ve Formosa (sar› ‹talyan) önceleri daha çok yetifltirilirken son y›llarda geç ol-gunlaflan (Eylül ay›) ve 3-4 ay depolanabilen Angeleno eri¤i yan›nda, erkenci Obil-naja, Black Beauty, Temmuz sonu olgunlaflan Black Amber, Black Diamond ve Fri-ar çeflitleriyle yeni bahçeler kurulmaktad›r.

Avrupa grubu eriklerinden yerli çeflitlerimiz olan Göynük, Köstendil erikleri Mar-mara ve Bat› Karadeniz yöresinde, Stanley, President ve D’Agen gibi çeflitler de Mar-mara ve Orta Anadolu gibi daha serin yörelerde yetifltirilmektedir. Bunlar Eylül-Ekim aylar›nda olgunlaflmakta ve taze tüketim yan›nda kurutularak da de¤erlendi-rilmektedir.

Döllenme BiyolojisiErik çeflitlerinin çiçekleri erseliktir ve 5 çanak, 5 taç yaprak, 15-20 erkek organ ve birdifli organdan oluflur. Tozlanma ar›lar ve böceklerle gerçekleflir. Erik çeflitlerinin ba-z›lar› kendine verimliyken, baz›lar› k›smen verimli, baz›lar› da kendiyle uyuflmazd›r.Can eriklerinden en fazla yetifltiricili¤i yap›lan Papaz çeflidi kendine uyuflmazl›k gös-terir. Bu erik di¤er birçok can eri¤inden daha geç çiçek açt›¤›ndan genellikle tozla-y›c› sorunu yaflan›r. Papaz çeflidi için Aynal› çeflidi tozlay›c› olarak önerilmektedir.Can eriklerinden Havran ve Karfl›yaka Can gibi kendine verimli olanlar da vard›r.

Japon eriklerinde Santa Rosa, Climax ve Beauty gibi kendine k›smen verimli çe-flitler varsa da ço¤u kendiyle uyuflmazd›r. Simka bilinen kendine verimli tek çeflittir.

Avrupa eriklerinde kendine verimli çeflitler oldukça fazlad›r. Ülkemizde deüretimi yap›lan Stanley (Birton), Giant, Göynük ve Köstendil çeflitleri kendine ve-rimlidir. D’Agen ve ‹mperial Epineuse kendine k›smen verimli, ancak President,Jefferson, R. C. Violette ve R. C. Verte gibi bir çok Avrupa eri¤i çeflidi ise kendiy-le uyuflmazd›r.

Eriklerde çeflitler aras›nda az da olsa uyuflmazl›k (birbiriyle uyuflmazl›k) görü-lebilir. Baz› çeflitlerde çiçek tozu canl›l›¤› oran› düflük, baz›lar›nda da difli organdumura u¤ram›fl veya çiçek tozu sa¤l›kl› oluflmayabilir. Bu nedenle erik bahçesi te-sis ederken çiçek tozlar› sa¤l›kl› ve mutlaka ayn› zamanda çiçek açan, bir iki toz-lay›c› çeflide yer verilmelidir.

Can erikleri erken çiçek açt›¤›ndan zaman zaman ilkbahar geç donlar›ndan za-rar görmektedir. Can eriklerinden hemen sonra çiçek açan Japon eriklerinde debenzer sorunlar görülebilmektedir. Avrupa erikleri ise geç çiçek açar. Bunlar so¤ukbölgelerde yetifltirildi¤inde bu gibi sorunlar yaflayabilir. Çiçeklenme zaman›ndakiserin, ya¤›fll› ve rüzgarl› havalar tozlanma ve döllenmeyi olumsuz etkileyebilir.



‹klim ‹stekleriErik türlerinden Avrupa erikleri elmalardan sonra k›fl so¤uklar›na en dayan›kl› tür-dür. Bu nedenle Orta ve Kuzey Avrupa’da yo¤un olarak yetifltirilmektedir. Ülke-mizde de Marmara, Karadeniz, ‹ç Ege ve Orta Anadolu gibi so¤uk bölgelerde ye-tifltirilmektedir. Eriklerin k›fl dinlenme ihtiyac› türlere ve çeflitlere göre de¤iflir. Av-rupa eriklerinin so¤uklanma ihtiyac› yüksektir. Japon ve can eriklerinin ise dahadüflüktür. Bu nedenle bu türler daha s›cak bölgelerde de yetifltirilebilmektedir.

Japon erikleri ve can erikleri erken çiçek açt›klar›ndan, so¤uk bölgelerde ilkba-har geç donlar›ndan, özellikle don çöken düz ve çukur yerlerde daha fazla zarargörür. Ancak k›fl›n uyku dönemindeyken so¤uklardan fazla etkilenmezler. Erikleriçin en zararl› iklim olaylar› çiçeklenme zaman›ndaki tozlanmay› ve meyve ba¤la-may› engelleyen ya¤›fl, don olaylar›, sis ve afl›r› rüzgard›r. Özellikle genç meyvedöneminde görülen afl›r› rüzgarlar döküme neden olur.

Yaz s›caklar› eriklere önemli ölçüde zarar vermemektedir. Ancak gövde ve anadallar yanl›fl budama ve taçland›rma ile do¤rudan günefl görecek flekilde b›rak›l-mamal›d›r.

Toprak ‹stekleriErik türleri saçak köklüdür. Bu nedenle a¤›r topraklarda da yetifltirilebilirler. Özel-likle Avrupa erikleri ve can erikleri a¤›r topraklara daha dayan›kl›d›r. Can erikleride¤iflik topraklara uyumu nedeniyle Avrupa ve Japon erikleri için de anaç olarakkullan›lmaktad›r.

Erikler kireçli ve pH’s› yüksek topraklarda fleftali türü kadar olmasa da klorozgösterirler. Bu flekilde pH’s› yüksek topraklara en dayan›kl› erik anaçlar› P. institatürü içinde yer alan St. Julien A anaçlar›d›r.

Bahçe Tesisi Erik bahçelerinde genellikle kare dikim sistemi uygulan›r. Dikim aral›k ve mesafe-leri kullan›lan anaca, topra¤›n kuvvetine, çeflidin büyüme gücüne ve yetifltirme sis-temine göre de¤iflir. Ancak yayg›n yetifltiricilikte genellikle 5x5 m veya 7x7 m ara-l›k ve mesafeler kullan›l›r.

Ço¤altmaDi¤er meyve türlerinde oldu¤u gibi erik çeflitlerini de çeflit özelli¤ini kaybetmedenço¤altmak ancak vegetatif yöntemlerle mümkün olabilmektedir. Tohumla üretimçö¤ür anac› elde etmek için kullan›l›r. Bu amaçla can eriklerinin tohumlar› de¤ifliktoprak koflullar›na olan uyumlar› nedeniyle daha çok tercih edilir.

Can eriklerinin baz›lar› vegetatif yöntemlerden çelik ve dald›rma ile kolay ço-¤alt›labilmektedir. Bu türden vegetatif olarak ço¤alt›lan Myrobolan B, Myrobolan29-C ve Adara gibi birçok klon anac› elde edilmifltir. Bu anaçlar de¤iflik toprak ko-flullar›na uyumu ve baz›lar›n›n bodurluk sa¤lamas› gibi nedenlerle daha çok kulla-n›l›r. Di¤er erik türlerinden de elde edilen klon anaçlar› bulunmaktad›r. Marianna2624 ve 2623, Brompton, Damas 1869, St. Jullien A, Damas ve Pixy anaçlar› vege-tatif olarak ço¤alt›lan erik klon anaçlar›d›r. Bunlardan Pixy anac› bodur geliflir. St.Jullien A ve Adara anaçlar› ise kireçli topraklara dayan›kl›d›r.



Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleEri¤in en önemli hastal›klar, kök kanseri, ve monilya’d›r. En önemli zararl›lar› iseyaprak bitleri, k›rm›z› örümcekler, yaprak büken ve erik testereli ar›s›d›r. Hastal›kve zararl›lar› önlemek için öncelikle kültürel tedbirler al›nmal›, gerekiyorsa ilaçl›mücadeleye baflvurulmal›d›r.

ZEYT‹N YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerZeytin Oleaceae familyas›n›n Olea cinsine aittir. Olea cinsi içerisinde 30’dan fazlatür bulunmaktad›r. Bu türler içinde meyvesi yenebilen ve kültürü yap›lan tür Ole-a europeae türüdür. Yak›n Do¤u bölgesinde Güneydo¤u Anadolu ve Suriye, zey-tinin anavatan› olarak kabul edilmektedir.

Zeytin anavatan› olan Suriye ve Güneydo¤u Anadolu bölgesinden Bat› Anado-lu’ya buradan da Yunanistan, ‹talya ve ‹spanya’ya; Suriye ve M›s›r üzerinden de Ku-zey Afrika’ya yay›lm›flt›r. Zeytin yetifltiricili¤inin ilk insanlarla birlikte bafllad›¤› san›l-makta olup, bütün din kitaplar›nda da zeytinden bahsedilmektedir. Suriye ve Gü-neydo¤u Anadolu’da M.Ö. 3000 y›llar›ndan beri zeytin yetifltiricili¤inin yap›ld›¤› be-lirtilmektedir. Zeytin eski Yunanl›lar ve Romal›lardan beri tarih boyunca bir bilgi vebar›fl niflanesi olarak kabul edilmifltir. Bugün de zeytin dal› bar›fl›n bir simgesidir.

Dünya zeytin üretimi 18.200.000 tondur. Avrupa kat›s› 12.600.000 ton ve Asyak›tas› 2.500.000 ton zeytin üretir. Ülkeler itibari ile en fazla üretimi ‹spanya(6.200.000 ton) yapmakta olup, bunu ‹talya (3.600.000 ton), Yunanistan (2.300.000ton) ve Türkiye (1.290.000 ton) izlemektedir (FAO, 2009).

Ülkemizde zeytin en fazla Ege ve Akdeniz Bölgelerinin sahil kesimlerinde veGüney Marmara’da yetifltirilir. Ayr›ca Karadeniz sahil bölgeleri ile k›fl›n s›cakl›¤›n7°C ile -10°C’nin alt›na düflmedi¤i iç kesimlerde, vadilerde ve mikro klimalarda dayetifltirilmektedir. Sofral›k zeytin üretiminde 164.000 tonla Manisa, 76.000 tonlaBursa ve 44.000 tonla Ayd›n ilk s›ralarda yer almaktad›r. Ya¤l›k zeytin üretimindeise 127.000 tonla Bal›kesir, 125.000 tonla Ayd›n, 122.000 tonla ‹zmir ve 106.000tonla Hatay ilk s›ralar› al›r.

Zeytinin susuz koflullarda da yetiflebilmesi, di¤er tar›m ürünlerinin yetifltirile-medi¤i e¤imli, fakir ve tafll› topraklar›n da de¤erlendirilmesini sa¤lamaktad›r. Sony›llarda sulanabilen ve daha verimli topraklarda zeytin yetifltiricili¤i yayg›nlaflm›fl,özellikle sofral›k özellikleri iyi olan Domat ve Gemlik çeflitleriyle genifl alanlardabahçeler kurulmufltur.

Zeytin çeflitlerinin de¤erlendirilme flekilleri meyve özelliklerine göre de¤iflir.Memeli, Domat ve Sar›ulak gibi meyve eti gevrek ve çabuk tatlananlar, yeflilken er-ken olum döneminde k›rma veya çizme olarak veya yeflil salamura olarak, Gemlikve Memecik gibi çeflitler de siyah salamura olarak de¤erlendirilir. Ülkemizde üre-tilen 1.290.000 ton zeytinin 460.000 tonu salamura yap›m›nda kullan›lmaktad›r.

Üretilen zeytinin büyük ço¤unlu¤u ya¤l›k olarak de¤erlendirilir. Zeytinya¤›, in-san sa¤l›¤›na içerdi¤i doymam›fl ya¤ asitleri nedeniyle di¤er bütün ya¤lardan dahaçok yararl›d›r. Zeytinya¤› asl›nda do¤al meyve suyudur. Zeytinlerin parçalanmas›ve s›k›lmas› sonucunda elde edilir. Ancak, ülkemizde maalesef di¤er zeytin üreti-


cisi ülkeler kadar zeytinya¤› tüketimi yoktur. En çok zeytinya¤› tüketen Yunanis-tan kifli bafl› 20 litre zeytinya¤› tüketirken ülkemizde bu bir litre civar›ndad›r.

Zeytin çeflitlerinin ya¤ oranlar›, kaliteleri ve ya¤ ç›karma yöntemleri hakk›nda araflt›rmayap›n›z.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriZeytin s›k dall› ve yayvan taçl› bir a¤açt›r. Bitki türleri içinde a¤açlar› en uzunömürlü olup, 8-10 m yükseklikte taç oluflturabilir. A¤açlar kaz›k köklüdür. Kökle-ri toprakta derinlere gider ve çok genifl bir alana yay›l›r. Bu özelli¤i nedeniyle zey-tin kurak koflullarda da sulanmadan yetiflebilmektedir.

Zeytinin dallar› ince ve sark›k geliflme özelli¤indedir. Kuvvetli geliflen dallardaçiçek tomurcu¤u oluflmaz. Çiçek tomurcuklar› k›sa ve sark›k geliflen dallarda olu-flur. Çeflide göre dallanma az çok de¤iflebilir. Gövdesinde, özellikle kök bo¤az›bölgesinde yumrular oluflur. Bu yumrular zeytinin ço¤alt›lmas›nda kullan›l›r.

Zeytin dal› üzerindeki bo¤umlarda karfl›l›kl› iki yaprak ve bunlar›n koltuklar›n-da tomurcuklar bulunur. Yaprak koltuklar›ndaki gözlerden sürgün veya çiçek ç›-kar. Çiçekler bir y›l önce yaz aylar›nda meydana gelmifl 50 cm kadar uzunlu¤un-daki sürgünlerde meydana gelir. Baz› dallarda bo¤umlardaki tomurcuklardan mey-dana gelen sürgünlerde de çiçekler oluflur. Bunlara kar›fl›k tomurcuk denir. Bu to-murcuklar kuvvetli geliflen dallarda bulunur.

Zeytinde çiçek tomurcu¤u ayr›m zaman› çiçeklenmeden 1.5-2 ay önce (Ocak-fiubat aylar›nda) meydana gelmeye bafllar. Zeytin çiçekleri, y›ll›k sürgünlerin yap-rak koltuklar›ndan ç›km›fl somak ad› verilen salk›m fleklindeki yap›lar›n üzerindebulunur. Somaklardaki çiçek say›s› çok olup (50-60 adet) çeflide ve dal›n geliflme-sine göre de¤iflir. Çiçekler küçüktür ve 4 çanak, 4 taç yaprak, 2 erkek organ ve birdifli organ bulunur. Diflicik borusu (stil) çok k›sad›r. Zeytinde tüm organlar› bulu-nan bu tip çiçekler yan›nda difli organ› geliflmemifl (dumura u¤ram›fl) çiçekler devard›r. Bunlar meyve ba¤lamazlar ve çiçeklenmeden hemen sonra dökülürler. Di-fli organ› dumura u¤ram›fl çiçek oran› çeflide ve y›la göre de¤iflir. Difli organda ikikarpel ve her karpelde bir tohum tasla¤› olmas›na ra¤men geliflmifl meyvelerin çe-kirdeklerinde bir tohum bulunur.

Zeytin meyvesi fleftali ve erik gibi gerçek meyvedir. Meyve kabu¤u (exokarp)ve meyve eti (mezokarp) yenen k›sm›, endokarp ve içindeki tohum çekirde¤i olufl-turur. Zeytin meyveleri çeflide göre 1-4 cm boyutlar›nda genelde silindirik, kürem-si veya oval flekillidir. Olgunlaflma öncesinde yeflil renkte olan meyvelerin olgun-laflmaya bafllad›klar›nda önce rengi sarar›r ve olgunlu¤un ilerlemesiyle genelde çi-çek çukurundan bafllayarak tüm yüzeyi siyah renk al›r.

Zeytin çeflitlerinin ya¤ oranlar› çeflide, kültürel bak›ma ve y›llara göre de¤iflir.Genelde zeytinlerdeki ya¤ oran› %15-25 aras›nda de¤iflir. Sulanmayan koflullardaya¤ oran› artar. Ancak bu durumda verim düflük olur ve periyodisite artar.

Döllenme BiyolojisiZeytinde salk›m fleklindeki somaklarda çok say›da çiçek bulunur. Çiçeklenme Ni-san ay›nda bafllar ve 2-3 hafta sürer. Çiçekler erselik yap›dad›r. Tozlanma böcek vear›lardan çok rüzgarlar olur. Erkek organ›n difli organa çok yak›n olmas›, çok say›-da çiçe¤in olmas›, çiçek tozlar›n›n diflicik tepesine ulaflmas›n› kolaylaflt›rmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Zeytinde a¤aç üzerinde çok say›da çiçek oluflmas›na ra¤men çiçeklerin ancak%1-5’i meyve ba¤lar. Çiçek yap›s›nda belirtildi¤i gibi zeytinde difli organ› bulunma-yan veya iyi geliflmemifl çok say›da çiçek bulunur. Bunlar meyve ba¤layamaz veçiçeklenmeden hemen sonra dökülür.

Zeytin periyodisite gösteren bir meyve türüdür. Periyodisite e¤ilimi çeflitleregöre de¤iflir. Sulama, gübreleme ve budama gibi kültürel ifllemler ile periyodisi-teyi azaltmak mümkündür. Bak›m uygulamalar› azald›kça periyodisitenin flidde-ti artar.


‹klim istekleriZeytin Akdeniz ikliminin meyvesidir. Ülkemizde yetifltiricili¤ini s›n›rlayan en önem-li iklim olay› k›fl aylar›ndaki don olaylar›d›r. Zeytin çeflitleri k›fl aylar›nda dinlenmedöneminde -9°C’ye kadar dayan›r. Ancak büyümenin sürdü¤ü sonbaharda erkendonlar ile ilkbahar bafllar›nda ani geliflen dolanlara daha az dayan›r. Çeflitler için-de Gemlik so¤uklara en dayan›kl› çeflittir.

Zeytin çeflitleri a¤ac›n›n geliflmesi yönünden farkl› ekolojilere adapte olmufltur.Ancak her çeflidin meyvesi her bölgede ayn› kalitede olmayabilir. Örne¤in Gemlikçeflidi Marmara bölgesine, Memecik çeflidi Ege bölgesine iyi adapte olmufl olup,buralarda kaliteli ve salamural›k özelli¤i iyi olan meyveler olufltururlar. Zeytin ku-rak ve s›cak iklim koflullar›na da meyveler içinde en dayan›kl› türdür.

Toprak istekleriZeytin her türlü toprakta yetiflebilen ender a¤açlardan biridir. Kökleri derinlere veçok genifl alana yay›labilen, yenilenme özelli¤i ve kurak koflullara dayanma özel-li¤i iyi olan bir meyve türüdür. Bu nedenle de kök ve gövdeden yeni sürgünleroluflturarak çok uzun y›llar yaflayabilmektedir. Yine bu özellikleri nedeniyle Ege,Akdeniz ve Güneydo¤u Anadolu’da susuz koflullarda pH’s› yüksek, hafif veya a¤›rtopraklarda da yetiflebilmektedir.

Bahçe Tesisi Zeytin bahçesi tesisinde toprak, iklim, çeflit ve de¤erlendirme konufllar› dikkateal›narak genellikle 5x5 m veya 10x10 m aral›k ve mesafeler kullan›l›r ve kare di-kim sistemi uygulan›r. Zeytinde verime yatma di¤er türlere göre daha uzun süregerektirdi¤inden ilk y›llarda ara tar›m› fleklinde asma, incir ve fleftali gibi türler ye-tifltirilebilmektedir.

Ço¤altmaZeytinde tohumla üretim ancak çö¤ür anac› elde etmek için kullan›l›r. Domat gibibaz› çeflitler köklenmedi¤inden afl› ile ço¤alt›l›r. Anaç olarak fidanl›klarda Frantoio,Leccino, Chemal ve Girit zeytini çeflitlerinin tohumlar›ndan ç›kan çö¤ürler kullan›l-maktad›r. Genellikle kabuk afl› veya dilcikli afl› yöntemi uygulan›r. Gemlik gibi ko-lay köklenen çeflitler ise çelikle veya yaprakl› yeflil çelikle ço¤alt›l›r. Ayr›ca zeytin-ler özel yap›lar›ndan dolay› yumruyla veya gövdenin alt›ndan ç›kan dip sürgünleri(piç) ile ço¤alt›labilmektedir.


Kültürel ‹fllemlerGenelde sofral›k olarak de¤erlendirilecek çeflitlerin budama, sulama gibi kültürelbak›mla daha iri meyveler oluflturmas› sa¤lan›r

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleZeytinin önemli hastal›klar› zeytin kanseri ve halkal› leke hastal›¤›d›r. Önemli za-rarl›lar› ise filiz k›ran, zeytin güvesi ve zeytin sine¤idir. Hastal›k ve zararl›lar› önle-mek için öncelikle kültürel tedbirler al›nmal›, gerekiyorsa ilaçl› mücadeleye baflvu-rulmal›d›r.



Sert çekirdekli meyve türleri ve zeytinin ekono-

mik önemini anlatmak

Sert çekirdekli meyve türleri olarak bilinen flefta-li, kay›s›, erik, viflne ve kiraz ile zeytin dünyadaoldu¤u gibi ülkemizde de ›l›man iklim bölgele-rinde yo¤un olarak yetifltirilir. Bu türlerden kirazve kay›s› üretiminde ve ihracat›nda ülkemiz ilk s›-rada yer almaktad›r. Kiraz üretiminde ve ihraca-t›nda son y›llarda önemli art›fl sa¤lanm›flt›r. Ülke-miz zeytin üretiminde ise dünyada 4. s›radad›r.

Sert çekirdekli meyve türleri ve zeytinin morfolo-

jik ve biyolojik özelliklerini tan›mlamak

Tomurcuk, çiçek ve meyve yap›lar› benzer olanfleftali, erik, kay›s›, viflne ve kiraz çeflitlerinin Ma-y›s ay›ndan itibaren k›fl aylar›na kadar taze ola-rak tüketime uygun meyveleri pazarlarda görüle-bilmektedir. Kay›s› ve Avrupa eriklerinin kurutu-larak de¤erlendirilmesi yayg›nd›r. Ayr›ca bunla-r›n ve di¤er türlerin meyvelerinden konserve,meyve suyu, reçel ve marmelat yap›m›nda da ya-rarlan›l›r. Zeytin hem yeflil ve siyah salamura vehem de ya¤ olarak tüketilmektedir.

Sert çekirdekli meyve türleri ve zeytinin ekolojik

isteklerini ve ço¤altma yöntemlerini belirlemek

Zeytin ve fleftali ile baz› kay›s› ve can eri¤i çeflit-leri daha çok s›cak ›l›man Akdeniz ikliminde ye-tifltirilirken, viflne, kiraz, erik ve kay›s› çeflitleri-nin ço¤u serin bölgelerde daha iyi sonuç ver-mektedir. Toprak istekleri, türler ve kök yap›la-r›na göre önemli farkl›l›klar gösterir. Bütün mey-ve türlerinde oldu¤u gibi fleftali, kay›s›, kiraz,viflne, erik ve zeytin türleri de klonal olarak ve-getatif yöntemlerle ço¤alt›l›rlar. Genellikle afl›veya çelikle ço¤altma teknikleri kullan›l›r. To-hum ise ancak çö¤ür anaç elde etmek amac›ylakullan›lmaktad›r. Kiraz gibi baz› türlerde Giselagibi klonal olarak ço¤alt›labilen anaçlar da kul-lan›lmaktad›r.

Sert çekirdekli meyve türleri ve zeytinin bahçe te-

sisini ve kültürel ifllemleri aç›klamak

Sert çekirdekli meyve türleri ve zeytinde dikimaral›klar› türe, çeflide ve toprak özelliklerine gö-re de¤ifliklik gösterir. Kültürel bak›mlar› bahçetesisini, sulamay›, gübrelemeyi, budamay›, hasta-l›k ve zararl›larla mücadeleyi ve hasad› kapsar.Bu uygulamalar aç›s›ndan bütün türler benzerlikgösterir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Kirazlar›n döllenmesi ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›flt›r?

a. Kirazlarda verim almak için tozlay›c› dikilmelidirb. Tozlay›c› en az 1/9 oran›nda olmal› ve bahçeye

belirli düzen içinde yerlefltirilmelidirc. Ana çeflitle ayn› zamanda çiçek açmal›d›rd. Kirazlar rüzgarlarla tozlan›re. Kirazlar ar› ve böceklerle tozlan›r

2. Afla¤›dakilerden hangisi kiraza anaç olarak kulla-

n›lmaz?

a. ‹drisb. SL-64c. M9d. Colte. Maxma-14

3. Afla¤›daki illerden hangisinde kay›s› yetifltiricili¤i ik-lim özelli¤i yönünden di¤erlerine göre uygun de¤ildir?

a. Mersinb. ‹zmirc. Malatyad. Elaz›¤e. Rize

4. Kay›s› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Kay›s› kaz›k köklü meyvedirb. Kay›s› kireçli topraklara dayan›rc. Kay›s› çeflitleri tohumla ço¤alt›l›rd. Kay›s› taban suyunu sevmeze. Kay›s› karasal iklim meyvesidir

5. ‹lk turfanda kay›s› yetifltiricili¤i için afla¤›daki ifade-lerden hangisi yanl›flt›r?

a. Kay›s› Hatay, Mersin, ‹zmir gibi s›cak bölgelerdeyetifltirilmelidir

b. Kay›s›n›n k›fl dinlenme ihtiyac› fazla olmal›d›rc. Kay›s› Malatya, Elaz›¤ gibi serin yerlerde yetiflti-

rilmemelidird. Kay›s› erken olgunlaflmal›d›re. Verimli olmas› için tozlay›c› dikilmelidir

6. Kuru kay›s› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?

a. Kurutulacak çeflidin kuru maddesi fazla olmal›d›rb. ‹ri ve gösteriflli olmal›d›rc. Erken ve sert olum döneminde hasat edilmelidird. Uzun süre depolanmas› için kürüktleme yap›l-

mal›d›re. Kükürtleme kurumay› çabuklaflt›r›r

7. Afla¤›daki erik çeflitlerinden hangisi kurutulmaz?

a. Köstendilb. Angelenoc. Stanleyd. Göynüke. D’agen

8. Etik ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Can eriklerinin yapraklar› küçük ve dallar› in-cedir

b. Avrupa erikleri s›k dallan›rc. Avrupa erikleri geç çiçeklenird. Can erikleri s›k dallan›re. Eriklerde bir bo¤umda 1-3 tomurcuk bulunur

9. fieftalinin budanmas› ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi do¤rudur?

a. fieftaliler her sene düzenli budanmal›d›rb. fieftali rüzgarla tozlan›rc. fieftali çiçeklerinde 4 çanak, 4 taç yaprak ve 5

difli organ bulunurd. fieftali çiçekleri monoik’dire. fieftali saçak köklü bir meyvedir

10. Zeytin türleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?

a. Zeytin çok uzun y›llar yaflarb. Zeytin suland›¤›nda verim artarc. Zeytin suland›¤›nda ya¤ oran› artard. Zeytin suland›¤›nda periyodisite azal›re. Zeytinlerin ya¤ oran› %15-25 aras›nda de¤iflir




1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise kiraz›n “Döllenme Biyoloji-si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise kiraz›n “Ço¤altma” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise kay›s›n›n “‹klim ‹stekleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise kay›s›n›n “Ço¤altma” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise kay›s›n›n “‹klim ‹stekleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise kay›s›n›n “Hasat ve Kurutma”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise eri¤in “Morfolojik ve BiyolojikÖzellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise eri¤in “Morfolojik ve BiyolojikÖzellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise fleftalinin “Budama” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise zeytinin “Morfolojik ve Bi-yolojik Özellikleri” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Nektarin ve fleftaliler a¤aç, dal, tomurcuk, çiçek ve yap-rak özellikleri itibariyle birbirine benzer. fieftali çiçekle-rinde yumurtal›k tüylü, nektarinlerde ise tüysüzdür.Nektarinler sadece meyvelerin tüysüz olmas›yla fleftali-lerden ayr›l›r.

S›ra Sizde 2

Zeytin meyvesinden birkaç çeflit yöntemle ya¤ ç›kar›l›r.En basit olan› zeytin meyvelerinin preslenerek meyvesuyunun s›k›lmas› ve ard›ndan üstte biriken ya¤›n al›n-mas› yöntemidiri. En yeni teknolojik yöntem zeytin ta-nelerinin makine ile daha h›zl› flekilde parçalan›p ya¤›-n›n ayr›ld›¤› kontinü sistemidir.

Asma, B. M., Birhanl›, O. (2004). Miflmifl. ‹nönü Üni-versitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Malatya.

FAO, (2009). Statistical Databases, Agriculture CropPrimary. www.fao.org

Mendilcio¤lu, K. (1991). Subtropik ‹klim Meyveleri

(Zeytin). Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yay›nlar›No: 2-2. Bornova-‹zmir.

Öz, F., Büyüky›lmaz, M., Burak, M. (1995). Bodur Mey-

ve Yetifltiricili¤i. Atatürk Bahçe Kültürleri MerkezAraflt›rma Enstitüsü Yay›n No: 73. Yalova.

Özça¤›ran, R. (1977). Kiraz-Viflne. Ege Üniversitesi Zi-raat Fakültesi Yay›nlar›, No: 328. Bornova-‹zmir.

Özça¤›ran, R., Ünal, A., Özeker, E., ‹sfendiyaro¤lu, M.,(2005) Il›man ‹klim Meyve Türleri. Sert Çekir-dekli Meyveler Cilt-I. Ege Üniversitesi Ziraat Fakül-tesi Yay›nlar› No: 553, ‹zmir.

TUIK, (2009). ‹statistikler / Tar›m/ Bitkisel. www.tu-ik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul

Y›ld›r›m, F., Y›ld›z, M. Ezeli, H., K›l›nç, A., Tutam, M.,Özkan, A. (2008). Zeytin Yetifltiricili¤i. G›da,Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›, Manisa ‹l Müdürlü-¤ü, Manisa.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra sert kabuklu meyve türlerinin;Ekonomik önemini anlatabilecek,Morfolojik ve biyolojik özelliklerini tan›mlayabilecek,Ekolojik isteklerini ve ço¤altma yöntemlerini belirleyebilecek,Bahçe tesisi ve kültürel ifllemleri aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Antepf›st›¤›, badem, ceviz, f›nd›k,kestane



Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• ANTEPFISTI⁄I YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• BADEM YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• CEV‹Z YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• FINDIK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• KESTANE YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Sert KabukluMeyve TürleriYetifltiricili¤i

3BAHÇE TARIMI-II

Bu ünite Doç.Dr. Veli ERDO⁄AN taraf›ndan yaz›lm›flt›r.

ANTEPFISTI⁄I YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerSert kabuklu meyve türlerinden biri olan antepf›st›¤› Anacardiaceae familyas›n›nPistacia cinsi içinde yer al›r. Meyve a¤ac›, anaç ve süs bitkisi olarak de¤er kaza-nan a¤aç veya çal› formunda yetiflen 11 tür bulunmaktad›r. Meyveleri için kültürüyap›lan tür Pistacia vera’d›r. Antepf›st›¤›n›n iki tane anavatan bölgesi oldu¤u bildi-rilmektedir; (1) Kuzey-Do¤u Hindistan, Afganistan, Tacikistan ve Özbekistan› içi-ne alan Orta Asya bölgesi, (2) Anadolu, Kafkaslar, ‹ran ve Türkmenistan’›n da¤l›kbölgelerini için alan Yak›n-Do¤u bölgesi. Antepf›st›¤›n›n, Güneydo¤u Anadolubölgesinde yaflayaflan Etiler uygarl›¤› taraf›ndan kültüre al›nd›¤› belirtilmektedir.

Antepf›st›¤› özel iklim istekleri nedeniyle, s›cak ve kurak iklim bölgelerine sa-hip Akdeniz ülkelerinde, çöl iklimine sahip Asya ve Afrika ülkelerinde ve Kalifori-niya’da (ABD) yetifltirilmektedir. Dünya antepf›st›¤› üretimi 548.000 tondur. ‹ran192.000 tonluk üretimi ile ilk s›rada yer almaktad›r. Di¤er önemli üretici ülkelerABD (126.000 ton), Türkiye (120.000 ton), Suriye (52.600 ton) ve Çin (40.000ton)’dir (FAO, 2008).

Antepf›st›¤› ülkemizde kurak koflullarda, tafll›k ve hatta kayal›k arazilerde eko-nomik olarak yetifltirilebilen birkaç türden biridir. Antepf›st›¤› türlerinden 7 taneside¤iflik bölgelerde yabani olarak yetiflir. Bunlardan atlantik sak›z› (P. atlantica),buttum (P. khinjuk) ve melengiç (P. terebinthus) anaç olarak kullan›lmaktad›r. An-tepf›st›¤› üretiminin %94’ü Güney Do¤u Anadolu bölgesinde gerçeklefltirilir. En faz-la üretim Gaziantep ilinde (41.000 ton) yap›l›r. fianl›urfa (13.900 ton), Siirt (11.500ton), Ad›yaman (4.900 ton) ve Kahramanmarafl (3.000 ton) di¤er önemli üretici il-lerdir. Antepf›st›¤›n›n periyodisite gösteren bir tür olmas› ve pek çok yerde sulamayap›lamamas› nedeniyle üretimde y›ldan y›la önemli dalgalanmalar görülmektedir.Üretimimizin %2.2’si kadar› yurt d›fl›na ihraç edilmektedir (TUIK, 2009).

Antepf›st›¤›n›n besleyici özelli¤i yüksektir. Yenilen 100 g meyve 597 kalori ve-rir. Yüksek oranda ya¤ (%53.7), protein (%19.3), vitamin (A ve B) ve mineral mad-deler (kalsiyum, demir, fosfor ve potasyum) içerir. Yap›s›ndaki ya¤ büyük orandadoymam›fl ya¤ asitlerinden oluflur. Kandaki kolesterolu düflürücü, kan flekerininyükselmesini önleyici ve koroner kalp hastal›klar›n› azalt›c› etkisi vard›r. Yayg›nolarak taze ve kavrulmufl-tuzlu çerez olarak tüketilir. Yeflil içli meyveler özelliklebaklava sanayinde kullan›l›r.

Sert Kabuklu Meyve Türleri Yetifltiricili¤i

Sert Kabuklu Meyve:Genellikle kurutulmufl, sertbir kabu¤u ve kabu¤uniçinde yenilebilir tohumubulunan, ya¤ oran› yüksek,çok besleyici ve lezzetlimeyvedir. Bu meyve türleriantepf›st›¤›, badem, ceviz,pikan cevizi, f›nd›k, kaju(cashew) ve Brazil nut’t›r.Lüks meyveler olarakbilinirler ve kilogramfiyatlar› di¤er meyvetürlerine göre yaklafl›k 5-10kat daha yüksektir. Onedenle tüketimleri fazlade¤ildir. Kestane ise yüksekoranda nem ve karbonhidratiçermesi ile di¤er sertkabuklu meyvelerden ayr›l›r.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriAntepf›st›¤› (P. vera) 3-8 m boylanabilen tek gövdeli a¤açlar oluflturur. Kökleri de-rin olup 5-6 m’ye kadar inebilir. Taç flekli difli a¤açlarda yayvan ve flemsiye fleklin-de, erkek a¤açlarda ise genellikle daha diktir (Foto¤raf 3.1). Meyveler 1 y›ll›k dal-lar üzerinde oluflur. A¤açlar k›fl›n yapra¤›n› döker. Yapraklar bileflik yaprak for-mundad›r ve genellikle 3-5 bazen de 7 yaprakç›ktan oluflur.

Antepf›st›¤› a¤açlar› dioik çiçek yap›s›na sahip olup erkek ve difli çiçekler fark-l› a¤açlardad›r. Difli çiçek tomurcuklar› daha koyu renklidir ve bu nedenle kara-göz ad› verilmektedir (fiekil 3.1). Difli ve erkek çiçekler bileflik salk›m fleklindedir.Çiçek salk›mlar› meyve salk›mlar›na dönüflür ve cumba olarak isimlendirilir. Mey-veler botanik anlamda drup (eriksi) meyve tipindedir. Meyvenin d›fl›nda ekzokarpve mezokarptan oluflan etli bir kabuk bulunur. Endokarp (tohum kabu¤u) sert vekrem rengindedir. Olgunlaflan meyvenin d›fltaki etli kabu¤u genellikle k›rm›z› renkal›r ve sert kabuktan kolayl›kla ayr›l›r. Meyvelerin ço¤unda ç›tlama görülür. Ba-zen f›s meyvelere rastlan›r.

Antepf›st›¤› çeflitleri meyve flekline göre (1) Uzun f›st›klar (Uzun, Halebi, Sulta-ni ve Ketengömle¤i), (2) Oval f›st›klar (Siirt ve K›rm›z›) ve (3) Yuvarlak f›st›klar(Ohadi, Kerman ve Seleksiyon-14) olarak üç gruba ayr›l›r. Ülkemizde en fazla K›r-m›z› ve Uzun çeflitleri yetifltirilmektedir.

Döllenme BiyolojisiAntepf›st›¤›n›n tüketilen k›sm› tohumdur. Tohum oluflmu için tozlanma ve döllen-menin gerçekleflmesi zorunludur. Çiçeklenme Güneydo¤u Anadolu bölgesinde Ni-san ay›n›n ilk iki haftas›nda gerçekleflir. Genellikle erkek çiçekler difli çiçeklerdendaha önce açar. Tozlanma rüzgarla olur. Antepf›st›¤› türleri ve çeflitleri aras›ndauyuflmazl›k görülmez. ‹yi bir verim için %30 meyve tutumu gereklidir. Tozlanmave döllenmeden sonra oluflan zigot yaklafl›k 45-50 günlük bir dinlenme döneminegirer. Bu esnada d›fl kabuk h›zla geliflir ve meyve son irili¤ini al›r. Daha sonra em-briyo h›zla geliflir ve kabu¤un içini doldurur.

DökümlerAntepf›st›¤›nda çiçek ve meyve dökümleri görülür. Bu iki flekilde ortaya ç›kar: Sal-k›m silkmesi; çiçeklerin salk›m halinde dökülmesidir. Tozlanma dönemindekiolumsuz ekolojik koflullar ve beslenme yetersizli¤inden kaynaklan›r. Salk›m seyrel-mesi; salk›m üzerindeki çiçek veya küçük meyvelerin büyük k›sm›n›n dökülmesi-dir. Genellikle morfolojik olgunlu¤unu tamamlayamam›fl çiçekler ile döllenmemifl


Bileflik yaprak: Bir anaeksen ve bunun üzerindekarfl›l›kl› olarak dizilmifl,tüysüz, etli, kal›n dokuluyaprakç›klardan oluflur.

Foto¤raf 3.1

Difli antepf›st›¤›a¤ac› (sol) veyaprakkoltuklar›ndakikaragözler (sa¤).

Ç›tlama: Olgunlaflanmeyvelerde endokarp›nçatlayarak iki parças›n›nbirbirinden birazayr›lmas›na denir.

F›s meyve: ‹çinde tohumugeliflmeyen bofl meyveleredenir.

çiçeklerin dökülmesi veya yetersiz döllenme nedeniyle ortaya ç›kar (Foto¤raf 3.2).Haziran ay›nda gerçekleflen dökümlerde iri meyveler dökülür ve meyve tutumunudüzenleyici bir rol oynar. Su ve besin maddesi yetersizli¤inden kaynaklan›r.

Bofl Meyve OluflumuBofl (f›s) meyve oluflumu önemli bir sorundur. fiiddeti çeflide, anaca, iklim koflul-lar›na ve kültürel uygulamalara göre de¤iflir. Döllenmenin gerçekleflmemesi ve bu-na ba¤l› olarak partenokarpik meyve tutumu ile yetersiz döllenme sonucunda gö-rülen embriyo aborsiyonlar› önemli nedenleridir. Yapay tozlama yap›larak sorungiderilebilir ancak kal›c› çözüm için bahçe içinde 8-10 difli a¤aca bir erkek a¤açolacak flekilde tozlay›c› dikilmelidir.

Antepf›st›¤› bahçelerinde ar› yetifltiricili¤inin yap›lmas› tozlanmay› nas›l etkiler?

PeriyodisiteTemel sorunlar›ndan birisi olan periyodisitenin olufl flekli di¤er meyve türlerindenoldukça farkl›d›r. Çiçek tomurcuklar› her y›l düzenli ve bol miktarda oluflur, ancakürün y›l›nda yaz aylar›nda bu çiçek tomurcuklar› dökülür. Ertesi y›l›n ürününüoluflturacak çiçek tomurcu¤u kalmaz veya çok azal›r. Ohadi ve Siirt çeflitleri Uzun,K›rm›z› ve Halebi çeflitlerine göre daha az periyodisite gösterir. Kültürel ifllemlerinyeterli ve düzenli yap›lmas›yla periyodisitenin fliddeti azalt›labilmektedir.


‹klim ‹stekleriBitkilerin geliflmesi, meyvenin içini tam olarak doldurmas› ve olgunlaflmas› içinuzun bir vejetasyon dönemine ve yüksek s›cakl›¤a ihtiyaç duyulur. Güneydo¤uAnadolu bölgesinde yaz aylar› ortalama s›cakl›¤› 30°C’nin üzerinde olup bu s›cak-l›kta geçen gün say›s› 98-110 gündür. Çeflitlerin s›cakl›k toplam› iste¤i 3607-4405saat aras›nda de¤iflir. S›cakl›k toplam›n›n yetersiz oldu¤u bölgelerde veya y›llardameyveler içini tam dolduramaz, ç›tlama oran› ve ç›tlama aral›¤› azal›r ve d›fltaki et-li kabuk sert kabuktan zor ayr›l›r.

Antepf›st›¤› a¤açlar› -20°C ile -25°C’lere düflen k›fl so¤uklar›na dayan›r. Çeflit-lerin so¤uklama iste¤i 600-1050 saat aras›nda de¤iflir. Güneydo¤u Anadolu böl-gesinde zaman zaman çiçeklenme ve küçük meyve döneminde ilkbahar geçdonlar› görülebilmektedir. Don zarar› döllenme yetersizli¤ine, küçük meyveler-de kararmaya, sürgün uçlar›nda yanmaya veya baz› karagözlerin geç uyanmas›-

553. Ünite - Sert Kabuklu Meyve Tür ler i Yet iflt i r ic i l i¤ i

Foto¤raf 3.2

Cumba üzerindesa¤l›kl› geliflenmeyveler (sol) vesalk›m seyrelmesigörülen bir salk›m(sa¤).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

na neden olur. Çiçeklenme döneminde uzun süren sis ve ya¤›fllar ya da düflükhava nemi nedeniyle döllenme yetersizli¤i oluflur.

Toprak ‹stekleriAntepf›st›¤› a¤açlar› derin, süzek ve kumlu-t›nl› topraklar› sever. K›smen kireç ih-tiva eden topraklardan hofllan›r. Bununla birlikte di¤er bitkilerin yaflayamad›¤› tafl-l›k, kayal›k, kireçli ve zay›f toprak koflullar›nda da yaflayabilmektedir. Güneydo¤uAnadolu bölgesinde üst toprak yüzeyseldir ve hemen altta kireç kayas› bulunur.A¤açlar›n kökleri bu kayan›n içinde geliflebilmektedir. Kireç kayas› k›fl ya¤›fllar›ylabiriken suyu bünyesinde tuttu¤undan bitkinin kökleri bu sudan yaz boyunca ya-rarlanabilmektedir. Öte yandan, uygun olmayan toprak koflullar›nda verim ve ka-litenin azald›¤› göz önünde bulundurulmal›d›r.

Bahçe Tesisi Antepf›st›¤› bahçesi dört flekilde oluflturulabilmektedir.

Do¤rudan tohum ekimi; Bahçe içinde iflaretlenen a¤aç yerlerine 3 tohum eki-lir. Ç›kan çö¤ürlerden en iyi gelifleni b›rak›l›r ve di¤erleri sökülür. Çö¤ür genellik-le afl› kal›nl›¤›na dördüncü y›lda ulafl›r.

Çö¤ür dikimi; Bir veya iki yafll› ç›plak köklü çö¤ürler ile dikim yap›l›r. Saçakköklü fidan kullan›lmas›, yaz aylar›nda sulama yap›lmas› ve sonbahar dikimi iletutma oran› yükselir. Çö¤ürler afl› kal›nl›¤›na ulaflt›¤›nda afl›lan›r.

Afl›l› tüplü fidan dikimi; Özellikle taban arazilerde ve sulu koflullarda mo-dern bahçelerin tesisinde uygulan›r. Bir veya iki yafll› afl›l› tüplü fidanlar ile di-kim yap›l›r Dikimden sonra 4-5 y›l içinde fidanlar meyveye yatar. Böylece yak-lafl›k 3 y›l kadar erkencilik sa¤lan›r. Bir yafll› tüplü çö¤ürler de dikilebilir. Son-bahar dikimi önerilir. Dikimden yaklafl›k 2 y›l sonra çö¤ürler afl›lan›r ve 5. y›l-dan itibaren ürün al›nabilir.

Yabani a¤açlar›n afl›lanmas›; Ülkemizin birçok bölgesinde özellikle Güneydo-¤u Anadolu bölgesinde bulunan yabani Pistacia türleri afl›lanarak 3-4 y›l içindemeyve al›nabilmektedir. Ancak, a¤açlar rastgele yetiflti¤i için düzenli s›ra aras› veüzeri mesafe uygulanamamaktad›r.

Erkek a¤açlar (tozlay›c›lar) 8-10 difli a¤aca bir erkek a¤aç gelecek flekilde bah-çe içine hakim rüzgar yönünde yerlefltirilmelidir.

Ço¤altmaAntepf›st›¤› vegetatif yöntemlerle ço¤alt›l›r ve bu amaçla yaln›zca afl› metodu kul-lan›l›r. Ancak anac›n kabuk dokusunda bulunan mastik (sak›z) salg›s› zaman za-man afl› baflar›s›n›n düflmesine neden olabilmektedir. Anaç olarak genellikle P. ve-ra çö¤ürleri kullan›l›r (Foto¤raf 3.3). Kurak koflullarda 8x8 m, sulanan koflullardaise 6-8 m x 4-6 m dikim aral›klar› uygulan›r. Son y›llarda Verticillium dahliea has-tal›¤›na olan hassasiyeti nedeniyle P. vera anaç olarak önerilmemektedir.

Ülkemizde do¤al olarak bulunan yabani türlerden buttum, melengiç ve at-lantik sak›z›’n›n çö¤ürleri de anaç olarak kullan›labilmektedir. Buttum çö¤ürle-ri di¤er türlerin çö¤ürlerine göre afl›ya daha h›zl› gelir ve daha düzgün gövdeoluflturur. Kültür çeflitleri ile uyuflmas› iyidir. Kuru koflullarda 8-10 m aral›klarladikilir. Melengiç anaçlar› nematodlara karfl› daha dayan›kl›d›r, ayr›ca kura¤a ves›ca¤a da dayan›kl›d›r. Afl› yerinin üst k›sm›nda flifllik meydana gelir. ‹leriki dö-nemlerde bitkinin geliflmesi yavafllar ve küçük taç oluflturur. Atlantik sak›z› çö-¤ürleri ilk ç›k›flta ince ve uzun bir geliflme gösterir ancak ileriki y›llarda taç ve


gövde kal›nl›¤› buttum veya P. vera’ya göre daha fazla geliflir. Çö¤ürlerin çoksay›da yan dal oluflturmas› afl›n›n yap›lmas›n› zorlaflt›r›r.

Kültürel ‹fllemlerNisan ve May›s sonu olmak üzere iki defa kazaya¤› ile yüzeysel sürüm ve sonba-harda pullukla derim sürüm yap›lmas› genellikle yeterli olur. Sulanmayan koflullar-da a¤açlar y›ll›k 300-500 mm ya¤›fl miktar› ile yetinmektedir. Son y›llarda GAP pro-jesi ile su imkan›na kavuflan bahçelerde sulama yap›lmaktad›r. Genellikle salmaveya kar›k sulama yap›l›r. Ancak daha etkin su kullan›m› ve su tasarrufu için dam-la sulama gibi bas›nçl› sulama yöntemleri tercih edilmelidir. Sulamada a¤açlar›ngövdesine su temas ettirilmemelidir.

Gübreleme toprak ve yaprak analiz sonuçlar›na göre yap›l›r. Genellikle a¤açbafl›na 2-5 kg amonyum sülfat, 2 kg kadar triple süper fosfat, 400 g kadar potas-yum sülfat ve 60 kg organik gübre uygulamas› yeterli olmaktad›r. A¤açlara gobleveya de¤iflik doruk dall› terbiye flekli uygulan›r. A¤açlar yavafl geliflir, reçinelidir vekuvvetli apikal dominansi görülür. Meyveler 1 y›ll›k dallar üzerinde olufltu¤undany›ll›k sürgün oluflumu teflvik edilmelidir.

HasatMeyveler, etli d›fl kabu¤un çeflide özgü rengi (genellikle bej, k›rm›z›) almas› ve sertkabuktan kolayl›kla ayr›lmaya bafllamas› ile olgunlu¤a ulafl›r. Hasada Eylül ay›ndabafllan›r. Hasat elle yap›l›r. Meyveler k›rm›z› kabuklar› ile birlikte güneflte kurutulur,bu halde depolan›r ve pazarlan›r. Çeflitlerin iç oran› (rand›man) genellikle %40-45 ara-s›nda de¤iflir.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleAntepf›st›¤›n›n önemli zararl›lar› antepf›st›¤› pisillas›, fl›ral› zenk, karagöz kurdu,göz kurdu, dip kurtlar› ve meyve iç kurdudur. Önemli hastal›klar› ise karazenk,Phytopthora ve Fusarium kök çürüklü¤ü, Verticillium kurumalar› ve yaprak ya-n›kl›¤›d›r. Mücadele gerekiyorsa öncelikle kültürel önlemler al›nmal›, teknik tali-matlara uyulmal›, zaman›nda ve uygun dozda ilaçlama yap›lmal›d›r.


Foto¤raf 3.3

P. vera anac›üzerinde kurulmuflgenç bir antepf›st›¤›bahçesi.

BADEM YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerBadem en eski meyve türlerinden birisidir. Rosaceae familyas›n›n Prunus cinsi için-de yer al›r. Yaklafl›k 30 kadar yabani badem türü vard›r. Kültürü yap›lan tür Prunusamgdalus’tur. Anavatan› Orta ve Güneybat› Asyad›r. Buradan do¤uya ve bat›yado¤ru yay›lm›flt›r. Anadolu da anavatan› s›n›rlar› içinde yer almaktad›r. Günümüzdeticari olarak dünyan›n nemli ve ›l›man k›fllar› ile s›cak ve kurak yaz aylar›n›n oldu-¤u tipik subtropikal Akdeniz iklimine sahip bölgelerinde yetifltirilmektedir.

Badem dünyada en fazla üretimi yap›lan sert kabuklu meyve türüdür. Dünyabadem üretimi 2.360.000 tondur. ABD tek bafl›na 1.160.000 tonla dünya üretiminin%49.2’sini gerçeklefltirmektedir. Ard›ndan, ‹spanya (282.000 ton), ‹ran (128.400ton) ve ‹talya (113.700 ton) gelmektedir. Türkiye 54.400 tonluk üretimi ile 8. s›ra-da yer almaktad›r (FAO, 2009).

Ülkemizin pek çok bölgesinde badem a¤ac›na rastlanmaktad›r. Ancak ticari ye-tifltiricilik daha çok Ege ve Akdeniz bölgelerinin k›y› fleridi boyunca, Ege’nin geçitbölgelerinde, Güneydo¤u Anadolu bölgesi ve bu bölgenin ‹ç Anadolu bölgesi ilegeçit teflkil eden k›s›mlar›nda yap›lmaktad›r. En fazla badem üretimi Mu¤la (7.200ton), Mersin (5.700 ton), Antalya (4.800 ton), Denizli (3.300 ton) ve Isparta (3.200ton) illerinde gerçeklefltirilmektedir (TUIK, 2009).

Bademin tüketilen k›sm› tohumudur ve taze veya kavrulmufl çerez olarak tüke-tilir. Ülkemizde, genç meyve döneminde yeflilken ça¤la olarak da tüketilmektedir.Ayr›ca, flekerleme, çikolata ve pasta sanayinde kullan›l›r. Badem oldukça besleyi-cidir ve 100 g meyve yaklafl›k 612 kalori verir. Yüksek oranda (%50-55) ya¤ içerirve ya¤›n büyük k›sm› doymam›fl ya¤ asitlerinden oluflur. ‹yi bir protein (%20) veantioksidant (fenolik bileflikler ve E vitamini) kayna¤›d›r. Fosfor ve potasyum aç›-s›ndan da zengindir.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriBadem meyve türleri aras›nda morfolojik karakterler bak›m›ndan en fazla varyas-yon gösteren türlerden biridir. Bitkileri çal› veya 10 m’ye kadar boylanabilena¤açlar oluflturur. Derin ve kaz›k köklüdür. Taç flekli dik, yar› dik veya yayvanolabilir. Baz› çeflitlerde yan dal say›s› çok fazlad›r. Yapraklar küçük, elips veyam›zrak fleklindedir.

Çiçek tomurcuklar› ço¤unlukla bir y›ll›k dallar üzerinde tek tomurcuk olarak,iki veya daha yafll› dallarda ise May›s buketi fleklinde grup halinde bulunur. Saf to-murcuk yap›s›ndad›r ve aç›ld›¤› zaman bir çiçek oluflur. Çiçekler erselik yap›daolup 5 çanak, 5 taç yaprak, 20 veya daha fazla say›da erkek organ ile 1 difli organ-dan oluflur (Foto¤raf 3.4). Bazen bir çiçekte iki difli organ görülebilir. Her ikisi dedöllenip geliflirse çift meyve oluflur. Difli organ tek karpellidir ve iki tohum tasla-¤›ndan oluflur. Genellikle bunlardan birisi döllenerek tohumu meydana getirir.E¤er iki ovül de döllenip geliflirse sert kabuk içinde çift tohum meydana gelir. Çiftbadem (tohum) oluflumu istenmeyen bir özelliktir ve oran› çeflitlere göre (%0-100)de¤iflir. Bir de tohum kabu¤u (testa) içinde iki embriyo oluflumu görülebilir. Bunaikiz içi denir.


Meyve, morfolojik olarak sert çekirdekli bir meyvedir (Foto¤raf 3.5). Ancakbademin etli olan d›fl k›sm› olgunlaflt›¤›nda kurur, derimsi bir hal al›r ve yenmez.Sert kabuk içinde bulunan tohumu tüketilir. Çeflitler kabuk sertli¤ine göre el ba-demi, difl bademi ve tafl bademi olarak 3 gruba, tohum tad›na göre ac› ve tatl› ol-mak üzere iki gruba ayr›l›r. Badem çeflitlerinde iç rand›man› %25-70 aras›nda de-¤iflir. Ülkemizde a¤›rl›kl› olarak geç çiçeklenen yabanc› çeflitler üretilmektedir.Önemli çeflitler;

Yerli badem çeflitleri; Dokuzo¤uz I, Dokuzo¤uz II, Gülcan-I, Gülcan II çeflitleriile Nurlu ve Akbadem yöresel tipleri.

Yabanc› badem çeflitleri; Nonpareil, Texas, Merced, Carmel, Marcona, Masbo-vera, Glorieta, Francoli, Genco, Supernova, Tuono, Ferragnes, Ferraduel, Lauran-ne, Primorski, Yalt›nski, Picantili.

Döllenme Biyolojisi Badem ›l›man iklim meyve türleri içinde en erken çiçek açan türdür. Bu nedenlebirçok bölgede ilkbahar geç donlar›ndan s›k s›k zarar görür. Son y›llarda Ferrag-nes ve Ferraduel gibi oldukça geç çiçek açan çeflitler ülkemizde yayg›nlaflmayabafllam›flt›r. Çeflitlerin büyük ço¤unlu¤u kendiyle uyuflmazd›r ve uyuflmazl›k ga-metofitik tiptedir. Bahçe içinde mutlaka ayn› dönemde çiçeklenen tozlay›c› bir çe-flit kullan›lmal›d›r. Tuona, Guara ve Felisia gibi kendine verimli çeflitler de bulun-maktad›r. Tozlanma ar› ile gerçekleflir ve çiçeklenme döneminde bahçe içinde ar›bulundurulmal›d›r (Foto¤raf 3.6).

Bademde periyodisite görülmez. Her y›l bol miktarda çiçek açar. ‹yi bir verimiçin çiçeklerin %30’nun meyve tutmas› yeterlidir. Çiçek ve küçük meyve dökümle-ri ile Haziran dökümü görülür. Meyve seyreltmesi yap›lmaz.

Tozlanma için ne kadar ar› bulundurulmas› gerekti¤ini inceleyiniz.


Foto¤raf 3.4

Farkl› çeflitlere aitbadem çiçekleri.

Foto¤raf 3.5

Geliflme dönemindeyeflil (sol) vekurutulmuflkabuklu (sa¤)badem meyveleri.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2


‹klim ‹stekleriBadem yazlar› s›cak ve kurak, k›fllar› ›l›k ve ya¤›fll› geçen Akdeniz ikliminde çokiyi yetiflmektedir. Bademin k›fl so¤uklar›na dayan›kl›l›¤› fazlad›r. Bu nedenle içbölgelerde Afyon, Isparta ve Denizli gibi illerde de yetifltirilebilmektedir. K›fldinlenme iste¤i fazla olmay›p yaklafl›k 300-600 saat aras›ndad›r. ‹lkbahar geçdonlar›n›n s›k s›k görüldü¤ü bölgelerde baflar›l› yetifltiricilik yap›lamaz. Meyve-lerin olgunlaflabilmesi için yüksek s›cakl›k toplam›na ihtiyaç duyar. Yaz s›cakla-r›na ve kura¤a dayan›kl›d›r. Bu nedenle Güneydo¤u Anadolu bölgesinde rahat-l›kla yetifltirilebilmektedir.

Çiçeklenme tarihi, çeflitlerin so¤uklama süresine, s›cakl›k toplam›na ve tomur-cuklar›n büyüme eflik s›cakl›¤›na göre de¤iflmektedir. Çiçeklenme döneminde ha-valar›n uzun süre ya¤›fll› ve sisli olmas› veya s›cakl›¤›n düflük olmas› tozlanma vedöllenmede sorunlara neden olur.

Toprak ‹stekleriBadem toprak aç›s›ndan seçici bir tür de¤ildir. Birçok meyve türünün iyi yetifleme-di¤i kurak ve tafll›k topraklarda iyi büyür. Ancak kötü toprak koflullar›nda yaflaya-biliyor olmas› bol ve kaliteli ürün verece¤i anlam›na gelmemelidir. Derin ve kaz›kköklü olmas› nedeniyle topra¤›n derin olmas›n› ister. Kumlu-t›nl› topraklardanhofllan›r. Su tutan a¤›r killi topraklar› sevmez. Kirece dayan›m› iyidir. Taban suyu-na karfl› hassast›r.

Bahçe TesisiBadem çeflitlerinin büyük ço¤unlu¤u kendine verimsiz oldu¤u için mutlaka ayn›dönemde çiçeklenen tozlay›c› çeflit ile bahçe kurulmal›d›r. Tozlay›c› çeflitler genel-likle her iki s›rada bir dikilir. ‹lkbahar geç donlar› tehlikesi olan yerlerde mutlakageç çiçeklenen çeflitler seçilmeli, bahçe yeri don çukuru içinde olmamal›d›r. Böyleyerlerde kuzey yönlerin seçilmesi çiçeklenmeyi geciktirmesi aç›s›ndan önemlidir.

Badem bahçeleri afl›l› fidanlar ile tesis edilir. Dikimde ç›plak köklü veya tüplüfidan kullan›labilir. Fidan sökümü s›ras›nda kaz›k kök kesildi¤i için, saçak kökleriaz olan ç›plak köklü fidanlarla yap›lan dikimlerde tutma oran› düflüktür. O neden-


Foto¤raf 3.6

Bademdeçiçeklenme dönemive bahçeyeyerlefltirilen ar›kovanlar›.

le tüplü fidanlar tercih edilir. Tüplü fidanlar y›l boyu dikilebilirse de yaz s›caklar›-n›n gelmesinden önce dikilmifl olmal›d›r. Dikimde, genellikle zay›f geliflen anaçlariçin 3x3 m, 3x6 m, badem çö¤ürü için 5x5 m ve GF677 gibi kuvvetli geliflen anaç-lar için 6x6 m dikim aral›klar› uygulan›r.

Ço¤altmaBadem de di¤er meyve türleri gibi klonal olarak ço¤alt›l›r. Çö¤ürler genelikle Tgöz afl›s›yla afl›lan›r. Bademin en uygun anac› kendisidir. Derin köklüdür ve suimkan›n›n olmad›¤› veya az oldu¤u yerlerde tercih edilir. Çeflitlerle uyuflma soru-nu görülmez. Ancak nematod ve kök kanserine duyarl›d›r. A¤açlar›n verime yat-mas› da di¤er anaçlara göre daha geçtir. fieftali anac› bademe göre daha yüzlekköklüdür. Sulama imkan› olan alüvyal ve kumlu topraklarda tercih edilir. A¤ac›erken verime yat›r›r. Nemagurad anac› nematodlara dayan›kl›d›r. Genellikle uyufl-ma durumu iyi olmakla birlikte afl› yerinin üzerinde fliflkinlik oluflabilir. Ancakömürleri k›sad›r. fieftali badem melezleri son y›llarda daha çok kullan›lmaya bafl-lam›flt›r. Bunlardan GF677 ön plana ç›km›flt›r. Çelikle ço¤alt›l›r, kuvvetli topraklar-da a¤ac› afl›r› büyütür ve erken verime yat›r›r. Ancak kök kanserine duyarl›d›r.Erik anaçlar›, su tutan a¤›r topraklarda kullan›labilir. Genellikle daha küçük a¤aç-lar oluflturur. Bademle uyuflmalar› genellikle iyi de¤ildir ve ömrü k›sad›r. Zerdalinemtoda dayan›kl› ve kötü toprak koflullar›nda yetieflebilen bir anaçt›r. Ancak ba-dem ile uyuflmazl›k gösterir.

Kültürel ‹fllemlerToprak iflleme di¤er meyve a¤açlar›nda yap›ld›¤› flekildedir. Gübreleme toprak veyaprak analiz sonuçlar›na göre yap›l›r. Her ne kadar kura¤a dayan›kl› ise de y›ll›ksu tüketiminin sa¤lanamad›¤› yerlerde sulama gereklidir. Kaliforniya’da y›ll›k sula-ma suyu miktar› yaklafl›k 900 mm civar›ndad›r. Badem a¤açlar›na genellikle de¤i-flik doruk dall› veya goble flekli uygulan›r.

HasatMeyve hasat olgunlu¤una ulaflt›¤›nda d›fltaki yeflil kabuk çatlar, kurur, derimsi ha-la al›r ve renk de¤iflimine u¤rar. Hasat meyvelerin dallardan düflürülmesi ve yer-den toplanmas› fleklinde yap›l›r. Meyveleri düflürmek için dallara vurulmamal›d›r.Son y›llarda el tipi hasat makinalar› kullan›lmaya bafllam›flt›r (fiekil 3.7). Yurt d›fl›n-da a¤aç gövdesini sarsan makineler ile hasat yap›lmakta ve meyveler yerden bafl-ka bir makine ile toplanmaktad›r. Hasat edilen meyveler derimsi d›fl kabuktan ay-r›l›r ve meyvenin nem içeri¤i %6-7’ye düflene kadar kurutulur. Kurutma ifllemi ge-nellikle günefl alt›nda yap›l›r.


Foto¤raf 3.7

D›fl kabu¤uçatlam›fl ve hasatolgunlu¤una gelmiflbadem meyveleri(sol) ve el tipi hasatmakinas› ile hasatyap›lmas› (sa¤).

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleBademin önemli hastal›klar› kök kanseri, dal kanseri, kök çürüklü¤ü, yaprak k›v›r-c›kl›¤› (klok) ve yaprak delen’dir. Önemli zararl›lar› ise badem iç kurdu, dip kur-du (kapnodis), yaprak biti ve akarlard›r. Mücadele gerekiyorsa öncelikle kültürelönlemler al›nmal›, teknik talimatlara uyulmal›, zaman›nda ve uygun dozda ilaçla-ma yap›lmal›d›r.

CEV‹Z YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerCeviz Juglandaceae familyas›n›n Juglans cinsi içinde yer al›r. Il›man iklimlerde vesubtropik bölgelerin serin kesimlerinde do¤al olarak yetiflir. Çok say›da tür olma-s›na ra¤men meyvesi için kültürü yap›lan tür J. regia’d›r. Kültür cevizinin anavata-n› Türkiye, ‹ran ve Kafkaslar› içine alan Güneydo¤u Asya ile Orta Asya ve Hima-laya’lar bölgesidir. Günümüzde genifl bir alana yay›lm›flt›r ve 5 k›tada yetifltirilmek-tedir. Anadolu’nun yerli bitkisidir. Anadolu’da ne zamandan beri var oldu¤u bilin-memekle birlikte kültür tarihi çok eskilere dayanmaktad›r.

Dünya ceviz üretimi 2.280.000 tondur. Çin 979.400 tonluk üretimi ile ilk s›radayer al›r. Bunu 376.500 tonla ABD, 177.300 tonla Türkiye, 141.400 tonla ‹ran ve83.900 tonla Ukrayna izler (FAO, 2009). Ülkemizin her bölgesinde ceviz a¤açlar›do¤al olarak yetiflmektedir ve zengin bir ceviz populasyonu (çö¤ür) bulunmakta-d›r. Son y›llarda ise yo¤un flekilde kapama bahçeler kurulmaktad›r. En fazla üre-tim 13.500 tonla Hakkari ilinde gerçekleflmektedir. Di¤er önemli üretici iller s›ra-s›yla Kahramanmarafl (10.500 ton), Bursa (6.300 ton), Van (5.000 ton), Karaman(4.800 ton) ve Antalya (4.700 ton)’d›r (TUIK 2009).

Cevizin yenilen k›sm› tohumdur ve oldukça besleyicidir. Yenilen 100 g meyveyaklafl›k 700 kalori verir. Yüksek oranda ya¤ (%65), protein (%13), mineral mad-deler (%1.5-2) ve vitaminler (B ve D) içerir. Ya¤›n büyük k›sm› oleik ve linoleikasit gibi doymam›fl ya¤ asitlerinden oluflur. Kalp damar hastal›klar› ve kolesterolündüflürülmesi üzerine olumlu etkisi vard›r. Ceviz taze veya kurutulmufl çerezlik tü-ketim yan›nda sucuk, pestil ve köme fleklinde de tüketilir. Baklava, bisküvi ve pas-ta sanayinde kullan›l›r. Baz› yörelerde olgunlaflmam›fl meyvelerden reçeli yap›l›r.Kerestesi mobilya sanayinde ve silah sanayinde çok de¤erlidir.

Morfolojik ve Biyolojik özellikleriCeviz büyük a¤açlar oluflturur. Peyzaj de¤eri yüksektir. Yaklafl›k 18-20 m kadarboylanabilir ve çevresi 2.5 m kadar olan gövde yapabilir. Taç flekli yuvarlak-yay-vand›r. Kuvvetli bir kaz›k kök sistemine sahiptir. Kökler 4 m’ye kadar inerse de ge-nellikle 2 m derinlikte son bulur. Genç sürgünler köflelidir. Olgunlaflt›kça kahvren-gileflir, yuvarlaklafl›r ve öz bofllu¤u küçülür. Yapraklar› bileflik yaprakt›r ve 5-11yaprakç›ktan oluflur. Yaprak koltuklar›nda 1-3 tomurcuk (boyunlu, nokta ve dü¤-me) bulunur. Bunlardan genellikle birisi sürer.

Cevizin çiçek yap›s› f›nd›kta oldu¤u gibi monoiktir. Erkek çiçekler tomurcukla-r› bir y›ll›k dallar üzerinde meydana gelir ve 5-15 cm uzunlu¤unda püsküller olufl-turur. Difli çiçekler ilkbahar sürgünü üzerinde kar›fl›k tomurcuklar içinde yer al›r.Tomurcuk sürdü¤ünde önce k›sa bir sürgün oluflur ve bunun ucunda difli çiçekaçar. Genellikle iki difli çiçek bir aradad›r ancak çok say›da (2-26) salk›m fleklindedifli çiçe¤e de rastlanabilir. Stil k›sa ve stigma iki parçal›d›r. Ovaryum içinde iki du-var ile bölünmüfl 4 k›s›mdan oluflan merkezi bir boflluk ve bunun alt›nda bir ovül


bulunur. Yerli çeflitlerimizin genellikle uç tomurcuklardan oluflan sürgünlerde difliçiçek oluflur ve yan tomurcuklar verimsizidir (uçtan verimli). Yabanc› çeflitlerde ise%80 oran›nda yan tomurcuklar› verimli olan çeflitler bulunmaktad›r. Yerli çeflitleraras›nda fiebin, Bilecik, fien, Yavuz, Gültekin, Kaplan-86, yabanc› çeflitler aras›ndaChandler, Pedro, Franquetta, Hartley, Fernor ve Fernette say›labilir.

Ceviz meyvesi, yeflil kabuk (kal), sert kabuk ve tohumdan (embriyo) oluflur.Sert kabu¤un yüzeyi pürüzlü veya düzgün, kal›n veya ince olabilir. Meyve a¤›rl›¤›standart çeflitlerde genellikle 10 gram›n üzerindedir. ‹ç oran› (rand›man) standartçeflitlerde genellikle %50 civar›ndad›r. Ceviz içinin kolay ve tüm ç›kmas› ile beyazolmas› aran›lan kalite özelliklerindendir.

Bölgenizdeki yörsel pazarlar› geziniz ve neden bir çuvaldan fazla ayn› özelliklere sahipceviz bulamad›¤›n›z› araflt›r›n›z

Döllenme BiyolojisiCeviz rüzgarla tozlan›r ve kendine verimlidir. Difli çiçek, stigmas›n›n loblar› 45°’likaç›yla birbirinden ayr›lmaya bafllad›¤›nda reseptiviteye ulafl›r. Erkek ve difli çiçeklerço¤unlukla ayn› zamanda açmaz. Genellikle erkek çiçeklerin daha önce olgunlafl-mas› ve çiçek tozu vermesi yayg›nd›r. Bu nedenle bahçe içinde esas çeflidin difli çi-çekleri ile ayn› zamanda çiçek tozu veren tozlay›c› bulundurulmal›d›r. Tozlay›c›%2.5-5 oran›nda dikilmelidir. Baz› çeflitlerde difli çiçekler fazla miktarda gelen çiçektozu nedeniyle dökülmektedir (fiekil 3.8). Tozlanmayan çiçekler yaklafl›k 3 haftakadar büyümeye devam eder, çap› 8-10 mm’ye kadar ulafl›r ve sonra dökülür. Ce-vizin yenilen k›sm› tohum oldu¤u için difli çiçe¤in mutlaka döllenmesi gerekir.


‹klim ‹stekleriCeviz ›l›man iklim meyve türüdür. Ülkemizin de¤iflik iklim koflullar›na adapte ol-mufl çok say›da yöresel tip vard›r. Sahilden 1700 m yüksekli¤e kadar genifl biralanda yay›lm›flt›r. K›fl›n yapraklar›n› döker. K›fl›n -25°C’ye kadar dayanabilir. ‹lk-baharda badem veya kay›s›ya göre daha geç çiçek açsa da a¤aca su yürümesi ilebirlikte ilkbahar geç donlar›na onlar kadar hassast›r. Henüz kabarm›fl tomurcuk-lar›n daha aç›lmadan dondan zarar görmesine s›kça rastlan›r. Bu nedenle ilkba-har geç donlar› riskinin yüksek oldu¤u bölgelerde büyümeye geç bafllayan çeflit-ler tercih edilmelidir. Ceviz uzun bir vejetasyon dönemi ister ve sonbahar erkendonlar›na karfl› hassast›r. Yerli çeflitlerin so¤uklama iste¤i yaklafl›k 1.000 saattir.Yaz aylar›nda s›cakl›¤›n 38°C’nin üzerine ç›kmas›yla meyvelerde günefl yan›kl›¤›oluflmaya bafllar, içte kararma ve büzüflme meydana gelir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Foto¤raf 3.8

fiebin çeflidindenormal geliflmesinedevam eden sa¤l›kl›difli çiçekler (sol) veafl›r› çiçek tozunedeniyle dökülendifli çiçekler (sa¤).

Toprak ‹stekleriCeviz genel olarak toprak iste¤i bak›m›ndan çok seçici de¤ildir. Derin kök yap›s›-na sahip oldu¤u için derin, süzek, besin maddelerince zengin, t›nl›, kumlu-t›nl›topraklarda iyi yetiflir. Killi ve a¤›r topraklar› sevmez. Toprak derinli¤i en az 1.5-1.8 m olmal›d›r. Yüksek taban suyuna karfl› hassast›r. Toprak pH’s›n›n 6-7.5 aras›n-da olmas›n› ister. Yüksek pH’larda kloroz görülür. Tuzlulu¤a karfl› hassast›r.

Bahçe TesisiModern bahçeler afl›l› fidanlarla kurulur. Dikim aral›klar› belirlenirken cevizde bo-dur anaç olmad›¤› ve büyük taç oluflturdu¤u dikkate al›narak 8x8 m, 10x10 m gibiaral›klar kullan›lmaktad›r (Foto¤raf 3.9). Son y›llarda yurt d›fl›nda özellikle yan to-murcuklar› verimli olan Chandler gibi çeflitlerde büyüme s›n›rl› kald›¤› için 7x5 mveya 7x3.5 m gibi aral›klar s›k dikim yap›ld›¤› görülmektedir. Ülkemizde az say›dada olsa böyle bahçeler kurulmufltur. Ancak dallar birbirine de¤meye bafllad›¤› za-man (10-15. yafllar) aradaki bir s›ran›n sökülmesinin gerekti¤i unutulmamal›d›r.

Ç›plak kölü fidanlar k›fllar› ›l›man geçen yerlerde sonbahar ve k›fl›n, k›fllar› so-¤uk geçen yerlerde erken ilkbaharda dikilir. Tüplü fidanlar y›l boyu dikilebilirse deyaz s›caklar›n›n gelmesinden önce dikilmifl olmal›d›r. Fidan çukurlar› mümkün ol-du¤u kadar genifl ve derin aç›lmal›d›r.

Ço¤altmaCeviz klonal olarak yama göz veya dilcikli kalem afl›s› yöntemleri ile ço¤alt›l›r. Ce-viz özsuyunda bulunan juglon afl› tutmas› üzerine olumsuz etki yapar. Bu nedenleafl›lamadan 1-2 hafta kadar önce çö¤ürlerin tepesi vurularak kanama yapt›r›lmal›d›r.Ayr›ca afl› yerinde kaynaflma için yüksek s›cakl›¤a (26°C gibi) ihtiyaç duyulur. ‹span-ya gibi baz› ülkelerde doku kültürü ile üretilmifl fidanlar da kullan›lmaktad›r. Anaçolarak ülkemizde kültür cevizinin (J. regia) çö¤ürleri kullan›lmaktad›r. Afl› yerindeçok iyi kaynaflma sa¤lar. Siyah çizgi hastal›¤›na dayan›kl›d›r. Ancak kök kanseri venematodlara karfl› hassast›r. Yurt d›fl›nda özellikle ABD’de J. hindsii’ ve J. nigra ileJ. regia x J. hindsii melezi olan Paradox anac› yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.

Kültürel ‹fllemlerToprak ifllemesi di¤er meyve türlerinde oldu¤u gibi yap›l›r. Y›ll›k su tüketimininya¤›fllarla sa¤lanamad›¤› yerlerde ekonomik ve kaliteli ürün için mutlaka sulamayap›lmal›d›r. Su yetersizli¤inde verim azalaca¤› gibi meyvelerde günefl yan›kl›¤›nahassasiyet artmakta, iç büzüflmesi ve iç kararmas› oluflmaktad›r. Gübreleme toprakve yaprak analizleri sonucuna göre yap›l›r. Genel olarak her a¤aç yafl› için 100-150


Foto¤raf 3.9

E¤imli alandakurulmufl genç birceviz bahçesi (sol)ve yantomurcuklar›verimli çeflittemeyveler (sa¤).

g amonyum sülfat, (maksimum 2.5 kg), her 2-3 y›lda bir a¤aç bafl›na 0.5-1 kg trip-le süper fosfat ve 1-2 kg potasyum sülfat verilmesi yeterli olmaktad›r.

Ceviz a¤açlar›na genellikle de¤iflik doruk dall› terbiye sistemi uygulan›r. Uç to-murcuklar› verimli olan çeflitlerde uç almadan kaç›n›lmal›d›r. Yan tomurcuklar› ve-rimli çeflitlerde ise sürgün oluflumunu teflvik etmek amac›yla uç alma yap›l›r. Ayr›-ca ceviz çok yo¤un gölge yapt›¤› için taç içine günefl ›fl›¤›n›n girmesi amac›yla s›-k›fl›kl›k yapan dallar ile kuruyan ve hastal›kl› dallar ç›kart›l›r.

HasatÜlkemizde hasat genellikle Eylül-Ekim aylar›nda yap›l›r. Meyvede sert kabuk ilekotiledonlar aras›ndaki paket doku kahverengileflti¤inde meyvenin olgunlaflt›¤›anlafl›l›r. Bu dönemde iç aç›k renklidir (Foto¤raf 3.10). Sert kabu¤un d›fl›ndaki kalçatlamaya bafllad›¤›nda hasat zaman› gelmifltir. Ancak serin ve nemli bölgelerde vesahil bölgelerde kal çatlamas› ile iç olgunlu¤u ayn› zamanda olurken s›cak ve ku-rak bölgelerde kal çatlamas› iç olgunlu¤undan çok sonra (3-4 hafta sonra) bafllar.Geçen süre içinde ceviz içinin rengi esmerleflir ve kalitesi düfler.

Ceviz hasad› elle veya mekanik olarak yap›labilir. Elle hasatta dallar elle veyas›r›kla sars›l›r ve meyveler yere düflürülür. Dallara veya sürgünlere s›r›kla vurulma-mal›d›r. Son y›llarda titreflim oluflturarak dallar› sarsan portatif el tipi aletler geliflti-rilmifltir. Makineli hasat yurt d›fl›nda yayg›n olup a¤açlar gövdelerinden sars›larakcevizler yere düflürülür ve bir baflka makine ile meyveler yerden toplan›r. Topla-nan meyvelerin h›zla yeflil d›fl kabu¤undan ayr›lmas› gerekir. Bu ifllem daha çokelle yap›l›r. Ülkemizde art›k kal soyucu makineler üretilmeye ve kullan›lmaya bafl-lam›flt›r (Foto¤raf 3.10). Yeflil kabu¤undan ayr›lan cevizler, için nem oran› %3.5-4’edüflürülünceye kadar gölgede kurutulur.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleCevizin önemli hastal›klar›, ceviz bakteriyel yan›kl›¤›, Agrobacterium kök kanse-ri, ceviz antraknozu, Armillaria kök çürüklü¤ü ve Phytopthora çürüklü¤üdür. Enönemli zararl›s› elma, armut ve ayvada da zarar yapan iç kurdudur. Ayr›ca, yap-rak bitleri, ceviz yeflil kabuk sine¤i, nematodlar, k›rm›z› örümcek, kabuklu bitler,yaprak gal uyuzu, a¤aç sar› kurdu da zarar yapmaktad›r. Mücadele gerekiyorsakültürel önlemler al›nmal›, teknik talimatlara uyulmal›, zaman›nda ve uygun doz-da ilaçlama yap›lmal›d›r.

FINDIK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerF›nd›k Betulacea familayas›n›n Corylus cinsi içinde yer al›r. Genel olarak kabuledilen 12 tür vard›r. Do¤al yay›lma alan› kuzey yar› kürenin ›l›man bölgeleridir ve


Foto¤raf 3.10

Paket dokusu kahverengileflmifl veiçi olgunlaflm›fl meyve ile henüzolgunlaflmam›fl meyve (sol),portatif ceviz soyma makinesi(orta) ve kabu¤u soyulmufl cevizler(sa¤).

genifl bir alana yay›lm›flt›r. Ekonomik anlamda yetifltiricili¤i yap›lan tür kültür f›n-d›¤› veya Avrupa f›nd›¤› olarak bilinen Corylus avellana’d›r. Anavatan› Karadenizk›y›lar›d›r. Buradan, Yunanistan üzerinden Avrupa’ya oradan da Amerika k›tas›n›nkeflfinden sonra ABD’ye götürülmüfltür. Türkiye ayr›ca, a¤aç formunda yetiflen veBolu f›nd›¤› olarak bilinen C. colurna türünün de ana vatan› içinde yer al›r.

F›nd›k üretimi genellikle Karadeniz, Akdeniz veya Pasifik Okyanusu gibi büyüksu kütlelerinin yak›nlar›nda yo¤unlaflm›flt›r. Dünya f›nd›k üretimi 1.000.000 tonolup Türkiye 800.000 tonluk üretimi ile ilk s›rada yer almaktad›r. Di¤er önemli üre-tici ülkeler ‹talya (111.800 ton), ABD (29.000 ton), Azerbaycan (27.700 ton) ve ‹s-panya’d›r (24.000 ton) (FAO, 2008). Dünya f›nd›k ihracat›n›n %80’ini Türkiye ger-çeklefltirmektedir ve y›ll›k döviz girdisi yaklafl›k 1.500.000.000 dolard›r.

Ülkemizde f›nd›k Karadeniz bölgesinde binlerce y›ldan beri yetifltirilmektedir.‹ki alt bölge bulunur. (1) Birinci Standart Bölge; Ordu, Giresun, Rize, Trabzon veArtvin illerini içine alan Do¤u Karadeniz bölgesi. (2) ‹kinci Standart Bölge; Sam-sun, Sinop, Kastamonu, Bolu, Düzce, Sakarya, Zonguldak ve Kocaeli illerini içinealan Orta ve Bat› Karadeniz bölgesi. En fazla f›nd›k üreten il Ordu’dur (215.600ton) ve bunu Giresun (136.000 ton), Samsun (114.800 ton), Sakarya (114.500 ton),Düzce (91.200 ton) ve Trabzon (61.400 ton) illeri izler (TUIK, 2008). F›nd›k üreti-mi y›ldan y›la de¤iflkenlik gösterir. Bunda iklim olaylar›, periyodisite ve bak›m ko-flullar›n›n yetersizli¤i önemli rol oynar. Üretilen f›nd›¤›n yaklafl›k %15-20’si iç pa-zarda tüketilir ve geri kalan› ihraç edilir. Üretimin (rekoltenin) yüksek oldu¤u y›l-larda arz fazlas› ürün depolan›r ve bir k›sm› da ya¤a ifllenir.

F›nd›k çok besleyicidir ve 100 g meyve yaklafl›k 650 kalori verir. Protein içeri-¤i %15 düzeyindedir. Büyük oranda (%65) ya¤ içerir ancak bu ya¤›n büyük k›sm›doymam›fl ya¤ asitlerinden (oleik, linoleik) oluflur. Bu nedenle kalp damar hasat-l›klar› üzerine olumlu etki yapar ve kolesterolü düflürücü etkisi vard›r. Özellikleantioksidant (E vitamini) ve mineral maddeler aç›s›ndan zengindir. F›nd›klar ge-nellikle kavrulmufl çerez olarak tüketilir. Ayr›ca kavrulmufl, beyazlat›lm›fl, k›y›lm›fl,dilinmifl, un ve püre halinde çikolata, bisküvi, pasta, kek, flekerleme, dondurma veiçecek (kahve gibi) sanayisinde kullan›lmaktad›r.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriÜlkemizde yetifltirilen çeflitler çal› formunda geliflir ve boylar› genellikle 3-5 m’yeulafl›r. Yetifltiricilik ocak fleklinde yap›l›r. Bol miktarda dip sürgünü verir. Saçakköklüdür ve kökleri yüzlektir. K›fl›n yapra¤›n› döker (Foto¤raf 3.11). ABD’de tekgövdeli yetifltiricilik yap›lmaktad›r.

F›nd›k monoik çiçek yap›s›na sahiptir. Erkek çiçekler yaklafl›k 6-10 cm uzunlu-¤undad›r ve püs veya kedicik denir. Difli çiçekler genellikle k›sa dallar üzerinde birtepe tomurcu¤u veya yan tomurcuk halindedir. Bir tomurcuktan 2-24 stil ç›kar. Herdifli organ›n iki stili vard›r. Tomurcu¤un uç k›sm›ndan d›flar›ya do¤ru ç›kan aç›kk›rm›z› stiller nedeniyle karanfil olarak isimlendirilir. Stillerin bütün yüzeyi stigmagörevi görür ve çiçek tozu kabul eder. Ovaryumda iki ovul bulunur ve genellikleovüllerden birisi geliflir.


Foto¤raf 3.11

F›nd›k ocaklar›(sol), erkek çiçekpüskülleri (orta) vedifli çiçektomurcu¤u (sa¤).

F›nd›k botanik olarak gerçek meyvedir. Tüketilen k›s›m tohumudur. Meyvele-rin genellikle 3-5’i bir arada bulunur ve bu meyve grubuna çotanak denir. Meyvezuruf ad› verilen bir çeflit yaprak ile d›fltan sar›lm›flt›r (Foto¤raf 3.12). Büyüklü¤üve flekli çeflitlere göre de¤iflir. Meyveler d›fl kabu¤un flekline uygun olarak üç gru-ba ayr›l›r; (1) Yuvarlak çeflitler: Genellikle yüksek kaliteli, ya¤ ve protein oranlar›yüksek çeflitlerdir. Kolay zar atarlar ve beyazlat›l›rlar. F›nd›k sanayi yuvarlak çeflit-ler üzerine kurulmufltur. En kaliteli ve dünyaca ünlü çeflidimiz Tombul’dur. Ayr›caPalaz, Fofla, Mincane, Ac›, Cavcava, Çak›ldak, Kal›nkara, Kan, Kargalak, Karaf›n-d›k, Uzunmusa çeflitleri de bu grupta yer al›r. (2) Sivri çeflitler: Genellikle verim vekaliteleri yüksektir ancak daha çok kabuklu olarak pazarlan›rlar. ‹ncekara, Kufl veSivri bu gruptad›r. (3) Uzun çeflitler: Genellikle kaliteleri düflüktür. Bat› Karade-niz’de yo¤un olarak yetifltirilirler ve taze (zuruf içinde) çerezlik olarak sat›l›rlar. Bugrupta Yass› Badem ve Yuvarlak Badem çeflitleri yer al›r. Meyvede kabuk kal›nl›-¤› artt›kça iç oran› (rand›man) azal›r. Tombul çeflidi ince kabuklu olup iç oran›%50-52’dir.

Döllenme BiyolojisiKas›m-Aral›k aylar›nda bafllayan tozlanma çeflitlere göre Mart ay›na kadar devam eder.Püsküllerin uzamas›na ve çiçek tozu vermesine fenerlenme denir. Bir erkek çiçeksalk›m› 4-5 milyon çiçek tozu verebilir. Tozlanma rüzgarla gerçekleflir. Difli çiçekler

Kas›m ay›ndan itibaren görülmeye bafllar. Stiller tomurcuktan d›flar› ç›kmaya bafl-lad›¤› andan itibaren reseptiftir ve çiçek tozu kabul eder. F›nd›klar kendiyle uyufl-mazd›r ve sporofitik tipte uyuflmazl›k gösterir. Tozlanma döneminde difli çiçekleriki stil ve bunlar›n alt taraf›ndaki bir ovaryum meristeminden oluflur. Tozlanmadan4-7 gün sonra çiçektozu çim borusu stilin dip k›sm›na ulafl›r. Burada di¤er meyvetürlerinden farkl› olarak 4-5 ay ovaryumun geliflmesini ve yumurta hücresininoluflmas›n› bekler. Döllenme May›s ortas›nda gerçekleflir. F›nd›kta partenokarpiyoktur ve tohum oluflumu için döllenme zorunludur. Yeterli bir tozlanma için %10oran›nda tozlay›c› bulundurulmal›d›r. Tombul için bütün çeflitler tozlay›c› olabilirancak tozlay›c› seçiminde flunlara dikkat edilmelidir; (1) Ayn› zamanda çiçek aç-mal›, (2) bol çiçek tozu vermeli, (3) uyuflur olmal›, (4) ayn› pomolojik grupta yeralmal›d›r. Tozlay›c›lar esas çeflitten 20 m’den uzakta olmamal›d›r.

Tombul çeflidi için kullan›lacak tozlay›c› çeflidin ayn› pomolojik grupta yer almas›n›n öne-mini araflt›r›n›z?


Foto¤raf 3.12

Zuruf ve çotanak(sol) ile Tombulçeflidinin meyveleri(sa¤).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Çiçek ve Meyve DökümleriF›nd›kta iki farkl› dönemde döküm görülür; (1) ‹lkbahar dökümleri; Mart-Nisan-May›s aylar›nda görülür. Tozlanmayan veya döllenmeyen karanfillerin dökümüolarak gerçekleflir. fiiddeti çeflide ve ekolojiye göre de¤iflir. (2) Yaz dökümleri; Ço-tanak dökümü olarak bilinir. Daha çok Haziran ve Temmuz aylar›nda görülür. Em-briyo aborsiyonu, beslenme yetersizli¤i veya kurakl›k nedeniyle oluflur.


‹klim ‹stekleriF›nd›k, nemli ›l›man iklim meyve türüdür. Y›ll›k ortalama s›cakl›¤›n 13°C - 16°C ol-du¤u, k›fl›n s›cakl›¤›n -8°C, -10°C’den afla¤› düflmedi¤i, yaz›n s›cakl›¤›n 36°C,37°C’yi geçmedi¤i, y›ll›k ya¤›fl miktar›n›n 750 mm’nin üzerinde oldu¤u ve ya¤›fl›naylara dengeli da¤›ld›¤› yerler uygun yetifltirme alanlar›d›r. Kurakl›¤a hasast›r. Ül-kemizde en iyi Karadeniz bölgesinde yetiflir. F›nd›k bitkisinde çiçeklenme ve toz-lanma k›fl aylar›nda gerçekleflti¤i için düflük s›cakl›klar önemlidir. Karanfiller veanter içindeki çiçek tozlar› -8°C’den itibaren zarar görmeye bafllar. So¤uklama is-te¤i çeflitlere göre 350-1050 saat aras›nda de¤iflir. Tozlanma döneminde görülenuzun süreli ya¤›fllar ve sisli havalar tozlanmay› engeller. Yüksek nemden hofllan›rve Haziran-Temmuz aylar›nda hava nispi neminin %60’dan az olmamas› istenir.

Toprak ‹stekleriKöklerin büyük k›sm› yaklafl›k 60 cm’lik derinlikte oluflur. Yüzeysel veya kayal›karaziler, altta geçirimsiz tabaka bulunan topraklar ile killi ve a¤›r topraklar uygunde¤ildir. Besin maddelerince zengin, t›nl›, humuslu topraklar ile alüvyal ve geçir-gen topraklarda iyi büyür. Hafif asidik topraktan hofllan›r, toprak pH’s› 6-6.5 civa-r›nda olmal›d›r. Daha asidik topraklarda kireçleme yap›larak pH yükseltilir. Kara-denizin sahil bölgesinde özellikle yüksek taban suyuna dikkat edilmeli ve gereki-yorsa drenaj yap›lmal›d›r.

Bahçe TesisiÜlkemizde geleneksel olarak ocak dikimi yayg›nd›r. Ocak, yaklafl›k 120 cm çap›n-daki daire etraf›nda 40-45 cm aral›klarla karfl›l›kl› olarak dikilmifl 6 fidandan olu-flur. Ocak dikimi daha çok düz araziler için uygundur. Ocaklar aras› mesafe kuv-vetli topraklarda 5-6 m, zay›f topraklarda 4-5 m olmal›d›r. Samsun bölgesinde çitfleklinde dikilmifl bahçeler de bulunmaktad›r. E¤imli arazilerde kanal (%5-25 e¤im),hendek (%25-75 e¤im) veya cep teraslar (>%75 e¤im) yap›larak bahçe tesis edilir.Ülkemizde bahçelerin ço¤u yafll› oldu¤u için yenilenmelidir. Fidan dikimi genellik-le sonbaharda yap›l›r. En kaliteli çeflidimiz Tombul’dur. Bu çeflit ile bahçe kurul-du¤unda 1/10 oran›nda Palaz, Fofla, Mincane, Kal›nkara veya Karaf›nd›k gibi toz-lay›c› çeflit bulundurulmal›d›r.

Ço¤altmaF›nd›k, basit ve tepe dald›rmayla, çelikle veya afl›yla ço¤alt›labilir. Ülkemizde ge-nellikle komflu f›nd›k bahçelerinden köklü olarak sökülen dip sürgünleri fidan ola-rak kullan›lmaktad›r. ABD’de doku kültürü ile üretim aflamas›na geçilmifltir. Bura-da, ayr›ca dip sürgünü vermeyen ve a¤aç formunda yetiflen C. colurna (Türk f›n-d›¤›, Bolu f›nd›¤›) s›n›rl› da olsa anaç olarak kullan›lmaktad›r.


Kültürel ‹fllemlerKaradeniz bölgesinin pek çok yerinde e¤imden dolay› yabanc› ot mücadelesi vetoprak iflleme daha çok el aletleri ile yap›l›r. Düz arazilerde makineli iflleme yap›-labilir. Ya¤›fll› dönemde erozyonu önlemek için bahçe otlu bulundurulmal›, ya¤›-fl›n olmad›¤› dönemlerde ise çapalanarak yabanc› otlardan ar›nd›r›lmal›d›r. Karade-niz bölgesinde sulama yap›lmaz. Ancak f›nd›¤›n kurakl›¤a hassas oldu¤u unutul-mamal› ve ya¤›fl›n az oldu¤u yerlerde veya zamanlarda sulama yap›lmal›d›r.

Budama genellikle dip sürgünlerin ç›kar›lmas› veya kurumufl, hastal›kl› ya daocak içinde s›klaflmaya neden olan dallar›n ç›kar›lmas› fleklinde yap›l›r. Ayr›ca ye-nileme budamas› yap›larak ocak içinde verimden düflen bitkiler (dallar) kesilerekç›kar›l›r, dipten ç›kan bir sürgün b›rak›l›r ve yeni bitki oluflturulur. Böylece bahçe-de sürekli olarak verimlilik sa¤lan›r. Gübreleme di¤er meyve türlerinde oldu¤u gi-bi toprak ve yaprak analizlerine göre yap›l›r. Genellikle Tombul çeflidi için ocakbafl›na 200 g saf N, 300 g saf P ve 750 g K uygulanmas› önerilmektedir.

HasatF›nd›k, bahçenin bulundu¤u yerin deniz seviyesinden yüksekli¤ine göre A¤ustosbafl› ile A¤ustos sonu aras›nda hasat edilir. Zurufun sarar›p k›zarmas›, meyveninzuruftan kolayl›kla ayr›lmas› ve dal›n salland›¤›nda meyvelerin %75’inin dökülme-si ile olgunluk anlafl›l›r. Hasat elle yap›l›r. Bazen çotanaklar›n yere düflmesi bekle-nir ve yerden toplan›r. Harman yerine getirilen f›nd›klar 10-15 cm kal›nl›¤›nda se-rilerek güneflte kurutulur, daha sonra patozla zuruflardan ayr›l›r ve tekrar kurutu-lur. Kabuklu meyvenin nem içeri¤i %12’ye ve için nem içeri¤i %6’ya düflürülür.Yurt d›fl›nda f›nd›klar makine ile yerden hasat edilir.

Ülkemizde f›nd›k iflleme sanayi oldukça geliflmifltir ve ileri teknoloji kullan›l-maktad›r. Üretimin her aflamas› fiziksel ve kimyasal testlerle kontrol edilmektedir.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleF›nd›¤›n en önemli hastal›¤› bakteriyel yan›kl›kt›r. Önemli zararl›lar› ise, f›nd›k kur-du, dalk›ran, f›nd›k koflnilleri, May›s böce¤i, Amerikan beyaz kelebe¤i, kozalakakar› ve yeflil kokarca’d›r. Mücadele gerekiyorsa kültürel önlemler al›nmal›, tekniktalimatlara uyulmal›, zaman›nda ve uygun dozda ilaçlama yap›lmal›d›r.

KESTANE YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerKestane Fagaceae familyas›n›n Castanea cinsi içinde yer al›r. Yay›lma alan› en geniflolan tür Avrupa kestanesidir (Castanea sativa Mill.) ve anavatan› Anadolu’dur. Akde-niz havzas›ndaki ülkelerde yayg›nd›r. Bu tür d›fl›nda Amerikan kestaneleri (C. denda-ta), Japon kestaneleri (C. crenata) ve Çin kestaneleri (C. mollisima) de ekonomiköneme sahiptir.

Dünya kestane üretimi 1.418.00 tondur ve üretimin yaklafl›k %76.5’ini tek bafl›naÇin sa¤lar (1.085.000 ton). Di¤er önemli ülkeler; 73.000 tonla Güney Kore, 61.600tonla Türkiye, 53.500 tonla Bolivya ve 52.100 tonla ‹talya’d›r (FAO, 2009).

Ülkemizde, Do¤u Karadeniz’den bafllayarak Marmara ve Ege k›y› bölgelerinde do-¤al yay›l›fl alan› bulan kestane Akdeniz bölgesinde Antalya k›y›lar›na kadar ulafl›r. Ay-d›n (19.000 ton), Kastamonu (9.500 ton), ‹zmir (9.100 ton) ve Sinop (4.400 ton) önem-li kestane üreticisi illerdir (TUIK, 2009). Üretimin büyük k›sm› yurt içinde tüketilirkenaz bir k›sm› (yaklafl›k 3.100 ton) da yurt d›fl›na ihraç edilmektedir (FAO 2008).


Kestane meyveleri taze olarak tüketildi¤i gibi püre, konserve ve fleker fleklindeifllendikten sonra da tüketilmektedir. Kestanenin 100 gram› yaklafl›k 200 kalorienerji verir. Karbonhidratlarca (%40-45) zengindir ve yaklafl›k yar›s›n› niflasta olufl-turur. Protein ve ya¤ oran› ise %5’er seviyesindedir. Kestanenin çiçekleri bal üreti-minde kullan›l›r. Dayan›kl› olan odunundan de¤iflik amaçlar için yararlan›l›r.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriKestane uzun ömürlü bir a¤açt›r ve 20-25 m’ye kadar boylanabilir. Genç a¤açlardikine büyürken yafl ilerledikçe taç yayvanlafl›r. Düzgün ve dik bir gövde olufltu-rur. Derine inen kaz›k bir kök yap›s› vard›r. Yapraklar genifl, uzun ve testere diflli-dir. Monoik çiçek yap›s›na sahiptir, erkek ve difli çiçekler ayr› ayr›d›r (Foto¤raf3.13). Çiçekler ilkbahar sürgünü üzerinde oluflur. Erkek çiçekler kümeler halindepüskül denilen bir çiçek ekseni üzerinde dizilmifltir. Difli çiçekler ise baz› erkekpüsküllerin (kar›fl›k efleyli püskül) üzerinde yer al›r ve genellikle 3’ü bir arada kü-me fleklinde bulunur. Kümelerin etraf› brakte yapraklar›ndan oluflan bir kapsül ileçevrelenmifltir. Bu kapsül büyüyerek kirpi denilen dikenli yumaklar› oluflturur. Herdifli çiçekte 6-9 karpel ve her karpelde iki tohum tasla¤› vard›r. Normal tozlanmave döllenme koflullar›nda yumak içindeki her üç meyve de geliflir.

Önemli kestane çeflitleri flunlard›r; (1) ‹ri çeflit ve tipler: Sar›afllama, Osmano¤lu(Bursa erkenci), Vakit (Ay›taban›), Seyrekdiken (Acemo¤lu), Dursun, Afl› ve Sar›.(2) Erkenci çeflitler: Karamehmet, Hac›ibifl ve Firdola (3) Hamur yap›m›na uygunçeflitler: Mahmutmolla ve Hac›ömer.

Döllenme BiyolojisiKestanede çiçeklenme genellikle May›s sonu-Haziran ay› içinde gerçekleflir. A¤açüzerinde önce erkek çiçekler, sonra karfl›k efleyli püsküllerdeki difli çiçekler ve ar-d›ndan bu püskülerdeki erkek çiçekler açar. Kestenenin yenilen k›s›m tohumdurve tohum oluflumu için döllenme zorunludur.

Kestaneler kendiyle uyuflmaz kabul edildi¤inden bahçe içinde 1/8-1/10 oran›n-da uyuflur tozlay›c› çeflit bulundurulmal›d›r. Tozlay›c› çeflit ve esas çeflit ayn› za-manda çiçeklenmelidir. Kestaneler rüzgarla tozlan›r ve etkili bir tozlanma için toz-lay›c› a¤açlar 60 m’den daha uza¤a yerlefltirilmemelidir. Genellikle her üçüncü s›-radaki üçüncü a¤ac›n tozlay›c› a¤aç olarak dikilmesi yeterli bir tozlanma sa¤lar.

Kestanede bütün çeflitler tozlay›c›l›k yetene¤ine sahip de¤ildir.


Foto¤raf 3.13

Kestanede erkekçiçek püskülleri(sol), difli çiçektomurcuklar› (orta)ve küçük meyve(kirpi).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




‹klim ‹stekleriKestane nemli ve ›l›man iklimi seven bir meyve türüdür ve genellikle gölgeyi se-ver. K›fl aylar›nda -30°C’ye kadar dayanabilir. ‹lkbahar geç ve sonbahar erken don-lar›na hassast›r. Meyvelerin geliflebilmesi ve olgunlaflmas› için yaklafl›k 6 ayl›k birvejetasyon süresine ihtiyaç duyar. Bursa bölgesinde 500-600 m yüksekliklerde ka-liteli meyve verir. Y›ll›k ya¤›fl toplam›n›n 600 mm’yi geçti¤i yerlerde sulanmadanyetifltirilir. Ancak özellikle yaz aylar›nda görülen kurakl›¤a karfl› hassast›r. Çiçek-lenme dönemindeki uzun süreli ya¤›fllar tozlanmay› olumsuz etkiler.

Toprak ‹stekleriDerin köklü bir bitki oldu¤undan topra¤›n gevflek yap›l› ve derin olmas› önem-lidir. Volkanik kökenli ve potasyumca zengin topraklarda iyi yetiflir. Toprakta ki-reç miktar›n›n fazlal›¤› kloroza neden olur. A¤›r, killi ve su geçirgenli¤i az olantopraklar› sevmez. Taban suyu yüksek olmamal›d›r. Bu tür topraklarda mürek-kep hastal›¤›na yakalanmas› kolaylafl›r. Do¤al olarak yetiflti¤i yerlerde toprak asit(pH 5-6.3) karakterlidir.

Yörenizde kestane yetiflip yetiflmedi¤ini ve varsa çeflitlerini araflt›r›n›z.

Bahçe TesisiKestane bahçesi iki flekilde tesis edilmektedir;

Do¤ada tohumdan kendili¤inden yetiflmifl a¤açlar›n afl›lanmas›; Kendili¤in-den yetiflmifl a¤açlar›n kaliteli çeflitlerle afl›lanmas› yoluyla yabani a¤açlar kültüra¤ac›na dönüfltürülmektedir. Ancak bu fleklide ayn› yaflta ve düzgün s›ralar› olanstandart bir bahçe oluflturulmas› zordur. Ülkemizdeki kestaneliklerin büyük birk›sm› bu yolla oluflturulmufltur.

Afl›l› fidan ile kestane bahçesi kurulmas›; Kestane yüksek ve yayvan taç olufl-turdu¤undan dikim aral›klar› genifl tutulmaktad›r. Genellikle 10x10 m veya 12x12m aral›k ve mesafelerde dikim yap›lmaktad›r. Kestane bahçeleri ço¤unluklae¤imli alanlarda kuruldu¤undan e¤ime dik s›ralar oluflturulmal›d›r. Fidan dikimik›fl dinlenme döneminde gerçeklefltirilir.

Ço¤altmaKestane klonal olarak ve genellikle T veya ters T göz afl›s›yla ço¤alt›l›r. Standart birçö¤ür anac› yoktur. Genellikle hastal›ks›z, kuvvetli geliflen, tohumlar› yüksek oran-da çimlenen ve homojen çö¤ür meydana getiren a¤açlardan toplanan kestanemeyveleri kullan›l›r.

Kültürel ‹fllemlerKestane a¤açlar›na do¤al geliflmelerine uygun olmas› aç›s›ndan doruk dall› veyagoble flekli verilir. Pek çok yerde toprak ifllemesi yap›lmaz. Kestaneliklerin büyükk›sm› meyilli arazilerde bulundu¤u için erozyon tehlikesine karfl› a¤aç altlar› k›fl›notlu b›rak›l›r. Sulama özellikle ilk dikim y›l›nda önemlidir ve fidanlar 2-3 defa su-lanmal›d›r. Özellikle kurak geçen yaz aylar›nda sulama yap›lmas› önerilir. Toprakveya yaprak analiz sonuçlar›na göre gübreleme yap›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

HasatDikenli yumaklar›n aç›lmaya bafllamas›yla hasada bafllan›r (Foto¤raf 3.14). Mey-veler a¤açlar›n ç›rp›lmas›, yere düflürülmesi ve yerden toplanmas› ile hasat edi-lir. Hasat Eylül bafl›nda bafllar ve Ekim ortas›na kadar devam eder. Muhafaza ge-lenesel olarak yumaklar›n a¤aç alt›nda y›¤›n halinde ve üzeri yaprak vs. ile örtül-mesi fleklinde yap›l›r. Ancak meyvelerin so¤ukta muhafaza edilmesi tavsiye edil-mektedir. Di¤er sert kabuklu meyve türlerinin aksine yüksek oranda nem (%40-45) içerdi¤inden taze meyve gibi dikkate al›nmal› ve 0-2°C’de ve %85-90 nemkoflullar›nda muhafaza edilmelidir.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleKestanelerin iki önemli mantari hastal›¤› vard›r. Marmara bölgesinde daha yayg›nolan mürekkep hastal›¤› (Phytophthora cambivora) ve bütün bölgelerde görülenkestane kanseridir (Cryphonectria parasitica). En önemli mücadele flekli hastal›k-l› fidan ve afl› kaleminin kullan›lmamas›, kök ve gövdede yara aç›lmamas›d›r. Enönemli zararl›s› ise Marmara bölgesinde çok yayg›n olan kestane iç kurdudur (Las-peyresia splendana). Genellikle Temmuz sonu A¤ustos içinde 2 defa ilaçlama ya-p›larak mücadele yap›l›r.


Foto¤raf 3.14

Çatlamaya henüzbafllam›fl kirpiler(sol) ve hasatedilmifl olgunkestane meyveleri(sa¤).


Sert kabuklu meyve türlerinin ekonomik önemi-ni anlatmak.Antepf›st›¤›, f›nd›k ve kestane belirli bölgelerdeyetifltirilmektedir. Özellikle f›nd›k sadece bir üründe¤il ayn› zamanda Karadeniz insan› için bir ya-flam fleklidir. Üreticisi, tüccar›, girdi temin eden-leri, depocusu, sanayicisi, ihracatç›s› ve iflçisi ol-mak üzere milyonlarca bölge insan›n› direkt ola-rak ilgilendiren bir üründür. F›nd›k ihracat› ileülke ekonomisine önemli katk› sa¤lanmaktad›r.Antepf›st›¤› ve kestane de yetifltirildikleri bölge-lerde üreticiler için önemli bir gelir kayna¤›d›r.Özellikle antepf›st›¤› Güneydo¤u Anadolu Böl-gesinde alt›n a¤ac› olarak bilinmektedir. Bademve ceviz yetifltiricili¤i yurt geneline yay›lm›flt›rancak her bölgede ilkbahar geç donlar› nedeniy-le ayn› oranda baflar›l› yetifltiricilik yap›lamaz.Son y›llarda büyük bahçeler kurulmaya baflla-m›flt›r. Bunlar›n üretime bafllamas› ile her iki mey-ve türünde de üretimin ve ekonomiye sa¤lad›¤›katk›n›n artmas› beklenmektedir.

Sert kabuklu meyve türlerinin morfolojik ve biyolo-jik özelliklerini tan›mlamak.Badem çiçek ve meyve yap›s› itibariyle fleftali vekay›s›n›n da içinde bulundu¤u sert çekirdeklimeyve türlerine benzer. Meyve, gerçek meyve-dir. Ar› ile tozlan›r. Ceviz, f›nd›k ve kestane tür-lerinde çiçek yap›s› monoiktir. Antepf›st›¤›n›n çi-çek yap›s› ise dioiktir ve erkek ve difli a¤açlarsöz konusudur. Bu türler rüzgarla tozlan›rlar. Ba-dem, f›nd›k ve kestane kendine verimsizdir. Bunedenle bahçe içinde esas çeflitle uyuflan, ayn›zamanda çiçeklenen ve bol miktarda çiçek ve çi-çek tozu üreten tozlay›c› çeflit bulundurulmal›-d›r. Antepf›st›¤› ve ceviz kendine verimlidir, an-cak yayg›n olarak erkek ve difli çiçekler farkl› za-manlarda olgunlafl›r. Bu nedenle bahçe içindeayn› zamanda çiçek açan tozlay›c› bulundurul-mal›d›r. Cevizde baz› çeflitlerde afl›r› çiçek tozunedeniyle difli çiçek dökümü söz konusudur. Buçeflitlerde tozlay›c› oran›n› daha az tutmak (%2.5-5) gerekir. Di¤er türlerde bu oran ortalama %10olmal›d›r.

Sert kabuklu meyve türlerinin ekolojik istekleri-ni ve ço¤altma yöntemlerini belirlemek.Sert kabuklu meyve türlerinin ekonomik yetifltiri-cilik ve kaliteli bir ürün için özel ekolojik koflul-larda yetifltirilme gereksinimi vard›r. Antepf›st›¤›yüksek yaz s›cakl›¤› iste¤inin rahatl›kla karfl›lan-d›¤› Güneydo¤u Anadolu bölgesinde, f›nd›k y›lboyu nemli ve ya¤›fll› ›lman iklim iste¤inin karfl›-land›¤› Do¤u ve Bat› Karadeniz bölgesinde, kes-tane nemli ›l›man ve yazlar› kurak olmayan olanKaradeniz, Marmara ve Ege bölgelerinde baflar›y-la yetifltirilmektedir. Badem ve ceviz a¤açlar› Tür-kiye genelinde görülmekle birlikte yetifltiriciliktekarfl›lafl›lan en önemli sorun ilkbahar geç donla-r›d›r. Cevizde çok yüksek s›cakl›klar meyve için-de kararmaya ve büzüflmeye neden olurken ba-dem aç›s›ndan bir sorun görülmez. Bütün türler-de su ihtiyac›n›n ya¤›fllarla karfl›lanmad›¤› durum-larda sulama yap›lmal›d›r. Ancak antepf›st›¤› ku-rakl›¤a dayanabildi¤i için, f›nd›k ve kestane iseya¤›fll› bölgelerde yetifltirildi¤i için genellikle su-lanmadan yetifltirilir. F›nd›k ülkemizde genellikleköklenmifl dip sürgünleri ile di¤er türler ise gözveya kalem afl›lar› ile ço¤alt›l›r. Antepf›st›¤›, cevizve kestanede çö¤ür anaçlar, bademde ise çö¤ürve klonal anaçlar kullan›lmaktad›r.

Sert kabuklu meyve türlerinin bahçe tesisini vekültürel ifllemlerini aç›klamak.F›nd›k yüzeysel bir kök sistemine sahiptir ve ül-kemizde ocak fleklinde yetifltirilir. Di¤er sert ka-buklu meyve türleri genellikle derin ve genifl birkök sistemine sahip oldu¤undan bahçe tesisin-de genellikle 6-7 m hatta 10-12 m gibi genifl ara-l›klar kullan›l›r. Dikim mesafeleri yaklafl›k yar›yar›ya azalt›larak s›k dikim yap›labilir ve böyle-ce erken dönemde daha fazla ürün al›nabilir ya-da s›ralar aras›nda ara tar›m› yap›labilir. Her ikidurumda da yaklafl›k 10-15 y›l sonra aradaki bit-kiler sökülmeli veya ara tar›m› b›rak›lmal›d›r.Kültürel ifllemler bütün sert kabuklu meyve tür-lerinde birbirine benzerlik gösterir. Ancak kesta-ne kurutulmaz ve yüksek nem içeri¤i nedeniyleyüksek nem ve düflük s›cakl›k koflullar›nda mu-hafaza edilir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Türkiye’de üretilen ve üretimin yaklafl›k %75’inin ih-raç edildi¤i ürün afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Bademb. Cevizc. Kestaned. F›nd›ke. Antepf›st›¤›

2. Dünyada en fazla yetifltiricili¤i yap›lan tür afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Bademb. Cevizc. Kestaned. F›nd›ke. Antepf›st›¤›

3. Antepf›st›¤›nda afla¤›daki anaçlardan hangisi kulla-

n›lmaz?

a. Antepf›s›t›¤› çö¤ürü (P. vera)b. Buttum çö¤ürü (P. khinjuk)c. Mezdeki sak›z› (P. lentiscus)d. Atlantik sak›z› (P. atlantica)e. Menegiç (P. terebinthus)

4. Badem ve ceviz yetifltiricili¤inde en fazla sorun olufl-turan ve ürün kayb›na neden olan iklim olay› afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. K›fl so¤uklar›b. ‹lkbahar geç donlar› c. Üflüme iste¤inin karfl›lanamamas›d. Kurakl›ke. Ya¤›fl

5. Çiçektozu-stigma uyuflmazl›¤› nedeniyle kendine ve-rimsiz olan türler afla¤›dakilerden hangileridir?

a. Antepf›st›¤› - bademb. Ceviz - kestanec. F›nd›k - cevizd. Antepf›st›¤› - kestanee. Badem - f›nd›k

6. Antepf›st›¤›nda çiçek ve küçük meyve dökümü flek-linde görülen “salk›m seyrelmesinin” sebebi afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Döllenme yetersizli¤ib. Besin maddesi yetersizli¤ic. Su yetersizli¤id. Organik madde yetersizli¤ie. ‹lkbahar geç donlar›

7. Cevizin baz› çeflitlerinde görülen difli çiçek döküm-lerinin sebebi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. ‹lkbahar geç donlar›b. Besin maddesi yetersizili¤ic. Afl›r› miktarda gelen çiçek tozud. Yüksek hava s›cakl›¤›e. Ar› yetersizli¤i

8. Yenileme budamas› afla¤›daki meyve türlerindenhangisine uygulan›r?

a. Ceviz- bademb. Antepf›st›¤›c. Kestaned. F›nd›ke. Badem - ceviz

9. Antepf›s›t¤›, badem, ceviz ve f›nd›¤›n insan sa¤l›¤›nafaydal› olmas›n›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Yüksek oranda fleker içeri¤ib. Yüksek oranda doymam›fl ya¤ asidi içeri¤i c. Yüksek oranda doymufl ya¤ asidi içeri¤i d. Yüksek oranda ya¤ içeri¤ie. Yüksek oranda fiber içeri¤i

10. Kestane meyvelerinin hasattan sonra kurutulmamas›-n›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Yüksek oranda nem içermesib. Yüksek oranda ya¤ içermesic. Tad›n›n ac›laflmas›d. fieker oran›n›n azalmas›e. Daha çabuk kurtlanmas›



1.d. Yan›t›n›z yanl›fl ise; f›nd›¤›n “Anavatan›, Ekono-mik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2.a. Yan›t›n›z yanl›fl ise; bademin “Anavatan›, Eko-nomik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3.c. Yan›t›n›z yanl›fl ise; antepf›st›¤›n›n “Ço¤altma”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4.b. Yan›t›n›z yanl›fl ise badem ve cevizin “‹klim ‹s-tekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5.e Yan›t›n›z yanl›fl ise; badem ve f›nd›¤›n “DöllenmeBiyolojisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz..

6.a. Yan›t›n›z yanl›fl ise; antepf›s›t›¤›n›n “Döllenme Bi-yolojisi ve Dökümler” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

7.c. Yan›t›n›z yanl›fl ise; cevizin “Döllenme Biyoloji-si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8.d. Yan›t›n›z yanl›fl ise f›nd›¤›n “Kültürel ‹fllemler”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9.b. Yan›t›n›z yanl›fl ise; antepf›st›¤›, badem, cevizve f›nd›¤›n “Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Ye-tifltirildi¤i Bölgeler” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

10.a. Yan›t›n›z yanl›fl ise; kestanenin “Hasat” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.


Antepf›st›¤›n›n difli çiçekleri gösteriflsizdir ve taç yap-raklar› bulunmaz. Erkek çiçekler ise hafif bir koku yay-d›¤›ndan ar›lar erkek çiçekleri ziyaret eder ve çiçek toz-lar›n› al›rlar. Ancak difli çiçeklere u¤ramadan kovanlar›-na giderler. Böylece bahçe içinde çiçek tozu miktar›n›azaltarak tozlanma ve döllenmeyi olumsuz etkilerler.

S›ra Sizde 2

Badem erselik çiçek yap›s›na sahiptir ve ar› ile tozlan›r.Bahçe içinde yeterli bir tozlanma ve döllenme için her4-5 dekar alanda bir ar› kovan› bulundurulmal›d›r.

S›ra Sizde 3

Ülkemizde ceviz yetifltiricili¤i binlerce y›ldan beri gele-neksel olarak tohumdan ç›km›fl, tarla, bahçe veya derekenar›nda bulunan çö¤ür a¤açlar ile yap›lmaktad›r. Ge-netik aç›lma nedeniyle tohumdan ç›kan bitkilerin bitki-sel ve meyve özellikleri farkl› olmaktad›r. O nedenle

ceviz meyveleri a¤açtan a¤aca farkl›l›k gösterir ve ayn›özellikler sahip cevizden en fazla o a¤ac›n verdi¤i ka-dar (birkaç çuval) bulunabilir. Son 20-30 y›ld›r yap›lançal›flmalar ile ülkemizde art›k afl›l› fidanlarla kapamabahçeler kurulmaktad›r. Klonal ço¤altma sayesinde bü-tün özellikleri ile ayn› olan tonlarca ceviz üretmek müm-kün olacakt›r.

S›ra Sizde 4

Tombul ülkemizde yetifltirilen en kaliteli çeflittir. Bu çe-flit meyve özelli¤i itibari ile yuvarlak grupta yer almak-tad›r. F›nd›k iflleme sanayii yuvarlak çeflitler üzerine ku-rulmufltur. F›nd›klar, k›rma fabrikalar›nda dönen tafl ve-ya metal de¤irmende k›r›l›r ve kabuklar›ndan ayr›l›r.K›rma ifllemi için meyvelerin ayn› irilikte ve ayn› flekil-de olmas› önemlidir. Aksi takdirde pek çok meyve k›r-ma esnas›nda parçalan›r. ‹rilik, k›rma öncesinde mey-velerin eleklerle s›n›fland›r›lmas›yla standart hale getiri-lir. Ancak farkl› flekillerdeki meyveleri ay›klamak müm-kün de¤ildir. Bu nedenle meyve kar›fl›m›n› önlemekamac›yla Tombul çeflidi için bahçe içinde yuvarlak mey-veli olan tozlay›c› çeflit kullan›lmal›d›r.

S›ra Sizde 5

Kestane ülkemizde Do¤u Karadenizden bafllayarak Ba-t› Karadeniz, Marmara bölgesi ve Ege bölgesinin güneyk›s›mlar›na kadar olan sahil bölgelerinde do¤al olarakyetiflir. Kestanenin bir bölümü do¤al olarak yetiflmifl bua¤açlardan (tiplerden) topland›¤› için özellikle yörselpazarlarda farkl› özelliklere sahip meyveleri görmekmümkündür. Ülkemizde yap›lan seleksiyon çal›flmalar›sonucunda kaliteli, hem sofral›k hem sanayiye ifllenebi-lecek kestane çeflitleri seçilmifltir.



Crane, J.C., Maranto J. (1988). Pistachio Production.

Coopertaive Extension, University of California, Di-vision of Agriculture and Natural Resources, Publi-cation No: 2279, Davis, USA.

FAO, (2008-2009). Statistical Databases, AgricultureCrop Primary. http://faostat.fao.org

Kester, D.E., Gradziel, T.M. (1996). Almonds. In: Fru-

it Breeding (Eds. Janick, j., Moore, J.N.). Vol III.Nuts. John Wiley & Sons, Inc. USA.

Küden, A.B., Küden, A. (2000). Badem Yetifltiricili¤i.TÜB‹TAK, Ankara.

Okay, A.N., Kaya, A., Küçük, V.Y., Küçük, A. (1986).F›nd›k Tar›m›. G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›-¤›, Genel Yay›n No: 142, Ankara.

Olsen, J. (2002). Growing Hazelnuts in the Pacific

Northwest. Oregon State University, Extension ser-vice, EC 1219, USA.

Özbek, S. (1978). Özel Meyvecilik (K›fl›n yapra¤›n›

döken meyve türleri). Çukurova Üniversitesi Zira-at Fakültesi Yay›nlar› No: 128. Adana.

Özça¤›ran, R., Ünal, A., Özeker, E., ‹sfendiyaro¤lu, M.(2005). Il›man ‹klim Meyve Türleri. Cilt III. Sert

Kabuklu Meyveler. Ege Üniversitesi Ziraat Fakül-tesi Yay›n No: 566. ‹zmir.

Polito, V.S., Micke, W.C., Kester, D.E. (1996). Bud De-

velopment, Pollination and Fertilization. In: Al-

mond Production Manuel (Ed. Micke, W.C.). Uni-versity of California, Division of Agriculture and Na-tural Resources, Publication No: 3364, USA.

Socias i Company, R., Kodad, O., Alonso, J.M., Gradzi-el, T.M. (2008). Almond Quality: A Breeding Pers-

pective. Horticultural Reviews. 34: 197-238.Soylu, A. (2006). Il›man ‹klim Meyveleri-II. Uluda¤

Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Notlar› No: 72,Bursa.

Tekin, H., Arpac› S., Atl› H.S,. Açar ‹, Karada¤ S., Yük-çeken Y., Yaman A. (2001). Antepf›st›¤› Yetifltiri-

cili¤i. Antepf›st›¤› Araflt›rma Enstitüsü Müdürlü¤üYay›n No: 13, Gaziantep.

Tosun, ‹., Akçay, M.E., Erdogan, V., Soyergin, S., Han-tafl, C., Çelikel, F.G. (2008). Ceviz Yetifltiricili¤i.

Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araflt›rma Enstitü-sü, Yay›n No: 90, Yalova.

TUIK, (2008-2009). Bitkisel üretim ‹statistikleri.

http://www.tuik.gov.tr/bitkiselapp/ bitkisel.zul.Vossen, P. (2000). Chestnut Culture in California.

University of California, Division of Agriculture andNatural Resources, Publication No: 8010, USA.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra üzüm, çilek, ahududu, bö¤ürtlen ve kivinin;Ekonomik önemini anlatabilecek,Morfolojik ve biyolojik özelliklerini tan›mlayabilecek,Ekolojik isteklerini ve ço¤altma yöntemlerini belirleyebilecek,Ba¤ ve bahçe tesisi ve kültürel ifllemleri aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Üzüm, çilek, ahadudu, bö¤ürtlen,kivi

• Morfoloji• Biyoloji• Ekolojik istekler• Ço¤altma• Ba¤ ve bahçe tesisi

• Kültürel ifllemler• Ben düflme• Fotoperiyot• Malçlama • Masura• Torus• Klimakterik

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• ÜZÜM YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (BA⁄CILIK)• Ç‹LEK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• AHUDUDU VE BÖ⁄ÜRTLEN

YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• K‹V‹ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Üzüm ve ÜzümsüMeyve TürleriYetifltiricili¤i

4BAHÇE TARIMI-II

Bu ünitedeki “Üzüm Yetifltiricili¤i” Prof.Dr. Birhan KUNTER taraf›ndan yaz›lm›flt›r.Bu ünitedeki “Çilek, Ahududu, Bö¤ürtlen ve Kivi Yetifltiricili¤i” Doç.Dr. Mehmet GÜNEfitaraf›ndan yaz›lm›flt›r.

ÜZÜM YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (BA⁄CILIK)

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerÜlkemizde meyvesine üzüm ve bitkisine asma denilmekte, yetifltiricili¤i ise üzümyetifltiricili¤i veya ba¤c›l›k olarak tan›mlanmaktad›r. Asmalar Vitaceae familyas›içerisinde yer alan Vitis cinsine aittir. Vitis cinsine ait asmalar dünya üzerinde ya-y›l›fl alanlar›na göre “Yak›ndo¤u ve Avrupa türleri”, “Amerikan türleri” ve “Asyatürleri” olmak üç gruba ayr›lmaktad›r.

Ba¤c›l›k kültürünün ana türü “Eski dünya üzümü” veya “Avrupa üzümü” olarakda tan›mlanan, Yak›ndo¤u ve Avrupa’n›n do¤al floras›nda tek tür olarak yer alanVitis vinifera L.’dir. Bu türün iki alt türü bulunmaktad›r. Vitis vinifera L. spp. silves-tris “yabani asma”, Vitis vinifera L. spp. sativa “kültür asmas›” olarak tan›mlanmak-tad›r. Ba¤c›l›k kültürü, Vitis vinifera L. türünün M.Ö. 6000-5000 y›llar›nda Kafkas-ya ve Anadolu’da kültüre al›nmas› ile bafllam›flt›r. Zaman içinde güneyde Nil del-tas›na (M›s›r ve Kuzey Afrika), do¤uda Çin’e ve bat›da Avrupa k›tas›na yay›lm›flt›r.Amerika k›tas›n›n keflfinden sonra bu k›taya ve 1600’lerden sonra da Güney Afri-ka, Avustralya ve Yeni Zelanda’ya tafl›nm›flt›r. Bu türe ait üzümler de¤erlendirmeflekillerine göre sofral›k, kurutmal›k ve flarapl›k-fl›ral›k olmak üzere üç gruba ayr›l-maktad›r.

Dünya üzüm üretimi 67.000.000 tondur. Ülkeler itibariyle ‹talya 8.200.000 tonile ilk s›rada yer almaktad›r. Bunu 7.400.000 tonla Çin ve 6.400.000 tonla ABD iz-lemektedir. Türkiye, Fransa (6.000.000 ton) ve ‹spanya (5.300.000 ton)’n›n ard›n-dan 4.200.000 tonla 6. s›rada yer almaktad›r (FAO, 2009).

Çok eski ve köklü ba¤c›l›k kültürüne sahip olan ülkemiz ba¤c›l›k için son de-rece elveriflli iklim koflullar›na sahiptir. ‹ç ve Do¤u Anadolu’da yüksekli¤in 1.500m’yi aflan yöreleri ile y›ll›k ya¤›fl›n 1.200 mm’nin üzerinde oldu¤u Do¤u Karadenizbölgesi d›fl›nda kalan bütün bölgelerde ekonomik olarak ba¤c›l›k yap›labilmekte-dir. Ülkemiz ba¤ alanlar›n›n %56.6’s›nda sofral›k üzüm üretimi yap›lmakta ve yaflüzüm üretiminin %53.6’s› sofral›k olarak tüketilmektedir. Yafl üzüm üretimimizinikinci önemli grubunu %34 ile çekirdekli ve çekirdeksiz kuru üzüm üretimi, bununda %75’ini çekirdeksiz kuru üzüm üretimi oluflturmaktad›r. Ülkemiz, 300.000 ton-luk çekirdeksiz kuru üzüm üretimi ile dünya kuru üzüm üretiminin %36.3’ünü tekbafl›na karfl›lamakta ve y›llara göre ABD ile birlikte ilk s›ray› paylaflmaktad›r. Çekir-deksiz kuru üzüm üretimimizin tamam›n›, Ege bölgesinde yetifltirilen ve dünyaca

Üzüm ve Üzümsü MeyveTürleri Yetifltiricili¤i

tan›nan Sultani Çekirdeksiz (Sultani) çeflidi sa¤lamaktad›r. Ülkemiz, flarapl›k üzümçeflitlerinin baflar› ile yetifltirilmesi için çok elveriflli yörelere sahip olmas›na karfl›n,üretilen yafl üzümün yaln›zca %3’lük bölümü (yaklafl›k 120.000 ton) flaraba ifllen-mektedir.

Üzüm çeflitlerinin de¤erlendirme fleklini belirleyen özellikler nelerdir?

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriAsman›n kök gövdesi ve kökleri, topra¤a tutunma, su ve besin maddelerini almagörevini üstlenmifltir. Asma kökleri 12 m kadar derinlere inebilmektedir.

Gövde ve yafll› kollar, sar›l›c› bir bitki olan asman›n, verilen flekle ba¤l› olarakdik durmas›n› sa¤lamaktad›r. Kollar üzerindeki en önemli organlar bir yafll› dallarve gözlerdir. Bir yafll› dallar k›fl gözlerini tafl›maktad›r. Asmada bulunan gözler, bu-lunduklara yere ve sürme zamanlar›na göre üçe ayr›l›r; K›fl gözleri, verimli yaz sür-gününü meydana getirir. Adventif gözler, herhangi bir nedenle sürmemifl olan k›flgözlerinin kabuk dokusu ile tamamen örtülmesi ile d›fltan kolayca fark edilmeyenyap›lard›r. Adventif gözlerin sürgününe obur dal ad› verilir. Aktif tomurcuk, yazsürgünleri üzerinde yaprak koltuklar›nda ayn› yaz geliflme döneminde oluflan vesüren yap›lard›r. Aktif tomurcuklar›n sürmesi ile oluflan sürgüne koltuk sürgünüad› verilmektedir. Koltuk sürgünleri üzerinde neferiye ad› verilen ürün oluflabil-mektedir.

Yaz sürgünü üzerinde yaprak, sülük, koltuk sürgünü ve çiçek salk›m› bulun-maktad›r. Sülükler sar›l›c› bir bitki olan asman›n tutunma organlar›d›r. Çiçekler kü-çük ve gösteriflsiz olup, bir araya gelerek çiçek salk›m›n› olufltururlar. Asma çiçek-leri genellikle 4-5 mm boyundad›r. Bir çiçekte 5 adet ve birleflmifl halde çanak yap-rak, tepe noktas›ndan birleflmifl halde 5 adet taç yaprak, 5 adet erkek organ ve 1difli organ bulunmaktad›r. Çiçek aç›lmadan önce birleflmifl haldeki taç yapraklar(korolla) çiçek organlar›n›n üzerini bir bafll›k gibi tamamen örtmektedir. Korolla-n›n dipten itibaren aç›larak at›lmas› ile çiçeklenme gerçekleflir.

Kültür çeflitlerinin büyük ço¤unlu¤u erselik çiçek yap›s›ndad›r. Az say›daki çe-flitte ise difli organ iyi geliflmifl oldu¤u halde, anterler k›vr›k ve çiçek tozlar› canl›de¤ildir. Bu tip çiçeklere morfolojik erdifli fizyolojik difli (veya fonksiyonel difli) çi-çek ad› verilmektedir. Çavufl, Tahannebi, Hönüsü ve Karagevrek çeflitleri en iyi bi-linen örneklerdir. Amerikan türleri genel olarak erkek çiçek yap›s›na sahiptir. Erkekçiçeklerde iyi geliflmifl anterler bulunur ancak difli organ geliflmemifltir (fiekil 4.1).

Çiçek salk›m› tane tutumundan sonra üzüm salk›m› ad›n› al›r. Ülkemizde stan-dartlara girmifl veya yerel olarak be¤eni kazanm›fl yerli ve yabanc› kökenli bafll›ca


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

fiekil 4.1

Asmalarda çiçekyap›s› ve tipleri.S›ras›yla, soldansa¤a, kapal›çiçek, erdifliçiçek, morfolojikerdifli fizyolojikdifli çiçek, erkekçiçek.

sofral›k üzüm çeflitleri olarak Sultani Çekirdeksiz, Razak›, Bozcaada Çavuflu, Os-manca, Kozak Beyaz›, ‹pek, Yalova ‹ncisi, Hönüsü, Parmak, Tahannebi, Kabarc›k,Tilki Kuyru¤u, Cardinal, Alphonse Lavallée, Kozak Siyah›, Pembe Germe, Trakya ‹l-keren, Karerik, say›labilir. Çekirdeksiz kuru üzüm üretimine yönelik tek çeflit Sulta-ni Çekirdeksizdir. Bafll›ca çekirdekli kuru üzüm çeflitleri aras›nda Besni, Rumi, D›-m›flk›, Kerküfl, Sergi Karas›, Horoz Karas› ve Dimrit bulunmaktad›r. (Foto¤raf 4.1)

Kaliteli flarap yap›m›na uygun önemli yerli k›rm›z› flarapl›k çeflitlerimiz KalecikKaras›, Öküzgözü ve Bo¤azkere; beyaz flarapl›k çeflitlerimiz ise Narince, Emir veBornova Misketi’dir. Yabanc› çeflitler olarak, k›rm›z› flarapl›k çeflitlerden CabernetSauvignon, Merlot ve Syrah, Cabernet Franc, Grenache, Carignan, Cinsaut; beyaz fla-rapl›k çeflitlerden Chardonnay ve Sauvignon Blanc önem kazanm›flt›r (Foto¤raf 4.1).

Döllenme BiyolojisiAsma çiçeklerinde tozlanma daha çok rüzgarla gerçekleflir. Böceklerin tozlanmadaetkisi olmakla birlikte bu etki çok s›n›rl›d›r. Erselik çiçek yap›s›na sahip olan çeflit-ler kendine verimli oldu¤undan, tek çeflitle ba¤ tesis edilebilir. Fonksiyonel difli çi-çekli çeflitler ile ba¤ tesisi yap›lacak ise mutlaka tozlay›c› çeflit kullan›lmal›d›r.

Döllenme biyolojisine ba¤l› olarak üzümlerde 3 tip tane tutumu görülür. Bunlar;(1) Normal çekirdekli tane tutumu, (2) Partenokarpik tane tutumu ve (3) Çekirdekle-rin tam anlam›yla geliflemeden iz halinde kald›¤› Stenospermokarpik tane tutumudur.


‹klim ‹stekleriDünya üzerinde ba¤c›l›k 10-20°C izotermlerine karfl›l›k gelen 30-50° kuzey vegüney enlemleri aras›nda yap›labilmektedir. Herhangi bir ekolojide ekonomik an-

814. Ünite - Üzüm ve Üzümsü Meyve Tür ler i Yet iflt i r ic i l i¤ i

Foto¤raf 4.1

Sultani Çekirdeksiz

Besni Horozkaras› Karadimrit Rumi

Razak› A. Lavelleè Trakya ‹lkeren Red Globe

Narince Emir Kalecik karas› Bo¤azkere Öküzgözü

Ülkemizdeyetifltirilen baz›üzüm çeflitleri. Üsts›ra sofral›k çeflitler,orta s›rakurutmal›k çeflitler,alt s›ra flarapl›kçeflitler.

‹zoterm: Harita üzerinde efls›cakl›ktaki noktalar›birlefltiren e¤riye izoterm (efls›cakl›k e¤rileri) denir.‹zotermler yard›m›yla çizilenizoterm haritalar›ndan birbölgedeki s›cakl›k da¤›l›fl›hakk›nda bilgi edinilir.

lamda ba¤c›l›k yap›labilmesi için y›ll›k ortalama s›cakl›¤›n 9°C’nin, en so¤uk ay or-talamas›n›n 0°C’nin ve geliflme dönemi (kuzey yar›kürede 1 Nisan-31 Ekim aras›)s›cakl›k ortalamas›n›n 13°C’nin üzerinde olmas› gerekmektedir. Asmalar›n so¤uk-lama ihtiyac›, k›fl döneminde 0°C ile 10°C aras›ndaki s›cakl›klarda 100-400 saat kal-malar› halinde karfl›lanmaktad›r. K›fl s›cakl›klar›n›n -12°C ve alt›na düflmesi duru-munda don zarar› meydana gelmeye bafllar. Sürme bafllad›ktan sonra s›cakl›klar›n0°C’nin alt›na düflmesiyle yeni sürgünlerde ilkbahar geç donu zarar› görülür.

Üzüm tanelerinde fleker birikiminin sa¤lanmas› ve iyi bir olgunlaflma için gü-nefllenme önemlidir. Asman›n optimum günefllenme iste¤i 1500 saattir.

Y›ll›k toplam ya¤›fl›n 600 mm dolay›nda oldu¤u yörelerde sulamaya gerek duyul-madan ba¤c›l›k yapmak mümkündür. Ya¤›fl›n daha yüksek oldu¤u, y›ll›k toplam›n900 mm ve üzerine ç›kt›¤› ekolojilerde mantari hastal›klar›n kontrolünde büyük güç-lükler ortaya ç›kt›¤›ndan ba¤c›l›k yap›lmas› da mümkün görülmemektedir.

Toprak ‹stekleriÇok farkl› yap›lardaki topraklarda ba¤c›l›k yap›lmakla birlikte ideal ba¤ topra¤› t›n-l› veya kumlu-t›nl›, biraz çak›ll› ve orta düzeyde kalkerli topraklard›r. Toprak tipi,toprak derinli¤i, toprak pH’s›, tuzluluk ve kireçlilik durumu ba¤c›l›k için önemlitoprak özellikleridir.

Modern ba¤c›l›kta toprak koflullar›na göre anaç seçimi yap›larak hemen herözellikteki tar›m topraklar›nda ba¤c›l›k yap›labilmektedir. Ancak ba¤c›l›kta kumlutopraklar›n önemli bir ayr›cal›¤› vard›r. ‹çeri¤inde %60 veya daha fazla kuvars ku-mu bulunan kumlu topraklarda, filoksera böce¤i zarar yapamad›¤› için anaç kul-lanmaya gerek duyulmadan kültür çeflitleri kendi kökleri üzerinde yetifltirilebil-mektedir.

Ba¤ Tesisi Ba¤c›l›k kültürü, Amerika k›tas›n›n keflfine kadar Vitis vinifera L. türüne ait üzümçeflitlerinin do¤rudan köklendirilmesiyle gerçeklefltirilmifltir. Ba¤c›l›k kültürününbu flekline “eski ba¤c›l›k” ad› verilmektedir. Ancak, Amerika k›tas›n›n keflfedilme-si ile k›tan›n do¤al floras›nda yer alan Amerikan asma türleri ile tan›fl›lm›fl ve bitkimateryalleri Avrupa’ya getirilmifltir. Böylece, bitkiler üzerinde tafl›nan filoksera bö-ce¤i 19. yüzy›l›n bafllar›nda Avrupa ba¤lar›na bulaflm›flt›r. Filoksera böce¤inin vini-fera çeflitlerinin köklerine zarar vermesi ve h›zla yay›lmas› sonucunda Avrupa ba¤-c›l›¤› yok olman›n efli¤ine gelmifltir. Zararl›ya karfl›, yine Amerika k›tas›nda yer alanve dayan›kl›l›k gösteren türlerden yararlanma yoluna gidilmifl ve kültür çeflitlerininAmerikan asma anaçlar› üzerine afl›lanmas› esas›na dayanan “yeni (modern) ba¤-c›l›k” kavram› geliflmifltir.

Asma anaçlar›, Amerikan türlerine ait saf veya melez bireyler veya bunlar›n Vi-tis vinifera L. ile melezlenmesinden elde edilen bireylerdir. Asma anaçlar›n›n kö-keni olan en önemli saf Amerikan türleri V. berlandieri, V. riparia ve V. rupes-tris’tir. Ülkemizde en fazla Rupestris du lot, 99 R, 110 R, 1103 P, 140 Ru, 5 BB ve41 B asma anaçlar› kullan›lmaktad›r.

Ba¤ alanlar›nda tar›m alet ve makine kullan›m› ve ba¤›n sofral›k veya flarapl›küzüm çeflitleri ile tesisi edilmesine ba¤l› olarak, 1.25x2.5 m, 1.5x2.5 m, 1.5x3 m,2x3 m, 3x3 m (s›ra üzeri x s›ra aras›) dikim aral›klar› uygulanmaktad›r. fiarapl›küzüm çeflitlerinde daha yüksek kalite için s›k dikimler uygulan›r ve dikim mesafe-leri 1x1.25 m hatta 1x1 m’ye kadar düflürülebilir. Sofral›k üretim yap›lan ba¤larda


Filoksera: Topraktayaflayan, asmalar›n kökleriniemerek fliflkinlikler meydanagetiren, yeni kök gelifliminiengeleyen ve asmalar›kurutan 1-1,5 mmuzunlu¤unda kirli sar› renkliböceklerdir. Toprak üstündeyaflayan ve yapraklara zararveren formu da vard›r.

genellikle 1.5x2.5 m veya 1.5x3 m dikim s›kl›¤› uygulan›r. Daha genifl aral›klar(2x3 m ve 3x3 m) telli terbiye sistemlerinin kullan›ld›¤› ba¤larda tercih edilmeme-lidir. Genifl aral›klar, yer ba¤lar› veya goble fleklinde terbiye edilmifl ba¤larda kul-lan›lmaktad›r.

Ço¤altmaAsmalar çelikle ve afl› ile ço¤alt›l›r.

Çelikle ço¤altma: Bir yafll› dallardan haz›rlanan çeliklerin köklendirilmesi yön-temidir. Bafll›ca iki amac› vard›r: (1) Filoksera ile bulafl›k olmayan ya da zararl›n›netkili olmad›¤› alanlarda yerli asma fidan› üretmek, (2) Filoksera ile bulafl›k alanlariçin Amerikan asma fidan› üretmek.

Afl› ile ço¤altma: Afl›l› asma fidan› üretimi veya ba¤da afl›lama amac›yla yap›l›r. Afl›l› asma fidan›, tek gözlü kalemlerin afl› makinalar› yard›m›yla anaçl›k çe-

likler üzerine afl›lanmas› ve kaynaflt›rma odalar›nda afl› yerinde kallus oluflturul-duktan sonra, afl›l› çeliklerin fidanl›k veya sera koflullar›nda köklendirilmesi yoluy-la elde edilir. Fidanl›k koflullar›nda köklendirme sonucunda “aç›k köklü asma fida-n›”, sera koflullar›nda köklendirme sonunda ise “kapl› (tüplü) asma fidan›” üretilir.

Aç›k köklü ve kapl› asma fidanlar›n›n hangi geliflme aflamas›nda ve ne zaman dikildi¤iniinceleyiniz.

Ba¤da afl›lama ile köklendirilmifl Amerikan asma anaçlar› üzerine afl› yaparakyeni ba¤ tesisi veya ba¤larda istenmeyen çeflitlerin de¤ifltirilmesi gerçeklefltirilir.Bu amaçla asmalarda yongal› göz afl›s› ve yarma afl› yayg›n olarak kullan›lan afl›teknikleridir

Kültürel ‹fllemlerBa¤larda, toprak iflleme, yabanc› ot kontrolü, gübreleme ve sulama gibi bak›m ifl-lemlerinin düzenli olarak yap›lmas› gereklidir. Y›ll›k ya¤›fl›n 300-400 mm’nin alt›n-da oldu¤u ekolojilerde sulama yap›lmadan ekonomik ba¤c›l›k yap›lmas› mümkünde¤ildir. Asmalar sürme döneminde kurakl›¤a çok hassast›r. Yeterli ilkbahar ya¤›-fl›n›n olmad›¤› yer ve y›llarda sulama gereklidir. ‹kinci sulama dönemi tane tutu-mundan hemen sonraki koruk dönemidir. Tane irili¤inin kazan›lmas› için önemli-dir. Ben düflme dönemi sulaman›n gerekli oldu¤u son dönemdir.

Ba¤c›l›kta budama ve terbiye kavramlar› birbirine kar›flt›r›lmamal›d›r. Budamaasmalardan düzenli olarak ürün almak amac›yla geliflme, verim ve kalitenin düzen-lenmesine yönelik olarak dallar ve sürgünler üzerindeki kesim veya dallar›n ç›ka-r›lmas› ifllemidir. Terbiye ise, asman›n toprak üstü organlar› olan gövde, kollar vebir yafll› dallar ile yazl›k sürgünlerin flekil ve yönlerinin dayanak (destek) sistemiüzerinde düzenlenmesi ifllemidir.

BudamaBa¤larda budama k›sa budama ve kar›fl›k budama olmak üzere iki flekilde yap›l-maktad›r.

K›sa budama: Bir yafll› dallar›n 2-4 göz üzerinden kesilmesidir. Bir yafll› dallar-da dip gözlerin verimli oldu¤u çeflitlerde k›sa budama yap›l›r.

Kar›fl›k budama: Ayn› asma üzerinde bir yafll› dallar›n, bulundu¤u yere ba¤l›olarak, birinin k›sa (2 göz) di¤erinin uzun (5-7 veya daha fazla göz) üzerinden, ke-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Afl› makinas›: Afl›lamaifllemini mekanize eden, elleveya ayakla kumandaedilerek anaç ve kalemifarkl› kesitler açarakbirlefltiren makinelerdir.Omega afl› (Ω) kesiti açanmakineler daha çok tercihedilmektedir.

Kaynaflt›rma odas›: S›cakl›kve nem kontrollü özel oda-lard›r. Bu odalarda, afl›l› çe-likler özel afl› sand›klar›ndanemli talafl içerisinde 22-25°C ve %85 nemde, iyi ha-valanman›n sa¤land›¤› ko-flullarda yaklafl›k 3 haftasüre ile tutularak afl› yerindekaynaflma sa¤lan›r.

Ben düflme: K›rm›z› üzümçeflitlerinde tanelerderenklenmenin bafllamas›,beyaz çeflitlerde ise taneninyumuflamas› ile fark edilentane geliflme evresidir.Olgunlaflmaya geçiflaflamas›d›r.

silmesidir. Bir yafll› dallarda orta ve üst gözlerin daha verimli oldu¤u çeflitlerde ka-r›fl›k budama yap›l›r.

Terbiye Terbiye, asmalara flekil vermek, büyüme ve geliflmeyi dengede tutmak, iyi hava-lanma ve güneflten yararlanmay› artt›rmak, gövdeyi yükselterek geç don tehlike-sinden korunmak ve kültürel ifllemleri kolaylaflt›rmak amaçlar› ile yap›l›r. Asmalargeleneksel veya modern anlamda farkl› flekillerle terbiye edilebilmektedir. Bunun-la birlikte, dünyada ve ülkemizde en yayg›n kullan›lan terbiye flekilleri, telli daya-nak sisteminin kurulmad›¤› koflullarda goble (Foto¤raf 4.2). telli dayanak sistemin-de ise çift kollu kordon ve çift kollu Guyot terbiye flekilleridir

Goble terbiye fleklinde gövde genellikle yerden 15-40 cm’ye kadar yükseltilir.Özel hallerde yüksek goble olarak tan›mlanan 80-150 cm’lik gövde yüksekliklerioluflturulabilir. Ana gövde üzerinde 3-4 kol bulunmaktad›r. Budama bu kollar üze-rinde gerçeklefltirilir.

Çift kollu kordon telli terbiye flekli, tek bir gövde üzerinde sa¤a ve sola ayr›lanve yat›rma teline uzat›lan iki koldan meydana gelmifltir. Kollar üzerinde belirliaral›klarla bafl ad› verilen k›sa budanan dal parçalar› üzerinde budama her y›l uy-gulan›r.

Çift kollu Guyot terbiye flekli belirli bir yükseklikte oluflturulan gövde üzerinde,karfl›l›kl› olarak her y›l yenilenen ve kar›fl›k budanan iki bafltan oluflmaktad›r.

Hasat Üzüm meyvesinin suda çözünebilir kuru madde (Brix) de¤erine göre hasada kararverilir. Genellikle kuru madde de¤eri, sofral›k üzümlerde %18, kurutmal›k üzüm-lerde %22-23, flarapl›k üzümlerde ise %22-24’e ulaflt›¤›nda hasat yap›l›r.

Sofral›k üzümler hasat edildikten sonra taze olarak tüketime sunulur. Üzümle-rin k›sa süreli olarak so¤uk hava depolar›nda muhafaza edilmesi mümkündür. De-polama süresi çeflitlere göre de¤iflmekle birlikte 3-5 aya ç›kabilmektedir. Depola-maya al›nmadan önce üzümler ön so¤utmaya tabii tutulur. Depolama 0°C’de ve%95 nisbi nemde kükürt dioksit fümigasyonu yap›larak gerçeklefltirilir.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleBa¤ hastal›klar› aras›nda en yayg›n olanlar› hemen her ekolojide görülen ve dü-zenli mücadele yap›lmas› gereken külleme ve mildiyö hastal›klar›d›r. Bakteri kö-kenli bir hastal›k olan ba¤ kanseri, ilaçl› mücadelesi mümkün olmayan bir hasta-l›kt›r. Gövde, kollar ve dallarda urlar meydana getirmesiyle tan›n›r. Kanserli omca-lar›n sökülerek ba¤dan uzaklaflt›r›lmas› gereklidir. ‹laçl› mücadelesi olmayan birdi¤er grup virüs ve benzerlerinin neden oldu¤u hastal›klard›r. K›sa bo¤um (fanleaf)ve yaprak k›v›rc›kl›¤› (leafroll) en önemli ve yayg›n virüs hastal›klar›d›r.


Foto¤raf 4.2

Ba¤c›l›ktakullan›lan bafll›caterbiye flekilleri.S›ras›yla, soldansa¤a Goble, ÇiftKollu Kordon, ÇiftKollu Guyot.

Ba¤lar›n en önemli zararl›s› filoksera böce¤idir. Kimyasal yolla kontrol edilme-si mümkün de¤ildir. Dayan›kl› Amerikan asma anaçlar›n›n kullan›lmas› gerekli-dir. Di¤er önemli zararl›lar nematodlar, salk›m güvesi, k›rm›z› örümcekler, ba¤uyuzu ve maymuncuk olup, kimyasal veya kültürel önlemler ile mücadele edile-bilmektedir.

Ç‹LEK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerÇilek üzümsü meyveler içinde yer alan önemli türlerden birisidir. Çilek Rosaceaefamilyas›n›n bir üyesidir. Fragaria cinsine ait birçok çilek türü mevcuttur. Ormançile¤i olarak bilinen Fragaria vesca ilk kültüre al›nan çilek türüdür. 1600 ve 1700’lüy›llarda Amerika’dan Avrupa’ya getirilen F. virginiana ve F. chiloensis türleri bu-gün kültürü yap›lan çileklerin (Fragaria x ananassa) ebeveynlerini oluflturmufltur.Çilek, kuzey ve güney yar›mkürenin ›l›man iklim bölgelerinde yay›lm›fl bir türdür.Arktik bölgelerden subtropik ve ekvator bölgelerine kadar çok de¤iflik ekolojikkoflullarda do¤al olarak yetiflebilmektedir.

Dünya çilek üretimi 4.132.000 tondur. Çilek üretiminin en fazla yap›ld›¤› ülke1.270.000 ton ile ABD’dir. Türkiye, önemli bir çilek üreticisi ülkedir ve 292.000 ton-la ikinci s›rada yer al›r (FAO, 2009). Ülkemizde çilek yetifltiricili¤i Marmara ve Ak-deniz bölgelerinde yayg›nd›r. Çilek en fazla Mersin ilinde (142.000 ton) üretilmek-tedir. Bunu 35.000 tonla Bursa, 27.500 tonla Antalya ve 26.500 tonla Ayd›n illeri iz-lemektedir (TUIK, 2009).

Çilekler y›l içerisinde meyve verme say›lar›na göre s›n›fland›r›l›rlar. Meyve ver-me say›s› fotoperiyot ve s›cakl›¤a ba¤l› olarak de¤iflir. Tek ürün veren çeflitler Ha-ziran veya k›sa gün çilekleri olarak adland›r›l›rlar. Çilek çeflitlerinin önemli bir k›s-m› bu grupta yer al›r. Vejetasyon süresince ürün veren çeflitler ise yediveren çeflit-ler olarak bilinirler. Y›lda iki ürün veren çeflitler de bulunmaktad›r.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriÇilek otsu yap›da olup, herdem yeflil, çok y›ll›k bir bitkidir. Çok k›salm›fl bir göv-desi vard›r ve saçak köklüdür. Kökler bir y›l yaflay›p ertesi y›l meyve dönemindeölür. Köklerinin %90’› 15 cm derindedir. Çilek yapraklar› üç parçal›d›r. Baz› çeflit-lerde 4 veya 5 parçal› da olabilir.

Çeflitlere göre de¤iflmekle birlikte bitkilerin kol (stolon) atma yetene¤i vard›r.Kollar›n toprakla temas etti¤i bo¤um yerlerinden kökler oluflarak yeni bitkilermeydana gelir. Çiçeklenme ile kol oluflumu aras›nda z›t bir iliflki vard›r. Meyve üre-timi yap›l›yorsa kollar›n, fide üretimi yap›l›yorsa çiçeklerin kopar›lmas› gerekir.

Çiçekler salk›m fleklindedir. Yaprak koltu¤undan ç›kan ince saplar üstünde kü-çük salk›mlar oluflturur. Çiçekler erseliktir. Çiçekte 5 çanak yaprak ve 5 taç yaprakile birlikte çok say›da erkek ve difli organ vard›r. Difli organ say›s› 50-400 aras›ndade¤iflir. Meyveler çiçek tablas›n›n etlenmesi ve sulanmas› ile olufltu¤undan yalanc›meyve olarak tan›mlan›r. Salk›mda ilk açan çiçek önce olgunlafl›r. Meyveler olgun-laflmayla birlikte pembe-k›rm›z› tonlar›nda renklenir. Önemli çilek çeflitleri aras›n-da Osmanl›, Arnavutköy, Yalova-13 ve Yalova-14 gibi yerli çeflitler ile Camarosa,Fern, Chandler, Sweet Charlie ve Selva gibi yabanc› çeflitler yer almaktad›r.


Üzümsü meyve: üzümebenzeyen meyveler anlam›nagelmekte olup ülkemize özgübir terimdir. Bu grupmeyveler antosiyanin, betakaroten, C vitamini, baz›organik asitler ve di¤erantioksidant bilefliklerbak›m›ndan zengindir veinsan sa¤l›¤› bak›m›ndanbüyük bir öneme sahiptir.

Fotoperiyot: Gün uzunlu¤uveya bitkilerin günuzunlu¤una verdikleri tepki.

Herdem Yeflil: Y›lboyuyapra¤›n› dökmeyen bitki.


‹klim ‹stekleriÇilek birbirinden çok farkl› iklim koflullar›nda yetiflebilen bir bitki türüdür. Çile¤inkol veya tomurcuk oluflturmas›nda kritik s›cakl›k +16°C’dir. Çile¤in so¤uklama ih-tiyac› toplam 400-500 saattir. So¤uklama ihtiyac›n›n do¤al olarak karfl›lanamamas›durumunda fideler so¤uk depolarda 1-2 hafta tutulmal›d›r. Çilekte çiçek tomurcu-¤u oluflumunu etkileyen en önemli faktörler s›cakl›k ve gün uzunlu¤udur. K›sagün koflullar› çiçek; uzun gün koflullar› ise kol oluflumunu teflvik eder. Düflüks›cakl›k ve uzun gün koflullar›nda da çiçek tomurcu¤u oluflabilir.

Çile¤in hemen her iklim koflulunda yetiflmesinin sebeplerini araflt›r›n›z.

Toprak ‹stekleriÇilek kumlu-t›nl›, hafif, organik madde ve humusça yeterli, besin maddelerincezengin, süzek ve hafif asitli topraklar› sever. Topra¤›n iyi ifllenmifl olmas› önemli-dir. Topra¤›n hastal›k ve nematod aç›s›ndan temiz olmas› gerekir. Çilek bahçele-rinde, parseller aras›nda münavebe uygulanmal› veya toprak ilaçlanmadan tekrarçilek dikilmemelidir.

Yetifltiricilik Sistemleri

Aç›kta YetifltiricilikModern yetifltiricilikte dikim masura (sedde) üzerinde yap›l›r (Foto¤raf 4.3). Masu-ralar oluflturulmadan önce toprak sürülür, çiftlik ve ticari gübrelerle gübrelenir.Masuralar taban geniflli¤i 1m, üst geniflli¤i 60-70 cm, yüksekli¤i 25-30 cm ve masu-ralar aras› mesafe 40 cm olarak haz›rlan›r. Dikim masuralar üzerinde 8-10 cm de-rinli¤inde aç›lan çukurlara yap›l›r. Dikim öncesinde fidelerin yapraklar› azalt›l›r,kök budamas› yap›l›r ve ilaçlan›r. Fideler üçgen dikim yöntemiyle yaz dikiminde30x35 cm, k›fl dikiminde 30x25 cm s›ra aras› ve üzeri mesafelerde yap›l›r. Yaz di-kimlerinde çiçek ve kollar görüldü¤ünde al›n›r. K›fl ve ilkbahar dikimlerinde ma-suralara siyah plastik serilir. Yaz ve güz dikimlerinde ise plastik önceden serilmez,Kas›m-Aral›k aylar›nda serilir.

Örtü Alt›nda YetifltiricilikErkenci çilek yetifltiricili¤i alçak veya yüksek plastik tüneller ile plastik veya camseralarda yap›lmaktad›r. Aç›kta yetifltiricili¤e göre; alçak tünellerde 1-2 hafta, yük-sek tünellerde 2-4 hafta ve cam seralarda yaklafl›k 4-6 hafta erkencilik sa¤lanmak-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Foto¤raf 4.3

Aç›kta masuralarüzerinde çilekyetifltiricili¤i.

tad›r. Alçak ve yüksek tünellerde, tünel örtme zaman› genel olarak Aral›k-Ocak ay-lar›d›r. Örtü alt› yetifltiricilikte frigo fide ile yetifltiricilik daha avantajl›d›r. Bak›m ifl-lemleri genel olarak aç›kta yetifltiricilikte oldu¤u gibidir. Ancak örtü alt›nda nem ves›cakl›k daha fazla oldu¤u için hastal›k ve zararl›larla daha etkin flekilde mücade-le edilmesi gerekir.

Çilek, örtü alt›nda durgun veya akan besin eriyiklerinde (su kültürü), besin eri-yi¤i buhar›nda veya besin eriyikleriyle desteklenmifl topraks›z kat› ortamlarda da(kat› ortam kültürü) yetifltirilebilmektedir.

Örtü alt› çilek yetifltiricili¤i için Bahçe Tar›m›-I kitab›n›n Örtü Alt› Meyvecili¤i k›sm›ndanyararlanabilirisiniz.

Ço¤altma (Fide Üretimi)Çilek toprak alt› gövdesinin ayr›lmas›yla, yaprak çeli¤iyle ve doku kültürü yöntem-leriyle ço¤alt›labilirse de yayg›n olarak kollar (stolon) ile ço¤alt›l›r. Kollar üzerin-deki bo¤umlar topra¤a de¤di¤i yerde kök oluflturur ve yeni bitki oluflumunu sa¤-lar. Köklenen bu yeni bitkicikler ana bitkilerden ayr›l›r ve fide olarak kullan›l›r. Fi-de yetifltiricili¤i için, ana bitkiler haz›rlanan masuralar üzerine 1’er metre ara ile di-kilir ve kol atmaya b›rak›l›r. Bir ana bitkiden 20 adet sa¤l›kl› fide üretilebilir.

Dikim DönemleriÇilek bahçelerinde dikim zamanlar›, amaca, çevresel faktörlere ve kullan›lan fideözelli¤ine göre de¤iflkenlik gösterir.

Yaz DikimiYaz döneminde frigo fide kullan›larak yap›lan bir dikimdir. Akdeniz ve Güney Egegibi s›cak bölgelerde dikim tarihi A¤ustos ay›, ‹ç Anadolu ve Do¤u Anadolu gibiserin ve so¤uk bölgelerde ise 15 Haziran-Temmuz aras›d›r. Ertesi ilkbaharda bol vekaliteli ürün al›n›r. Yaz dikimi yöntemi ile genellikle tek ürün al›n›r ve ertesi y›l ye-niden dikim yap›l›r.

K›fl DikimiBu dikim sisteminde so¤uklamas›n› karfl›lam›fl olan fideler fidelikten taze olaraksökülüp k›fllar› ›l›k geçen yerlerde dikilir.

Sonbahar DikimiBu sistemde anaçl›k fideler fideli¤e ilkbahar aylar›nda dikilir. Bunlardan elde edi-len yeni fideler (kol fideleri) henüz dinlenmeye girmeden Eylül sonu-Ekim bafl›n-da fidelikten sökülerek yeni yerlerine dikilir. Bu flekilde s›cak bölgelerde erkenürün al›nabilir.

‹lkbahar DikimiÖzellikle k›fllar› sert geçen kuzey bölgeler ve yüksek yöreler için uygun bir dikimdönemidir. Ayn› dönem içersinde çiçek ve meyve tutumu gerçekleflebilir. Ancakaz say›da çiçek oluflur ve as›l ürünü oluflturan sonraki y›l›n ürününde azalma gö-rülür. Bu nedenle dikim döneminde açan çiçeklerin kopart›lmas› gerekir. Böylecebir sonraki y›l› hem daha kaliteli hem de daha çok ürün al›n›r.

874. Ünite - Üzüm ve Üzümsü Meyve Tür ler i Yet iflt i r ic i l i¤ iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Frigo fide: k›fl dinlenmedöneminde (Aral›k-Ocakaylar›nda) sökülerekpolietilen torbalarayerlefltirilip -2°C’deki so¤ukhava depolar›nda Temmuz-A¤ustos aylar›na kadarsaklanan fidedir.

Kültürel ‹fllemlerKültürel ifllemler genel olarak di¤er meyve türlerinde oldu¤u gibi yap›l›r. Çilek su-yu seven bir bitkidir. Ancak gere¤inden fazla sulama, taban suyunun yükselmesi-ne ve buharlaflma sonucunda toprak yüzeyinde fazla tuz birikmesine neden olur.En uygun sulama yöntemi damlama sulamad›r. Ya¤murlama ve kar›k usulü ile su-lama da yap›labilmektedir.

Çilek bahçesine çiftlik gübresi dikimden 1.5-2 ay önce 3-4 ton/da olarak verilir.Toprak ve yaprak analizlerine göre ticari gübreleme yap›lmal›d›r. Ancak pratikte ge-nel olarak sürüm öncesinde çiftlik gübresi verilmiflse 25-30 kg/da, çiftlik gübresi ve-rilmemiflse 50-60 kg/da N, P, K (15: 15: 15) kompoze gübre verilir. Besin maddeleri-nin al›m› maksimum çiçeklenme devresindedir. Çilek demir noksanl›¤›na hassast›r.

Gübreleme konusunda Aydeniz ve Brohi’nin (1991), Gübreler ve Gübreleme kitab›ndan(Cumhuriyet Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Yay›n No:10) yararlanabilirisiniz.

Yabanc› ot mücadelesi çok önemlidir. Çilekte yabanc› ot mücadelesi yayg›nolarak malçlama ile yap›l›r. Malç materyali olarak kullan›lan siyah plastik genel-likle dikimden önce masuralara örtülür. Dikimden bir ay kadar önce yabanc› ot ila-c› kullan›larak da mücadele yap›labilir.

Do¤al ve yapay malç materyalleri hakk›nda bilgi edininiz.

HasatÇilek, meyvesi en narin olan türlerden biridir. Meyve kabu¤u olmamas› nedeniylefiziki etkilere karfl› hassast›r ve çabuk zarar görür. Tamamen k›rm›z› rengi alanmeyveler hasat olgunlu¤una ulafl›r. Meyveler sonradan olgunlaflmaz ve hasat edil-di¤i olgunlukta kal›r. Fazla olgunlafl›rsa meyve eti yumuflar, pazar de¤eri düfler vetafl›nmas› zorlafl›r. Erken hasatta ise meyveler tam rengini ve tad›n› almaz. Yak›npazarlar için tam olgunlukta, uzak pazarlar için meyvenin 3/4’ü olgunlaflt›¤›ndahasat edilir.

Hasat sofral›k çileklerde iki günde bir yap›l›r. Hasat ve s›n›flama ayn› anda ya-p›l›r. En uygun toplama zaman› sabah›n erken saatleridir. Taze olarak tüketilecekçilekler sap ve çanak yapraklar› ile birlikte kopar›l›r (Foto¤raf 4.4). Meyveler tazetüketim için 250-500g’l›k plastik ya da karton kutular içinde kasalara yerlefltirilerekpazara sunulur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Malçlama bitkileri dondankorumak, topra¤›n s›cakl›kve fiziksel özellikleriniart›rmak, yabanc› ot ç›k›fl›n›engellemek, kaliteli, erkenci,bol ve temiz ürün almakamac›yla toprak yüzeyinindo¤al veya yapay maddelerleörtülmesidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Do¤ru Yanl›fl Yanl›fl

Foto¤raf 4.4

Taze tüketim(üstte) ve sanayilikçileklerde hasattekni¤i.

Hasat edilen meyvelerde ön so¤utma yap›lmal›, meyveler so¤ukta tafl›nmal› vemarketlerde serin yerde muhafaza edilmelidir. Böylece meyveler kalitesini 4-5 günmuhafaza eder. Çilekler %90-95 nispi nemdeki depolarda 2°C ile 5°C’ aras›ndakis›cakl›klarda 2-4 gün süreyle, 0°C’de ise 8 gün muhafaza edilebilir. Derin dondur-ma ve g›da sanayi için meyveler saps›z olarak toplan›r.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleÇile¤in belli bafll› hastal›klar› külleme, yaprak yan›kl›¤›, antraknoz, kurfluni küf veVerticillium solgunlu¤udur. Birçok toprak kaynakl› hastal›¤›n kontrolü için toprak-ta dikim öncesi fumigasyon ve solarizasyon yap›lmal›d›r. Belli bafll› zararl›lar› iseyaprak biti, k›rm›z› örümcek, beyaz sinek, kök kurdu, yaprak büken, yaprak pire-si, göz kurdu, emici böce¤i, trips, m›s›r yeflil kurdu ve sülükler olup kimyasal ve-ya kültürel önlemler ile mücadele edilebilmektedir.

AHUDUDU VE BÖ⁄ÜRTLEN YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerAhududu ve bö¤ürtlen Rosaceae familyas›n›n Rubus cinsi içerisinde yer alan akra-ba türlerdir. Ahududu Idaeubatus, bö¤ürtlen ise Eubatus alt cinsinde yer al›r. Bö-¤ürtlen türleri, ahududu türlerinden torus’un meyve içinde kalacak flekilde kop-mas› ile ayr›l›r. Ayr›ca bö¤ürtlen sürgünlerinin s›n›rs›z büyümesi ve el ayas› fleklin-de iri yapraklara sahip olmas› ay›rt edici di¤er özelliklerdir. Ahududu çeflitlerininmeydana geldi¤i önemli türler Rubus idaeus ve R. occidentalis’tir. Bu iki tür aras›n-da melezlere (mor ahududu) de rastlanmaktad›r. Ayr›ca R. idaeus türü içinde sar›meyveli olanlar› da vard›r. Önemli bö¤ürtlen türleri; R. fruticosus, R. procerus, R. ur-sinus ve R. trivalis’tir. Ayr›ca Ahududu ve bö¤ürtlen melezleri de bulunmaktad›r.

Ahududunun anavatan› Anadolu (‹da da¤› çevresi), Kafkasya ve Kuzey Ameri-ka’d›r. Bö¤ürtlen ise Asya, Avrupa, Kuzey ve Güney Amerika’n›n ›l›man iklim ku-fla¤›nda do¤al olarak yetiflmektedir. Her iki tür de Türkiye’nin kuzeyinde, bat›dando¤uya uzanan bir kuflak boyunca, genellikle 1000 m ve daha yükseklerde, havave toprak nemi fazla olan yerlerde do¤al olarak yetiflmektedir.

Ahududu ve bö¤ürtlen yetifltiricili¤i 2000 y›l öncesine kadar gitmektedir. Günü-müzde dünya ahududu üretimi 483.000 ton olup üretimin büyük k›sm› Avrupa k›-tas›nda (386.000 ton) gerçeklefltirilmektedir. Ülkeler aras›nda Rusya (120.000 ton),S›rbistan (87.000 ton), Polonya (82.000 ton) ve ABD (60.000 ton) ilk s›ralarda yeral›r (FAO, 2009). Dünya istatistiklerinde bö¤ürtlen üretimi tek bafl›na verilmemek-tedir. Ancak, yaklafl›k 400.000 ton civar›nda bir üretim oldu¤u tahmin edilmekte-dir. Bö¤ürtlen üretiminde de Rusya, S›rbistan, Polonya ve ABD ilk s›ralarda yer al-maktad›r. Türkiye üretimde söz sahibi de¤ildir. Bununla birlikte baflta Bursa ve yö-resi olmak üzere Marmara bölgesi ve di¤er iklimi uygun bölgelerimizde yeni bah-çeler kurulmakta ve üretimi giderek artmaktad›r. Her iki türün meyveleri taze tü-ketim yan›nda reçel ve flurup olarak de¤erlendirilir.

Türkiye’nin ahududu bö¤ürtlen üretiminde neden söz sahibi olmad›¤›n› araflt›r›n›z.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriAhududu ve bö¤ürtlenler saçak köklüdür. Uygun toprak koflullar›nda kökler 1-1.5m derine kadar inebilir. Ancak yüzeye yak›n bölgelerde yo¤unlafl›r. Kökleri üze-rinde yeni sürgünleri oluflturan adventif gözler bulunur.


Torus: Ahududu vebö¤ürtlende çiçek tablas›n›meydana getiren veüzümcüklerin üzerindedizildi¤i genellikle konikflekilli çiçek tablas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Bitkilerin toprak üstü aksam› iki y›ll›kt›r. ‹lk y›l köklerde ya da kök bo¤az›ndabulunan adventif gözler sürer. ‹kinci y›l bu sürgünler çiçek açar, meyve verir vesonra kurur. Ahududunda sürgünler ilk y›l çeflitlere göre de¤iflen yap›larda tüyler-le kapl›d›r. Dikenli bö¤ürtlenler ahududuna göre daha sert ve uzun dikenlere sa-hiptir. Sürgünler birinci y›l dallanmadan 1-2 m büyür ve sonbaharda yapraklar›n›dökerek k›fl dinlenmesine girer. ‹kinci y›l bu sürgünler boyuna büyümez ve üze-rindeki gözlerden meyve dalc›klar› geliflir.

Bö¤ürtlende dikensizlik durumunu araflt›r›n›z?

Ahududu ve bö¤ürtlenlerkar›fl›k tomurcuk yap›s›nasahiptir. Çiçekler erselikyap›da olup kendine ve-rimlidir. Bir çiçek üzerindeçok miktarda erkek ve difliorgan vard›r ve baflta ar›larolmak üzere çeflitli böcek-ler yard›m›yla tozlan›rlar.

Meyveler, sap›n devam›olarak oluflan çiçek tablas›-n› (torus) çevreleyen ve ay-

r› ayr› döllenip tohum ba¤-layarak yan yana oluflan üzümcüklerden meydana gelmifltir. Meyve olgunlafl›nca-ya kadar üzümcükler, çiçek tablas›na s›k›ca tutunmufl durumdad›r. Üzümcükleryeterli büyüklü¤e ulafl›p etli ve sulu bir yap›ya sahip olduklar›nda meyve olgunla-fl›r (fiekil 4.2 ve Foto¤raf 4.5).


‹klim ‹stekleriAhududu ve bö¤ürtlen genel olarak serin ›l›man iklim bölgelerinden hofllan›rlar.Ancak bö¤ürtlen daha s›cak ›l›man iklim bölgelerine; ahududu ise daha serin iklimbölgelerine de adapte olabilmektedir. Dolay›s›yla ahududular›n k›fl so¤uklama ih-tiyac› bö¤ürtlenlere göre daha fazlad›r. Meyveler Haziran-A¤ustos döneminde ol-gunlafl›r. Vejetasyon döneminde hava nispi neminin yüksek olmas› istenir. Yüksekoranda hava nemine karfl›l›k bahçenin iyi havalanmas› gerekir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

AHUDUDU

a b c

d e f

BÖ⁄ÜRTLEN

fiekil 4.2

Ahududu vebö¤ürtlen meyve vesürgünlerindeay›rt edicifarkl›l›klar. (a, b)ahududu meyvesi(c) ahududusürgünü, (d, e)bö¤ürtlen meyvesi(f) bö¤ürtlensürgünü.

Foto¤raf 4.5

Ahududu (sol) vebö¤ürtlen (sa¤)meyveleri.

Toprak ‹stekleriAhududu ve bö¤ürtlen organik maddelerce zengin, derin, geçirgen, hafif asitli, ha-fif veya orta bünyeli, su tutma kapasitesi yüksek topraklarda baflar›l› bir flekilde ye-tifltirilir. Toprak nemi sürekli olmal›d›r. Toprak reaksiyonu hafif asit veya nötr(pH=6-7) ve toprak derinli¤i en az 1 m olmal›d›r. Kireçli ve tuzlu topraklar yetiflti-ricilik için pek uygun de¤ildir.

Bahçe Tesisi Ahududu ve bö¤ürtlen bahçesi k›fllar› çok sert geçmeyen bölgelerde geç sonbaharve k›fl aylar›nda tesis edilir. Ancak k›fl aylar›nda fliddetli don görülen bölgelerde er-ken ilkbahar dikimi tavsiye edilir.

Destek SistemiAhududu ve bö¤ürtlen yetifltiricili¤inde ocak ve çit destek sistemleri kullan›l›r.Yayg›n kullan›lan› ise çit sistemidir. Bu sistemde s›ra bafllar›na 1.5-2 m boyundagüçlü beton direkler dikilir. Aralar›na 6-10 metrede bir beton, demir veya ahflap di-rekler dikilir. Direklere gerilmifl 1.5 m yüksekli¤indeki iki s›ra tel aras›na bitkileryerlefltirilerek ba¤lan›r. Sürgün boyu 120-150 cm’ye ulaflt›¤›nda tepeleri kesilir.Terbiye sistemi ilk y›l›n sonunda kurulur.

Ço¤altmaAhudu ve bö¤ürtlen do¤al olarak kolay ço¤alabilen türler aras›nda yer al›r. Genelolarak kök sürgünü, kök çelikleri, uç dald›rmas› ve yaprak-göz çelikleriyle ço¤al-t›labilirler. Ahududu, köklerinden sürekli yeni sürgün oluflturur ve sürgünlerin öm-rü iki y›l ile s›n›rl›d›r. Bu nedenle kök sürgünleri ile kolayl›kla ço¤alt›l›r. ‹lkbahar-da köklerdeki adventif gözlerin sürmesi ile oluflan sürgünler yaz boyu köklenir.Dinlenme döneminde bu sürgünler ana bitkiden ayr›l›r ve fidan olarak kullan›l›r.Bö¤ürtlenlerde özellikle dikensiz çeflitlerin uç dald›rmas› yöntemi ile ço¤alt›lmas›gerekir.

Dald›rma yöntemiyle ile ço¤altma konusunda Bahçe Tar›m›-I kitab›ndan yararlanabilirsiniz.

Ahududu ve bö¤ürtlenin neden afl› ile ço¤alt›lmad›¤›n› araflt›r›n›z.

Kültürel ‹fllemlerGübreleme amac›yla toprak ve yaprak analiz sonuçlar› dikkate al›nmal›d›r. Ancakgenel bir uygulama olarak, bahçelere 3-5 ton/dekar yanm›fl çiftlik gübresine ilaveolarak iki y›ll›k gübre ihtiyaçlar› için 4-10 kg saf azot karfl›l›¤› azotlu gübre, 5-7 kgsaf fosfor karfl›l›¤› fosforlu gübre, 8-12 kg saf potasyum karfl›l›¤› potasyumlu güb-re verilir. Dikim y›l›nda bu miktar›n 1/3’ü, ikinci y›lda ise 2/3’ü verilir.

Sürekli toprak nemi iste¤inde olan ahududu ve bö¤ürtlenlerde iyi bir verim içinsulama önemlidir. Hasat döneminde sulamaya daha da özen gösterilmelidir. Ancakahududu ve bö¤ürtlenlerin kökleri kura¤a oldu¤u kadar afl›r› neme da duyarl›d›r.Toprakta su birikmesi, köklerde hastal›k ve ölümlere neden olur. Sulama kar›k,ya¤murlama veya damla sulama fleklinde yap›l›r. Hasat döneminde ya¤murlamasulamadan kaç›n›lmal›d›r.

Ahududu ve bö¤ürtlenlerde farkl› amaçlarla dikim, k›fl, yaz ve gençlefltirme bu-damalar› yap›l›r. Her y›l düzenli yap›lmas› gerekeni k›fl budamas›d›r. K›fl budama-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

s› için uygun zaman sonbahar veya ilkbahar bafl›d›r. Ahududu ve bö¤ürtlendemeyve veren dallar ikinci y›l sonunda kurudu¤undan bu dallar hasattan sonra ve-ya sonbaharda toprak yüzeyine yak›n bir yerden kesilip ç›kart›l›r. Kök veya kökbo¤az›ndan ç›kan yeni sürgünlerden, sonraki y›l›n meyve dal› için her kümedekuvvetli geliflen 3-4 yeni sürgün b›rak›l›r, di¤erleri ç›kart›l›r. Ay›klama yaparken b›-rak›lan sürgünler aras›nda 20-25 cm mesafe b›rak›l›r.

Üzümsü meyvelerin yetifltiricili¤iyle ilgili yeni geliflmeler için http://www.uzumsu.com/ in-ternet adresini ziyaret edebilirsiniz.

Hasat Tekni¤ine uygun bir yetifltiricilik yap›lmas› durumunda dekardan 1-1.5 ton kadarürün al›nabilmektedir. Ahududunda meyve torustan kolayca ayr›ld›¤›nda, bö¤ürt-lende ise meyve saptan kolayca koptu¤unda hasat edilebilir. Hasat, sabah›n erkensaatlerinde haftada 2-3 kez yap›l›r. Bir iflçi 1 saatte ortalama 4-6 kg meyve toplaya-bilir. Taze olarak pazarlanacak meyveler 100, 250 veya 500 g’l›k küçük kaplaratoplan›r ve bu kaplar büyük kasalara dizilerek pazara sunulur. Hasat edilen meyve-ler en k›sa zamanda serin bir yere al›n›r. Meyvelerin uzun süre taze olarak muhafa-za mümkün de¤ildir. Ancak 0.5°C veya 0°C’de 5-7 gün süreyle depolanabilirler.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleHastal›k ve zararl›larla mücadelede ön flart koruma önlemlerinin al›nmas›d›r. Fi-danlar›n sertifikal› olmas› önemlidir. Dikim yap›lacak yer hastal›k ve zararl›lardanar›nd›r›lmal›, gerekirse sterilize edilmelidir. Ahududu ve bö¤ürtlenlerde karfl›lafl›-lan belli bafll› hastal›klar; ahududu cücelik virüsü, yaprak k›v›rc›kl›¤› virüsü, moza-ik virüsleri, kök kanseri veya kök uru, kök çürüklü¤ü ve meyve çürüklü¤üdür.Önemli zararl›lar› ise akarlar, yaprak bitleri, tripsler ve nematodlard›r.

K‹V‹ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerKivi Actinidiaceae familyas›n›n Actinidia cinsi içinde yer alan 55 türden birisidir.Ticari aç›dan en önemli tür Actinidia deliciosa’d›r. Kivinin do¤al yay›lma alan›Çin’in Güneybat›s› olup, farkl› türleri Sibirya’dan Güneydo¤u Asya’ya kadar yay›l-m›flt›r. ‹lk ticari bahçeler 1930’lu y›llarda Yeni Zelanda’da kurulmufltur. Kivi bahçe-leri Kaliforniya’da 1970, Avrupa’da ise 1980’lerde tesis edilmeye bafllanm›flt›r.

Dünya kivi üretimi 1.285.000 tondur. Üretimin %80’i ‹talya (474.000 ton), YeniZelanda (365.000 ton) ve fiili (170.000 ton) taraf›ndan gerçeklefltirilmektedir (FAO,2009). Kivi yetifltiricili¤i ülkemizde yenidir ve iklimin elverdi¤i s›n›rl› alanlarda ya-p›lmaktad›r. Bununla birlikte üretim miktar› artan bir e¤ilim göstermektedir ve24.000 ton s›n›r›na ulaflm›flt›r. En fazla üretimi 7.000 tonla Yalova, 5.300 tonla Rizeve 4.000 tonla Ordu illeri sa¤lamaktad›r (TUIK, 2009). Lezzeti, yüksek C vitaminiiçeri¤i (100-300 mg), lif zenginli¤i ve meyve etinin cazip görüntüsü kivinin popü-ler olmas›nda önemli rol oynam›flt›r. Meyveler taze tüketimin yan› s›ra salata, pas-ta ve marmelat yap›m›nda kullan›lmaktad›r.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriKivi, yüzlek yay›l›m gösteren saçak bir kök sistemine sahiptir. Gövdesi sar›l›c› vet›rman›c› bir asma yap›s›ndad›r (Foto¤raf 4.6). Gövdesi desteklenmedi¤inde sürü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



nücü ve alttan dallanmalar-la birlikte çal› formunda birbüyüme gösterir. Bitkilerinekonomik ömrü 40-50 y›l-d›r. Dallar kar›fl›k dal tipin-dedir. Yapraklar aç›k yeflilrenkli ve kalp fleklinde olupalt yüzeyi tüylüdür ve ke-narlar› difllidir. Yapraklark›fl›n dökülür.

Bitkiler dioik olup er-kek ve difli bitkiler (asma-lar) bulunmaktad›r. Çiçekler y›ll›k sürgünlerin ilk 7. ve 8. yapra¤›n koltu¤unda tekveya salk›m fleklinde oluflur. Salk›mdaki çiçek say›s› difli bitkilerde bire kadar dü-flerken, erkek bitkilerde 7’ye kadar ç›kabilir.

Kivi meyvesi, difli çiçe¤in döllenmesi sonucu ve sadece yumurtal›¤›n geliflmesiile olufltu¤undan gerçek meyvedir. Olgun meyvede kabuk aç›k kahverengi, k›save yumuflak tüylerle kapl›d›r. Çeflitlerin meyve eti rengi aç›k yeflildir. Çekirdekler-den d›fla do¤ru aç›k renkli ›fl›n›ms› krem rengi uzant›lar görülür. Meyvelerin ken-dine has hofl bir tad› olup oldukça lezzetlidir. A. deliciosa türü içerinde yer alanönemli difli çeflitler Hayward, Abbott, Bruno, Allison ve erkek çeflitler Matua, To-muri, Chico Early’dir.

Döllenme BiyolojisiÇiçekler erselik görünümde olmas›na ra¤men fonksiyonel olarak erkek ve difli çi-çekler söz konusudur. Erkek bitkilerde, çiçeklerin difli organ›n›n ovaryumu gelifl-memifltir. Bol miktarda çiçek tozu üretirler ve bu nedenle erkek çiçek fonksiyonugörürler. Difli bitkilerin çiçeklerinde ise birden fazla stil bulunur ve stigmalar gelifl-mifltir. Bu çiçeklerin erkek organlar›n›n üretti¤i çiçek tozlar› sterildir ve bu neden-le difli çiçek fonksiyonu görürler.

Ülkemizde çiçeklenme May›s-Haziran aylar› içerisinde gerçekleflmektedir. Çi-çeklenme 10-15 gün kadar devam eder. Tozlanma böceklerle ve özellikle ar›larlagerçekleflir. Ekonomik bir verim için difli çiçeklerin %5-10’unun meyve ba¤lamas›yeterlidir. Ticari üretim yap›lan bahçelerde yeterli meyve tutumu sa¤lamak için 6-10 difli asmaya 1 erkek asma dikilmelidir.

Ekolojik istekleri

‹klim ‹stekleriKivi subtropik iklim koflullar›nda yetiflen bir türdür. Y›ll›k ortalama s›cakl›¤›n 12-16°C oldu¤u, ilkbahar ve sonbahar donlar›n›n s›k görülmedi¤i ve hava nispi nemi-nin %70-80 oldu¤u koflullar yetifltiricilik için uygundur. K›fl›n yaflanan düflük s›cak-l›klar (-12°C) asmalar›n gövde ve sürgünlerine büyük zarar verir. Rüzgar›n hakimoldu¤u yörelerde asmalar›n etkilenmemesi için rüzgar k›ran tesis ederek önlemal›nmas› gerekir. Kivi, suyu sever ancak afl›r› sudan olumsuz etkilenir. Geliflme dö-neminde 800-1400 mm ya¤›fla gereksinim duyar.


Foto¤raf 4.6

Kivi bitkisi,meyveleri ve ahflapdestek sistemi.

Toprak ‹stekleriKivi toprak iste¤i bak›m›ndan seçicidir. Hafif, derin, geçirgen, alüviyal ve hafif asit-li topraklardan (pH 5.5-7.2) hofllan›r. Asmas›n›n etkili kök derinli¤i 40-50 cm’dir.Taban suyu seviyesinin 90 cm’nin alt›nda kalmas› ve k›fl›n 60 cm’den yukar› ç›k-mamas› gerekir.

Kivi yetifltirilen bahçede toprak pH’s› optimum de¤erlerin alt veya üstünde olursa hangiuygulamalar›n yap›lmas› gerekti¤ini araflt›r›n›z.

Bahçe Tesisi

Destek SistemiKivi yetifltiricilik aç›s›ndan asmaya (üzüme) benzer. Bitki çal› formunda olup, her

y›l düzenli olarak budand›-¤› için yo¤un bir vegjeta-tif geliflme gösterir. Bitki-lerin meyve yüküne verüzgar›n asmalara uygu-lad›¤› bas›nca dayanabil-mesi ve düzenli, bol vekaliteli ürün verebilmesiiçin destek sistemine ihti-yac› vard›r. Genellikledestek sistemi olarak T veçardak sistemi yayg›nd›r

(fiekil 4.3).

Kivi asmalar›nda destek sistemine göre dikim s›kl›¤›n› araflt›r›n›z.

Budama ve Terbiye SistemiKivi asmas›nda, düzgün bir gövde ve gövde üzerinde ana kollar (sabit kordon)üzerinde geliflen aksam elde edilmeye çal›fl›l›r. Dikilen fidanlar›n ilk geliflme y›l›n-da düzgün ve iyi geliflmifl bir gövde oluflturmas› sa¤lan›r. ‹kinci y›l sürgün 2 m’yeulaflt›¤› zaman yat›rma telinin 10-15 cm alt›ndan uç alma yap›l›r. Telin alt k›sm›n-dan karfl›l›kl› geliflen 2 koltuk sürgünü ana kollar› oluflturmak amac›yla geliflmeyeb›rak›l›r. Üçüncü y›l iyi bak›m koflullar›nda asma üzerinde 15-20 adet iyi geliflmifly›ll›k sürgün geliflir. ‹lk üç y›l›n sonunda asman›n kal›c› flekli verilmifl ve terbiyeedilmifl olur.

Verim budamas›nda amaç, asma üzerinde ürün dal› olarak bir yafll› dallar› b›-rakmak, eski ürün dal› (2 yafll›) ile k›r›lm›fl ve kurumufl dallar› ç›kartmakt›r. Asma-lar›n yafl› ve geliflme durumuna göre 12 gözlü 10-30 adet 1 yafll› ürün dal› b›rak›-labilir. Erkek asmalarda çiçekten fazla yararlanmak için afl›r› budama yap›lmaz. Di-fli asmalarda yaz budamas›, kollardan ç›kan taze sürgünler, yafll› aksamda geliflenobur dallar ile birbirine rakip geliflen sürgünlerin ç›kar›lmas›n› ve meyveli ve mey-vesiz dallarda uç almay› kapsar. Bu dönemde meyve seyreltmesi de yap›l›r.

Kivide meyve seyreltmesini ve faydalar›n› araflt›r›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Ana kollar›yat›rma teli

fiekil 4.3

Kivi destek sistemi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



10

Ço¤altmaKivi vegetatif ço¤altma yöntemlerinden yayg›n olarak çelikle ço¤alt›l›r. Genellikleyar› odun ve odun çelikleri kullan›l›r. Köklenme oran›, çelik alma zaman›, çelik ti-pi, s›cakl›k ve neme ba¤l› olarak %20-80 aras›nda de¤iflir.

Çelikle ço¤altma konusunda Bahçe Tar›m›-I kitab›ndan yararlanabilirsiniz.

Kültürel ‹fllemlerKivi optimum bir geliflme için y›la iyi da¤›lm›fl bir ya¤›fl ve yüksek nispi neme ih-tiyaç duyar. Özellikle geliflmenin h›zl› oldu¤u dönemde bitki susuz kal›rsa yap-raklar solmaya ve uç k›s›mlardan itibaren kurumaya bafllar. Genç asmalarda dam-la sulama verim yafl›ndaki asmalarda ise mini sprinkler sulama sistemi iyi sonuçverir.

Yo¤un meyve oluflumu ve budama art›klar› dolay›s›yla fazla miktarda besin ele-menti topraktan kald›r›l›r. Optimum verim ve kaliteli ürün için toprak yaprak ana-liz sonuçlar›na göre düzenli gübreleme yap›lmal›d›r. Bununla birlikte genellikle 3-4 y›lda bir Ocak-fiubat aylar›nda 3-4 ton/dekar yanm›fl çiftlik gübresi uygulan›r. Po-tasyum ve fosforlu gübreler ise özellikle 4-5 yafllar›ndan sonra 2-3 y›lda bir mutla-ka verilir.

Kivi asmalar›n›n yüzlek köklü olmas› ve düzenli sulanmalar› gerekti¤inden çoks›k ve derinden toprak ifllemesi yap›lmaz. Y›lda bir kez (k›fl sonu, asmalar uyan-madan) 10-15 cm derinlikten yüzeysel iflleme yeterlidir. Kivi bitkileri herbisitlerekarfl› son derece hassas olduklar› için yabanc› otla mücadelede malçlama ve me-kanik yöntemler tercih edilir.

Hasat Hayward çeflidinde bitki bafl›na 70-80 kg ve dekardan 4-5 ton ürün al›nabilmekte-dir. Kivi hasat sonras›nda olgunlaflmaya devam edebilen klimakterik bir meyve tü-rüdür. Meyveler suda çözünebilir kuru madde (SÇKM) oran›n›n %6.5-7’ye ulaflt›-¤›nda hasat edilir. Meyveler hasattan belli bir süre sonra yeme olumuna gelir. Ki-vi, so¤uk hava depolar›nda 0°C s›cakl›k ve %90-95 nispi nem koflullar›nda 5-6 aymuhafaza edilebilmektedir.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleKivi hastal›k ve zararl›larla mücadele aç›s›ndan di¤er meyve türlerine göre daha azsorun yaflanan bir türdür. Ancak, yetifltiricili¤inin yap›ld›¤› ortamda nispi neminyüksek olmas› baflta mantari hastal›klar›n yay›lmas› için uygun bir ortam teflkil et-mektedir. Kivilerde en fazla sorun yaratan hastal›k kök ve kök bo¤az› çürüklü¤ü(Phytophthora cactorum, P. citricola, P. lateralis, P.megasperma) olup, daha çokdrenaj› kötü ve a¤›r topraklarda yayg›nd›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Üzüm, çilek, ahududu, bö¤ürtlen ve kivinin eko-

nomik önemini anlatmak.

Dünya ba¤c›l›¤› içerisinde alan ve üretim de¤er-leri ile ilk s›ralarda yer alan ülkemiz, dünya çe-kirdeksiz kuru üzüm üretiminin %36.3’ünü tekbafl›na karfl›lamaktad›r. Çekirdeksiz kuru üzümüretimimizin tamam›n›, Ege bölgesinde baflta Ma-nisa olmak üzere Denizli ve ‹zmir illerinde yetifl-tirilen Sultani Çekirdeksiz sa¤lamaktad›r. Üzüm-sü meyvelerden çilek kültürüne ülkemizde1960’l› y›llar›n sonlar›nda bafllanmas›na ra¤mengünümüzde 292.000 tonluk üretime ulafl›lm›flt›r.Yetifltiricilik Marmara ve Akdeniz bölgelerindeyayg›nd›r. Ahududu ve bö¤ürtlen üretiminde ül-kemiz söz sahibi de¤ildir. Ancak baflta Bursa veyöresi olmak üzere Marmara bölgesi ve di¤er ik-limi uygun bölgelerimizde yeni bahçeler kurul-makta ve üretimi giderek artmaktad›r. Kivi üreti-mi ülkemizde oldukça yeni olmas›na ra¤men se-vilen ve üretimi giderek artan bir meyve olmufl-tur. Yalova, Rize ve Ordu önemli üretici illerdir.

Üzüm, çilek, ahududu, bö¤ürtlen ve kivinin mor-

folojik ve biyolojik özelliklerini tan›mlamak

Asmalar genel olarak erdifli çiçek yap›s›na sahip-tir. Bu nedenle tek çeflit ile ba¤lar›n kurulmas›ekonomiktir ve tercih edilir. Çilek, çok y›ll›k ot-su yap›da her dem yeflil bir bitkidir. Gün uzunlu-¤una ba¤l› olarak çiçek veya stolon oluflturur. Çi-çekleri salk›m fleklindedir. Çilek meyvesi yalanc›meyvedir. Ahududu ve bö¤ürtlen meyve, yaprakve di¤er baz› fenotipik özellikleriyle birbirlerin-den ay›rt edilirler. Bö¤ürtlende torus meyve ilebirlikte kopar, ahududunda ise torus sapla birlik-te bitki üzerinde kal›r. Toprak üstü aksam› ikiy›ll›k, toprak alt› aksam› ise çok y›ll›kt›r. Kivi, k›-fl›n yapra¤›n› döken yüzlek köklü, sar›l›c› ve t›r-man›c› bir gövdeye sahip çok y›ll›k bir bitkidir.Bitki anatomik olarak asmaya benzer. Dioik çi-çek yap›s›na sahiptir. Çiçekleri erselik görünüm-de olmas›na karfl›n fonksiyonel olarak difli veyaerkektir.

Üzüm, çilek, ahududu, bö¤ürtlen ve kivinin eko-

lojik isteklerini ve ço¤altma yöntemlerini belirle-

mek

Asmalar ve çilek ›l›man iklim, ahududu ve bö-¤ürtlen serin ›l›man iklim, kivi ise subtropik ik-lim kufla¤›n›n önemli türlerindendir. Asmalar çe-flit özelliklerine göre May›s ay› sonundan Kas›may› bafllar›na kadar de¤iflen genifl bir aral›k içeri-sinde üzümlerini olgunlaflt›r›r. Günümüz ba¤c›l›-¤›nda Amerikan asma anaçlar› üzerine kültür çe-flitlerinin afl›lanmas› ile ço¤altma ve üretim çal›fl-malar› yap›lmaktad›r. Çile¤in çok farkl› iklim ko-flullar›na uyum sa¤layan tür ve çeflitleri mevcut-tur. Çilekler gün uzunlu¤una duyarl› olup ço-¤unlukla k›sa gün bitkisidir. Bitkiler yayg›n ola-rak stolonla ço¤alt›l›r. Ahududu ve bö¤ürtlen su-yu çok sever. Hafif asitli topraklardan hofllan›r-lar. Bö¤ürtlenin k›fl›n so¤uklama ihtiyac› ahudu-duna göre daha azd›r. Ahududular genellikle köksürgünleri, bö¤ürtlenler ise uç dald›rmas› yönte-mi ile ço¤alt›l›r. Kivi suyu sever ancak afl›r› su-dan da olumsuz etkilenir. Toprak istekleri bak›-m›ndan seçicidir. Hafif, derin, geçirgen ve alüvi-yal topraklardan hofllan›r. Yayg›n olarak çelikleço¤alt›l›r

Üzüm, çilek, ahududu, bö¤ürtlen ve kivinin ba¤

ve bahçe tesisi ile kültürel ifllemlerini aç›klamak.

Ba¤c›l›kta, düzenli ürün almak ve ürün kalitesiniyükseltmek için budama ve terbiye sistemlerininuygulanmas› gereklidir. Telli terbiye flekillerininuygulanmas› ba¤ tesislerinde birim alan›n ve eko-lojinin daha iyi de¤erlendirilmesi bak›m›ndanönemli bir kültürel uygulamad›r. Çilekte meyveüretimi aç›kta, örtü alt›nda ve topraks›z ortamdayap›labilmektedir. Aç›kta belli dönemlerde, örtüalt›nda ise y›l boyu yetifltiricili¤i yap›labilir. Ahu-dudu, bö¤ürtlen ve kivide türlere özgü desteksistemleri kullan›larak bahçeler oluflturulur. Mey-ve bahçelerinde sulama, gübreleme, toprak iflle-me, malçlama, hasat, hastal›k ve zararl›larla mü-cadele ifllemleri tekni¤ine uygun olarak yap›lma-l›d›r.

Özet

1NA M A Ç

3NA M A Ç

2NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi çekirdekli, kurutmal›kamaçla de¤erlendirilen bir üzüm çeflididir?

a. Besnib. Sultanic. Merlotd. Narincee. Bozcaada Çavuflu

2. Asma çiçekleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?

a. Kültürü yap›lan çeflitlerde genellikle erdifli çiçekyap›s› görülmektedir.

b. Erkek çiçek yap›s› genellikle Amerikan asma tür-lerinde bulunur.

c. Asma çiçekleri açmadan önce birleflmifl çanakyapraklar ile örtülmüfltür.

d. Az say›daki üzüm çeflitlerinde fonksiyonel difliçiçek bulunmaktad›r.

e. Asma çiçe¤inde bir difli organ bulunmaktad›r.

3. Afla¤›daki budama flekillerinden hangisinde, asma-lar›n yafll› dallar› 2-4 göz üzerinden budan›r?

a. Gobleb. K›sa budama c. Yenileme dal›d. Kar›fl›k budamae. Guyot

4. Çile¤in çiçek veya kol oluflumu üzerine en etkilifaktör afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Sisb. Nemc. Ya¤›fld. Rüzgare. Fotoperiyot

5. Frigo fide afla¤›daki dikim dönemlerinden hangi-sinde daha yayg›n olarak kullan›l›r?

a. K›fl dikimindeb. Yaz dikiminde c. ‹lkbahar dikiminded. Mart dikimindee. Sonbahar dikiminde

6. Afla¤›dakilerden hangisi ahududuyu bö¤ürtlendenay›ran önemli özelliklerden biri de¤ildir?

a. Torusun bitki üzerinde kalmas›b. Yaprak rengic. Yaprak fleklid. Yaprak irili¤i e. Sürgün geliflme kuvveti

7. Afla¤›daki dönemlerden hangisinde ahududu ve bö-¤ürtlende ya¤murlama sulama yap›lmamal›d›r?

a. Sonbahar döneminde b. ‹lkbahar dönemindec. K›fl döneminded. Hasat döneminde e. Dikim döneminde

8. Afla¤›daki ülkelerden hangisinde kivi ilk kez kültüreal›nm›flt›r?

a. Çinb. ABDc. Yeni Zelandad. ‹talyae. Almanya

9. Afla¤›daki çeflitlerden hangisi erkek kivi çeflididir?a. Haywardb. Brunoc. Abbottd. Allisone. Matua

10. Kivide en önemli hasat kriteri afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Toplam asitlikb. Meyve eti sertli¤ic. Çiçeklenmeden hasada kadar geçen süred. SÇKMe. Meyve kabuk rengi



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise üzümün “Morfolojik ve Biyo-lojik Özellikleri” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise üzümün “Morfolojik ve Biyo-lojik Özellikleri” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise üzümün kültürel ifllemlerin-den “Budama” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise çile¤in “Ekolojik ‹stekleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise çile¤in “Dikim Dönemleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise ahududu ve bö¤ürtlenin“Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤iBölgeler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise ahududu ve bö¤ürtlenin“Kültürel ‹fllemler” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise kivinin “Anavatan›, Ekono-mik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise kivinin “Morfolojik ve Biyo-lojik Özellikleri” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise kivinin kültürel ‹fllemlerin-den “hasat” konusunu yeniden gözden geçiri-niz.

S›ra Sizde 1

Üzümlerin de¤erlendirme fleklini salk›m ve tane özel-likleri belirlemektedir. Taze olarak tüketilen sofral›küzümler yeme kalitesi yüksek, genel olarak gösteriflli,iri taneli, seyrek salk›ml›, sert tane etine sahip çeflitler-dir. Kurutmal›k üzümler yumuflak dokulu, kalite kayb›-na u¤ramadan uzun süre muhafaza edilen çeflitlerdir.fiarapl›k-fl›ral›k çeflitler küçük, orta veya büyük salk›m-l› olabilir ancak en tipik özellikleri salk›m›n s›k taneliolmas›d›r. Ayr›ca tane oldukça sulu bir yap›dad›r.

S›ra Sizde 2

Aç›k köklü asma fidanlar›, fidanl›k koflullar›nda köklen-dirilen, vejetasyon dönemi sonunda (sonbaharda) yap-rak dökümünün ard›ndan sökülen dinlenme halindekifidanlard›r. K›fl ve ilkbahar dikimlerinde kullan›l›r. Kap-l› (veya tüplü) asma fidanlar› sera koflullar›nda, köklen-dirme ortam› ile doldurulmufl plastik, karton vb. kaplariçerisinde köklendirilen, yaprakl› halde aktif geliflmedöneminde olan dikime haz›r fidanlard›r. Yaz dönemiiçinde dikilirler.

S›ra Sizde 3

Çilek tür ve çeflit bak›m›ndan oldukça zengindir. He-men her iklim kofluluna uyum sa¤layabilen çilek tür veçeflitleri ›slah edilmifltir. Kolay ço¤almas›, çok y›ll›k birbitki olmas› ve örtü alt›nda yetifltirilebilmesi çok geniflbir alana yay›lmas› bak›m›nda önemli avantajlar sa¤la-m›flt›r.

S›ra Sizde 4

Günümüzde çilek yetifltiricili¤inde farkl› malç materyal-leri kullan›lmaktad›r. Bunlar›n baz›lar› sap- saman, çift-lik gübresi, talafl, ibreli yapraklar, canl› çim vs. gibi do-¤al; baz›lar› da siyah ve fleffaf plastik malç, tekstil malç,vs. gibi yapay malç materyalleridir.

S›ra Sizde 5

Ülkemizde ahududu ve bö¤ürtlen do¤al olarak yetiflentürler olmas›na karfl›n kültürü oldukça yenidir. Islahedilmifl standart çeflitlerimizin olmay›fl›, de¤erlendirmeflekilleri ve insan sa¤l›¤› aç›s›ndan öneminin yeterincebilinmemifl olmas› di¤er nedenlerdir.



S›ra Sizde 6

Bö¤ürtlenlerde gövdenin ve köklerin merkezi dokular›dikenlilik özelli¤i gösterirken d›fl dokuda, epidermisdokusunun farkl›laflmas›yla dikensizlik meydana gele-bilmektedir. Bu durum himeyre (Chimeria) ile aç›klan-maktad›r. Ancak bu bir modifikasyon durumudur. Kök-ten ç›kan sürgünler dikenli olaca¤›ndan dikensizli¤indevam› için çeflitlerin sadece uç dald›rmas› ile ço¤alt›l-mas› gerekir.

S›ra Sizde 7

Ahududu ve bö¤ürtlenin toprak üstü aksam› iki y›ll›k-t›r. ‹kinci y›l meyve verdikten sonra kurur. Bu nedenleiki y›l sonra kuruyacak olan dallara afl› yap›lmaz.

S›ra Sizde 8

Toprak pH’s› 6’n›n alt›na düflünce dekara 200 kg toz ki-reç verilir. Toprak pH’s› 7.8 üzerinde ise ve yapraklar-da kloroz görülmüflse, dekara 500-750 kg kükürt ikiyebölünerek uygulanmal›d›r.

S›ra Sizde 9

Kiviler kuvvetli geliflen bitkiler olup, ekoloji, toprak vebak›m flartlar›n›n durumuna göre y›ll›k sürgün 1.5-2 muzayabilmektedir. Asmalar›n dikim s›kl›¤› T dayanaksisteminde genellikle 4x4 m veya 4x5 m, çardak (per-gola) sisteminde ise 5.5x6 m fleklinde uygulanmaktad›r.

S›ra Sizde 10

Kivide meyveler f›nd›k irili¤indeyken yap›lan seyreltmeile genellikle kusurlu meyveler (bitiflik, fan, yass›, iyidöllenmemifl meyveler) kopar›larak, asmada kalan di-¤er meyvelerin iriliklerinin art›r›lmas› amaçlan›r.

A¤ao¤lu, Y.S. (1986). Üzümsü Meyveler. Ankara Üni-versitesi Ziraat Fakültesi Yay›nlar› No: 984, Ders Ki-tab›:290, Ankara.

Atefl, A. (1993). Ahududu Yetifltiricili¤i. G›da, Tar›m veHayvanc›l›k Bakanl›¤›, Bursa ‹l Müdürlü¤ü, Bursa.

Bowling, B.L. (2000). The Berry Grower’s Compani-

on. Timber Press, Incorporated.Çelik, S. (2007). Ba¤c›l›k (Ampeloji). Cilt I. Nam›k Ke-

mal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bö-lümü, Tekirda¤.

Çelik, H., A¤ao¤lu,S., Fidan, Y., Marasal›, B., Söyleme-zo¤lu, G. (1998). Genel Ba¤c›l›k. SunFidan A.fi.Mesleki Kitaplar Serisi:1, Fersan Matbaac›l›k San.Tic. Ltd. fiti. Ankara.

FAO, (2009). Statistical Databases, Agriculture CropPrimary. http://faostat.fao.org.

Hasey, J.K. (1994). Training Young Vines. “KiwifruitGrowing and Handling” (Ed. Hasey, J.K., Johnson,R.S., Grant, J.A., Reil, W.O). University of CaliforniaDivision of Agriculture And Natural Resources Pub-lication.

Karadeniz, T. (2004). fiifal› Meyveler. Burcan OfsetMatbaac›l›k Sanayi, Ordu.

Konarl›, O. (1986). Çilek. Tar›msal Araflt›rmalar› Des-tekleme ve Gelifltirme Vakf›. Yay›n No:12. Yalova.

Onur, C. (1996). Ahududu Yetifltiricili¤i. Damla Of-set, Antalya.

Sale, P.R., Lyford, P.B. (1990). Cultural Management

and Harvesting Practices for Kiwifruit in New

zealand. Kiwifruit: Science and Management. (Ed.I.J. Warrington and G.C. Weston.)

Samanc›, H. (1990). Kivi (Actinidia) Yetifltiricili¤i.Tar›msal Araflt›rmalar› Destekleme ve GelifltirmeVakf› Yay›n No:22, Yalova.

TUIK, (2009). Bitkisel üretim ‹statistikleri.http://www.tuik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul.

Uzun, ‹. (2004). Ba¤c›l›k El Kitab›. Hasad Yay›nc›l›kLtd.fiti., ‹stanbul.

Y›lmaz, H. (2009). Çilek. Hasad Yay›nc›l›k Ltd. fiti.‹stanbul.

Zenginbal, H., Özcan, M. (2005). Kivinin (Actinidiachinensis Planch.) Döllenme Biyolojisi. Ondo-kuz May›s Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 20(2):98-105.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra turunçgiller ve incirin;Ekonomik önemini anlatabilecek,Morfolojik ve biyolojik özelliklerini tan›mlayabilecek,Ekolojik isteklerini ve ço¤altma yöntemlerini belirleyebilecek,Bahçe tesisi ve kültürel ifllemleri aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Portakal, mandarin, limon,alt›ntop, incir



Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Bahçe Tar›m›-II Turunçgiller ve‹ncir Yetifltiricili¤i

• TURUNÇG‹LLER (PORTAKAL,MANDAR‹N, L‹MON VEALTINTOP) YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

• ‹NC‹R YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

5BAHÇE TARIMI-II

Bu ünitedeki “Turunçgiller Yetifltiricili¤i” Prof.Dr. Turgut YEfi‹LO⁄LU taraf›ndanyaz›lm›flt›r.Bu ünitedeki “‹ncir Yetifltiricili¤i” Prof.Dr. Ayzin KÜDEN taraf›ndan yaz›lm›flt›r.

TURUNÇG‹LLER (PORTAKAL, MANDAR‹N, L‹MON VEALTINTOP) YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerDünyada en çok yetifltirilen meyve grubunu oluflturan turunçgiller Rutaceae familyas›-n›n Citrus cinsi içinde yer al›r. Turunçgiller içerisinde büyük bir cins, tür ve çeflit zen-ginli¤i vard›r. Dünyada ticarete konu olan türlerden en çok bilinenler fiekil 5.1’de veril-mifltir. Turunçgillerin anavatan› Güneydo¤u Asya’n›n tropik ve semitropik bölgeleridir.Turunçgillerin yetifltiricili¤i dünyada 40° kuzey enlemi ile 40° güney enlemi aras›nda ek-vatorun s›cak-nemli ikliminden s›cak subtropik ve hatta serin subtropik iklimlere kadaryap›lmaktad›r. Bununla beraber ticari çeflitlerin ço¤u kaliteli bir flekilde ancak subtropikiklim kufla¤›nda yetifltirilebilmektedir. Tropik ve semitropik bölgelerde meyvelerin iç ved›fl renklenmesi iyi olmamakta ve aroma yetersiz kalmaktad›r. Bu çerçevede kalitelisofral›k üretim Türkiye’nin de içerisinde bulundu¤u subtropik bölgelerde yap›lmakta,di¤er bölgelerdeki üretim genellikle meyve suyu sanayisine yönelik olmaktad›r.

Dünya toplam turunçgil üretimi yaklafl›k 125.000.000 tondur. Ülkeler aras›ndaÇin ilk s›rada (25.000.000 ton) yer al›r. Bunu Brezilya (20.400.000 ton) ve ABD(10.700.000 ton) izler. Dünya üretiminin %55i’ni portakal, 25’ini mandarin, %11 ka-dar›n› limon ve laym, %4 kadar›n› alt›ntop ve fladok türleri, kalan k›sm›n› ise di¤erturunçgiller oluflturmaktad›r (FAO, 2009).

Turunçgiller ve ‹ncirYetifltiricili¤i

Foto¤raf 5.1

fiadok(Citrus Grandis)

A¤aç Kavunu(Citrus medica)

Alt›ntop(Citrus paradisi)

Turunç(Citrus aurantium)

Portakal(Citrus sinensis)

Mandarin(Citrus reticulata)

Limon(Citrus Lemon)

Laym(Citrus aurantifolia)

Dünyada ticaretekonu olanTurunçgil türleri.

Ülkemizde yetifltirilen önemli turunçgil türleri portakal (Citrus sinesis), limon(C. limon), mandarin (C. reticulata) ve alt›ntop (C. paradisi)’dir. Y›ll›k üretimimizyaklafl›k 3.500.000 ton’dur. Üretimde, portakal %48, limon %24, mandarin %22 vealt›ntop ise yaklafl›k %6’ l›k paya sahiptir. Türkiye’nin dünya turunçgil üretiminde-ki pay› %2.8 gibi küçük bir de¤er gibi görünse de yüksek meyve kalitesi sayesin-de dünyada turunçgil ihracat›nda 4. s›rada yer almaktad›r. Türkiye’den 2009 y›l›n-da 286.000 ton limon, 258.000 ton mandarin, 176.000 ton portakal ve 127.000 tonalt›ntop olmak üzere toplam 847.000 ton turunçgil ihraç edilmifltir. Akdeniz ‹hra-catç› Birlikleri rakamlar›na göre 2009 y›l›nda turunçgiller, Türkiye yafl meyve-seb-ze ihracat›n›n %43’nü, yafl meyve ihracat›n›n ise %65’ni oluflturmaktad›r.

Turunçgiller ço¤unlukla taze ve meyve suyu olarak tüketilir. Toplam üretimin%60’› taze (sofral›k) ve %40 kadar› meyve suyuna ifllenir. Az miktarda meyve dedilim konservesine ifllenir. Ayr›ca meyve kabu¤u, taze sürgünleri ve çiçeklerindenç›kart›lan eterik ya¤lar parfüm sanayisinin en önemli ham maddesidir. Bunun ya-n›nda meyve kabu¤u ve çekirdekleri boya sanayi, hayvan yemi gibi birçok amaç-la de¤erlendirilmektedir. Turunçgil meyvelerinin içerdi¤i yüksek düzeyde C vita-mini; kalsiyum, potasyum, magnezyum ve demir mineral maddeleri; glikozid veflavonidler ile di¤er fitokimysallar›n yan›s›ra meyvelerin kalitesinden herhangi birfley kaybetmeden a¤aç üzerinde uzun süre kalabilmesi turunçgillerin en önemliözellikleridir.

Çevrenizde turunçgil yetiflip yetiflmedi¤ini araflt›r›n›z, yetifliyorsa türleri birbiriyle karfl›-laflt›rarak farkl›l›klar› belirleyiniz.

Morfolojik ve Biyolojik ÖzellikleriTurunçgiller tek gövdeli ve herdemyeflil a¤açlara sahiptir. Anaç, tür ve çeflide ba¤-l› olarak a¤açlar› 3-7 m kadar boylanabilmektedir. A¤açlar dik, yar› dik ve yayvangeliflebilir. Örne¤in limon ve turunçlarda genelde dik, satsuma mandarininde iseyayvan bir geliflim görülür. Genellikle küresel taç olufltururlar. Tac›n s›kl›¤› tür, çe-flit ve a¤ac›n yafl›na göre de¤ifliklik gösterir.

Dal ve SürgünlerGenç sürgünler yeflil renklidir ve üçgen kesitlidir, olgunlaflt›kça yuvarlaklafl›r. Buözellik limonlarda çok daha belirgindir. Sürgünler üzerinde yapraklar ve her yap-ra¤›n koltu¤unda bir tomurcuk ve diken bulunmaktad›r. Dal ve sürgünlerde ayr›-ca çiçek ve meyveler oluflur.

Turunçgillerde sürgün faaliyeti ilkbahar döneminde bafllar. Hem vegetatif hemde generatif geliflmenin olmas› nedeniyle çok önemli bir sürgün dönemidir. Sürentomurcuklardan oluflan genç sürgünlerde çiçek ve yaprak tomurcuklar› bulunur.Yaz ve sonbahar dönemleri genellikle vegetatif geliflmenin oldu¤u sürgün dönem-leridir. Ancak, bu dönemlerde ilkbahar sürgün dönemlerine göre daha az fakatuzun, kuvvetli ve iri yaprakl› sürgün geliflimine rastlanmaktad›r.

YapraklarTurunçgillerin yapraklar› genellikle basit yaprak yap›s›ndad›r. Yaprak, yaprak aya-s› ile kanatç›k olmak üzere iki k›s›mdan oluflmaktad›r. Kanatç›¤›n geliflmifl olma-s› turunçgillerde türler aras›nda farkl›l›k göstermektedir. Alt›ntop ve fladoklarda ka-natç›klar oldukça iri ve genifl, portakal ve mandarinlerde küçük, limonlarda ise izfleklindedir. Kanatç›k ile yaprak ayas› aras›nda eklem olarak isimlendirilen çok be-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Kanatç›k: yaprak sap›n›n ikitaraf›nda yaprak ayas›n›nayn› özelliklerine sahipancak çok daha küçükolarak meydana gelenk›s›md›r.

lirgin bir çizgi bulunmaktad›r (Foto¤raf 5.2). Yapraklar ilk aflamada aç›k yeflil renk-lidir, ancak tam olgunlu¤a ulaflt›klar›nda koyu yeflil ve derimsi yap› almaktad›r. Li-mon gibi ekfli turunçgil türlerinde ç›kan genç yapraklar mor renklidir.

KöklerTurunçgillerde ana kökler, yan kökler ve saçak kökler vard›r. Bitkiler su ve besinmaddelerini saçak kökleri vas›tas›yla al›r. Turunçgillerin kök sistemleri bir kaz›kkök ile flekillenir. Turunç anac›nda çok bask›n bir kaz›k kök vard›r. Anaç olarakkullan›lan di¤er bir tür olan üç yaprakl› ise saçak köklüdür.

ÇiçeklerTurunçgillerde çiçekler erseliktir. Bir çiçekte 5 çanak, 5 taç yaprak, 1 difli organ ve20-25 adet erkek organ bulunur. Çanak yapraklar yeflil; taç yapraklar beyaz olup et-lidir ve içerisinde uçucu ya¤ kesecikleri vard›r. Limonda çiçek tomurcuklar› öncegenelde mor renklidir. Aç›ld›ktan sonra beyaz renge döner. Çiçekler ilkbahar sür-gün dönemi ile birlikte genç sürgünlerin yaprak koltuklar›nda oluflmaktad›r.

Turunçgillerde 4 tip tomurcuk görülmektedir:Yaprak ve sürgün tomurcuklar›; Bu tomurcuklardan yaprak ya da sürgünler

oluflur. Yaprak miktar› yüksek, çiçek miktar› düflük çiçek salk›m› oluflturan tomurcuklar;

Bu tomurcuklardan salk›m fleklinde geliflen, sürgün üzerindeki, çiçek say›s› azyaprak say›s› fazlad›r. Bu tip tomurcuklarda yaprak miktar›n›n fazla olmas› çiçekve meyvelerin beslenmesi aç›s›ndan oldukça önemlidir ve bu nedenle yetifltiricilertaraf›ndan tercih edilir.

Çiçek miktar› yüksek, yaprak miktar› düflük çiçek salk›m› oluflturan tomurcuklar;Tomurcuklardan salk›m fleklinde geliflen sürgün üzerinde hemen hemen her yap-rak koltu¤unda 1 tane çiçek oluflur.

Saf çiçek tomurcuklar›; Sadece tek çiçek olufltururlar. Daha çok kal›n, yafll› dal-larda ve bazen de ana dallar üzerinde oluflurlar. Bu çiçekler iyi beslenemediklerin-den genelde çiçek veya meyve döneminde iken dökülürler.

1035. Ünite - Turunçgi l ler ve ‹nc i r Yet iflt i r ic i l i¤ i

Foto¤raf 5.2

Yaprak ayas›

EklemKanatç›k

Alt›ntop

Yerli Üç Yaprakl›

Yerli üç yaprakl› anac› vealt›ntop türünün yaprakflekli.

Üç yaprakl›: Yapraklar›di¤er turunçgillerden farkl›olarak üç yaprakç›ktanoluflan, yaln›zca anaç olarakkullan›lan ve turunçgilleriçerisinde k›fl›n yapra¤›n›döken tek türdür.

MeyveBotanik olarak özelleflmifl bir üzümsü meyvedir. Bir meyvede 8-18 dilim bulun-maktad›r. Flavedo denilen renkli d›fl kabukta eterik ya¤ kesecikleri bulunur.

Turunçgiller içerisinde ticari de¤er tafl›yan türler itibariyle meyve irili¤i, meyveflekli, kabuk rengi, meyve et rengi ve di¤er meyve özellikleri bak›m›ndan büyükfarkl›l›klar vard›r. En iri tür fladoktur. Onu s›ras›yla alt›ntop, portakal, limon, man-darin ve laym izler. Meyve kabuk rengi aç›k saman sar›s›ndan patl›can moruna,meyve et rengi aç›k yeflilden koyu k›rm›z›ya kadar de¤iflim gösterir.

Çiçek ve Meyve DökümleriTurunçgillerde iyi bir verim için do¤al koflullar alt›nda açan çiçeklerin %0.2-%1.0kadar›n›n olgun meyve dönemine ulaflmas› yeterli olmaktad›r. A¤ac›n bütün çiçek-lerini beslemesi ve olgun meyve dönemine ulaflt›rmas› mümkün de¤ildir. Bu ne-denle a¤aç kendi do¤as› içerisinde de¤iflik dönemlerde çiçek ve meyve dökümle-ri yaparak meyve yükünü düzenler. Önemli olan bu dökümlerin afl›r› olmamas›d›r.Turunçgillerde çiçek dökümü, küçük meyve dökümü, Haziran dökümü ve hasatönü dökümü olmak üzere 4 tip çiçek ve meyve dökümü görülür. Bunlar içerisin-de en önemlisi ve tehlikelisi Haziran dökümü’dür.

Döllenme BiyolojisiBir tohum içinde birden fazla embriyo (poliembriyoni) bulunabilmekte ve böyle birtohum ekildi¤inde genelde ana bitkinin bütün özelliklerini tafl›yan yeni bir bitkilermeydana gelmektedir. Alt›ntop ve portakallarda poliembriyoniye e¤ilim yüksektir.

Portakallar içerisinde göbekli portakallar tohum içermedi¤i için döllenmeye ih-tiyaç duymaz. Di¤er portakallar da genellikle tozlay›c› çeflide gereksinim duyma-dan yeterli meyve oluflturur.

Mandarin hibritlerinin ço¤u (Orlando tangelo, Minneola tanjelo, Robinson man-darini, Nova mandarini, Osceola mandarini ve Klemantin mandarini) kendineuyuflmaz ve tozlay›c› çeflit ister. Satsuma grubu mandarinler ve di¤er mandarinlergenelde yabanc› tozlamaya gereksinim duymaz.

Limonlarda ve alt›ntoplarda tozlanmaya gerek yoktur. Buna karfl›n, fladok çeflit-lerinin ço¤u kendine uyuflmaz ve tozlay›c› çeflit gerektirir.

Çiçeklenme döneminde tozlanma ar› ile gerçekleflti¤i için bahçede yeterli say›-da ar› kovan› bulundurulmal›d›r.


‹klim ‹stekleriDüflük s›cakl›klar turunçgillerin yetifltiricili¤inde en önemli s›n›rlay›c› faktördür.Turunçgiller düflük s›cakl›klara çok duyarl›d›r. Bu nedenle so¤uk bölgelerde yetifl-tirilemezler ve dondan zarar görürler. Düflük s›cakl›klara en duyarl› türler a¤aç ka-vunu, laym ve limondur. Daha sonra fladok ve alt›ntop gelir. Bunlar› portakal,mandarin ve turunç izler. Laymlar -1°C, -2°C’de, limonlar -2°C, -3°C’de zarar gö-rürken; portakallar - 3°C, - 4°C ve mandarinler -7°C, -8°C’ye kadar dayanabilir. Bu-nunla birlikte, tür ve çeflitlerin so¤uklara dayan›m› üzerine düflük s›cakl›¤›n dere-cesi yan›nda so¤uk havan›n bahçede kalma süresi, havan›n rüzgarl› olup olmama-s›, a¤ac›n yafl›, a¤ac›n meyve yükü gibi birçok faktör etki yapmaktad›r.

Turunçgiller genel olarak hava s›cakl›¤› 12.8°C’ye ulaflt›¤›nda büyümeye bafllar.H›zl› büyümeye bafllama s›cakl›¤› 18°C, 19°C’ dir. En iyi büyüme s›cakl›¤› ise 26°C,


28°C aras›d›r. Türlere göre de¤iflen s›cakl›k toplam› da meyve olgunlaflmas› vemeyve kalitesi bak›m›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Türkiye’deki s›cakl›k topla-m› portakal, mandarin ve limonlar için yeterli olmakla beraber, alt›ntoplarda genel-de yetersiz kalmaktad›r. Yavafl yavafl artan gece-gündüz s›cakl›k fark› renklenme-yi artt›r›r ve daha koyu renkli meyveler oluflur.

Turunçgil yetifltiricili¤inde %50’nin üzerinde hava nispi nemi gerekmektedir. ‹yibir verim ve kalite için hava nispi neminin %70’in üzerinde olmas› uygundur. Nemoran› artt›kça meyvelerde çeflit özelli¤i daha iyi bir flekilde ortaya ç›kmaktad›r. An-cak %85’in üzerindeki nispi nem özellikle limonlarda mantar kökenli hastal›klar›artt›rd›¤› için arzu edilmemektedir.

fiiddetli rüzgarlar bahçelerde önemli kay›plara neden olabilmektedir. Kuvvetliesen rüzgarlar mekanik zararlanmalara (dal k›r›lmalar›, meyve sürtünmeleri, meyvedökümleri vb.) ve afl›r› su kayb›na yol açarak fizyolojik olarak meyve dökümlerineneden olabilmektedir. Washington Navel ve di¤er göbekli portakal çeflitleri ile Yafaportakal› çiçeklenme dönemi, küçük meyve dönemi ve Haziran dökümü dönemindeesen kuru rüzgarlardan çok etkilenir ve fliddetli dökümler gerçekleflir. Bu çeflitler çe-kirdeksiz ve az çekirdekli olduklar› için ani iklim de¤iflikliklerine çok duyarl›d›rlar.

Toprak ‹stekleriGenel olarak çok hafif ve çok a¤›r topraklarda turunçgil yetifltiricili¤i baflar›s›z ol-maktad›r. Bunlar›n d›fl›ndaki topraklar baz› uygulamalar yap›larak rahatl›kla yetifl-tiricilik için kullan›labilmektedir.

Çok hafif topraklar çok süzektir, sürekli sulamay› ve gübrelemeyi gerektirir.A¤›r topraklarda ise köklerin solunumu engellendi¤i ve ayr›ca baz› bitki besin ele-mentleri fazlaca tutuldu¤u için turunçgillerin yetifltirilmesi mümkün olmaz. En uy-gun toprak yap›s› t›nl›-kumlu, kumlu-t›nl› veya killi-t›nl› topraklard›r. Toprakta kiloran› %8-10 düzeyinde olmal› ve %20’yi geçmemelidir. Kum oran› ise %50 civar›n-da olmal›d›r. Daha fazla olmas› çok süzek bir ortam oluflmas›na neden olaca¤› içinistenmez. Toprakta aktif kireç miktar› %10’u geçti¤i zaman bitki besin elementleri-nin al›nmas› ile ilgili sorunlar bafllamakta ve özellikle demir klorozu görülmekte-dir. Toplam kireç ise toprakta %40’› geçmemelidir. Kireçlilik, toprak yap›s›ndankaynakland›¤› gibi, sulama suyundan da kaynaklanabilmektedir. Bu nedenle sula-ma suyunun kalitesi çok önemlidir. Topraktaki tuz miktar› %0.30’un üzerinde isebahçe kurulmamal›d›r.

Turunçgiller hafif asidik-nötr topraklar› istemektedir. pH’n›n 5.5-7.5 oldu¤utopraklar yetifltiricilik aç›s›ndan uygundur. Ancak, baz› önlemler almak kofluluyla5.5-8.0 aras›nda pH’ya sahip topraklarda da fazla bir sorunla karfl›laflmadan yetifl-tiricilik yap›labilmektedir.

Turunçgil yetifltiricili¤i için minimum toprak derinli¤i 1.5 m olmal›d›r. Kökleryo¤un olarak 30-90 cm derinlikte bulunmaktad›r. Toprak derinli¤i 1 m olan yerler-de baz› önlemler al›narak (s›rta dikim, iyi bir drenaj) da turunçgil yetifltirilebilir.Toprakta geçirimsiz bir tabakan›n bulunmas› turunçgil a¤açlar›nda çok büyük so-runlara yol açar.

Turunçgil bahçesinde ya¤›fllar veya sulamalardan sonra toprakta biriken suyunuzaklaflt›r›lmas› gerekir. Bu nedenle e¤er toprak a¤›rsa mutlaka bahçe kurulmadanönce kapal› drenaj yap›lmal›d›r. Hafif topraklarda ise aç›k drenaj yeterli olabilmek-tedir. Bahçe kurulacak yerde taban suyu seviyesi toprak yüzeyinden en az 1 mafla¤›da bulunmal›d›r. Taban suyu seviyesi yüzeye yak›nsa s›rta dikim yap›larak ye-tifltiricilik yap›labilir.


Ekolojik BölgelerTurunçgiller, ülkemizde subtropik iklimin bulundu¤u 3 bölgede yetiflmektedir.Bunlar önem s›ras›na göre flöyledir;

Akdeniz Bölgesi: Türkiye toplam turunçgil üretiminin %89 kadar›n› karfl›lamak-ta ve Do¤u Akdeniz bölgesi (%77) ile Bat› Akdeniz bölgesi (%12) olmak üzere ikiönemli alt üretim bölgesini içine almaktad›r.

Ege Bölgesi ve Marmara Bölgesinin Ege iklimi gösteren k›sm›: Türkiye toplamturunçgil üretiminin %11 kadar›n› karfl›lamaktad›r.

Do¤u Karadeniz Bölgesi: Bu bölgedeki turunçgil üretimi önemini kaybetmiflolup, üretim miktar› ihmal edilebilecek düzeydedir (%0.2).

Bahçe Tesisi Yetifltirilmesi planlanan turunçgil çeflitleri için uygun oldu¤u belirlenen iklim vetoprak özelliklerine sahip arazide, mutlaka yeterli sulama suyunun da varl›¤› vekalitesi saptanmal›d›r. Turunçgiller Ekim-Kas›m aylar›nda veya fiubat-Nisan ayla-r›nda dikilebilir. Bununla beraber, k›fl›n don tehlikesi olan so¤uk yerlerde ve özel-likle limon gibi so¤uklara duyarl› türlerde fiubat-Nisan dikimi tercih edilmelidir.

Dikim flekli olarak normal dikim veya s›rta dikim yöntemleri kullan›labilmekte-dir. Normal dikim yönteminde portakal için uygun s›ra aras› ve s›ra üzeri mesafesi7x7 m’dir. Bununla birlikte, yar› s›k dikim yap›larak (7x3.5 m) 2 kat› ürün al›nmas›ve a¤aç tac›n›n biribirine çok yaklaflt›¤› 10-12 yafllar›nda birer s›ra atlayarak a¤açla-r›n sökülmesi ile 7x7 m, yani normal dikim sistemine dönülmesi önerilmektedir.Normal dikimde mandarin için uygun dikim mesafeleri 5x5 m veya 6x6 m; yar› s›kdikim yap›lacaksa 5x2.5 m veya 6x3 m’dir. Limon ve alt›ntop a¤açlar› daha çok bü-yüdükleri için normal dikimde 8 m x 8 m, yar› s›k dikimde ise 8x4 m önerilmekte-dir.

Son y›llarda yayg›n olarak kullan›lan s›rta dikim yöntemi özellikle toprak derin-li¤inin az oldu¤u veya drenaj›n kötü oldu¤u a¤›r topraklar için önerilen bir uygu-lamad›r. S›rt topra¤›n özel aletlerle al›n›p yükseltilmesidir. S›rta dikimde s›rt yük-sekli¤i 60-120 cm, s›ralar aras› ise 6-6.5 m aras›nda de¤iflebilmektedir.

Bahçe tesisinde kullan›lacak fidanlar hastal›klardan ar›nd›r›lm›fl sertrifikal› fi-danlar olmal›d›r. Dikim s›ras›nda köklerin k›vr›lmamas› ve fidanlar›n derin dikilme-mesi çok önemlidir. Dikim için tüplü (torba veya saks›da yetifltirilmifl) fidan kulla-n›lmas› tutma flans›n› artt›rd›¤› için tercih edilmelidir.

Çeflitler

Portakal ÇeflitleriGenel olarak meyveleri yuvarla¤a yak›n flekilli olan portakalda kabuk rengi aç›ksar›dan koyu k›rm›z›ya kadar de¤ifliklik gösterir. Meyve eti ise aç›k-sar›dan koyuflarap rengine kadar de¤iflir. Çekirdeksiz ve çok çekirdekli çeflitleri vard›r. Portakal-lar meyve özelliklerine göre 4 gruba ayr›l›r (Foto¤raf 5.3);

Normal portakallar; Dünyada en çok üretilen portakal gruplar›ndan birisidir.Yayg›n olarak üretilen çeflitler Valencia ve Yafa portakal›d›r. Ayr›ca Finike Yerli Por-takal›, Kozan Yerli Portakal› gibi genelde çekirdekli olan yerli çeflitlerimiz vard›r.

Göbekli portakallar; Meyvenin çiçek ucu k›sm›nda ikinci bir meyve niteli¤indebir göbek bulunan portakallard›r. En önemli göbekli portakal çeflitleri WashingtonNavel, Navelina, Navelate, Lane Late, Fukumoto ve Cara Cara’d›r.


Kan portakallar›; Meyve eti k›rm›z› olan portakallard›r ve k›rm›z› rengi veren‘antosiyanin’dir. Dünyada en yayg›n kan portakal› çeflitleri Moro ve Taracco’dur.

fieker portakallar›; meyvedeki asit miktar› çok düflük oldu¤u için ekflili¤i farkedilemeyen ve ticarete pek konu olmayan portakallard›r.

Mandarin ÇeflitleriMandarinler sofral›k meyve pazar›nda çok önemli bir türdür. Meyveleri geneldeküçüktür. Çekirdeksiz ve 3-7 çekirdek içeren hatta daha çok çekirde¤i olan çeflit-leri vard›r. Meyve kabu¤u genelde meyve etine çok s›k› ba¤l› de¤ildir, kolay soyu-lur ve kolay soyulabilir turunçgil türü olarak da bilinir. Çeflitlerinin büyük bir k›s-m› olgunlaflt›ktan sonra a¤açta uzun süre kalmaz ve olgunlaflt›ktan sora puflafl›r.

Mandarinler meyve özellikleri bak›m›ndan temel olarak 4 gruba ayr›lmaktad›r(Foto¤raf 5.4);

Satsuma grubu; Meyveleri genelde orta irilikte, fakat baz› çeflitlerde küçük ola-bilmektedir. Meyve flekli genelde yass›d›r, bazen boyunluluk görülebilir. Ticari an-lamda çekirdeksizdirler (1-3 çekirdek/meyve). Meyve kabu¤u henüz yeflilken mey-ve olgunlafl›r. A¤açlar› so¤uk koflullara en dayan›kl› olan gruptur. Bu grupta yer alanönemli çeflitler Owari, Okitsu Wase, Clausellina, Miho Wase ve Dobashi Beni’dir.


Foto¤raf 5.3

Valensiya Portakal› Washington Navel

Moro Kan Portakal› fieker Portakal›

Portakal çeflitleri.

Puflaflama: Olgunlu¤unilerlemesi durumundakabu¤un kal›nlaflarakfliflmesi ve meyve eti ilekabuk aras›nda ba¤lant›n›nazalarak boflluk meydanagelmesidir.

Foto¤raf 5.4

Satsuma Mandarini Akdeniz Mandarini

King Mandarini Klemantin Mandarini

Mandarin çeflitleri.

Akdeniz mandarini (Yerli Mandarin); Türkiye’de Akdeniz bölgesinde ve Egebölgesinde Mu¤la ilinde (Bodrum, Fethiye ve Marmaris) yetiflir. Bodrum mandari-ni de denir. Çok verimlidir, ancak mutlak periyodisite gösterir. Meyveleri küçük-orta iriliktedir ve yass› fleklidir. Olgunluk döneminde meyve kabuk rengi aç›k sa-r›d›r. Meyvenin puflaflmaya e¤ilimi yüksektir. Kabu¤u kolay soyulur ve kabu¤un-daki eterik ya¤lar nedeniyle kendisine özgü çok hofl bir kokuya sahiptir.

King mandarini; Ülkemizde pek yayg›n olmayan ve geç olgunlaflan bir çeflittir. Normal mandarin; Satsumaya göre daha zor soyulur ve daha az puflaflma e¤i-

limi göstrirler. Klemantinler (Nules, Oroval, Marisol, Hermandina, Nour), Nova,Robinson, Fremont ve Fortune gibi çeflitleri içine al›r. Ayr›ca mandarinler içerisin-de Minneola Tangelo ile W. Murcott ve Ortanique gibi melezleri vard›r.

Limon ÇeflitleriLimonlar›n genç sürgünleri, küçük meyveleri, çiçek tomurcuklar› ve çiçekleri morrenklidir. Yediverenlilik özelli¤i vard›r. Yaprak kanatç›¤› iz halindedir. Yetifltiri-len önemli limon çeflitleri Interdonato, Kütdiken, Meyer, Lamas, Eureka, Lizbon veAyd›n’d›r (Foto¤raf 5.5).

Alt›ntop çeflitleri‹ri meyveler olufltururlar. Önemli alt›ntop çeflitleri Star Ruby, Rio Red, Henderson,Redblush ve Marsh Seedless’dir (Foto¤raf 5.6).


Yediverenlilik: Y›l boyuncaçiçek aç›p meyve vermeözelli¤idir.

fiekil 5.5

Interdonato limonçeflidi.

Foto¤raf 5.6

Star Ruby alt›ntopçeflidi.

Bir manav veya semt pazar›na ç›karak portakal, mandarin, limon ve alt›ntop çeflitleri hak-k›nda bilgi toplamaya çal›fl›n›z.

Ço¤altmaTurunçgiller her ne kadar vegetatif üretim yöntemleri ile kendi kökleri üzerindebaflar›yla ço¤alt›labilirse de toprak, iklim ve hastal›klar gibi nedenlerle anaç kullan-ma zorunlulu¤u vard›r. Bu nedenle ticari turunçgil çeflitleri bir anaç üzerine afl›l›olarak yetifltirilir. Kullan›lan anaçlar›n, üzerilerine afl›l› çeflitlerinin performanslar›-na büyük etkisi vard›r.

Ülkemizde kullan›lan turunçgil anaçlar› Yerli turunç, Carrizo sitranj›, Troyer sit-ranj›, C-35 sitranj› ve Üç yaprakl›’d›r. Turunç anac› kireçli topraklara en dayan›kl›anaçt›r. Türkiye topraklar›, özellikle Akdeniz bölgesi, kireçli topraklara sahip oldu-¤u için ülkemizde kullan›lan turunçgil anaçlar›n›n %95’i Yerli turunç anac› olufltur-makta olup, Akdeniz bölgesi ve Ege bölgesinde kullan›lmaktad›r. Limon için uy-gun anaç Yerli turunçtur. Üç yaprakl› anac› kireçli topraklara çok duyarl›d›r, bu ne-denle Ege bölgesinde asitli topraklar›n bulundu¤u yerlerde ve Do¤u KaradenizBölgesinde kullan›l›r. Di¤er anaçlar kireçli topraklara orta düzeyde tolerans göste-rirler ve Akdeniz bölgesinin az kireçli topraklar›nda Carrizo sitranj› ve C-35 sitran-j›; Ege bölgesinin kireçi düflük topraklar›nda Troyer sitranj› kullan›l›r.

Turunçgillerde anaç kullan›lmas› zorunlu oldu¤u için sa¤l›kl› anaçlardan al›nantohumlar ekilerek çö¤ürler haz›rlan›r. Turunçgillerde görülen poliembriyoni nede-niyle tohum ekilerek ana bitki ile ayn› genetik yap›ya sahip olan anaçlar elde edi-lir. Poliembriyoni özellikle turunçgil anaçlar›nda yüksek oranda bulunan ve önem-li bir avantaj sa¤layan bir özelliktir. Tohumlar torf, dere kumu, orman topra¤› veçiftlik gübresi gibi materyallerin birkaç›n›n belirli oranlarda kullan›m› ile haz›rla-nan ortama aç›k alanda Mart ay›nda, serada ise fiubat ay›nda ekilir. Çimlenmedensonra çö¤ürlerin bak›m› yap›l›r ve 15-20 cm boya ulaflt›ktan sonra flafl›rt›l›r. Çö¤ür-lerin yetifltirildi¤i sürece sulanmas›, gübrelenmsi, hastal›k ve zararl›lara karfl› müca-delesi yap›l›r. Çö¤ürler kurflun kalem kal›nl›¤›na geldi¤inde, Sonbahar’da Eylül-Ekim aylar›nda durgun T göz afl›s› veya ilkbahar’da Mart sonundan bafllayarak Ma-y›s sonuna kadar sürgün T göz afl›s› veya mikro afl› yöntemi kullan›larak afl›lan›r.Afl›lar sürdükten sonra bak›m› yap›l›r ve fidana flekil verilir.


BudamaTurunçgillerde budama bitkiye flekil vermek, meyve verimini düzenlemek ve a¤aç-lar› gençlefltirmek amac›yla kuru, k›r›k, hasta, yafll›, obur, ›fl›klanmay› azaltan dal-lar›n kesilmesi fleklinde uygulan›r.

fiekil budamas› fidan ve genç a¤açlarda yap›l›r ve çok so¤uk k›fl aylar› d›fl›ndaher zaman gerçeklefltirilebilir. Turunçgillerde a¤açlara genel olarak goble flekli ve-rilir. fiekil budamas› bütün turunçgil türlerinde ayn› flekilde uygulan›r. Bununlabirlikte verim budamas› limonlarda di¤er türlerden farkl›l›k göstermektedir. Limon-lar büyüme özelliklerindeki farkl›l›klar ve baz› hastal›klara duyarl›l›klar› nedeniyleEkim ay› sonuna do¤ru budan›r. Ayr›ca limonlarda verim budamas›nda di¤er tür-lerde yap›lan uygulamalara ek olarak ‘tepe alma’ yap›l›r.

Verim budamas› Ocak-fiubat aylar›nda yap›l›r. Budaman›n portakal, mandarinve alt›ntopta 2-3 y›lda bir yap›lmas› yeterli iken, limonda her y›l budama yap›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Gençlefltirme budamas› ise yafllanma nedeniyle meyve verimi ve meyve irli¤iazalan a¤açlarda Ocak-fiubat aylar›nda kal›n dallar›n kesilerek sürgün geliflimininteflvik edilmesi için yap›l›r. 4-5 cm den daha kal›n dallar kesilmemelidir.

SulamaYa¤›fllar›n olmad›¤› dönemlerde portakal a¤açlar›n›n sulanmas› gerekir. Su ihtiya-c› tansiyometre ile belirlenmelidir. Genel olarak Akdeniz ve Ege bölgelerinde ya-¤›fllar›n olmad›¤› May›s ay›ndan bafllanarak Ekim ay› sonuna kadar sulama devameder. De¤iflik sulama yöntemleri vard›r, ancak su tasarrufu ve gübrelemeye de ola-nak tan›mas› bak›m›ndan damla sulama yöntemi önerilmektedir.

Toprak ‹fllemeToprak ifllemenin amac› yabanc› ot mücadelesi yaparak yabanc› otlarla a¤açlar›nsu ve besin rekabetini önlemektir. Mümkün oldu¤u kadar herbisit (yabanc› ot ila-c›) kullan›larak yabanc› ot mücadelesi yap›lmal›d›r.

GübrelemeA¤açlar›n›n verim ve meyve kalitesini korumak ve artt›rmak için gübreleme gerek-lidir. Gübreleme program› mutlaka yaprak analizlerine göre yap›lmal›d›r.

HasatTurunçgillerde olgunluk zaman› belirlenirken meyve suyu miktar›, % suda çözü-nebilir kuru madde (SÇKM), % asit oran›, suda çözünebilir toplam kuru madde/asitoran› ve meyve kabuk rengine bak›lmaktad›r.

Turunçgil meyveleri genelde %85-90 nispi nem bulunan odalarda depolanmak-tad›r. Mandarinler 3-4°C’de 2-3 ay, portakallar 5-6°C’de 5-6 ay, alt›ntoplar 7-9°C’de6-7 ay, limonlar ise 10-12°C’de 7-8 ay muhafaza edilebilmektedir.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleTurunçgil bahçelerinde çok say›da zararl› vard›r. Bununla birlikte, çok say›da ya-rarl› böcek vard›r. Bu nedenle entegre mücadele yöntemleri benimsenmelidir.

Turunçgillerde görülen önemli hastal›klar uçkurtan, kahverengi çürüklük ve göv-de zamklanmas›, kahverengi leke, mavi küf, yeflil küf, turunçgil dal yan›kl›¤›, turunç-gil kavlama hastal›¤›, tafllaflma hastal›¤› ve palamutlaflma (yediverenlileflme)’dir.

Önemli zararl›lar ise turunçgil unlu biti, torbal› koflnil, k›rm›z› kabuklu bit, Ak-deniz meyve sine¤i, turunçgil k›rm›z› örümce¤i, turunçgil pas böcüsü, harnup gü-vesi, portakal güvesi, yaprak galeri güvesi, yaprak biti, turunçgil beyaz sine¤i, tu-runçgil pamuklu beyaz sine¤i, y›ld›z koflnili ve kanl›bals›rad›r.

‹NC‹R YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

Anavatan›, Ekonomik Önemi ve Yetifltirildi¤i BölgelerÜlkemiz aç›s›ndan büyük önem tafl›yan meyve türlerinden birisi de incirdir. Özel-likle Akdeniz ikliminin etkin oldu¤u ülkelerde yetifltirilen subtropik bir meyve tü-rüdür. ‹ncir Moraceae familyas›n›n Ficus cinsi içinde yer al›r. ‹ncirin (Ficus caricaL.) do¤al yay›lma alan› Anadolu, Akdeniz havzas›, Kafkasya, Gürcistan’›n subtro-pik bölgeleri, ‹ran ve Arabistan’d›r. Anadolu’da bulunan en önemli yabani formolan Ficus carica erinosyce’den elde edilen kültür incirleri; erkek incirler (F.c.cap-rificus), kurutmal›k incirler ve sofral›k incirler (F.c.domestica) olmak üzere 3 grupalt›nda toplan›r.


Entegre mücadele:Bahçedeki zararl›, hastal›kve yabanc› otlar› ayn› andabask› alt›na alabilmek içinde¤iflik mücadeleyöntemlerinin birbirinidestekleyecek flekilde birarada kullan›lmas›d›r.

Dünya incir üretimi yaklafl›k 1.100.000 tondur. En fazla incir yetifltirien ülke M›-s›r (350.000 ton) olup ard›ndan Türkiye (244.000 ton) ve Cezayir (84.000 ton) gel-mektedir (FAO, 2009). Ülkemizde incir üretiminin en çok yap›ld›¤› iller Ayd›n(153.000 ton), ‹zmir (23.400 ton) ve Bursa (14.000 ton)’d›r (TUIK, 2009).

Türkiye, dünya kuru incir ihracat›n›n yar›dan fazlas›n›, sofral›k incir ihracat›n›nise 1/3’ünü karfl›lamaktad›r. Kuru incir üretiminin önemli bir bölümü incirin ana-vatan› olarak kabul edilen Ege Bölgesi’nden karfl›lanmaktad›r. Bahçelerin ço¤un-lu¤unda Sar›lop incir çeflidi ile kurulan kurutmal›k çeflitlerde bir standartlaflma gö-rülmektedir. ‹ncirlerde çeflitlilik daha çok sofral›k incirlerde görülür. Sofral›k incir-ler sar›mt›rak yeflil, sar›, mor, koyu siyah›mt›rak mor ve mor çizgili olmak üzererenk biçim, tat ve aroma bak›m›ndan oldukça fazla çeflitlilik gösterirler. Marmara,Akdeniz, Karadeniz ve Güneydo¤u Anadolu bölgeleri daha çok sofral›k incir yetifl-tiricili¤ine uygun bölgelerdir.

‹ncirin besin de¤eri çok yüksektir. Ço¤unlukla taze ve kuru meyve, komposto,reçel, marmelat, flekerleme, karamela, bisküvi, kahve, ispirto ve rak›ya hammaddeolarak veya hayvan yemi olarak de¤erlendirilmektedir.

Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri‹ncir a¤ac›, tek veya çok gövdeli, don tehlikesinin oldu¤u bölgelerde ocak flek-linde yetifltirilen, bas›k veya 8-10 metre kadar boylanabilen yayvan taçl›, seyrekdall› bir a¤açt›r. Dallar› gevrek olup, kül renklidir. Sürgünler emzik gözlerindenmeydana gelir.

Yapraklar, dal üzerinde spiral durumda, genellikle, kültür formlar›nda el fleklin-de olup, parmak say›s› 3-7 aras›nda de¤iflir. Çiçekleri, çiçek gözlerinden ilk belirdi¤iandan itibaren incir meyvesi ad›n› alan, yuvarlakça veya armudumsu içi bofl çiçekk›l›f› içerisinde s›ra s›ra dizilmifl bir durumdad›r. Çiçek k›l›f›n›n sap k›sm›n›n karfl›s›n-da bulunan a¤›z (ostiolum) üç köfle ve küçük bir kaç s›ra pul ile örtülmüfltür.

Erkek incir (F.c.caprificus) meyvelerinde bir çiçek k›l›f› içerisinde hem erkekçiçek ve hem de bir tür difli çiçek olan gal çiçekleri bulunur. Erkek çiçekler çiçekk›l›f›n›n a¤›za yak›n k›s›mlar›nda, gal çiçekleri ise kalan k›s›mlar›nda dizilmifl olup,ilek ar›s›n›n yumurtlamas›n› ve ç›kan kurtlar›n beslenmesini sa¤lar (fiekil 5.1).

Difli incirlerde(F.c.domestica) bir çi-çek k›l›f› içerisinde yal-n›z normal difli çiçeklervard›r. Çiçek yap›lar›;normal difli çiçekte i¤-ne k›sm› uzun bir yu-murtal›k vard›r, gal çi-çe¤inin ise i¤nesi çokk›sa, yumurtal›¤› dahairi ve yuvarlakt›r. Erkekçiçekler, 3-5 parçal› birperigon ile 3-5 erkekorgandan oluflur. Erkekincirlerde meyveler su-lanmaz, flekerlenmezve yenmez.


Emzik: Bir y›ll›k dallar›n tepegözleriyle bu gözlerin alt›ndabulunan bir iki yan gözleredenir.

‹ncir meyvesi: Yalanc›meyve olup, yumurtal›¤›nde¤il, çiçek k›l›f›n›n(receptacle) büyüyüp,etlenmesiyle oluflur.

‹lek ar›s›: ‹ncirde tozlamay›yapan böcektir

fiekil 5.1

Ostiolum Erkek çiçekler

Receptacle

NormalDifli çiçek

Erkek çiçek

Gal çiçe¤i

Erkek incirmeyvelerindeerkek çiçekler vedifli çiçekyap›s›ndaki galçiçekleri ilenormal difliçiçe¤ingörünümü.

Döllenme Biyolojisi ve ‹lek Ar›c›¤›n›n (Blastophaga psenes) BiyolojisiKültür inciri dioik bir bitki olmas›na ra¤men, çiçekleri meyvenin içerisinde bulun-du¤undan dolay› tozlanma rüzgarla olmamaktad›r. ‹ncirlerin kendine özgü bir döl-lenme biyolojisi vard›r. Döllenmeye gereksinim duyan çeflitlerde bunu Blastopha-ga psenes adl› ve erker incir a¤açlar›yla simbiyotik bir yaflam› olan ar›c›k sa¤lamak-tad›r. Bu ar›c›k halk aras›nda ilek sine¤i olarak bilinmektedir.

Döllenmeye gereksinimleri bak›m›ndan difli incirler dört grup alt›nda toplanabilir;• Döllenmeye gereksinim duymadan, partenokarpi yoluyla ilkbahar ve yaz

ürünü verenler (Sofral›k incirler).• Meyve tutumu için mutlaka döllenmeye gereksinim duyanlar (Kurutmal›k

incirler).• ‹lkbahar ürünü için döllenmeye gereksinim duymay›p, yaz ürününü olgun-

laflt›rmak için döllenme isteyenler (San Pedro tipi).• ‹lkbahar ürünü için döllenmeye gereksinimleri olup, yaz ürününü olgunlafl-

t›rmak için döllenme istemeyenler (Adriyatik tipi).Erkek ve difli incir a¤açlar›nda “meyve do¤uflu” olarak adland›r›lan 3’er do¤ufl

vard›r. Bu do¤ufl periyotlar›, meyveler içerisindeki erkek ve difli çiçeklerin olgun-laflma zamanlar› ile paralel gitmektedir. Ayr›ca, bu periyotlar ilek ar›c›¤›n›n de¤iflikgenerasyonlar›yla da uyum içerisindedir. Bu 3 meyve ürünü biribirini izler. Birincido¤uflun ürününde meyve ceviz irili¤ini ald›¤›nda, bunu izleyen do¤uflta meyvelerf›nd›k irili¤indedir.

Erkek ‹ncirlerdeki Meyve Do¤ufllar›‹lek Ürünü: Meyvelerin ve erkek çiçeklerin olgunlaflmas› Haziran ay›nda olur.

En bol meyve ve çiçek tozu ilek ürünü içerisinde bulunur.Ebe Ürünü: Meyvelerin olgunlaflmas›, a¤ustos sonu ile Eylül ay› içerisinde olur.

En az çiçek tozu ebe ürününde bulunur.Bo¤a Ürünü: Bo¤a ürünü meyvelerinde bulunan gal çiçekleri say›s› fazla, ancak

erkek çiçek say›s› azd›r. Bu nedenle içlerinde çiçek tozu miktar› az veya yoktur.

Difli ‹ncirlerdeki Meyve Do¤ufllar›Yel Lop: Kurutmal›k incirlerde genellikle bu ürün olgunlaflmadan dökülür. Baz›

sofral›k çeflitlerde ise bu ürün partenokarp olarak oluflur ve Haziran ay› içerisindeolgunlafl›r.

‹yi Lop (Ana ürün): Meyveler A¤ustos-Ekim aylar› aras›nda olgunlafl›r. As›l ürüniyilop ürünü olup, olgun meyvelerin derimi bir iki ay sürmektedir.

Son Lop: Difli çiçekler Eylül ay›nda, meyveler sonbahar aylar›nda olgunlafl›r.Kurutmal›k çeflitlerde son lop ilekleme olmad›¤›ndan olgunlaflmadan dökülür.

Yörenizde yetiflen incir çeflitlerini araflt›r›n›z ve hangi dönemlerde hasat edildiklerini be-lirleyerek sofral›k ya da kurutmal›k olduklar›n› ö¤reniniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


‹klim ‹stekleri‹ncir bir subtropik iklim bitkisi olup k›fllar› ›l›k, yazlar› s›cak ve kurak yerleri sever.Y›ll›k ortalama s›cakl›¤›n 18-20°C olmas›n›, Temmuz-Eylül aylar› aras›nda 25-30°C’nin alt›na, k›fl aylar›nda ise -9°C’nin alt›na düflmemesini ister. So¤uk yerlerdeincir ocak fleklinde yetifltirilir. ‹ncir a¤ac›n›n y›ll›k ortalama ya¤›fl iste¤i 625 mm ka-dar olup, ya¤›fl›n Kas›m-Haziran aylar› aras›nda olmas› ve kurutma mevsimi olanTemmuz-Eylül aylar›n›n ya¤›fls›z ve bulutsuz geçmesini ister.

Toprak ‹stekleri‹ncir a¤ac› toprak bak›m›ndan seçici olmay›p, çok nemli olmamak kofluluyla her-türlü toprakta yetiflir. Ancak, kurutmal›k incirler derin, kumlu killi, humuslu ve ye-teri kadar kireçli topraklarda daha kaliteli meyve verir. ‹ncir a¤ac› taban suyununyüksek oldu¤u a¤›r topraklardan hiç hofllanmaz.

Ekolojik Bölgeler‹ncir yetifltiricili¤inin yap›ld›¤› ekolojik bölgeler 4 grupta toplanabilir;

Büyük ve Küçük Menderes orta havzalar›; Büyük ve Küçük Menderes orta hav-zalar› kuru incir yetifltiricili¤i için ideal koflullar› oluflturmaktad›r. Kurutma mevsi-mi olan Temmuz-Eylül aylar› genel olarak kurak geçer, bu s›rada hava nispi nemi%40-45, hava s›cakl›¤› 25-30°C aras›nda de¤iflir. Ö¤leden önce kuzeyden esen Gü-müflkanat Poyraz rüzgar› ve ö¤leden sonra bat›dan esen nemli ‹nbat rüzgar› inci-rin dünyan›n hiçbir yerinde eriflilemeyecek kalitede olmas›n› sa¤lar. Sam yeli ad›verilen kuru ve s›cak do¤u rüzgar› incirin kalitesini düflürmektedir.

K›y› bölgeleri; Ege, Akdeniz, Marmara ve Karadeniz k›y› bölgelerindeki iklimkoflullar› daha çok sofral›k incir yetifltiricili¤ine uygundur. Çünkü kurutma mevsi-minde denizden esen nemli rüzgarlar meyveleri çatlatarak, kaliteli kurutmaya en-gel olmaktad›r.

Güney-Do¤u Anadolu bölgesi.‹ç bölgelerde da¤›n›k mikroklima alanlar.

Bahçe Tesisi Ege bölgesinde, Sar›lop kurutmal›k incir çeflidi ço¤unlukla kapama bahçe fleklindeyetifltirilir. Son y›llarda, Marmara bölgesinde de sofral›k Bursa Siyah› incir çeflidiylekapama bahçeler tesis edilmifltir. Di¤er bölgelerde ise incir s›n›r a¤ac› olarak veyazeytin, asma ve antepf›st›¤› gibi meyve türleriyle birlikte kar›fl›k olarak dikilmekte-dir. Dikim mesafesi çeflitlerin büyüme gücü ve ekolojik faktörlere ba¤l› olarak de-¤iflmekle birlikte genellikle 8x8 m, 8x6 m, 8x4 m ve 6x6 m mesafelerle dikilir.

ÇeflitlerKurutmal›k çeflitlerinin bafl›nda Sar›lop ve Sar› Zeybek çeflitleri gelmektedir. Gü-neydo¤u Anadolu bölgesinin Halebi ve Sultani çeflitleri de kurutmal›k ve sofral›kolarak de¤erlendirilebilmektedir.

Sofral›k incir çeflitlerine örnek olarak Bursa Siyah›, Morgüz, Yeflilgüz, Göklop,Beyaz Orak, Siyah Orak, Bardakç›, Sultan Selim ve Akça incir çeflitleri verilebilir.


Ço¤alt›lma‹ncirde anaç kullan›lmamaktad›r. Çelikleri kolay köklendi¤i için genellikle çelikleço¤alt›l›r. Köklenmeyi kolaylaflt›rmak için 1000 ppm’lik indol bütirik asit (IBA) uy-gulamas› yeterlidir. Çelik dikimi, Ocak-fiubat aylar›nda yap›labilir. ‹ncir, çelikle ço-¤altma kadar yayg›n olmasa da dald›rma ve dip sürgünüyle de ço¤alt›l›r.

Kültürel ‹fllemler‹ncir budanmad›¤› zaman, verimden düflmekte ve kalite bozulmaktad›r. ‹lkbaharve sonbaharda y›lda iki kez toprak iflleme özellikle sulanmayan bahçelerde verim-lili¤i artt›r›r ve özellikle kuru incirlerde meyve kalitesinin iyilefltirir. Ege ve Karade-niz bölgeleri gibi baz› bölgelerdeki ya¤›fllar incir a¤açlar›n›n su gereksinimlerininkarfl›lanabilmesi için yeterlidir. Zaten incir kökleri derine gitti¤i ve fazla sudan hofl-lanmad›¤› için s›k sulama istemez.

‹leklemeKurutmal›k incirlerde tozlanma ve meyve tutumunu sa¤lamak için erkek incira¤açlar›ndan al›nan ilek meyvelerinin içlerindeki ilek ar›lar› ile birlikte difli incira¤açlar›na meyveler f›nd›k ile ceviz irili¤i aras›nda iken as›lmas› olay›na ileklemedenir. Genellikle Ak ilek, Elma ilek, Kaba ilek vb. gibi ilek çeflitlerinin ilek meyve-leri kullan›l›r. Yaklafl›k 20-25 kg meyve veren bir incir a¤ac›na 750-1000 g ilekmeyvesi as›l›r. ‹lekleme, do¤ufllar› birbirini izleyen çiçekleri dölleyebilmek için, 4-7 gün aral›klarla bazen iki veya üç kez yap›labilir.

HasatSofral›k incirlerde hasat, meyve çok fazla yumuflamadan, çi¤ düflmeyen yerlerdesabah flafakla birlikte, çi¤ düflen yerlerde ise çi¤ kalkt›ktan sonra yap›lmal›d›r. De-rim, meyvelerin kabuklar› ve saplar› zedelenmeden meyvelerin hafifçe bükülmesiile yap›lmal›d›r. Meyveler çabuk yumuflad›¤›ndan kasalar içinde üst üste yerlefltiril-memeli ve bir s›ra halinde dizilmelidir.

Kurutmal›k incirler ise, a¤aç üzerinde iyice olgunlafl›p kuruduktan ve yere düfl-tükten sonra hasat edilir. Bu dönem, yaklafl›k olarak ileklemeden 45-50 gün son-ras›na karfl› gelmektedir.

Hastal›k ve Zararl›larla Mücadele‹ncir a¤açlar›nda, beyaz kök çürüklü¤ü (kök uyuzu), incir mozayik virüsü, iç

çürüklü¤ü (Endosepsis), aflatoksin, Armillaria kök çürüklü¤ü, emzik maraz›, ma-ya, bakteri ve mantar türlerinin meydana getirdi¤i ekflime, sürme, küfler ve yüzeyçürüklü¤ü gibi hastal›klar görülmektedir.

‹ncirin önemli zararl›lar› kanl› bals›ra, incir nematodlar›, incir kurdu veya incirgüvesi, ekflilik böcekleri, sirke sinekleri, Homotoma spp., Aceria ficus ve kuru in-cir akarlar›d›r. Bu hastal›k ve zararl›larla mücadele di¤er meyve türlerinde oldu¤ugibi Zirai Mücadele Teknik Talimatlar› takip edilerek yap›l›r.



Turunçgiller (Portakal, mandarin, limon, alt›n-

top) ve incir yetifltiricili¤inin ekonomik önemini

anlatmak.

Turunçgiller Türkiye yafl meyve-sebze ihracat›-n›n %43’nü, yafl meyve ihracat›n›n ise %65’nioluflturmaktad›r. Ülkemiz 850.000 tonluk turunç-gil ihracat› ile dünyada 4. s›rada yer almaktad›r.Öte yandan dünya kuru incir ihracat›n›n yar›danfazlas›n›, sofral›k incir ihracat›n›n ise 1/3’ünü Tür-kiye karfl›lamaktad›r.


top) ve incirin morfolojik ve biyolojik özellikleri-

ni tan›mlamak.

Turunçgiller k›fl›n yapraklar›n› dökmezler. A¤aç,dal, yaprak ve çiçek özellikleri vas›tas›yla porta-kal, turunç, mandarin, limon, alt›ntop ve fladokgibi turunçgil türleri biribirinden ay›rd edilebil-mektedir. Mandarin çeflitlerinin baz›s›nda tozla-y›c› çeflide gereksinim duyulurken portakal, li-mon ve alt›ntoplarda genellikle tozlay›c› çeflideihtiyaç yoktur. ‹ncir a¤ac› yayvan taçl›, seyrek dall›, tek veyaçok gövdeli olabilmektedir. K›fl›n yapraklar›n›döken bir türdür. ‹ncirde erkek ve difli a¤açlarvard›r. Kurutmal›k çeflitlerde (difli a¤açlarda)meyve tutumu için ilekleme yap›lmas› gerekmek-tedir. Tozlanma ‘ilek sine¤i’ denilen bir ar›c›k ta-raf›ndan gerçeklefltirilir.


top) ve incirin ekolojik isteklerini ve ço¤altma

yöntemlerini belirlemek.

Turunçgillerin yetifltiricili¤ini s›n›rlayan en önem-li faktör düflük s›cakl›klard›r. Türler bu aç›danfarkl› davran›fllar gösterir. Limon so¤uklara çokduyarl› oldu¤u için k›fl›n don tehlikesi olan yer-lerde yetifltirilmez. Turunçgiller canl› ve cans›zstres faktörleri nedeniyle bir anaç üzerinde yetifl-tirilmek zorundad›r. Ülkemizde genellikle turunçanac› üzerine afl›lanarak ço¤alt›l›rlar.‹ncir k›fllar› ›l›k, yazlar› s›cak ve kurak yerleri se-ver. Y›ll›k ortalama s›cakl›¤›n 18-20°C olmas›n›,k›fl aylar›nda ise -9°C’nin alt›na düflmemesini is-ter. ‹ncirde araç kullan›lmaz. ‹ncir genel olarakçelikle ço¤alt›l›r ve çeliklerin köklenmesini artt›r-mak için IBA kullan›l›r.

Turunçgiller (portakal, mandarin, limon, alt›n-

top) ve incirde bahçe tesisi ve kültürel ifllemlerin

nas›l yap›ld›¤›n› aç›klamak.

Turunçgiller ve incirde bahçe tesisi türlerin eko-lojik istekleri göz önünde bulundurularak yap›-l›r. Tür ve çeflitlerin büyüme kuvvetlerine göres›ra aras› ve üzeri dikim mesafeleri seçilir. Özel-likle turunçgillerde taban suyu seviyesinin yük-sek olmamas›na dikkat edilir. Dikilen çeflitlerintozlay›c› çeflide gereksinimi olup olmad›¤› dik-katle incelenmelidir. Bu türlerde budama, sula-ma, toprak iflleme, gübreleme, hastal›k ve zarar-l›larla mücadele ile meyve hasad› türlerin ihti-yaçlar› dikkate al›narak yap›l›r. ‹ncirde ileklemeuygulamas› bu türe has ve çok özel bir durumteflkil eder.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Ülkemizde turunçgil üretimi en fazla hangi bölge-mizde yap›lmaktad›r?

a. Ege bölgesib. Akdeniz bölgesic. Marmara bölgesid. Karadeniz bölgesie. Do¤u Anadolu bölgesi

2. Afla¤›dakilerden hangisi göbekli portakal çeflididir?a. Valenciab. Yafac. Kütdikend. Navelinae. Redblush

3. Turunçgil çeflitleri ile ilgili afla¤›daki bilgilerden han-gisi do¤rudur?

a. Mandarin kolay soyulan bir türdürb. Portakal çekirdeksiz bir meyve türüdürc. Valensiya göbekli bir portakal çeflididird. Klemantin geçci bir portakal çeflididire. Portakallar bodur bitkilerdir

4. Afla¤›dakilerden hangisi turunçgil bahçesi kurulur-ken dikkat edilmesi gerekenlerden biridir?

a. Mutlaka bir anaç üzerine afl›l› fidanlar kullan›l›rb. S›rta dikim yap›lmak zorundad›rc. Bahçenin bulundu¤u yörenin iklim verilerini bil-

meye gerek yokturd. Toprak analizi yap›lmas›na gerek yokture. Mutlaka tozlay›c› çeflit de dikilmelidir

5. Budama ile ilgili afla¤›daki bilgilerden hangisido¤rudur?

a. fiekil budamas› meyve hasad›ndan sonra yap›l›rb. fiekil budamas› Ocak ay›nda yap›l›rc. fiekil budamas› yaln›zca k›r›k dallar ç›kart›larak

gerçeklefltirilir d. Verim budamas› y›l boyunca yap›labilire. fiekil budamas› fidan ve genç a¤açlarda yap›l›r

6. Turunçgillerde en uygun sulama yöntemi afla¤›da-kilerden hangisidir?

a. Üstten ya¤murlamab. Alttan ya¤murlamac. Kar›k sulama d. Çanak sulamae. Damla sulama

7. Turunçgil bahçesinde gübreleme program› nas›lyap›l›r?

a. A¤ac›n yafl›na göreb. A¤ac›n büyüklü¤üne görec. Yaprak analizlerine göre d. A¤ac›n verimine göree. Komflu bahçelerde yap›lan gübrelemeye göre

8. Portakaldaki hastal›k ve zararl›larla ilgili olarak afla-¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?

a. Akdeniz meyve sine¤i zarar› portakalda önemlide¤ildir

b. Yediverenlileflme (palamutlaflma) portakalda gö-rülen önemli bir hastal›kt›r

c. Böcek görüldü¤ü anda derhal ilaç at›l›rd. Uçkurutan portakalda görülen önemli bir hasta-

l›kt›re. Entegre mücadeleye gerek yoktur

9. ‹ncir ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?a. ‹ncir k›fl›n yapra¤›n› dökmezb. Türkiye kuru incir ihracat›nda 2. s›rada yer al›rc. Erkek ve difli incir a¤açlar› vard›rd. Türkiye yafl incir ihraç etmeze. ‹ncirde çiçek tozlar› rüzgarla tafl›n›r

10.‹ncir ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. ‹ncir tek gövde veya ocak fleklinde yetifltirilirb. ‹ncirde çiçekler meyvenin içerisindedirc. Erkek incirde meyve do¤ufllar› vard›rd. Erkek incir meyveleri yenire. ‹ncir k›fllar› ›l›k, yazlar› s›cak ve kurak yerleri sever



1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise turunçgillerin “Ekolojik ‹s-tekleri” k›sm›n› tekrar gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise turunçgillerin “Çeflitler “ k›s-m›n› tekrar gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise turunçgillerin “Çeflitler” k›s-m›n› tekrar gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise turunçgillerin “Ço¤altma”k›sm›n› tekrar gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise turunçgillerin “Budama” k›s-m›n› tekrar gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise turunçgillerin “Sulama” k›s-m›n› tekrar gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise turunçgillerin “Gübreleme”k›sm›n› tekrar gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise turunçgillerin “Hastal›k veZararl›larla Mücadele” k›sm›n› tekrar gözdengeçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise incirin “Anavatan›, Ekono-mik Önemi ve Yetifltirildi¤i Bölgeler” k›sm›n›tekrar gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise incirin “Morfolojik ve Biyolo-jik Özellikleri” k›sm›n› tekrar gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1

Akdeniz bölgesi, Ege bölgesi ve Marmara bölgesininEge iklimi gösteren k›sm› ile Do¤u Karadeniz bölgele-rinde özellikle sahil bölgelerde turunçgiller yetiflmekte-dir. Yetifltiricilik türler baz›nda baz› bölgelerde yo¤un-laflmaktad›r. Örne¤in limon türü so¤uklara çok duyarl›oldu¤u için, iklimin daha ›l›man oldu¤u Mersin ilindeyayg›nd›r ve Türkiye limon üretiminin %68’i Mersindegerçekleflmektedir. Öte yandan Adana en çok portakal,mandarin ve alt›ntop üreten ildir. Turunç, uzunca ve daha koyu yeflil yaprakl›d›r. Kanat-ç›klar› oldukça genifl, dallar› dikenli, meyveleri portakalmeyvesine benzemekle birlikte kabu¤u çok girintili ç›-k›nt›l›d›r. Dik büyüme e¤iliminde olup büyük a¤açlaroluflturmaktad›r. Portakal a¤açlar› çeflitlere ba¤l› olarakde¤iflmekle birlikte genellikle büyük a¤aç oluflturur. Ka-natç›klar› portakalda daha dar ve meyve kabuk yüzeyiturunçtan çok daha düzdür. Mandarin a¤açlar› geneldeküçüktür, çeflitlere göre çok farkl› yaprak ve kanatç›k ge-niflli¤ine sahiptir ancak genelliklede portakala göre dahadar yaprakl› ve kanatç›¤› daha küçüktür. Meyveleri por-takaldan oldukça küçük ve kolay soyulur. Limonlar ge-

nelde portakal kadar ve daha büyük a¤açlar oluflturmak-tad›r. Bir istisna olarak Meyer limon çeflidi küçük a¤açlargelifltirmektedir. Limonlar›n genelliklle a¤açlar› dikenli,genç sürgünleri ve çiçek tomurcuklar› mor renklidir. Yap-raklar› portakal, mandarin ve alt›ntoptan daha aç›k renk-li, kanatç›¤› iz halinde, meyvesi oval-uzundur. Çiçek ucuk›sm›nda meme denilen ç›k›nt› bulunmaktad›r ve meyvekabu¤u rengi sar›d›r. Alt›ntoplar portakal, mandarin velimondan daha büyük a¤açlar oluflturur. En büyük yap-rak, kanatç›k ve meyveleri oluflturan bir türdür.

S›ra Sizde 2

Portakallar içerisinde çok de¤iflik çeflitler bulunmaktad›r.En yayg›n olanlar› göbekli portakallard›r. Göbekli porta-kallar içerisinde erken dönemde Navelina ve daha sonraWashington Navel meyveleri tüketiciye ulaflmaktad›r.Daha sonra Valensiya portakal› marketlerde görülmekte-dir. Mandarinlerden en çok pazarda bulunan çeflitler er-kenciden geççiye do¤ru Okitsu satsuma, Ovari satsuma,Klemantin, Nova, ve Minneola tangelo çeflitleridir. Li-monlarda ise Interdonato ve Meyer çeflitleri erkenci ola-rak pazara inmekte, daha sonra Kütdiken çeflidi görül-mektedir. Alt›ntoplar içerisinde ise önce Star Ruby çeflidipazara iner arkas›ndan Rio Red çeflidi tüketiciye ulafl›r.

S›ra Sizde 3

En iyi standart kurutmal›k çeflitler Sar›lop ve Sar› Zey-bektir. Sar›lop kurutmal›k incir çeflidinin hasad› Tem-muz sonunda bafllar ve Eylül sonunda tamamlan›r. Sar›Zeybek çeflidi ise 20 A¤ustos-30 Eylül tarihleri aras›ndahasat edilir.Sofral›k çeflitlerden Bursa Siyah› çeflidi Ege bölgesindeve Bursa’da yo¤un olarak yetifltirilir. Hasad› Ege bölge-sinde A¤ustos bafl›ndan Ekim ay› ortalar›na kadar, Bursayöresinde ise Eylül bafl›ndan Kas›m ay› ortalar›na kadardevam etmektedir. Ege bölgesinde yayg›n olarak yetiflti-rilen Yeflilgüz çeflidinin olgunlaflma periyodu A¤ustosbafl›-Ekim ortas› olup hasat sezonu uzun sürer. Yine Egebölgesinde yayg›n olan sofral›k incirlerden olan Morgüz15 A¤ustos’dan Kas›m sonuna kadar taze meyve verebi-len en geççi çeflittir. Göklop çeflidinin meyve olgunlafl-mas› 10 A¤ustos- 30 Eylül aras›ndad›r. Bardakç› çeflidi ‹z-mir çevresinde taze olarak tüketilir. Bu yörede “Barda-c›k” ad›yla bilinir. Olgunlaflma dönemi Temmuz sonu-Eylül bafl›d›r. Siyah Orak çeflidi erken olgunlafl›r (Yaz ba-fl›). Beyaz Orak çeflidi Ege bölgesinde özellikle Turgutluyöresinde yayg›nd›r. Meyveleri 15 Hazirandan itibarenolgunlafl›r. Hasad› Eylül ortas›na kadar devam eder.



Spiegel-Roy, P., Goldschmidt, E.E. (1996). Biology of

Citrus. Cambridge University Press, New York. USA.230 p.

FAO, (2009). Statistical Databases, Agriculture CropPrimary. http://faostat.fao.org

Kaflka, N., Küden, A.B., Küden, A., Çetiner, S. (1990).Ege Bölgesi ‹ncirleri ile Çukurova Bölgesinden

Selekte Edilen ‹ncirlerin Adana’ya Adaptasyo-

nu Üzerinde Çal›flmalar. Çukurova ÜniversitesiZiraat Fakültesi Dergisi, 5(4): 77-86.

Küden, A.B., Tanr›ver, E. (1995). Çukurova Bölgesine

Önerilebilecek Baz› ‹ncir Çeflit ve Klonlar›n›n

Saptanmas›. 2. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, 3-6 Ekim, 1995, Adana. Cilt 1: 663-667.

TUIK, (2009). Bitkisel üretim ‹statistikleri.

http://www.tuik.gov.tr/bitkiselapp/ bitkisel.zul.Yeflilo¤lu, T., Y›ld›r›m, B., Tuzcu, Ö., Kamilo¤lu, M.U.,

‹ncesu, M. (2010). Turunçgiller Yetifltiricili¤i. TA-GEP. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi -KuzeyK›br›s Türk Cumhuriyeti Tar›m ve Do¤al KaynaklarBakanl›¤›. 38s. Adana


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Domates yetifltiricili¤ini anlatabilecek,Biber yetifltiricili¤ini ifade edebilecek,Patl›can yetifltiricili¤ini özetleyebilecek,Fasulye yetifltiricili¤ini anlatabilecek,Bezelye yetifltiricili¤ini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Domates• Fasulye• Biber

• Bezelye• Patl›can

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• DOMATES YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• B‹BER YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• PATLICAN YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• FASULYE YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• BEZELYE YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

6BAHÇE TARIMI-II

Domates, Biber,Patl›can, Fasulye veBezelye Yetifltiricili¤i

Bu ünite Prof.Dr. Vedat fiEN‹Z taraf›ndan yaz›lm›flt›r.

DOMATES YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Lycopersicon esculentumMill.)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiDomatesin anavatan› Orta ve Güney Amerika’d›r. Amerika’n›n Kristof Kolomb ta-raf›ndan keflfinden önce yerliler taraf›ndan besin olarak de¤erlendirilmekteydi. Av-rupa’da domatesi ilk yetifltiren ve yiyenler ‹talyanlard›r. 18. yüzy›lda tüm Avru-pa’da yetifltirilmeye bafllanm›flt›r. Domatesin ülkemize 110-120 y›l önce Adana’dangirdi¤i zannedilmektedir. Baz› yazarlara göre Avrupa’dan ‹stanbul’a getirildi¤i veen az 200 y›ldan beri yetifltirildi¤i san›lmaktad›r.

Ülkemizde üretilen domates miktar› 2009 y›l› istatistiklerine göre 10 745 500 to-na ulaflm›flt›r.

Botanik ÖzellikleriDomates bitkisi uygun koflullarda oldukça fazla dallan›r. S›r›k ve yer domatesi flek-linde yetifltirilir.

KökDomates çok kuvvetli kök yap›s›na sahiptir. Kök sisteminin iyi geliflmesi, toprak ko-flullar›na topra¤›n, iyi ifllenip ifllenemedi¤ine ve rutubet miktar›na ba¤l›d›r. Gevflekbünyeli ve iyi ifllenmifl topraklarda kökler daha derine inebildi¤i halde, a¤›r karak-terde olan topraklarda ise daha yüzlek geliflirler. Ana kaz›k kök flafl›rt›lmazsa 100-150cm derinli¤e kadar inebilir. Domates gövdesi toprakla temas etti¤i yerden yenidenkök meydana getirir. Bitki köklerinin %70-80’ni topra¤›n 0-25 cm derinli¤inde yeral›r. Tarla koflullar›nda 1 dönümde 80-100 kg kök art›¤› kald›¤› belirlenmifltir.

Gövde Domates gövdesi otsudur. Fide devresinde yuvarlak ve üzeri tüylüdür. Yaflland›k-ça gövde odunlafl›r ve köfleli bir flekil al›r. Gövde otsu yap›da oldu¤undan dik bü-yüyemez. Dik büyüyememesinin bafll›ca 2 nedeni vard›r. Bunlarda:

• Gövdenin kök bo¤az› k›sm›n›n nispeten zay›f olmas› ve oluflan fazla say›da-ki meyvenin a¤›rl›¤›n› gövdenin tafl›yamamas›,

• Kök sisteminin toprak üstünde oldukça a¤›r yüke karfl› tutunma görevini ya-pacak durumda olmamas›d›r.

Domates, Biber, Patl›can,Fasulye ve Bezelye

Yetifltiricili¤i

Domates bitkisinde dallanma çok say›da ve çok kuvvetlidir. Domates gövdesibelirgin olmayan bo¤um aralar› ve bo¤umlardan oluflur. Bo¤umlarda yapraklarbulunur. Gövde ile yapraklar aras›ndaki koltuklardan devaml› olarak pratikte kol-tuk ad› verilen sürgünler meydana gelir. S›r›k domateslerde bu koltuklar›n al›n-mas› gerekir.

Domates bitkisinin boyu, çeflide ve yetiflme koflullar›na göre de¤iflir. Domatesçeflidinin yer ve s›r›k olufluna göre boylanma 50-200 cm aras›nda olmaktad›r. Pra-tikte domatesler boylanma durumlar›na göre; yer (bodur) ve s›r›k (uzun boylu) do-matesler fleklinde 2 grupta incelenmektedir.

Boylar›na göre domatesler nas›l s›n›fland›r›l›r?

Yaprak Domates yapra¤› bileflik yaprakt›r. Domates yapraklar› gövde üzerinde sarmal ola-rak meydana gelir. Nadiren karfl›l›kl› yapraklara da rastlan›r.

ÇiçekDomateslerde çiçekler bo¤um aralar›nda oluflur ve salk›m fleklindedir. Salk›mlarbasit ve bileflik salk›m fleklinde olabilir. Salk›mlar gövde üzerinde almafl›k olarakdizilmifllerdir. Domates çiçekleri erdifli (hermafrodit)’dir. Çiçekte 5 taç, 5 çanak, 5erkek organ ve 1 difli organ bulunur. Domateslerde kendine döllenme hâkimdir.

Meyve Domates meyvesi botanik bak›mdan üzümsüdür. Domateslerde meyve flekli ve iri-li¤i çeflitlere göre de¤iflmektedir. A¤›rl›k 1-1000 g aras›ndad›r. Sofral›k domatesle-rin 5-10 adedi 1 kg gelirken, sanayi domateslerinin 20-25 adedi 1 kg gelmektedir.

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriDomates tohumlar› çekirdek evlerinin içerisinde de¤iflik flekillerde veya kümelen-mifl bir halde bulunur. Tohumlar›n olum devrelerinde meyve içerisinde çimlenme-lerini engelleyen hormonlar ile sar›l›d›r. Tohumlar beyaz›mtrak-kül renginde olup,üzerleri hafif tüylüdür. Tohumlar›n %100 temiz olmas›, çimlenme gücününde %90-95 olmas› istenir. En düflük çimlenme gücü %75-80 olmal›d›r. 1 g’da 300-350 adettohum vard›r. 1000 dane a¤›rl›¤› 2,7-3,3 g’d›r. Tohumlar çimlenme güçlerini uygunkoflullarda muhafaza edildiklerinde 5-6 y›l muhafaza ederler. En düflük çimlenmes›cakl›¤› 8-10°C, en yüksek ise 30-32°C’dir. Tohumlarda çimlenme denemeleri ka-ranl›kta 15-25°C ve 14 gün süre ile yap›lmal›d›r.

ÇeflitlerDünyada 3000’ni aflk›n domates çeflidi bulunmaktad›r. Yetiflme yerlerine göre 2’yeayr›l›r. Bunlarda;

• Aç›kta yetifltirilen çeflitler ve • Örtüalt›nda yetifltirlen çeflitlerdir. Aç›kta yetifltirilen çeflitlerde morfolojik özelliklerine göre 2’ye ayr›l›r. Bunlarda;• Yer (bodur) ve• S›r›k (uzun boylu) çeflitlerdir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Yetifltirilme ‹stekleri

‹klim ‹stekleriDomates ›l›k ve s›cak iklim sebzesidir. So¤uklardan çok korkar. Bol ürün vermesiiçin nisbeten uzun bir yetifltirme devresi ister. 14°C’nin alt›ndaki s›cakl›klarda mey-ve ba¤lamaz. S›cakl›¤›n 10°C’nin alt›na indi¤i ve 35°C’nin üzerine ç›kt›¤› zamandöllenmenin olamamas›ndan dolay› meyve tutumu olmamaktad›r. Domateslerdenormal bir geliflmenin meydana gelmesi için en uygun s›cakl›k 15-20°C olmal›d›r.Çiçek tozlar› 15-25°C’lerde en iyi döllenmeyi yapmaktad›r. Domateslerde verimüzerine hava ve toprak s›cakl›¤› da etki etmektedir. Hava s›cakl›¤› 18°C ve topraks›cakl›¤› 21°C oldu¤u zaman en iyi verim al›nmaktad›r. Domates en az 6 saat do¤-rudan günefl ›fl›¤› alan yerlerde yetifltirilmelidir.

Toprak ‹stekleriDomates toprak yönünden fazla müflkülpesent bir bitki de¤ildir. Kumlu topraklar-dan hafif killi topraklara kadar hemen hemen her toprak tipinde yetifltirilebilir.Toprakta gere¤inden fazla rutubetin bulunmas›n› istemez. Fazla ya¤›fll› yerlerdedrenaj yap›lmas› gerekmektedir.

Domates fazla olmamakla birlikte toprak asiditesine karfl› oldukça dayan›kl›d›r.pH 5.0-7.0 olan topraklarda en iyi sonuç elde edilmifltir. Toprak reaksiyonu pH5.0’den afla¤› düfltü¤ü zaman kireçleme ihmal edilmemelidir.

GübrelemeGübreleme denince akl›m›za ah›r gübresi ve ticaret gübreleri gelmektedir. Ah›rgübresi topra¤› ve üzerindeki ürünlere gerekli besin maddelerini sa¤lar ve topra¤›humus yönünden zenginlefltirir. Toprakta mikroorganizma faaliyetlerini artt›r›r. Be-sin maddelerinin tutunmas›n› ve bitkiler taraf›ndan al›nmas›n› kolaylaflt›r›r. Humustopra¤›n ifllenmesini kolaylaflt›r›r. Havalanma ve su tutma özelli¤ini artt›r›r. Doma-tes yetifltiricili¤inde dönüme 3-4 ton yanm›fl ah›r gübresi verilmektedir. Ticaretgübreleri de topra¤›n besin maddesi ihtiyac›na göre verilmelidir.

Domates yetifltiricili¤inde 1 dekar için ne kadar ah›r gübresi verilmelidir?

Yetifltirme Teknikleri

Domates yetifltiricili¤i, tarla yetifltiricili¤inde tohumlar›n do¤rudan ekilmesi, fidele-rin dikilmesi veya fidelerin aktar›lmas›; bahçe yetifltiricili¤inde ise, fidelerin flafl›rt›l-mas› ya da fidelerin aktar›lmas› fleklinde yap›l›r.

Do¤rudan Tohum Ekimi ile Domates Yetifltiricili¤iTarlaya do¤rudan tohum ekimini s›n›rlayan en önemli etmen toprak s›cakl›¤›d›r.Tohum ekiminin bafllayabilmesi için toprak s›cakl›¤› en az 14°C olmal›d›r. Erkenyap›lacak olan tohum ekimlerinde tohumun çimlenmesi yavafl olmaktad›r. Dahageç yap›lan ekimlerde de fideler çok h›zl› bir flekilde geliflirler. Tarlaya do¤rudantohum ekiminde baflar›l› olabilmek için yabanc› ot mücadelesi mutlaka yap›lmal›-d›r. Yabanc› ot mücadelesinde tüm tarlan›n yabanc› ot ilac› ile ilaçlanmas› yerinetohum ekimlerinin yap›ld›¤› s›ra üzerlerine uygulama yap›lmas› daha do¤rudur.Çünkü s›ra aralar›n› traktör ile iflleyip yabanc› otlar› yok etmemiz mümkündür.Böylece hem toprak ifllenmifl hem de yabanc› otlar yok edilmifl olur.

1236. Ünite - Domates, Biber , Pat l ›can, Fasulye ve Bezelye Yet iflt i r ic i l i¤ i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Do¤rudan tohum ekiminde topra¤›n kaymak tabakas› ba¤lamamas› istenir.Çünkü ekilen domates tohumlar› oldukça küçüktür. Kaymak tabakas› ba¤layantopraklarda tohumlar çimlendi¤i halde sürüp toprak yüzüne ç›kamamaktad›r. Bunedenle do¤rudan domates tohum ekimi hafif karakterli topraklarda yap›lmal›d›r.

Tohumlar 120-150 cm s›ra aras› ve s›ra üzerinde de 1 m’de 30-40 adet tohumolacak flekilde ekilmelidir. Daha sonra fideler 20-25 cm s›ra üzeri kalacak flekildeseyreltilir. Bu yöntemle dekara 75-100 g tohum ekilmektedir.

Fide ile Domates Yetifltiricili¤iFide ile yetifltiricilikte domates fidesinin ya yetifltirici taraf›ndan ya da fide yetiflti-ren firmalar taraf›ndan yetifltirilmesi gerekir. Domates iklimi uygun olan yerlerdeilkbahar ve sonbahar olmak üzere y›lda 2 kez yetifltirildi¤i halde baz› yerlerde dedon tehlikesi kalkt›ktan sonra dikim yap›larak y›lda 1 kez yetifltirilmektedir. Fide-ler yaklafl›k olarak 15-20 cm kadar boyland›klar›nda dikime haz›rd›r. Fazla say›dakök ve yapraklara sahip olan fidenin yapraklar› koyu yeflil, gövde mor renkli vegövdenin alt k›s›mlar›nda da küçük fliflkinlikler vard›r. ‹lkbahar don tehlikesi kalk-t›¤›, toprak ve hava s›cakl›¤› 12-15°C’yi buldu¤u zaman fide dikimi yap›l›r.

Domates yetifltiricili¤inde s›ra aras› ve s›ra üzeri aral›klar› çeflidin s›r›k veya yerçeflidi olufluna, büyüme ve yay›lma kuvvetine, toprak koflullar›na ve yap›lacak ba-k›m ifllemlerinin elle veya makine ile yap›lmas›na göre de¤iflir. S›ra aralar›, yer do-mateslerinde 80-125 cm, s›r›k domates çeflitlerinde ise 75 cm b›rak›lmal›d›r. S›raüzeri aral›klar› ise, yer domates çeflitlerinde 30-60 cm, s›r›k domates çeflitlerinde isegenellikle 50 cm’dir.

Ülkemizde salma sulama sistemi yap›lan yerlerde 60-70 cm geniflli¤indekimasuralardan yararlan›l›r. Arazinin meyil durumuna göre ve sulama imkânlar›-na ba¤l› olarak masuralar 20-50 m uzunlu¤unda haz›rlan›r. Fideler masuralar›nortas›na dikilir. Fide dikiminden sonra mutlaka can suyu verilir. Sanayi doma-tes yetifltiricili¤inde ise s›ra aras› genifllik 150 cm, s›ra üzeri ise 25-40 cm ara-s›nda de¤iflmektedir.

Sanayi tipi domates yetifltiricili¤inde s›ra aras› ve s›ra üzeri mesafeleri ne kadar olmal›d›r?

Afl› ile Domates Yetifltiricili¤iSon y›llarda özellikle sera yetifltiricili¤inde nematod ve mantari hastal›klara karfl›dayan›kl› yabani formlar üzerine kültür domatesleri afl›lanmaktad›r. Anaç olarakyabani domates çeflitleri, kalem olarak ta kültür domates çeflitleri kullan›l›r. Fidele-re dilcikli ‹ngiliz afl› yöntemi uygulan›r. Afl› tuttuktan sonra anac›n afl›n›n üst k›s-m›nda kalan taraf› yani yabani çeflit kesilmektedir. Böylece nematoda dayan›kl›anac›n kökü ile üst k›sm›nda da kültür domates çeflidi kalmaktad›r.

Domateslerde Y›ll›k Bak›m ‹flleri

ÇapalamaFideler tarla veya bahçedeki yerlerine dikildikten 2-3 hafta sonra ilk çapa uygula-n›r. 1. çapadan 2-3 hafta sonra 2. çapa yap›l›r. Tarla tar›m› fleklinde yap›lan yetifl-tiricilikte çapa iflleminde traktör ile çekilen çapa makineleri kullan›l›r. Bahçe tar›-m›nda ise çapa ifllemi elle yap›l›r. 2. çapada bitkiler 30-35 cm boy ald›klar›nda ça-pa ile birlikte s›r›k çeflitlere herek verilir veya ipe al›n›r. Bu çapalamalar esnas›nda


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

bitkilerde bo¤az doldurma ifllemi de yap›l›r. Daha sonra, yabani otlar› ay›klamak,kaymak tabakas›n› k›rmak, topra¤› havaland›rmak, topra¤›n rutubetini korumakamac›yla çapalama ifllemlerine devam edilir. Domates dallar› topra¤› tamamen ört-tü¤ü zaman çapalamaya son verilir.

SulamaDomates yetifltiricili¤inde toprakta rutubetin iyi bir düzeyde tutulmas› istenir. Ru-tubet azl›¤› verimin düflmesine, fazlal›¤› ise hasat zaman›n›n gecikmesine nedenolur. Sulamaya kök civar›ndaki toprak rutubetine göre karar verilir. 2 sulama ara-s›ndaki zaman topra¤›n özelli¤ine, hava koflullar›na, yetifltirme ve çeflit gibi birçokfaktörlere ba¤l›d›r. Sulama salma ve damla sulama fleklinde yap›l›r. Damla sulamatercih edilir. Domates yetifltiricili¤inde ilk meyveler görülünceye kadar sulamalar-dan kaç›n›lmal›d›r. Bu devrede bitkiye gerekli su düzenli aral›klarla çapa yapmaksuretiyle toprakta muhafaza edilir. ‹lk meyveler görüldükten sonra sulama önemkazan›r.

Domates yetifltiricili¤inde fide dikiminden sonra ne zaman sulamalara bafllan›r?

Herek Verme, ‹pe AlmaS›r›k domates yetifltiricili¤inde üstün kaliteli meyve elde etmek için uygulanan birsistemdir. Bu sistem yetifltiriciye, herek, ba¤, ipe alma ve ba¤lama nedeniyle eks-tra bir masraf yüklemektedir. Bu ifllemler bitkiler 25-30 cm boy ald›klar›nda 2. ça-pa ile birlikte uygulan›r.

BudamaHerek veya ipe al›nan s›r›k domateslerde kaliteli ürün elde etmek için budama ya-p›l›r. Budama 2 flekilde uygulan›r.

• Koltuk alma: Domateslerde bitki gövdesi ile ana yapraklar›n birleflti¤i yerdekoltuk denilen k›s›mlarda meydana gelen sürgünlerin al›nmas›na koltuk al-ma denir. Koltuk alma 15 günde bir tekrarlan›r.

• Uç alma: Domatesde b›rak›lmas› istenen son salk›m›n 2 yaprak üzerinden bit-kinin tepe sürgününün kopar›lmas›na uç alma denir. Bölgenin iklim özellik-lerine ba¤l› olarak Temmuz ortas›ndan A¤ustos ay› sonuna kadar yap›labilir.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleDomates yetifltiricili¤inde problem olan hastal›k ve zararl›lara karfl› mücadele ih-mal edilmemelidir. Yap›lmad›¤› zaman büyük ekonomik kay›plara u¤ramak kaç›-n›lmazd›r. Domateslerde mantari, viral, bakteriyel ve fizyolojik hastal›klarla, yap-rak biti, beyaz sinek, k›rm›z› örümcek gibi zararl›larda görülebilir. Hastal›k ve za-rarl›lara karfl› ilaçl› mücadelenin yan› s›ra, dayan›kl› çeflitlerin ›slah› biyolojik mü-cadele, kültürel önlemlerin al›nmas› ve konukçu bitkilerin yetifltiricilik alanlar›n-dan uzaklaflt›r›lmas› gerekir.

Hasat ve VerimSofral›k domatesler gönderilecek pazar›n uzakl›¤›na göre de¤iflik olgunluk devre-lerinde ve farkl› dönemlerde hasat edilmektedir. Sanayi domates yetifltiricili¤indeise hasat genellikle 2-3 defada yap›l›r. Domates hasad›nda meyvelerin daldan ko-part›lmas› gelifligüzel yap›lmamal›d›r. Sofral›k domateslerin saplar› ile birlikte ko-par›lmas›, sanayi domateslerin ise saps›z olarak hasat edilmesi istenir. Dekara ve-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

rim 4-12 ton aras›nda de¤iflmektedir. Dikimden hasat bafllang›c›na kadar geçen sü-re çeflitlere göre 90-150 gün aras›nda de¤iflmektedir.

Uzak pazarlara gönderilecek sofral›k domatesler hangi devrede hasat edilmelidir?

B‹BER YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Capsicum annuum L.)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiBiberin anavatan› tropik Amerika’d›r. Kuzey ve güney Amerika’da 2000 y›ldan faz-la zamandan beri yetifltirilmektedir. Ufak ac› biberler Kristof Kolomp taraf›ndanAvrupa’ya getirilmifl ve Avrupa’da popüler olmufltur. Aç›kta ve örtüalt›nda yetiflti-rilen biber çeflitleri Capsicum annuum grubunda yer al›r. K›rm›z› ac› biber ile ev-de süs amac›yla yetifltirilen biberlerden farkl›d›r. Biber ‹spanya’ya 1493’de, OrtaAvrupa’ya 1585’de girmifltir. 17. Yüzy›lda Portekizliler taraf›ndan Güneydo¤u As-ya’ya götürülmüfltür. Osmanl› ‹mparatorlu¤u zaman›nda özellikle 16. yüzy›lda Or-ta Avrupa ülkeleri ile kurulan iflbirli¤i sonucunda önce ‹stanbul’a getirilmifl, bura-dan da Türkiye’ye yay›lm›flt›r.

Ülkemizde üretilen biber miktar› 2009 y›l› istatistiklerine göre 1 837 000 tonaulaflm›flt›r.

Botanik ÖzellikleriYetiflme koflullar›na göre orta ve uzun boylu büyürler. Uygun koflullarda 0,5-1,80mkadar boylanabilir. Bitki odunsu gövdesi ile dik bir flekilde büyür.

KökTohum çimlendikten sonra kaz›k kök 3-5 cm, büyüdükten sonra kök bo¤az›na ya-k›n bir yerden yan kökler meydana gelir. Bitkinin büyümesi ilerledikçe kaz›k kökile yan kökler aras›ndaki fark kaybolur ve bitki bol köklü bir görünüm kazan›r.Kökler çok narindir.Düzenli suland›klar› zaman kökler 40-60 cm’lik bir toprak de-rinli¤inde geliflir.Saçak kökler ço¤unlukla rutubetin meydana geldi¤i yerde olufl-mamaktad›r.

Gövde, Dallar ve Yapraklar Gövde dik olarak büyür. Bafllang›çta otsu yap›da olan gövde, zaman ilerledikçeodunsu bir yap› kazan›r. Buna ra¤men en ufak bir darbede k›r›l›r. Gövde bo¤umve bo¤um aralar›ndan oluflur. Gövde boyu çeflit özelli¤ine göre 0.50-1.80 m’ dir.

Bir bitkide dallanma çok farkl›l›k gösterir. Ana gövdede ortalama 4-6 yan dalgörülür. Bu say› 8-12’ye kadar ç›kabilir. Bu yan dallar üzerinde vegetasyona ba¤l›olarak her yaprak koltu¤unda yeni yan dallar oluflur.

Biberlerde yapraklar›n; flekil, renk ve irilikleri çeflide göre farkl›l›k gösterir. Bu-nunla birlikte yapraklar büyük ço¤unlukla uzunca, uçlar› sivri veya oval, kenarla-r› genellikle düzdür. ‹ri dolmal›k çeflitlerde yapraklar, sivri biberlere göre daha ge-nifl ve daha büyüktür. Ayn› zamanda dolmal›k biberlerin yapraklar› sivri biberleregöre daha aç›k yeflil renklidir.

Dolmal›k biberlerle sivri biberlerin yapraklar› aras›ndaki farkl›l›klar nelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

ÇiçekBiber çiçekleri ço¤unlukla beyaz renkli, az oranda da menekfle renklidir. Çiçekle-ri erdiflidir. 5 taç, 5 çanak, 5 erkek organ ve 1 difli organdan ibarettir. Çiçekler yap-rak koltuklar›nda oluflur. Her yaprak koltu¤unda ço¤u kez 1 adet nadiren 2-3 adetçiçek görülür. Kendine döllenme yan›nda %3-30 oran›nda yabanci döllenmeyerastlan›r. Bunun nedeni de, erkek ve difli organ›n farkl› zamanlarda döllenme ol-gunlu¤una eriflmesidir.

Biberde yabanc› döllenme olay› nas›l aç›klanabilir?

MeyveMeyve flekilleri oldukça farkl›d›r. Botanik s›n›fland›rmada biberler 5-10 gruba ayr›-l›r. Genel olarak biberleri uzun tipli ve yuvarlak tipli meyveler olarak 2 gruba ay›r-mak mümkündür. Meyvelerin et kal›nl›¤› da farkl›d›r. Bunun yan›nda biberler ac›,az ac› ve tatl› diye 3 gruba ayr›l›r. Meyve rengi yeflil, sar›, k›rm›z›, koyu k›rm›z›,mor ve morumsu siyaht›r.

TohumTohumlar› aç›k sar› renkli ve oval flekillidir. Temizlik % 100 ,çimlenme gücü en az% 65 olmal›d›r.1 g tohum 150-180 adettir.Bin tane a¤›rl›¤› 5-6 g d›r.Tohumlar uy-gun koflullarda canl›l›klar›n› 4-5 y›l muhafaza ederler.

ÇeflitlerÜlkemizde en çok yetifltirilen ve tüketilen biber tür ve çeflitleri, ‹nce uzun kalembiberi; çarliston biberi, dolmal›k biberler (sar›, yeflil dolmal›k biberler), k›rm›z› do-mates biber ve k›rm›z› toz biber yap›m›nda kullan›lan toz biberlerdir.

Biber tohumlar›nda temizlik ve çimlenme gücü hangi düzeylerde olmal›d›r?


‹klim Biber ›l›k ve s›cak iklim sebzesidir. So¤uklardan çok korkar. Biberin en uygun s›-cakl›k iste¤i 20-30 C° dir. Biberler 0 C° ve bazen -2 C°’ye kadar olan k›sa süreli so-¤uklar› nadiren donmadan atlat›rlar. So¤u¤un uzun süre devam etmesi halinde, 0C° alt›ndaki s›cakl›klarda ölüm meydana gelir, bunun yan› s›ra 35 C°’nin üzerinde-ki s›cakl›klarda bitki geliflmesi ve büyümesi çok yavafllar. Yüksek s›cakl›klardameyvelerde ac›laflma da bafllar.

Biberler gün uzunlu¤una karfl› nötürdür. Bununla birlikte ›fl›k fliddetinden k›s-men hofllanmad›klar› görülür. Ifl›k yo¤unlu¤unun düflmesi bitkilere bol yaprakl›görünüm kazand›r›r. Çiçek tomurcuklar›n›n oluflumu durur ve meyve verimi aza-l›r. Buna karfl›l›k ›fl›k fliddetinin art›fl› meyve oluflumunu artt›r›r.

Biberler ›fl›k ve s›cakl›k yan›nda nemden de hofllan›r. Kuru bir ortamda iyi ge-liflmez. Bu nedenle hiçbir zaman susuz b›rak›lmamal›d›r. Toprakta devaml› %60-%70 nem bulunmal›d›r. Sudan hofllanmas› yan›nda, fazla suya karfl› kökler duyar-l›d›r, çabuk çürür ve hastalan›r. Suyun azalmas› ile meyveler küçük kal›r ve irilefle-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

mez, ço¤u kez çiçek silkmeleri görülür. Ayn› durum, suyun düzgün verilmemesi,yani bir bol sulamadan sonra, bitkiyi uzun süre susuz tutup tekrar bol su vermek-le de ortaya ç›kar.

Biber yetifltiricili¤inde sulama nas›l yap›lmal›d›r?

ToprakGenelde toprak iste¤i yönünden fazla seçici de¤ildir. Biberlerde iyi bir geliflme veverimlilik için oldukça derin, geçirgen, su tutma özelli¤i iyi, besin ve organik mad-dece zengin bahçe topra¤› denilen t›nl› topraklarda iyi sonuç al›nmaktad›r. Biber-ler t›nl›- kumlu, t›nl›- hafif kili, organik maddece zengin topraklar üzerinde en iyigeliflmeyi ve verimi verir. Toprak pH ‘s›n›n 6,0-6,5 olmas›n› ister.

GübrelemeGübrelemede, domateste anlat›lan bilgiler biber içinde geçerlidir. Meyve olgunlu-¤unu geciktirmeye neden oldu¤undan, nispeten yüksek bir azot seviyesindekigübrelemelerden kaç›n›lmal›d›r. Genel bir gübreleme uygulamas›; 11,5 kg N/da,20 kg /da P2 O5, 20 kg K2 O’d›r.

Yetifltirme Tekni¤i

Fidelerin Yetifltirilmesi Biber yetifltiricileri, fidelerini kendisi yetifltirir veya fide yetifltiren firmalara yetiflti-rir. Bu fidelerini bahçe veya tarladaki yerine diker veya aktar›r.

Fidelerin Esas Yerlerine DikimiBiber yetifltirilecek bahçe belirlenen gübrelerle gübrelenir, ifllenir ve t›rm›klanarakdüzeltilir. Biberler düzenli sulanarak yetifltirildiklerinden ve kar›k usulü sulama ya-p›ld›¤›nda, yetifltirme yerlerinde masuralar haz›rlan›r. Bunun için tek veya çift s›ra-l› yetifltirme yap›laca¤›na göre; tek s›ral› yetifltirmelerde 0.25- 0.30m geniflli¤inde,çift s›ral› yetifltirmede ise 0.40-0.60m geniflli¤inde (topra¤›n durumuna ve sulamasuyuna ba¤l› olarak uygun uzunlukta) masuralar haz›rlan›r. Damla sulama yap›la-caksa masura haz›rlamaya gerek yoktur. S›ra üzeri aral›k ise, çeflide ve bölge flart-lar›na göre 0.20-0.50 m olabilir.

Don tehlikesi tamamen kalkt›¤›nda ve s›cakl›k 15 C° civar›nda oldu¤unda diki-me bafllan›r. Fideler topraks›z olarak dikilir (flafl›rt›l›r) veya toprakl› olarak aktar›l›r.Kar›k usulü yap›lan yetifltiricilikte, fideler dikim kar›klar›n›n istikametine göre do-¤u veya güney s›rtlar›na dikilir. Böylece fidelerin günefl ›fl›¤›ndan daha iyi yararlan-malar› sa¤lan›r.

Kar›k usulü biber yetifltiricili¤inde fideler hangi istikametlere dikilmelidir?

Biberlerde Y›ll›k Bak›m ‹flleriFideler aç›ktaki yerlerinde geliflmeye bafllad›¤› andan itibaren yap›lacak bak›m ifl-leri domatese benzer. Dikimden yaklafl›k 20 gün sonra birinci, bundan 3-4 haftasonra ikinci, bundan 3 hafta sonrada da üçüncü çapa yap›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



10

Hastal›k, zararl›, yabani ot ve su ihtiyac› gibi hususlar›n denetimi için bahçe ve-ya tarla s›k s›k kontrol edilmelidir. Sulama ifllemi çok özenli bir flekilde uygulan-mal›d›r. Sulamada amaç düzenli bir nemlili¤i devam ettirmektir. Biberde su nok-sanl›¤› çiçek ve küçük meyvelerin oluflmas›na, su fazl›l›¤› ise yaprak dökülmesineneden olur. Bu nedenle ilk meyveler görülünceye kadar sulamadan kaç›n›l›r. Budevrede bitkiye gerekli olan su düzenli aralarla çapa yapmak suretiyle topraktamuhafaza edilir. Bitkiler birkaç meyve tuttu¤u zaman biberler az miktarda gübre-ye gereksinim duyarlar.

Hasat ve VerimBiberlerde hasat elle yap›l›r. Hasat çeflit ve bölge koflullar›na göre de¤iflir. ‹lkbaharbafllar›nda dikim yap›lan yerlerde hasata May›s içinde baflland›¤› halde daha so¤ukyerlerde ise hasat A¤ustos, Eylül aylar›nda yap›l›r. E¤er ikinci ürün olarak Haziransonu veya Temmuz bafl›nda fide dikilmifl ise, hasat sonbahar donlar›n›n bafllad›¤›devreye kadar yap›labilir. Hasat 5-6 ay kadar devam edebilir.

K›rm›z› toz biber üretimi için yetifltirilen biberler tamamen k›zar›ncaya kadarbitki üzerinde b›rak›l›r. ‹yice kurutulur. Bundan sonra ö¤ütülerek toz biber eldeedilir.

Biberlerde verim; çeflidin verimlili¤ine, irili¤ine, yetifltirme ve bak›m koflullar›ile vejetasyon süresine göre de¤iflir. Normal koflullarda, sivri biberlerde kök bafl›-na ortalama 15-20 adet, dolmal›k biberlerde 11-12 adet meyve al›n›r. Bununla bir-likte uygun koflullarda ve özellikle vejetasyon süresi uzun olan yerlerde sivri biber-lerden kök bafl›na 70-90 adet meyve al›nabilmektedir. A¤›rl›k esas›na göre verim,sivri biberlerde kök bafl›na 0.300-1.200 kg, dolmal›k biberlerde 0.350-2.100 kg, çar-liston biberlerde ise 0.300-1.300 kg’d›r. Bir dönümden 1-4 ton biber al›n›r.

Biber yetifltiricili¤inde hasat süresi ne kadard›r?

PATLICAN YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Solanum melongena L.)

Anavat›n› ve Ekonomik ÖnemiPatl›can ‹ngilizce ad›n› renkli oluflundan ve yumurtaya benzemesinden alm›flt›r.Patl›can›n ana vatan› Hindistan’d›r. Avrupaya 12. yüzy›lda getirilmifltir. Patl›can›Amarika’ya ‹spanyollar götürmüfltür. Ülkemize ne zaman girdi¤i hakk›nda kesinbir bilgi yoktur. Bununla birlikte 17. yüzy›lda Avrupadan veya 16. yüzy›lda Avru-pal›lar›n Hindistan’a Anadolu üzerinden yapt›klar› ticaret gezileriyle girmifl olaca¤›tahmin edilmektedir.

Ülkemizde üretilen patl›can miktar› 2009 y›l› istatistiklerine göre 816 134 tonaulaflm›flt›r.

Botanik ÖzellikleriIl›man iklime sahip olan yerlerde bir y›ll›k, tropik ve subtropik iklimli yerlerde iseçok y›ll›k bir kültür sebzesidir. Patl›can herhangi bir dayana¤a ihtiyaç göstermedenkendili¤nden dik bir flekilde büyür. Bitkinin toplu veya yayg›n olarak büyümesi-ne, dallanma ve boylanmas›na çeflit ve çevre koflullar› da etkili olur. Normal koflul-larda 0.45-0.75 m boylan›r. Uygun koflullarda 1,5-2,0 m kadar da boylanabilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



11

KökTohumun çimlenmesi ile birlikte kaz›k bir kök meydana gelir. Kaz›k kök 3-5 cmboy al›nca, kök bo¤az›ndan yan kökler oluflur. Kaz›k kök 8-15 cm boy ald›ktansonra çatallan›r ve kaz›k kökün uzunlamas› durur. Bu devreden sonra yan köklergeliflir. Bahçe veya tarlaya fide dikiminden 7 hafta sonra patl›canlar›n toprak üstük›s›mlar› 0.15-0.25 m oldu¤u halde, 0.90m derine giden kaz›k kökü oldu¤u belir-lenmifltir. Köklerin %70-%80’i 0-0.40 m derinlikte bulunur, %30-20’si 0.40m den da-ha afla¤› iner.

Gövde ve Dallar4-5 yaprakl› fide devresinden gövdede odunlaflma bafllar. Geliflmifl bitkide gövdeoldukça kuvvetlidir. Bitkinin boyu ortalama 0.6-1.0 m’dir.

Gövde yuvarlakt›r. Belirgin olmayan bo¤um ve bo¤um aralar›ndan oluflur,üzerleri tüysüz, az tüylü ve çok tüylüdür. Bazen üzerinde dikenler bulunur.

Gövde 4-5 bo¤umdan sonra dallanmaya bafllar. Bir bitki üzerinde4-8 yan dalbulunur. Bu yan dallardan ikinci derecede yan dallar meydana gelir. Böylece baz›çeflitler yayvan, çok yayvan taçl›, baz›lar› toplu ve uzun taçl›d›r.

YaprakYapraklar› küçük, dar ince ve uzun veya büyük ve genifltir. Yaprak kenarlar› düzoldu¤u gibi, parçal›, hafif y›rtmaçl› da olabilir. Kenarlar› genelde düzdür. Difllilikpek görülmez. Yaprak ve gövde yeflil renktedir. Baz› çeflitlerde renk mora kadardönüflür veya yer yer morluklar görülür.

ÇiçekPatl›can çiçekleri biyolojik bak›m›ndan hermafrodittir. Çiçekler yaprak koltuklar›n-dan meydana gelir. Baz› çeflitlerde 2-3 bo¤umda bir, baz›lar›nda her bo¤umda 1adetdir. Baz› hallerde bir bo¤umdan 2-4 çiçek tomurcu¤una nadir de olsa rastlan›r.

Çiçekleri mor renkli ve genellikle 5’li çiçeklidir. Çiçekte 5 adet çanak yaprak, 5adet taç yaprak, 5 adet erkek organ ve 1 adet difli organ vard›r. Çanak yapraklaryeflil renkli ve dikenlidir. Çanak yapraklar ileri devrede de dökülmez ve büyüme-sine devam eder, üstü tüylü ve dikenlidir. Kendine döllenme %60-80 oran›ndad›r.

Patl›canda kendine döllenme oran› ne düzeydedir?

MeyvePatl›can meyveleri ince uzun, sivri uçlu, uzun silindirik, küt veya sivri uçlu uzunyumurta, yuvarlak, bas›k yuvarlak fleklinde olabilir.

Meyve uzunlu¤u çok de¤ifliktir. Ortalama 20-30cm ‘dir. Baz› çeflitlerde uzunluk30-40cm ‘ye kadar ç›kar. Meyve çap› uzun çeflitlerde 2-6 cm , yuvarlak çeflitlerde8-12 cm’dir.Meyve a¤›rl›¤› 50-400 gr ‘d›r. A¤›rl›k yuvarlak çeflitlerde 500-1000 gra-ma kadar ç›kar. Meyvenin rengi aç›k mordan koyu siyaha kadar de¤iflir. Bazen be-yaz ve aç›k k›rm›z› patl›canlarada rastlan›r. Koyu renkli patl›canlarda renk aç›lma-s› demir noksanl›¤›ndan ileri gelir. Düflük s›cakl›klar ve ›fl›k fliddetinin azalmas›darenk aç›lmas›n›n di¤er bir nedenidir. Meyve kabu¤u bazen serttir. ‹nce olanlar ter-cih edilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



12

Yetiflme döneminde kötü koflullar liflenmeye ve odunlaflmaya neden olur, birbitkiden 10-30 adet hatta daha fazla meyve al›nabilir.

TohumTohumlar patl›can meyvesinin içine gömülmüfl olarak bulunur. Patl›can tohumlar›disk fleklinde ortas› kal›n, kenarlara do¤ru incelir. Bir patl›can meyvesinde ortala-ma 500-5000 adet tohum bulunur.1 gr’da 150-350 tohum vard›r. 1000 tane a¤›rl›¤›3.5-5.6 gr’d›r. Tohumlar çimlenme gücünü 4-6 y›l devam ettirir.

ÇeflitlerÜlkemizde en çok yetifltirilen ve tüketilen yerli patl›can çeflitleri; Kemer patl›can›,Halkap›nar patl›can›, Bostan patl›can›, Kirmast› patl›can›, Yalova-49 patl›can› veGönen patl›can›d›r.Son y›llarda d›fl ülkelerden getirilen patl›can çeflitleride bulun-maktad›r.

Ülkemizden en çok yetifltirilen ve tüketilen hangi yerli patl›can çeflitleri vard›r?


‹klimPatl›can s›cak iklim meyvesidir. So¤uklardan çok korkar. Yetifltirme devresinde s›-cakl›k eksi 1-2 C°’ye düfltü¤ü zaman bitki yaflam›n› yitirir. Ülkemizde Marmara-Egeve Akdeniz bölgesinde, özellikle k›y› kesimlerinde yetifltirilmektedir. Il›k iklimler-de y›ll›k kültür bitkisi olarak yetifltirildi¤inden, tohum ekiminden itibaren hasatdevresi sonuna kadar don olmayan ve bitkinin geliflmesi ile ürün vermesi için nor-mal olarak 15-35 C° s›cakl›¤a ihtiyac› vard›r. ‹yi bir yetifltiricilik için ortalama 6 ay-l›k bir vejetasyon dönemine ihtiyaç vard›r. Bunun d›fl›ndaki yerlerde hiçbir zamanverimli ve karl› olarak yetifltirilemez. Tropik ve subrotpik iklime sahip olan yerler-de ise küçük bir a¤aç fleklinde olup, çok y›ll›kt›r. Suyu çok sever. Yetifltirilme dev-resinde düzenli sulaman›n yap›lmas› gerekir. Aksi takdirde geliflme yavafllar, verimdüfler ve en önemlisi meyvelerde ac›laflma bafllar.

ToprakPatl›can toprak bak›m›ndan oldukça seçici bir sebzedir.Killi topraklardan hofllan-maz.Bu gibi a¤›r ve rutubetli topraklarda kök çürüklü¤üne s›kça rastlan›r. Derin,yumuflak, geçirgen, organik madde ve besin maddelerince zengin t›nl› topraklar-da iyi geliflir ve bol ürün verir. Erkencilik düflünüldü¤ünde ah›r gübresi veya yeflilgübreleme yap›lm›fl t›nl› topraklardan yararlan›l›r.

Patl›can yetifltirmeye en elveriflli bir toprakta ne gibi özellikler bulunmal›d›r?

GübrelemePatl›can ah›r ve ticaret gübrelerini sever. Sonbaharda patl›can bahçe veya tarlas›nadekar bafl›na 5-6 ton yanm›fl ah›r gübresi verilmelidir. Ah›r gübresine ek olarak ti-caret gübresi verilmelidir. Özellikle azot düzeyi biraz yüksek tutulmal›d›r. Topraközelli¤ine ba¤l› olarak dekara 8-12 kg N , 8-10 kg P2 O5, ve 8-10 kg K2 O veril-melidir. Baz› yetifltiriciler bitki geliflmesinin sonlar›na do¤ru bitkinin ve geliflmesi-ni kuvvetlendirmek ve son defa iyi ürün elde edebilmek için flerbet vermeyi veyaazotlu bir gübre uygulamay› yararl› görmektedirler. Yetifltirici bu amaç için flerbet


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



13

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



14

veya azotlu gübre uygulamas›ndan önce bitkileri 2-3 göz üzerinden budayarakmeydana gelecek yeni sürgünler üzerinde bulundu¤u bölgenin iklim koflullar›naba¤l› olarak yeni ürün almaktad›r.

Yetifltirme Tekni¤i

Fidelerin Yetifltirilmesi Patl›can fideleri ya üretici taraf›ndan ya da fide yetifltirme firmalar› taraf›ndan ye-tifltirilir. Bu fideler bahçe veya tarladaki yerlerine dikilir veya toprakl› olarak akta-r›l›r. En uygun fide yetifltiricili¤i uygun koflullarda yani sebze fidesi yetifltiricili¤i ya-p›lan yerlerden elde edilir.

Fidelerin Esas Yerlerine DikimiPatl›can yetifltiricili¤i yap›lacak olan toprak önce gübrelenir. Sonbaharda biraz de-rin bir sürüm yap›l›r. ‹lkbaharda yüzlek bir sürümle birlikte t›rm›k çekilerek tesvi-ye edilir. Patl›canlarda yetifltiricilik masuralarda yap›l›r. Masuralar 0,4-0,5 m genifl-li¤inde tek masura olarak haz›rlan›r. S›ra aralar› çeflidin geliflme kuvvetine ve top-rak durumuna göre 0,7-1,00 m aras›nda de¤iflir. S›ra üzerinde ise, genellikle 0,5-0,6m mesafe b›rak›l›r.

Patl›can fidelerinini dikim zaman› bölgenin ilkbahar donlar›n›n sona ermesineba¤l›d›r. Akdeniz ve Ege Bölgesinde Mart sonu Nisan bafl›, Marmara Bölgesinde Ni-san sonu May›s bafl›nda fide dikim yap›l›r. Patl›can fideleri bahçe veya tarlaya dikil-dikten sonra can suyu verilir. Dikim zaman› hava s›cak ise patl›can fideleri ilk gün-lerde adeta topra¤a yap›flm›fl cans›z bir manzara gösteririler. Fidelerin bu durumu-na aldanmamal›d›r. Çünkü dikimden 1 hafta sonra tutmufl fidelerin canland›klar›görülür. ‹flte bu devrede tutmam›fl olan fidelerin yerine yedekleri dikilmelidir.

Patl›canlarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri Bahçede yap›lacak olan bak›m iflleri çapalama, sulama, budama, hastal›k ve zarar-l›larla mücadeledir. Patl›can yetifltiricili¤inde pratik bir kural olarak ilk can suyun-dan sonra hava durumuna göre 2-3 hafta sulama yap›lmaz. Bundan sonra gerekgörüldükçe sulama yap›l›r. Toprak tava gelir gelmez çapalan›r. Kural olarak ilkmeyveler görülünceye kadar fazla su vermemeye özellikle dikkat edilmelidir. Çi-çeklenme devresinde yersiz sulamalardan kaç›n›lmal›d›r. Aksi takdirsde bitkilerboya kaçar. Çiçek silkebilir ve zaman›nda meyve ba¤layamaz. Bitkiler üzerinde ilkdöller görülmeye bafllad›ktan sonra belli aral›klarla sulama yap›l›r. Özellikle hasatdevresine girdikten sonra her hasat› takiben sulama göz ard› edilmemelidir.

Genellikle hasat sonuna gelindi¤inde baz› yetifltiriciler hasat süresini uzatmakamac›yla geliflmesi duraklam›fl olan patl›can bitkilerini 2-3 göz üzerinden budarlar.Bunu takiben flerbet verilir veya azotlu bir gübre ile gübreleme yap›l›r. Böylece bit-kinin kuvvetli sürgün vermesi teflvik edilir. Uygun koflullarda bu yöntemle her bit-kiden 7-8 patl›can hasat edilebilir.

Hasat ve VerimHasat, meyveler gerçek meyve irili¤inin 1/3’ünü ald›¤›nda yap›l›r. Patl›canlar sap-lar›ndan kesilerek hasat edilir. Hasat gecikirse meyveler kartlafl›r, renkleri aç›l›r, çe-kirdekleri sertleflir ve ço¤u kez etleri ac›lafl›r.

Patl›canlarda verim çeflidin verimlilik karakteri ve irili¤i ile yetiflme ve bak›mkoflullar›na, vegetasyon süresinin uzunlu¤una göre de¤iflir. Kemer ve Halkap›nar


gibi çeflitlerde kök bafl›na 15-30 meyve al›nd›¤› halde, Bostan çeflidinde ise kök ba-flu›na 10-25 meyve al›nmaktad›r. Dekara verim 2-5 tondur.

FASULYE YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Phaseolus vulgaris L.)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiFasulyenin anavatan› Amerika’d›r. Amerika’da çok eskiden beri tüketildi¤i bilin-mektedir. Amerika k›tas›n›n keflfinden sonra tüm dünyaya yay›lm›flt›r. Bununla be-raber baz› yazarlar, fasulyenin 16. yüzy›lda Anadolu’dan ç›kt›¤›n› Bat› Asya köken-li oldu¤unu savunur.

Phaseolus vulgaris’in 2 formu vard›r. Bunlarda; P. vulgaris var. comminus (s›-r›k fasulyeleri) ve P. vulgaris var. nanus (yer fasulyeleri)’dir. S›r›k fasulyelerde bü-yüme s›n›rs›z, yer fasulyelerinde ise büyüme s›n›rl›d›r.

Ülkemizde üretilen fasulye miktar› 2009 y›l› istatistiklerine göre 603 653 tonaulaflm›flt›r.

Botanik ÖzellikleriFasulye tohumlar›n›n çimlenmesi ile önce 10 cm uzunlu¤una varan bir kaz›k kökmeydana gelir. Kotiledon yapraklar toprak yüzüne ç›karken kaz›k kök üzerinde 3-4 yan kök oluflur. Önce kotiledon yapraklar toprak yüzüne ç›kar. 4-7 gün sonra ilkgerçek yapraklar görülür. Bodur tiplerinde 4-7 yaprak, orta bodur tiplerinde 8-10yapraktan sonra tepe sürgününün uzamas› durur. Yaprak koltuklar›nda yan sür-günler meydana gelirken, di¤er taraftan çiçek salk›mlar› oluflur, çiçeklerin açt›¤› vemeyvelerin meydana geldi¤i görülür.

KökFasulye köklerinin genel görünümü zay›ft›r. Kaz›k kök 5-10 cm uzunlu¤u ald›¤›n-da dallanmaya bafllar. Yan kökler k›sa sürede kuvvetlenerek derinlemesine veyanlara do¤ru yay›l›r. Fasulye kökleri 50-100 cm derinli¤e kadar iner. Köklerin bü-yük bölümü toprak yüzeyine yak›n yerde toplan›r. Çiçek oluflumuna yak›n bir saf-hada köklerde nodoziteler meydana gelir. Bu nodoziteler havan›n azotunun kulla-n›lmas›nda bitkiye yard›mc› olur. Bitki meyve ba¤lad›ktan sonra nodozitelerin içiboflalmaya bafllar. Bu nedenle fasulyeler yeflil gübrelemede kullan›lacaksa çiçek-lenmeden hemen sonra topra¤a kar›flt›r›lmal›d›r. Fasulye toprakta iyi kök art›¤› b›-rak›r. Buda kendinden sonra gelen bitkiye yararl› olur.

Fasulyede nodozitelerin ifllevi nas›ld›r?

GövdeFasulye gövdesi s›r›k ve yer olmak üzere 2 form gösterir. Her iki tipte de gövdebo¤um ve bo¤um aralar›ndan ibarettir. Sar›l›c› tiplerde bo¤um say›s› daha fazlad›r.Ayr›ca gövde üzerinde sülükler vard›r. Yer fasulyelerinde ise gövde 4-8 aras›ndade¤iflen ve oldukça k›sa yap›da olan internodium tafl›r. Gövdenin uç k›sm› bir çi-çek salk›m› ile son bulur. Gövde rengi ile çiçek rengi aras›nda bir iliflki vard›r.Renkli gövdelilerde çiçekte renklidir.

YaprakFasulyelerde yapraklarda üçlü bileflik yaprak fleklindedir. Yapraklar›n uçlar› genel-likle sivri olup yaprak kalp fleklindedir. Yapraklar›n yüzeyi, uç k›sm› k›vr›k olan


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



15

tüylerle kapl› olup kopan yapraklar bu tüyler yard›m›yla sürtünen cisme yap›fl›rlar.Yapraklar›n gövde üzerinde durufl flekli çeflitlerin teflhisinde önemlidir. Yaprakla-r›n rengi aç›k yeflilden koyu yeflile kadar de¤iflir. Yaprak sap› k›sa ve uzun olabi-lir. Yaprak sap› genelde yeflil renklidir. Baz› çeflitlerde antosiyanin’in etkisi ile k›r-m›z› görünüm kazanabilir. Yaprak sap›n›n sonunda yaprakç›k bulunur.

ÇiçekFasulye çiçekleri erselik yap›da ve kelebek görünümündedir. 5 çanak ve taç yap-ra¤›n birleflmesiyle çan fleklini al›r. Çanak yapraklar yeflil, taç yapraklar ise beyaz,sar›ms› beyaz ve mor renklidir. Taç yapraklar›n en büyü¤üne bayrak ad› verilir.Bayrak yapra¤›n yan›nda, iç tarafta birbirine banzer 2 kanatç›k bulunur. Kanatç›k-lar ince bir uzant› ile çiçek tablas›na ba¤l›d›r. Erkek organlar alt tarafta birleflmifl,üstte serbest halde ve 10 adettir. Difli organ, erkek organlar›n oluflturdu¤u boruiçinden ç›kar. Fasulyede çiçekler alttan itibaren açmaya bafllar ve hava koflullar›naba¤l› olarak 20-25 gün kadar devam eder. Fasulyede mutlak kendine döllenmevard›r.

MeyveFasulyede meyve bakla fleklindedir. Çiçeklerde döllenme olduktan sonra meyvegeliflmeye bafllar. 30°C’nin üzerindeki s›cakl›klarda döllenme olmad›¤›ndan tohumba¤layamaz. Meyve geliflmesi için ideal s›cakl›k 15-25°C’dir. Baklalar etli yap›da ol-du¤u gibi ince, k›lç›kl›, k›lç›ks›z, iplikli veya ipliksiz olabilirler.

TohumFasulye tohumlar› baklalar içinde meydana gelir. Tohumlar, flekil, renk ve irilik yö-nünden büyük farklar gösterir. Baklalar içerisinde 3-12 aras›nda tohum bulunur. To-humlar›n oldukça sert bir kabu¤u vard›r. Nadiren tek tohumlu baklalara da rastlan›r.

Tohumlar flekil ve büyüklük bak›m›ndan da farkl›l›k gösterir. Tohum irili¤i deçeflitlere göre de¤iflir. Bilya gibi yuvarlak tohumlara sahip fleker fasulye çeflidi,böbrek fleklindeki tohumlara sahip çal› fasulye çeflidi, silindir fleklinde tohumlarasahip horoz fasulye çeflidi, köfleli tohum yap›s›na sahip dermason fasulye çeflidi,oval tohumlara sahip Simav fasulye çeflidi örnek olarak verilebir. Tohumun büyük-lü¤ü oldukça fazlad›r. 1000 dane a¤›rl›¤› 150-1000 g aras›ndad›r. Tohumlar›n te-mizlik oran› %100 ve çimlenme gücü %50-100 aras›nda olmal›d›r. Tohum çimlen-me özelli¤ini 3-4 y›l muhafaza eder. Çimlenme denemeleri 4-10 gün sürer. Tohum-lar beyaz, bej, koyu bej, siyah, kahverengi, k›rm›z› lekeli, ortas› k›rm›z› lekeli ol-mak üzere çeflitler aras›nda farkl›l›klar gösterir.


‹klimFasulye so¤u¤a hassas bir sebzedir. Birçok çeflit 2-3°C s›cakl›klarda zarar görür. Di-¤er bir k›sm› ise 0°C s›cakl›¤a kadar dayan›r. ‹lkbahar ve sonbahar aras›ndaki dev-relerde ülkemizin her yerinde, baz› bölgelerde y›lda 2 kez (ilkbahar ve sonbaharekimi olarak) yetifltirilebilir. Optimum yetiflme s›cakl›¤› 12-23°C’dir. Tohum çim-lenmesinde minumum s›cakl›k 10°C’dir. Polen tozlar›n›n çimlenmesi ve tozlanma-n›n olmas› için s›cakl›¤›n 20-25°C ve nemin %94-100 olmas› istenir. Yeflil hasat için50-100 güne ve bu zaman içerisinde 750-1000°C toplam s›cakl›¤a gereksinim du-yar. Çiçeklenmenin fazla s›cak periyoda rastlat›lmas› verimi büyük oranda düflürür.


Tohumlar›n normal bir çimlenme gösterebilmesi için toprak s›cakl›¤›n›n 18-25°C ol-mas› istenir. Toprak s›cakl›¤›yla birlikte toprak nemi de çimlenme için önemlidir.Bu nedenle tohumlar toprak tav›nda iken ekilmelidir. Bunun için toprak kuru ise,önce sulan›r ve topra¤›n tava gelmesi sa¤lan›r, toprak tava geldi¤inde tohum ekimiyap›l›r. Tohumlar toprak s›cakl›¤› istenen dereceye ulaflmadan ekilecek olursa çim-lenme meydana gelmez, su al›p flifltiklerinden kolayca mantari enfeksiyona u¤rar.

Fasulye her toprakta rahat geliflir. Topraktaki fazla alkalili¤e ve yüksek tuz kon-santrasyonlar›na karfl› hassast›r. Toprakta pH’n›n 6,6-8,0 civar›nda olmas›n› ister.

GübrelemeFasulye topraktaki humus miktar›n›n yüksek olmas›ndan hofllan›r. Dönüme 4-6ton ah›r gübresi at›lmal›d›r. Fasulyelerde ticari gübre kullan›lacaksa gübrenin ta-mam› bir defada ve ekimden 2-3 hafta önce sürümle topra¤a kar›flt›r›lmal›d›r. Top-rak yap›s›na ba¤l› olarak 1 dekara 12-14 kg sülfat formunda azot, 10 kg P2O5 ve10-12 kg K2O verilir.

Yetifltirme Tekni¤iFasulye yetifltiricili¤i direkt tohum ekimi ile gerçeklefltirilir. S›raya tohum ekimindes›ra aras› bodur çeflitlerde 30-50 cm, s›ra üzeri 10-30 cm, s›r›k çeflitlerde ise, s›ra ara-s› 50-80 cm, s›ra üzeri 30-40 cm olacak flekilde tek s›ra ekim yap›l›r. Bazen çift s›ra-da ekim yap›l›r. Çift s›ra ekimde çift s›ralar aras›nda 40-70 cm ve çift s›ralar›n kendiaras›nda da 20-30 cm mesafe b›rak›l›r. Bu sistem s›r›k ve yer fasulyelerinde uygula-n›r. Tek s›ra ekimde s›r›k fasulye yetifltiricili¤i yap›ld›¤›nda her bitkinin bafl›na biradet veya bazen 2 bitki aras›na bir s›r›k dikilerek 1 veya 2 bitki s›r›¤a sard›r›l›r.

Tohum ekiminden 7-10 gün sonra bitkiler toprak yüzüne ç›kar. ‹lk çapa bitki-ler 5-10 cm büyüklü¤ü ald›¤›nda yap›l›r. Bu ayn› zamanda ot çapas› ve bo¤az dol-durma çapas›d›r. S›r›k ve yer fasulyelerinde bitkiler çiçeklenip meyve ba¤lay›nca-ya kadar sulamalardan kaç›n›l›r. ‹lk mahsuller görülmeye bafllad›ktan itibaren 4-5gün aral›klarla sulama yap›l›r. Sulamalar yap›l›rken ya¤›fl durumu ve toprak yap›s›dikkate al›n›r.

Fasulye yetifltiricili¤inde en çok görülen hastal›klar Antranoz ve past›r. Yaprakbitleri ve brucuslarda büyük zarara yol açarlar. Bu nedenle mücadele zaman›ndayap›lmal›d›r.

Hasat ve VerimBaklalar çeflit karakterini gösterdi¤i irili¤in 1/3’ünü ald›¤› zaman yap›l›r. Elle veyamakine ile hasat yap›l›r. Elle yap›lan hasatta 3-4 günde bir defa hasat olgunlu¤unagelen fasulyeler toplan›r. Baklalar yukar›ya do¤ru çekilerek kopar›l›r. Afla¤›ya çe-kerek kopar›ld›¤› zaman bitkiye zarar verilir.

Fasulyelerde verim yer çeflitlerinde, dekara 1200-1300 kg, s›r›k çeflitlerde ise1800-2000 kg aras›nda de¤iflir.

BEZELYE YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Pisum sativum L.)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiBezelyenin yay›lma gösterdi¤i bölgeler; Yak›n Do¤u, Akdeniz, Orta Asya, Ameri-ka ve Avrupa ülkeleridir. Gen merkezi olarak 1. derecede Do¤u Akdeniz, ‹ran,Kafkasya ve Tibet, 2. derecede ise Güney bat› Arabistan ve Kuzey Afrika’y› içinealan kuflak kabul edilir. Günümüzde bezelyenin yabani formuna rastlanmam›flt›r.


Baz› yazarlar; bezelyenin Anadolu’dan Balkanlar yoluyla veya Asya’dan KaradenizK›r›m yoluyla Avrupa’ya geçti¤ini ve bunun milattan önce 5000 y›l›na rastlad›¤› be-lirtmektedir.

Ülkemizde üretilen fasulye miktar› 2009 y›l› istatistiklerine göre 95 046 tonaulaflm›flt›r.

Botanik ÖzellikleriBezelyenin bitki oluflumu fasulyenin bitki oluflumuna benzer tohumun çimlenme-si ile birlikte büyüme devam eder. Bitkinin toprak üstü aksam› dik olarak büyür,dallan›r ve çiçek açar. Bir süre sonra baklalar içinde tohumlar meydana gelir.

KökBezelyenin kökleri narin ve ana kök ile yan dallardan oluflur. Ana kökün bafllan-g›ç geliflmesi h›zl› olur. Daha sonra 5-10 yan kökün büyümesi bafllar. Bu s›rada anakökün geliflmesi yavafllar. Yan kökler zamanla ana kökü geçebilecek büyüklü¤eulafl›r. Bezelyeler orta derin köklü sebzelerdir. Köklerin %50-60’› topra¤›n 0-30 cm,%20-30’u 40-60 cm derinli¤inde bulunur. Geri kalan kökler 100-150 cm derinli¤einebilir. Bezelye dekara 80-100 kg kök kal›nt›s› b›rak›r. Bezelye köklerine Rhizobi-um bakterisi afl›lan›rsa, bunlarda nodoziteler meydana gelir. Nodozitede bulunanbakteriler bitkinin %70-90’a varan azot ihtiyac›n› karfl›lar. Bu sayede köklerin top-ra¤a b›rakt›¤› azot miktar› dekara 15 kg kadard›r.

GövdeBezelyede gövde bo¤um ve bo¤um aralar›ndan meydana gelir. Bo¤um aralar› dipk›s›mda k›sa ve kal›n, bitki ucuna do¤ru boylar› uzar ve incelir. Gövdenin içi boflve dayan›ks›zd›r. Gövde kesiti yuvarlakt›r. Baz› çeflitlerde gövde kesiti dörtgen vebeflgen olabilir. Bitkiler dallanma durumuna göre; k›sa bodur olan tiplerde boylan-ma 50-60 cm, orta boylularda 70-120 cm, uzun boylularda 200-220 cm’dir. Uzun veorta boy olan tipler s›r›¤a al›nmal›d›r. Bitki gövdesi zikzakl› olarak geliflir. Gövderengi aç›k sar› yeflil, yeflil ve koyu yeflildir.

YaprakBezelyede ilk gerçek yapraklar 3. bo¤umdan sonra oluflur. ‹lk 2 bo¤um toprak al-t›nda bulunur. Bezelyenin çimlenmesi ile meydana gelen kotiledon yapraklar di-¤er sebzelerden farkl› olup 3 parçal›d›r. Ortada bulunan ince ve sivri olan gerçekyapra¤›, yanlarda bulunan parçalar kulakç›klar› meydana getirir. Bezelye yapra¤›bileflik yaprak olup yaprak ekseni, kulakc›klar, yaprakç›klar ve sülüklerden olufl-maktad›r. Bodur bezelyelerin s›r›k bezelyelere göre daha fazla yaprak oluflturduk-lar› zannedilir. Halbuki bu böyle de¤ildir, bo¤um aralar›n›n k›sa olmas› nedeniylefazla yaprak varm›fl gibi görülür.

ÇiçekBezelye çiçekleri 5 parçal› ve erselik yap›dad›r. Çanak yapraklar alttan birleflerekçan biçimini olufltururlar, renkleri yeflildir. Taç yapraklar 5 adet olup 3 farkl› yap›-da yaprak olufltururlar. En d›fltaki bayrak ad›n› al›r. Daha sonra gelen 2 taç yaprakkanatç›klar› oluflturur. Bayrak ve kanatç›klar›n renkleri beyaz, pembe, aç›k veyakoyu k›rm›z›, aç›k veya koyu mor veya k›rm›z›n› tonlar›d›r. Erkek organ say›s› 10olup bunlar›n 9 tanesi birleflerek bir boru oluflturur. Bir tanesi ise serbesttir. Erkekorganlar›n oluflturdu¤u boru içinden difli organ yukar›ya do¤ru ç›kar.


Bezelyede ilk çiçeklenme ana gövdeden ve birinci dallardan bafllar. Di¤erleri-ne üst dallara do¤ru geçer. Bezelye kendine döllenen bir sebzedir. Çiçek aç›lma-dan önce döllenme olay› biter. Döllenmede tüm yumurta taslaklar› döllenir. Döl-lenen her yumurta hücresi tohum oluflturamaz. Meyve tutumu %30-70 aras›ndad›r.

TohumBezelyede meyveler bakla fleklindedir. Baklada 1-10 aras›nda tohum bulunur. Be-zelye tohumlar› yuvarlak köfle fleklindedir. Tohumlar beyaz- sar›, sar›, sar›-pembe,sar›- portakal, sar›-yeflil, yeflil, aç›k kahverengindedir. Tohumun büyük ço¤unlu¤uniflasta depolar. Düz kabuklu tohumlarda niflasta miktar› daha fazlad›r. Düz ka-buklularda %48, k›r›fl›k kabuklularda ise niflasta oran› %34’tür. Tohumlar›n temiz-lik oran› %100, çimlenme gücü %60-80 olmal›d›r. 1000 tane a¤›rl›¤› 100-500 g’d›r.1 g tohumlukta 2-12 adet tohum bulunur. Tohumlar çimlenme güçlerini 4-6 y›l mu-hafaza eder. Çimlenme süresi 3-10 gündür. Toprak s›cakl›¤› 9°C’ye ve hava s›cak-l›¤› 10-14°C’ye ulaflt›¤›nda tohumlar 2-3 hafta içinde çimlenerek toprak yüzüne ç›-kar. Laboratuar koflullar›nda minumun çimlenme s›cakl›¤› 3-6°C, optimum 25-30°ve maksimum 35°C’dir.

Bezelye tohumlar›n›n çimlenmesi için gereken toprak ve hava s›cakl›¤› ne olmal›d›r?


‹klimBezelye serin ve ›l›man iklimlerden hofllan›r. S›cakl›k iste¤i 15-25°C’dir. Bezelye-lerde bodur çeflitler s›r›k çeflitlere göre so¤uklara daha dayan›kl›d›r. Toprak s›cak-l›¤› 7-8°C oldu¤u zaman tohum ekimi yap›l›r. S›r›k bezelyeler fide dönemindemeydana gelen donlardan daha fazla etkilenir. Sürekli so¤uk olursa hem s›r›khemde bodur çeflitlerin büyümesi ve verimi olumsuz etkilenir. Bu yüzden özellik-le çiçeklenme döneminde s›cakl›k 18-20°C olmal›d›r. S›cakl›¤›n 25°C üzerine ç›k-mas› ve kuru bir ortam büyük ölçüde bofl bakla oluflumuna neden olur.

Çiçeklenmenin meydana gelmesinde s›cakl›k yan›nda gün uzunlu¤unun da et-kisi vard›r. Gün uzunlu¤u daha çok fide devresinde etkili olur. Düflük s›cakl›klar-da çiçeklenme süresi uzar buna karfl›l›k yüksek s›cakl›klarda süre k›sal›r. Düflük s›-cakl›k yan›nda yüksek toprak ve hava nemi normal çiçeklenmeyi geciktirir.

Toplam 800-1000 mm ya¤›fl alan ve ya¤›fllar›n belli bir kesiminin yetiflme döne-mine düfltü¤ü yerlerde bezelye sulama yap›lmaks›z›n yetifltirilir.

ToprakBezelye her tip toprakta yetifltir. Kumlu-t›nl› topraklar erkenci bezelye yetifltiricili-¤inde tercih edilir. Fakat derin, nemli, killi-t›nl› topraklar normal yetifltiricilikte se-çilmelidir. Toprakta yeteri kadar humus ve kireç bulunmal›d›r. Toprak pH’s› 6,5-7,0 olmal›d›r. Düflük pH’l› topraklarda azot ve forfor al›m›n›n azalmas› nedeniyledane verimide azalmaktad›r.

GübrelemeBezelyeye ah›r gübresi vermekten kaç›n›lmal›d›r. Bezelye kendinden önce yetiflti-rilmifl olan bitkiye verilmifl olan gübrelerle ço¤u kez yetinmektedir. Ah›r gübresivegetatif k›s›mlar›n afl›r› geliflmesini sa¤lar. Bakla ve dane veriminin azalmas›naneden olur. Ancak bir önceki sebzeye dönüme 5-6 ton ah›r gübresi verilebilir. Be-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



16

zelye potasyum ve fosfor eksikli¤ine karfl› çok hassast›r. Ekim öncesi toprak iflle-me esnas›nda dekara 3-4 kg saf azot, 8-10 kg forfor, 20 kg potasyum verilmelidir.

Bezelye yetifltiricili¤inde ah›r gübresi ile gübrelemede nelere dikkat edilmelidir?

Yetifltirme Tekni¤i‹lkbahar üretimlerinde topraktaki azot bakterileri ve mikroorganizma faaliyetleri-nin kolaylaflt›rmak amac›yla sonbaharda toprak 20-25 cm derinli¤inde sürülür. To-hum ekimi bölgenin iklim koflullar›na ba¤l› olarak Kas›m ay›ndan May›s ay›na ka-dar yap›labilir. Bodur bezelyelerde 40-60 cm, s›r›k bezelyelerde 80-120 cm s›ra ara-s› mesafe b›rak›l›r. Mibzerle ekimlerde ekim ayaklar› bu mesafelere göre ayarlan›r.S›ra üzerine ekimde 5 cm ara ile 1’er adet tohum at›l›r. Elle ekimlerde ise markör-le s›ra aralar› belirlenir. Dekara at›lacak tohum miktar› ortalama 10-12 kg’d›r, m2’deortalama 30-40 adet çimlenebilecek tohum bulunmal›d›r. Tohum ekiminde fasul-yede oldu¤u gibi topra¤›n tav›nda olmas› ve tohumlar›n 4-5 cm’den daha derineekilmemesine dikkat edilmelidir.

Bezelyede çapalama, sulama, herek verme, hastal›k ve zararl›larla mücadele za-man›nda yap›lmal›d›r.

Hasat ve VerimBezelyede hasat elle yap›l›r ve birkaç kez tekrarlan›r. Hasat olgunlu¤una gelmiflbezelyeler en geç 2-3 gün içinde hasat edilmelidir. Hasat gecikecek olursa danelerunlu bir hal al›r ve konservelik kalitesi düfler. Bu nedenle konservelik bezelyele-rin hasat olgunlu¤u tendrometre denilen alet yard›m›yla belirlenir. Tendrometredanelerin belli bir bas›nca karfl› dayanma gücünü gösteren ve ibresi uzmanlar›n is-tedi¤i rakam› gösterdi¤i anda bezelyelerin hasad›na karar verdirmeyi sa¤layan biralettir. Örne¤in hasat olgunlu¤una gelmifl baklalar›n oran› %70’in üstüne ulaflt›¤›,tendrometre de¤erinin de %90-95’i gösterdi¤i dönemde hasada karar verilir. Kon-servelik bezelyeler bir defada makine ile hasat edilir. Hasat olgunlu¤una gelmiflbezelye bitkileri biçilerek veya sökülerek konserve fabrikalar›na getirilir. Özel ma-kinalar ile danelenir ve boylara ayr›l›r. Daneler en küçükten bafllayarak 0-1-2-3 gi-bi numaralar ile grupland›r›l›r.

Küçük iflletmelerde ise bezelye hasad› kademeli olarak elle yap›l›r. Hasat ol-gunlu¤una gelmifl bezelyeler 3-4 gün ara ile bitkilere zarar vermeden elle yap›l›r.Bezelyede verim çeflidin yer ve s›r›k olufluna, baklada bulunan dane say›s› ve iri-li¤ine, ekolojik koflullara ba¤l› olarak de¤iflir. Bir dekar alandan baklal› taze bezel-ye olarak 1500-3000 kg, taze iç bezelye olarak da 500-800 kg ürün al›n›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



17


Domates yetifltiricili¤ini anlatmak.

Domates en az 6 saat do¤rudan günefl ›fl›¤› alanyerlerde yetifltirilmelidir. Domates bitkisi uygunkoflullarda fazla dallan›r. S›r›k ve yer domatesifleklinde yetifltirilir. 50-200cm aras›nda boyalan›r.Domates çok kuvvetli bir kök yap›s›na sahiptir.Ana kök flafl›rt›lmazsa 100-150cm derine kadarinebilir. Domates gövdesi otsu yap›dad›r. Bu ne-denle, dik büyüyemez.En uygun s›cakl›k iste¤i 15-20°C’dir. Çiçek tozla-r› 15-25°C’de en iyi döllemeyi yapar. Ifl›k intensi-tesinden hofllan›r. Domates çiçekleri erdifli (hermafrodit) dir. Çiçek-ler bo¤um aralar›nda oluflur ve salk›m fleklinde-dir. Salk›mlar gövde üzerinde almafl›k olarak di-zilmifllerdir. Meyve botanik bak›mdan üzümsü-dür. Hafif tüylü olan tohumlar›n 300-350 adedi 1gramd›r.Domates yetifltiricili¤i, tohumlar›n do¤rudan ara-ziye ekimi veya fidelerin tarlaya/bahçeye flafl›rt›l-mas› ya da aktar›lmas› fleklinde yap›l›r.

Biber yetifltiricili¤ini ifade etmek

Biber fidesi bafllang›çta otsu yap›dad›r. Daha son-ra odunsu bir yap› kazan›r ve bitki dik büyüme-ye bafllar. Biber çiçekleri erdiflidir. Çiçekleri yap-rak koltuklar›nda oluflur. 1 gram tohum 150-180adettir. Biberin en uygun s›cakl›k iste¤i 20-30°C’dir. Ifl›kintensitesinin artmas› meyve tutumunu artt›r›r.Biber yetifltiricili¤inde fideler tarlaya/bahçeyedo¤rudan dikilir veya aktar›l›r.

Patl›can yetifltiricili¤ini özetlemek.

Patl›can s›cak iklim sebzesidir. Kuvvetli bir göv-deye sahiptir. Çiçekleri erdiflidir. Çiçekler yaprakkoltuklar›nda oluflur. ‹yi bir yatifltiricilik için orta-lama 6 ayl›k bir vejetasyon dönemine ihtiyaç var-d›r. Patl›canda iyi bir verim için en uygun s›cak-l›k 15-35°C’dir. Patl›can yetifltiricili¤inde fideler tarlaya/bahçeyedo¤rudan dikilir veya aktar›l›r.

Fasulye yetifltiricili¤ini anlatmak.

Fasulye so¤u¤a hassas bir sebzedir. Yer ve s›r›kfasulye fleklinde yetifltirilir. Çiçekleri erselik yap›-dad›r. Meryveleri bakla fleklindedir. Yetifltiriciliktarlaya/bahçeye do¤rudan tohum ekilerek yap›-l›r. En uygun s›cakl›k iste¤i 12-23°C’dir. 1000 ta-ne tohum a¤›rl›¤› 150-1000 gramd›r.

Bezelye yetifltiricili¤ini aç›klamak.

Bezelye serin ve ›l›man iklimlerden hofllan›r. Çi-çekleri biyolojik bak›mdan erseliktir. Yetifltirici-lik tarlaya/bahçeye do¤rudan tohum ekilerek ya-p›l›r. En uygun s›cakl›k iste¤i 15-25°C’dir. Çiçek-leri bakla fleklindedir. Baklada 1-10 tohum bulu-nur. 1000 tane tohum a¤›rl›¤› 100-500 gramd›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Domates yetifltiricili¤inde normal bir geliflmenin olmas›için en uygun s›cakl›k afla¤›dakilerden hangisidir?

a. 15-35°Cb. 15-30°Cc. 15-25°Cd. 15-20°Ce. 10-20°C

2. Domatesin çeflitlerine ba¤l› olarak, dikiminden hasatbafllang›c›na kadar geçen süre afla¤›dakilerden hangisi-dir?

a. 90-150b. 90-120 c. 80-100 d. 50-80 e. 30-60

3. Biberde yabanc› döllenme oran› % kaçt›r?a. 10-20b. 5-25c. 3-30d. 1-20e. 0-30

4. Biber ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤ru-dur?

a. Biber gün uzunlu¤una karfl› nötrdürb. Biber gün uzunlu¤una karfl› toleransl›d›r.c. Biber gün uzunlu¤una karfl› duyarl› de¤ildir.d. Biber gün uzunlu¤una karfl› etkisizdir.e. Biber gün uzunlu¤una karfl› toleransl› de¤ildir.

5. Patl›can ile ilgili a¤afl›daki ifadelerden hangisi yan-

l›flt›r?

a. Tropik ve subtropik iklimli yerlerde çok y›ll›kt›r.b. Uygun koflullarda 1,5-2,0m kadar boylan›r.c. Patl›can çiçekleri biyolojik bak›mdan diocidir.d. Patl›can çiçekleri yaprak koltukjlar›nda meyda-

na gelir. e. Patl›can s›cak iklim sebzesidir.

6. Patl›can yetifltircili¤inde hasat sonuna gelindi¤i zamanhasat süresini uzatmak amac›yla bitkiye afla¤›dakiifllemlerden hangisi uygulan›r?

a. Ah›r gübresi verilir.b. Ticari gübre verilir.c. Patl›can bitkileri 2-3 göz üzerinden budan›r.d. Yaprak gübresi uygulan›r.e. Afl›r› derece sulama yap›l›r.

7. Fasulye ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yan-

l›flt›r?

a. Fasulye so¤u¤a karfl› hassas bir sebzedir.b. Fasulyede meyveler bakla fleklindedir.c. Fasulye tohumlar› baklalar içinde meydana gelir.d. Fasulye tohumlar› flekil ve büyüklük bak›m›n-

dan farkl›l›k göstermez.e. Fasulye çiçekleri kelebek görünümündedir.

8. Fasulyede tohumlar tohum ekiminden kaç gün son-ra toprak yüzüne ç›kar?

a. 7-25 b. 7-15 c. 7-10 d. 5-10 e. 1-5

9. Bezelye tohumlar› çimlenme güçlerini kaç y›l muha-faza ederler?

a. 1-2 b. 3-5 c. 4-6 d. 7-8 e. 9-10

10. Bezelye ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤-rudur?

a. Konservelik bezelyeler 0-1-2-3 fleklinde s›n›flan-d›r›l›r.

b. Konservelik bezelyeler 1-2-3-4 fleklinde s›n›flan-d›r›l›r.

c. Konservelik bezelyeler 0-2-3-5 fleklinde s›n›flan-d›r›l›r.

d. Konservelik bezelyeler 0-3-2-1 fleklinde s›n›flan-d›r›l›r.

e. Konservelik bezelyelerde s›n›fland›rma yap›l-maz.



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise; domatesin “‹klim ‹stekleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise; domatesin “Hasat ve Veri-mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; biberin botanik özellikle-rinden “Çicek” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise; biberin “‹klim ‹stekleri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; patl›can›n botanik özellik-lerinden “Çicek” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; patl›can›n botanik özellikle-rinden “Bak›m ‹flleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise; fasulyenin botanik özellik-lerinden “Tohum” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; fasulyenin botanik özellik-lerinden “Yetifltirme Tekni¤i” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; bezelyenin botanik özellik-lerinden “Tohum” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise; bezelyenin botanik özellik-lerinden “Hasat ve Verimi” konusunu yenidengözden geçiriniz.


Domates bitkisinin boyu, çeflide ve yetiflme koflullar›nagöre de¤iflir. Domates çeflidinin yer ve s›r›k olufluna gö-re boylanma 50-200 cm aras›nda olmaktad›r. Pratiktedomatesler boylanma durumlar›na göre; yer (bodur) ves›r›k (uzun boylu) domatesler fleklinde 2 grupta ince-lenmektedir.

S›ra Sizde 2

Domates yetifltiricili¤inde dönüme 3-4 ton yanm›fl ah›rgübresi verilmektedir. Ticaret gübreleri de topra¤›n be-sin maddesi ihtiyac›na göre verilmelidir.

S›ra Sizde 3

Sanayi domates yetifltiricili¤inde ise s›ra aras› genifllik150 cm, s›ra üzeri ise 25-40 cm aras›nda de¤iflmektedir.

S›ra Sizde 4

Domates yetifltiricili¤inde ilk meyveler görülünceye ka-dar sulamalardan kaç›n›lmal›d›r. Bu devrede bitkiye ge-rekli su düzenli aral›klarla çapa yapmak suretiyle top-rakta muhafaza edilir. ‹lk meyveler görüldükten sonrasulama önem kazan›r.

S›ra Sizde 5

Sofral›k domatesler gönderilecek pazar›n uzakl›¤›na gö-re de¤iflik olgunluk devrelerinde ve farkl› dönemlerdehasat edilmektedir.

S›ra Sizde 6

‹ri dolmal›k çeflitlerde yapraklar, sivri biberlere göredaha genifl ve daha büyüktür. Ayn› zamanda dolmal›kbiberlerin yapraklar› sivri biberlere göre daha aç›k yeflilrenklidir.

S›ra Sizde 7

Kendine döllenme yan›nda %3-30 oran›nda yabancidöllenmeye rastlan›r. Bunun nedenide, erkek ve difliorgan›n farkl› zamanlarda döllenme olgunlu¤una erifl-mesidir.

S›ra Sizde 8

Temizlik % 100 ,çimlenme gücü en az % 65 olmal›d›r.

S›ra Sizde 9

Biberler ›fl›k ve s›cakl›k yan›nda nemden de hofllan›r.Kuru bir ortamda iyi geliflmez. Bu nedenle hiçbir za-man susuz b›rak›lmamal›d›r. Toprakta devaml› %60-%70 nem bulunmal›d›r.

S›ra Sizde 10

Kar›k usulü yap›lan yetifltiricilikte, fideler dikim kar›kla-r›n›n istikametine göre do¤u veya güney s›rtlar›na diki-lir. Böylece fidelerin günefl ›fl›¤›nda daha iyi yararlan-malar› sa¤lan›r.

S›ra Sizde 11

Hasat 5-6 ay kadar devam edebilir.

S›ra Sizde 12

Kendine döllenme %60-80 oran›ndad›r.



S›ra Sizde 13

Ülkemizde en çok yetifltirilen ve tüketilen yerli patl›cançeflitleri; Kemer patl›can›, Halkap›nar patl›can›, Bostanpatl›can›, Kirmast› patl›can›, Yalova-49 patl›can› ve Gö-nen patl›can›d›r. Son y›llarda d›fl ülkelerden getirilenpatl›can çeflitleride bulunmaktad›r.

S›ra Sizde 14

Patl›can toprak bak›m›ndan oldukça seçici bir sebze-dir.Killi topraklardan hofllanmaz.Bu gibi a¤›r ve rutu-betli topraklarda kök çürüklü¤üne s›kça rastlan›r. De-rin, yumuflak, geçirgen, organik madde ve besin mad-delerince zengin t›nl› topraklarda iyi geliflir ve bol ürünverir. Erkencilik düflünüldü¤ünde ah›r gübresi veya ye-flil gübreleme yap›lm›fl t›nl› topraklardan yararlan›l›r.

S›ra Sizde 15

Çiçek oluflumuna yak›n bir safhada köklerde nodozite-ler meydana gelir. Bu nodoziteler havan›n azotununkullan›lmas›nda bitkiye yard›mc› olur.

S›ra Sizde 16

Toprak s›cakl›¤› 9°C’ye ve hava s›cakl›¤› 10-14°C’yeulaflt›¤›nda tohumlar 2-3 hafta içinde çimlenerek toprakyüzüne ç›kar.

S›ra Sizde 17

Bezelyeye ah›r gübresi vermekten kaç›n›lmal›d›r. Be-zelye kendinden önce yetifltirilmifl olan bitkiye verilmiflolan gübrelerle ço¤u kez yetinmektedir. Ah›r gübresivegetatif k›s›mlar›n afl›r› geliflmesini sa¤lar. Bakla ve da-ne veriminin azalmas›na neden olur.

fieniz, V. (1992). Domates, Biber ve Patl›can Yetiflti-

ricili¤i. TAV-Tar›msal Araflt›rmalar› Destekleme veGelifltirme Vakf›. Yay›n no. 26, 174 s.

fieniz, V. (1998). Sebzecilikte Fide Yetifltiricili¤i ve

Sorunlar›. TAV-Tar›msal Araflt›rmalar› Desteklemeve Gelifltirme Vakf›. Yay›n no. 35, 47 s.

Günay, A. 2005. Sebze Yetifltiricili¤i. Cilt II. ‹zmir.531 s.Vural H., Efliyok D., Duman ‹. 2000. Kültür Sebzeleri

(Sebze Yetifltirme). Ege Üniversitesi Bas›mevi, Bor-nova, ‹zmir, 440 s.

http://www.tuik.gov.tr


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Lahana, karnabahar ve brokoli yetifltiricili¤ini özetleyebilecek,Maydanoz yetifltiricili¤ini anlatabilcek,Salata-marul yetifltiricili¤ini aç›klayabilceksiniz.

‹çindekiler

• Lahana• Maydanoz• Karnabahar

• Salata-Marul• Brokoli

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


• LAHANA YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• KARNABAHAR YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• BROKOL‹ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• MAYDANOZ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹• SALATA-MARUL YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

7BAHÇE TARIMI-II

Lahana, Karnabahar,Brokoli, Maydanoz,Salata-MarulYetifltiricili¤i

Bu ünitedeki “Lahana, Karnabahar ve Brokoli Yetifltiricili¤i” Doç.Dr. Ahmet BALKAYAtaraf›ndan yaz›lm›flt›r.Bu ünitedeki “Maydanoz ve Salata-Marul Yetifltiricili¤i” Yrd.Doç.Dr. Mehmet ÖZGÜRtaraf›ndan yaz›lm›flt›r.

LAHANA YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Brassica oleraceae L.)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiDünya üzerinde genifl bir yay›l›m alan› gösteren lahanan›n anavatan› hakk›ndafarkl› görüfller bulunmaktad›r. Rus araflt›r›c› Zhukovsky lahanan›n anavatan›n›nVan yöresi oldu¤unu ve dünyan›n en büyük bafl lahanalar›n›n bu bölgede yetiflti-rildi¤ini bildirmifltir. Di¤er araflt›r›c›lar ise lahanan›n anavatan›n›n Akdeniz Bölgesioldu¤unu belirtmifllerdir. Lahana grubu sebzeler buradan dünyan›n di¤er bölgele-rine yay›l›fl göstermifltir. Yabani formlu lahana, Brassica oleraceae var. silvestris’tir.Di¤er lahana grubu sebzeler, bu yabani türün de¤iflime u¤ramas› sonucunda mey-dana gelmifllerdir. Lahanalar iki bin y›l önce kültüre al›nm›flt›r. 2009 y›l› FAO kay›t-lar›na göre lahana grubu sebze türlerinin dünya üretimi 71.342.347 ton’dur. Çin veHindistan, dünyada en önemli lahana üreticisi ülkelerdir. Ülkemiz ise 706.855 tonlahana üretimiyle dünyada 11. s›rada yer almaktad›r. Samsun ili, hem beyaz bafl la-hana (98.020 ton) ve hem de k›rm›z› bafl lahana (74.077 ton) üretimi bak›m›ndanülkemizde ilk s›rada yer almaktad›r. Beyaz bafl lahana üretiminde Ni¤de, Sakaryave Bursa illeri, k›rm›z› bafl lahana üretiminde ise Bursa ve Antalya illeri di¤erönemli lahana üreticisi iller olarak s›ralanmaktad›r.

Lahana grubu sebzelerin nas›l meydana geldi¤ini araflt›r›n›z?

Botanik Özellikleri

KökLahanalarda kal›n, etli ve oldukça derine giden ana kaz›k kök ile bol miktarda sa-çak kök bulunmaktad›r. Kaz›k kökler, 30-35 cm derinli¤inde geliflirler.

GövdeLahanalarda gövde kal›n ve kuvvetli bir yap›ya sahiptir. Gövde kal›nl›¤›, 5-10 cm,gövde uzunlu¤u ise yaklafl›k 30-40 cm aras›ndad›r. Gövde dallanmaz, dikine bü-yür ve içi özle dolu oldu¤u için de bafl› tafl›yacak güçtedir.

Lahana, Karnabahar,Brokoli, Maydanoz,

Salata-Marul Yetifltiricili¤i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Yaprak ve Bafl ÖzellikleriLahana yapraklar›; renk, flekil, büyüklük, kal›nl›k ve yaprak yüzeyleri bak›m›ndanbüyük farkl›l›k gösterirler. Lahanada gövdedeki bo¤um aralar›n›n k›salmas› veyapraklar›n birbirlerinin üzerlerini örtmesi sonucunda bafl oluflumu meydana gelir.Yaprak flekli, lahanalarda bafl fleklini belirleyen önemli bir faktördür. D›fl yaprakflekli; genifl eliptik, genifl oval, dairesel ve genifl eliptik olarak s›n›fland›r›labilir. La-hanalarda bafl flekilleri; dar eliptik, eliptik, yuvarlak, genifl eliptik, genifl ters yu-murta, genifl yumurta ve köfleli yumurta flekilli olabilmektedir.

ÇiçekLahanalar tohum üretimi yönünden iki y›ll›k sebzelerdir. ‹lk y›l bafl oluflumu, ikin-ci y›l ise çiçeklenme meydana gelir. Çiçekler, ana gövdeden ç›kan yan dallardakiyaprak koltuklar›ndan meydana gelir. Lahana çiçekleri parlak sar› renklidir. Çiçek-lenme süresi; çeflitlere ve iklim koflullar›na göre 20-60 gün aras›nda de¤iflir. Çiçek-lerde 4 tane çanak yaprak, 4 tane taç yaprak, 6 tane erkek organ ve 1 tane difli or-gan bulunmaktad›r. Erkek organlar›n dört tanesi di¤er ikisinden daha uzundur. La-hanalarda sitoplazmik erkek k›s›rl›¤›na rastlanmaktad›r. Erkek k›s›r çiçeklerdetaç yapraklar iyi geliflmemifltir ve bal özü keseleri yoktur. Lahana çiçekleri; erse-lik çiçek yap›s›ndad›r. Lahanalarda ço¤unlukla protogeni görülür. Tozlanmadaar› ve böcekler etkilidir. Yüksek oranda yabanc› döllenme meydana gelmektedir.

Lahanagiller erselik çiçekli olmas›na ra¤men yüksek oranda yabanc› döllenme görülür.Nedenlerini araflt›r›n›z?

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriTohumlar yuvarlak veya hafif yumurta fleklindedir. Tohum rengi; kahverengi, k›r-m›z› ve bunlar›n tonlar›d›r. 1 g lahana tohumunda yaklafl›k 180-365 adet tohumbulunur. Lahanalarda çimlenme s›cakl›¤› 13-33°C, optimum çimlenme s›cakl›¤› da20-25°C’dir. Optimum çimlenme s›cakl›klar›, k›rm›z› bafl lahanada 18.1°C, beyazbafl lahanada 21.9°C ve yaprak lahanada da 22.7°C’dir. Tohumlarda çimlenme sü-resi s›cakl›¤a ba¤l› olarak de¤iflkenlik göstermektedir.


‹klim ‹stekleriBafl lahana yetifltiricili¤inde serin iklim koflullar› tercih edilmektedir. Lahanalar›nbafl oluflturabilmesi için en uygun s›cakl›klar 15-20°C’dir.Bitkiler so¤uklara daya-n›kl›d›r. Dayan›kl›l›k, bitkinin geliflim dönemine ve düflük s›cakl›k süresine ba¤l›-d›r. Bafl ba¤lamak üzere olan genç bitkiler, olgun dönemdeki bitkilere göre düflüks›cakl›klara daha dayan›kl›d›r. Yaz döneminde yüksek s›cakl›klar yapraklar›n kali-tesini düflürür. Küçük ve kalitesiz yapraklardan oluflan sert, sarmaya uygun olma-yan lahana bafllar› meydana gelir. Lahanalarda bafl ba¤lama ile gün uzunlu¤u ara-s›nda iliflki yoktur. Bitkiler hem uzun ve hem de k›sa gün koflullar›nda bafl ba¤la-yabilir. Rüzgâr h›z›n›n fazla olmas›, yapraklardan su kayb›na ve bitkilerin devriliptoprakla temas etmesine neden olur.


Erkek k›s›rl›¤›: Çiçeklibitkilerde erkek çiçeklerinçeflitli sebeplerden dolay›aktif olamamas›d›r.

Erselik çiçek: Ayn› çiçekteerkek ve difli organ›nbulunmas›d›r.

Protogeni: Difli organ›n,erkek organlardan önceolgunlaflmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Toprak ‹stekleriToprak iste¤i yönünden fazla seçici de¤ildirler. Lahana yetifltiricili¤inde yüksek ve-rimli ve kaliteli ürün elde edebilmek için topra¤›n derin, organik maddece zengin,pH’s›n›n 6.0-6.5 aras›nda, nemli ve t›nl› topraklar olmas› tercih edilmelidir. Lahanabitkileri üst üste ayn› toprakta yetifltirilmemelidir. Mutlaka baflka bir familyaya aitsebze türleri ile münavebe yap›lmal›d›r. Aksi takdirde toprak yorgunlu¤u nedeniy-le büyüme ve geliflme istenen düzeyde olmaz.

Lahana yetifltiricili¤i için daha önce bafl lahana, yaprak lahana, Çin lahanas›, brokoli, kar-nabahar, turp ve alabafl yetifltirilmemifl araziler seçilmelidir.

Yetifltirme Tekni¤iÜlkemizde lahana tohum ekim zaman›; bölgelere, çeflitlere ve hasat zaman›na ba¤-l› olarak May›s-A¤ustos aylar› aras›ndaki dönemde yap›lmaktad›r. Fide yetifltirmekiçin viyoller, plastik karton kaplar, kasalar veya yast›klar kullan›labilir. Il›k yast›kveya so¤uk yast›klarda tohum ekimi serpme veya s›ravari yap›l›r. En uygun ekim,10-15 cm s›ra aras› verilerek yap›lan s›ravari ekimdir. Son y›llarda viyollere tohumekimi yap›larak, küçük bir alanda çok say›da lahana fidesi üretimi yap›lmaktad›r.Lahana fideleri, 4-5 yaprakl› oldu¤unda dikilir. Dikim zaman›n›n gecikmesi; bafloluflum h›z›n› yavafllat›r ve erken çiçeklenmeye neden olabilir. Dikim aral›klar›,beyaz bafl lahanalarda çeflidin bafl irili¤ine ba¤l› olarak s›ra aras› 50-100 cm, s›raüzeri ise 40-80 cm aras›nda de¤iflir. K›rm›z› bafl lahanalarda s›ra aras› ve s›ra üzerimesafe 40x50 cm’dir. Dikim aral›klar›n›n fazla olmas›, iri ve gevflek bafl oluflmas›-na neden olur Dikimden sonra bitkiler kök bölgesi ›slan›ncaya kadar can suyu ve-rilmelidir. Dikimden 5-6 gün sonra fidelerin tutup tutmad›klar› belli olur. Tarla ge-zilerek tutmayan fidelerin yerine fidelikte bekletilen yedek fidelerle tamamlamayap›l›r.

Lahanada Y›ll›k Bak›m ‹flleri

Çapalama Bitkiler 5-10 yaprakl› döneme geldi¤inde ilk çapa ifllemi yap›l›r. Çapalama ile su-lama veya ya¤mur sonras› toprakta oluflan kaymak tabakas› k›r›l›r. Bitkinin izdü-flüm çap› 30 cm’ye ulaflt›¤›nda ise ikinci çapa ifllemi yap›l›r.

SulamaLahana bitkisi sudan hofllan›r. Sulama, bitkinin ilk geliflme dönemleri için çokönemlidir. Ülkemizde lahanalar›n tarlaya fide dikim zaman›, s›cak yaz aylar›narastlad›¤› için genç bitki döneminde suya daha fazla ihtiyaç duyarlar. Hasat döne-mine do¤ru havan›n serinlemesi ve ya¤›fllar nedeniyle sulama gerekmeyebilir.

Hastal›k ve Zararl›larLahana yetifltiricili¤inde s›kça görülen hastal›klar; kök ur hastal›¤› (Plasmodiphorabrassica), kök çürüklü¤ü (Rhizoctonia solani), mildiyö (Peronospora brassica),beyaz çürüklük (Sclerotinia sclorotiorum), bakteriyel yaprak lekesi (Pseudomonassyringae) ve siyah damar çürüklü¤ü (Xanthomonas campestris)’dür. Lahanagiller-de en s›k rastlanan zararl›lar; lahana kelebe¤i (Pieris brassica), lahana sine¤i (De-lia brassica), yaprak bitleri (Aphis spp., Myzus persicae), kök ur nematodlar› (Me-

1477. Ünite - Lahana, Karnabahar , Brokol i , Maydanoz, Salata-Marul Yet iflt i r ic i l i¤ i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yast›k: Sebze fidelerininyetifltirildi¤i özel yerleredenir. Is›tma flekline göres›cak, ›l›k ve so¤uk yast›klarolarak s›n›fland›r›l›r.

loidogyne spp.), lahana gal böce¤i (Ceutorrhynchus pleurostigma), lahana göbekkurdu (Hellula undalis) ve lahana güvesi (Mamestra brassicae)’dir.

Zirai Mücadele Teknik Talimatlar›, Cilt 3’de (Sebze Hastal›klar›, Sebze Zararl›lar›) Laha-na hastal›klar› ve zararl›lar› ve mücadelesi konusuyla ilgili ayr›nt›l› bilgi edinebilirsiniz.Anonim, 2008. TAGEM Yay›nlar›. 332s. Ankara.

Olgunluk ve HasatBafl lahanada hasat, çeflidin erkencilik ve geçcilik özelli¤ine, bafllar›n istenilen bü-yüklü¤e gelmesine ve yetifltirme bak›m koflullar›na ba¤l› olarak de¤ifliklik gösterir.Erkenci çeflitlerde hasat, dikimden itibaren 60-80 gün, orta mevsim çeflitlerde 80-110 gün ve geçci çeflitlerde ise 110-150 gün sonra yap›labilir. Lahanalarda enönemli hasat göstergeleri; bafl irili¤i ve bafl›n s›k›l›¤›d›r. Bafllar, çeflide özgü irili¤i-ni ald›¤›nda toprak yüzeyinden bir b›çak yard›m›yla kesilir. Bafl›n üzerine parmak-larla bas›ld›¤› zaman, bafl›n afla¤› do¤ru çökmemesi ve g›c›rt›l› bir ses ç›karmas› ha-sata geldi¤ini gösterir. Lahanalar bafl a¤›rl›klar›na göre 0.5-1.5 kg aras›nda olanlarküçük boy, 1.5-3.0 kg aras›nda olanlar orta boy, 3 kg’dan daha a¤›r olanlar büyükboy olarak s›n›fland›r›l›r.

VerimBafl lahanalarda verim, çeflitlere göre 2-8 ton/da aras›nda de¤iflir. Çeflidin erkenci-lik durumu, bafl irili¤i, dikim s›kl›¤›, sulama ve gübreleme gibi kültürel uygulama-lar verim üzerine etki eder.

KARNABAHAR YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Brassica oleracea L.var. botrytis)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiKarnabahar›n sebze olarak de¤erlendirilen k›s›mlar›na taç, bafl, bahar, çiçek ve çi-çek salk›m› gibi isimler verilmektedir. Bunlardan taç terimi, karnabahar için dahauygundur. Karnabahar›n anavatan›, Girit adas›, K›br›s ve do¤u Akdeniz bölgesi’dir.Karnabahar›n ne zaman meydana geldi¤i tam olarak bilinmemektedir. Türkiye157.051 ton karnabahar üretimiyle dünyada 9. s›rada yer almaktad›r. Karnabaharüretiminde, Antalya (24.597 ton) ve Samsun (24.220 ton) illeri ilk s›ralardad›r. Tü-ketici taleplerinin artmas›, pazarda di¤er lahana grubu sebze türlerine göre dahayüksek fiyatlarla sat›lmas› ve elde edilen gelirin artmas› nedeniyle karnabahar üre-tim miktar› ve yay›l›fl alanlar› son y›llarda art›fl göstermifltir.


KökKarnabaharlarda, lahanalardaki gibi köklenme çabuk oluflur. Karnabaharlar, kaz›kköklüdür. Kökün di¤er özellikleri lahanalara benzer.

Gövde Gövde yap›s›, lahanalarla benzerlik gösterir. Karnabahar bitkilerinde gövde kal›n-l›¤› 4-8 cm, gövde uzunlu¤u 40-60 cm aras›nda de¤iflir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Taç: karnabaharda bitkininbüyüme konisi olan uçk›sm›n›n dallanmas› ilemeydana gelir.

YaprakKarnabahar yapraklar›, lahana yapraklar›na göre daha uzundur. Yapraklar taç k›s-m›n›n dibinden yukar› do¤ru büyür. ‹ç k›s›mdaki yapraklar daha küçüktür. Buyapraklar taç k›sm›n›n üzerini örterek tac› günefl ›fl›nlar›ndan ve s›caktan korur.Yaprak rengi; koyu gri ve maviye yak›n yeflil tonlar›ndad›r. Taç, normal irili¤ini al-d›¤›nda bir bitki üzerinde 30-60 aras›nda yaprak bulunur.

Taç ve ÇiçekKarnabaharda taç yap›s›, sürgün, dal ve braktelerden oluflur. Taç rengi; beyaz,krem, sar›, yeflilimsi ve mor renklerde olabilmektedir. Taç büyüklü¤ü; ekim-dikimzaman›, dikim s›kl›¤› ve çeflit özelli¤ine ba¤l› olarak farkl›l›k gösterir. Taç a¤›rl›kla-r› çeflidin özelli¤ine göre 0.25 kg-5.0 kg aras›nda de¤iflir. Karnabaharlarda çiçekler,braktelerin koltuklar›ndan ç›kan çiçek saplar›n›n üzerinde bulunur. Di¤er lahana-gillerde çiçekler, ana çiçek sap›nda dizili olduklar› halde karnabaharlarda ana çi-çek sap› dallanm›fl bir durumdad›r. Çiçek sürgünleri lahanalardan daha k›sad›r. Bit-kilerde çiçeklenme, kademeli olarak yaklafl›k bir ay devam eder. Karnabahar çi-çekleri biyolojik bak›m›ndan erseliktir. Erkek k›s›r bitkilere de rastlanmaktad›r.Yüksek oranda yabanc› döllenme görülür.

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriKarnabahar tohumlar›, lahana tohumlar›na benzer. Tohumlar oval ve yuvarlak fle-killidir. 1 g da 300-400 adet aras›nda tohum bulunur. Karnabahar tohumlar›n›n op-timum çimlenme s›cakl›¤› 20-25°C aras›nda de¤iflir. Bu s›cakl›klarda tohumlar 3-4gün içerisinde çimlenerek toprak yüzeyine ç›karlar.


‹klim ‹stekleriKarnabahar yetifltiricili¤inde s›cakl›k faktörü çok önemlidir. Karnabaharlar, lahana-lar kadar so¤uklara dayan›kl› de¤ildir. Karnabaharlar, bitki gelifliminin ilk bafllan-g›ç döneminde s›cak, taçlar›n geliflmeye bafllad›¤› dönemde ise daha düflük s›cak-l›klarda en iyi geliflmeyi gösterirler. Karnabaharlarda taç›n oluflabilmesi için gelifl-menin belli bir devresinde düflük s›cakl›klara (so¤uklama) ihtiyaç vard›r. Yükseks›cakl›klar, fide döneminde bitkilerin vejetatif dönemde kalmas›na ve bol miktardayaprak oluflturmas›na neden olurlar. Taç oluflum dönemi için en uygun s›cakl›klar15-20°C’dir. Karnabahar nötr gün bitkisi olarak kabul edilir. Karnabahar bitkileri,özellikle taç oluflturma döneminde fazla ya¤›fl ve rüzgârdan hofllanmazlar.

Karnabaharda taç kalitesi üzerine etkili olan faktörleri araflt›r›n›z?

Toprak ‹stekleriKarnabahar her çeflit toprakta yetifltirilebilir. Bununla birlikte; pH s› 6.0-7.0 aras›n-da, su tutma kapasitesi yüksek, iyi drene edilmifl, organik madde içeri¤i yüksek,kumlu-t›nl› topraklarda daha iyi geliflirler. Toprak yorgunlu¤u nedeniyle ayn› top-rakta üst üste karnabahar ve di¤er lahanagillerin yetifltiricili¤i yap›lmamal›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Yetifltirme Tekni¤iKarnabahar yetifltiricili¤inde tohum ekimi ve fidelerin yetifltirilmesi lahana bitkisindeoldu¤u gibidir. Ege ve Akdeniz Bölgelerinde haziran ay› ortas›ndan bafllayarak, tem-muz ay›n›n bafl›na kadar geçen dönemde tohumlar ekilmektedir. Karadeniz Bölgesin-de ise temmuz ortas›ndan bafllayarak eylül ay›na kadar geçen dönemde tohum ekimiyap›lmaktad›r. Ekim zaman›na göre de¤iflmekle birlikte, karnabahar fideleri yaklafl›k 5-7 hafta sonra dikim için haz›r hale gelir. Dikim s›ras›nda düzgün gövdeye sahip 4-5yaprakl› fideler kullan›lmal›d›r. Dikim mesafesi taç irili¤ine göre ayarlan›r. Tek s›ral› ye-tifltiricilikte: 40x40, 50x50, 50x60, 60x60, 70x70cm; çift s›ral› yetifltiricilikte: 40x40x60,50x50x70 cm aral›klarla dikim yap›l›r. Dikimden 5-6 gün sonra fidelerin tutup tutma-d›¤› anlafl›l›r.

Bölgenizde karnabahar üretiminde tohum ekimi ve fide dikim zamanlar› hakk›nda araflt›rmayap›n›z?

Karnabaharda Y›ll›k Bak›m ‹fllemleri

Çapalama Karnabaharda dikimden 2-3 hafta sonra birinci, bundan yaklafl›k 15-20 gün sonra ikin-ci çapa ve yabanc› ot durumuna göre gerekirse üçüncü çapa yap›lmal›d›r.

SulamaKarnabahar bitkileri çapa ve suyu çok seven sebzeler olduklar› için sulamaya gerekenözen gösterilmeli ve düzenli aral›klarla ya¤›fl durumuna göre yeterli miktarlarda sula-ma yap›lmal›d›r. Su noksanl›¤›, bitkilerde deforme olmufl taçlar veya küçük taç olu-flumlar›na neden olur.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleKarnabaharda en s›k görülen fungal ve bakteriyel hastal›klar; fusarium solgunlu¤u(Fusarium oxysporum sp.conglutions), mildiyö (Peronospora parasitica), lahana kökur hastal›¤› (Plasmodiphora brassica), siyah damar çürüklü¤ü (Xanthomonas campes-tris) ve karnabahar bakteriyel yaprak lekesi (Pseudomonas syringae pv. maculico-la)’dir. Lahana kelebe¤i, yaprak bitleri ve emgi yapan kokulu böcekler en önemli kar-nabahar zararl›lar›d›r.

Olgunluk ve HasatKarnabahar›n hasat olgunlu¤una gelip gelmedi¤i; taç irili¤i, taç rengi ve tac›n s›k›l›kdurumuna bak›larak belirlenebilir. Hasat, tac›n gövdeyle birleflti¤i yerden b›çakla kesi-lerek yap›l›r. Tac› korumak amac›yla, hasat s›ras›nda tac›n eraf›nda 4-5 yaprak b›rak›l-mal›d›r. Ekoloji ve yetifltirme-bak›m koflullar›na ba¤l› olmak üzere erkenci karnabaharçeflitleri dikimden 70-90 gün, orta mevsim karnabahar çeflitleri 100-120 gün ve geçcikarnabahar çeflitleri ise 120-170 gün sonra hasat edilebilir.

Karnabaharlar›n hasat sonras›nda muhafaza süresi nas›l uzat›labilir?

VerimKarnabaharlarda verim miktar›, pazarlanabilir durumdaki taçlar›n say›s›na ve taç bü-yüklü¤üne ba¤l› olarak de¤iflir. Taçlar›n ortalama a¤›rl›¤› yaklafl›k 600-700 g’d›r. Erken-ci çeflitlerde, taçlar küçüktür. Bir dekar karnabahardan dikim s›kl›¤›na ba¤l› olarak2000-2500 adet taç hasat edilebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

BROKOL‹ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Brassica oleracea L. var. italica)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiBrokolinin, sebze olarak de¤erlendirilen k›s›mlar›, yeflil renkli ve olgunlaflmam›flçiçek taslaklar› ile kal›n ve etli çiçek saplar›d›r. Brokolinin anavatan› Akdeniz Böl-gesi olarak kabul edilmektedir. Brokoli, insan sa¤l›¤› üzerindeki olumlu etkileri vebesin içeri¤inin zenginli¤i nedeniyle pazar ve marketlerde aranan bir sebze türüolmaya bafllam›flt›r. Türkiye brokoli üretimi, 20.541 tona ulaflm›flt›r. En fazla broko-li üretimi, Manisa ilinde 4.618 ton olarak gerçekleflmifltir.

Sa¤l›kl› ve dengeli bir beslenme için brokoli bitkisini niçin fazla tüketmeliyiz?


KökKök yap›s›, karnabahara benzemektedir. Kaz›k kök yaklafl›k 25-30 cm derinli¤eulafl›r. Toprak yüzeyine yak›n bölgede bol miktarda saçak kök oluflur.

GövdeBrokolinin gövdesi, lahana ve karnabahardan farkl›d›r. Gövde, karnabahardanfarkl› olarak yaklafl›k 100-120 cm kadar uzayabilir. Gövde ucunda geliflmifl, ço¤un-lukla koyu yeflil, bazen mavimsi parlak çiçek tomurcu¤u bulunur.

YaprakBrokoli yapraklar›, sapl› ve oval flekillidir. Baz› çeflitlerde, yaprak ayalar› parçal› daolabilmektedir. Yaprak rengi yeflil ve mavi-yeflil tonlar›ndad›r. Lahana ve karnaba-har yapraklar›na göre yaprak rengi daha koyudur.

Taç ve Çiçek Brokoli bitkilerinde 15-20 aras›nda yaprak olufltuktan sonra, kal›n çiçek saplar›n›nucunda dizili, yeflil renkli çiçek tomurcuklar›ndan oluflan taç meydana gelir. Ana taç-lar›n çap› 5-25 cm, taç a¤›rl›klar› ise 100-750 g aras›nda de¤iflir. Tac›n kesilmesi ileyaprak koltuklar›ndan yeni taçlar meydana gelir. Yan taçlar›n çap› 5-10 cm’dir. Bun-lar›n taç a¤›rl›¤› ise 10-100 g aras›ndad›r. Taç rengi; yeflil, erguvani ve beyaz renkliolabilir. Brokolinin çiçek özellikleri ve döllenme biyolojisi karnabahara çok benzer.Brokoli çiçekleri erselik yap›l›d›r. Yüksek oranda yabanc› döllenme görülür.

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriTohumlar flekil ve renk bak›m›ndan lahana ve karnabahar tohumlar›na benzerler.Koyu kahverengi renklidir. 1000 tane a¤›rl›¤› 3-4 gram kadard›r. Optimum koflul-larda 3-4 günde toprak yüzeyine ç›karlar.


‹klim ‹stekleriBrokoli yetifltiricili¤inde en uygun s›cakl›klar 15-20°C aras›ndad›r. Taçlar olgunlafl-ma döneminde düflük s›cakl›klara duyarl›d›r. Brokoli taç ve sürgünlerinin istenilen


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

düzeyde so¤uklara maruz b›rak›lmas› tatlar›n›n daha iyi olmas›na neden olur. Dü-flük s›cakl›klarda yan sürgün say›s› fazlalafl›r. Yüksek s›cakl›klarda gevflek yap›l› vedüflük kaliteli taçlar meydana gelir. Ayr›ca, erken çiçeklenmeye neden olurlar.Brokoli, gün uzunlu¤u bak›m›ndan ise nötr gün bitkisi olarak kabul edilir.

Toprak ‹stekleriBrokoli; orta verimli, yüksek su tutma kapasitesine sahip, iyi drene edilmifl, pH de-¤erleri 6.0-7.0 aras›nda, hafif bünyeli kumlu t›nl› topraklar› sever. Brokoli, nemlitopraklardan hofllan›r. Kuru topraklarda sürgünler lifli ve içleri de kof yap›l› olur.

Yetifltirilme Tekni¤iTohum ekimi, fide dikimi, kültürel ifllemler ve hasata kadar yap›lan uygulamalar la-hana ve karnabahar yetifltiricili¤inde oldu¤u gibi yap›lmaktad›r. S›ra aralar›n›n da-ralt›lmas› yan taç say›s›n› art›r›r, ancak taçlar küçük ve taç geliflimi de yavafl olur. Di-kim aral›klar›n›n normalden fazla olmas› iri, ancak gevflek taçlar›n oluflmas›na ne-den olur. Brokoli yetifltiricili¤inde yap›lan bir araflt›rmada en yüksek verim, 45x30cm dikim s›kl›¤›ndan elde edilmifltir. Geçci çeflitlerde s›ra aras› 75-80 cm olabilir.

Brokolide Y›ll›k Bak›m ‹fllemleri

ÇapalamaBitkiler, 5-10 yaprakl› döneme geldi¤inde ilk çapa yap›l›r. ‹kinci çapa dönemindeise azotlu gübrenin di¤er yar›s› verilir.

SulamaKurakl›k, brokolinin olgunlaflmam›fl çiçek taslaklar› üzerine olumsuz etki yaparaktaçlar›n lifli ve kalitesiz olmas›na neden olur. Bu nedenle, sulama brokoli yetifltiri-cili¤i için çok önemlidir. Bitkinin ilk geliflme dönemlerinde sulamaya çok dikkatedilmelidir. Hasada do¤ru havan›n serinlemesi ve ya¤›fllar nedeniyle tekrar sula-maya ihtiyaç duyulmaz.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleBrokoli yetifltiricili¤inde en s›k görülen hastal›klar; kök ur hastal›¤›, mildiyö, beyazçürüklük, bakteriyel yaprak lekesi ve siyah damar çürüklü¤ü’dür. Brokolide laha-nalarda rastlanan zararl›lar görülür. Bu zararl›lar genellikle yapraklarda emgi yo-luyla veya gövde ve taçlara girerek zarar yapmaktad›rlar.

Olgunluk ve HasatBrokolide hasat, olgunlaflmam›fl çiçek taslaklar› üzerinde bulunan çiçek gözleriaç›lmadan önce yap›lmal›d›r. Çiçek sürgünlerinin iyi geliflti¤i dönem, hasat için enuygun dönemdir. Hasatta gecikme olursa çiçek taslaklar› aç›l›r, çiçeklenme bafllarve sebze olarak de¤erlendirilen k›s›mlar odunlaflarak lezzeti azal›r. Brokoli taçlar›,dikimden 90-110 gün sonra, yan taçlar ise 120-130 gün sonra hasat edilebilir.

VerimBir brokoli bitkisinde ana sürgünlerin a¤›rl›klar› 100-600 g, yan sürgünlerin ise 10-50 g aras›nda de¤iflmektedir. Bir brokoli bitkisinden çeflitlere göre yaklafl›k 0.5 kg-1.5 kg aras›nda brokoli hasat edilebilir. Dekara verim; hasat flekline, çeflide, dikims›kl›¤›na ve yetifltirme flartlar›na ba¤l› olarak ortalama 1.5-2 ton aras›nda de¤iflir.


MAYDANOZ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Petroselinum crispumMill.)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiKök ve yapraklar›ndan yararlanmak amac›yla üretilen maydanoz, Umbelliferaefamilyas›na dahil olup Latince ad› Petroselinum crispum Mill. (syn. P.horten-se)’dur. Yeflil yapraklar› yemeklerde ve mezelerde garnitür olarak, kökleri için ye-tifltirilenler ise çorba ve baz› yemeklerin yap›m›nda kullan›lmaktad›r.

Normal olarak iki y›ll›k bir kültür bitkisidir. Birinci sene sap ve yapraklar›,ikinci sene ise çiçek ve tohumlar› meydana gelir. Bununla beraber kökleri uzunseneler toprakta yaflay›p gelifltikleri için çok senelik bitkiler grubunda yer alabil-mektedir. Günümüzde yetifltiricili¤i yap›lan maydanozlar› bafll›ca iki grup alt›ndatoplayabiliriz.

• Yaprak maydanozlar› (Petroselinum crispum Mill.var. neapolitanumDanert.); a. Yapraklar› düz olanlar (Ülkemizde yetifltiricili¤i yap›lan gruptur) ve b. Yapraklar› k›v›rc›k olanlard›r.

• Kök maydanozlar› (Petroselinum crispum Mill. var.tuberosum Crov.);Kökleri havuç gibi fliflkin, k›sa, küt, uzun veya genifl olabilmektedir.

Maydanoz yetifltiricili¤i fazla iflçilik istedi¤inden, genellikle aile ve bahçe ifllet-melerinde yetifltirilir. Genifl çapta üretimin yap›ld›¤› tarla tar›m› fleklinde yetifltirici-li¤ine ender rastlan›r.

Ülkemizde ticari olarak Akdeniz, Ege ve büyük çapl› olarak Marmara bölgele-rinde üretilirken, iklim koflullar›n›n uygun oldu¤u bütün bölgelerimizde, bahçeler-de küçük çapl› olarak yetifltirilmektedir. Ülkemizde, 2009 y›l›nda 58 145 ton may-danoz üretimi yap›lm›flt›r.

‹spanya, Yunanistan, Fas, Cezayir ve Tunus’ta bol miktarda yabani formlar› bu-lunan Maydanoz Akdeniz ülkelerinin bitkisidir. Günümüzde hemen hemen tümdünya ülkelerinde kültür sebzesi olarak üretilmekte ve tüketilmektedir.

Günümüzde yetifltiricili¤i yap›lan maydanozlar› kaç grup alt›nda toplayabiliriz?


KökYaprak maydanoz çeflitlerinde kök fazla geliflmez. ‹nce ve uzun, kaz›k kök fleklin-dedir. Kökler 70 - 80 cm derine gider. Kök maydanozlarda ise kök havuç fleklin-dedir. Havuç fleklindeki kökün etraf›nda bol say›da ince saçak kök bulunmaktad›r.Kökler 120 cm derine inebilmekle beraber, % 50’lik k›sm› topra¤›n 20 cm’lik derin-li¤inde da¤›lmaktad›r.

GövdeVegetatif büyüme s›ras›nda gövde belirgin de¤ildir. Kök bo¤az› üzerinde küçük birdü¤me flekli ve büyüklü¤ündedir. Yaprak saplar›, bu gövdeninin orta k›sm›ndabulunan büyüme konisinden ç›kmaktad›r. ‹kinci y›l generatif geliflmenin bafllama-s› ile sapa kalkma meydana gelerek gövdenin boyu 100 - 150 cm’ye kadar ç›kar.Gövde flemsiye fleklindeki bir çiçek demeti ile son bulur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

YaprakMaydanoz yapraklar› düz ve k›v›rc›k olmak üzere iki formdad›r. Düz yaprakl› çe-flitlerde yapraklar 3 - 5 parçal›, kenarlar› diflli ve uçlar› hafif sivridir. Yapraklar› düzolan çeflitlerin kokular› çok hofltur. Baz› çeflitler ise k›v›rc›k yaprakl›d›r. Bu tiplerinyapraklar› daha etli ve çok daha verimli olduklar› gibi görünüflleri de çok çekici-dir. Ayn› zamanda k›v›rc›k yaprakl› çeflitler kuvvetli bir büyüme gösterirler. Kökmaydanozlar›nda ise yapraklar genelde düzdür. Tüm çeflitlerde yaprak rengi aç›kyeflilden koyu yeflile kadar de¤iflim gösterir. Ülkemizde yetifltirilen maydanoz çe-flitleri genelde düz yaprakl› çeflitlerdir.

ÇiçekMaydanozlar, bölgelere göre de¤iflmekle beraber, genelde Nisan’dan itibaren Ma-y›s, Haziran, Temmuz aylar›nda çiçek açar. Bitki bu dönemde sürgün ucunda flem-siye fleklinde çiçek salk›m› oluflturur. Erdifli çiçeklerde 5 adet yeflil renkli çanak, 5adet aç›k yeflil bazen sar› yeflil renkli taç yaprak, 5 adet erkek organ ve ortada di-fli organ bulunur. Difli organ iki karpellidir. Baz› durumlarda erselik çiçeklerde er-kek organ k›s›rl›¤› görülebilir. Yüksek oranda yabanc› döllenme gösterir. Mayda-nozun çiçek açabilmesi için düflük s›cakl›klara gereksinimi vard›r. So¤uk ihtiyac›n›k›fl aylar›nda karfl›lar.

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriDöllenme sonras› olgunlaflan meyveler iki parçal› olup her birinin içinde bir to-hum bulunur. Tohumlar çok küçük(2 - 3 mm uzunlukta, 1 mm genifllikte ve kal›n-l›kta), hafif k›vr›k oval flekilli, üzeri çizgili, esmer gri renkli ve tipik maydanoz ko-kuludur. Tohum yaflland›kça bu koku azal›r. Bir gramda 700-800 adet tohum bu-lunur. Tohumlar uygun koflullarda depoland›klar›nda çimlenme özelliklerini 2 - 3y›l koruyabilirler.

Optimum çimlenme s›cakl›¤› olan 20°C’de tohumlar 15 - 20 günde çimlenebi-lirler. Çimlenme ›fl›¤a ba¤l› de¤ildir. ‹lkbaharda tarlaya do¤rudan ekilen tohumlarise 20 - 22 günde çimlenerek toprak yüzeyine ç›karlar.


‹klim ‹stekleriNem oran› yüksek ve ›l›man iklime sahip bölgeleri sever. So¤uktan hofllanmaz. An-cak so¤uk bölgelerde, bölge flartlar›na göre ilkbahar ile so¤uklar›n bafllad›¤› sonba-har dönemi aras›nda da yetifltirilebilir. Il›man iklime sahip Akdeniz, Ege ve Marma-ra Bölgelerinde bütün y›l boyunca maydanoz yetifltiricili¤i yap›labilmektedir. S›cak-l›¤›n 20 - 25°C olmas› yeterlidir. 10°C’de bile geliflmesine ve büyümesine devamedebilir. 10°C’nin alt›ndaki s›cakl›klar›n 20 - 30 gün devam etmesi çiçeklenmeyi tefl-vik eder. Düflük s›cakl›k gibi yüksek s›cakl›ktan da hofllanmaz. S›cakl›¤›n 35°C’ninüstüne ç›kmas› büyümeyi yavafllat›r. S›cakl›¤›n yükselmesi, hava neminin düflmesiyapraklar›n küçük kalmas›na neden olur. Ancak, bu durumda aromas› da artar.

Maydanoz fazla ›fl›k fliddetinden hofllanmaz. Gölge yerleri sever. Ifl›klanma sü-resinin uzun olmas›n› ister.


Toprak ‹stekleriMaydanoz toprak istekleri bak›m›ndan seçici de¤ildir. A¤›r olmayan, bitki besinmaddelerince zengin bütün topraklarda yetiflebilir. Ancak, organik maddesi bol, sututan, t›nl›, t›nl›-killi topraklarda iyi sonuç verir. Toprakta % 60 - 70 su bulunmas›-n› ister. pH oran› 5.8 - 8.0 civar›nda bulunmal›d›r.

Yetifltirme Tekni¤iMaydanoz üretimi tohumlar›n do¤rudan tarlaya ekilmesi süretiyle yap›l›r. Üretim,bölgenin iklim ve mevsim özelliklerine ya da iflletmenin durumuna göre tavada ve-ya düz tarlada yap›l›r.

Yetifltiricilikte tarlan›n haz›rlanmas› önemlidir. Tarla ekim tarihinden 1 - 2 ayönce dekara 3 - 5 ton çiftlik gübresi ile gübrelenir ve derince sürülür. Arkas›ndançapalama yaparak veya diskharrow, freze geçirilerek toprak güzelce ufalan›r. Buekilen tohumlar›n ç›k›fl› aç›s›ndan son derece önemlidir. Böylece arazi düz tarlaekimine veya tava fleklindeki üretime göre haz›rlan›r. Tavalar, düz tarla düzeyin-den 10 - 15 cm afla¤›da kalacak flekilde 100 - 120 cm geniflli¤inde ve iste¤e ba¤l›uzunlukta haz›rlan›r. Maydanoz ekimi bahçe iflletmelerinde tavalara yap›l›r. Tarlatar›m›nda ya¤murlama sulama yap›labiliyorsa tavaya gerek kalmaz, ekim düz ara-ziye yap›l›r.

Maydanoz üretiminde tohum ekimi bölgelere göre fiubat veya Mart aylar›ndabafllar. m2’ye 1 - 1.5 g ( dekara 1 - 1.5 kg ) tohum hesaplan›r. Küçük iflletmelerdetavalara genellikle el ile birkaç defa serpme olarak yap›lan tohum ekimi büyük ifl-letmelerde düz araziye fleritler halinde ve mibzer ile s›ravari olarak yap›l›r. S›rayaekimde, s›ra aras› 20 - 25 cm’dir. Tarla tar›m›nda s›ra aras› 35 - 40 cm’ye kadar ç›-kabilir. Tohum ekim derinli¤i 1 - 1.5 cm’dir.

Maydanoz üretiminde tohum ekimi ne zaman ve nereye yap›l›r?

Maydanozda Y›ll›k Bak›m ‹flleri Maydanoz tohumlar› ekimden 30 - 35 gün sonra toprak yüzüne ç›kar. Tohumlar-da homojen bir çimlenme meydana gelebilmesi için bu devrede sulama ifline önemverilmelidir. Bitkiler ç›kmaya bafllad›ktan sonra yap›lacak en önemli ifl yabani ot-lar› ay›klamakt›r.

ÇapalamaYabanc› ot geliflimini engellemek amac›yla tava fleklinde yap›lan üretimde tavaaralar›n›n ve tava s›rtlar›n›n çapalanmas› el ile yap›l›r. Büyük iflletmelerde bu ifllemiçin kültüvatör veya çapa makinalar› kullan›l›r. Maydanoz bitkisi ilk devrede çapa-ya çok hassast›r. Bu nedenle çapa yapma yerine otlar›n elle al›nmas› daha uygunolur. Bitki geliflimi h›zlan›nca toprak yüzeyini kapatan bitkiler yabanc› ot geliflimi-ne olanak tan›mazlar.

SulamaÖzellikle tohum çimlenme döneminde sulama çok önemlidir. Çimlenmenin mey-dana geldi¤i ilk 3 hafta boyunca ya¤murlama sulama yap›lmal›d›r. Bitkiler 2 - 3yaprakl› olunca salma sulama da yap›labilir. Su verme ifllemi mevsim flartlar›na gö-re yap›l›r. Maydanoz bitkisi afl›r› suya hassast›r. Suyun toprakta fazla göllenmesibitkilerde sararmaya, tarlada uzun süre kalmas› ise bitki kay›plar›na neden olur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleMaydanoz üretiminde sorun olan önemli bir hastal›k ve zararl› olmamakla birlikte,tohum çimlenme döneminde toprak kurtlar› (bozkurtlar) zarar verebilir. Bunlar›nzarar› toprak ilaçlamas› ile önlenebilir.

Maydanoz üretiminde karfl›lafl›lacak en önemli sorun yabanc› otlard›r. Yabanc›ot savafl›m› mekanik olarak yap›labilece¤i gibi herbisitler (ot öldürücü ilaçlar) ilede yap›labilir. Herbisit uygulamalar›nda en iyi sonucu, maydanoz bitkilerinin top-rak yüzeyine ç›kmadan önce yap›ld›¤› uygulamalar vermektedir. ‹laçlama, mayda-noz bitkileri toprak üzerine ç›kt›ktan sonra uyguland›¤›na bitki geliflimi yavafllat-makta ve yapraklarda zararlanmalar oluflmaktad›r. Bitkiler ç›kt›ktan sonraki aflama-da ilaçlama s›ra aras›na yap›labilir. S›ra üzerindeki yabanc› otlar el iflçili¤i ile ay›k-lan›r. Genifl çapl› üretimlerde herbisit uygulamas› tercih edilmelidir.

Olgunluk ve HasatÇeflide ve mevsime ba¤l› olarak, tohum ekiminden 2 - 3 ay sonra bitkiler hasat edi-lecek duruma gelirler. Bu dönemde bitkiler, zeminden itibaren 15 - 20 cm kadarboya ulaflm›fllard›r.

Hasat sabah›n erken saatlerinde ve topra¤›n 1 - 2 cm üzerinden bitkilerin biçil-mesi suretiyle yap›l›r. ‹lk biçimden 20 - 25 gün sonra ikinci biçim yap›l›r. Y›lda 6 - 7biçim yap›labilir. Ülkemizde maydanoz hasad› elle yap›l›r. D›fl ülkelerde özel elek-trikli biçme makinalar› bu amaç için kullan›lmaktad›r. Elle hasatta hasat yapan kifliayn› anda küçük ba¤ veya büyük ba¤ yapar. Küçük ba¤ 3 - 5 cm, büyük ba¤ 20 - 30cm olur.

Kök maydanozlarda ise hasat bir defada, Eylül ay›ndan sonra gerçeklefltirilir. Ha-sat havuçta oldu¤u gibi çatal bel yard›m› ile yap›l›r. Büyük iflletmelerde havuç hasatmakineleri kullan›l›r. Daha sonra iflletmede y›kan›p, temizlenip piyasaya yollan›r.

VerimMaydanozda verim genelde demet olarak belirlenir. Bir y›l boyunca yap›lan üre-timde m2’den toplam 80 - 100 demet, dekardan da 70 - 90 bin demet maydanozal›nabilmektedir. Mevsime göre demet kal›nl›¤›n›n farkl›l›¤› göz önüne al›n›rsa, de-kardan 2 - 4 ton verim en ideal verim ortalamas›d›r. Birinci biçimden üçüncü biçi-me kadar artan verim daha sonraki biçimlerde azal›r.

SALATA-MARUL YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Lactuca sativa L.)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiSalata-marullar, aç›kta ve örtüalt› koflullar›nda bütün bir y›l boyunca yetifltirilen, sa-lata ve yeflillik olarak tüketilen sebzelerdir. Latince ad› Lactuca sativa L. olan sa-lata-marul, Compositae familyas›na dahil tek y›ll›k kültür sebzesidirler. Yaprakkarakterlerine göre 4 botanik varyete grubu içinde incelenirler.

• Lactuca sativa L. var. capitata : Göbekli (bafl) salatalar• Lactuca sativa L. var. crispa : K›v›rc›k yaprakl› salatalar• Lactuca sativa L. var. longifolia : Marullar• Lactuca sativa L. var. angustana : Kuflkonmaz salatalar› (Ülkemizde ye-

tifltirilmektedir.)’d›r.Bütün bölgelerimizde, genellikle ev bahçelerinde yetifltirilen salata-marulun ti-

cari boyutlardaki üretimi Ege, Marmara ve Akdeniz Bölgelerinde Haziran - A¤us-


tos aras›ndaki aylar hariç y›l›n her mevsiminde yap›labilmektedir. Önceleri aç›ktarla koflullar›nda yap›lan üretim, özellikle k›fl mevsimindeki yüksek fiyatlardan ya-rarlanmak amac›yle sera ve alçak plastik tünellerde de yap›lmaya bafllanm›flt›r. Ül-kemizde 2009 y›l› itibar›yle toplam 438 038 ton salata ve marul üretimi yap›lm›flt›r.

Kültür sebzesi olarak yetifltirilen salata ve marulun anavatan›n›n Avrupa, Asyave Kuzey Afrika ülkelerini kapsayan genifl bir alan oldu¤u kabul edilmektedir.


KökSalata - marul, kuvvetli ve oldukça derine giden etli bir kaz›k kök ile bunun etra-f›na da¤›lm›fl bol miktarda saçak köklere sahiptir. Saçak kökler do¤rudan kaz›kkök üzerinden ç›kar ve topra¤›n 20 - 30 cm derinli¤inde yay›lm›fllard›r. Kaz›k kök,çiçeklenme devresinde uygun topraklarda 100 - 150 cm derine inebilmektedir.

GövdeKöklerin toprak üstü k›sm›na do¤ru uzayan gövde, rozet fleklinde olup hementoprak seviyesinin üzerinde yer al›r. Etli yap›da, içi beyaz renkte ve kal›ncad›r.Gün uzunlu¤u ve s›cakl›¤›n artmas› ile birlikte gövde uzar. Ortalama 80 - 100 cmboy ald›ktan sonra yaprak koltuklar›ndan yan dallar› ve çiçekleri oluflturur. Yetifl-tiricilikte gövdenin geliflmesine izin verilmeden bitki hasat edilir.

YaprakBitkinin sebze olarak tüketilen k›sm› olan salata-marul yapraklar› çeflitlere göre ol-dukça büyük farkl›l›klar göstermektedir. Yapraklar renk, flekil, irilik, uzunluk, ge-nifllik, düz veya k›v›rc›k yap›, etlilik gibi karakterler bak›m›ndan çeflitler aras›ndade¤iflik formlar gösterir ve buna göre s›n›fland›r›labilir. Kültür çeflitleri aras›nda ko-yu yeflil, aç›k yeflil, sar›mtrak yeflil, kahverengimsi yeflil, serpme viflne rengi, aç›kve koyu k›rm›z›, lekeli ve da¤›n›k mor renklerde yapra¤a sahip tipler vard›r. Yap-raklar büyüklük bak›m›ndan; küçük, orta ve büyük olarak, yaprak flekli bak›m›n-dan ise yuvarlak, oval - yuvarlak, bas›k - yuvarlak, bas›k, uzun ve orta - uzun ola-rak tan›mlan›r. Salata yapraklar›nda damarlar, belirli ve d›flar›ya ç›km›fl oldu¤u gi-bi belirsiz de olabilir.

Salata ve marullar, lahanalarda oldu¤u gibi sürgün ucuna do¤ru internodi uzun-lu¤unun k›salmas› ve yapraklar›n aç›lmas›n›n k›s›tlanmas› ile bafl ba¤larlar. Marul-larda oluflan bafl flekli genelde “göbek” olarak adland›r›l›rken salatalardaki “bafl”olarak ifade edilir.

ÇiçekSalata ve marullarda çiçeklenme gün uzunlu¤u (fotoperiyodizm) ile yak›ndan ilifl-kilidir. Vegetatif geliflme döneminde k›s›tlanan gövde uzamas› gün uzunlu¤ununartmas›, s›cakl›¤›n yükselmesi ile ortadan kalkmakta ve bitki çiçeklenmeye yönel-mektedir. Salatalar›, fotoperiyodizm karfl›s›nda gösterdikleri reaksiyon dikkate al›-narak iki gruba ay›rmak mümkündür:

Uzun gün salatalar› (k›fl ve ilkbahar salatalar›): Gövde oluflturmalar› ve çiçek-lenmeleri gün uzunlu¤una ba¤l›d›r. K›sa gün çiçeklenmeyi geriletirken, uzun günteflvik eder.


Gün uzunlu¤una nötr olan salatalar (yaz salatalar›): Gövde oluflumunda veçiçeklenmede gün uzunlu¤u etki yapmaz. Yazl›k çeflitler k›sa günde yetifltirilirsebunlarda gövdelenme meydana gelmez, yaln›z bafl teflekkülü güçleflir.

Uzun gün salatalar›n›n çiçeklenmesinde s›cakl›¤›n ve kurakl›¤›n rolü büyüktür.S›cakl›k ve kurakl›k vegetatif geliflmeyi durdurur, dolay›s›yle çiçeklenme e¤iliminigelifltirir.

Gün uzunlu¤unun ve s›cakl›¤›n artmas› ile birlikte generatif devreye geçen bit-kilerde oluflan çiçek saplar› 60 - 120 cm boylan›r. Bitki üzerinde de¤iflik say›da çi-çek sap› vard›r. Bu saplar üzerindeki çiçekler demetler halinde dizili bir flekildebulunur. Her bir demet yaklafl›k 15 - 25 adet çiçek tafl›r. Çiçekler genelde sar› veaç›k sar› renklidir. Ancak k›rm›z› yaprakl› çeflitlerde, çiçekler k›rm›z›, sar› - k›rm›z›veya benekli - k›rm›z› olabilir. Bir çiçekte bulunan taç yaprak say›s› 10 - 17 aras›n-da de¤iflmektedir. Her çiçek çift gözlü stigma, tek bir stil ve iki gözlü yumurtal›ktafl›r. Anterler ise birleflmifl bir boru fleklindedr ve stil’in etraf›n› sarm›flt›r. Bir bitki-deki çiçekler ayn› anda açmaz, çiçeklenme genelde afla¤›dan bafllar ve aç›lma d›fl-tan içe do¤ru olur. Çiçekler güneflli havalarda genellikle sabahlar› saat 6 - 7 aras›n-da aç›l›r. Ya¤murlu havalarda hemen hemen hiç aç›lmazlar.

Salatalar›n çiçekleri biyolojik bak›mdan erseliktir. Döllenme büyük ço¤unluklakendi kendine olur. Yabanc› döllenme % 20 - 25 aras›ndad›r. Çiçeklenmeden 2 - 5hafta sonra iklim flartlar›na ve çeflit özelli¤ine ba¤l› olarak tohumlar olgunlafl›r.

Salatalar›, fotoperiyodizm karfl›s›nda gösterdikleri reaksiyon dikkate al›narak kaç grubaay›rabiliriz?

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriTohumlar genelde yass› ve uzunlu¤una oluklu, uç taraf› ç›k›nt›l›, 3 - 6 mm uzun-lu¤unda 0.8 - 1.0 mm geniflli¤inde ve 0.3 - 0.6 mm kal›nl›¤›ndad›r. Tohum rengikirli - beyaz, sar›, krem, kahverengi ve siyaha yak›n olabilmektedir. Bir gramda1000 - 1 200 adet tohum bulunur. Salata tohumlar› çimlenme gücünü 3 - 5 senesaklar. Bu süreye ve çimlenme gücüne tohum olgunlaflma derecesi etki yapar.

Salata ve marul tohumlar› s›cakl›¤›n 15 - 20°C aras›nda bulundu¤u koflullarda4-7 günde çimlenir. S›cakl›¤›n 26°C üzerine ç›kmas› çimlenmede k›s›tlay›c› etkigösterir. Çimlenmede, s›cakl›k yan›nda ›fl›¤›n etkisi de bulunmaktad›r. Ifl›k mikta-r›ndaki azalma çimlenme oran›n› azalt›r.


‹klim ‹stekleriIl›man iklim sebzesi olan salatalar, k›fllar› sert olmayan bölgelerde bütün bir y›l bo-yunca yetifltirilebilir. Yaln›z yaz aylar›nda sulaman›n düzenli olarak yap›lmas› gerek-mektedir. Salata tohumlar›n›n çimlenmesi için toprak s›cakl›¤›n›n 4 - 25°C’ler aras›n-da olmas› gerekir. K›fll›k çeflitler 0 - 5°C’ler aras›ndaki s›cakl›klara 5 - 10 gün, -10°C s›-cakl›¤a 1 - 3 gün kadar dayanmaktad›r. Bitkinin fazla küçük veya büyük olmas› donadayan›m› etkiler.

Ifl›k miktar›n›n azalmas› ürünün hasat olgunlu¤una gelme zaman›n› uzatmaktad›r.

Toprak ‹stekleriSalatalar her toprak üzerinde rahatl›kla geliflebilir. Fakat organik maddece zenginhumuslu topraklarda büyüme h›zlanmakta ve yetifltiricilik rizikosu azalmaktad›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Fazla a¤›r ve yüzlek topraklarda geliflme yavafllar ve bafl›n a¤›rl›¤› fazlalafl›r. Salatave marullar toprak reaksiyonuna karfl› fazla hassast›r. Özellikle asitli topraklardakalite bozulur. pH’n›n 6 - 7.0 aras›nda olmas› geliflmeye olumlu etki yapar.

Yetifltirme Tekni¤i Salata ve marul üretimi, do¤rudan tohum ekimi ve fide yetifltirilerek bitkilerin esasyerlerine dikilmesi fleklinde yap›l›r.

Genifl alanlarda, iflçili¤in pahal› oldu¤u ve makinal› tar›m›n yap›labildi¤i ifllet-melerde tarlaya do¤rudan tohum ekimi yap›l›r. Salata ve marul tohumlar› küçükoldu¤u için çok iyi toprak haz›rl›¤› gerekir. Hafif karakterli topraklar ile kumlu top-raklar bu ekim flekli için ideal topraklard›r. A¤›r karakterli topraklarda do¤rudantohum ekimi önerilmez. Mibzerle yap›lan tohum ekimlerinde kaplanm›fl tohumkullan›lmas› hem kullan›lan tohum miktar›n› azaltmakta hem de ekimin daha dü-zenli yap›lmas›na imkan vermektedir.

Hiç uygulama görmemifl tohumlar ile kaplanm›fl tohumlar›n do¤rudan tarlayaekimlerinde s›ra aras› mesafesi 30 - 40 cm civar›nda tutulur. S›ra üzeri mesafesi isetohum durumuna göre 4 - 5 cm veya kaplanm›fl tohumlarda 15 - 20 cm olabilir.Ekim derinli¤i 2 cm c›var›nda olmal›d›r. Do¤rudan tohum ekiminde dekara 80 -100 gr kaplanmam›fl tohum kullan›l›r. Ekimden 6-10 gün sonra tohumlar çimlenirve toprak yüzüne ç›kar. Bitkiler 3-4 yaprakl› oldu¤u zaman ilk seyreltme yap›l›r.

Fide halinde yetifltiricilik, üretim maliyetini artt›rmakla birlikte ürünün dahaerken yetifltirilmesini, tarlada ve serada bitkilerin daha az süre kalarak bu alanlar›nbaflka bir kültüre ayr›lmas›n› mümkün k›lar. Ayr›ca daha kaliteli ürün elde edilme-sini sa¤lar.

Fidelerin yetifltirilmesinde seralar, s›cak ve so¤uk yast›klar kullan›lmaktad›r. To-humlar yast›klara serpme olarak veya 8 - 10 cm s›ra aras› mesafelerde ekilir. Heriki yöntemde de m2’ye 2 -3 gr tohum kullan›l›r. Tohumlar›n üzeri 1 cm kal›nl›¤›n-da harç ile kapat›l›r. Ekilen tohumlar bask› tahtas› ile bast›r›l›r ve bolca sulan›r. Op-timum koflullarda tohumlar 8 - 10 gün sonra çimlenerek toprak yüzyine ç›kar. Ge-rekli bak›m ifllemleri yap›ld›¤›nda, tohum ekiminden 30 - 35 gün sonra dikim bü-yüklü¤üne gelen fideler sökülerek yerlerine dikilir. S›cak dönemlerde dikimi yap›-lan topraks›z fidelerin tutma oran›nda % 30-35 kay›plar oluflabilir.

Son y›llarda tüplü sebze fidesi yetifltiricili¤i yapan sera iflletmelerinin devreyegirmesiyle tüplü salata - marul fidesi kullan›m› artm›flt›r. Tüplü fide yetifltiricili¤in-de de¤iflik boyutlarda viyoller kullan›l›r. Viyoller torf ile doldurulur ve her bir gö-ze 1 - 2 adet tohum ekilir. Üzerleri harç ile kapat›l›r, sulan›r ve çimlenmeye b›rak›-l›r. Bu üretim flekli sera ve kontrollü koflullarda gerçeklefltirildi¤i için fideler dahak›sa sürede dikim büyüklü¤üne gelir.

Topraks›z veya tüplü fidelerin esas yerlerinde dikiminde önemli bir farkl›l›kyoktur. Toprak haz›rl›¤›ndan sonra salata ve marul fideleri 30 -40 cm geniflli¤indeve 30-40 cm aral›klarla aç›lm›fl masuralar›n boyun noktas›na tek veya çift s›ral› di-kilir, yada düz tarlada 100 - 120 cm geniflli¤inde haz›rlanm›fl, yerden 5 -10 cm yük-sekli¤indeki tahtalara 30 - 40 cm aral›klarla 3 - 4 s›ral› olarak dikilir. Her iki yön-temde de s›ra üzeri mesafe 15 - 25 cm olmal›d›r.

Salata-Marulda Y›ll›k Bak›m ‹flleri 2-4 ay gibi k›sa bir sürede hasat edilecek duruma gelen bitkilerde yabanc› ot te-mizli¤i, çapalama, sulama ve gübreleme gibi kültürel ifllerin uygun flekilde ve za-man›nda yap›lmas› verim ve kalite üzerine olumlu etki yapar.


ÇapalamaÖzellikle yabanc› ot kontrolü ve topraktaki kaymak tabakas›n› k›rmak amac›yla ça-palama önemlidir. Masura ve tahtalarda yap›lan yetifltiricilikte, bitkilerin 4 - 5 yap-rakl› oldu¤u dönemde ilk çapalama hafif flekilde, 8 -10 yaprakl› olunca ikinci birçapalama daha derin olarak yap›l›r. Hasada do¤ru bitkiler toprak üzerini kaplaya-ca¤›ndan ot sorunu da kalmaz. Düz tarlada özellikle do¤rudan tohum ekimiyle ya-p›lan yetifltiricilikte ise çapalama say›s› artt›r›l›r.

SulamaÜlkemizde üretim, genellikle sonbahar, k›fl ve erken ilkbahar dönemlerinde yap›l-d›¤› için fazla sulama ifllemine gerek yoktur. Bu dönemlerde bitkinin su ihtiyacido¤al ya¤›fllarla karfl›lan›r. Ancak ihtiyaç duyuldu¤u durumlarda masuralar salmasulama, tahta ve düz arazideki bitkiler ise damla veya ya¤murlama sulama yöntem-leri ile sulan›r. Bitkilerin susuz kalmas› ac›laflmaya neden olur.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleSalata - marul yetifltiricili¤inde sorun oluflturan hastal›klar›n bafl›nda mildiyö, beyazküf, bakteriyel çürüklük ve de¤iflik virüs etmenlerinin neden oldu¤u hastal›klar ge-lir. Genel olarak hastal›klar için ilaçl› mücadele önerilirken, virüs hastal›klar›nakarfl› özellikle temiz tohum kullan›lmas› tavsiye edilir. Bitkilerde sorun oluflturanzararl›lar aras›nda salyangozlar, tel kurtlar›, toprak nematodlar›, beyaz sinekler veyaprak bitleri önemlidir. Bunlara karfl› yerinde ve zaman›nda mücade yap›lmal›d›r.

Olgunluk ve HasatSalata - marullarda olgunluk ile hasat yetifltirme dönemlerine ve bitkinin tip ve çe-flidine göre farkl›l›klar gösterir. S›cak dönemlerdeki yetifltiricilikte olgunlaflma sü-resi k›sal›rken, Sonbahar - k›fl döneminde bu süre biraz daha uzar.

K›v›rc›k salata çeflitlerinde, ortalama çeflit irili¤ine ulaflan bitkiler hasat olgunlu-na gelmifltir. Bafl salatatalarda ise bafl oluflumunun tamamlanm›fl olmas›, bafl›n s›-k›, kendine özgü renkte, düzgün flekilli ve toplu bir görünüme sahip olmas› gere-kir. Marullarda da büyüme noktas›nda orta s›kl›kta oluflan göbe¤in çeflide özgü iri-li¤i ald›¤› dönemdir.

K›v›rc›k salatalarda olgunluk ve hasat için gerekli süre 40 -50 gün, bafl salata vemarullarda 55-70 aras›nda de¤iflir. S›cakl›k ve yetifltirme dönemine ba¤l› olarak ha-sat süresi 140 güne kadar c›kabilir.

Bafl ve k›v›rc›k yaprakl› salatalarla marullar, yapraklar›n kartlaflmalar›na mey-dan vermeden hasat edilmelidir. Gecikilirse ac›laflma görülür. Bitkiler, gövdenintoprak yüzeyine yak›n k›sm›ndan b›çakla kesilerek hasat yap›l›r.

K›v›rc›k Salata ve marullarda olgunluk ve hasat için geçen süre kaç gündür ?

VerimSalata ve marullarda verim genellikle dekarda bulunan ortalama bitki say›s›na gö-re veya ortalama a¤›rl›k esas›na göre dekara kg üzerinden hesaplan›r. Ülkemiz ko-flullar›nda bir dekar alandan 7 000- 8 000 adet pazarlanabilir salata ve marul al›n›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9


Lahana, karnabahar ve brokoli yetifltiricili¤ini

özetlemek.

Ülkemizde üretilen lahana, karnabahar ve broko-linin anavatan›, ekonomik önemleri, bitkilerin ge-nel özellikleri, yetifltirme koflullar› ve üretim yön-temleri konusunda ayr›nt›l› bilgiler verilmifltir.

Maydanoz yetifltiricili¤ini anlatmak.

Maydanoz, kök ve yapraklar›ndan yararlanmakamac›yla üretilen bir sebzemizdir. ‹klim koflulla-r›n›n uygun oldu¤u bölgelerde, tavalarda veyaya¤murlama sulaman›n yap›ld›¤› düz arazilerde,y›l boyunca yetifltirilmektedir. Bitki, tohum eki-minden 2 - 3 ay sonra hasat edilecek büyüklü¤egelmektedir. Yetifltiricilik için ideal koflullarda,bir y›l içinde 6 - 7 biçim yap›lmakta ve dekardan2 - 4 ton verim al›nmaktad›r.

Salata-marul yetifltiricili¤ini aç›klamak.

K›v›rc›k ve bafl salata ile marullar, aç›kta ve örtü-alt› koflullar›nda bütün bir y›l boyunca yetifltiri-len, salata ve yeflillik olarak tüketilen sebzeler-dir. Üretimleri do¤rudan tohum ekimi ve fide ye-tifltirilerek bitkilerin esas yerlerine dikilmesi flek-linde yap›l›r. K›v›rc›k salatalarda olgunluk ve ha-sat için gerekli süre 40 -50 gün, bafl salata ve ma-rullarda 55-70 gün aras›nda de¤iflir. Ülkemiz ko-flullar›nda bir dekar alandan 7 000- 8 000 adetpazarlanabilir salata ve marul al›n›r

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Türkiye’ de lahanagillerden hangisinin üretimi di¤er-lerine göre daha fazlad›r?

a. Yaprak lahanab. Brokolic. Beyaz bafl lahanad. Karnabahare. K›rm›z› bafl lahana

2. Brokoli yetifltiricili¤i için en uygun geliflme s›cakl›¤›afla¤›dakilerden hangisidir?

a. 5-9 °C b. 10-14 °C c. 15-20 °Cd. 21-25 °Ce. 26-30 °C

3. Karnabahar›n en çok sevdi¤i toprak tipi afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Killi toprakb. Kumlu toprakc. Kireçli toprakd. Killi kumlu toprake. Kumlu t›nl› toprak

4. Orta boy lahanalar›n bafl a¤›rl›klar› ne kadard›r?a. 1.0-1.5 kgb. 0.5-1.5 kgc. 1.5-3.0 kgd. 3.0-4.0 kge. 4.0-6.0 kg

5. Karnabahar yetifltirilen bir alanda ikinci y›l afla¤›dakiürünlerden hangisi üretilir?

a. Brokolib. Fasulyec. Beyaz bafl lahanad. Karnabahare. Çin lahanas›

6. Karnabaharlar ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?

a. Taç yap›s› sürgün dal ve braktelerden oluflur.b. Vitamin ve mineral maddelerce zengindir.c. Taç rengi beyaz, krem ve sar› olabilmektedir.d. Yüksek oranda yabanc› döllenme görülür. e. Çiçekleri tek evciklidir.

7. Maydanoz yetifltiricili¤inde, uygun koflullarda bir y›lboyunca kaç hasat yap›labilir?

a. 1 - 2b. 3 - 4c. 6 - 7d. 9 - 10e. 12 - 13

8. Bir y›l boyunca yap›lan maydanoz yetifltiricili¤inde,m2’den toplam kaç demet maydanoz hasat edilebilir?

a. 10 - 20 demetb. 30 - 40 demetc. 50 - 60 demetd. 80 - 100 demete. 130 - 150 demet

9. Salata - marul yetifltiricili¤inde, do¤rudan tarlaya to-hum ekiminde s›ra aras› mesafesi kaç cm’dir ?

a. 5 - 10 cmb. 15 - 20 cmc. 30 - 40 cmd. 50 - 60 cme. 70 - 85 cm

10. Ülkemiz koflullar›nda bir dekar alandan kaç adetsalata - marul hasat edilebilir?

a. 1 000 - 2 000 adetb. 3 000 - 4 000 adetc. 5 000 - 6 000 adetd. 7 000 - 8 000 adete. 10 000-15 000 adet



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; lahanan›n “Anavatan› veEkonomik Önemi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; brokolinin “‹klim ‹stekleri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise; karnabahar›n “Toprak ‹s-tekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; lahanan›n “Olgunluk ve Ha-sat” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise; karnabahar›n “Yetifltirilme‹stekleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise; karnabahar›n “Botanik Özel-likleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; maydonozun “Olgunluk veHasat” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise; maydanozun “Verim” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; salata-marulun “YetifltirmeTekni¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise; salata-marulun “Verimi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.


Yabani formlu lahanadan önce yaprak lahana meydanagelmifltir. Yaprak lahanan›n çiçek ve çiçek sap› de¤ifli-mi ile brokoli ve karnabahar, büyümenin k›s›tlanmas›,tepe ve yan tomurcuklar›n de¤iflimi ile Brüksel lahana-s› ve bafl lahanalar, gövdenin de¤iflimi ile de alabaflmeydana gelmifltir.

S›ra Sizde 2

Lahana çiçeklerinde protogeni görülmesi, erkek ve difliorgan aras›nda seviye farklar›n›n olmas› ve baz› çeflit-lerde uyuflmazl›k ve erkek organ k›s›rl›¤› olmas› nede-niyle yüksek oranda yabanc› döllenme görülür. Çiçek-ler, parlak sar› renklidir ve ar› ve böcekler için çok cez-becidir.

S›ra Sizde 3

Karnabaharda tac›n büyüklü¤ünden çok kalitesi önem-lidir. Yuvarlak, s›k› ve beyaz kremli taçlar›n pazar de¤e-ri yüksektir. Karnabaharlarda taç kalitesi, çeflit özelli¤i,iklim ve yetifltirme koflullar›na göre de¤iflebilmektedir.Taç oluflum döneminde düflük s›cakl›klar›n uzun süre

devam etmesi taç yüzeyinde kararmalar ve morlaflmala-ra neden olur. 25°C’nin üzerindeki s›cakl›klarda ise taç-ta odunsulaflma bafllar.

S›ra Sizde 4

Karnabaharda hasat süresini uzatabilmek için hasad›nnormalden birkaç gün erken yap›lmas› gerekir. Karna-baharlar hasat edildikten sonra plastik veya kâ¤›t kasa-lara tek s›ral› olarak dikkatlice yerlefltirilmelidir. Taç s›-k›l›klar›n› 2-3 hafta süreyle korurlar. Karnabahar taçlar›,serin koflullarda (1°C, %80 oransal nemde) 6-8 hafta sü-reyle muhafaza edilir.

S›ra Sizde 5

Brokoli iyi bir protein, E vitamini, B vitamini, C vitami-ni, kalsiyum, magnezyum, fosfor ve selenyum kayna¤›-d›r. Ba¤›fl›kl›k sisteminin geliflmesinde etkilidir. Lifli ya-p›da olmas› nedeniyle ba¤›rsaklarda oluflan toksinlerinuzaklaflmas›n› sa¤lar. Ayr›ca prostat, kal›n ba¤›rsak, yu-murtal›k ve karaci¤er kanseri hücrelerinin gelifliminiengelleyici etkisi vard›r.

S›ra Sizde 6

Günümüzde yetifltiricili¤i yap›lan maydanozlar› bafll›caiki grup alt›nda toplayabiliriz:1.Yaprak maydanozlar› (Petroselinum crispumMill.var. neapolitanum Danert.)a. Yapraklar› düz olanlar (Ülkemizde yetifltiricili¤ yap›-lan gruptur)b.Yapraklar› k›v›rc›k olanlar2. Kök maydanozlar› (Petroselinum crispumMill.var.tuberosum Crov.)’d›r.

S›ra Sizde 7

Maydanoz üretiminde tohum ekimi bölgelere göre fiu-bat veya Mart aylar›nda bafllar. m2’ye 1 - 1.5 g ( dekara1 - 1.5 kg ) tohum hesaplan›r. Küçük iflletmelerde tava-lara genellikle el ile birkaç defa serpme olarak yap›lantohum ekimi büyük iflletmelerde düz araziye fleritlerhalinde ve mibzer ile s›ravari olarak yap›l›r. S›raya ekim-de, s›ra aras› 20-25 cm’dir. Tarla tar›m›nda s›ra aras› 35- 40 cm’ye kadar ç›kabilir. Tohum ekim derinli¤i 1 - 1.5cm’dir.



S›ra Sizde 8

Salatalar›, fotoperyodizm karfl›s›nda gösterdikleri reak-siyon dikkate al›narak iki gruba ay›rmak mümkündür:-uzun gün salatalar› (k›fl ve ilkbahar salatalar›): Gövdeoluflturmalar› ve çiçeklenmeleri gün uzunlu¤una ba¤l›-d›r. K›sa gün çiçeklemnmeyi geriletirken, uzun gün tefl-vik eder.-Gün uzunlu¤una nötr olan salatalar (yaz salatalar›):Gövde oluflumunda ve çiçeklenmede gün uzunlu¤u et-ki yapmaz. Yazl›k çeflitler k›sa günde yetifltirilirse bun-larda gövdelenme meydana gelmez, yaln›z bafl teflek-külü gücleflir.

S›ra Sizde 9

K›v›rc›k salatalarda olgunluk ve hasat için gerekli süre40 -50 gün, bafl salata ve marullarda 55-70 aras›nda de-¤iflir.

Anonim (2010). http://faostat.fao.org/site/Anonim (2011). Tar›m ‹statistikleri Özeti. T.C. Baflba-

kanl›k, Türkiye ‹statistik Kurumu, AnkaraBalkaya A. Kurtar, E. Cemek, B. (2008). Baz› lahana

türlerinde tohumlar›n çimlenme gücü üzerine

s›cakl›¤›n etkisinin modellenmesi. Türkiye III.Tohum. Kongresi. 37-41.

Demir E., Balkaya A. 2005. Samsun ekolojik kosulla-

r›nda yaprak lahana genotiplerinde (Brassicaoleracea var. acephala) tohum olgunlaflma dö-

nemlerinin belirlenmesi. OMÜ Ziraat Fak. Dergi-si. 20 (2):52-56.

Efliyok, D. Dönmez A.‹. (1998). Brokoli yetifltiricili-

¤inde ekim zaman› ve bitki s›kl›¤› ve tepe buda-

mas›n›n verim üzerine etkileri. II. Sebze tar›m›sempozyumu, 285-289.

Günay A. (1984). Sebzecilik. Cilt 3. 97-105 s . Ankara.Günay, A . (2005). Sebze Yetifltiricili¤i, Cilt II. ‹zmir,

531s.Ordas, A. Cartea, M.E. (2008). Cabbage and Kale.

Handbook of Plant Breeding. Vegetables I: Astera-ceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbi-taceae. 1: 119-150.

fialk, A. Ar›n, L. Deveci, M. Polat, S. (2008). Özel Seb-

zecilik. Nam›k Kemal Üniversitesi Ziraat FakültesiBahçe Bitkileri Bölümü, Tekirda¤, 488s.

Vural,H., Efliyok, D. ve Duman, ‹. (2000). Kültür Seb-

zeleri (Sebze Yetifltirme). Ege Üniversitesi Bas›-mevi, Born›va, ‹zmir, 440 s.

Yanmaz, R. (2010). Bafl Lahana Yetifltiricili¤i (Bras-sica oleracea L. var. capitata) Pratik Sebze Ye-tifl.:16, Ankara Üniv.i Ziraat Fak., Ankara.

Yanmaz, R. (2010). Brokoli Yetifltiricili¤i (Brassicaoleracea L. var. cymosa). Pratik Sebze Yetifl.:17,Ankara Üniv. Ziraat Fak., Ankara.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;So¤an yetifltiricili¤ini tan›mlayabilecek,Sar›msak yetifltiricili¤ini ifade edebilecek,P›rasa yetifltiricili¤ini anlatabilecek,Ispanak yetifltiricili¤ini özetleyebilecek,Havuç yetifltiricili¤ini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• So¤an• Sar›msak• P›rasa

• Ispanak• Havuç

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN


• SO⁄AN YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ • SARIMSAK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ • PIRASA YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ • ISPANAK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ • HAVUÇ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

So¤an, Sar›msak,P›rasa, Ispanak veHavuç Yetifltiricili¤i

8BAHÇE TARIMI-II

Bu ünitedeki “So¤an Yetifltiricili¤i” Yrd.Doç.Dr. A. Fuat GÖKÇE taraf›ndan yaz›lm›flt›r.Bu ünitedeki “Sar›msak ve P›rasa Yetifltiricili¤i” Doç.Dr. Meryem ‹PEK taraf›ndanyaz›lm›flt›r.Bu ünitedeki “Ispanak ve Havuç Yetifltiricili¤i” Yrd.Doç.Dr. Ahmet ‹PEK taraf›ndanyaz›lm›flt›r.

SO⁄AN YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Allium cepa L.)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiYemeklik so¤anlar dünya genelinde yetifltirilmekte ve tüketilmektedir. Taksonomi-de Allium cinsi olarak bilinirler ve Alliaceae ailesine aittirler. Bu aile içerisinde yetifl-tiricili¤i ve tüketimi yönünden en yag›n olan› bafl so¤an (Allium cepa L.) yada kuruso¤an olarak bilinir. Bafl so¤an›n dünya üretimi 73 milyon tondur. Çin 22, Hindistan12, Amerika Birleflik Devletleri 3, ve Türkiye 2 milyon ton üretime sahiptir. Türki-ye’nin y›ll›k yeflil so¤an üretimi ise yaklafl›k 200 bin ton olarak gerçekleflmektedir.Türkiye kuru so¤an üretim alan› yaklafl›k 70 bin hektar, ortalama dekara verim ise2,8 ton civar›d›r. Ekim yap›lan bölgeye, toprak yap›s› ve bak›m flartlar›na ba¤l› ola-rak bir dekardan sekiz tona kadar ürün almak mümkündür. Y›llara göre farkl›l›k gös-termekle birlikte so¤an üretiminde Amasya, Ankara, Bursa, Çorum, Yozgat, Hatay,Bal›kesir, Tekirda¤, Kahramanmarafl, Adana, Gaziantep, Kastamanu illeri önde gelir.

Türkiye’de y›l içerisinde ilk bafl so¤an hasat› Nisan ay› gibi bafllar ülke ço¤raf-yas›nda kuzeye ve yüksek alanlara do¤ru devam eder ve Ekim-Kas›m aylar›nda so-¤an hasat› biter. Akdeniz illerinin sahil alanlar›nda erkenci so¤anlar, ülkenin iç böl-geleri ve yüksek rak›ml› arazilerinde ise orta veya geççi so¤anlar yetifltirilir. Hasatdönemi d›fl›nda depolanan so¤anlar pazara verilir. Yeflil so¤an üretimi yaklafl›k 20bin hektar alan üzerinde y›ll›k 200 bin ton olarak gerçekleflir. K›fl aylar›nda sahilkesimlerinde yetifltirilen yeflil so¤anlar, bahar ve yaz aylar›nda ülkenin iç kesimle-rinde ve yüksek rak›ml› yerlerde yetifltirilmektedir.

Türkiye so¤an›n binlerce y›ldan beri üretildi¤i ülkelerden biridir ve Anadolutopraklar› birçok so¤anl› bitkinin anavatan›d›r. Milattan önce 2000 y›llar›nda yafla-yan Hititlerin so¤an, sar›msak gibi bitkileri yetifltirdikleri ve sar›msa¤a Sum-sar, so-¤ana ise Sum-sikil-sar ad›n› vermifllerdir. Baz› yerel co¤rafi yerlere so¤andan dola-y› isim verdildi¤ide olmufltur. Kayseri yak›nlar›ndaki bir da¤a So¤anl› Da¤, Rize ileErzurum aras›ndaki bir da¤a da So¤anl› Da¤lar›, Bursa’da bir mahalleye So¤anl› ad›verilmifltir. So¤an›n yaklafl›k 500’ün üzerinde türü oldu¤u, 150’sinin Türkiye top-raklar›nda do¤al olarak yetiflti¤i bilinmektedir.

Binlerce y›ldan beri yetifltirilen so¤an›n ilk yetiflme alan› Afganistan, Pakistan,Tajikistan, ‹ran, Hindistan, Özbekistan, Türkmenistan, ve Anadolu olmufltur. Gü-nümüzde ise Güney yar›m kürede 50’inci paralele kadar Arjantin ve Yeni Zellan-da; kuzey yar›m kürede ise 65’inci paralele kadar Kanada ve Polonya aras›nda ka-lan dünya üzerinde tüm alanlarda yetifltirilir.

So¤an, Sar›msak, P›rasa, Ispanak ve

Havuç Yetifltiricili¤i

So¤an›n dünya ve Türkiye ekonomisindeki yeri nedir?


KökSo¤an kökleri zay›f yap›l› olup gövdenin alt›ndan geliflip 30 cm kadar uzarlar. K›-sa ve zay›f yap›da olmalar›ndan dolay› topra¤›n ilk 30 cm derinlik ve geniflli¤indebulunurlar. Bu mesafeden daha uzakta olan su ve besin maddelerini alamazlar.Yaralanan kök kendini yenilemez. En fazla kök oluflmas› aktif büyümenin h›zl› ol-du¤u bafl oluflturmaya geçmeden önceki dönemde gerçekleflir.

GövdeSo¤an gövdeleri gerçek anlamda uzman kiflilerce görülebilir. Kökler ile yaprak ta-ban›n› oluflturan bafl›n aras›nda kalan disk fleklinde bir yap›s› vard›r. Geniflli¤i veboyu tür ve çeflite ayr›ca büyüme kofluluna ba¤l› olarak bir iki milimetreden dörtbefl milimetreye kadar olabilir. Ço¤u zaman yalanc› gövde, yapraklar›n bireysellefl-ti¤i nokta ile toprak aras›nda kalan beyaz k›s›m, gövde olarak alg›lanmaktad›r. Ye-flil so¤anlarda tüketilen beyaz k›s›m yalanc› gövdedir.

YaprakSo¤an yapraklar› bireysel olarak, karfl›l›kl› ve kendinden önceki yapra¤›n taban›n›y›rtarak içinden ç›kar. Yapra¤›n beyaz k›sm› yalanc› gövdeyi oluflturur ve zar›ms›bir yap›s› vard›r. Yaprak k›n›ndaki etli k›s›mlar fliflkinleflerek bafl so¤an› oluflturur-lar. Bafl›n enine kesiti al›nd›¤›nda iç içe halkalardan olufltu¤u görülür. Yapraklar›nyeflil k›sm› ise içi bofl, boru fleklinde uzay›p incelerek sonlan›r. Yapraklar 30 ila 80cm boyundad›r. En yafll› yaprak en d›flta yer al›r. Karfl›l›kl› olarak d›fltan içe do¤rugenç yapraklar dizilir. Yetifltirme koflullar› ve çeflide ba¤l› olarak bir so¤anda oni-ki-onüç yaprak oluflur. Bafl ba¤lama döneminden sonra yalanc› gövde yan yatar veyeflil yapraklar sarar›p kururlar. Bafl so¤anlar yerinde b›rak›ld›¤›nda veya ikinci y›ltopra¤a dikildi¤inde büyüme noktas›ndan yeni yapraklar olufltururlar. Yeterli so-¤uklama ihtiyac›n› karfl›lam›fl ise çiçek sap› ç›kararak geliflme sonlan›r. Çiçek sa-p›ndan sonra yeni yaprak oluflmaz.

ÇiçekSo¤anlar tohumdan tekrar tohum oluflturabilmek için iki büyüme sezonuna veyay›l›na ihtiyaç duyarlar, iki y›ll›k bitkilerdir. ‹kinci y›l yaprak geliflme dönemi çiçeksap› oluflturma ile son bulur. Çiçek sap› 150 ila 200 cm boyuna ulafl›r. So¤an›n kuv-vetine göre her büyüme noktas›ndan bir ila üç çiçek sap› geliflir. So¤anda birdenfazla merkez var ise; sahip oldu¤u merkez say›s›n›n üç kat› say›ya kadar çiçek sa-p› oluflturabilir. Bir çiçek sap› üzerinde 100-2000 aras› bireysel çiçekler toplu hal-de bulunurlar. Her bir bireysel çiçek bir difli organ, alt› erkek organ, alt› taç yap-rak, ve alt› çanak yapraktan oluflur. Erkek organlar diflilerden önce olgunlafl›r vebu durum yabanc› tozlanmay› teflvik eder.

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriBir difli organ›n ba¤l› oldu¤u yumurtal›kta üç bölüm (karpel) ve her bölümde ikitohum yata¤› bulunur. Bir bireysel çiçek en fazla 6 tohum oluflturabilir. Pratikte or-talama 3-4 tohum iyidir. Bir çiçek sap›ndan teorik olarak 10 000 tohum al›nabilir


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

olmas›na ra¤men, beslenme ve yetifltiricilik koflullar›na ba¤l› olarak ancak 300-500canl› tohum al›n›r. Tohumlar oldukça küçük yap›dad›r, 2-3 mm boyunda 1-2 mmeninde, hafif içe çökmüfl, ço¤unlukla soluk siyah rengindedir. Tohumlar›n bu flek-li almas›n›n sebebi, küre fleklindeki yumurtal›k üç bölmeden, her bölmede iki par-çadan olufltu¤undan, alt› tohum yata¤›ndan kaç tohum oluflturursa o kadar dilimeayr›lm›fl küre fleklini al›r. Bir miktar kuruyarak nem kaybetmesi ile tohum kabu¤uiçe do¤ru çöker ve burufluk flekli al›rlar.


‹klim ‹stekleriDünya üzerinde farkl› iklimlere adapte olan çeflitler ancak kendi iklim iste¤inde iyigeliflirler. Bafl ba¤lamak için 12 saatin alt›nda gün uzunlu¤u isteyenler k›sa gün, 12-14 saat aras› gün uzunlu¤u isteyenler orta gün, 14 saatin üzerinde gün uzunlu¤u is-teyenler ise uzun gün so¤anlar› olarak grupland›r›l›r. Türkiye flartlar›nda k›sa gün so-¤anlar› k›fllar› so¤uk geçmeyen Akdeniz sahil fleridinde sonbaharda; orta gün so¤an-lar› k›fllar› so¤uk geçen yerlerde erken ilk bahar aylar›nda; uzun gün so¤anlar› ise içve kuzey bölgelerde Mart-Nisan aylar›nda ekilir. So¤an tohumlar›nda çimlenme içinyeterli nem ve 10-15°C s›cakl›k yeterlidir. Geliflme ve büyüme döneminde yüksek s›-cakl›ktan ziyade 10-25°C gibi serin hava, bafllar›n olgunlaflmas› ve yapraklar›n kuru-mas› için 25-30°C s›cakl›k iyidir. Yüksek s›caklarda günefl yan›kl›¤› oluflur.

Toprak ‹stekleriSo¤an yumru oluflturmas›n› zorlaflt›racak, tafll› ve kurudu¤unda sertleflen killi top-raklar› sevmezler. ‹yi bir kök geliflimi için topra¤›n hafif süzek ve organik madde-ce iyi olmas›n› arzu eder. Özellikle sonbahar ekimi yap›lacak arazilerin drenajproblemi olmamas› gerekir. Topra¤›n pH seviyesi hafif asidik 6-7 olmal›d›r. Hertoprakta farkl› besin elementleri oldu¤undan yetifltircilik yap›lan yerdeki toprakanalizine göre gübreleme yap›lmal›d›r.

Yetifltirme Tekni¤iSo¤anlar direk tohum ekimi, arpac›ktan yada flafl›rtma ile yetifltirilebilir. Bitki serpme,s›raya veya band usulü ekilebilir. Ekim s›kl›¤› olarak çeflidin bafl büyüklü¤üne görede¤iflmek üzere (büyük bafl yapanlarda daha seyrek) bandl› ekimlerde s›ra üzeri 4-8cm, s›ralar aras› 15-20 cm, bandlar aras› 25-40 cm, s›raya ekimlerde s›ra üzeri 4-6, s›-ralar aras› 25-30 cm olarak toplamda her metrekare için 60 ila 100 bitki olacak flekil-de ekim yap›l›r. Direk tohum ekimi Akdeniz sahil fleridinde sonbahar aylar›nda yap›-l›r. Erken ekimlerde bafl ba¤lama yerine çiçek sap› oluflturma e¤ilimi artar. Burada öl-çü havalar so¤umadan çimlenme ve belli bir geliflim sa¤layacak kadar erken, ancakfazla geliflerek küçük so¤anc›klar oluflturmas› engellenecek kadar geç ekim yap›lma-l›d›r. K›fl boyunca geliflme devam eder ve geç ilk bahar veya erken yaz aylar›nda ha-sat edilirler. K›fllar› so¤uk geçen yerlerde ise erken ilk bahar aylar›nda ekim yap›la-rak orta gün so¤anlar› Temmuz sonu-A¤ustos aylar›nda hasat edilir. Uzun gün so¤an-lar› ise iç ve kuzey bölgelerde Mart-Nisan aylar›nda ekilip, yaz boyunca geliflmesinitamamlar, Eylül-Ekim aylar›nda hasat edilir. Arpac›ktan yetifltiricilikte ise tohumlarilkbahar aylar›nda çok s›k olarak ekilir ve yapraklar geliflmeden bafl ba¤lama döne-mine girmesi sa¤lan›r. S›k ekilmifl ve yeterince yaprak oluflturamam›fl so¤anlar küçükbafllar olufltururlar. Sulama ifllemi de kesildi¤inde so¤anlar kurur ve arpac›klar eldeedilir. Sonraki sene tohum yerine bu arpac›klar kullan›larak yetifltiricilik yap›l›r.

1698. Ünite - So¤an, Sar ›msak, P › rasa, Ispanak ve Havuç Yet iflt i r ic i l i¤ i

So¤anlarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri

Çapalama Tohumdan ekimde ilk ç›kan bitkiler çok küçük ve zay›f olduklar›ndan, çapalama-ya çok duyarl›d›rlar. Genelde yabanc› ot mücadelesi uygun ilaçlar kullanarak ya-p›l›r. Befl ila alt› gerçek yaprakl› olduklar›nda veya bitki boyu 25-30 cm boya ulafl-t›¤›nda ara çapa yap›labilir.

SulamaK›sa gün so¤anlar› sonbaharda ya¤mur alt›na ekilir veya tohumlar›n ç›k›fl› içinsulama gerekir, sonras›nda hiç sulanmadanda yetiflir. Orta gün so¤anlar›nda to-hum ekimi Ocak-fiubat gibi yine ya¤›fll› döneme geldi¤inden sadece May›s-Ha-ziran aylar›nda sulamaya ihtiyaç duyulur. Uzun gün çeflitlerinde ise tohum eki-mi fiubat-Nisan aylar›nda ya¤mur alt›na ekilmesi durumunda, çimlenme için su-lamaya gerek olmaz. Ancak büyüme ve geliflme yaz aylar›nda oldu¤undan, Ha-ziran-A¤ustos aylar›nda mutlaka sulama yap›lmal›d›r. Hasattan yirmi gün öncesulama kesilir.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleHastal›klar bitkilerin fide dönemlerinde zay›flamas›na ve ölmesine neden olur-lar. Bafl ba¤lama ve hasat dönemlerinde ise ölümcül olmazlar ancak depolardabafllar›n sulan›p çürümesine neden olurlar. Zaman zaman ürünlerin tamam›n›nkayb›na neden olabilmektedirler. Fusarium, taban çürüklü¤ü, bo¤az çürüklü¤ü,beyaz çürüklük, pembe kök, mildiyö, kahverengi leke ve yaprak solgunlu¤uhastal›klar› önemlidir. So¤an zarl›lar›ndan en önemlileri so¤an sine¤i ve tripsler-dir. So¤an sine¤i erginleri so¤ana zarar vermezler ancak yumurtalar›n› so¤an›nyaprak saplar›na b›rak›rlar. Yumurtadan ç›kan larvalar so¤an›n yalanc› gövde-sinde beslenirler. Erken dönemde bitkinin tamamen ölmesine geç dönemlerdeise bafllara girerek bafllar›n depolarda çürümesine neden olurlar. Tripsler ise so-¤an bitkisinin yeflil aksamlar› üzerinde bitki öz suyunu emerek beslenirler. Has-tal›k ve zararl›lar ile ilaçl› mücadele tek bafl›na yetersizdir. Üç-dört y›ll›k ekimnöbeti tavsiye edilir.

So¤an›n adaptasyon yetene¤i ve iklim istekleri nedir?

Olgunluk ve HasatYalanc› gövdeler yan yatar ve kurumaya bafllarlar, yüzde 50 ila 75’i yan yatt›¤›ndaso¤anlar hasat edilirler. Yerlerinden sökülen so¤anlar iyice kurumas› için oldukla-r› yerde birkaç gün b›rak›l›rlar, ya da harman yerine toplanarak fazla yüksek olma-yacak flekilde serilirler. Ara s›ra kar›flt›r›p, alt üst ederek düzgün kuruma sa¤lan›r.Bafllar direk günefl ›fl›¤›na maruz kald›¤›nda, depoda çürümeye neden olan güneflyan›kl›klar› oluflur.

VerimSo¤anlarda verim çeflit, ekim ve bak›m flartlar›na ba¤l› olarak büyük farkl›l›klargösterir. Dekara 1000 ila 10 000 Kg aras› ürün al›nabilir. Tohum üretiminde ise de-kara verim 25 - 100 kg aras›nda de¤iflir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

SARIMSAK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Allium sativum L.)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiSar›msak ülkemizin tüm bölgelerinde yetifltirilebilen bir sebze türüdür. Sar›msaküretiminde önde gelen illerimiz baflta Kastamonu olmak üzere Hatay, Bal›kesir,Kahramanmarafl ve Gaziantep’tir. Bu illerin toplam üretimi Türkiye üretiminin yak-lafl›k %54’nü oluflturmaktad›r. Sar›msak insan sa¤l›¤› aç›s›ndan oldukça önemli birsebzedir ve üretimi dünyada giderek artmaktad›r. FAO verilerine göre 2009 y›l›dünya sar›msak üretimi 16 593 073 tondur. Çin 12 825 036 tonluk üretimle dünya-da birinci s›rada, ülkemiz ise 105 363 tonluk üretimle on ikinci s›rada gelmektedir.Sar›msak taze ve kuru olarak do¤rudan veya sar›msak ya¤› ve sar›msak tozu flek-linde ifllenmifl olarak tüketilmektedir.

Sar›msa¤›n anavatan› olarak orta Asya kabul edilmektedir. Bu bölgede do¤adakendili¤inden yetiflen sar›msak formlar› bulunmaktad›r. ‹kinci derecede gen mer-kezi ise Akdeniz bölgesidir. Dünya üzerinde genifl bir co¤rafyaya adapte olmufl sa-r›msak günümüzde ekvatordan ellinci enleme kadar yetifltiricili¤i yap›labilen birtürdür.


KökSar›msak yüzeysel bir kök yap›s›na sahiptir. Köklerde dallanma çok fazla görülmezve köklerin %80’ni topra¤›n 10-20 cm derinli¤e kadar iner. Kökler topra¤a çok iyibir flekilde ba¤lanarak kök bölgesindeki besin elementlerinden etkin bir flekildeyararlanabilmektedir.

GövdeSar›msakta üçgen fleklinde küçük bir gövde bulunur ve kökler bu gövde üzerin-den ç›kar. Ayr›ca gövde üzerinde bafl› oluflturan difller, yapraklar ve çiçeklenen sa-r›msak tiplerinde çiçek sap› geliflir.

YaprakSar›msak yapra¤› yaprak ayas› ve yaprak k›nlar›ndan oluflur. Sar›msakta yaprakayas› içi dolu ince V kesiti fleklindedir. Yaprak rengi yeflilin de¤iflik tonlar›ndad›rve yaprak ayas›n›n üstü mumsu tabaka ile kapl›d›r. Yapraklar›n alt k›s›mlar› ince-lerek yaprak k›nlar›n› oluflturur ve yaprak k›nlar›n›nda üst üste geliflmesiyle 20-50cm uzunlu¤unda yalanc› gövde meydana gelir. Sar›msakta yaprak k›nlar› so¤andaoldu¤u gibi etsi bir yap› tafl›maz. D›fltan içe do¤ru çeflit ve çevreye ba¤l› olarak 7-15 tane yaprak geliflir. Yaprak say›s› fazla olan çeflitlerde baflta oluflan difl say›s› dafazla olur. Çeflitlere göre yaprak ayas›n›n uzunlu¤u, geniflli¤i ve yalanc› gövde ileyapt›¤› aç›n›n büyüklü¤ü yönünden de büyük farkl›l›klar vard›r. Yaprak ayas›uzunlu¤u 30-60 cm, geniflli¤i 1-3 cm ve yalanc› gövdeyle aç›s› 30-60° aras›nda de-¤iflmektedir. Belli say›da yaprak olufltuktan sonra gövde üzerindeki vegetatif bü-yüme meristemi ya en son yapra¤› veya çiçeklenen genotiplerde farkl›laflarak çi-çek sap› ve çiçek sürgününü meydana getirir. Gövde üzerinde yaprak k›nlar› kol-tuklar›ndaki hücreler vegetatif tomurcuklar› ve bu tomurcuklarda geliflerek difllerimeydana getirir. Sar›msak difli, difli saran d›fl yaprak, depo yapra¤› ve depo yapra-¤›n›n ortas›nda bulunan vegetatif tomurcuktan meydana gelmektedir. Depo yapra-


¤› yaprakta sentezlenen depo besin maddelerin birikmesiyle geliflir ve sar›msaktayedi¤imiz etli k›sm› oluflturur. Vegetatif tomurcukta bu tomurcu¤u saran bir yap-rak ve bunun içinde de yaprak taslaklar› bulunmaktad›r. Gövde üstünde çeflide veçevre flartlar›na ba¤l› olarak 1-30 adet aras›nda de¤iflebilen difl meydana gelir. Diflmiktar› art›kça difllerde irilik azalmaktad›r. Bu nedenle gövde üzerinde 10-15 adetdifl geliflimi idealdir. Difllerin yaprak k›nlar› ile sar›lmas›yla da sar›msak bafllar›meydana gelir.

ÇiçekSar›msak tipleri çiçeklenen ve çiçeklenmeyen olarak iki guruba ayr›lmaktad›r. Çi-çeklenmeyen genotipler gözle görünür bir çiçek sap› üretmezken çiçeklenen ge-notipler ise çeflide ve ekolojiye ba¤l› olarak farkl› uzunlukta çiçek sap› ve çiçek sa-p› üstünde çiçek sürgünü meydana getirir. Çiçeklenme için üretim materyali olandifllerin belli bir süre so¤uklama ihtiyac›n›n karfl›lanmas› gerekir. Bu nedenle çi-çeklenen sar›msak klonlar›n›n dikime kadar düflük s›cakl›kta muhafaza edilmesi vedikimin Kas›m ortas›ndan Aral›k bafl›na kadar yap›lmas› gerekir. Gerekli iklim ko-flullar› sa¤lan›rsa diflten geliflen bitkilerde ayn› y›l içinde çiçeklenme görülür. To-humdan geliflen bitkilerde ise genelde ilk y›l bafl geliflimi ve ikinci y›l ise çiçek ge-liflimi görülür. Dikimin geç yap›ld›¤› ve so¤uklama ihtiyac›n›n karfl›lanamad›¤› du-rumlarda çiçeklenme görülmemekte veya zay›f bir çiçek sap› geliflimi olmaktad›r.Kastamonu sar›msa¤› gibi çiçeklenmeyen genotiplerde so¤uklama ihtiyac› sa¤lan-sa bile genelde çiçeklenme görülmemekte veya nadiren görülmektedir. Her bitkibir tane içi dolu çiçek sap› ve çiçek sürgünü meydana getirir. Sar›msakta çiçek sür-günü di¤er Allium türlerinde oldu¤u gibi flemsiye çiçek yap›s›ndad›r. Bafllang›çtaçiçek sürgünündeki çiçekler bir zar içinde bulunur. Çiçeklenmenin ilerlemesiylebu zar y›rt›larak çiçekler görülür. Çiçek sap› üzerinde genotipe ba¤l› 10-200 taneçiçek geliflir. Bir çiçekte alt› çanak yaprak, alt› taç yaprak, alt› erkek organ ve üçkarpelli bir difli organ bulunur. Çiçekler pembe veya mor renklidir. Çiçek sürgü-nünde di¤er Allium türlerinden farkl› olarak çiçeklerin aras›nda vegetatif küçükdifllerde meydana gelmektedir. Çiçek sürgünü geliflmesi s›ras›nda çiçek taslaklar›aras›ndaki baz› hücreler çiçek taslaklar› yerine vegetatif difllere farkl›laflmaktad›r.Çiçek sürgününde meydana gelen bu difller çiçeklerin besin maddelerine ortakolarak onlar›n geliflmesini engellemekte ve sar›msakta meydana gelen k›s›rl›k ne-denlerinden biri olarak düflünülmektedir. Nitekim bu difllerin çiçek sürgünü gelifli-minin ilk aflamalar›nda elle uzaklaflt›r›lmas›yla baz› sar›msak tiplerinde tohum üre-timinin art›¤› görülmüfltür. Çiçek sürgününde meydana gelen difller üretim mater-yali olarak de¤erlendirilebilir. Ancak bu difllerden geliflen bitkiler zay›f olmakta vebafllar genelde tek diflli kalmaktad›r. Yurt d›fl›nda baz› ülkelerde çiçek sürgünündemeydana gelen bu difllerden taze sar›msak üretiminde yararlan›lmaktad›r. Çiçeksürgünündeki difller çok s›k dikilerek az ›fl›k yo¤unlu¤unda yetifltirilmekte ve buflekilde gevrek yap›l› taze sar›msak üretilmektedir. Sar›msak çiçeklerinde yabanc›döllenme hakimdir ve döllenme ar›, sinek ve di¤er böceklerle gerçekleflmektedir.

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriKültürü yap›lan sar›msak tipleri genelde çiçeklenmemekte ve bu nedenle sar›msakbaflta bulunan veya çiçek sürgününde bulunan vegetatif bir üretim materyali olandifllerle üretilmektedir. Çiçeklenen sar›msak genotiplerinde ise tohum üretimi to-humla yetifltiricilik için ekonomik anlamda yeterli düzeyde de¤ildir. Tohum mikta-r› genotip ve yetifltirme koflullar›na göre de¤iflmektedir. Çiçeklenen ancak difllerle


üretilen bitkilerde bir çiçek sürgününde 0-50 adet aras›nda tohum üretimi olmak-tad›r. Tohumdan geliflen bitkilerde ise tohum üretiminin bir bitkide 656 taneye ka-dar ç›kabildi¤i belirtilmifltir. Sar›msak genotiplerinde tohum üretimini art›rmayayönelik ›slah çal›flmalar› devam etmektedir. Tohumlar siyah renkte ve so¤an tohu-muna benzemektedir. Tohumlar›n çimlenme oran› %10-35 aras›ndad›r. Ancak sony›llarda yap›lan seleksiyonla baz› sar›msak genotiplerinde bu oran %65-93’e ç›k-m›flt›r. Sar›msa¤›n gelecekte vegetatif yollarla de¤il de tohumla üretilmesi bu ürün-deki üretim maliyeti ile hastal›k ve zararl› sorunlar›n› azaltacakt›r.


‹klim ‹stekleriGenelde sar›msak bitkileri düflük s›cakl›klara toleransl›d›r. Sar›msak bafllar› vegenç bitkiler -3 ile -4°C’ye kadar dayanabilir. Geliflme döneminde optimum s›cak-l›k iste¤i 15-25°C’dir. Bafl oluflumuna 30°C’nin üzerindeki s›cakl›klar engelleyici et-ki yapmaktad›r. Ancak hasada yak›n zamanlarda yüksek s›cakl›k bafllar›n dinlen-meye girmesini h›zland›r›r. Vegetatif geliflme döneminde optimum nem iste¤i %60-70 iken bafl geliflimin son aflamalar›nda ve hasada yak›n zamanlarda yüksek nemolumsuz etki yapar. Bu dönemlerde yap›lan sulama ve ya¤›fl hastal›klar›n geliflme-sine ve bafllarda bozulmalara neden olur.

Toprak ‹stekleriSar›msak toprak yönünden çok seçici olmamas›na ra¤men geçirgen, kaymak ba¤-lamayan ve organik maddece zengin topraklar baflar›l› bir yetifltiricilik için isten-mektedir. A¤›r killi topraklarda bafllarda çürüme olabilir. Toprak pH’s› nötr yadanötre yak›n olmal›d›r.

Yetifltirme Tekni¤iGünümüzde sar›msakta yetifltiricili¤inde ekonomik anlamda tohum üretimi bulun-mad›¤›ndan kültürü yap›lan sar›msak klonlar› bafl› oluflturulan difllerle üretilir. Ül-kemizde üreticiler her y›l ürettikleri ürünün bir k›sm›n› bir sonraki y›lki ürününüretim materyali olarak ay›rmakta ve bu flekilde üretimlerini devam ettirmektedir-ler. Bu durum e¤er üretim materyali hastal›k ve zararl› ile bulafl›k ise bir sonraki y›-l›n ürününde %30-40’a varan verim kay›plar› olabilmektedir. Amerika Birleflik Dev-letleri gibi geliflmifl ülkelerde ise büyük üreticiler meristem kültürü yöntemi ile el-de edilmifl, hastal›k ve zararl› tafl›mayan üretim materyalini tercih etmektedirler. Bunedenle bu ülkelerde birim alandaki sar›msak üretimi daha fazla olmaktad›r.

Üretimde kullan›lmak üzere kullan›lacak sar›msak bafllar› d›fl görünüflü itibar›ile hastal›k ya da zararl› tafl›mayanlardan ve büyük diflli olanlardan seçilmelidir.Seçilen bafllardaki difller dikimden hemen önce ayr›l›r ve büyüklüklerine göre 2-3 gruba ayr›l›r ve her grup ayr› olarak dikilir. Bu flekilde yeknesak bir üretimingerçekleflmesi sa¤lanm›fl olur. Diflleri ay›rma s›ras›nda zarar görmüfl difller üretim-de kullan›lmamal›d›r. Üretimde kullan›lacak difller 2-3 gr aras›nda olmal›d›r. 1gr’›n alt›ndaki difller üretimde kullan›lmamal›d›r. Küçük difllerden oluflan bitkilerzay›f kalmakta ve bafl irili¤i de küçük olmaktad›r. Sar›msakta elde edilecek bafl iri-li¤ini dikimde kullan›lan difl irili¤i yan›nda dikim öncesi depolama s›cakl›¤›, çi-çeklenme ve dikimden sonraki çevre koflullar› etkilemektedir. Uygun depolamas›cakl›¤› (10-18°C) bafl irili¤ini art›r›rken, 18°C’nin üstündeki s›cakl›kta depolanandifllerden geliflen bitkilerde bafl ba¤lama daha geç olmakta ve bafllar küçük kal-


maktad›r. Ayn› flekilde geç dikilen sar›msaklarda bafl ba¤lama daha geç olmaktave verim azalmaktad›r. Çiçeklenen sar›msak genotiplerinde bafl irili¤ini art›rmakiçin çiçek saplar› 20-30 cm uzunlu¤a gelince son yapra¤›n hemen üstünden kesil-melidir. Kesilen çiçek saplar› ve sürgünleri taze sar›msak olarak de¤erlendirilmeküzere pazarlanabilir.

Dikim yap›lacak toprak dikimden önce analiz yapt›r›larak ne kadar gübre veril-mesi gerekti¤i belirlenmelidir. Toprak analizi sonuçlar›na göre topra¤a verilecekN, P2O5 ve K2O miktarlar›n› belirlemede G›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›, Ta-r›m ‹l ve ‹lçe Müdürlükleri’nden destek al›nmal›d›r. Dikim yap›lacak toprak orga-nik maddece zengin de¤ilse dikimden 3 ay öce dekara 3-4 ton iyi yanm›fl çiftlikgübresi verilir ve topra¤a sürümle kar›flt›r›l›r. Dikimden hemen önce 20-25 cm de-rinli¤inde tekrar sürüm yap›l›r. Toprak analizi sonuçlar›na göre belirlenen miktar-da suni gübreler dikim öncesi toprak iflleme ile 10-15 cm derinli¤e verilir. Verile-cek azotun yar›s› dikim öncesi yar›s› da potasyum nitrat fleklinde bitkiler 3-4 yap-rak aflamas›ndayken verilir. Potasyum bafl ba¤lamada gereklidir. Dekara difl irili¤ive s›ra aras› ve üzeri mesafelere göre 55-100 kg difl kullan›l›r. Büyük bafll› sar›m-sak yetifltiricili¤i için metre kare alana 25-40 tane difl dikilirken yüksek verim ama-c›yla ise metre kareye 60-70 tane kadar difl kullan›l›r. Dikim tek s›ral› veya çok s›-ral› flekilde yap›l›r. Çok s›ral› dikimde daha çok difl kullan›ld›¤› için verim dahayüksektir. Çok s›ral› dikimde difller 90-100 cm geniflli¤inde ve aralar›nda 20-30 cmmesafeler olan tahtalara 3-5 cm derinli¤inde dikilir. Dikim elle ya da makine ile ya-p›l›r. Difller gövde bölgesi afla¤›ya bakacak flekilde dikilmelidir. Do¤ru flekilde di-kilmeyen difllerden sürmelerde yeknesakl›k olmaz. Dikim zaman› bölgelere görede¤iflir. K›fllar› so¤uk ve sert geçen yerlerde fiubat ay›ndan itibaren, k›fllar› ›l›k ge-çen yerlerde Ekim ay›ndan itibaren dikim yap›labilir.

Geliflmifl ülkelerde sar›msakta tohumluk üretim materyali neden meristem kültürü ile el-de edilmektedir?

Sar›msakta Y›ll›k Bak›m ‹flleri

ÇapalamaSar›msak yetifltiricili¤inde en önemli sorunlardan birisi yabanc› ot mücadelesidir.Bunun için sulama yap›larak yap›lan yetifltiricilikte yetifltirme döneminde 2-4 kezyabanc› ot mücadelesi için çapalama yap›l›r. Sar›msak köklerinin büyük bir bölü-münü toprak yüzeyine yak›n k›s›mlarda bulunmas›ndan dolay› köklerin zarar gör-memesi için çapalama fazla derin yap›lmamal›d›r. Dikimden donra ilk çapalamabitkiler 2-3 yaprak aflamas›nda iken yap›l›r. Çapalama ifllemi bitkilerin geliflme dö-neminde 2-3 kez tekrarlan›r. Çapalama maliyetli oldu¤u için büyük iflletmelerdeyabanc› ot mücadelesinde herbisit kullan›lmaktad›r. Bu uygulama difller dikilme-den önce yap›l›r. Organik sar›msak üreticileri ise sar›msak kök bölgesini saman,yosun, yaprak gibi organik malç ile örterek yabanc› ot mücadelesi yapmaktad›r.

SulamaSulama yap›larak yap›lan yetifltiricilikte verim daha yüksek olmaktad›r. Bitkilerinilk geliflme aflamalar› ya¤›fll› döneme denk geldi¤inden genelde sulama yap›lmaz.Sulama gerekti¤i zamanlarda ise ya¤murlama veya kar›klar aras›na salma sulamayap›l›r. Bafl geliflimin son aflamalar›nda ve hasada yak›n zamanlarda ise sulamayapmaktan kaç›n›lmal›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleSar›msak difller ile üretildi¤inden üretim materyalinin hastal›k ve zararl› tafl›mama-s› gerekir. En ideali meristem kültürü ile hastal›k ve zararl›lardan ar›nd›r›lm›fl to-humluklar›n kullan›lmas›d›r. Bu tohumluklar›n kullan›m› ile hem daha yüksek ve-rim elde edilmifl olunacak hem de topraklar›n bu hastal›klarla buluflmas› engellen-mifl olunacakt›r. Sar›msakta görülen en önemli hastal›klar virüs ve fungal hastal›k-lard›r. Ülkemizde görülen en önemli zararl› ise nematodlard›r. Nematod zararl›s›ile bulaflm›fl topraklarda uzun y›llar sar›msak, so¤an ve p›rasa ürünlerinin yetifltiril-memesi gerekir. Toprak kökenli fungal hastal›klarla bulaflm›fl topraklarda da 3-4y›l sar›msak yetifltiricili¤i yap›lmamal›d›r.

Olgunluk ve HasatSar›msakta hasat zaman› taze veya kuru tüketim flekline ve bölgelere göre de¤iflir.Taze sar›msak üretimi daha çok sahil kufla¤›nda yap›lmakta ve bu bölgelerde tazesar›msak hasad› Mart bafl›nda bafllamaktad›r. Kuru sar›msak hasad› ise ›l›k iklime sa-hip bölgelerde Haziran-Temmuz aylar›nda di¤er bölgelerde Eylül ay›na kadar devameder. Kuru sar›msak tüketimi için hasat ço¤unlukla bitkilerin yapraklar› sarar›p kuru-maya bafllad›¤› zaman yap›l›r. Hasat edilen ürün örgü ya da hevenkler halinde de-polan›p pazarlanacaksa bitkilerin yapraklar›n üçte ikisi sarard›¤›nda hasat edilir. Ha-sat büyük iflletmelerde makine, küçük iflletmelerde çapa ile yap›l›r. Çapa ile hasattabafllar›n yaralanmamas›na dikkat edilmelidir. Hasattan sonra ürün birkaç gün tarladakurumaya b›rak›l›r. Hasat zaman›n›n ya¤›fl olmayan günlere denk getirilmesi gerekir.Hasattan sonra hemen tüketilmeyecekse uygun koflullarda depolanmal›d›r. K›sa sü-reli depolama için iyi havalanan basit depolar kullan›labilir. ‹klim kontrollü depolar-da 0°C s›cakl›kta %60’›n alt›ndaki nemde 6 ay veya daha uzun süreli depolanabilir.Tohumluk olarak ayr›lan bafllar ise 10-18°C s›cakl›kta %60 nemde depolanmal›d›r.

VerimVerimi kullan›lan difllerin irili¤i, depolama ve yetifltirme koflullar› etkilemektedir.Ülkemizin birçok yerinde sar›msak yetifltiricili¤i sulama yap›lmadan gerçeklefltiril-mektedir. Sulama yap›lan yetifltiricilikte verim daha yüksek olmaktad›r. Ülkemizdesar›msak yetifltiricili¤inde dekara 700-1400 kg ürün elde edilmektedir.

Sar›msakta verim üzerine kullan›lan üretim materyali ve depolama s›cakl›¤› nas›l etkiliolmaktad›r?

PIRASA YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Allium porrum L.)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiP›rasa ülkemizde önemli miktarda üretilen ve tüketilen k›fll›k bir sebzedir. Ülke-mizde 2009 y›l› verilerine göre 251 120 tonluk p›rasa üretimi gerçekleflmifltir. Tür-kiye p›rasa üretiminde dünyada Endonezya’dan sonra ikinci s›rada gelmektedir.Ülkemizde tüm bölgelerde p›rasa üretimi gerçeklefltirilmesine ra¤men üretim dahaçok baflta Mersin olmak üzere, Bursa, ‹zmir, Samsun ve Bal›kesir illerinde yo¤un-laflm›flt›r. P›rasa genelde taze olarak tüketildi¤i gibi dondurulmufl ve kurutulmuflolarak ta tüketilmeye uygun bir sebzedir.

P›rasan›n anavatan› Anadolu’yu da içine alan Akdeniz bölgesi kabul edilmekte-dir. Ülkemizde yabani p›rasa formlar› bulunmakta ve bunlardan baz›lar› do¤rudando¤adan toplanarak tüketilmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


KökP›rasa yüzeysel bir kök yap›s›na sahiptir. Köklerin %65-70’› 15-20 cm derinliktebulunur. So¤an ve sar›msa¤a göre kök miktar› daha fazlad›r. Kökleri çok derindebulunmamas›na ra¤men güçlü bir flekilde topra¤a ba¤lan›r. Bu nedenle hasat s›-ras›nda köklerin büyük k›sm› toprakta kal›r ve topra¤›n organik maddece zenginbir yap› kazanmas›n› sa¤lar. Bu nedenle p›rasalar›n ön ürün olarak yetifltirilmesiuygundur.

GövdeYüksekli¤i 1-2 mm ve çap› 3-4 mm olan gövde köklerin hemen üstünde bulunur.Üçgen fleklindeki gövdenin üzerinden kökler, yapraklar ve çiçek sap› geliflir.

YaprakP›rasada yapraklar yaprak k›n› ve ayas›ndan oluflur. Yaprak ayas› içi dolu ince Vkesiti fleklindedir. Gövde üzerinde yapraklar d›fltan içe do¤ru geliflir. Yaprak k›n-lar›n üst üste gelmesi ve uzamas› ile yalanc› gövde oluflur. Yalanc› gövde boyu çe-flide ve çevreye ba¤l› olarak 30-150 cm aras›nda de¤iflebilir. P›rasada tüketilen k›-s›m yalanc› gövde ve yapraklardan oluflmaktad›r. Bu nedenle yalanc› gövde uzun-lu¤u ve yapraklar›n özellikleri p›rasada önem tafl›maktad›r. Ülkemizde yalanc› göv-desi uzun ve beyaz olan çeflitler daha çok tercih edilmektedir. Yaprak ayas›n›n ge-niflli¤i, uzunlu¤u ve yalanc› gövde ile yapt›¤› aç› çeflitlere göre de¤iflir. Yaprak ren-gi aç›k veya koyu yeflil renklidir ve üstü mum tabakas› ile kapl›d›r. P›rasada genel-de belirgin bir bafl oluflumu görülmez. Ancak uzun gün koflullar›nda baz› çeflitler-de depo besin maddeleri gövde üzerindeki yaprak k›nlar›nda birikir ve bu k›s›myalanc› gövdeden daha kal›n olur. 12°C ve 18°C aras›ndaki s›cakl›klar gövdek›s›mlardaki yaprak k›nlar›ndaki etleflmeyi art›r›rken, 12°C’nin alt›nda ve 18°C’ninütündeki s›caklarda ise, bu oluflum görülmez.

ÇiçekP›rasa çiçeklenme için so¤uklamaya ihtiyaç duymaktad›r. ‹lk y›l bitki vegetatif ola-rak geliflir ve ikinci y›l so¤uklama ihtiyac›n›n karfl›lanmas›ndan sonra yalanc› göv-denin ortas›ndan tek bir çiçek sap› geliflir. Çiçeklenme zaman› bölgelere ve iklimkoflullar›na göre de¤iflmekte, sahil k›s›mlar›nda fiubat-Mart aylar›nda k›fllar› sert ge-çen yerlerde Nisan-May›s aylar›nda bafllamaktad›r. Çiçek sap› üzerinde çiçek tas-laklar› bafllang›çta bir zar içerisinde bulunur ve çiçek sürgünü geliflirken y›rt›larakçiçekler ortaya ç›kar. Her bir çiçek sürgününde 150-300 adet çiçek geliflir. Her birçiçekte 6 adet çanak yaprak, 6 adet taç yaprak, 6 adet anter ve üç karpelli bir adetdifli organ bulunur. Çiçekler beyaz veya mor renklidir. Çiçeklerde yabanc› tozlan-ma hakimdir ve tozlanma böcekler yard›m›yla gerçekleflir.

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriP›rasa tohumlar› siyah renklidir ve so¤an tohumlar›na benzemektedir. Ancak p›ra-sa tohumlar› so¤an tohumlar›na göre daha yuvarlak ve küçüktür. P›rasa tohumla-r›n› so¤an tohumlar›ndan ay›rman›n en pratik yolu tohumlar ezildi¤inde so¤an ko-kusunun bulunmamas›d›r. Bir gramda bulunan tohum miktar› 350-450 tane aras›n-dad›r. Tohumlar s›cakl›k ve nem kontrollü depolarda çimlenme güçlerini 2-4 y›l


sürdürebilir ve uygun koflullarda 10-14 günde çimlenir. Tohumlar›n çimlenmeoranlar› %30-90 aras›nda de¤iflir. P›rasa tohumlar› 1-35°C aras›ndaki s›cakl›klardaçimlenir. Optimum çimlenme s›cakl›¤› ise 15-20°C aras›ndad›r. Tohum üretimi içinyap›lan yetifltiricilikte dekara 40-50 kg tohum üretilir. P›rasa yabanc› tozland›¤› içintohum üretimi s›ras›nda 300-1000 m aras›nda izolasyon mesafesi b›rak›lmal›d›r.


‹klim ‹stekleriP›rasa kültürü yap›lan Allium türleri içinde düflük s›cakl›¤a en toleransl› olan›d›r.Bu nedenle serin iklim sebzesi olarak grupland›r›lmaktad›r. S›f›r derecenin alt›nda-ki s›caklarda d›fl yapraklarda zarar bafllar. Zarar›n fliddeti s›cakl›k aniden düflmüfl-se artar. K›fllar› sert geçen yerlerde yetifltirilen çeflitler -18°C’ye kadar dayanmakta-d›r. Optimum geliflme s›cakl›¤› 15-25°C’dir ve 25°C’nin üstünde geliflme olumsuzetkilenir. Kuru ve s›cak hava susuzlukla birleflti¤inde kalite azal›r. Hava neminin%60-70 olmas› baflar›l› bir yetifltiricilik sa¤lar.

Toprak ‹stekleriP›rasalar pH’s› 6-8 aras›nda olan t›nl›-killi topraklarda iyi yetiflir. Baflar›l› bir yetiflti-ricilik için toprakta organik madde oran›n yüksek olmas› istenir. P›rasa bitkilerininen fazla ihtiyaç duydu¤u besin elementi azottur. Toprakta azot noksanl›¤› yaprak-lar›n sararmas›na ve kurumas›na neden olmaktad›r.

Yetifltirme Tekni¤iP›rasa çeflitleri yazl›k ve k›fll›k çeflitler fleklinde iki gruba ayr›lmaktad›r. Yazl›k çe-flitlerde yalanc› gövde uzun ve yapraklar aç›k yeflil renklidir. Düflük s›cakl›klarak›fll›k çeflitlerden daha az toleransl›d›r. K›fll›k çeflitlerde yalanc› gövde k›sa ve da-ha kal›nd›r. K›fll›k çeflitlerin yapraklar› koyu yeflildir ve -18°C’ye kadar dayanmak-tad›r. P›rasa tohumlar› ile üretilen bir sebzedir. Do¤rudan tohumla veya fide ileüretim yap›l›r. Son y›llarda fide ile üretim ürünün tarlada yetifltiricilik süresini azalt-mas›ndan dolay› daha çok tercih edilmektedir. Fide ile yetifltiricilikte 120-150 gün-lük bir yetifltirme periyodu yeterlidir.

Do¤rudan tohumla üretim için tohum ekim zaman› bölgelere göre de¤iflmekte-dir. Tohum ekimi Temmuz ay›ndan bafllay›p Mart sonuna kadar yap›l›r. Tohumekiminden önce toprak 20-25 cm derinlikte sürülür. Daha sonra gerekli miktarda-ki suni gübreler topra¤a yüzeysel sürümle kar›flt›r›l›r ve toprak yüzeyi düzeltilir.Mibzerle tohum ekiminde s›ra aralar›nda 40-45 cm s›ra üzeri 10-15 cm mesafe b›-rak›larak düze veya masuralara 2-3 cm derinlikte ekim yap›l›r. Do¤rudan tohumekimi ile yap›lan yetifltiricilikte dekara 200-300 gr tohum kullan›l›r.

Fide ile üretimde haz›rlanm›fl yast›klara veya tavalara metre kareye 6-8 gr to-hum 1-1.5 cm derinli¤e ekilir. Fidelerin çap› 5-7 mm kal›nl›¤›na gelince iyice su-lan›r ve toprak tav›nda iken sökülerek kal›nl›klar›na göre 2-3 gruba ayr›l›r. Hergruptaki fideler ayr› flekilde dikilerek ayn› gruptaki bitkilerin hepsinin ayn› andahasat olgunlu¤una gelmesi sa¤lanm›fl olunur. P›rasada yeknesak üretim özelliklemakine ile hasatta önemlidir. Hasad›n makine ile gerçeklefltirilmesi iflçilik maliyet-lerini azalt›r.

Yetifltirilecek tarla do¤rudan tohumla yap›lan yetifltiricilikte oldu¤u gibi haz›rla-n›r. S›ra aras› mesafe 30-45 cm olacak flekilde masuralar aç›l›r. Dikimden önce s›-ra aralar›na su verilir ve fideler 10-15 cm s›ra üzeri mesafelerde dikilir. Dikim tek


s›ral›, çift s›ral› veya çok s›ral› olarak yap›labilir. Fideler 10-15 cm veya daha deri-ne dikilerek yalanc› gövdenin daha uzun olmas› sa¤lan›r.

Yetifltiricilik yap›lacak toprak tohum ekiminden veya fide dikiminden önceanaliz yapt›r›larak ne kadar gübre verilmesi gerekti¤i belirlenmelidir. Toprak ana-lizi sonuçlar›na göre topra¤a verilecek N, P2O5 ve K2O miktarlar›n› belirlemedeG›da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤› Tar›m ‹l ve ‹lçe Müdürlükleri’nden destekal›nmal›d›r. Topra¤a verilecek azotun üçte biri ekimden önce verilir. Kalan k›sm›ise iki veya üçe bölünerek geliflme süresince 2-3 hafta ara ile verilir. Fosforlu vepotasyumlu gübrelerin ise toprak haz›rl›¤› s›ras›nda verilmesi uygundur.

P›rasa fidelerin dikimden önce çaplar›na göre 2-3 gruba ayr›lmas› ne gibi avantajlar sa¤lar?

P›rasada Y›ll›k Bak›m ‹flleri

ÇapalamaP›rasada çapalama daha çok yabanc› ot kontrolü için yap›lmaktad›r. Baflar›l› bir ye-tifltiricilik için yabanc› ot kontrolünün iyi yap›lmas› gerekir. Büyük iflletmelerde ya-banc› ot kontrolünde iflçilik maliyetini azaltmak için tarlaya dikimden önce yaban-c› ot ilac› kullan›l›r. Geliflme döneminde ise 2-3 kez yüzeysel çapalama yap›larakyabanc› ot kontrolü yap›l›r. Kar›klara dikim yap›larak yap›lan yetifltiricilikte kökbo¤az› bölgesinin çapalama s›ras›nda toprakla doldurulmas› yalanc› gövdenin da-ha uzun olmas›n› sa¤lar.

SulamaP›rasa susuzluktan fazla hofllanmayan bir sebzedir. S›cak dönemlere denk gelenzamanlarda sulaman›n düzenli yap›lmas› gerekir. Ya¤murlu dönemlerde ise sula-ma gerektikçe yap›lmal›d›r. Toprakta su miktar› %60-70 civar›nda tutulmal›d›r. Dü-ze ekimde ya¤murlama sulama daha çok tercih edilir. Masuralara dikim yap›lm›fl-sa s›ra aralar›na salma sulamada yap›l›r ve bu flekilde yabanc› otlar›n daha az ge-liflmesi sa¤lan›r.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleP›rasada daha çok p›rasa pas›, beyaz çürüklük ve virüs hastal›klar› görülür. Enönemli zararl›lar ise p›rasa güvesi ve so¤an sine¤idir. Hastal›k ve zararl›larla müca-dele için temiz tohumluk materyali ve hastal›kla bulafl›k olmayan arazilerin kulla-n›lmas› gerekir.

Olgunluk ve HasatP›rasalar yeknesak olarak geliflmiflse tek seferde hasat edilir. Ancak geliflme yek-nesak de¤ilse hasat iki üç seferde yap›labilir. P›rasay› so¤an ve sar›msaktan ay›-ran en belirgin farkl›l›¤› vegetatif geliflme süresince hasad›n›n her dönemde yap›-labilmesidir. Ancak yüksek kalite ve verim için p›rasalarda hasat yalanc› gövdeçap› 2.5 cm veya daha fazla oldu¤u zaman yap›lmal›d›r. Hasat zaman›na gelmesi-ne ra¤men fiyatlar›n düflük oldu¤u dönemlerde hasat edilmeden arazide belli birsüre bekletilebilir. Hasattan 1-2 gün önce sulama yap›larak p›rasalar›n daha kolaysökülmesi sa¤lan›r. Hasat elle veya makine ile yap›l›r. Hasattan sonra kökler veyaprak uçlar› düzgün bir flekilde kesilir. Sararm›fl yapraklar temizlenir ve demet-ler halinde ba¤lanarak pazarlan›r. Hasattan sonra 0°C s›cakl›kta %95 nemde 2 aydepolanabilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

P›rasan›n hasat yönünden so¤an ve sar›msaktan ay›ran en belirgin farkl›l›¤› nedir?

VerimP›rasada dekara 2000-5000 kg verim al›nabilir. Verimi dikim s›kl›¤›, çeflit, yetifltir-me flartlar› ve yetifltirme zaman› etkiler. S›k dikimde dekara verim daha fazlad›r.

ISPANAK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Spinacia oleracea L.)

Anavatan› ve Ekonomik ÖnemiIspanak Chenopodiaceae familyas›nda yer alan tek y›ll›k otsu bir bitkidir. Ülkemiz-de ve dünyada yayg›n olarak yetifltiricili¤i yap›lan bir sebzedir. Birleflmifl Milletle-rin alt kuruluflu olan G›da ve Tar›m Örgütünün (FAO / Food and Agriculture Or-ganization) 2009 y›l› istatistiklerine göre dünyada yaklafl›k 25 milyon ton ›spanaküretilmifltir. Dünya üretiminin %85’den fazlas›n› gerçeklefltiren Çin dünyadaki enbüyük üretici ülkedir. Bu ülkeyi s›ras›yla ABD ve Japonya takip etmektedir. Tür-kiye ise bu ülkelerde sonra 225 bin tonluk üretimi ile 4. s›rada yer almaktad›r. Tür-kiye ‹statistik Kurumu’nun 2009 y›l› istatistik verilerine göre ›spanak ülkemizde bü-tün illerde üretilmektedir ancak ›spanak üretimi ‹zmir, Ankara, Samsun, Bursa, Ha-tay, Karaman ve Tokat illerinde yo¤unlaflm›flt›r. Bu 7 ilimiz ülkemizdeki ›spanaküretiminin %50 den fazlas›n› gerçeklefltirmektedir. Ispana¤›n koyu yeflil yapraklar›β-karoten (A vitamini), folik asit, C vitamini, kalsiyum, demir, fosfor, sodyum vefosfor yönünden zengindir.

Çinliler milattan sonra 600 y›l›nda ›spana¤› ‹ran sebzesi olarak tan›mlam›fllar ve647 y›l›nda ise Nepal’dan geldi¤ini belirtmifllerdir. Günümüzde ise ›spana¤›n ana-vatan›n›n Güney Türkistan, Kafkasya, Nepal yani Bat› Asya oldu¤u kabul edilmifl-tir. Kültürü yap›lan ›spana¤›n atas› kabul edilen S. tetandra Roxb., Afganistan, ‹ranve Türkistan’da sebze olarak kullan›ld›¤› bilinmektedir.

Demir içeri¤i yüksek olarak tan›nan ›spanaklar hangi mineral ve vitaminler yönündenzengindir?


KökIspanak derinlere giden güçlü bir kaz›k köke ve kaz›k kök üzerinden ikincil kök-lere sahiptir. Ispanak kökleri toprak içerisinde 60-80 cm derinli¤e kadar uzayabi-lir. Bitki su s›k›nt›s› çekti¤i durumlarda ›spanak kökleri derinlere iner fakat nemlive besin maddelerince zengin topraklarda kökler yüzeye yak›n bölgelerde geliflir.

GövdeBitki gövdesi vejetatif geliflmenin oldu¤u birinci dönemde belirgin de¤ildir ve yap-raklar kök bo¤az›n›n üstünde oluflan küçük bir gövdeden ç›kar. Bitki generatif ge-liflme dönemine geçti¤inde ise gövde geliflmeye bafllar ve 30-100cm uzunlu¤a ka-dar ulaflabilir. Ispanak bitkisinin otsu gövdesi yuvarlak ya da köfleli olabilir, göv-denin içi bofltur ve üzerinde yapraklar› ve çiçekleri bulundurur. Difli çiçeklere sa-hip bitkiler erkek çiçeklere sahip bitkilerden daha büyük gövde oluflturmaktad›r.Gövdenin boyunu ve büyüklü¤ünü etkileyen di¤er bir faktör ise vejetatif dönem-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

den generatif döneme geçme süresidir ve bitkinin vejetatif dönemde kald›¤› süreuzad›kça bitki daha büyük ve daha uzun gövde oluflturur. Daha büyük gövdeyesahip bitkiler daha çok tohum üretmektedir.

YaprakIspanaklarda tüketilen k›s›m yaprak oldu¤u için yaprak özellikleri ›spanak yetiflti-ricili¤i aç›s›ndan çok önemlidir. Ispanak yapraklar› çeflitlere ba¤l› olarak farkl›renkte, flekilde ve büyüklükte olabilmektedir. Yaprak rengi aç›k yeflilden koyu ye-flile kadar de¤iflmekte ve koyu yeflil yapraklar daha fazla besin maddesi içermekteve tüketiciler taraf›ndan tercih edilmektedir. Ispanak yapraklar› yuvarlaktan uçlar›sivri olan yaprak flekillerine kadar de¤ifliklik göstermektedir. Yapraklar›n yüzeyle-ri düz olabildi¤i gibi kabarc›kl› olan ›spanak çeflitleri de mevcuttur. Yaprak büyük-lü¤ü verimi artt›ran en önemli faktörlerden biridir. Kabarc›kl› yaprak yüzeyine sa-hip çeflitler daha etli ve büyük yapraklara sahiptir. Uzun yaprak sap›na sahip çe-flitler makineli hasada daha elverifllidir. Yine makine ile yap›lan hasatta yaprak sa-p› ile toprak yüzeyi aras›ndaki aç›n›n yapraklar›n daha dik durmas› için yüksek ol-mas› istenir.

Makineli hasatta hangi yaprak tipine sahip ›spanaklar tercih edilmelidir?

ÇiçekUzun gün koflullar›nda ›spanak bitkisinin gövdesi uzar ve üzerinde çiçekleri bu-lundurur. Gün uzunlu¤u 12 saatin üzerine ç›kt›¤› durumlarda çiçeklenme bafllar.Ancak vejetatif geliflme döneminde düflük s›cakl›klara maruz kalma (vernalizas-yon), kuru ve s›cak havalar çiçeklenmeyi teflvik etmektedir. Erken dönemde çiçek-lenme istemez, çünkü çiçeklenmeye bafllayan ›spanaklar›n yapraklar›n›n pazar de-¤eri azal›r. Bu nedenle, daha geç çiçeklenen ›spanak çeflitleri ›slah edilmifltir.

Ispanak iki evcikli çiçek yap›s›na sahip bitki türü olarak bilinir ancak çiçek bi-yolojisi bak›m›ndan ›spanaklar tek evcikli (Monocie), iki evcikli (Diocie) ve erse-lik (Erdifli) olarak üç gruba ayr›lmaktad›r. ‹ki evcikli ›spanaklarda sadece erkek çi-çeklere sahip erkek bitkiler ya da sadece difli çiçekleri bulunduran difli bitkiler var-d›r. Tek evcikli ›spanaklarda ise erkek ve difli çiçekler ayn› bitki üzerindedir ve er-kek ve erdifli çiçekleri bir ara bulunduran Andromonocie ›spanaklarda vard›r. Er-selik çiçekler protogeni gösterir bu nedenle difli organ diflicik tepesi erkek organ-lar›n çiçek tozlar› (polenleri) olgunlafl›p dökülmeden önce olgunlafl›r. Ispanak rüz-garla tozlanan bir bitki türüdür. Çiçek tozlar› çok küçüktür bu nedenle izolasyoniçin ya ka¤›t torbalar ya da 1.5-3km izolasyon mesafesi kullan›lmal›d›r. Erkek bit-kiler daha erken çiçeklenmekte ve çiçek tozlar› olgunlafl›p döküldükten 4-10 günsonra sarar›p ölmektedir. Buna karfl›n difli organ olgunlaflt›ktan sonra iki haftayakadar çiçek tozu kabul edebilir, tozlanma ve döllenme bu iki hafta içindeki her-hangi bir günde olabilir.

Tohum ve Çimlenme Özellikleri‹lk yetifltirilen ›spanaklar dikenli tohumlara sahip ›spanak çeflitlerdi. Ancak günü-müzde ticari ›spanak yetifltiricili¤inde dikenli tohumlara sahip ›spanaklar tercihedilmemektedir. Dikensiz tohumlar oval flekle sahiptir ve 1 gr tohumda 90-100adet tohum bulunmaktad›r. Tohumlar karanl›kta ve 16-24°C’de bir haftada çimle-nir. Uygun koflullarda saklanan ›spanak tohum çimlenme gücünü 4-5 y›l muhafa-za eder.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8


‹klim ‹stekleriIspanak bir serin iklim sebzesidir. Bu nedenle kurak ve yüksek s›cakl›klardanhofllanmaz. Tohum düflük s›cakl›klarda (5°C) çimlenmeye bafllar ancak çimlenme23 gün gibi uzun zaman almaktad›r. Yüksek toprak s›cakl›lar›nda çimlenme h›z›artar ancak çimlenmeme oran› düflmektedir. Ispanaklar k›fl aylar›n›n s›cakl›klar›-na ba¤l› olarak erken ilkbaharda, geç sonbaharda ya da k›fl ayarl›nda üretilebil-mektedir. Ispanaklar için en iyi geliflme s›cakl›¤› 15-20°C’dir. Ancak yüksek s›cak-l›klar ve kurakl›k ›spanaklar›n erken çiçeklenmesine neden olur. Ispanaklar k›flaylar›nda -6°C’ye kadar düflen s›cakl›klara dayan›kl›d›r. Ispanak bir uzun gün bit-kisi olmas› ve dolay›yla gün uzunlu¤unun 14 saatin üzerine ç›kt›¤› durumlardabitkiler h›zla çiçeklenmeye bafllad›¤›ndan ›spanak yetifltiricili¤inde gün uzunlu¤u-na çok dikkat edilmesi gerekli bir konudur. Il›k ve nemli havalar ›spanaklarda ka-liteli yapraklar›n oluflmas›n› teflvik eder. Fakat çok uzun süreli kapal› ve ya¤›fll›havalar yaprak hastal›klar›n›n oluflmas›na neden olmaktad›r.

Toprak ‹stekleriIspanak toprak bak›m›ndan çok seçici olamayan bir sebzedir. Organik madde içe-ri¤i yüksek t›nl›-killi topraklar ›spanak yetifltiricili¤inde iyi sonuç verir. Ispanaktoprak asitli¤ine karfl› hassast›r ve toprak pH’s› 5.0’in alt›na düflmemelidir. En iyitoprak pH’s› 6.0 ile 7.5 aras›nda olmas› istenir. Toprak asitli¤i yüksek ise, pH’n›nyükseltilmesi için kireç gübrelemesi tohum ekimi yap›lmadan önce yap›lmal›d›r.Gübreleme yap›l›rken azot, asitli¤i artt›r›c› sülfat formunda de¤il amonyum nitratformunda verilmelidir. Ispanak yetifltiricili¤i daha çok iklimin serin oldu¤u sonba-har, k›fl ve erken ilkbahar aylar›nda yap›ld›¤› için s›cak kumlu topraklar gibi hafifkarakterli topraklar tercih edilmelidir. Killi topraklarda yap›lan yetifltiricilik verimve kaliteyi artt›rmas›na ra¤men bu topraklarda bitki geliflimi yavafl olacak ve hasatgecikecektir.

Yetifltirme Tekni¤iIspanak tohumla üretilen bir sebze türüdür ve tohum ekiminden hasada kadar ge-rekli süre 45-60 gündür. Bu nedenle, ›spanak ana ürün olarak yetifltirtebilece¤i gi-bi birçok bölgede ikinci ürün ya da ön bitkisi olarak yetifltirilmektedir. Ispanaktatohum ekim tarihi yetifltiricilik yap›lacak mevsime, yetifltirme amac›na ya da yetifl-tiricili¤in yap›ld›¤› bölgeye göre de¤iflmektedir. ‹lkbaharda yap›lan yetifltiriciliktetohum ekimi toprak s›cakl›¤›n›n 4-6°C ulaflt›¤› fiubat, Mart ya da Nisan aylar›ndayap›l›r. ‹lkbahar aylar›nda günler h›zla uzad›¤›ndan vejetasyon süresi k›sad›r ve budönemde çiçeklenmeye hassas olmayan çeflitlerle yetifltiricilik yap›lmas› tercihedilmelidir. ‹lkbahar yetifltiricili¤inde hasat Mart sonunda bafllar Nisan ve May›s ay-lar›nda devam eder. Haziran ay›nda günler uzun oldu¤undan ve s›cakl›larda yük-seldi¤inden ›spanaklar h›zla çiçeklenecektir. Sonbahar yetifltiricili¤inde ise tohumekimi Eylül ay› içinde ya da Ekim ay› bafl›nda yap›l›r ve bu zamanda ekilen ›spa-naklar Kas›m-Aral›k aylar› içerisinde hasat edilebilir. Ancak Kas›m, Aral›k ay›lar›n-da oluflan ani donlar geliflmifl ›spanaklara zarar verdi¤inden sonbaharda yap›lanyetifltiricilik ›l›k iklime sahip ‹zmir, Hatay ya da Adana gibi illerde yapmak dahauygundur. K›fl ayarl›nda yap›lan yetifltiricilikte ise tohum ekimi Kas›m, Aral›k ay›n-da yap›l›r. Tohumlar çimlendi¤inde s›cakl›klar düflük oldu¤undan bitkiler fazla bü-


yüyemez ve k›fl› 2-3 yaprakl› rozet fleklini alm›fl bitkiler olarak geçirir. ‹lkbahardas›cakl›klar›n artmas›yla birlikte bitkiler h›zla geliflir ve 20-25 günde hasat olgunlu-¤una ulafl›r. Bu üretim dönemimde hasat süresi ilkbahar yetifltiricili¤inden dahauzun olmaktad›r.

‹lkbahar, Sonbahar ya da K›fl aylar›nda yap›lan yetifltiricilikte toprak haz›rlama,tohum ekimi, bak›m iflleri gibi kültürel ifllemler ayn›d›r. Toprak 10-20 cm derinli-¤inde islenir. Ticari gübreler ve iyi yanm›fl ah›r gübresi (dekara 2-3 ton) topra¤averilir ve toprak kazayaklar› ya da diskaro ile 5-10 cm derinlikte kar›flt›r›l›r. Ticarigübre olarak dekara 9-12kg azot, 10kg fosfor, 15-20 kg potasyum verilmelidir. Is-panak yetifltiricili¤inde fazla azot verilmesi ürün miktar›n› artt›rmaktad›r. Ancakfazla azotlu gübreleme yapmak ›spanak yapraklar›nda insan sa¤l›¤› için zararl›olan nitrat ve nitrit birikimine yol açmaktad›r. Bu nedenle dekara verilecek 8 kgazot hem üreticilerin hem de tüketiciler için en uygun azot gübrelemesi oldu¤u be-lirtilmifltir. Vejetasyon döneminde verilecek olan azotlu gübreler nitrat ya da nitritbirikimini azaltmak için hasattan en az 1 ay önce yap›lmal›d›r. Gübrelemeden son-ra toprak, tohum yata¤› olacak flekilde ufalan›r. Ülkemizde yap›lan ›spanak yetifl-tiricili¤inde tohum ekimi mibzerle ya da serpme olarak yap›lmaktad›r. ‹yi bir çim-lenme ve sürmenin gerçekleflmesi için tohum 3-4cm derinli¤e ekilmelidir. Serpmeyap›lan ekimlerde dekara 1-1.5kg tohum gerekirken mibzerle s›raya yap›lan ekim-lerde dekara 0.7-1kg tohuma ihtiyaç vard›r. Dekara at›lan tohum miktar› artt›kça el-de edilen pazarlanabilir ürün miktar›n› artt›rd›¤› ifade edilmifl ancak dekara ekilentohumun 6kg geçmemesi gerekti¤ini belirtilmifltir. Mibzerle yap›lan ekimlerde s›raaras› mesafeler 30-40cm olmal› ve s›ra üzeri mesafeler s›k tutulmal›d›r. Tohum eki-minden sonra topra¤›n silindirle s›k›flt›r›lmas› tohumla toprak aras›ndaki temas› iyi-lefltirecek ve çimlenmeyi artt›racakt›r.

Ispanaklarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri

ÇapalamaYabanc› ot ›spanak yetifltiricili¤inde problem oluflturabilir. Özellikle besin madde-lerince zengin topraklarda yabanc› otlar h›zla geliflerek ›spanaklarla rekabete girer.Bu nedenle, ›spanak yetifltiricili¤i için yabanc› otlardan temiz araziler seçilmeli veekim öncesi yabanc› ot mücadelesi ilaçlama ile yap›lmal›d›r. Buna ek olarak, s›ra-ya ekim mekanik olarak yap›lan yabanc› ot mücadelesini kolaylaflt›racakt›r. S›raaras›ndaki yabanc› otlar traktöre tak›lan kazayaklar› ile ve s›ra üzerindeki yabanc›otlar ise ya çapalarla ya da kimyasal ilaçlarla öldürülebilir. Ispanaklar tarlay› kapat-t›ktan sonra çapalama yap›lmamal› ancak kaba otlar varsa elle temizlenmelidir.

Sulama Ispanak yetifltiricili¤i ya¤murlar›n oldu¤u sonbahar, k›fl ve ilkbahar aylar›nda yap›l-d›¤› için sulama ya¤murlar›n olmad›¤› dönemlerde yap›lmal›d›r. Düzenli olarak ya-p›lan ve ya¤murlama fleklinde verilen sulama verim ve kaliteyi artt›rmaktad›r.Özellikle gübrelemeden sonra at›lan gübrelerin ›spanaklar›n yapraklar›na zararvermemesi için ya¤murlama sulama yap›lmal› ya da gübreleme ya¤murlama sula-ma ile birlikte yap›lmal›d›r.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleYapraklara zarar veren mantarlar›n neden oldu¤u hastal›klar ›spanak yetifltiricilili¤iiçin en önemli hastal›klard›r. Bu hastal›klardan Peronospora farinosa f. sp. spinacia-


e’n›n neden oldu¤u yalanc› mildiyö baz› y›llarda önemli ürün kay›plar›na neden ol-maktad›r. Bu nedenle, hibrit ›spanak çeflitlerinin bu hastal›¤a dayan›kl› olmas› iste-nir. Ispanak yetifltiricili¤indeki en önemli ›spanak zararl›s› yaprak bitleridir.

Olgunluk ve HasatIspanak hasad› yapraklar gerçek boyutuna ulaflt›¤›nda yap›lmal›d›r. Serpme yap›-lan ekimlerde ›spanaklar elle 1-3 defada kademeli olarak hasat edilmektedir. An-cak s›raya ekimlerde ›spanaklar›n hepsi ayn› zamanda hasat olgunlu¤una ulaflt›¤›n-dan bir defada hasat edilebilir. Ispanak elle topra¤›n yüzeye yak›n k›sm›ndan birb›çak yard›m› ile kesilerek ya da elle çekilip ç›kart›larak yap›lmaktad›r. Her iki ha-sat fleklinde fazla kök ya da pazarlanamayacak olan yapraklar uzaklaflt›r›ld›ktansonra demet haline getirilerek ya da dökme olarak küfelerde, file çuvallarda ya dakasalarda pazara gönderilir. Makineli hasatta ise ›spanak yapraklar› topra¤›n he-men üstünden (3-5cm) kesilerek bir defada yap›l›r. Bu nedenle makineli hasattayapraklar› dik büyüyen çeflitler seçilmelidir.

VerimYetifltirme mevsimi ve hasat yöntemi verimi büyük ölçüde etkiler. Dekara 1.5-3.0tondur. Ispanaklar depolama için uygun bir sebze de¤ildir. Fakat 0-1°C’ve yüksekoransal nemde (%90-95) 2-3 hafta muhafaza edilebilir.

HAVUÇ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Daucus carota L)

Anavatan› ve Ekonomik Önemi Havuç Apiaceae familyas›nda yer alan iki y›ll›k otsu bir bitki türüdür. Havuç dün-yada genifl alanlarda üretilen bir sebzedir. Birleflmifl Milletlerin alt kuruluflu olanG›da ve Tar›m Örgütünün (FAO / Food and Agriculture Organization) 2009 y›l› is-tatistiklerine göre dünyada 28 milyon tondan fazla havuç üretilmektedir. Dünyada-ki en önemli üretici ülkeler ise s›ras›yla Çin, Rusya, Amerika Birleflik Devletleri,Özbekistan ve Polonya’d›r. Türkiye ise dünyada 11. s›rada yer almaktad›r. Türkiye‹statistik Kurumu’nun 2009 y›l› istatistik verilerine göre ülkemizde havuç üretimi31.000 hektarl›k alanda yap›lm›fl ve bu üretim faaliyetinden 593 bin ton havuç üre-tilmifltir. Bu havuç üretimi yo¤un olarak Konya (373 bin ton) ve Ankara (110 binton) illerinde yap›lmaktad›r. 65 bin tonluk havuç üretimiyle Hatay ilimizde önem-li bir havuç üreticisi il olmufltur. Üretilen bu havuç, iç pazarda daha çok taze ola-rak tüketilmekte ya da yemeklerde kullan›lmaktad›r. Buna ek olarak, konserveler-de, havuç suyu üretiminde, tatl› yap›m›nda da kullan›lmaktad›r. Havuç, A vitami-nin ön maddesi olan ve havuca turuncu rengini veren β-karoten içermesi nedeniy-le insanlarda A vitamini eksikli¤inin giderilmesinde önemli bir sebzedir. Vücudaal›nan β-karoten vücutta enzimler yard›m› ile kesilerek 2 molekül A vitaminine dö-nüfltürülmektedir. Havuç üretiminin dolay›s›yla daha fazla havucun tüketimininteflvik edilmesi sa¤l›kl› bir beslenme için önemlidir.

Havucun anavatan› olarak Afganistan’›nda içinde yer ald›¤› Orta Asya oldu¤u veburadan dünyaya yay›ld›¤› kabul edilmektedir. Günümüzde havuç tüm dünyada ye-tifltirilmekte ve yabani havuç ise tüm dünyada yayg›n olarak yetiflmektedir. Dünya-da yetifltirilen havuçlar genellikle turuncu renkli havuçlar olmas›na ra¤men antosiya-nin içeren mor havuçlar, likopen içeren k›rm›z› havuçlar, ksantofil içeren sar› havuç-lar ve pigment içermeyen beyaz havuçlar da bulunmaktad›r. Ülkemizde özellikleAdana ve çevresinde mor renkli havuçlar flalgam yap›m› için üretilmektedir.



KökHavuçta tüketilen k›s›m oldu¤u için kök çok önemlidir. Tüketilen kök hem hipko-tilden hem de kaz›k kökten oluflmaktad›r. Kaz›k kök üzerinden ç›kan ikincil kök-ler tüketilen köklerin fleklini bozdu¤u, kökler pürüzlü bir flekil almas›na neden ol-du¤u ve köklerin y›kanmas›n› zorlaflt›rd›¤› için istenmemektedir. Havuç köklerininbüyüklü¤ü ve flekli çeflide ba¤l› olarak çok de¤iflmektedir. Ülkemizde 10-20cmuzunlu¤unda uçlar› küt, silindirik yap›ya sahip dünyada ‘nantes’ olarak bilinen ha-vuçlar yetifltirilmektedir. Ancak ‘imparator’ tipi kök yap›s›na sahip havuç çeflitleri50-60 cm uzunlu¤unda kaz›k kökler üretebilmektedir. Havuç kökleri soymuk (flo-em) ve odun (xylem) olarak bilinen iki k›s›mdan oluflmaktad›r. Yüksek kaliteli ha-vuçlar odun dokusundan daha çok soymuk dokusundan oluflmaktad›r. Soymukdokusu yüksek karbonhidrat (sükroz) içerdi¤inden daha tatl›d›r. Soymuk dokusuyüksek β-karoten içermesinden dolay› daha iyi turuncu renk oluflturmaktad›r. To-hum çimlendikten sonra havuç kökleri boyuna büyümeye bafllar fakat enine bü-yüme yok denecek kadar azd›r. Havuç kökleri boyuna büyürken tafl ya da molozgibi sert bir madde ile kar›fllaflt›¤›nda havuç kökleri bu maddelerin çevresindendolaflaca¤›ndan flekilleri bozulmaktad›r. Boyuna büyüyen havuç kökleri topraktasert bir cisimle karfl›laflt›¤›nda köklerin çatallanmalar›na da neden olmaktad›r. Ha-vuç köklerinin boyuna büyüdü¤ü dönemde oluflan olumsuz çevre koflullar› ya dakurakl›k havuçlar›n k›sa kalmas›na neden olmaktad›r.

Havuç kökleri boyuna büyümeyi tamamlad›ktan sonra enine büyümeye bafllarve bu dönemde kaz›k kök ve hipokotil depo organ›na dönüflür. Bu dönemde olu-flacak düflük s›cakl›klar ve yetersiz günefllenme havuçlar›n ince kalmas›na nedenolacak ve yeteri kadar β-karoten üretemeyece¤inden turuncu renk aç›lacak verenk sar›ya do¤ru kayacakt›r. Bu dönemdeki düzensiz sulama havuç köklerindeçatlamalara neden olmaktad›r

Havuç köklerinde soymuk (floem) dokunun neden daha fazla olmas› istenir?

GövdeVegetatif geliflmenin oldu¤u 1. y›l, havuç gövdesi havucun üst k›sm›nda ve yap-raklar›n ortas›nda yer alan bir rozet yap›s›ndaki büyüme meristemidir. Gövde 2.y›lda havuç kökleri yeteri büyüklü¤e ulaflt›ktan ve 6-8 haftal›k düflük s›cakl›¤a(2-5°C) maruz kald›ktan sonra yapraklar›n ortas›ndan geliflir ve çeflide, bak›mave çevre koflullar›na ba¤l› olarak 1,5m kadar uzar. Gövde flemsiye fleklinde olu-flan çiçek kümesi ile sonlanmaktad›r. Gövde üzerindeki bo¤umlarda yapraklaroluflur ve bu yapraklar›n koltuklar›ndan ikincil ve üçüncül çiçek flemsiyeler ilesonlanan sürgünler oluflmaktad›r. Gövde deste¤e gerek kalmadan yaprak çiçekflemsiyelerini ve oluflan tohumlar› tafl›yabilmektedir. Havuç gövdesi genellikletüylü ve havuca özgü kokuya sahiptir.

YaprakHavuç vegetatif geliflmenin oldu¤u birinci y›lda bol miktarda yaprak oluflturur.Birinci y›lda yapraklar havucun üst k›sm›nda bulunan büyüme meristemindenoluflur. 1. y›lda oluflan yapraklar›n boyu 40-50 cm kadar uzar. Ancak generatifgeliflmenin oldu¤u 2. y›lda gövde üzerindeki bo¤umlarda oluflan yaprak daha k›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

sa olmaktad›r. Havuç yapraklar› bileflik yaprak yap›s›na sahiptir ve çok parçal›-d›r. Uçlar› ince i¤ne fleklindedir. Islah edilen havuç çeflitlerinin yapraklar› genel-de tüysüz ve üst k›s›mlar› parlakt›r. Yaprak rengi aç›k yeflilden koyu yeflile kadarde¤iflir. Yüksek verimli olan geççi çeflitler erkenci çeflitlerden daha çok yaprakoluflturmaktad›r.

ÇiçekHavuç bitkisi generatif geliflmenin oldu¤u ikinci y›lda çiçek sürgünü ve çiçek olufl-turur. Çiçekleri tafl›yan ana sürgün ve yaprak koltuklar›ndan ç›kan yan sürgünlersürgün ucunda flemsiye fleklinde kümelenmifl çiçeklerle sonlanmaktad›r. Bafllan-g›çta bir kadeh gibi uç k›sm› kapal› olan çiçek kümeleri olgunlafl›nca aç›larak flem-siye fleklini al›r. Ana çiçek sürgünü ucundaki çiçeklere birinci çiçek kümesi (birin-cil flemsiye), ana sürgün üzerinden ç›kan yan dallar›n ucunda oluflan çiçek küme-lerine ikinci çiçek kümesi (ikincil flemsiye) ve yan dallar üzerinden ç›kan çiçek sür-günün ucunda oluflan çiçek kümlerine ise üçüncü çiçek kümesi (üçüncül flemsiye)ad› verilmektedir. Her bir flemsiyede d›fltan içe do¤ru dizilmifl yüzlerce çiçek bu-lur. En fazla çiçek birincil flemsiyede bulunur ve 1000 adet çiçek içerebilir, ikincilve üçüncül flemsiyeler ise daha az say›da çiçek içerirler. fiemsiyenin en d›fl›nda yeralana çiçekler ilk olarak olgunlafl›r en son olarak da flemsiyenin ortas›nda yer alançiçekler olgunlafl›r. Birincil flemsiyedeki çiçekler ikincil ya da üçüncül flemsiyede-ki çiçeklerden daha önce olgunlafl›r.

Havuç çiçekleri erseliktir ve her çiçekte 5 çanak yaprak, 5 taç yaprak, 5 adet er-kek organ bulunur. Yumurtal›k iki gözlüdür ve her gözde bir tohum oluflur. Dola-y›s›yla, her çiçekte iki tohum oluflur. Havuç çiçekleri erselik yap›da olmas›na ra¤-men yüksek oranda yabanc› döllenen sebze türüdür. Yabanc› döllenme havuç çi-çeklerinin kuvvetli protandri göstermesinden kaynaklanmaktad›r. Bu nedenle er-kek organlar›n çiçek tozlar› (polen) diflicik tepesi döllenmeye haz›r duruma gelme-den olgunlafl›r ve dökülür. Bu nedenle, çiçek kendine ait çiçek tozlar› ile kendinitozlay›p, dölleyemez ve tohum oluflturamaz. Havuçta tozlanma böcek, sinek vear›lar›n yard›m›yla olmaktad›r. Tohum üretimi yap›lan alanlarda iyi bir böcek ya daar› faaliyetini olmas› gereklidir ve en az 500 m izolasyon mesafesi olarak sa¤lan-mal›d›r.

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriHavuç tohumlar› kahverengi renge sahiptir ve üzerleri tüylüdür. Tohum hasad›n-dan sonra bu tüyler temizlenmez ise tüyler tohumlar›n birbirine yap›flmas›na vedolay›s›yla bitki s›kl›klar›n›n ayarlanmas›nda problemler oluflturmaktad›r. Havuçküçük tohumlara sahiptir ve 1 gr havuç tohumunda yaklafl›k 800-900 adet tohumbulunmaktad›r. Tohumlar serin ve kuru bir ortamda muhafaza edildi¤inde çimlen-me gücünü 3-4 y›l korur. Tohumlar hasattan sonra dinlenmeye ihtiyaç duymadançimlenebilir ve en iyi çimlenme 15-20°C aras›nda olur.


‹klim ‹stekleriHavuç serin iklimlerde daha iyi performans gösteren sebze türüdür. En iyi geliflme16-18°C s›cakl›klarda olmaktad›r. S›cakl›k havuçta renk oluflumuna olumlu etkiyapmas›na ra¤men 28°C üzerindeki s›cakl›klar bitki geliflimini azalt›r ve tüketicilertaraf›ndan tercih edilmeyen güçlü havuç aromas› ortaya ç›kar. 10-15°C gibi düflük


s›cakl›klar renk oluflumunu olumsuz etkiler ve kökler ince kal›r. Buna ek olarak,0-10°C aras›ndaki düflük s›cakl›klar çiçek sürgünün geliflmesine neden olur. Veje-tatif geliflmenin oldu¤u 1. y›l çiçek sürgünü oluflturan havuçlar›n kökleri tüketil-mez ve pazar de¤eri yoktur.

Toprak ‹stekleriTüketilen k›s›m olan havuç kökleri toprak içinde geliflti¤i için havuç üretiminin ba-flar›l› bir flekilde gerçeklefltirilmesi için toprak yap›s›n›n önemli bir etkisi vard›r.Havuç, derin kumlu-t›nl› topraklar gibi hafif bünyeli besin maddelerince zengin iyiifllenmifl topraklarda daha iyi geliflir. Tafl, moloz ve bitki art›klar› gibi sert madde-leri içeren topraklar havuç köklerinde flekil bozukluklar›na ve çatallanmaya nedenolduklar›ndan havuç yetifltiricili¤inde tercih edilmez. Toprak pH’s› 6-7.5 aras›ndaolan topraklar havuç yetifltiricili¤i uygundur. Yüksek asitlik kök geliflimini olumsuzetkiler ve dolay›s›yla toprak pH’s› 5’in alt›nda düflmemelidir.

Tafl, moloz ve bitki art›klar› gibi sert maddeleri içeren topraklar havuçlar›n kök geliflimi-ni nas›l etkiler?

Yetifltirme Tekni¤iHavuç direk tohumla yetifltirilen bir sebze türüdür. Havuç köklerinin fleklinin bo-zulmas›na neden olaca¤›ndan fide ile üretim havuç yetifltiricili¤inde tercih edilme-mektedir. Havuç tohumlar› yavafl çimledi¤inden h›zl› çimlenen yabanc› otlar havuçyetifltiricili¤inde problem olufltururlar.

Toprak haz›rl›¤› için havuç yetifltiricili¤inin yap›laca¤› arazi derin olarak ifllen-melidir. Ülkemizde yo¤un olarak yetifltiricili¤i yap›lan nantes tipi havuçlar 10-20cmkadar büyüdü¤ünden toprak en az 25-30 cm derinlikte ifllemelidir. Yabanc› ot ç›-k›fl›n› engellemek için herbisit uygulamas› teflvik edilmelidir. Derin ifllenen topraktohum ekimi için iyice ufalanmal› ve düzeltilmelidir. Havuçlar, havuç yetifltiricili¤i-nin yap›ld›¤› bölgelerde direk olarak düze ekilebildi¤i gibi tahtalar haz›rlan›p tah-talara s›raya ekim yap›lmaktad›r.

Tohum ekimi mibzerlerle yap›lmaklad›r. En iyi çimlenme, havuç tohumlar› 2-3cm derinli¤e ekildi¤inde elde edilmektedir. Dekara 600-800 gr tohum at›lmas› öne-rilmektedir. Havuç üretiminde s›ra aras› mesafe 25-30-40 cm ve s›ra üzeri mesafe-si ise 5-12 cm olarak ayarlanmaktad›r. Havuç tohumlar› toprak s›cakl›¤› 10°C üze-rine ç›kt›¤›nda çimlenmeye bafllar ve çimlenme için en uygun s›cakl›k 15-20°C’dir.Bu nedenle, havuç yetifltiricili¤inin yo¤un olarak yap›lan Konya ve Ankara illeri-mizde tohum ekimi toprak s›cakl›¤›n›n artt›¤› Nisan ay›nda bafllay›p ve May›s ay›sonuna kadar devam etmektedir.

Havuçlarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri

ÇapalamaTohum ekimi s›ra üzeri ve s›ra aras› mesafelerin ayarlanabildi¤i bir pnömatik (ha-val›) mibzerlerle yap›lmam›fl ise bitkiler 2-3 gerçek yaprak oluflturdu¤unda seyrelt-me yap›lmal›d›r. Buna ek olarak, havuçlar tarlay› kapatana kadar yabanc› otlarlamücadele için çapalama gereklidir. Havuçlar tarlay› kapatt›ktan sonra kaba otlar›elle al›nmal›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



10

SulamaHavuç yetifltiricili¤inde tercih edilen sulama flekli ya¤murlama sulamad›r ve sula-ma düzenli yap›lmal›d›r. Su yetersizli¤i havucun k›sa ve ince kalmas›na neden ola-bildi¤i gibi havuç tad›nda bozulmalara neden olur. Buna ek olarak düzensiz sula-ma ise, havuç köklerinin çatlamas›na ve pazarlanamaz hale gelmesine neden olur.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleHavuç yetifltiricili¤inde en önemli zararl›lara nematod ve havuç sine¤idir. Köste-beklerde önemli zararlar yol açmaktad›r. Yaprak hastal›klar› (Alternaria, Cercospo-ra vb), köklerde geriye do¤ru ölüm (Pythium, Rhizoctonia, Fusarium spp.) AsterSar›l›¤› (Mikoplazma) havucun en önemli hastal›klar›d›r.

Olgunluk ve HasatHavuçta hasat çeflidin kendine özgü renge ve büyüklü¤e ulaflt›¤›nda yap›lmakta-d›r. Ülkemizde yo¤un olarak yetifltirilen nantes tipi havuçlar için gerekli süre 12-14haftad›r. Erken dönemde hasat edilen havuçlar›n renkleri tam olarak oluflmam›flt›rve daha ince oldu¤undan verim düflük olmaktad›r. Havuç hasad› birkaç hafta sü-rebilir. Ülkemizde havuç hasad› tamamen elle ya da makine ile yap›lmaktad›r. Ge-nellikle, havuçlar söküldükten sonra, yapraklar› kesilir, y›kan›r ve k›r›lm›fl ve tip d›-fl› olanlar seçilir. Daha sonra havuçlar plastik torbalar içinde pazarlanmaktad›r. Ül-kemizde havuçlar hasat edildikten sonra yayg›n olarak topra¤a gömülerek saklan-maktad›r. Ancak so¤uk hava depolar›nda yüksek kaliteli ve zaman›nda hasad› ya-p›lm›fl havuçlar 0°C ve %98 nemde 6-9 ay depolanabilir.

VerimHavuçlarda verim çeflide, ekim s›kl›¤›na ve hasat zaman›na göre de¤iflir. Dekaraortalama verim 4-5 tondur.



So¤an yetifltiricili¤ini tan›mlamak.

Farkl› iklimlere adapte olan çeflitler ancak kendiiklim iste¤inde iyi geliflirler. Bafl ba¤lamak için12 saatin alt›nda gün uzunlu¤u isteyenler k›sagün, 12-14 saat aras› gün uzunlu¤u isteyenler or-ta gün, 14 saatin üzerinde gün uzunlu¤u isteyen-ler ise uzun gün so¤anlar› olarak grupland›r›l›r.

Sar›msak yetifltiricili¤ini ifade etmek.

Sar›msak insan sa¤l›¤› aç›s›ndan önemli bir seb-zedir. Vegetatif difllerle üretilen sar›msak ülke-mizde baflta Kastamonu olmak üzere Hatay, Ba-l›kesir, Kahramanmarafl ve Gaziantep illerindeyo¤un olarak yetifltirilmektedir. Sar›msak yetiflti-ricili¤inde önemli olan botanik özellikleri, yetifl-tirilme istekleri, olgunluk- hasat ve verim konu-lar› ele al›nm›flt›r.

P›rasa yetifltiricili¤ini anlatmak.

P›rasa ülkemizde önemli miktarda üretilen ve tü-ketilen k›fll›k bir sebzedir. Ülkemiz p›rasa üreti-minde dünyada ikinci s›rada gelmekte ve üretimdaha çok baflta Mersin olmak üzere, Bursa, ‹z-mir, Samsun ve Bal›kesir illerinde yap›lmaktad›r.P›rasa yetifltiricili¤inde önemli konulardan olanbotanik özellikleri, yetifltirilme istekleri, olgun-luk- hasat ve verim konular› ele al›nm›flt›r.

Ispanak yetifltiricili¤ini özetlemek.

Tek y›ll›k otsu bir sebze olan ›spanak, ülkemiz-de yayg›n olarak üretilmekte ve tüketilmektedir.Ispanak yetifltiricili¤i için önemli olan ›spana¤›nbotanik özellikleri, yetifltirilme istekleri, yetifltir-me tekni¤i, hastal›k ve zararl›larla mücadele, ha-sat ve verim konular›ndaki temel bilgiler veril-mifltir.

Havuç yetifltiricili¤ini aç›klamak.

Kökleri yenen sebzelerden olan havuç ülkemiz-de ço¤unlukla Konya, Ankara ve Hatay illerindeüretilmekte ve yayg›n olarak tüketilmektedir. Avitaminin ön maddesi olan β-karotence zenginolan havucun botanik özellikleri, yetifltirilme is-tekleri, yetifltirme tekni¤i, hastal›k ve zararl›larlamücadele, hasat ve verim konular›ndaki temelbilgiler verilmifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Y›l içerisinde Türkiye pazarlar›nda ilk hasat edilenkuru so¤an hangi ayda görülür?

a. Martb. Nisanc. May›sd. Hazirane. Temmuz

2. Akdeniz bölgesinde hangi so¤an tipi daha çok yetifl-tirilir?

a. Uzun gün so¤anlar b. Orta gün so¤anlar c. K›sa gün so¤anlard. Arpac›k so¤anlare. Yeflil so¤anlar

3. Sar›msak çeflitlerinin ço¤alt›lmas› ve üretilmesi nas›lyap›lmaktad›r?

a. Gövde çelikleriyleb. Tohumlac. Bafllar› oluflturan difllerled. Yumrularlae. Dip sürgünleriyle

4. Afla¤›dakilerden hangisi sar›msakta bafl› oluflturandifller için yanl›fl bir ifadedir?

a. Difllerde bulunan depo yapra¤› sar›msakta yeni-len k›sm› oluflturur.

b. ‹ri difller iri bafllar üretir.c. Üretimde kullan›lacak difller 2-3 gr olmal›d›r.d. Difller yaprak k›nlar› koltuklar›nda geliflir.e. Difller bir generatif üretim materyalidir.

5. Afla¤›dakilerden hangisi p›rasada uygulanan bir üre-tim fleklidir?

a. Fide ile üretim b. Çelikle üretimc. Dip sürgünüyle üretimd. Yumruyla üretim e. Kökle üretim

6. P›rasa çiçeklenmesi ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi do¤rudur?

a. Çiçeklerde kendine döllenme hakimdir.b. Çiçeklenme için so¤uklama ihtiyac› bulunmaz.c. Her çiçek sürgününde bir çiçek bulunur.d. Çiçekler beflli yap›dad›r.e. Çiçeklenme zaman› bölgelere göre de¤iflir.

7. Afla¤›daki iklim faktörlerinden hangisi, ›spanaklar›nvegetatif geliflme döneminden generatif geliflme döne-mine geçmesine neden olur?

a. Uzun günb. K›sa günc. Düflük s›cakl›kd. Yüksek neme. Düflük nem

8. Ispanak tohumlar› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden han-gisi yanl›flt›r?

a. Ispanak tohumlar› 5°C çimlenmeye bafllar.b. Düflük s›cakl›klarda çimlenme uzun zaman al›r.c. Yüksek s›cakl›klarda (16-24°C) çimlenme bir haf-

ta tamamlanabilir.d. Yüksek s›cakl›klarda(16-24°C) çimlenme yüzde-

si artar.e. Düflük s›cakl›klarda çimlenme yüzdesi artar.

9. Havuçlar vegetatif büyüme döneminde hangi iklimfaktörüne maruz kald›¤›nda çiçek sürgününün oluflu-mu teflvik edilir?

a. 20°C üstündeki yüksek s›cakl›klarb. 10°C alt›ndaki düflük s›cakl›klarc. Düflük nemd. Yüksek nem e. Yüksek ›fl›k yo¤unlu¤u

10. Havuç yetifltiricili¤inde afla¤›dakilerden hangisiuygulanmaz?

a. Arazi düzeltildikten sonra tohum ekimib. Tahtalar haz›rland›ktan sonra tahtalara tohum

ekimi c. Pnömatik mibzerle tohum ekimi d. Fide kullan›larak yetifltiricilik yapmae. 3-4 yaprak aflamas›nda seyreltme yapmak



1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise; so¤an›n “Anavatan›, Eko-nomik Önemi” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; so¤an›n ‘’‹klim ‹stekleri’’konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; sar›msa¤›n “Yetifltirme Tek-ni¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise; sar›msa¤›n “Yetifltirme Tek-ni¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise; p›rasan›n “Yetifltirme Tek-ni¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise; p›rasan›n botanik özellik-lerinden “Çiçek” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise; ›spana¤›n botanik özellik-lerinden “Çiçek” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise; ›spana¤›n botanik özellikle-rinden “Tohum ve Çimlenme” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise; havucun “‹klim ‹stekleri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise; havucun “yetifltirme tekni¤i”konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Bafl so¤an›n dünya üretimi 73, Çin 22, Hindistan 12,Amerika Birleflik Devletleri 3, ve Türkiye 2 milyon tonüretime sahiptir. Türkiye’nin y›ll›k yeflil so¤an üretimiise yaklafl›k 200 bin ton olarak gerçekleflmektedir. Tür-kiye kuru so¤an üretim alan› yaklafl›k 70 bin hektar, or-talama dekara verim ise 2,8 ton civar›d›r, sekiz tona ka-dar ürün almak mümkündür.

S›ra Sizde 2

Bafl ba¤lamak için 12 saatin alt›nda gün uzunlu¤u iste-yenler k›sa gün, 12-14 saat aras› gün uzunlu¤u isteyen-ler orta gün, 14 saatin üzerinde gün uzunlu¤u isteyen-ler ise uzun gün so¤anlar› olarak grupland›r›l›r. Gelifl-me ve büyüme döneminde yüksek s›cakl›ktan ziyade10-25°C gibi serin hava, bafllar›n olgunlaflmas› ve yap-raklar›n kurumas› için 25-30°C s›cakl›k iyidir.

S›ra Sizde 3

Sar›msak vegetatif difllerle ço¤alt›ld›¤› için geneldeüretim materyali hastal›k ve zararl›larla bulafl›k olmak-tad›r. Hastal›k ve zararl› ile bulafl›k üretim materyalibir sonraki y›l›n ürününde %30-40 gibi verim kay›pla-r›na neden olmaktad›r. Dolay›s›yla hem verim kayb›n›engellemek hem de topraklar›n hastal›k ve zararl› ilebulaflmas›n› önlemek amac›yla meristem kültürü ileüretilmifl bu etmenlerden ari tohumluklar› kullanmak-tad›rlar.

S›ra Sizde 4

Üretim materyali patojenlerden ari ise verim daha yük-sek olmaktad›r. Ayr›ca üretimde kullan›lan difller enaz 2-3 gr olmal›d›r. ‹ri difller daha iri bafllar›n oluflma-s›n› sa¤lamakta ve verim artmaktad›r. Bafllar›n dikim-den önceki depolama s›cakl›¤› da verim üzerine etki-lidir. Depolama s›cakl›¤›n›n 18°C’nin üzerinde olma-mas› gerekir. Yeterince so¤uklama ihtiyac›n› karfl›la-mam›fl difllerden geliflen bitkilerde bafl ba¤lama gecik-mekte ve verim azalmaktad›r.

S›ra Sizde 5

Çaplar›na göre grupland›rma yeknesak bir üretim ya-p›lmas›n› sa¤lar. Her gruptaki ürünün ayn› anda hasatolgunlu¤una gelir ve bu flekilde her grup tek seferdemakine ile hasat edilerek iflçilik maliyetleri azalt›lm›flolunur.

S›ra Sizde 6

So¤an ve sar›msak e¤er kuru tüketim amac›yla üretile-cekse hasatlar› bitkiler geliflmelerini tamamlad›ktan vekurumaya bafllad›ktan sonra yap›l›r. P›rasalar ise vege-tatif geliflme süresince her dönemde hasat edilebilir.

S›ra Sizde 7

Ispana¤›n koyu yeflil yapraklar› β-karoten (A vitamini),folik asit, C vitamini, kalsiyum, demir, fosfor, sodyumve fosfor yönünden zengindir.

S›ra Sizde 8

Makine ile yap›lan hasatta yapraklar› dik duran çeflitlertercih edilmelidir. Bu nedenle, bu çeflitlerin yaprak sap›ile toprak yüzeyi aras›ndaki aç›n›n yüksek olmas› istenir.



S›ra Sizde 9

Yüksek kaliteli havuçlar odun dokusundan daha çoksoymuk dokusundan oluflmaktad›r. Soymuk dokusuyüksek karbonhidrat (sükroz) içerdi¤inden daha tatl›-d›r. Soymuk dokusu yüksek β-karoten içermesindendolay› daha iyi turuncu renk oluflturmaktad›r.

S›ra Sizde 10

Havuç kökleri boyuna büyürken tafl ya da moloz gibisert bir madde ile kar›fllaflt›¤›nda havuç kökleri bu mad-delerin çevresinden dolaflaca¤›ndan flekilleri bozulmak-tad›r. Boyuna büyüyen havuç kökleri toprakta sert bircisimle karfl›laflt›¤›nda köklerin çatallanmalar›na da ne-den olmaktad›r.

Yararlan›lan KaynaklarAnonim 2009. http://faostat.fao.org/site/567/default.as-

px#ancorAnonim TÜ‹K 2005-2009 Y›llar› y›ll›k üretim istatisti¤i.

http://www.tuik.gov.trAr, M.S. 1943. Etilerde bahar bayram› törenleri

(Spring festivals of the Hittites). Ankara Univer-sitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Dergisi 2:57

Baytop, T., Mathew, B. 1984. The bulbous plants of

Turkey. BT Batsford Ltd., London 1-132Gökçe, A.F., Havey, M.J. 1998. Molecular-facilitated

selection of maintainer lines in onion. Proc. ofthe 1998 National Onion (and other Allium) Res.Conf. Sacr., Calif. USA. 87-90.

Gökçe, A.F., Havey, M.J. 1999. Molecular-Facilitated

Selection of Maintainer Lines in Edible Onion

(Allium cepa L.). HortScience 34:453Gökçe, A.F. 2001. Molecular tagging of the male-fer-

tility restoration locus and its selection in oni-

on (Allium cepa L.). Ph.D. thesis. University ofWisconsin-Madison.

Gökçe, A.F. Havey, M.J. 2002. Linkage Equilibrium

among tightly linked RFLPs and the Ms locus in

Open-Pollinated Onion Populations. J. Amer.Soc. Hort. Sci. 127(6):944-946.

Gökçe, A.F. Havey M.J. 2006. Selection at the Ms lo-

cus in open pollinated onion populations pos-

sessing S-cytoplasm or mixtures of N- and S-

cytoplasms. Ge Re Crp Evol 53:1495-1499Günay, A. 2005. Sebze Yetifltiricili¤i. Cilt I. ‹zmir.

Jones, H.A., Davis, G.N. 1944. Inbreeding and hete-

rosis and their relation to the development of

new varieties of onions. USDA Technical Bulletin874 pp 1-28

Kolmann, F., Özhatay, N., Koyuncu, M. 1983. New Al-lium Taxa From Turkey. Notes from the Royal Bo-tanic Garden, Edinburgh 41:245-267.

Nonnecke, I.B.L. 1989. Vegetable Production. VanNostrand Reinhold, New York.

Pike, L.M. 1986. Onion Breeding. In: Bassett MJ (ed)Breeding Vegetable Crops. AVI Publishing Com-pany, Inc. Westport, Connecticut, pp 357-394

Rubatzky, V.E., Yamaguchi, M. 1997. World Vegetab-

les: Principles, Production and Nutritive Valu-

es. Second Edition. Chapman and Hall. New York. Simon, P.W., Jenderek, M.M. 2003. Flowering, seed

production and the genesis of garlic breeding.

Plant Breeding Reviews. 23: 211-244.van der Meer, Q.P., van Bennekom, J.L. 1972. Influen-

ce of the environment on the percentage of self-

fertilisation in onions and some consequences

for breeding. Euphytica 21:450-453Vavilov, N.I. 1951. The origin, variation, immunity

and breeding of cultivated plants. Chronica Bo-tanica 13:1-366

Vural, H., Efliyok, D., Duman, ‹. 2000. Kültür Sebzele-

ri ( Sebze Yetifltirme). Ege Üniversitesi Bas›mevi,Bornova, ‹zmir.

Vvedensky, A.I. 1944. The genus Allium in the USSR.

Herbertia 11:65-218.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Kabakgil sebzelerin yetifltiricili¤ini anlatabilecek,Enginar yetifltiricili¤ini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Yazl›k ve K›fll›k Kabaklar • Karpuz• H›yar

• Enginar• Kavun

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN


• YAZLIK VE KIfiLIK KABAKYET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

• HIYAR YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ • KAVUN YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ • KARPUZ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ • ENG‹NAR YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

9BAHÇE TARIMI-II

Yazl›k ve K›fll›kKabaklar, H›yar,Kavun, Karpuz veEnginar Yetifltiricili¤i

Bu ünitedeki “Yazl›k ve K›fll›k Kabaklar, H›yar Kavun ve Karpuz Yetifltiricili¤i” Prof.Dr.Nebahat SARI taraf›ndan yaz›lm›flt›r.Bu ünitedeki “Enginar Yetifltiricili¤i” Yrd.Doç.Dr. A. Fuat GÖKÇE taraf›ndan yaz›lm›flt›r.

YAZLIK VE KIfiLIK KABAK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ Cucurbita pepo L. (Sak›z kaba¤›-Yazl›k)Cucurbita moshata Poir. (Bal kaba¤›- K›fll›k)Cucurbita maxima Duch. (Kestane kaba¤›- K›fll›k)

Anavatan› ve Ekonomik Önemi Yazl›k ve k›fll›k kabaklar dünyan›n hemen hemen bütün iklimlerine uyum göster-mifl türlerdir. Yazl›k kabaklar vegetasyon sürelerinin k›sal›¤›ndan dolay› tüm iklim-lerde kolayl›kla yetifltirilebilmektedir. Ülkemizde de 12 ay taze olarak sofralar›m›z-da yerini bulmaktad›r. Dünya toplam kabak üretimi yaklafl›k 21 milyon ton civa-r›ndad›r.

Dünyada en fazla üretim, en fazla nüfusa da sahip olan Çin’de (6 359 623 ton)gerçekleflmektedir. Çin’i s›ras›yla Hindistan (3 500 000 ton), Rusya (1 000 000 ton)ve ABD (786 980 ton) izlemektedir. Ülkemiz ise 378 706 ton kabak üretimiyle dün-yada 11. s›rada yer almaktad›r. Türkiye’de toplam 22 000 ha alan üzerinde ekilenkabaklar en fazla; Antalya (60 468 ton), Mersin (46 072 ton), Hatay (31 336 ton),Ankara (20 518 ton) ve Adana (13 583 ton)’da üretilmektedir.

Yazl›k kabaklar›n M.Ö. 5000 y›llar›nda ilk kez Meksika’da dikkati çekti¤i veanavatan›n›n Orta Amerika oldu¤u bildirilmektedir. K›fll›k kabaklar›n (bal kaba¤›ve kestane kaba¤›) ise anavatan›n›n Asya oldu¤unu bildiren kaynaklar mevcuttur.


KökYazl›k kabaklar orta derin, k›fll›k kabaklar derin köklü sebzeler aras›ndad›r. Yaz-l›klarda etkili kök derinli¤i 30-40 cm iken, k›fll›klarda bu rakam 60-70 cm’e ulafl›r.Kökler 1-1.5 m derinli¤e kadar ulaflabilir.

GövdeYazl›k kabaklar çok k›sa ve dallanmadan gövde olufltururlar. Kabaklar bu özellik-lerine göre kollu ve kolsuz olarak ikiye ayr›l›rlar. Kolsuzluk istenen bir özelliktir.Hibritlerin ço¤u kolsuz iken, baz› lokal çeflitler ile çekirdek kabaklar› kol atmaözelli¤indedir. K›fll›k kabaklarda gövde 2-3, hatta 4 m’ye uzayabilir. Gövdenin içibofl ve üzeri dikensi tüylüdür.

Yazl›k ve K›fll›k Kabaklar,H›yar, Kavun, Karpuz ve

Enginar Yetifltiricili¤i

YaprakKabak yapraklar› oldukça iridir, yaprak geniflli¤i k›fll›k kabaklarda 20-30 cm, yaz-l›k kabaklarda 20-50 cm olabilir. Üzerlerindeki benek (makül) genetik karakterdir.Yazl›k kabaklarda yapraklar›n alt ve üst yüzeyi tüylüdür, yaprak renkleri aç›k ye-flilden koyu yeflile kadar de¤iflim gösterir.

Çiçek ve MeyveKabaklarda çiçek yap›s› monoiktir. Çiçeklenme; gün uzunlu¤u, s›cakl›k gibi çevre-sel faktörler ile hormonal düzeyden etkilenir. Çiçekler yaprak koltuklar›ndan tekya da 3-4 tanesi bir arada olacak flekilde ç›karlar. Difli çiçekte erkek organlar du-mura u¤ram›flt›r. Çok genifl bir ovaryum ve stigmaya sahiptir. Stil çok k›sad›r. Çi-çekleri 5’lidir. Nektar bezeleri çok geliflmifltir ve kabak çiçekleri ar›lar için çok ca-ziptir. Erkek çiçeklerde anterler birbirine bitiflik bir koni fleklini alm›flt›r.

Meyveler yazl›k kabaklarda genellikle silindirik olmakla birlikte, yuvarlak veyaampul fleklinde olan kabaklar da aç›kta ve seralar›m›zda yetifltirilmektedir. Meyvea¤›rl›¤› 100-150 g, uzunlu¤u 15-18 cm’dir. Meyve renkleri; yeflil, siyah, sar› ya dabeyaz olabilmektedir. K›fll›k kabaklarda ise meyve flekli; yuvarlak, bas›k yuvarlak,silindirik ya da armut fleklinde olabilir. A¤›rl›klar›, 2-3 kg’dan, 15-20 kg’a kadar(hatta 300 kg) kadar de¤iflir.

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriKabak çekirdekleri beyaz-krem renkli ve iridir. Ülkemizde yetifltirilen kabaklardansadece lif kabaklar›n›n tohumlar› siyah renklidir. 1 gram›nda 5-10 adet tohum bu-lunmaktad›r. Tohumlar›nda ya¤ ve protein miktar› çok yüksektir. Tohumlar çim-lenme özelliklerini 4-5 y›l koruyabilirler. Tohumlar 10 °C’den itibaren çimlenmeyebafllar, optimum çimlenme s›cakl›¤› 20-25 °C’dir.


‹klim ‹stekleriKabaklar geliflme dönemlerinde ›l›man iklimleri sevmekle birlikte, meyveye yatmadöneminde s›cak iklimlerden hofllanmaktad›r. Kavun ve karpuza göre düflük s›-cakl›¤a daha toleransl›d›r. Optimum s›cakl›k iste¤i 20-27 °C’dir. 18-37 °C’ aras›ndaiyi geliflir. Çimlenme için toprak s›cakl›¤›n›n minimum 10-12 °C’ olmas› gereklidir.Nötr gün bitkisidir. Ifl›klanma, çiçek cinsiyeti üzerine etkilidir. Nem bak›m›ndançok seçici de¤ildir. Seralarda % 70 nem optimumdur. Daha yüksek ve düflük nemkoflullar›nda hastal›k ve zararl› epidemileri ve yo¤unluklar› artabilir.

Toprak ‹stekleriKabaklar toprak bak›m›ndan çok seçici olmamakla birlikte; a¤›r ve hafif topraklaryetifltiricilik için elveriflli de¤ildir. Organik maddece zengin, kumlu-t›nl› topraklaryetifltiricilik için en iyi topraklard›r. Optimum pH iste¤i 5.5-7.2’dir. Toprak tuzlulu-¤una hassas sebzeler aras›nda yer almaktad›r.

Yetifltirme Tekni¤iAç›kta ve örtüalt›nda do¤rudan tohum ekimi ya da fide ile yetifltirilebilir. Fide ileyetifltiricili¤inde, kabakgillerin flafl›rtmaya duyarl›l›¤› nedeniyle tohum ekimleri vi-yollere yap›l›r. Sonbaharda derin toprak iflleme, ilkbaharda orta derin iflleme ve ar-kas›ndan yüzeysel iflleme yap›l›r. Tohum ekimleri masura ya da düze yap›labilir.


Do¤rudan tohum ekiminde 800-1200 g/da tohum ekilir. S›ra aras› 80-120 cm, s›raüzeri 50-80 cm’dir. K›fll›k kabaklar, ülkemizde genellikle kenar bitkisi olarak yetifl-tirilmektedir. Kapama bahçe Adapazar› hariç hemen hemen hiç bulunmamaktad›r.K›fll›klar kol att›¤› için s›ra aras› 2-3 metre b›rak›lmal›d›r. Aç›kta yetifltiricilikte, or-ganik gübrelemenin yan›nda 8-12 kg/da saf azot, 10-15 kg/da saf fosfor ve 10-12kg/da saf potasyum olacak flekilde gübreleme yap›labilir. Fosforlu gübrenin tama-m› ile azot ve potasyumlu gübrelerin 1/3’ü taban gübresi fleklinde uygulanabilir.Azot ve potasyumun geriye kalan miktar› ise ilk çiçeklenmeden itibaren 2-3 afla-mada topra¤a kar›flt›r›lmal› veya sulama suyuyla verilmelidir.

Çerezlik kabak ülkemizde en fazla nerelerde ve nas›l yetifltirilmektedir?

Yazl›k ve K›fll›k Kabaklarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri

Çapalama Kabak yetifltiricili¤inde ekim öncesi selektif herbisitler ya da koyu renkli malç kul-lan›m› yabanc› ot ç›k›fl›na engel olaca¤› için faydal›d›r. E¤er bu ifllemler yap›lma-d›ysa çapalama faydal›d›r. Çapalama sayesinde hem bitki ile rekabet eden ve ayn›zamanda virüs konukçusu olan yabanc› otlarla mücadele edilir, hem de bo¤az dol-durma yap›labilir.

SulamaYazl›k kabaklar›n, çok h›zl› büyüdükleri ve günlük aral›klarla hasat edildikleri içinsu ihtiyaçlar› çok fazlad›r. Çekirdek kabaklar› ile k›fll›k kabaklar susuz da yetifltiri-lebilir. Damla sulama idealdir, yoksa yüzey sulama yap›labilir. Ya¤murlama sula-ma önerilmemektedir.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleKabak yetiflitiricili¤inde karfl›lafl›lan çok say›da hastal›k ve zararl› bulunmaktad›r.Bunlardan bafll›calar› külleme, kurfluni küf, Fusarium solgunlu¤u, kabak sar› moza-ik virüsü, gümüfllenme, nematod, yaprak biti, beyaz sinek ve k›rm›z› örümcektir.

1. Zirai Mücadele Teknik Talimatlar›, Cilt 3’de (Sebze Hastal›klar›, Sebze Zararl›lar›) ko-nuyla ilgili ayr›nt›l› bilgi edinebilirsiniz. 2. Kabakgil Hastal›klar›, Hasad yay›nc›l›k, ‹stanbul, bu kitapta kaba¤›n hastal›k ve zarar-l›lar› tan›t›lmakta ve mücadele yöntemleri hakk›nda bilgi verilmektedir.

Olgunluk, Hasat ve DepolamaYazl›k kabaklar sürekli çiçeklenme ve hasat edilme özelli¤indedir. Yazl›k kabakla-r› daha tohumlar› belirginleflmeden, çeflidin ideal büyüklü¤ünü ald›¤› dönemdehasat etmek gereklidir, hasad›n 1 gün dahi gecikmesi kaba¤›n kartlaflmas›na sebepolur. Büyükflehirlerde henüz taç yapra¤› düflmeden hasat edilen meyveler taç yap-raklar› ile birlikte manavda sat›fla sunulmaktad›r. K›fll›k kabaklar ise tarlan›n tümüolgunlaflt›¤›nda ve bitkiler kurudu¤u dönemde tek k›r›mla hasat edilirler. Hasattansonra meyvenin kuru madde birikimini artt›rmak için tarlada 3-5 gün meyvelerbekletilebilir. Yazl›k kabaklar 1 °C’de % 85-90 nemde 2 hafta muhafaza edilebilir.K›fll›k kabaklar ise adi depo koflullar›nda bile 3-4 ay saklanabilirken, so¤ukta mu-hafaza edilmek isteniyorsa 7-10 °C’de % 70-75 nemde 4-6 ay saklanabilir.

1959. Ünite - Yaz l ›k ve K ›fl l ›k Kabaklar , H›yar , Kavun, Karpuz ve Enginar Yet iflt i r ic i l i¤ i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



VerimKabaklarda dekara verim; yetifltirilen çeflidin özelliklerine, yetifltiricili¤in aç›kta yada örtü alt›nda yap›lmas›na, sulama durumuna ve ekim zamanlar›na göre de¤ifle-bilir. Yazl›k sofral›k kabaklardan aç›kta 3-4 ton/da verim al›nabilirken, seralardaverim 10-12 ton/da’a ç›kabilir. Çekirdek kabaklar›nda sulu yetifltiricilikte 100-120kg/da çekirdek, kuruda ise 70-80 kg/da çekirdek üretilebilir.

HIYAR YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Cucumis sativus L.)

Anavatan› ve Ekonomik Önemi H›yar, tüm dünyada sofral›k ve turfluluk olarak yetifltirilen ve sevilerek tüketilen birtürdür. Sofral›k h›yar yetifltiricili¤i yaz›n aç›k tarlada, k›fl›n ise seralarda yap›lmaktave y›l›n tüm aylar›nda salatalar›m›zda yerini almaktad›r. Dünya toplam h›yar üreti-mi yaklafl›k 44 milyon ton civar›ndad›r. Dünyada en fazla üretim Çin’de (28 247373 ton) gerçekleflmektedir. Çin’i s›ras›yla ‹ran (1 800 000 ton) ve Türkiye (1 678770 ton) izlemektedir. Türkiye’de toplam 59 000 ha alan üzerinde ekilen h›yarlaren fazla; Antalya (446 080 ton), ‹zmir (156 336 ton), Mersin (153 322 ton), Samsun(107 599 ton) ve Hatay (68 754 ton)’da üretilmektedir.

H›yar›n anavatan› Hindistan’d›r. ‹lk kez Çin’de M.Ö. 5000 y›llar›nda yetifltiril-mifltir. M.Ö. 1800’li y›llarda M›s›r’da Kral Mezarlar›nda rastlanm›flt›r. Bundan birkaçyüzy›l sonra Asya’ya, Kristof Kolomb taraf›ndan da ABD’ye götürülmüfltür.


KökH›yar, yüzlek köklü sebzeler aras›nda yer almaktad›r. Köklerinin % 70-80’i topra-¤›n 20-30 cm derinli¤inde, geriye kalan % 20-30’u ise 40-60 cm derinli¤inde yeral›r. Kökler, nadiren 80 cm derinli¤e ulafl›r. Seralarda kök derinli¤i en fazla 30-50cm’dedir. Fazla su tutan ve drenaj› iyi olmayan topraklarda kök geliflmesi çok za-y›ft›r. Köklerin da¤›l›m› üzerine, sulama sistemi, çeflit tipi ve yetifltirme ortam› etki-lidir. Yüzey sulamada, damla sulamaya göre; iri meyveli çeflitlerde, korniflona gö-re; aç›kta yetifltiricilikte, seraya göre; kökler daha derine ulafl›r.

GövdeH›yarda tohum ekiminden sonra ilk gerçek yapraklar göründükten sonra, gövdekuvvetlenmeye bafllar ve koltuk sürgünleri al›nd›¤› takdirde gövde boyu 3-4 m’yekadar uzayabilir. Aç›kta yetifltiricilikte koltuk sürgünleri al›nmad›¤›ndan en alttaki1-2 koltuk da ana gövde gibi geliflir. Gövdesi köfleli, tüylü ve sülükleri sayesindetutunucu özelliktedir.

YaprakYapraklar› basit yaprak formunda, 3-5 loblu ve hafif köflelidir. Yapraklar›n üst yü-zü düz ve parlak, alt yüzü mat ve tüylüdür. Yaprak koltuklar›ndan ç›kan sülükler,bitkinin bir yere sar›l›p tutunmas›nda büyük rol oynar. Sülükler botanik bak›mdandumura u¤ram›fl yapraklard›r.


Çiçek ve MeyveBitki üzerinde çiçekler yaprak koltuklar›ndan tekli ya da çoklu olarak ç›karlar. Çi-çek yap›s› monoik ya da gynoiktir. Sera h›yarlar›n›n tümü gynoiktir. Monoik çeflit-lerde önce erkek çiçekler oluflur, daha sonra difli çiçekler görülmeye bafllar. Ayn›bo¤umdan erkek ve difli çiçekler birlikte de ç›kabilir. 5’li çiçek yap›s› (5 çanak ve5 taç yaprak) bulunmaktad›r. Erkek çiçeklerde 5 anter mevcuttur. Difli çiçeklerdeyumurtal›k 3 karpellidir ve %100 yabanc› döllenir. Monoiklerde ve partenokarpikolmayan gynoik çeflitlerde tozlanma ar›larla gerçekleflir. Partenokarpiklerde ar› bu-lunmas› meyve fleklini de bozar. Meyveler aç›k ya da koyu yeflildir. Meyve, çiçekaç›m›ndan 3-15 gün sonra hasat olgunlu¤una ulafl›r. Hasat zaman› geçirilince mey-velerde afl›r› selüloz birikiminden dolay› kartlaflma olur, rengi sarar›r, tohumlarsertleflir ve yeme de¤erini kaybeder. Bir bitkiden çeflide ve tipe ba¤l› olarak 20-25adet meyve al›nabilir. Bu rakam korniflon h›yarlarda 50’ye kadar ç›kabilir. Tohum-luk bitkilerden ise 3-6 adet meyve al›n›r. Meyve uzunlu¤u, 3-50 cm aras›ndad›r.

Gynoik h›yarlarda meyve tutumu nas›l gerçekleflir?

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriBir meyvede 300-400 adet tohum bulunabilir, tohumlar› kavununkine benzer, an-cak daha zay›f, ince ve aç›k renklidir. Sofral›k çeflitlerde tohum say›s› 25-30 adet/g,korniflonda 50 adet/g’d›r. Tohumlar uygun koflullarda canl›l›klar›n› 4-5 y›l muhafa-za edebilirler. H›yar tohumlar›n›n optimum çimlenme s›cakl›¤› 20-22 °C’dir. 10-12°C’den düflük ve 40 °C’den yüksek s›cakl›klarda çimlenme yetene¤i azal›r.


‹klim ‹stekleriH›yar, ›l›man iklimlerden hofllanan bir sebzedir. Kabakgiller içerisinde yüksek vedüflük s›cakl›klara en fazla tepki verenidir. Hafif donlardan bile etkilenen h›yar bit-kisi, 0.5-5 °C’ler aras›nda üflür, -2 °C’de donar. Tohum çimlenmesi 10-12 °C’de bafl-lar, optimum çimlenme s›cakl›¤› 20-22 °C’dir. Yetifltirme s›cakl›¤›, gündüz 20-24°C, gece 18-20 °C’dir. Gece s›cakl›¤›n›n 18 °C’nin üzerine ç›kmas›, bitki boyunuartt›r›r ve bo¤um aralar›n›n uzamas›na sebep olur. Sera s›cakl›¤›n›n 15 °C’nin alt›-na düflürülmemesine özen gösterilmelidir. Hava oransal neminin tohum çimlenmeortam›nda % 70-80, fide ortam›nda % 80-90 ve serada % 50-90 aras›nda olmas› is-tenir. Hava oransal neminin seralarda % 40’›n alt›na düflmesine izin verilmez. H›-yar, kökleriyle yavafl su almas›na karfl›l›k, yapraklar›yla h›zl› su kaybeder. Nemkontrolü çok önemlidir. Kuru hava meyvelerde k›vr›lmalara neden olur.

Toprak ‹stekleriH›yar, besin maddelerince zengin, kaba yap›l›, iyi drene edilmifl, su tutma gücüyüksek, s›cak ve havadar topraklar› sever. Toprak tuzlulu¤una son derece duyar-l›d›r. Nötr ya da hafif asit topraklar elverifllidir.

Yetifltirme Tekni¤iAç›kta ve örtüalt›nda do¤rudan tohum ekimi ya da fide ile yetifltirilebilir. Fide ileyetifltiricili¤inde kabakgillerin flafl›rtmaya duyarl›l›¤› nedeniyle tohum ekimleri vi-yollere yap›l›r. Sonbaharda derin toprak iflleme, ilkbaharda orta derin iflleme vearkas›ndan yüzeysel iflleme yap›l›r. Tohum ekimleri masura ya da düze yap›labi-


Gynoik çiçek yap›s›: Birbitki üzerinde sadece difliçiçek bulunma durumudur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

lir. Do¤rudan tohum ekiminde 200-300 g/da tohum ekilir. Ekim dikim aral›klar›-na çeflitlerin kuvveti, sofral›k ya da sanayilik olmalar›, sera ya da aç›kta yetifltiril-meleri etki eder. Aç›kta 60-100 cm x 25-40 cm (dekara 2500-6000 bitki) s›ra aras›ve üzeri mesafeler kullan›labilir. Aç›kta sofral›k h›yar yetifltiricili¤inde 5-10 kg/dasaf azot, 8-10 kg/da saf fosfor ve 10-15 kg/da potasyum olacak flekilde gübrele-me yap›lmal›d›r.

H›yarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri

Çapalama H›yar yetifltiricili¤inde ekim öncesi selektif herbisitler ya da koyu renkli malç kul-lan›m› yabanc› ot ç›k›fl›na engel olaca¤› için faydal›d›r. E¤er bu ifllemler yap›lma-d›ysa çapalama faydal›d›r. Çapalama sayesinde hem bitki ile rekabet eden ve ayn›zamanda virüs konukçusu olan yabanc› otlarla mücadele edilir, hem de bo¤az dol-durma yap›labilir.

SulamaH›yarlar çok h›zl› büyüdükleri ve günlük aral›klarla hasat edildikleri için su ihtiyaç-lar› çok fazlad›r. H›yar›n; yapraklar›n›n genifl ve terlemesinin fazla, meyvelerinin suiçeri¤inin yüksek ve kök geliflimi zay›f oldu¤u için sulama çok önemlidir. Damlasulama idealdir, yoksa yüzey sulama yap›labilir. Ya¤murlama sulama önerilme-mektedir. S›k s›k, azar azar sulama yap›lmal›d›r.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleH›yar yetiflitiricili¤inde karfl›lafl›lan çok say›da hastal›k ve zararl› bulunmaktad›r.Bunlardan bafll›calar› külleme, mildiyö, kurfluni küf, Fusarium solgunlu¤u, bakte-riyel köfleli yaprak lekesi, kabak sar› mozaik virüsü, nematod, yaprak biti ve beyazsinektir.

1. Zirai Mücadele Teknik Talimatlar›, Cilt 3’de (Sebze Hastal›klar›, Sebze Zararl›lar›) ko-nuyla ilgili ayr›nt›l› bilgi edinebilirsiniz. 2. Kabakgil Hastal›klar›, Hasad yay›nc›l›k, ‹stanbul, bu kitapta h›yar›n hastal›k ve zararl›-lar› tan›t›lmakta ve mücadele yöntemleri hakk›nda bilgi verilmektedir.

Olgunluk, Hasat ve DepolamaH›yarlar sürekli çiçeklenme ve hasat edilme özelli¤indedir. H›yarlarda en uygunhasat zaman›, çeflidin tavsiye edilen uzunlu¤unu ald›¤› zamand›r. Hasat 2-3 günaral›klarla (k›fl aylar›nda seralarda 4-5 gün aral›klarla) yap›l›r. Korniflon h›yarlar,her gün hasat edilir. Hasad›n 1 gün dahi gecikmesi meyvenin kartlaflmas›na sebepolabilir. H›yar meyveleri % 90-95 oransal nemde 7-10 °C s›cakl›kta 10-14 gün mu-hafaza edilebilir.

VerimH›yarlarda dekara verim; yetifltirilen çeflidin özelliklerine, yetifltiricili¤in aç›kta yada örtü alt›nda yap›lmas›na ve ekim zamanlar›na göre 1-60 ton/da aras›nda de¤i-flebilir. Korniflon h›yarlarda 1-3 ton/da, aç›kta sofral›k h›yarlarda 5-6 ton/da, sera-da sonbahar yetifltiricili¤inde 10-15 ton/da, serada ilkbahar yetifltiricili¤inde 20-25ton/da, serada tek ürün yetifltiricili¤inde 30-35 ton/da, serada tek ürün topraks›zyetifltiricilikte ise 40-60 ton/da ürün elde edilebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



KAVUN YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Cucumis melo L.)

Anavatan› ve Ekonomik Önemi Kavun dünyan›n hemen hemen her co¤rafyas›nda yetifltirilebilen bir kabakgil tü-rüdür. Kavunun toplam dünya üretimi yaklafl›k 28 milyon ton civar›ndad›r. Ülke-miz yaklafl›k 103 000 ha arazi üzerinde 1.8 milyon tonluk üretimiyle Çin’den son-ra dünyada ikinci önemli üretici ülke konumundad›r. Türkiye’de kavun en fazlaOrta Anadolu, Ege ve Güneydo¤u Anadolu bölgelerinde aç›kta yetifltirilmektedir.Üretimin en fazla yap›ld›¤› befl il s›ras›yla; Ankara (240 259 ton), Manisa (147 000ton), Bal›kesir (124 000 ton), Diyarbak›r (110 000 ton) ve Adana (101 390 ton)’d›r.

Kavunun anavatan›n›n Asya, Afrika, Kore ve Hindistan oldu¤u, buradan dün-yaya yay›ld›¤› kabul edilmektedir. Zhukovsky, baz› kavun çeflitlerinin orijinininAnadolu’nun Van Gölü ve çevresi oldu¤unu, buradan dünyaya yay›ld›¤›n› belirt-mifltir. Araflt›r›c›ya göre; Dünya’da en çok tüketilen kavun tipi olan Cantaloupe’unVan bölgesinde Cep kavunu ad› ile yetifltirilen tip oldu¤u, bu kantalop kavunlar›-n›n XV. yy’da misyonerler taraf›ndan ‹talya’ya götürüldü¤ü, orada Ankona isimlibölgede (Kantalupi çiftli¤inde) üretildi¤i ve buradan da Avrupa ile Amerika’ya ya-y›ld›¤› bildirilmektedir. Kantalop kavunlar›n›n haricinde çok küçük meyveli yaba-ni agrestis formlar› ile kokulu flimama kavunlar›na da Anadolu’nun çeflitli yerlerin-de rastlanmaktad›r.


KökKavun orta derin köklü bir sebzedir. Tohumlar çimlendikten sonra bafllang›çta ka-z›k kök geliflimi olur, daha sonra saçak kök geliflimi de bafllayarak topra¤›n 30-40cm derinli¤inde a¤›rl›kl› kök hacmi bulunan bir yap› kazan›r. Köklerin %70-80’itopra¤›n ilk 30-40 cm derinli¤inde bulunmas›na karfl›l›k, kök derinli¤i hafif kumlutoprak koflullar›nda 1 metrenin alt›na da inebilir.

GövdeKavun bitkisinin gövdesi yuvarlak ve tüylüdür. Bazen k›fl aylar›nda yass›laflma(fasciation) meydana gelebilir. Yass›laflma, düflük s›cakl›kta meydana gelen birmutasyondur ve % 100 kal›tsald›r. Kavun bitkisinin ana gövdesi, ilk 3-4 yaprak olu-fluncaya kadar dik büyür, daha sonra ise sürünerek geliflimine devam eder. Sera-larda, budama yap›ld›¤› için ana gövde 5 m’ye kadar uzayabilir. Ancak genel ola-rak ana gövdenin büyümesi, ikinci dallar›n geliflimi ve meyve tutumu nedeniyle s›-n›rlan›r. Her yaprak koltu¤unda bir vegetatif tomurcuk bulunur ve bu tomurcuklarözellikle alt taraftan sürdüklerinde ana gövde boyunu k›salt›rlar.

YaprakKavun yapraklar› oldukça büyük, tüylü, yuvarlak ya da pentagonal (5 parçal›)’d›r.Yaprak rengi aç›k yeflilden koyu yeflile kadar de¤iflir. Yaprak ayas›n›n alt ve üst yü-zü tüylü, kenarlar› difllidir.

Çiçek ve MeyveKavun çeflitleri genellikle andromonoik çiçek cinsiyetine sahip olmakla birlikte,monoik olanlar› da vard›r. Kavunlarda 5’li çiçek yap›s› (5 çanak ve 5 taç yaprak)


bulunmaktad›r. Erkek organ say›s› da 5 adet olup, anterlerden ikifler adedi birle-flik, biri tek durufllu olarak 3 anterli gibi görünüm arzeder. Erkek çiçekler, yaprakkoltuklar›ndaki bo¤umlarda tekli ya da gruplar halinde bulunur. Difli ya da erselikçiçekler ise ana gövdeden ç›kan ikincil ya da üçüncül dallar üzerinde bulunurlar.Bitki üzerinde erkek çiçeklerin say›s›, difli çiçeklerin say›s›na göre daha fazlad›r.Bu oran hormonal düzey ve iklim koflullar›na (›fl›k ve s›cakl›k) ba¤l› olarak da de-¤iflir. Difli çiçekte stigma oldukça geliflmifltir ve 3-5 karpelli bir yumurtal›¤a sahip-tir. Meyve, çiçek aç›m›ndan 28-35 gün sonra hasat olgunlu¤una ulafl›r. Tozlanma-dan itibaren döllenmeye kadar 24-36 saat süre gereklidir. Döllenmeden sonra yu-murtal›k h›zla flifler, bir bitkide 30-60 adet difli çiçek oluflurken, bunun sadece 2-6tanesi meyveye dönüflür ve olgunlafl›r.

Kavunlarda erkek ve difli çiçekler ayr› yerlerde bulunmakted›r. Meyve tutumu nas›l ger-çekleflir?

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriKavun tohumlar›, düz, uzun, oval-elips flekilli, parlak, sar› ve koyu sar› renklidir.Bir gram›nda 20-50 adet aras›nda tohum bulunur. Tohumlar canl›l›klar›n› 4-5 senemuhafaza edebilirler. Tohumlar›n çimlenebilmesi için minimum 15 °C toprak s›-cakl›¤›na ihtiyaç bulunmaktad›r. 15 °C’nin alt›nda suyun kökler taraf›ndan emilimizay›ft›r. Tohumlar›n optimum çimlenme s›cakl›¤› 25-30 °C’dir. Optimum s›cakl›¤›nalt›nda ve üstünde çimlenme süresi uzar.


‹klim ‹stekleriKavun bir s›cak iklim sebzesi oldu¤u için yüksek s›cakl›ktan hofllanan bir türdür.Kavun bitkisi en iyi geliflmeyi 20-30 °C s›cakl›klarda göstermekle birlikte, bitkiningeliflme dönemlerine göre s›cakl›k iste¤i farkl› olabilmektedir. En fazla s›cakl›k is-te¤i meyve olgunlaflma ve kuru madde biriktirme döneminde olmaktad›r. 10 °C’ninalt›nda bitkide geliflme olmaz ve 40 °C’ye kadar bitkilerde zararlanma meydanagelmez. Ancak afl›r› s›cakl›klarda meyve kalitesi azal›r, meyve kabu¤u h›zla sarar›r-ken, ette kötü renklenme ve fleker noksanl›¤› ortaya ç›kar. Kavun nötr gün bitkisiolmakla birlikte, ›fl›klanma; bitki geliflmesi, fotosentez, meyvede renk, fleker vearoma oluflumu için mutlaka gereklidir. Ayr›ca, ›fl›k fliddeti ve ›fl›klanma süresi ka-vunlarda cinsiyet oluflumunda da çok etkilidir. Kavun bitkisi çok yüksek nemdenhofllanmaz. %50-80 nem idealdir. Yüksek nemde mildiyö, botrytis gibi mantarsalhastal›klar yay›l›r ve vegetatif geliflme artar. Düflük nemde de külleme ile k›rm›z›örümcek ve trips yo¤unlu¤u artabilir.

Toprak ‹stekleriKavun bitkisi; derin, geçirgen, iyi havalanan, iyi drenajl›, su tutma kapasitesi yüksek,organik madde ve besin maddelerince zengin, pH’s› 6-7.5 aras›nda, fazla tuzlu olma-yan (3-3.5 mmhos/cm/25 °C’nin alt›nda), kumlu-t›nl› topraklardan hofllan›r. Ayr›ca;toprakta herbisit ve bak›rl› ilaç kal›nt›s› bulunmamas›, baflta Fusarium solgunlu¤uhastal›¤› ve nematod olmak üzere hastal›k-zararl› etmenlerini tafl›mamas› istenir.

Kavun yetifltiricili¤inde ekim nöbetine dikkat edilmeli; kavun yetifltirilen alanlarda en az 3y›l di¤er kabakgil türlerinin yetifltirilmemifl olmas›na özen gösterilmelidir.


Andromonoik çiçek yap›s›:Bir bitki üzerinde erselik veerkek çiçek bulunmadurumudur.

Monoik çiçek yap›s›: Birbitki üzerinde difli ve erkekçiçek bulunma durumudur.

Erselik çiçek yap›s›: Ayn›çiçekte erkek ve difliorganlar›n bulunmas›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Nötr gün bitkisi: Vegetatifaflamadan çiçeklenmeyegeçebilmek için herhangiözel bir gün uzunlu¤unaihtiyaç duymayan bitkidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yetifltirme Tekni¤iKavun, aç›kta do¤rudan tohum ekimi ya da fide ile, örtü alt›nda ise fide ile yetifl-tirilir. Fide ile yetifltiricilikte kabakgillerin flafl›rtmaya duyarl›l›¤› nedeniyle tohumekimleri viyollere ya da saks›lara yap›l›r.

Aç›kta ekim öncesinde sonbaharda derin toprak iflleme, ilkbaharda orta deriniflleme ve arkas›ndan yüzeysel iflleme yap›l›r. Aç›kta yetifltiricilikte dekara 150-250gram tohum kullan›l›r. Aç›kta susuz yetifltiricilikte dekara 500-700 bitki, sulu yetifl-tiricilikte 800-1000 bitki, tünel alt›nda 1000-1250 bitki, serada ise 2000-3000 bitkidikilebilir. Kullan›lacak gübre miktar› yetifltirme yerine (aç›kta, serada ya da tünelalt›nda), çeflit tipine ve sulama durumuna göre de¤iflmektedir. Aç›kta yetifltiricilik-te, organik gübrelemenin yan›nda 8-10 kg/da saf azot, 10-12 kg/da saf fosfor ve15-20 kg/da saf potasyum olacak flekilde gübreleme yap›labilir. Fosforlu gübrenintamam› ile azot ve potasyumlu gübrelerin 1/3’ü taban gübresi fleklinde uygulana-bilir. Azot ve potasyumun geriye kalan miktar› ise ilk çiçeklenmeden itibaren 2-3aflamada topra¤a kar›flt›r›lmal› veya sulama suyuyla verilmelidir.

Kavun yetifltiricili¤inde uygulanacak s›ra aras› ve üzeri mesafeler ne olmal›d›r?

Kavunda Y›ll›k Bak›m ‹flleri

Çapalama Kavun yetifltiricili¤inde ekim öncesi selektif herbisitler ya da koyu renkli malç kul-lan›m› yabanc› ot ç›k›fl›na engel olaca¤› için faydal›d›r. E¤er bu ifllemler yap›lma-d›ysa çapalama faydal›d›r. Çapalama sayesinde hem bitki ile rekabet eden ve ayn›zamanda virüs konukçusu olan yabanc› otlarla mücadele edilir, hem de bo¤az dol-durma yap›labilir.

SulamaÜlkemizde kavun yetifltiricili¤i ço¤u bölgelerimizde susuz yap›lmaktad›r. Ancakyüksek verim ve kalite elde edilmek isteniyorsa kavun sulamal› olarak yetifltirilme-lidir. Damla sulama yöntemi idealdir, damla sulaman›n olmad›¤› durumda ise yü-zey sulama yap›labilir, tüylü yaprakl› olan kavunda ya¤murlama sulama kesinlikleuygulanmamal›d›r. Kavunlarda bitkinin geliflme dönemi dikkate al›narak sulamayap›l›r. Ekimden itibaren çiçeklenmeye kadar olan dönemde su gereksinimi azd›r.Meyve irileflme döneminde artar, olgunlaflmaya yak›n meyvede fleker birikimi bafl-lay›nca ise azal›r.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleKavun yetifltiricili¤inde karfl›lafl›lan çok say›da hastal›k ve zararl› bulunmaktad›r.Bunlardan bafll›calar› külleme, mildiyö, Fusarium solgunlu¤u, kurfluni küf, kabaksar› mozaik virüsü, nematod, yaprak biti, beyaz sinek, trips ve k›rm›z› örümcektir.

1. Zirai Mücadele Teknik Talimatlar›, Cilt 3’de (Sebze Hastal›klar›, Sebze Zararl›lar›) ko-nuyla ilgili ayr›nt›l› bilgi edinebilirsiniz. 2. Kabakgil Hastal›klar›, Hasad yay›nc›l›k, ‹stanbul, bu kitapta kavunun hastal›k ve zarar-l›lar› tan›t›lmakta ve mücadele yöntemleri hakk›nda bilgi verilmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Bo¤az doldurma: Kavun vekarpuz gibi adventif (yan)kök verme özelli¤inde olantürlerde kök bo¤az› k›sm›nanemli toprak çekilmesi ve bubölgeden de kök oluflmas›n›ve bitkinin daha iyibeslenmesini teflvik etmekiçin yap›lan ifllemdir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Olgunluk ve HasatKavunlarda hasat olgunlu¤u; kantaloplarda çitilerin oluflumu, koku oluflmas› vemeyve sap›n›n meyveden ayr›lmas› ile di¤er kavun türlerinde ise meyve sap›nda-ki tüylerin kurumas› ve dokununca dökülmesi, meyve sap› yan›ndaki kulakç›¤›nkurumas›, meyvenin a¤›rlaflmas›, kuru madde tayini ve çiçek çukurunun yumufla-mas› ile anlafl›labilir.

VerimKavunlarda birim alandan elde edilecek ürün miktar›na, yetifltirme dönemi, yetifl-tirme yeri, çeflit gibi çok say›da faktör etki yapabilmektedir. Verim; aç›kta susuz veköy çeflitleriyle yap›lan yetifltiricilikte 1 ton/da’dan bafllar, serada ›s›tmal› yetifltiri-cilikte 15 ton/da’a kadar ç›kabilir.

KARPUZ YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Citrillus lanatus (Thumb.) Mansf.

Anavatan› ve Ekonomik Önemi Karpuz dünyada s›cak iklimlere sahip ülkelerde yetifltirilmektedir, kuzey ülkelerin-de ise çok tan›nan bir sebze de¤ildir. Hatta baz› kuzey Avrupa ülkelerinde ithalmeyveler dilim olarak sat›lmaktad›r. Karpuzun toplam dünya üretimi yaklafl›k 100milyon ton civar›ndad›r. Ülkemiz yaklafl›k 139 000 ha arazi üzerinde 4 milyon ton-luk üretimiyle dünyada Çin’den sonra ikinci önemli üretici ülkedir. Dünyada di¤erönemli üretici ülkeler; ‹ran, ABD, Brezilya, Meksika, ‹spanya, M›s›r ve Güney Ko-re’dir. Türkiye’de önemli karpuz yetifltiricilik alanlar›; Çukurova (Karatafl, Seyhan,Ceyhan, Yüre¤ir, Tarsus, Kadirli), Antalya (Serik, Manavgat, Elmal›, Korkuteli),Trakya (Tekirda¤, Uzunköprü, Meriç, ‹psala, K›rklareli), Ege (Atça, Ödemifl, Tire,Torbal›, Kiraz, Ortaca), Güney Marmara (Kemalpafla, Karacabey, Bal›kesir, Osma-neli), Karadeniz (Bafra, Çarflamba, Erbaa, Niksar), Güneydo¤u Anadolu (Ad›ya-man, fianl›urfa, Mardin, Batman, Diyarbak›r), Do¤u Anadolu (Malatya, Elaz›¤, I¤-d›r), Orta Anadolu (Polatl›, Yerköy, Çerkefl)’dur. Üretimin en fazla yap›ld›¤› befl ils›ras›yla; Adana (820 855 ton), Antalya (339 172 ton), ‹zmir (262 000 ton), Diyar-bak›r (258 639 ton) ve fianl›urfa (248 884 ton)’d›r. Karpuz, kansere karfl› önemli ko-ruyucu antioksidant maddelerden likopen ve β-karoten ile aminoasitlerden argini-ne ve citrulline içerir.

Karpuzun anavatan› Güney Afrika’d›r. Anadolu gen merkezi olmamakla birlik-te, y›llardan beri Asya, Avrupa ve Afrika aras›nda önemli bir göç yolu olmas› se-bepleriyle önemli bir genetik çeflitlilik merkezidir.


KökKarpuz, derin köklü bir sebzedir. Köklerinin % 40-60’› topra¤›n 20-40 cm derinli-¤inde, %20-30’u 40-60 cm derinli¤inde ve % 5-10’u topra¤›n 100-150 cm derinli¤in-de yer al›r. Gerisi daha derine gidebilir.

GövdeKarpuz tek y›ll›k bir sebzedir ve yerde sürünerek geliflir. Gövdesi 3-4 m’ye kadaruzayabilir. Ana gövde 8-10 cm uzay›nca h›zla koltuk sürgünleri geliflir. ‹lk koltuk sür-günü (kol olarak adland›r›l›r) ana gövde gibi geliflimini sürdürür. Gövdesi tüylüdür.


YaprakKarpuzun yapraklar› oldukça büyük ve derin olarak bölünmüfl 3 veya 5 loblu yada lobsuzdur. Yaprak rengi mavimtrak yeflil, üzerleri tüylüdür.

Çiçek ve MeyveKarpuzda ana gövde üzerinde 7.-8. bo¤uma kadar erkek çiçekler, daha sonra difliya da erselik çiçekler oluflur. Çiçek yap›s› monoik ya da andromonoik (eski çeflit-ler)’tir. Çiçekleri 5’lidir. 5 çanak, 5 taç yapra¤› vard›r, stigma 3 parçal› ve geliflmifl-tir. Erkek çiçeklerde 3 adet anter bulunmaktad›r. Difli çiçek oldukça gösterifllidir veyumurtal›¤›n flekli ve büyüklü¤ü ile olgunlaflacak meyvenin flekli ve büyüklü¤üaras›nda do¤rusal iliflki bulunmaktad›r. Karpuzlarda partenokarpi bulunmamakta-d›r. Meyve tutumu için mutlak tozlanmaya ihtiyaç duyarlar. Bal ar›lar› ya da bom-bus ar›lar› ile tozlan›rlar. Meyveler, çiçek aç›m›ndan 27-40 gün sonra hasat olgun-lu¤una ulafl›r. Tozlanmadan itibaren döllenmeye kadar 24-36 saat süre gereklidir.Döllenmeden sonra yumurtal›k h›zla flifler, bir bitkide 15-20 adet difli çiçek oluflur-ken, bunun sadece 1-3 tanesi meyveye dönüflebilir ve olgunlafl›r.

Karpuzlarda meyve a¤›rl›klar› ne kadard›r?

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriKarpuzlarda tohumlar meyve içine da¤›lm›fl olarak bulunur. Tohum rengi; beyaz,krem, kahverengi, yeflil, k›rm›z›; tohumda kabuk üzeri, kenarlar› ya da hilumu (to-humun ç›tlat›lan k›sm›) lekeli olabilir. ‹rili¤i ise domates çekirde¤i kadar küçükten,çerezlik olarak tüketilenlerde iriye (1 cm’den daha uzun) kadar de¤iflebilir. Bir gra-m›nda, iri tohumlularda 10-12 adet, küçük tohumlularda 20-25 adet tohum bulu-nabilir. Tohumlar çimlenme özelliklerini 4-5 y›l muhafaza edebilirler. Tohumlar›noptimum çimlenme s›cakl›¤› 20-25 °C’dir, en düflük çimlenme s›cakl›¤› 15 °C, enyüksek çimlenme s›cakl›¤› ise 35 °C’dir. Toprak s›cakl›¤›, çimlenme süresini etki-ler. Tohumlar 30 °C’de 1 günde, 20 °C’de 5 günde ve 15 °C’de 15 günde çimlenir.

Çekirdeksiz karpuz nas›l elde edilir? Yetifltiricili¤inde dikkat edilecek husus var m›d›r?


‹klim ‹stekleriKarpuz tipik bir s›cak iklim sebzesidir. Yetifltirilmesi için optimum geliflme s›cakl›-¤› 27-30 °C’dir. 35 °C, hatta 40-45 °C’de sorunsuz yetifltirilebilir. Minimum geliflmes›cakl›¤› 15 °C’dir. Yüksek ›fl›klanma karpuzun yetiflmesi ve meyve tat, fleker vearoma oluflumu için olumlu etkiye sahiptir, buna ra¤men karpuz ›fl›¤a ba¤›ml› birbitki de¤ildir (nötr gün bitkisidir). Karpuz bitkisi yüksek ya da düflük nemden çokfazla etkilenmez. Düflük nem, karpuzda önemli bir zararl› olan k›rm›z› örümcekpopulasyonunun art›fl›na sebep olabilir.

Toprak ‹stekleriKarpuz bitkisi a¤›r topraklardan hofllanmaz. Karpuz için ideal toprak; derin, süzek,drenaj› iyi, taban suyu 1 m’yi geçmeyen, kumlu-t›nl› topraklard›r. Kumlu topraklar-da da karpuz yetifltirilebilir. 5.5-6.5 pH idealdir. Toprak tuzlulu¤una orta dayan›k-l› sebzelerdendir.


Partenokarpi: Tozlanma vedöllenme olmaks›z›ntohumsuz meyveoluflumudur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Yetifltirme Tekni¤iAç›kta do¤rudan tohum ekimi ya da fide ile, örtü alt›nda ise fide ile yetifltirilir. Fi-de ile yetifltiricili¤inde kabakgillerin flafl›rtmaya duyarl›l›¤› nedeniyle tohum ekim-leri viyollere yap›l›r. Karpuzda afl›l› fide kullan›m› çok yayg›n hale gelmifltir. Son-baharda derin toprak iflleme, ilkbaharda orta derin iflleme ve arkas›ndan yüzeyseliflleme yap›l›r. Aç›kta yetifltiricilikte dekara 300 gram tohum kullan›l›r. Mibzerleekimde bu miktar 100 grama düfler. Aç›kta sulama durumuna ve çeflidin erkencili-¤ine/geççili¤ine göre 800-1000 bitki/da, tünel alt›nda 800-1250 bitki/da ve serada2000-3000 bitki/da dikilebilir. S›ra aras› mesafeler aç›kta 1.5-3.5 metre (sulu tar›m-da 2 m kuru tar›mda 3,5 m), s›ra üzeri mesafe ise 0.5-1 m (sulu tar›mda 0,5 m ku-ru tar›mda 1 m) aras›d›r. Tünel alt› yetifltiricilikte 180-200 cm x 50-60 cm; seradayetifltiricilikte ise çift s›ral›da 100-50 cm x 50-60 cm, tek s›ral›da 100-150 cm x 50-60 cm s›ra aras› ve üzeri mesafeler uygulanabilir. Aç›kta yetifltiricilikte, organikgübrelemenin yan›nda 12-15 kg/da saf azot, 10-12 kg/da saf fosfor ve 20-25 kg/dasaf potasyum olacak flekilde gübreleme yap›labilir. Fosforlu gübrenin tamam› ileazot ve potasyumlu gübrelerin 1/3’ü taban gübresi fleklinde uygulanabilir. Azot vepotasyumun geriye kalan miktar› ise ilk çiçeklenmeden itibaren 2-3 aflamada top-ra¤a kar›flt›r›lmal› veya sulama suyuyla verilmelidir.

Karpuzlarda afl›l› fide niçin kullan›l›r? Kabak üzerine afl›lanan karpuzlar kabak tad› verir mi?

Karpuzda Y›ll›k Bak›m ‹flleri

Çapalama Karpuz yetifltiricili¤inde ekim öncesi selektif herbisitler ya da koyu renkli malç kul-lan›m› yabanc› ot ç›k›fl›na engel olaca¤› için faydal›d›r. E¤er bu ifllemler yap›lma-d›ysa çapalama faydal›d›r. Çapalama sayesinde hem bitki ile rekabet eden ve ayn›zamanda virüs konukçusu olan yabanc› otlarla mücadele edilir, hem de bo¤az dol-durma yap›labilir.

SulamaÜlkemizde karpuz tar›m› Orta Anadolu ve Güneydo¤u Anadolu’nun baz› kesimle-ri hariç tutulursa, ço¤u bölgelerimizde sulamal› yap›lmaktad›r. Yüksek verim vekalite için sulama zorunludur. Damla sulama yöntemi ideal olmakla birlikte, genifltarla tar›m› fleklinde yap›lan yetifltiriciliklerde ya¤murlama sulama da yap›labilir.Bitkinin geliflme dönemi dikkate al›narak sulama yap›l›r. Karpuz bitkisinin ekim-den itibaren, çiçeklenmeye kadar olan dönemde su gereksinimi azd›r, meyve iri-leflme döneminde su ihtiyac› artar, meyvede kuru madde birikimi bafllay›nca iseazal›r. Sulamalar hasattan en az bir hafta önce kesilmelidir. Bunun sebebi meyve-nin fleker içeri¤inin artt›r›lmas› ve meyve çatlamalar›n›n önlenmesidir.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleKarpuz yetiflitiricili¤inde karfl›lafl›lan çok say›da hastal›k ve zararl› bulunmaktad›r.Bunlardan bafll›calar› antraknoz, Fusarium solgunlu¤u, Acidivorax bakterisi, ka-bak sar› mozaik virüsü, nematod, tel kurdu, yaprak biti, beyaz sinek, trips ve k›r-m›z› örümcektir.

1. Zirai Mücadele Teknik Talimatlar›, Cilt 3’de (Sebze Hastal›klar›, Sebze Zararl›lar›) ko-nuyla ilgili ayr›nt›l› bilgi edinebilirsiniz. 2. Kabakgil Hastal›klar›, Hasad yay›nc›l›k, ‹stanbul, bu kitapta karpuzun hastal›k ve zarar-l›lar› tan›t›lmakta ve mücadele yöntemleri hakk›nda bilgi verilmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Olgunluk, Hasat ve DepolamaKarpuz; ço¤unlukla tek seferde hasat edilir. Hasat olgunlu¤unu belirleyen kriterlerflunlard›r: Kabuk renginin parlaklaflmas›, damarlar›n belirginleflmesi, meyve sap›n-daki tüylerin kurumas›, kulakç›k ve sülü¤ün kurumas›, vurulunca tok ses ç›karma-s›d›r. Karpuz hasattan sonra normal koflullarda 20-60 gün saklan›r. Hasattan sonramuhafaza süresi uzad›kça önce koflaflma, sulanma, daha sonra bozulma ve kokufl-ma meydana gelir. 4 °C’de % 60-70 nemde 3-4 ay muhafaza edilebilir.

VerimKarpuzlarda dekara verim; yetifltirilen çeflidin özelliklerine, yetifltiricili¤in aç›kta yada örtü alt›nda yap›lmas›na, sulama durumuna, afl›l› ya da afl›s›z yetifltiricili¤e veekim zamanlar›na göre de¤iflebilir. Susuz karpuzlarda dekardan 1-2 ton verim al›-nabilirken, bu miktar mini karpuzlarda 3-4 ton/da’a ç›kar. Afl›l› ve örtüalt› normalboy karpuz yetifltiricili¤inde ise verim 15 ton/da’a kadar ç›kabilmektedir.

ENG‹NAR YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹ (Cynara cardunculus L. var.scolymus)

Anavatan› ve Ekonomik Önemi Enginar (Cynara cardunculus L. var. scolymus) böceklerle yabanc› tozlanan bileflikçiçekliler (Asteraceae) ailesinden bir bitkidir. Dünya üretim alanlar›n›n %64’ü Av-rupa ülkelerinden ‹talya, ‹spanya, Fransa, Yunanistan ve Romanya’da yer al›r. Top-lam dünya üretimi 1,5 milyon ton olup ‹talya 477 bin ton üretimi ile toplam üreti-min yaklafl›k üçte birini tek bafl›na üretir. Di¤er büyük üretici ülkeler ‹spanya 211,M›s›r 148, Peru 112, Arjantin 89, Çin 63 bin ton üretime sahiptir. Türkiye yaklafl›k36 bin ton ile dünya enginar üretici ülkeler s›ras›nda 11’inci s›radad›r. Türkiye2,840 Ha alanda enginar üretimi yapmaktad›r. Dünya enginar üretiminin büyük birk›sm› vegetatif olarak yumru gözleri ya da sürgünleri ile ço¤alt›l›r. Baz› tohumdanyetifltirilen Imperial Star, Emerald, Lorca ve A-106 gibi enginar çeflitleri vard›r.

Enginar›n anavatan› ile ilgili kesin bir bilgi olmamas›na ra¤men Güney Avrupa,Akdeniz çevresi ülkeler ve Kuzey Bat› Afrika olarak kabul edilir. Enginar k›rsal ke-simlerde deve dikeni yada kangal denen yabani bitkilerden ›slah edilmifltir. Engi-nar›n yer ald›¤› Cynara cinsi içinde 25 tür vard›r ve bunlardan üç yabani türü yay-g›nd›r. Bu türlerden Cynara cardunculus L. Akdeniz’in k›y› bölgeleri ve LatinAmerika’da; Cynara syrica Boiss Do¤u Akdeniz’de; Cynara Sibthorpiana Bosis-Heldr ise Yunanistan ve Ege adalar›nda yayg›nd›r. Kültürü yap›lan enginar Cyna-ra cardunculus L. var. scolymus ise Cynara cardunculus L.’in de¤iflime u¤rama-s›yla meydana gelmifltir. Enginar›n üretiminin milattan sonra birinci yüzy›lda bafl-lamas›na ra¤men modern anlamda ›slah ve yetifltirme iflleminin daha sonra baflla-d›¤› belirtilmifltir. Enginar hakk›nda ilk kay›t Filippo Strozzi’nin Sicilya’dan Floran-sa’ya getirdi¤i ve ilk burada kültüre al›nd›¤›, buradan da dokuzuncu yüzy›l baflla-r›nda bafllayarak Araplar›n Sicilyay› 200 y›ldan fazla bir süre yönetmesi s›ras›ndaAraplar taraf›ndan bugünkü yetifltirilme alan›na yay›ld›¤› belirtilmifltir.

Enginar›n dünya ve Türkiye ekonomisindeki yeri nedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8


KökEnginar çok y›ll›k otsu bir bitkidir, toprakalt› k›sm› çok y›ll›kt›r ve kuvvetli kök ya-p›s›na sahiptir. Köklerin her y›l oluflturaca¤› sürgün say›s› yafl› ile do¤ru orant›l›d›r.‹lk y›llarda birkaç sürgün oluflturan kökler, üç-dört yafl›nda bir düzine sürgün olufl-turur. Enginar kökleri iyi bak›m flartlar›nda 10-12 y›l ekonomik olarak ürün verir-ler. Bak›m flartlar› iyi de¤il veya toprak çok zay›f ise 7-8 y›lda verimden düflerlerve sökülüp bahçe sonland›r›l›r.

GövdeEnginarda gövdenin y›ll›k sürgünler fleklinde otsu bir yap›s› vard›r. Gövdeler 150-200 cm boya ulafl›rlar. Her büyüme döneminde geliflimini tamamlar ve toprak al-t›ndan kesilerek kökten ayr›lmas› gerekir. Bafllar› hasat edilen gövdeler geliflme so-nunda topra¤›n biraz alt›ndan kesilerek yeni sürgün oluflumunu uyarmas› sa¤lan›r.‹lk y›llarda tek sürgün veren kökler, ileriki yafllarda birkaç düzine sürgün olufltura-bilir. Her sürgün öbek fleklinde alt yaprak olufltururlar ve bu öbeklerin merkezin-den as›l yenen çiçek tablas›n› oluflturan gövde geliflir. Yenen bafllar sürgün uçla-r›nda ve bu sürgünden oluflan yan sürgünlerin uçlar›nda oluflur. Sürgünler üretimsonunda temizlenerek yeni sürgün oluflumu uyart›l›r.

YaprakEnginar yaprak flekilleri uzun, oval, hafif parçal› veya çok parçal› yap›da, boyu 80cm uzunlu¤a ulaflabilir, kenarlar› baz› çeflitlerde parçal› (girintili ç›k›nt›l›) olabildi-¤i gibi baflka çeflitlerde düzgün ve genifl ayal› olabilmektedir. Yapraklar›n alt yüz-leri beyaz ince tüylerle kapl› ve boz renkte, yaprak üstü ise düz, gri yeflil renkte-dir. Normalde yapraklar yenmez sadece bafl›n etraf›n› saran brakte yapraklar›n ta-ze dönemlerinde tamam› geç dönemlerinde ise etli k›s›mlar› tüketilir.

ÇiçekBafllar›n kesilmemesi durumunda bordo renkli merkezi olan, 10-15 cm çap›nda di-kenimsi çiçek tablas› olufltururlar. Çiçek tablas› oluflturan ana gövde 200 cm kadarboylanabilir. Her ocakta b›rak›lan ana sürgün ve bu sürgünlerden oluflan yan dal-lar enginarda yenen bafllar› olufltururlar. Bafllar hasat edilmedi¤i takdirde çiçekaçarak tohum yaparlar. En genifl çiçek tablas› ana sürgünlerde, sonrada yan sürgünveya yan dallarda oluflur. Çiçek açan bafllar›n yenme de¤eri kaybolur. Yenen k›-s›mlar olgunlaflmam›fl çiçek tablas› ve tablay› çevreleyen brakte yapraklar›n sulu-etli k›s›mlar›d›r. ‹yi çeflit ile kurulmufl ve iyi bak›lm›fl bir enginar oca¤›ndan her y›l25-30 bafl hasat edilir.

Tohum ve Çimlenme ÖzellikleriEnginar›n bir çiçek tablas›nda erselik yap›daki bireysel çiçeklerin say›s› tablan›nbüyüklü¤üne göre 100 ila 1300 aras› olabilir. Çiçeklenme tablan›n kenar›ndan bafl-lar ve içe do¤ru devam eder. Hava flartlar›na da ba¤l› olarak bir çiçek tablas› beflila alt› günde çiçeklenmesini tamamlar. Serin ve ya¤›fll› havalar çiçeklenme süresi-ni uzat›rken, kuru ve s›cak havalar bu süreyi k›salt›r. Döllenmeden otuz ila k›rkbefl gün sonra tohumlar olgunlafl›r. Olgunlaflan tablan›n üzerinde alt uçlar› tohum-lara ba¤l› erkek ve difli organlardan tüyümsü bir yap› oluflur ve tohumlar olgunla-


fl›p tablan›n kuruyup k›r›lmas› ve rüzgâr›nda etkisi ile tohumlar bu tüyler yard›m›ile uzak alanlara tafl›n›rlar. Do¤ada yabani enginarlar hala bu flekilde ço¤almakta-d›rlar. Tohumlar koyu renkli 4-7 mm boyunda, 3-5 mm kal›nl›ktad›r. Tohumlar›n20-28 tanesi bir gram gelir ve çimlenme güçlerini befl y›l korurlar. Tohumlarda dor-mansi yoktur ancak tohum kabu¤unun sert ve geçirimsiz olmas› su al›m›n› güçlefl-tirir ve çimlenmeyi geciktirir. Yeterli nem ve 15-25 °C’de iki haftada çimlenirler, an-cak 25 °C üstü s›cakl›klar çimlenmeyi olumsuz etkiler.


‹klim ‹stekleriUygun iklim koflullar› enginarda kalite için çok önemlidir. Serin iklim sebzesi olanenginar gündüzleri 20-22 °C ve geceleri 12-14 °C s›cakl›klarda uzun süre gevrekbafllar›n hasat edilmesini sa¤lar. Büyüme ve geliflme için en düflük s›cakl›k 7-9 °Ciken, bitki eksi 10 °C’deki so¤uklara ölmeden dayanabilir. Bitkiler 30 °C üstü s›cak-l›klara dayanabilmesine ra¤men yüksek s›cakl›klar yenen bafllar›n kalitesini vemiktar›n› azalt›r. Fide yetifltirmek için tohum ekim ortam s›cakl›¤› 15-25 °C aras›n-da olmal›d›r.

Enginarlar mutlak uzun gün bitkileridir ve kritik ›fl›klanma süresi 10,5 saattir.Tohumdan yetifltiricilikte vegetatif geliflmeden sonra bafl oluflturmaya geçme üçfaktöre ba¤l›d›r: Birincisi bitkinin en az rozet fleklinde 7-8 yapra¤a sahip olacak ka-dar büyümesine; ikincisi düflük s›cakl›¤a; üçüncüsü ise ›fl›k miktar›na ba¤l›d›r. Ge-neratif geliflmeye geçmek için farkl› çeflitlerin farkl› s›cakl›k istekleri vard›r; bafloluflturmak için 1500 saat ihtiyac› olanlar oldu¤u gibi 200-250 saat süre ile 7-10 °Cs›cakl›¤a maruz kalma bafl oluflumunu uyar›r.

Toprak ‹stekleriEnginarlar hemen her toprak yap›s›nda yetiflebilir, ancak iyi bir ürün için derin, ve-rimli, drenaj› iyi, ve pH seviyesi 6-8 aras› topraklar› ister. Bitkiler derin köklü yap›-ya sahip oldu¤undan gerekli kök geliflimine izin verecek kadar derin yap›l› toprak-lar olmal›d›r. Enginar bahçesi kurarken çok y›ll›k olmas›ndan dolay› k›fl aylar›ndasu toplanan taban arazilerden kaç›nmak gerekir. Hafif e¤imli araziler idealdir, an-cak e¤im artt›kça fazla gübrelemeye ve sulamaya ihtiyaç olaca¤› unutulmamal›d›r.Enginar toprak tuzlulu¤una ve uzun süreli su birikintisine hassast›r. Her topraktafarkl› besin elementleri oldu¤undan yetifltiricilik yap›lan yerdeki toprak analizinegöre gübreleme yap›lmal›d›r.

Yetifltirme Tekni¤iEnginar ço¤altmas›nda tohum yada dip sürgünleri kullan›l›r. Tohumlar›n homojençimlenebilmeleri için tohum kabu¤unun afl›nd›r›lmas›na veya katlamaya ihtiyaçvard›r. Tohumdan yetifltiricilikte tohumlar yaz aylar›nda fideliklere ekilir ve bura-da geliflen fideler so¤uklama ihtiyac› karfl›lanarak ilkbaharda arazilere dikilirler.Tohum ile bir sezonluk olarak da enginar yetifltiricili¤i yap›labilmektedir. Bu du-rumda normalden iki ila üç kat s›k (100x 25 ila 35 cm) ekim yap›lmal›d›r. K›fllar›so¤uk geçen yerlerde tek y›ll›k olarak yap›lan bu yetifltiricilikte bafllar Eylül-Ekimaylar›nda kesime gelir. Tohumdan yetifltiricilikte bir çiçekten 100-200 tohum al›na-bildi¤i için ço¤altma kolayd›r. Ancak tohumdan elde edilen yeni bitkiler ana bitki-den farkl› olaca¤›ndan istenmez. Ancak iyi flekilde ›slah edilmifl ana-babalardan el-de edilen tohumlar kullan›lmal›d›r.


Enginarlarda yayg›n olan ço¤altmada dip gözleri veya sürgünleri ile yap›l›r, anabitki çok önemlidir. Yeni kurulacak enginar bahçesi bu bitkinin ayn›s› olacakt›r.Dip gözlerinin yada sürgünlerinin al›naca¤› bitkilerin bulundu¤u bahçe hasat dö-neminde incelenir ve iyi ürüne sahip ocaklar iflaretlenir. Yaz aylar›nda toprak üs-tü k›sm› kuruyaca¤›ndan bu iflaretlerin kaybolmayacak flekilde konmas›nda faydavard›r. Sonbaharda ocaklar aç›larak gözlü kök parçalar› al›n›r ve kurulacak olanbahçeye 100 cm s›ra aras› ve 50-70 cm s›ra üzeri mesafeler ile dikilirler. Sürgünleral›nacak ise gözlerin sürmesinden sonra ocaklar aç›l›r her ocakta en iyi 2-3 sürgünb›rak›larak di¤erleri al›n›r ve yeni bahçeye dikilir. Hastal›kl› ocaklardan göz yadasürgün al›nmamal›d›r. ‹lk y›llarda birkaç sürgün ve 5-6 bafl oluflturan ocaklar dahasonraki y›llarda birkaç düzine sürgün ve 20-30 bafl olufltururlar. ‹kinci y›ldan son-ra her y›l ocaklar aç›l›p 2-3 kuvvetli sürgün b›rak›l›r ve di¤erleri temizlenir. Aksitakdirde çok fazla sürgün oluflur ve bafllar çok küçük kal›r.

Enginar›n adaptasyon yetene¤i ve iklim istekleri nedir?

Enginarda Y›ll›k Bak›m ‹flleri

Çapalama Tohumdan fide, dip gözleri veya sürgünlerin dikiminden sonraki geliflme dönem-lerinde yabanc› otlarla mücadele ve çapalama ile topra¤›n havaland›r›lmas› önem-lidir. ‹lk y›llarda bitkiler zay›f gelifltikleri için yabanc› ot mücadelesi önemlidir. Ba-har aylar›nda ve erken yaz dönemi 2-3 kez çapa gerekir. Ancak ileriki y›llardaocaklar kuvvetlenece¤i için sürgün geliflme döneminde bir iki çapa yeterlidir. Son-raki zamanlarda bitki h›zla büyüyüp topra¤› kapataca¤› için çapaya gerek duyul-maz. Yabanc› otlara karfl› kimyasal mücadelede yap›labilir ancak yeterli donan›masahip olmayan kifliler bu konuda il veya ilçe Tar›m Müdürlüklerinden yard›m al-mal›d›rlar.

SulamaEnginar geliflme ve büyüme döneminde suya fazla ihtiyaç duyar. ‹lk kurulan bah-çelerde ilkbahar ya¤›fllar›ndan sonraki dönemlerde sulama gerekir. Önceki bahçe-lerde ise A¤ustos Eylül aylar›nda uyand›rma suyu verilerek gözlerin sürmesi sa¤la-n›r. K›fl ya¤›fllar›n›n yeterli olmas›na kadar düzenli aral›klar ile su ister. K›fl aylar›n-da sulamaya genelde gerek yoktur ancak hasat dönemlerinde ya¤›fllar›n yetersizoldu¤u zamanlar mutlaka su verilmelidir. Yetersiz sulanan bitkilerde verim ve ka-lite düflük olur. Damla sulama yöntemi en iyisidir. Kar›kla sulama yap›labilir ancakdüzensiz sulamaya neden oldu¤undan fazla su alan yerlerde kök çürümelerine ne-den olur. A¤›r bünyeli topraklarda fazla sulu ortama enginar kökleri hassast›r. Faz-la su buharlaflmas›na neden oldu¤undan suyun k›s›tl› oldu¤u yerlerde ya¤murla-ma sulama son tercih olmal›d›r. Enginar bitkisinin y›ll›k su ihtiyac› dekara 400-500ton ve en fazla su ihtiyac› bafllar›n olufltu¤u dönemdir. Toprak nemi toprak kapa-sitesinin %25-30’a düfltü¤ünde su verilmelidir.

Hastal›k ve Zararl›larla MücadeleHastal›klardan verticillium solgunlu¤u ve enginar virüsü verim kay›plar›na yolaçar. Enginar tüylü güvesi, yaprak galeri böce¤i, sümüklü böcekler ve salyangoz-lar genç yapraklar üzerinde beslenirler. Yaprak bitleri zarar olufltururlar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

Olgunluk ve Hasat Enginar yetifltiricili¤inde hasat bir seferde yap›lmaz. Bafllar yeterli büyüklü¤e gel-di¤i zaman liflenmemeleri için hasat edilmeleri gerekir. Aksi takdirde liflenir ve ye-me kalitesi düfler ve çiçek açar. Bu durum enginarda istenmez. Erken hasat duru-munda ise bafllar yeterli büyüklü¤e ulaflmad›¤› için verim kayb›na neden olur. En-ginarlarda bir ocakta en kuvvetli ana gövdeden oluflan çiçek tablas› ilk hasata ge-len bafllar› olufltururlar. Zay›f sürgünlerden veya yan dallardan oluflan bafllar isedaha sonra hasat olgunlu¤una gelirler. Enginarda hasat tüm y›l içerisinde yap›labi-lir olsada genelde yaz›n en s›cak aylar› olan Temmuz-Eylül aylar›nda hasat olmaz.Tüm y›lda yap›lan hasat›n yaklafl›k üçtebiri Mart-May›s aylar›nda gerçekleflir. Ekimay› gibi tekrar yo¤un bir bafl hasad› yap›l›r. Di¤er zamanlarda hasat yo¤unlu¤u dü-flük olur. Hasat edilecek bafllar›n 10-15 cm alt›nda gövde kalacak flekilde b›caklakesilerek yap›l›r. Erken hasatlarda gövde de yenir. S›f›r dereceye yak›n s›cakl›k ve%90 nemde 6 haftaya kadar bafllar depolanabilir.

VerimEnginarlarda verim çeflit ve bak›m flartlar›na ba¤l› olarak farkl›l›k gösterir. Dekar-dan 400 kg ila 2200 kg bafl hasat edilebilir. Ortalama dekardan en fazla ürün alanM›s›r’da verim 2200 Kg iken ülkemizde 1300 Kg olmaktad›r. Genelde verim deka-ra bafl say›s› olarakta ifade edilir ve dekara 10000-15000 bafl iyidir.



Kabakgil sebzelerinin yetifltiricili¤ini anlatmak.

Ülkemizde üretilen sebzelerin yaklafl›k %85’inidomatesgiller ve kabakgiller sebzeleri olufltur-maktad›r. Bu ünitede 24 milyon ton olarak üret-ti¤imiz sebzeler içerisinde yaklafl›k 9 milyon to-nunu oluflturan kabakgil sebzelerinin; gen mer-kezi ve ekonomik önemleri, bitkisel özellikleri,iklim istekleri ve yetifltirme teknikleri konusundaözet baz› bilgiler sunulmufltur.

Enginar yetifltiricili¤ini aç›klamak.

Dünya üretim alanlar›n›n %64’ü Avrupa ülkele-rinden ‹talya, ‹spanya, Fransa, Yunanistan ve Ro-manya’da yer al›r. Dünya üretimi 1,5 milyon tonolup; ‹talya 477 bin ton üretimi ile toplam üreti-min yaklafl›k üçte birini tek bafl›na üretir. Di¤erbüyük üretici ülkeler ‹spanya 211, M›s›r 148, Pe-ru 112, Arjantin 89, Çin 63 bin ton üretime sahip-tir. Türkiye yaklafl›k 36 bin ton ile dünya enginarüretici ülkeler s›ras›nda 11’inci s›radad›r. Türkiye2,840 Ha alanda enginar üretimi yapmaktad›r.Serin iklim sebzesi olan enginar gündüzleri 20-22 °C ve geceleri 12-14 °C s›cakl›klarda uzun sü-re gevrek bafllar›n hasat edilmesini sa¤lar. Büyü-me ve geliflme için en düflük s›cakl›k 7-9 °C iken,bitki eksi 10 °C’deki so¤uklara ölmeden dayana-bilir. Bitkiler 30 °C üstü s›cakl›klara dayanabil-mesine ra¤men yüksek s›cakl›klar yenen baflla-r›n kalitesini ve miktar›n› azalt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


1. Türkiye’de kabakgillerden hangisinin üretimi di¤er-lerine göre daha fazlad›r?

a. Karpuzb. Kavunc. Bal kaba¤›d. Çerezlik kabake. H›yar

2. Afla¤›daki kabakgil sebzelerinden hangisinin gen mer-kezi (anavatan›) içerisinde Anadolu yer almaktad›r?

a. H›yarb. Yazl›k kabakc. Kavund. Karpuze. Hiçbiri

3. Afla¤›daki kabakgil sebzelerinden hangisinin köküen yüzlektir?

a. Bal kaba¤›b. Kavunc. Karpuzd. H›yare. Kestane kaba¤›

4. Bir bitki üzerinde erkek ve erselik çiçeklerin ayr› ay-r› yerlerde bulunmas›na ne ad verilir?

a. Monoik çiçekli bitkib. Andromonoik çiçekli bitkic. Gynoik çiçekli bitkid. Erselik çiçekli bitkie. Diallel çiçekli bitki

5. Kavun tohumlar›n›n çimlenebilmesi için minimum veoptimum s›cakl›klar s›ras›yla afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Minimum 10 °C; Optimum 15-20 °Cb. Minimum 10 °C; Optimum 20-25 °Cc. Minimum 15 °C; Optimum 30-35 °Cd. Minimum 15 °C; Optimum 25-30 °Ce. Minimum 20 °C; Optimum 25-30 °C

6. Afla¤›daki kabakgil sebzelerinden hangisinde ya¤-murlama sulama da yap›labilir?

a. Kabakb. Kavunc. Acurd. H›yare. Karpuz

7. H›yar bitkisinin gövdesini di¤er kabakgillerden ay›-ran özelli¤i afla¤›dakilerden hangisidir?

a. H›yar›n gövdesinin tüysüz olmas›b. H›yar›n gövdesinin köfleli olmas›c. H›yar›n gövdesinin içi bofl olmas›d. H›yar›n ana gövdesinden yan dallar olufl olmas›e. Hiçbiri

8. Yazl›k kabaklar›n muhafazas› için en uygun muha-faza s›cakl›¤› ve nemi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. 10°C s›cakl›k ve % 85-90 nemb. 5°C s›cakl›k ve % 65-80 nemc. 1°C s›cakl›k ve % 85-90 nemd. 1°C s›cakl›k ve % 65-80 neme. 5°C s›cakl›k ve % 35-50 nem

9. Aç›kta sulamal› karpuz yetifltiricili¤inde en uygundikim mesafesi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. 2.0 m x 0.5 mb. 3.0 m x 1.5 mc. 4.0 m x 0.5 md. 4.0 m x 1.5 me. 5.0 m x 0.5 m

10. Afla¤›daki hastal›klardan hangisi kabakgil sebzele-rinde etkili de¤ildir?

a. Fusarium solgunlu¤ub. Küllemec. Mildiyöd. Kurfluni küfe. Uçkurutan

11. Enginar üretimi bak›m›ndan en büyük paya sahipülke afla¤›dakilerden hangisidir?

a. M›s›rb. Romanyac. Türkiyed. ‹talyae. Yunanistan

12. Enginarda ço¤altma yayg›n olarak afla¤›daki yön-temlerden hangisi ile yap›l›r?

a. Tohumlab. Generatif yollac. Fide iled. Afl›lama yolu ilee. Dip gözleri yada sürgünler ile



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise kabakgillerin “Anavatan› veEkonomik Önemi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise kabakgillerin “Anavatan› veEkonomik Önemi” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise kabakgillerin morfolojiközelliklerinden “Kök” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise kavunun “Tohum ve Çimlen-me” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise kavunun “Yetifltirme Tekni-¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise karpuzun yetifltirilme istek-lerinden “Ssulama” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise h›yar›n morfolojik özellikle-rinden “Gövde” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise kaba¤›n “Olgunluk, Hasatve Depolama” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise karpuzun “Yetifltirme Tekni-¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise kabakgillerin “AHastal›k veZararl›lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

11. d Yan›t›n›z yanl›fl ise enginar›n “Anavatan› ve Eko-nomik Önemi” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

12. e Yan›t›n›z yanl›fl ise enginar›n “Yetifltirme Tekni-¤i” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Çerezlik kabaklar Türkiye’de en fazla Orta Anadolu(Nevflehir, Kayseri, Aksaray, Eskiflehir) ile Trakya (Te-kirda¤, Edirne) Bölgelerinde susuz olarak yetifltirilmek-te, eylül-ekim aylar›nda hasat edilerek tohumlar ayr›l-makta ve çerez olarak de¤erlendirilmektedir.

S›ra Sizde 2

Gynoik h›yar çeflitleri iki gruptur. Sera h›yar çeflitleripartenokarpik olarak meyve tutarlar. Bir di¤er ifadeyleserada yetifltirilen h›yarlarda hiçbir önleme gerek ol-maks›z›n (ar›, hormon vb.) h›yarlardan meyve al›n›r.Tarlada yetifltirilen baz› gynoik h›yar çeflitleri ise parte-nokarpik olmad›klar› için tozlay›c› baflka bir h›yar çefli-dine ihtiyaç duymaktad›rlar. Tarlaya %10 oran›nda toz-lay›c› ekilmedi¤i zaman h›yarlardan meyve al›namaz.

S›ra Sizde 3

Kavunlarda partenokarpi bulunmamaktad›r. Meyve tu-tumu için mutlak tozlanmaya ihtiyaç duyarlar. Kavundameyve tutumu bal ar›s› ya da bombus ar›s› vas›tas› ilegerçekleflir.

S›ra Sizde 4

Kavunlarda aç›kta kuru yetifltiricilikte (2 x 1 m ya da 2x 0.75 m; sulu yetifltiricilikte 2 x 0.5 m ya da 2 x 0.75 m;tünel alt›nda yetifltiricilikte 160-200 cm x 50-60 cm; se-rada ask›da yetifltiricilikte ise (100-50 cm) x 50-60 cm s›-ra aras› ve üzeri mesafeler kullan›labilir.

S›ra Sizde 5

Tüketimi yap›lan karpuzlarda meyve a¤›rl›¤› 1 kg (minikarpuz)’dan 50 kg (Diyarbak›r kuyu karpuzu)’a kadarç›kabilir.

S›ra Sizde 6

Tüketimi yap›lan çekirdekli karpuzlar diploid iken, çe-kirdeksiz karpuzlar triploiddir. Triploid karpuz; tetraplo-id bir ana hatla (diploid karpuzun kolhisin, orizalin gibibaz› kimyasallarla katlanmas› ile elde edilir), diploid birbaban›n melezlenmesi neticesinde elde edilir. Triploidtohum elde etmek için her y›l mutlaka tetraploid ana hatile diploid baba hatt›n melezlenmesi gereklidir. Tarladayetifltiricilik s›ras›nda da meyve elde edilebilmesi için %10 oran›nda diploid (çekirdekli) tozlay›c›ya ihtiyaç bu-lunmaktad›r. Çekirdeksiz karpuz yetifltiricili¤inde arazi-ye ar› kovan› yerlefltirilmesi zorunludur.



S›ra Sizde 7

Karpuzlarda; toprak kökenli hastal›k ve zararl›larla et-kin, kolay ve temiz mücadele, düflük toprak s›cakl›kla-r›na tolerans, topraktan su ve bitki besin maddelerinindaha iyi al›n›m›, verimin artt›r›lmas›, toprak dezenfeksi-yonunda ve bitki korumada kullan›lacak kimyasallar›nazalmas› sonucunda çevreye verilecek zarar›n önlen-mesi aç›lar›ndan afl›lama yap›l›r. Afl›lamada su kaba¤›ya da bal kaba¤› ile kestane kabaklar›n›n melezleri anaçolarak kullan›lmaktad›r. Turunç üzerine afl›lanan porta-kallar›n turunç tad› vermedikleri gibi, kabak üzerineafl›lanan karpuzlar da kabak tad› vermezler. Ancak afl›-l› karpuzlar›n hasat olgunlu¤u iyice beklenmeli, erkenk›r›m (hasat) yap›lmamal›d›r.

S›ra Sizde 8

Dünya üretimi 1,5 milyon ton olup; ‹talya 477, ‹spanya211, M›s›r 148, Peru 112, Arjantin 89, Çin 63 bin tonüretime sahiptir. Türkiye yaklafl›k 36 bin ton ile dünyaenginar üretici ülkeler s›ras›nda 11’inci s›radad›r. Türki-ye 2,840 Ha alanda enginar üretimi yapmaktad›r.

S›ra Sizde 9

Enginar gündüzleri 20-22 C, geceleri 12-14 °C s›cakl›k-larda uzun süre gevrek bafl verir. Büyüme geliflme içinen düflük s›cakl›k 7-9 °C iken, bitki eksi 10 °C so¤ukla-ra dayanabilir, ve 30 °C üstü s›cakl›klarda bafllar›n kali-tesi ve miktar› azal›r.

Anonim 2005-2010. http://faostat.fao.org/site/Anonim 2008. http://www.tuik.gov.tr/bitkiselapp/Basnizki, J., Zohary, D. 1994. Breeding of seed-plan-

ted artichoke. Plant Bre Rev. 12:253-269.Damato, G., Calabrese, N. 2007. Osmoconditioning

and germination temperatures in seed of two

artichoke cultivars. Acta Hort. (ISHS) 730:331-336De Candolle, A. 1890. Origin of cultivated plants. NY

Appleton and Company. pp. 233-236. De Vos, N.E. 1992. Artichoke production in Califor-

nia. HortTechnology 2:438-444.Macua, J.I. 2007. New horizons for artichoke culti-

vation. Acta Hort. (ISHS) 730:39-48Pignone, D., Sonnante, G. 2004. Wild artichokes of

South Italy: did the story begin here? GeneticResources and Crop Evolution. 51:577-580.

Sar›, N. 2011. S›cak ‹klim Sebzeleri. Çukurova Üniver-sitesi Ziraat Fakültesi Ders Notlar› (Bas›lmam›fl).

Sonnante, G., Carluccio, A.V., Vilatersana, R., Pignone,D. 2007. On the origin of artichoke and cardo-

on from the Cynara gene pool as revealed by

rDNA sequence variation. GenRes CropEvol.54:483-495.

Vural, H. Efliyok, D. Duman, ‹. 2000. Kültür Sebzeleri

(Sebze yetifltirme). Ege Üniv. Ziraat Fakültesi Bah-çe Bitkileri Bölümü, Bornova, ‹zmir, 440s.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Süs bitkilerini tan›mlayabilecek,Süs bitkilerinin ekonomik önemini anlatabilecek,Süs bitkilerini s›n›fland›r›p, amaca uygun kullan›m›n› belirleyebilecek,Baz› süs bitkileri yetifltiricili¤ini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Süs bitkisi• Mevsimlik çiçekler• Kesme çiçek

• A¤aç• ‹ç mekân bitkisi• Çal›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Bahçe Tar›m›-II Süs BitkileriYetifltiricili¤i

• SÜS B‹TK‹LER‹• KESME Ç‹ÇEKLER• ‹Ç MEKÂN B‹TK‹LER‹• A⁄AÇLAR VE ÇALILAR• MEVS‹ML‹K Ç‹ÇEK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹

10BAHÇE TARIMI-II

B ünite Prof.Dr. ‹brahim BAKTIR taraf›ndan yaz›lm›flt›r.

SÜS B‹TK‹LER‹Süs bitkileri insano¤lunun var oluflundan beri dünyan›n her yerinde sevgilerin veduygular›n sembolü olmufltur. Güncel yaflam›n s›k›nt›lar›n› azaltan en etkin araç-lardan birisi olarak kabul edilmifltir. Özellikle günümüzde oldu¤u gibi betonlaflmasürecini yaflayan kent insan›n›n do¤aya karfl› özleminin giderilebilmesinde ve fi-ziksel çevrenin daha yaflanabilir hale gelebilmesinde süs bitkilerinin yeri son dere-ce önemlidir.

Süs Bitkisinin Tan›m› Çiçekleri, yapraklar›, meyveleri veya formu ile görsel etkinlik sergileyen veya buözellikleri ile ön plana ç›kan bitkilere süs bitkisi denir. Süs bitkileri otsu veyaodunsu yap›da olabildi¤i gibi sar›l›c›, yay›l›c›, çal› veya a¤aç formunda da olabilir.Çiçe¤i ile ön plana ç›kan süs bitkileri say› olarak di¤er gruplara göre çok daha faz-lad›r. Aslana¤z›, gerbera, kas›mpat› ve menekfle gibi otsu yap›daki bitkiler as›rlarboyu oluflturduklar› birbirinden güzel çiçekleri ile süs bitkilerinde neredeyse bafl›çekmifllerdir. Odunsu yap›ya sahip süs bitkilerinin en önemlisi flüphesiz güldür.Ayr›ca leylak, Japon ayvas›, herdem yeflil kartopu gibi çal› formundaki bitkilerdeçiçekleri ile ön plana ç›kan süs bitkileri aras›nda yer al›rlar. Süs eri¤inde oldu¤u gi-bi baz› bitkiler do¤al yap›s› gere¤i yapraklar› ya sürekli olarak renkli ve baz› ak-çaa¤aç ve taflan türlerinde oldu¤u gibi iki renklidir. Benzer flekilde, baz› tür ve çe-flitlerin yapraklar› erken ilkbaharda ve özellikle de sonbaharda bitkinin özelli¤inegöre mor, sar›, k›rm›z› gibi farkl› renklere dönüflür. Bu tip renk dönüflümü bir ikiistisna d›fl›nda yapraklar›n› k›fl›n döken bitkilerde görülür. Bunun en güzel örne¤isonbahar döneminde Bolu Da¤lar›nda ve Abant Gölü’nde görülür. Sonbahardayapraklar›ndaki renk de¤iflimi ile ön plana ç›kan bitkilerin bafl›nda s›¤la a¤ac›, ki-raz, viflne, dut, baz› akçaa¤aç türleri ve dantel çal›s› gibi bitkiler gelmektedir. Bitkitürü zenginli¤i son derece fazla olan Türkiye gibi ülkelerde meyvelerin güzelli¤i ilebüyüleyici görünüm sergileyen bitkilere de s›kça rastlan›r ve bunlar›n bir k›sm› d›flmekân süs bitkisi olarak de¤erlendirilir. Yay›l›c›, t›rman›c› ve sar›l›c› süs bitkileriduvar, sütün, girifl kap›s›, pergola gibi d›fl mekân yap› elemanlar›n› vazgeçilmezbütünleyicisi ve görsel etkinliklerinin tamamlay›c› canl› materyaller olarak de¤er-lendirirler. Çevremizde rastlananlar›n bafl›nda kemerli girifl kap›lar›n›n iki kenar›nadikilerek kap›y› bir halka gibi saran sar›l›c›, t›rman›c› güller gelmektedir. Benzerflekilde acemborusu, baz› han›meli ve yasemin türleri, mor salk›m, Amerikan ve

Süs Bitkileri Yetifltiricili¤i

kaya sarmafl›¤› gibi h›zl› büyüyen ve kullan›ld›klar› mekânlar› güzellefltiren bitki-lerdir. Dikey bahçelerin önem kazanmaya bafllad›¤› günümüzde bu gruba girenbitkilerin önemi daha da artacak gibi görülmektedir. Yay›l›c› otsu bitkilerin en gü-zel örne¤i bu¤daygiller familyas› içerisinde yer alan çimlerdir. Ayr›k cinsinin türle-ri olan Bermuda ve Uganda çimleri en belirgin olanlar›d›r. Akdeniz bölgesinde do-¤al olarak yetiflen Lippia küçük yaprakl› ve pembe çiçekli güzel bir yay›l›c› bitki-dir. Güney Afrika orijinli bu çiçekler ve kat›rt›rnaklar› (sukulent bitkiler) s›kça kul-lan›lan yer örtücülerdendir. Odunsu yap›daki yer örtücü bitkilere ait en güzel ör-neklerin bafl›nda ise Anadolu’nun do¤al bitkilerinden olan da¤ muflmulalar› (Coto-neaster spp.) gelir. Yay›l›c› ard›ç ve gelin duva¤› (ayn› zamanda t›rman›c›) di¤er ikiönemli odunsu yay›l›c› türdür.

Çiçek so¤anlar›, di¤er bir ifade ile so¤anl›, yumrulu, rizomlu ve kornlu (çi¤dem,glayöl gibi) bitkiler süs bitkisi olma özelli¤ini hiçbir flekilde kaybetmeyen ve hattade¤erleri her geçen gün daha da artan çiçeklerdir. Çi¤dem, glayöl, kardelen, lâle,nergis, sümbül, süsen, flakay›k ve zambak dünya piyasalar›nda önemli bir yere sa-hip so¤anl› bitkilerden baz›lar›d›r.

‹ç mekân bitkileri genellikle yapraklar›n›n görselli¤i ile ön plana ç›kan bitkiler-dir. Büyük bir k›sm›n›n do¤al yetiflme ortam› tropik bölge ormanlar›n›n alt› oldu-¤u için ayd›nl›¤› seven ve direk ›fl›ktan pek fazla hofllanmayan bitkilerdir.

Koku süs bitkilerinde özellikle de iç mekân ve d›fl mekân bitkilerinde fazlacaaranan bir özelliktir. Say›s› az da olsa a¤layan gelin, baz› kaktüs türleri ve kokara¤aç gibi önemli süs bitkilerinin salg›lam›fl oldu¤u istenmeyen koku bu gruba gi-ren bitkilerin kullan›m alanlar›n› s›n›rland›rmaktad›r. Güzel kokulu bitkiler tüketi-cilerin ve kullan›c›lar›n tercihleri aras›nda yer almaktad›r. Güzel kokulu bitkilerdenbaz›lar›: arpa zamba¤›, gece yasemini, han›meli, Isparta gülü, ›t›r, i¤de, leylak, miszambak, nergis ve sümbüldür. Biberiye, defne, lavanta ve kekik gibi aromatik vet›bbi özellikleri olan bitkiler de kaya bahçeleri gibi uygun mekânlarda süs bitkisiolarak de¤erlendirilmektedir.

Tarihsel Süreç ‹çerisinde Süs Bitkileri Tarihi çok eskilere dayanan süs bitkisi, bafllang›çta bahç›vanlar›n, merakl›lar›n, çi-çek ve sebze ile u¤raflan kiflilerin süs bitkileri ile de ilgilendiklerine dair baz› kay›t-lara rastlanmaktad›r. Bunun somut örne¤i M.Ö. 7. yüz y›lda F›rat Nehrinin do¤u-sunda yer bulundu¤u kabul edilen Babilin Asma Bahçeleridir. Tarihte ilk düzenlisulama sistemine de bu bahçede rastlanmaktad›r. Eski Romal›lar›n, Yunanl›lar›n veM›s›rl›lar›n da süs bitkilerine önem verdiklerine dair çok say›da arkeolojik kan›tbulunmaktad›r. ‹slam bahçelerinin de süs bitkileri yetifltiricili¤inde önemli bir yeresahip oldu¤u bilinmektedir. ‹slam bahçelerinde cennet tasviri ön plana ç›km›flt›r.Suya ve bol gölgeli¤e yer verilmifltir. Osmanl›lar döneminde ise lâle devrinin önem-li bir yeri vard›r.

Rönesans sonras›, süs bitkileri sektörünün geliflmesindeki temel tafllardan biri-si olarak kabul edilmektedir. Amerika k›tas›n›n keflfi, ›slah çal›flmalar›n›n h›zlanma-s›, ulafl›m ve iletiflimin kolaylaflmas› süs bitkileri yetifltiricili¤inde çok önemli bir ye-re sahiptir.

Süs Bitkilerinin Ekonomik Aç›dan Önemi Süs bitkileri son y›llarda göstermifl oldu¤u h›zl› geliflmeler sonucu tar›m›n önemlibir sektörü olmufltur. Süs bitkilerinin üretimi ve tüketiciye kadar uzanan pazarla-ma zinciri ülkemizde ve dünyada ses getirmeye bafllam›fl ve ülkelerin ekonomile-


rine ciddi ölçüde katk›lar sa¤lamaya bafllam›flt›r. Süs bitkileri yetifltiricili¤inde ifl gü-cüne fazlaca ihtiyaç duyuldu¤u için ifl olana¤› sa¤lama aç›s›ndan da dikkatleri üze-rinde toplayan bir tar›m koludur. Geliflmekte olan Kenya, Kolombiya ve Endonez-ya gibi ülkelerde iflçili¤in ucuz olmas› ve ayn› zamanda ekolojik üstünlüklere sa-hip olmalar› süs bitkileri yetifltiricili¤inin yayg›nlaflmas›n› sa¤lam›flt›r.

Süs bitkileri üretim alan› bak›m›ndan Asya Pasifik Bölgesinin önde olmas›nakarfl›n dünya süs bitkileri üretim de¤eri aç›s›ndan Avrupa’n›n bir hayli önde oldu-¤u görülmektedir. Bunun nedeni ise, Baflta Hollanda olmak üzere hem son dere-ce kaliteli çiçek üretmeleri ve hem de ileri düzeyde organize olmalar›d›r. Dünyasüs bitkileri ihracat›n›n 2009 y›l› de¤eri 38 milyar Euro’dur.

Ülkemizde süs bitkileri yetifltiricili¤i 1970’li y›llardan sonra ekonominin can-lanmaya bafllamas›, ülke düzeyinde önemli alt yap› çal›flmalar›n› hayata geçirilme-si, h›zl› kentleflme ve endüstrileflme sürecinin devreye girmesi süs bitkilerine olantalebin artmas›na neden olmufltur. Bafllang›çta ‹stanbul ve Yalova çevresinde yo-¤unlaflan çiçek yetifltiricili¤i ›s›tma girdilerinin sürekli olarak artmas› sonucu dahasonraki y›llarda Ege Bölgesinin güneyine ve daha sonra da baflta Antalya ve Ada-na olmak üzere Akdeniz sahillerine kaym›flt›r. 1980’li y›llarda ivme kazanmayabafllayan süs bitkileri yetifltiricili¤i ülkemizde de sayg›n bir sektör olarak yerini al-m›flt›r. 2009 y›l› verilerine göre ülkemizde 33 590 dekar alanda süs bitkisi üretimiyap›lmaktad›r.

KESME Ç‹ÇEKLERGirifl: Süs bitkileri alt sektörleri aras›nda geliflmeye en son bafllayan ve çok h›zl› birgeliflme süreci yakalayan kesme çiçek yetifltiricili¤i olmufltur. Kesme çiçe¤e karfl›talebin artmas›, baflta doku kültürü ve topraks›z yetifltiricilik olmak üzere yeni ye-tifltirme tekniklerinin devreye girmesi bu alt sektörün geliflmesinde itici güç olmufl-tur. Benzer flekilde hava tafl›mac›l›¤› da kesme çiçek sektörüne önemli avantajlarsa¤lamaktad›r. Ekonomik aç›dan bak›ld›¤›nda, kesme çiçek yetifltiricili¤i süs bitki-leri sektörü içerisinde getirisi en fazla olan›d›r. AIPH 2008 y›l› verilerine göre dün-ya kesme çiçek ithalat toplam› yaklafl›k 8 milyar Euro’dur. ‹thalatta salan pay› %65ile Avrupa ülkelerine aittir. Avrupa’y› %16 ile Amerika Birleflik Devletleri takip et-mektedir. Dünya kesme çiçek ihracat› ise 6,5 milyar Euro civar›ndad›r. Türkiye’ninkesme çiçek ihracat›ndan elde etti¤i y›ll›k gelir yaklafl›k 24 milyon dolard›r.

Kesme çiçekler; bu amaçla yetifltiricili¤i yap›lan bitkilerin çiçek veya goncala-r›n›n taze, kurutulmufl, boyanm›fl, kesme yeflilliklerle desteklenmifl veya baflka birbiçimde kullan›ma sunulmufl bitkilerdir. Bir bitkinin kesme çiçek olabilmesi içinbaz› önemli kriterleri karfl›lamas› gerekir. Bu kriterlerin bafl›nda vazo gelir. Taçyapraklar›n› k›sa sürede döken veya solan bitkiler kesme çiçek olarak de¤erlen-dirilmez. Ayr›ca bitki tür ve çeflidine ba¤l› olarak belli bir sap uzunlu¤u kesme çi-çeklerde aranan di¤er çok önemli bir özelliktir. Genelde çiçek sap› uzunlu¤unun40cm’nin alt›nda olmas› istenmez. Di¤er önemli kriterlerden baz›lar›; kokusuz ve-ya güzel kokulu olmas›, polen dökmemesi, hastal›k ve zararl›lara dayan›kl› olma-s›, dikensiz veya az dikenli olmas›, yapraklar› güzel, yaras›z ve beresiz olmas›,yapraklar›n›n çiçe¤i kapatmamas›, verimli olmas›, y›l boyu yetifltiricili¤e uygunolmas›, paketleme ve tafl›nmaya uygun olmas›d›r. Güzel koku ile birlikte etilenhormonu da salg›land›¤›nda çiçeklerin vazo ömrü k›salmaktad›r. Ancak, güzelkoku çok say›da ülke taraf›ndan istenen bir özelliktir. Kesme çiçeklerin vazo öm-rünü uzatmak için baz› kimyasal maddeler kullan›lmaktad›r. Kesme çiçeklerin ile-tim demetlerinin özellikle bakteriler taraf›ndan t›kanmas›n› önleyerek vazo ömür-

21710. Ünite - Süs Bi tk i ler i Yet iflt i r ic i l i¤ i

lerini uzatmak için kesimden hemen sonra STS olarak bilinen gümüfl-tio-sülfatkullan›lmaktad›r.

Kesme çiçeklerin buket gibi farkl› flekillerde düzenlenmesi s›ras›nda dolgumaddesi veya ana çiçe¤in görünüflünü daha da güzel hale getirebilmek için kulla-n›lan bitkilere kesme yeflillik denir. Kesme yeflilliklerin de kesme yeflilliklerin tafl›-d›¤› özelliklerin tamam›n tafl›mas› gerekir. Tek önemli ve çok önemli fark, kesmeyeflilliklerin yapraklar›n› küçük olmas›, ana çiçe¤in özelli¤ini ve güzelli¤ini örtme-mesi, tam aksine tamamlay›c› etki yapmas›d›r. Önemli kesme yeflilliklerden baz›la-r›; tül kuflkonmaz, e¤relti otu, mersin dal›, gelin teli ve Solidago’dur.

Kesme çiçek yetifltiricili¤i öncelikli olarak Avrupa’da ve Amerika’da bafllam›fl vesonraki y›llarda dünyan›n birçok ülkesine yay›lm›flt›r. Kesme çiçek yetifltiricili¤idendi¤inde ilk akla gelen ülke flüphesiz Hollanda’d›r. Amerika, ‹talya ve Japonyada y›llard›r kesme çiçek yetifltiricili¤inde söz sahibi olmufl ülkelerdir. Is›tma ve ifl-çilik masraflar›n› artmas› ve ulafl›m olanaklar›n›n h›zl› bir flekilde geliflmesi baz›Güney Amerika ve Afrika ülkelerinin de kesme çiçek yetifltiricili¤inde ciddi aflama-lar kaydetmesini sa¤lam›flt›r. Günümüzde dünyada 50 kadar ülkede kesme çiçekyetifltiricili¤i yap›lmaktad›r. Asya K›tas› içerisindeki kesme yetifltiricili¤i yapan ülke-ler Çin, Hindistan, Japonya, Tayland, ‹srail ve Malezya’d›r. Çin ve Orta ve GüneyAmerika ülkelerinden Meksika, Kolombiya, Ekvator ve Brezilya önemli kesme çi-çek yetifltiricili¤i yapan ülkelerdendir. Bu ülkeler aras›nda Kolombiya baflta karan-fil olmak üzere en kaliteli kesme çiçek üretimi yapan ülkedir. Afrika’da ise özellik-le Ekvator Kufla¤›nda yer alan Kenya, Tanzanya, Zimbabwe, Uganda, Zambiya veEtiyopya önde gelen üretici ülkelerdir. Afrika’da üretilen çiçeklerin %90’› Avru-pa’da ifllem görmektedir.

Dünyada oldu¤u gibi ülkemizde de kesme çiçek yetifltiricili¤i önce ‹stanbul veYalova illerinde bafllam›fl, ekolojik koflullar›n daha iyi olmas› ve ›s›tma giderlerinindaha az olmas› nedenleri ile sonralar› ‹zmir ve Antalya’ya kaym›flt›r. Her iki ilimiz-de de Uluslararas› Hava Alanlar›n›n bulunmas› ve yetifltirme teknikleri ile üretimeyönelik malzemelerin kolay bulunabilir olmas› bu alt sektörün geliflmesinde önem-li faktörler olarak görülmektedir. Ülkemizden ciddi anlamda ilk kesme çiçek ihra-cat› 1985 y›l›ndan sonra geliflmeye bafllam›flt›r.

2009 y›l› verilerine göre ülkemizde kesme çiçek yetifltiricili¤i s›ras›yla en fazla‹zmir, Antalya ve Yalova’da yap›lmaktad›r. Toplam 12 000 dekarl›k alanda yap›lanyetifltiricili¤in %84’ü bu 3 ilimizde gerçeklefltirilmektedir. Antalya’da yap›lan kesmeçiçek yetifltiricili¤inin neredeyse tamam› k›fl döneminde ve seralarda gerçeklefltiril-mektedir. ‹zmir’de ço¤unlu¤u seralarda olmak üzere aç›kta yetifltiricilik de yap›l-maktad›r. Yalova’daki kesme çiçek yetifltiricili¤i ilkbahar ve yaz ayarl›nda yo¤un-laflmaktad›r. Ülkemiz kesme çiçek yetifltiricili¤inin en önde gelen sorunlar›n›n ba-fl›nda yeterli tür ve çeflit zenginli¤inin olmamas›d›r. Üretimimiz a¤›rl›kl› olarak tekbir tür, karanfil üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. Yak›n bir gelecekte ülkemizde kesme çi-çek sektörünün daha da geliflece¤ine dair ciddi anlamda beklentiler bulunmakta-d›r. Ülkemizde karanfil d›fl›nda en fazla yetifltirilen kesme çiçekler; gerbera, gül,krizantem, gelin teli (Gypsophilla) ve nergistir.

Gül Yetifltiricili¤iGenel Özellikleri: Gül gülgiller familyas›n›n en önemli türlerinden birisidir.Çin’den Amerika’ya, Kuzey Yar› Küresinde oldukça genifl do¤al yay›lma alan› var-d›r. Türkiye’de baflta kuflburnu (Rosa canina) olmak üzere çok say›da do¤al gültürü bulunmaktad›r. Güller ço¤unlukla k›fl›n yapra¤›n› döken odunsu çal›lard›r.


Süs bitkisi olarak çok yönlü kullan›m› vard›r. Yapraklar› befl yaprakç›ktan oluflur,yaprakç›klar›n kenarlar› testere diflilidir. Türlerin büyük ço¤unlu¤unun sürgünleridikenli ve kemer fleklinde bir büyüme flekli sergiler. Çiçekleri erseliktir. Kesme çi-çek olarak yetifltirilen güllerin ekonomik ömrü genelde 6 y›ld›r. Dünyadaki kesmeçiçek gül üretim alan› 215.000 dekar, Türkiye’de ise 1600 dekard›r. Kesme çiçekçi-likte en fazla kullan›lan gül çeflitleri Hibrit Tea olarak bilinen melez çay grubunagirenlerdir. Bitki bafl›na ortalama verim çeflitlere göre de¤iflir. Örne¤in bu say› Bac-cara çeflidinde 12-14, Sonia’da ise 25’dir

Ço¤alt›lmas›: Güller genelde sürgün göz afl›s› veya odun çelikleri ile ço¤alt›-l›rlar. Afl›l› güller daha verimli ve daha uzun ömürlüdür. Tohumla ço¤alt›m ›slahçal›flmalar›nda kullan›l›r. Gül anaçlar› aras›nda so¤u¤a en dayan›kl›s› kuflburnu(Rosa canina)’dur. Örtü alt›nda Rosa indica major gibi so¤uklama ihtiyac› daha azolan veya hiç olmayan anaçlar tercih edilir.

Toprak iste¤i, Gübreleme ve Sulama: Güller toprakl› ve topraks›z ortamlar-da yetifltirilir. Organik maddesi bol, tuzsuz ve süzek topraklar› sever. Taban suyu-na karfl› son derece duyarl›d›r. Son y›llarda topraks›z yetifltiricilik tercih edilmekte-dir. ‹deal pH aral›¤› 6.0-7.5’dir. Toprakl› yetifltiricilikte gübreleme program› yaprakve toprak analizleri sonuçlar›na göre yap›l›r. Azot, fosfor ve potasyuma ihtiyac› faz-lad›r. Klorozu önlemek için demir takviyesi yap›l›r. Toprakta yetifltiricilikte sula-ma yaz›n 3-4 günde bir ve k›fl›n daha seyrek yap›l›r. Gülün y›ll›k su ihtiyac› ortala-ma y›lda dekara 2000-2500 tondur. Topraks›z yetifltiricilikte ise damlama sulamayap›l›r.

Dikim S›kl›¤›: Bitkiler aras›ndaki s›ra aras› ve s›ra üzeri mesafe 20-30x25 cmveya 25-30x12.5 cm olmal›d›r. Dikim aral›klar› ve birim alana dikilecek bitki say›s›çeflitlerin flekline, büyüme h›z›na ve uygulanacak kültürel ifllemlere göre de¤iflir.Topraks›z yetifltiricilikte dikim aral›klar› daha s›kt›r.

S›cakl›k ve Ifl›k ‹ste¤i: Örtü alt› yetifltiricili¤inde s›cakl›k ve ›fl›k son dereceönemlidir. Aktif büyüme döneminde en düflük gece s›cakl›¤› 16°C’nin alt›na düfl-memelidir. Aksi halde hem verim düfler ve hem de kör sürgün (tomurcuksuz sür-gün) oluflumu artar. Gündüz s›cakl›¤› 20-28°C aras›nda olmal›d›r. Ifl›k iste¤i fazlaolan bir bitkidir. Yaz›n gölgeleme yapmal›d›r.

Budama: Kesme gül yetifltiricili¤inde budama kültürel ifllemlerin en önemlile-rinin bafl›nda gelir. Budamadaki temel amaç istenilen zamanda kaliteli ve çok sa-y›da çiçek elde etmektir. Güllerde budama zaman› yetifltiricili¤in flekline ve zama-n›na göre de¤iflir. K›fl aylar›nda çiçek elde etmek için toprakl› seralarda budamazaman› A¤ustos sonu- Eylül bafl›d›r. Her bir bitkide 2-5 ana dal kalacak flekilde ya-p›l›r. Bitkiler budamadan hemen sonra ilaçlan›r, sulan›r ve gübrelenir. Günefl ya-n›kl›¤›na karfl› budanan bitkilerin üzerine gölgelik çekilir.

E¤me- bükme budama tekni¤i, günümüzde özellikle topraks›z kesme gül ye-tifltiricili¤inde y›l boyu yap›lan bir kültürel ifllemdir. Bükme budama tekni¤ininesas›, bitki üzerindeki belli dal ve sürgünlerin e¤ilmesi veya bükülmesidir. Bükmebudama tekni¤i yeni dikilen ve geliflmifl bitkilerde farkl› flekillerde uygulanmakta-d›r (Foto¤raf 10.1).

Geliflmifl bitkilerde bitki bafl›na 2-3 adet iyi geliflmifl sürgünün büyümesine mü-saade edilerek di¤erleri birinci ve/veya ikinci bo¤um üzerinden bükülür. Zay›f dal-lar ve kör sürgünler iklim, çeflit ve bitkinin verimlilik durumu göz önüne al›narakgenç bitkilerdekine benzer flekilde periyodik olarak bükülür. Büküm s›ras›nda dal-lar sürekli olarak yatak kenarlar›na do¤ru yat›r›lmal› ve bitkinin alt k›sm›na müm-kün oldu¤unca ›fl›¤›n girmesi sa¤lanmal›d›r. Çok kal›n dallar›n bükülmesinde pen-


Güllerde anaç kullanman›nnedenlerinden baz›lar›:Bitkinin ekonomik ömrünüuzatmak, daha kaliteli çiçekelde etmek ve topraktanazami derecedeyararlanmakt›r.

Kloroz özellikle demirnoksanl›¤›ndan kaynaklananyaprak sararmas›d›r.Yapraklar›n damarlar› yeflil,damarlar aras› sar›d›r.Güllerde s›k görülür.

E¤me- bükme budama, dahagüçlü çiçek elde etmek içinyap›lan bir budamayöntemidir. Bitkinin dallar›kesilmedi¤i için daha fazlafotosentez yapar.

se gibi aletlerden yararlan›labilir. Afl›r› s›cak havalarda bükme yap›lmamas›na dik-kat edilmelidir.

Bükme budaman›n avantajlar›n›; çiçek saplar›n›n daha kal›n, uzun ve kaliteliolmas›, y›l boyunca uygulanabilirli¤i, di¤er budama yöntemlerine göre daha az ifl-gücü gerektirmesi, bitki taç yüksekli¤inin düflük tutulmas›, üniform bitki geliflme-si, hastal›k ve zararl›larla mücadeleyi kolaylaflt›rmas› ve özellikle k›fl aylar›nda ka-liteyi iyilefltirmesi fleklinde s›ralayabiliriz. Verimin di¤er budama yöntemlerine gö-re yaklafl›k %20 azaltmas›, dal k›r›lma ve kurumalar›na neden olmas›, k›r›lan yer-lerde yara yerlerinin enfeksiyon kayna¤› olmas› ise önemli dezavantajlar›d›r.

Klasik verim budamas› ve e¤me-bükme budama hangi durumlarda yap›l›r?

Hastal›k ve Zararl›lar›: Güllerde görülen en önemli hastal›k küllemedir. Ayr›-ca kara leke, kurfluni küf, mildiyö, kök kanseri, pas ve virüsler de ekonomik dü-zeyde ürün kayb›na neden olan hastal›klard›r. Bafll›ca zararl›lar›ndan baz›lar› isek›rm›z› örümcek, trips, yaprak biti, beyazsinek, çekirge ve yeflil kurttur.

Hasat ve Hasat Sonras› ‹fllemleri: Çiçek kesimleri sabah erken veya akflamserinli¤inde yap›l›r. Çok erken hasat edilen çiçeklerde boyun bükülmesi görülür-ken, geç hasat edilen çiçeklerde vazo ömrü azalmaktad›r. Çiçeklere hasattan he-men sonra su çektirilir. Su çektirme solüsyonlar›na çiçek koruyucular› kullan›labi-lir. Su çektirme iflleminden sonra çiçekler sap uzunluklar›na göre boylan›r, ifllenir,demetlenir ve ambalajlan›r. Hasat sonras› ifllemleri tamamlanan çiçekler hemen pa-zara ulaflt›r›lmayacaksa 2-4°C’de suda depolan›rlar.

Karanfil Yetifltiricili¤i Genel Özellikleri: Karanfil (Dianthus caryophyllus L.); Karanfilgiller familyas›içinde yer alan bir tür olup anavatan› Akdeniz’in k›y› bölgeleridir. Islahç›lar taraf›n-dan yüzy›llar süren çal›flmalar sonucu birçok kültür formu ve hibrit çeflidi geliflti-rilmifltir. William Sim karanfil çeflidi ilk önemli çeflittir. Günümüzde dünyada30.000’den fazla karanfil çeflidinin bulundu¤u belirtilmifltir.

Toprak: Karanfil taban suyu ve drenaj sorunu olmayan, besin maddelerincezengin, kumlu-t›nl›, su tutma kapasitesi yüksek, pH’s› 6-7 aras›nda olan topraklar-da iyi geliflir. Topraks›z ortamda yetifltiricili¤i yayg›nd›r.

S›cakl›k: S›cakl›k, karanfilde büyümeyi, geliflmeyi, çiçek oluflumunu, çiçek,yaprak ve sap›n fleklini, verimlili¤i, çiçek kalitesini, rengini ve hasat sonras› öm-rünü etkilemektedir. Karanfil serin iklim bitkisidir. Bu nedenle gündüz optimum


Foto¤raf 10.1

Genç (soldaki) vegeliflmifl (sa¤daki)güllerde e¤me-bükme budaman›nyap›l›fl flekliningörünüflü (Kazaz,2010).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

16-21°C, gece ise 10-14°C’lerde iyi yetiflir. Karanfil -3°C’ye kadar so¤uklara da-yanabilir.

Ifl›k: Karanfilde büyüme ve geliflme üzerine ›fl›k yo¤unlu¤u ve ›fl›klanma süre-sinin (gün uzunlu¤u) önemli etkisi vard›r. Karanfil fakültatif uzun gün bitkisidir.Karanfil yetifltiricili¤inde sera içi optimum nem seviyesinin %60-85 aras›nda olma-s› istenir.

Ço¤alt›lma: Karanfil doku kültürü ve çelikle ço¤alt›l›r. Karanfil fidesi üretimi-nin a¤›rl›kl› olarak yap›ld›¤› ülkelerde anaç bitkiler doku kültürü teknikleri ile ço-¤alt›lmaktad›r. Çelikler hafif ortamlarda köklendirilir. Köklendirmede s›v› hormonveya talk pudras› ile kar›flt›r›lm›fl toz hormonlar kullan›l›r. Karanfil çelikleri çeflit,hava ve ortam s›cakl›¤›na ba¤l› olarak 2-4 haftada köklenirler.

Dikim ve dikim s›kl›¤›, dikim zaman›; hedeflenen hasat zaman›, üretimin ya-p›ld›¤› mevsim ve bölgenin ekolojik koflullar›na göre de¤iflir. Karanfil kök ve kökbo¤az› çürüklü¤ü hastal›klar›na karfl› çok hassast›r. Bu nedenle karanfil çelikleriderin dikilmemelidir. Dikimden sonra bitkiler hemen damla ve/veya ya¤murlamasistemi ile sulanmal›d›r. Dikim s›kl›¤›, dikim zaman›, çeflit, ›fl›k, yetifltirme süresi, uçalma zaman› ve yöntemine ba¤l› olarak de¤iflir. Karanfil yetifltiricili¤inin en fazlayap›ld›¤› Antalya ilinde dekara 26.000-27.500 adet bitki dikilmektedir.

Uç Alma: Karanfil yetifltiricili¤inde uç alma, bir bitkiden birden fazla çiçeklisürgün elde etmek amac›yla yap›lan önemli bir kültürel ifllemdir. Karanfil yetifltiri-cili¤inde bir, bir buçuk ve iki olmak üzere üç farkl› uç alma yöntemi vard›r (Foto¤raf10.2). Bitkinin geliflme durumuna ba¤l› olarak dikimden yaklafl›k 2-6 hafta sonraana gövdenin uç k›sm›n›n alttan itibaren 4-6. yaprak çifti üzerinden elle kopar›lma-s› ifllemine tek uç alma denir. Tek uç alma iflleminden sonra her yaprak çiftininkoltu¤undan bir adet sürgün sürer. Sürgünler 10-13 cm boyland›klar›nda yar›s›n›n2-3. bo¤um üzerinden tekrar kopar›lmas›na bir buçuk ve tamam›nda ucunun al›n-mas› ifllemine ise, iki uç alma denir. Uç al›m› yap›lm›fl bitkilere çiçek saplar›n›nuzamas› için gibberellik asit (GA) hormonu uygulan›r.

Bitkinin dik büyümesi, k›fl dönemi güneflten daha fazla yararlan›lmas›, hava sir-külasyonun daha düzenli olmas› ve kesim iflleminin daha rahat yap›labilmesi içindikimle birlikte dört kat a¤ gerilmesinde büyük yarar vard›r.

Koltuk Sürgünü ve Tomurcuk Alma: Standart karanfillerde tepe tomurcu¤u-nun iri olmas› için yan tomurcuklar, sprey karanfillerde ise tepe tomurcu¤u elleafla¤› do¤ru bükülerek kopart›larak di¤erlerinin iyi geliflmesi sa¤lan›r.

Standart karanfillerde yan tomurcuklar al›nmazsa ne olur?

Sulama ve Gübreleme: Sulama zaman›n›n belirlenmesinde en uygun yöntemtansiyometrelerle topraktaki nem düzeyinin ölçülmesidir. Uygun ve do¤ru bir güb-releme yap›labilmesi için toprak ve yaprak analizlerinin düzenli olarak yap›lmas›gerekir.

Hastal›k ve Zararl›lar›: Karanfil yetifltiricili¤inde çok say›da hastal›k ve za-rarl› etmeni bulunmaktad›r. Fusarium solgunlu¤u, gövde çürüklü¤ü, Pythiumkök çürüklü¤ü, Alternaria, kurfluni küf ve bakteriyel solgunluk fleklinde say›la-bilir. Yayg›n görülen zararl›lar› ise; k›rm›z› örümcek, thrips, yeflilkurt ve kök urnematodlard›r.


Fakültatif uzun gün bitkisi:Zorunlu olmayan uzun günbitkisi. Günde 12 saattenfazla ›fl›k alt›nda dahakaliteli çiçek oluflturan bitki.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Hasat ve Hasat Sonras› ‹fllemler: Standart çeflitler tam açt›¤›nda, spreyler ise2-3 tomurcuk rengini gösterdi¤i devrede hasat edilir. Standart karanfiller genellik-le 20’li, sprey karanfiller ise 5’li, 10’lu veya 20’li demetlenir. Su çektirme, genellik-le 4°C’de, ›l›k ve düflük pH’l› (3.5-5) suda 6-12 saat süre ile yap›l›r. Ayr›ca STS kul-lanmakta yarar vard›r. Karanfiller, 2-4°C’de, % 85-95 hava nemine sahip depolardasuda veya -0.5-1°C aras›nda kuru olarak depolan›rlar. Karanfiller so¤utmal› araçlar-la kutular içinde kuru veya içerisinde su olan kovalarda 2-4°C’de tafl›n›r.

Krizantem Yetifltiricili¤iGirifl: Ülkemizde kas›mpat› ve saraypat› olarak da bilinen krizantemin ana vatan›Çin ve Japonya’d›r. Japonlar›n milli çiçe¤idir. Bileflikgiller familyas› içerisinde yeralan çok y›ll›k otsu bir cinstir. Çin ve Japonya’da 2000 y›ld›r yetifltiricili¤i yap›lmak-tad›r. Mutlak bir k›sa gün bitkisidir. Krizantemler çok k›ymetli iç ve d›fl mekân veayn› zamanda saks› bitkileridir. Kesme çiçek olarak yetifltirilen tür ve çeflitlerin bü-yük ço¤unlu¤u Chrysanthemum morifolium türü içerisinde yer almaktad›r. Ayr›ca,C. indicum ve C. parthenium türlerine ait çeflitler de kesme çiçek olarak yetifltiril-mektedir. Son y›llarda taksanomistler Chrysanthemum yerine Dendranthema ad›n›kullanmaktad›rlar. K›sa ve uzun gün rejimi uygulayarak kesme çiçek olarak y›l bo-yu yetifltiricili¤i rahatl›kla yap›labilen çiçeklerdir. Y›lda 3 kesim yap›labilir.

Çiçek Özellikleri: Gül ve karanfilde oldu¤u gibi krizantemler de bir saptaki çi-çek say›s›na göre sprey ve standart olarak iki grup alt›nda de¤erlendirilirler. Kri-zantemler çok farkl› çiçek flekli ve yap›s›na sahiptirler. Çiçek irili¤i ve rengi aç›s›n-dan son derece zengin bir cinstir. Krizantemler çiçek flekli ve yap›lar› bak›m›ndan6 grupta toplan›rlar. Bunlar: a) ray çiçekleri içe do¤ru bükük, iri çiçekliler b) örüm-cek, c) pompon, d) dekoratif, e) yal›nkat veya tekli ve f) anemon tiplerdir. Kesmeçiçek olarak en fazla yetifltirilenler iri çiçekliler ve dekoratiflerdir.

Ço¤alt›lmas›: Krizantemler uzun gün koflullar›nda, yani günde ortalama 14 sa-atlik ›fl›k alt›nda ve minimum 16°C derecede yetifltirilen anaç bitkilerden al›nan ye-flil çeliklerle ço¤alt›l›rlar. Çelikler de uzun gün koflullar›nda, hafif ve geçirgen,nemli ve steril ortamlarda köklendirilir. Uzun gün koflullar›nda yetifltirilmeyen çe-likler çiçek açar ve istenilen kalitede köklü çelik elde edilemez. Meristem kültürüde ço¤alt›lmada baflvurulan yöntemlerden birisidir.


Foto¤raf 10.2

Bir buçuk almayap›lm›fl karanfilbitkisi (Kazaz,2010).

Toprak ‹ste¤i: Krizantemler steril, organik maddece zengin, hafif ve geçirgentopraklar› tercih eder. Son y›llarda topraks›z ortamlar tercih edilmektedir. Tuza vefazla gübrelemeye karfl› oldukça duyarl› bitkilerdir. Gübreleme toprak ve yaprakanalizlerine göre yap›lmal›d›r. Kalsiyuma ihtiyac› fazlad›r.

Dikimi ve ‹lk Bak›m›: Fideler köklü olmal› ve yüzeysel dikilmelidir. Dikimmesafesi çeflide ve kullan›lan dikim sistemine göre de¤iflir. Genelde daha önce ha-z›rlanm›fl yast›klara veya masalara 16x16 cm aral›klarla dikilir Damla sulama daimatercih edilmelidir. Sulamada dinlendirilmifl ve kireç içeri düflük su kullan›lmal›d›r.

Ifl›kland›rma: Krizantemler mutlak k›sa gün bitkileridir. O nedenle ›fl›klanmason derece önemlidir. Kritik gün uzunlu¤u 13.5 saattir. Örtü alt› yetifltiricili¤inde,dikimden çiçek tomurcu¤u oluflturma aflamas›na kadar ortalama 14 saatlik ›fl›klan-d›rma uygulan›r. Ek ›fl›kland›rmada 120-170 klux’lük lambalar yeterlidir. Çiçek to-murcu¤unun oluflabilmesi için ise k›sa gün uygulamas› yap›l›r. Karartman›n gündo¤madan önce erken saatlerde yap›lmas› daha uygundur. Siyah pamuklu perde-lerle yap›lan karartma s›ras›nda bitkilerin hiçbir flekilde ›fl›k almamas› gerekir. Ak-si halde çiçek açmaz. Sera içi s›cakl›¤› geceleri 13°C’nin alt›na düflmemeli ve idealgündüz s›cakl›¤› ise 20°C civar›nda olmal›d›r. Yüksek s›cakl›klar bitkilerin ve özel-likle de çiçeklerin bozulmas›na neden olur.

Krizantemlerde ek ›fl›kland›rma ve karartma neden yap›l›r?

S›cakl›k: Krizantemler serin iklim bitkileridir. Fazla s›caktan hofllanmazlar. Çe-flitlere göre de¤iflmekle birlikte ortalama gece s›cakl›¤› 16°C ve gündüz s›cakl›¤› ise18-21°C dereceleri aras›nda de¤iflir.

Uç ve Tomurcuk Alma: Krizantemlerde de bitkinin geliflmesine ba¤l› olarakdikimden iki hafta sonra uç al›m› yap›l›r. Sürgünlerin 1.0-1.5 cm lik k›sm› elle ko-part›l›r. Krizantemlerde tek uç alma yap›l›r. Sürgünlerin boyunu uzatmak için özel-likle sprey tiplerde k›sa gün uygulamas› öncesi 20 ppm düzeyinde GA hormonuuygulan›r.

Hastal›k ve Zararl›lar›: Krizantemlerin en önemli hastal›klar›; kök çürüklü¤ü,külleme, kurfluni küf, pas ve baz› virüslerdir. Zararl›lar›n›n bafl›nda ise afitler, yap-rak bitleri, k›rm›z› örümcek, beyazsinek, tripsler, unlu bit, çekirge, yaprak galerigüvesi, kesici kurtlar ve sümüklü böcekler gelir. Ayr›ca, asalak bir bitki olan küs-küt krizantemlere çok zarar verdi¤i için görülür, görüldü¤ü anda imha edilmelidir.

Hasat ve Depolama: Satandart tiplerde çiçe¤in merkezinde yer alan taç yaprak-lar›n yeflil rengini kaybetmedi¤i, d›fltaki taç yapraklar›n ise tamamen açt›¤› devredetoprak yüzeyinden 10 cm yükseklikten kesilir. Spreylerde en ideal kesim zaman› or-tadaki çiçe¤in açt›¤› ve çevresindekileri geliflmelerini tamamlad›¤› dönemdir. Çiçekboylar› çeflide göre de¤iflirse de en uygun boy 70 cm dir. Kesilen çiçekler 2-4°C dedepolan›r. Vazo ömrü uzundur ve 3-4 hafta kadard›r. STS kullan›labilir.

Lâle Yetifltiricili¤iAna Vatan› ve Genel Özellikleri: Dünyada en fazla bilinen ve geçmifli çok eskilerdayanan çok önemli çiçeklerden birisidir. Zambakgiller (Liliaceae) familyas› içeri-sin yer al›r. Çok y›ll›k otsu bir bitkidir. Baflta Hollanda olmak üzere birçok ülkedeyayg›n olarak üretimi ve ticareti yap›lmaktad›r. Lâleler do¤al olarak Orta Asya’danTürkiye’ye kadar genifl do¤al yay›lma alan›na sahiptir. Tulipa gesneriana, kültürçeflitlerinin ço¤unlu¤unun yer ald›¤› en önemli türdür.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Kullan›m› ve Üretimi: Çok yönlü kullan›m› olan bir çiçektir. Geçmiflte enyayg›n olarak d›fl mekânlarda ve saks› gibi kaplarda yetifltirilmifl olan lâle günü-müzde kesme çiçek olarak da çok büyük bir pazar pay›na sahiptir. Hollanda’dahem so¤an› ve hem de kesme çiçek olarak en fazla yetifltirilen süs bitkisidir. Dün-ya lâle so¤an› üretiminin %86’s› Hollanda da gerçekleflmektedir. Ülkemizde so¤anelde etmek amac›yla son y›llarda Konya, ‹stanbul ve Sakarya gibi illerde yetifltirici-li¤i yayg›nlaflm›flt›r. Lâle, üzerinde en fazla araflt›rma yap›lan bir bitkidir. Bu neden-le tür ve çeflit say›s› on binlerle ifade edilmektedir. Ço¤alt›lmas› so¤anlarlad›r. Hat-ta Osmanl›lar döneminde 4. Sultan Mehmet taraf›ndan özellikle lâle yetifltirmekamac› ile Çiçek Akademisi kurulmufltur.

Çiçek Özellikleri: Lâlelerin çiçekleri parlak, hemen hemen birbirine eflit 6adet taç yapra¤› vard›r. Yapraklar› çiçeklerin taban k›sm›nda yer al›r. Çiçekleri ka-deh biçiminde, farkl› renklere sahiptir. ‹ki renkli çiçekler de yayg›nd›r. So¤an› sertve armudi bir görünüme sahiptir. Her bir so¤andan bir tek çiçek ç›kar. En fazla ter-cih edilen renkler s›ras›yla sar›, k›rm›z› ve pembedir. Hollanda’daki çiçek mezatla-r›nda ifllem gören lâle çiçe¤i miktar› y›lda 1.2 milyar›n üzeride gerçekleflmektedir.Dünyada ise bu miktar yaklafl›k 3.0 milyard›r.

Çeflit Seçimi: Çeflit seçimi son derece önemlidir. Mutlaka kesme çiçek yetiflti-ricili¤ine uygun, prepare edilmifl, yani gerekli so¤uklamas›n› alarak G safhas›na(difli organlar› oluflmufl) gelmifl so¤anlar seçilmelidir.

Dikimi: So¤anlar›n kök sistemi oluflturmaya bafllamadan dikilmeleri gerekir.Hemen dikim mümkün de¤ilse 9°C’de, havadar bir yerde muhafaza edilmeleri ge-rekir. Ön so¤utma yap›lan so¤anlar prepare edilmifl so¤anlar olarak adland›r›l›rlar.

Kesme çiçek yetifltiricili¤inde tercih edilen so¤anlar›n çevresi çeflitlere görede¤iflmekle birlikte 12-14 cm’nin alt›nda olmamal›d›r. So¤anlar ortalama 2.5 cmderinli¤e dikilmelidir. Sera içerisinde kasalarda yetifltirilmesi tercih edilir. Ortala-ma bir metre kareye 200-300 adet so¤an dikilir. Çeflitlerin özelliklerine ba¤l› ola-rak laleler dikimden 13-14 hafta sonra çiçek açmaya bafllar. Kaliteli çiçek oluflu-mu için ideal s›cakl›k 16-20°C dereceleri aras›d›r. Dik büyüdükleri için deste¤eihtiyaç duyulmaz.

Toprak ve Ifl›k ‹ste¤i: Organik madde içeri¤i fazla olan, hafif ve geçirgen top-raklar› tercih eder. ‹deal pH aral›¤› 6-7’dir. Fazla tuzdan va afl›r› gübrelemeden hofl-lanmaz. Sa¤lam bir çiçek sap› elde etmek için s›k aral›klarla Ca (NO3)2 verilmelidir.

Hastal›k ve Zararl›lar›: Çiçek so¤anlar›n›n genelinde oldu¤u gibi lâlelerin deçok say›da hastal›¤› vard›r. Önemli bir g›da deposu olan so¤anlar, baflta mantarlarolmak üzere zararl› patojenlerin ilgi oda¤›d›r. Dikim öncesi topra¤›n mutlak suret-te sterlize veya pastörize edilmesi gerekir. Kaliteli so¤an kullan›lmal›d›r. Son y›llar-da lâlelerin topraks›z ortamda veya daha da önemlisi su kültüründe (hidrofonik)yetifltiricili¤inin yayg›nlaflmas›n›n temel nedeni baflta toprak kökenli hastal›klar ol-mak üzere hastal›k ve zararl›lardan ar›nd›r›lm›fl ortam sa¤lamakt›r.

Önemli hastal›klar›ndan baz›lar›; Kök kararmas›, kök çürüklükleri, kurfluni küf,maviküf, so¤an kuru çürüklü¤ü ve fusararium solgunlu¤udur. Lâleler etilen gaz›nakarfl› duyarl› olduklar›ndan ortam›n havadar olmas› gerekir. So¤an sine¤i ve afitleren ciddi zararl›lar›d›r.

Fizyolojik Bozukluklar: So¤an gelifliminin erken evrelerinde çiçek tomurcu-¤unun oluflmamas›, etilen zarar› ve kalsiyum noksanl›¤› veya fazla so¤uklama ne-denleri ile çiçe¤in alt›ndan çiçek sap›n›n erimesidir. Lâlelerin yapraklar› fazlamiktarda etilen salg›lad›¤› için depolama s›ras›nda nergis gibi çiçeklerle bir aradabulundurulmamal›d›r.


Çiçek sap› erimesinin nedenikalsiyum noksanl›¤›d›r. Aktifbüyüme dönemindeal›nabilir formda kalsiyumverilmelidir.

Hasat ve Hasat Sonras› Uygulamalar›: Tomurcuklar›n yar›s›n›n rengini iyicegöstermesi kesimdeki en önemli kriterdir. Uzun süre bekletilecek çiçekler so¤an-lar› ile birlikte 0-2°C de 2 hafta süre ile, so¤ans›zlar ise ayn› s›cakl›kta 5 gün kadarmuhafaza edilirler. Kesim ifllemi b›çakla veya sap› çekme fleklinde gerçeklefltirilir.Uzun mesafeli tafl›malarda kuru muhafaza tercih edilir. Sudan ç›kart›lan çiçeklerindip k›sm› birkaç milimetre kesilerek iletim demetlerinin aç›k tutulmas› sa¤lan›r. Çi-çeklerin vazo ömrü 5-6 gündür.

Glayöl Yetifltiricili¤iGenel Özellikleri: Ana vatan› Güney Afrika ve Akdeniz Havzas›d›r. Gladiolusgrandiflorum süsengiller familyas›n›n kesme çiçekçilikte kullan›lan en önemli tür-dür. Küçük boylu tür ve çeflitleri ise d›fl mekânlarda kullan›lmaktad›r. Yapraklar›k›l›ç fleklinde ve genelde 1.0 metre kadar boy yapar. Kesme çiçek olarak kullan›-lan çeflitlerin tamam› çok say›da farkl› türün melezlenmesi sonucu elde edilmifltir.Baflaktaki kandil say›s› ne kadar fazla olursa çiçe¤in kalitesi de o kadar artar. Çi-çek sap›n›n boyu birinci s›n›f glayöllerde 120 cm’ye kadar uzayabilir. Genelde herbir kormdan bir çiçek sap› ç›kar.

Ekolojik ‹stekleri: Glayöl yetifltiricili¤i Akdeniz sahil band›nda ve Güney Egek›y›lar›nda k›fl döneminde örtü alt›nda, Kastamonu ve Yalova gibi illerimizde iseyaz döneminde aç›kta yap›lmaktad›r. Glayöller so¤u¤a ve yüksek s›cakl›¤a karfl›duyarl› çiçeklerdir. K›fl aylar›nda sera içi s›cakl›¤›n›n 17°C derece civar›nda bulun-mas›nda yarar vard›r. Sera içi havaland›rmas›n›n ise kademeli olarak yap›lmas›önerilir. Sürekli havaland›rma yaprak uçlar›n› kurutur.

Çiçek Özellikleri: Glayöller renk ve form zenginli¤ine sahiptir. Çiçeklerin aç›-m› bafla¤›n alt k›sm›ndaki kandillerden bafllar ve uç k›sma kadar devam eder. Birbaflakta 10-16 kandil bulunur. Glayöller ›fl›¤› çok seven bitkilerdir. Örtü alt› yetiflti-ricili¤inin yap›ld›¤› k›fl dönemlerinde ek ›fl›kland›rma yap›labilir.

Glayöller çiçek açma zamanlar›na göre erkenci ve geççi gibi gruplara ayr›l›larve erkenci çeflitler dikimden 60-70 gün, orta mevsim çeflitleri 90 gün ve geççi çe-flitler ise 120 gün sonra çiçek açarlar.

Dikimi: Dikim öncesi topra¤›n iyice sterilize edilmesi ve sa¤l›kl› kormlar›n di-kilmesi önerilir. Ayr›ca, ayn› seraya veya tarlaya üst üste birkaç y›l glayöl dikmek-ten kaç›n›lmal›d›r. Mutlaka dikim nöbeti uygulanmal›d›r. Dikim s›kl›¤› kormun iri-li¤ine göre de¤iflir. Çevresi 8/10 cm olan kormlar metre kareye 100 adet olacak fle-kilde dikilirken, 12/14 cm ve üzeri olanlar 80 adet dikilir. Pazarlama süresinin uza-t›labilmesi, fazla çiçe¤in ayn› anda pazara sunulmas›n›n önüne geçilmesi ve iflçili-¤in daha etkin bir flekilde kullan›lmas› için dikimlerin birer hafta veya ikifler haftaarayla yap›lmas› önerilmektedir.

Toprak ‹ste¤i ve Gübreleme: Glayöller organik madde içeri¤i yüksek olankumlu ve geçirgen topraklarda daha iyi geliflirler. ‹deal pH aral›¤› 6.5-7.5’dir. Ya-p›lacak toprak analizinin sonuçlar›na göre gübreleme program›n›n yap›lmas› öne-rilir. Azotlu gübreler bitkinin kökleri yeterince kal›nlaflt›ktan sonra verilmelidir.Glayöllere duruma göre kalsiyum, magnezyum, demir ve bor gibi ikinci derecedeönemli gübrelerle takviye yap›lmas›nda yarar vard›r. Glayöllerde gübrelemenin 4aflamal› yap›lmas› önerilmektedir. Bunlar: a) dikim öncesi, b) 2-3 yaprak dönemi,c) çiçe¤in toprak üzerinde yapraklar aras›ndan ç›kmaya bafllad›¤› dönem ve d)korm ve yavru kormlar›n ço¤almas› ve geliflmesi için çiçeklenmenin bitiminden 2hafta sonras›d›r. Damla sulama yapmakta yarar vard›r.


Hastal›k ve Zararl›lar›: Glayöl kormlar› lâle so¤anlar› gibi bol miktarda depomaddesi içerdi¤inden lâlelerinkine benzer çok say›da bakteri ve mantar kökenlihastal›¤› vard›r. Önemli zararl›lar› ise afit, trips, mite, m›s›r koçan kurdu ve baz› ne-matodlard›r.

Hasat ve Hasat Sonras› ‹fllemleri: Çiçek kesimi bafla¤›n alt k›sm›nda bulunankandillerden bir ikisi rengini göstermeye bafllad›¤› zaman altta 2-3 yaprak kalacakflekilde kesilir. Bafla¤›n uç k›s›mlar›n›n e¤ilmesini önlemek için kesim sonras› çi-çeklerin dik tutulmas› önerilir. Kesimden hemen sonra çiçeklerin sukroz içeren su-ya konmas› vazo ömrünü art›r›r. Glayöllerin vazo ömrü di¤er birçok kesme çiçe¤egöre daha uzundur. Kesim sonras› çiçekler 4-6°C derecede birkaç gün muhafazaedilebilir.

‹Ç MEKÂN B‹TK‹LER‹Genel özellikleri: ‹ç mekân bitkileri genelde do¤al ortamlar›ndan al›narak kapiçerisinde konut, ofis, okul, otel, al›flverifl merkezleri ve hava alanlar› gibi de¤iflikmekânlarda yetifltirilen bitkilerdir. ‹ç mekân bitkilerinin tan›m›n yapmak zordur.Bunun da en önemli nedeni çok farkl› özelliklere sahip bitkilerin iç mekân bitkisiolarak kullan›lmas›d›r. Begonya, ›t›r, küpeli, sardunya ve sümbül gibi çiçekli bitki-lerin yan› s›ra yapraklar›n›n güzelli¤i ve formu ön planda olan e¤relti otu, difen-bahya ve Kentya palmiyesi gibi çok say›da bitki türü iç mekân bitkisi olarak kulla-n›lmaktad›r. Öte yandan kumkuat, süs nar› ve süs biberi gibi bodur bitkiler deönemli iç mekân bitkileri aras›nda yer almaktad›r. Son y›llarda iç mekân bitkileri-nin tür ve çeflit say›s›nda çok ciddi anlamda art›fllar olmufltur.

‹ç mekân bitkileri dik, sark›k, sürünücü ve t›rman›c› gibi çok farkl› büyüme sey-ri gösterir. Bitkilerin söz konusu özellikleri kullan›m alanlar›n›n belirlenmesi aç›-s›ndan önemlidir.

‹ç mekân bitkilerinin kapal› alanlarda önemli fonksiyonlar› vard›r. Bunlar›n ba-fl›nda: iç mekân elemanlar›n›n koordinasyonu, mekâna kimlik kazand›rma, dahaiyi yaflan›r hale getirme ve insan ile iç mekân elemanlar› aras›nda uyum sa¤lamagelmektedir.

‹ç mekân bitkilerinin büyük ço¤unlu¤u tropikal orijinli orman alt› bitkilerdir.Bu nedenle organik maddece zengin, nemli ve ayd›nl›k ortamlar› tercih ederler.Direkt günefl ›fl›¤›ndan zarar görürüler. Öte yandan, Akdeniz Bölgesinde aç›ktaa¤aç olarak yetiflen kauçuklarla çal› formunda büyüyen zakkumlar Ankara gibi içbölgelerde iç mekân bitkisi olarak kullan›lmaktad›r. Yine çöl bitkileri olan kaktüs-lerin önemli bir k›sm› da iç mekân bitkisi olarak de¤erlendirilmektedir.

‹ç mekan bitkilerinin yerlefltirilmesinde ve düzenlenmesinde bitkilerin boylar›,dokular›, formlar›, yaprak özellikleri, çiçeklenme durumlar› ve ekolojik istekleridikkate al›nmal›d›r. Büyük bitkiler daima arka fonlarda kullan›l›r. Hava alanlar› veal›flverifl merkezleri gibi oldukça genifl mekânlarda Arokarya, bambu, kauçuk, pal-miye ve hurma gibi büyük bitkiler tercih edilirken ofis ve salon gibi küçük mekân-larda küçük boylu begonyalar, Afrika menekflesi, camgüzeli, difenbahya, kaletya,k›l›ç çiçe¤i, maranta, sardunya ve siklamen gibi yapra¤›n› dökmeyen bitkiler tercihedilir. E¤relti otlar› ve baz› kuflkonmaz türleri banyo ve ev giriflleri gibi daha loflalanlarda rahatl›kla yetiflebildikleri halde ananas, kaktüs, kauçuk, eflmeya ve guz-manya gibi bitkiler ise ayd›nl›k ve s›cak mekânlarda daha iyi geliflirler.

Sar›l›c› ve t›rman›c› bitkiler daima sa¤lam bir deste¤e ve kafese ihtiyaç duyar-lar. Aksi halde büyümelerinin belli safhas›ndan sonra oluflturduklar› a¤›rl›k nede-niyle devrilir veya k›r›l›rlar. Masa ve kitapl›klara yerlefltirilen bitkilerde ise ahflap


‹ç mekân bitkilerininseçiminde saks›n›nkonaca¤› mekan›n özellikleriile bitkinin ekolojikisteklerinin dikkate al›nmas›gerekir.

malzemenin kabarmamas› için sulamada çok dikkatli olmak gerekir. Benzer flekil-de as›lm›fl makrome ve sepetler içerisine yerlefltirilen e¤relti otu, kuflkonmaz veküpeli gibi bitkilerde mutlaka altl›k kullan›lmal› ve sulamaya dikkat edilmelidir.Bitkilerin dinlenme dönemlerinde daha az su verilmelidir. Öte yandan açelya, or-tanca ve orkide gibi baz› bitkiler kireçli sudan zarar görürler. Bu nedenle sulamasuyunun sert k›fl aylar›nda bitkilerin saks›lar› ile birlikte yaklafl›k 15 dakika ›l›k suiçerisine dald›rmakta yarar vard›r. Bitkiler sudan ç›kart›ld›ktan sonra hiç su s›zd›r-may›ncaya kadar kurutulurlar. Böylece sulamadan kaynaklanan tuzlanma gideril-mifl olur. Ayr›ca bitkilerin yapraklar› da temizlenir.

‹ç mekân bitkilerinde ›fl›k, nem ve s›cakl›k çok dikkat edilmesi gereken nokta-lard›r. Ifl›k iste¤i fazla olan çiçekler ev ve di¤er kapal› mekânlar›n ayd›nl›k yerleri-ne konmal›d›r. Ifl›¤›n yetersiz oldu¤u mekânlarda florasans lambalarla ek ›fl›klan-d›rma yap›lmal›d›r. Çiçekli bitkilerin ›fl›k ihtiyac› di¤erlerine göre daha fazlad›r. Bit-kiler s›k s›k yer de¤ifltirmeden hofllanmazlar. Ortam s›cakl›¤› birçok iç mekân bit-kisi için genelde 22-23°C’dir. Genç bitkilerin ›fl›k ihtiyac› yafll›lara göre daha fazla-d›r. K›fl›n pencere önlerine konan bitkiler iç ve d›fl ortam s›cakl›¤› fark›ndan dola-y› ciddi anlamda zarar görürler. Benzer flekilde soba ve radyatör yak›n›ndaki bitki-lerde kurumalar meydana gelir.

‹ç mekân bitkilerinde killi toprak kullanmaktan kaç›n›lmal›d›r. Son y›llarda hemhafif oluflu ve hem de su tutma kapasitesi daha fazla oldu¤u için saks›l› bitkilerdetoprak yerine torf, perlit ve Hindistan cevizi lifleri kullan›lmaktad›r. Saks›l› iç me-kân bitkilerinde yavafl eriyen gübreler tercih edilmektedir.

Saks› De¤ifltirme: Saks› de¤ifltirme iç mekân bitkilerinde zaman zaman yap›l-mas› gerekli en önemli kültürel ifllemlerden birisidir. Bitkiler küçükken seçilensaks›lar zamanla bitkilere küçük gelir ve bitki/saks› aras›ndaki uyum bozulur. Bit-kiler yeterince beslenemez ve istenmeyen bozulmalar ortaya ç›kmaya bafllar. Yenisaks›lar bir öncekinden bir boy daha büyük olmal›d›r. Saks› de¤ifltirme ifllemi ilk-bahar döneminde yap›lmal›d›r. Bitki saks›s›ndan ç›kart›lmadan önce ortam›n da¤›l-mamas› için sulan›r, gövdesi iki parmak aras›na s›k›flt›r›larak ters çevrilir ve saks›-n›n bir kenar› sert bir objeye vurularak ç›kart›l›r. Bitkinin fazla büyümüfl kökleri t›-rafl edilerek yeni saks›ya dikilir. Dikimden hemen sonra sulan›r ve hafif gölgeli birortamdan 15-20 gün toparlanmas› sa¤land›ktan sonra eski yerine tafl›n›r.

Saks› de¤ifltirmede dikkat edilmesi gereken kurallar nelerdir?

Önemli üç adet iç mekân bitkisi hakk›nda k›sa bilgiler vermekte yarar vard›r.Bu amaçla yetiflme koflullar› ve özellikleri bir birinden oldukça farkl› olan begon-ya, e¤relti otu ve kauçuk seçilmifltir.

Begonya: Begonyagiller (Begoniaceae) familyas›n›n en önemeli türlerinden-dir. Tropik orijinli bitkilerdir. Ço¤unlu¤u otsu yap›dad›r. Bitkinin boyu tür ve çe-flitlere göre 5 cm ile 1.8 metre aras›nda de¤iflir. Geliflmifl bitkilerin kökleri türle-rin özelliklerine göre lifli, so¤anl›, rizomlu ve yumrulu olabilir. Begonyalar çokk›ymetli iç ve d›fl mekân bitkileri oldu¤u için dünyan›n birçok ülkesinde yo¤unbir flekilde kültürü yap›lmaktad›r. Çeflit say›s› 10 000’in üzerindedir. Begonyalarkök yap›lar›na göre üç grup alt›nda toplan›rlar. Bunlar: a) lifli köklüler, b) rizom-lular ve c) yumrululard›r. ‹lk iki gruba girenler ço¤unlukla iç mekân bitkisi ola-rak kullan›lmaktad›r.

Ço¤alt›lmas›; yaprak damarlar›, yaprak çelikleri, yeflil çelik ve tohumlad›r. Güb-releme büyümenin aktif oldu¤u dönemlerde yap›l›r. Gece s›cakl›¤› 16 C’nin alt›na


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

düflmemelidir. Hastal›k ve zararl›lara karfl› duyarl› oldu¤undan zaman›nda gerekliönlemler al›nmal›d›r. En önemli türleri; Begonia hiemalis, Begonia tuberosa ve Be-gonia rex’tir.

E¤relti Otu: Polypodiaceae familyas›n›n önemli bir cinsi olan Nephrolopsis çe-risinde yer alan e¤relti otu evriminin henüz tamamlamam›fl sporlu primitif bir bit-kidir. Dünyan›n tropik, suptropik ve ›l›man birçok bölgesinde do¤al olarak yetifl-mektedir. E¤relti otlar› son derece zarif, genelde sark›c› formlu ve çok amaçl› ola-rak kullan›labilen iç mekân bitkileridir. Makrome ve ask›l› sepetlerde özelliklerinien iyi bir flekilde sergilerler.

En yayg›n ço¤alt›m yöntemi toprak üstü gövdelerinin topra¤a temas etti¤i yer-lerden kesilerek ana bitkiden ay›rmad›r. Çünkü toprak üstü yay›l›c› gövdeler temasnoktalar›ndan kök olufltururlar. ‹yice geliflmifl bitkilerin bölünmesi ile de ço¤alt›la-bilirler. Doku kültürü yöntemi ile de h›zl› bir flekilde ço¤alt›m› yap›lmaktad›r. Spor-larla ço¤alt›m› da mümkündür. Her ne kadar orman alt› bitkisi ise de bol ›fl›ktanhofllan›r. Periyodik olarak 15-20 günde bir gübrelenmesinde yarar vard›r. Gece s›-cakl›¤›n›n 18°C’nin alt›na düflmemesi istenir. Çok fazla hastal›k ve zararl›s› yoktur.

Kauçuklar: Özellikle büyük mekânlarda yayg›n kullan›m› olan kauçuklar dut-giller (Moraceae) familyas›n›n Ficus cinsi içerisinde yer al›rlar. Yapraklar› ile önplana ç›kan kauçuklar iç mekânlardaki düflük ›fl›¤a ve neme dayan›kl› bitkilerdir.Çok önemli bir gölge a¤ac›d›r. Yeflil çelik, yar› odunsu çelik, hava dald›rmas› veadi dald›rmas› ile ço¤alt›l›r. Fazla ›fl›ktan hofllan›rlar. Gübrelemeye karfl› pozitif tep-ki verir. Çok fazla hastal›k ve zararl›s› yoktur.

A⁄AÇLAR VE ÇALILARA¤açlar ve çal›lar odunsu yap›ya sahip çok y›ll›k bitkilerdir. A¤açlar ve çal›larformlar›na, dokular›na, k›fl›n yapraklar›n› döküp dökmemelerine, iriliklerine veorijinlerine göre grupland›r›l›rlar. K›fl›n yapra¤›n› dökmeyen çam, ladin, sedir, kau-çuk ve turunç gibi a¤açlar herdem yeflil olarak adland›r›l›rlar. Bu gruba giren a¤aç-lar her y›l yaprak dökmezler. Yapraklar›n› 2-4 y›l içerisinde azar azar yenilerler. Ç›-nar, akçaa¤aç, yalanc› akasya, kavak, d›flbudak, süs kiraz› gibi a¤açlar›n ise yazmevsimi sonunda önce yapraklar›n›n rengi de¤iflir, daha sonra dökülür ve ilkba-harla birlikte yeniden yapraklan›rlar. Ço¤unlukla sonbahar yapraklar› sar›, k›rm›z›ve turuncuya dönerek son derece etkileyici görünüm sergilerler. Dut, süs kiraz›,s›¤la, dantel çal›s› ve gilaboru sonbaharda renk harmonisi sergileyen bitkilere aitgüzel örneklerdir. A¤aç ve çal›lar meyveleri ile yaban hayat›na da çok büyük kat-k›lar sa¤larlar. D›fl mekân veya tasar›m bitkisi olarak da isimlendirilen a¤aç ve ça-l›lar boylar›na göre de s›n›fland›r›l›rlar. Boyu 16 metreden fazla olan baz› akça-a¤açlar türleri, akkavak, ceviz, ç›nar, köknar, ›hlamur ve sedir gibi a¤açlar büyüka¤aç; ard›ç, ginko, hufl ve manolya gibi boylar› 6-16 metre aras›ndakiler orta boy-lu, erguvan, i¤de ve üvez gibi boylar› 6 metrenin alt›ndakiler ise küçük boylu a¤aç-lard›r. Boyu 5 metrenin alt›nda olanlar ise çal› olarak de¤erlendirilir. A¤açlar tekgövdeli, çal›lar ise çok gövdelidir.

A¤açlar hangi özelliklerine göre s›n›fland›r›l›rlar, örnekler veriniz

A¤aç ve çal›lar›n en önemli özelliklerinin bafl›nda günefl ›fl›nlar›n› süzmesi vezeminden yans›yan radyasyonu azaltarak çevresine serinlik vermesi (fiekil 10.3),ses kirlili¤ini azaltmas› ve hava kirlili¤ine karfl› koruyucu görev yapmas› gelir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Park ve bahçelerde kullan›lacak a¤aç ve çal›lar›n seçiminde bir iki tür hariçorijinleri göz önünde bulundurulmal›d›r. Örne¤in, kauçuk, okaliptus ve turunç tro-pik ve subtropik orijinli a¤açlar oldu¤undan iç ve yüksek bölgelere dikilirse so-¤uktan zarar görürler ve bir iki y›l içerisinde kururlar. Süs kiraz› ve ›hlamur gibia¤açlar ise, Akdeniz sahillerinde istenildi¤i gibi büyüyüp geliflemezler.

A¤açlar ve çal›lar gölge, güzellik ve bazen de mahremiyet sa¤lamaya yard›mc›olduklar› için seçimlerinde çok titiz davranmak gerekir. Bitki seçiminde dikkat edil-mesi gereken di¤er bir kriter de bitkilerin olgunluk devresinde alaca¤› form ve iri-likleridir. Çünkü a¤açlar büyüme süreci içerisinde sürekli flekil de¤ifltirirler. Bitki se-çiminde en fazla hata seçilen bitkinin ileriki yafllarda alaca¤› fleklin ve formun tah-min edilememesidir. fiekil 10.4’de görüldü¤ü gibi sedir bitkisinin gençlik dönemin-de sergiledi¤i form ile olgunluk döneminde sergiledi¤i form birbirinden oldukçafarkl›d›r. Benzer form de¤iflikli¤i birçok a¤açta görülür. Mekân›n etkin bir flekildekullan›labilmesi aç›s›ndan seçilecek bitkinin özelliklerinin çok iyi bilinmesi gerekir.

Özellikle a¤açlar çok farkl› form sergilerler (fiekil 10.4). A¤açlar›n farkl› form-larda olmas› estetik aç›dan önemlidir (fiekil 10.5). Su kenarlar›n salk›m formlu hufl,ladin, sö¤üt ve süs dutu gibi a¤açlar tercih edilir. Çünkü sark›k formlu a¤açlarla suaras›nda önemli bir uyum vard›r.


fiekil 10.3

A¤açlar ve Çal›larSes, Is› ve HavaKirlili¤iniAzaltarak DahaRahat YaflamaOrtam›Olufltururlar(Harris, 1983).

A¤aç ve çal›lar›n seçimindebitkinin olgunlukdönemindeki dokusu, irili¤i,flekli, formu, fonksiyonelli¤i,büyüme h›z›, yap›s›, yaprakve çiçek rengi, meyvesi,yaprak irili¤i ve benzerikriterlere dikkat etmekgerekir.

fiekil 10.4

Çal› bitkisi

Sedir At kestanesi

Genç Olgun Genç Olgun Genç Olgun

Baz› A¤aç ve Çal›lar›n Gençlik ve Olgunluk DönemlerdekiFormlar›na Ait Görünümler (Öztan, 1968).

Genelde yuvarlak ve yayvan formlu a¤açlar fazla yer kaplarlar. Bu nedenle bü-yük park ve bahçelere dikilmeleri önerilir. Ev bahçelerinde ise küçük boylu a¤aç-lar ve çal›lar daha s›k kullan›l›r. Zira yaz›n ev ve çevresine serinlik verirken k›fl›nda günefl ›fl›nlar›n›n yaflam alanlar›na ulaflmas›n› sa¤larlar.

Bitki seçiminde ekolojik koflullar›n önemi hiçbir flekilde göz ard› edilmemeli-dir. Kurak ve sulama olana¤›n›n s›n›rl› bölgelerde ahlat, al›ç, ard›ç, yerli çam türle-rimiz, han›m tuzlu¤u, i¤de ve mefle gibi türler tercih edilmelidir. Akçaa¤aç, ç›nar,göknar, kavak, maz›, flimflir ve porsuk gibi bitkiler ise gölgeli ve nemli yerleri se-verler. Tuz oran› fazla olan deniz kenarlar›nda ise hurma, palmiye, yabani f›st›k,akçakesme ve kermes meflesi gibi türlerin daha baflar›l› sonuçlar verdi¤i bilinmek-tedir. Kumul stabilizasyonlar›nda K›br›s akasyas›, okaliptus ve demir a¤ac› gibi h›z-l› büyüyen bitkiler kullan›l›r. Bozuk ve çirkin görünümlü alanlar›n en k›sa zaman-da kapat›lmalar› amac›yla h›zl› büyüyen a¤aç ve çal›lardan yararlan›l›r. Geneldeh›zl› büyüyen a¤açlar›n dokular› zay›f ve gevrek oldu¤undan olumsuz çevre koflul-lar›ndan daha çabuk zarar görürler.

Herdem yeflil a¤açlar ile yapra¤›n› döken a¤açlar›n kullan›m alanlar› aras›ndaönemli farklar bulunmaktad›r. Herdem yeflil a¤açlar a) s›n›r, koruma ve mekân›gizleme, b) di¤er bitkilere arka fon oluflturma, c) bahçe köflelerinde ve girifllerde,d) odak noktalar›nda, e) rüzgar k›ran ve f) k›fl ayarl›nda karla birlikte özel bir gö-rünüm elde etmek amaçlar› için kullan›l›rken yapra¤›n› dökenler; a) bulvar ve cad-delerde, b) gölge a¤ac›, c) genifl çim alanlar›n›n görsel etkinli¤ini art›rma ve d) te-ras, veranda ve havuz kenarlar›nda daha çok tercih edilmektedirler.

MEVS‹ML‹K Ç‹ÇEK YET‹fiT‹R‹C‹L‹⁄‹Mevsimlik çiçekleri park ve bahçelerin en etkileyici renkli elemanlar›d›r. Mevsim-lik çiçekler d›fl mekânlar›n k›sa sürede renk ve canl›l›k kazanmas›nda en çok önemtafl›yan bitkisel materyallerdendir. Mevsimlik çiçeklerin en avantajl› yönü, her mev-sim veya her y›l de¤ifltirilebilme olana¤›d›r. Bu nedenle mevsimlik çiçekler d›fl me-kân düzenlemelerine çal›flma esnekli¤i getiren en de¤erli elemanlard›r. Mevsim-lik çiçekler d›fl mekâna renk, koku, huzur ve canl›l›k getirmek amac›yla kullan›l-


Sütun fleklinde Piramidal V-fleklinde Sark›c› Yuvarlak Oval

fiekil 10.5

Farkl› A¤aç Formlar›na Ait Örnekler

Mevsimlik çiçekler birdenfazla amaç için kullan›l›rlar.Bu amaçlardan baz›lar›:k›sa zamanda çiçek eldeetmek, görsel etkinli¤i,kokusu, kamuflaj özelli¤i vetekdüzeli¤i k›rmad›r.

d›¤› gibi, tekdüzeli¤i yok etme, yüzey etkisi yaratma, görünmek istenmeyen yerle-rin k›sa sürede kapat›lmas› amac›yla da genifl ölçüde kullan›lmaktad›r.

S›n›rl› ölçekli park ve bahçe düzenlemerinde, balkon, duvar, veranda ve teras-lar›n bitkilendirme çal›flmalar›nda da bahçe çiçeklerinden yararlan›lmaktad›r.

Mevsimlik çiçekler tür ve çeflit aç›s›ndan oldukça zengin bir koleksiyona sahipoldu¤undan seçiminde ço¤u zaman güçlüklerle karfl›lafl›lmaktad›r. Genifl yüzey-lerde kullan›m söz konusu oldu¤unda çok de¤iflik renklerle karmafl›k bir kompo-zisyon oluflturmak yerine birbiriyle uyumlu ya da z›t bir iki renkle yal›n kompo-zisyonlar oluflturulmal›d›r. Burada dikkat edilmesi gereken önemli nokta, birliktekullan›lan bitkilerin ayn› anda ve sürede çiçek açmalar›d›r. Bahçe çiçekleri genel-likle tek y›ll›kt›r. Tohum ekiminden veya fide dikiminden itibaren genellikle biry›l içinde çiçek açar, tohumunu oluflturur ve sonunda ölürler. Mevsimlik çiçekle-rin ertesi y›l yeniden çiçek açmalar› söz konusu de¤ildir. Ancak sarmafl›k, kadifeçiçe¤i ve horozibi¤i gibi bulunduklar› yere tohumunu döken baz› tek y›ll›k çiçek-ler ertesi y›l bu tohumlar›n çimlenmesi durumunda ayn› yerde yeniden çiçek aça-bilirler. Pratik olarak mevsimlik çiçeklerinin her y›l tohum veya fide yoluyla yetifl-tirilmesi gerekmektedir.

Mevsimlik çiçeklerin yazl›k veya k›fll›k olanlar›n›n yan› s›ra her iki mevsimde deçiçek açabilen türler mevcuttur. K›fll›k olanlar çiçek açmaya k›fl›n bafllar ve ilkba-hara kadar devam eder. Yazl›k olanlar ise yaz›n çiçeklenirler ve çiçeklenmelerinigenellikle sonbahar sonlar›na kadar sürdürürler. Bu nedenle yazl›k ve k›fll›k bah-çe çiçeklerinin farkl› zamanlarda yetifltirilmesi gerekir.

Bahçe çiçeklerinin bir k›sm› da çok y›ll›kt›r. Bunlar yaflamlar›n› uzun süre de-vam ettirebilirler. Hatmi, nergis ve sümbül gibi baz› çiçeklerin toprak alt› organla-r› kufltan fazla zarar görmediklerinden ertesi y›l yeniden sürerler ve normal olarakbüyüme ve geliflmelerini devam ettirirler. Çok y›ll›k çiçeklerinin mevsimlik çiçek-ler gibi her y›l üretilme zorunlulu¤u yoktur.

Biberiye, fesle¤en, lavanta ve kekik gibi aromatik bitkiler de mevsimlik çiçek-ler gibi park ve bahçelerde rahatl›kla kullan›lmaktad›r.

Mevsimlik çiçeklerden befl tanesinin ad›n› yaz›n›z.

Buz çiçe¤i, gazanya ve ipek çiçe¤i hem çok çekici çiçekleri ve hem de yer ör-tücü özellikleri ile park ve bahçelerde yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.

Y›llard›r genifl çapta kullan›lan mevsimlik çiçeklere ait baz› örnekler: aslana¤z›,atefl çiçe¤i, camgüzeli, Cezayir menekflesi, hercai menekfle, horozibi¤i, Hüsnü Yu-suf, kadife çiçe¤i, kâ¤›t çiçe¤i, kas›mpat›, kirli han›m eli, papatya, petunya (kahka-ha çiçe¤i), portakal nergisi, sardunya, flebboy, turna gagas›, unutma beni, vapur-duman› ve y›ld›z çiçe¤idir. Asl›nda mevsimlik çiçek listesini epeyce uzatmak müm-kündür. Her y›l çok say›da yeni çiçek devreye girmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6


Süs bitkilerini tan›mlamak.

Süs bitkileri dendi¤i zaman farkl› özellikleri tafl›-yan ve hatta birbirleri ile yak›n iliflkileri iliflkileridahi bulunmayan çok farkl› bitkiler akla gelir.Tek ortak özellikleri çiçek, meyve, yaprak veformlar› ile görsel etkinlik sergilemeleridir. Süsbitkileri as›rlard›r insano¤lunun aflk›n›, sevgisini,gücünü, hüznünü ve üzüntüsünü simgelemifl veço¤u zaman da önemli teselli arac› olmufltur.Halklar›n süs bitkilerine karfl› olan ilgileri gele-neklerinden ve ekonomik güçlerinden kaynak-lanmaktad›r. Nas›l lâle Osmanl›n›n ve Hollanda-l›lar›n simgesi olarak kabul edilmektedir.

Süs bitkilerini ekonomik önemini anlatmak.

Süs bitkileri yetifltircili¤i ve kullan›m› dünyan›nbirçok ülkesinde önemli bir sektör haline gel-mifltir. Örne¤in, Hollanda’n›n milli gelirininönemli bir k›sm› süs bitkileri sektöründen gel-mektedir. Süs bitkileri Kolombiya’n›n ihracat›ndaön s›ralarda da önemli bir yere sahiptir. BafltaAntalya olmak üzere ‹zmir ve Yalova gibi ikliminuygun oldu¤u illerimizde süs bitkileri sektörüciddi anlamda istihdam yaratmakta ve milli geli-rimize katk›da bulunmaktad›r.

Süs bitkilerini s›n›fland›r›p, amaca uygun kulla-

n›m›n› belirlemek.

Süs bitkileri tafl›makta olduklar› özelliklerine vekullan›m alanlar›na göre afla¤›daki flekilde s›n›f-land›r›l›rlar: kesme çiçekler, iç mekân bitkileri,yer örtücüler, sar›l›c›-t›rman›c›lar, a¤açlar ve çal›-lar. En önemli kesme çiçeklerin bafl›nda gül, ka-ranfil, krizantem, lâle ve zambak gelmektedir.Çimlerin yan› s›ra k›sa boylu baz› odunsu bitki-ler de yer örtücüleri grubu içerisinde de¤erlendi-rilirler. ‹ç mekân bitkilerinin ço¤unlu¤unu tropikorijinli orman alt› bitkileri oluflturur. Ülkemiz do-¤as›nda yer alan sedir, ladin ve porsuk gibi baz›a¤açlar sergiledikleri muhteflem formlar› ileönemli bir yere sahiptirler. Kardelen gibi çiçekso¤anlar› da ülkemizin vazgeçilmezleri aras›ndayer almaktad›r.

Baz› süs bitkeliri yetifltiricili¤ini aç›klamak.

Süs bitkileri yenilikleri en h›zl› kabul eden ve uy-gulayan reformcu ve öncü bir sektör olarak dün-yan›n birçok ülkesinde kendini kabul ettirmifltir.Ülkemiz sahip oldu¤u zengin floras› ve ekolojikfarkl›l›klar› nedeniyle süs bitkileri aç›s›ndan sonderece flansl›d›r. Gül, karanfil, krizonten, lale,glayöl gibi kesme çiçeklerin; begonya, e¤reltiotu, kauçuk gibi iç mekan bitkilerinin; mevsim-lik çiçeklerin; a¤aç ve çal›lar›n yetifltiricili¤i birbi-rinden farkl›l›k gösterecektir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi bir bitkinin kesme çiçek ola-bilmesi için gerekli kriterlerden biri de¤ildir?

a. vazo ömrüb. erken çiçek dökmec. çiçek sap› uzunlu¤u d. yaprak özelli¤i e. hastal›k dayan›kl›l›k

2. E¤me-bükme budama tekni¤i afla¤›daki bitkilerdenhangisinde uygulan›r?

a. Gül b. Begonya c. Sardunya d. Karanfil e. Krizantem

3. Kloroz nedir?a. Meyve dökülmesi b. Erken çiçek açma c. Dik büyüme d. Çiçek solgunlu¤ue. Genç yapraklarda damarlar aras›n›n sararmas›

4. Hidroponik yetifltiricilik nedir?a. Topraks›z kültür b. Suda bitki yetifltirme c. Bir budama flekli d. Tomurcuk almae. Sedde üzerinde yetifltiricilik

5. Afla¤›daki bitkilerden hangisi her zaman yeflildir?a. Ç›nar b. Süs kiraz› c. Meflelerin tamam› d. Karaa¤aç e. Sedir

6. Sprey tipi çiçek nedir?a. Bir sapta tek çiçek b. Bir sapta iki ve daha fazla çiçek c. Çiçeksiz sürgünd. Dikenli çiçeke. Kör sürgün

7. Glayöllerde çiçek yap›s› nas›ld›r?a. Baflakb. Salk›mc. Spurd. fiemsiyee. Demet

8. Mevsimlik çiçekler genellikle hangi yöntemle ço-¤alt›l›r?

a. Yeflil çelikleb. Odun çeli¤i ilec. Tohumlad. Dald›rma ilee. Afl› ile

9. Afla¤›daki çiçeklerden hangisi mutlak k›sa gün bitki-sidir?

a. Gülb. Lâlec. Karanfild. Hercai menekflee. Krizantem

10. Afla¤›daki a¤açlardan hangisi en h›zl› büyür?a. Ard›çb. Ladinc. Mefled. Okaliptuse. Turunç



1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise; “Kesme Çiçekler” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise; “Gül Yetifltiricili¤i” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise; “Gül Yetifltiricili¤i” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yaln›fl ise; “Lale Yetifltiricili¤i” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise; “A¤açlar ve Çal›lar” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise; “Karanfil Yetifltiricili¤i” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise; “Glayöl Yetifltiricili¤i” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise; “Mevsimlik Çiçekler” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise; “Krizantem Yetifltiricili¤i” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise; “A¤açlar ve Çal›lar” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.


Güllerde klasik budama toprakl› yetifltiricilikte, e¤me-bükme ise topraks›z yetifltiricilikte uygulan›r.

S›ra Sizde 2

Yan tomurcuklar al›nmazsa ana tomurcuk küçük kal›rve çiçe¤in kalitesi düfler.

S›ra Sizde 3

Krizantemler k›sa gün bitkileridir. O nedenle gençlikdönemlerinde bitki güçlü olsun diye uzun gün, genera-tifli¤e geçebilmeleri için de k›sa gün rejimi uygulan›r.

S›ra Sizde 4

Saks› de¤ifltirmede bir büyük boy saks› kullan›l›r ve ikihafta yar› gölge veya gölge bir yerde muhafaza edilir.Sulamas›na dikkat edilir.

S›ra Sizde 5

A¤açlar›n s›n›fland›rmas›nda yaprakl›l›k, doku, flekil, form,orijin, boy ve çiçekleri gibi özelliklerine dikkat edilir.

S›ra Sizde 6

Aslana¤z›, kadife çiçe¤i, petunya, flebboy ve vapurduman›.

Bakt›r, ‹. (2001). Kesme çiçek gül yetifltiricili¤inde

alternatif verim budamas›: Bükme. 6. Ulusal Se-rac›l›k Sempozyumu, s:195-199, 3-5 Eylül, Fethiye,Mu¤la.

Bakt›r, ‹. (2010). Bitki Büyüme Düzenleyicileri: Özel-

likleri ve Tar›mda Kullan›mlar›. Hasat Yay›nc›-l›k, ‹stanbul.

Besemer, S.T. (1980). Introduction to Floriculture,

Editor: Roy A. Larson, Academic Press. Inc., NewYork.

DeHertogh, A. ve M. Le Nard. (1993). The Physiology

of Flower Bulbs. Elsevier, The Netherland.Dole, J. M. ve Wilkens H.F. (1999). Floriculture: Prin-

ciples and Species. Prentice-Hall, Inc., New Jer-sey.

Galbally, J. ve Galbally E. (1997). Carnations and

Pinks for Garden and Greenhouse. Timber Press,pp1-310, Portland, Oregon, USA.

Harris, R.W. (1983). Arboriculture. Prentice-Hall, Inc.,New Jersey.

Holley, W.D ve Baker R. (1991). Carnation Producti-

on II. Kendall/Hunt Publishing Company, USA,ISBN 0-8403-6308-7.

Kazaz, S. (2010). Kesme Çiçek Yetifltiricili¤i Ders

Notlar›. SDÜ Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölü-mü, Isparta.

Korkut, A.B., (2004). Çiçekçilik. Hasat Yay›nc›l›k Ltd.fiti., ‹stanbul.

Laurie, A., Kiplinger D.C. ve Nelson K. S. (1969). Car-

nation in Commercial Flower Forcing. p: 262-282. McGraw-Hill, New York.

Mam›ko¤lu, N. G. (2007). Türkiye’nin A¤aç ve Çal›la-

r›, NTV Yay›nlar›.Mercurio, G. (2007). Cut rose cultivation around the

world. First Editon, 256p, Schreurs, The Nether-land.

Öztan, Y. (1968). Dendroloji ve Bitki Kompozisyo-

nu. T. Peyzaj Mimarisi Derne¤i Yay›nlar›, No: 3, An-kara.

Petwee, J., (2000). International Cut Flower Manual.

Elsevier International Business, The Netherland.Sarkka, L.E. ve Rita H. J. (1999). Yield and quality of

roses produced by pruning or by bending down

shoots. Gartenbauwwissenschaft, 64(4), 1. Yazgan, M.E., Uslu, A. ve Özyavuz, M. (2009). ‹ç Me-

kan Bitkileri ve Tasar›m›. Ankara Üniversitesi, Zi-raat Fakültesi Yay›n› No.1575.

Kendinizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

235Sözlük

AAborsiyon: Bitkinin herhangi bir organ›n›n geliflmesinin dur-

mas› ve ölmesi.

A¤aç olumu: Meyvede geliflmenin tamamland›¤› ve hasat

edilmeye uygun oldu¤u fizyolojik safha.

A¤aç: Tek gövdeli, çok y›ll›k odunsu yap›ya sahip boylu

bitki.

Anaç: Hastal›k ve zararl›lara karfl› dayan›kl›l›k veya bodurluk

gibi üstün özelliklerinden yararlanmak amac›yla üzerine

kültür çeflidi afl›lanan odunsu veya otsu bitki.

Anavatan: Bitkilerin kültüre al›nmadan önceki tarihte ilk ola-

rak bulunduklar›-yaflad›klar› yer.

Andromonoik (Andromonocie): Bir bitkide farkl› yerlerde

erkek ve erselik çiçeklerin bulunmas›.

Anter: Çiçekte erkek organ›n baflç›¤›, çiçek tozu keseleri ve

çiçek tozlar›n›n polenlerin olufltu¤u bölüm.

Apikal dominansi: Tepe tomurcu¤u taraf›ndan yan tomur-

cuk veya meristemlerin büyümesinin engellenmesi.

Arokarya (Araucaria araucana (Molina) K. Koch): fiili

arokaryas›, fosil ça¤›ndan günümüze kadar gelebilen

çok k›ymetli bir a¤aç ve/veya iç mekân bitkisi.

Aromatik bitki: Baharat olarak da kullan›lan güzel kokulu

bitki.

Arpac›k: K›ska olarak da bilinen, bafl so¤an üretimi için kul-

lan›lan ve tohum ekimi ile elde edilen küçük so¤anlar.

Aslan a¤az› (Antirrhinum majus L.): Çiçekleri aslan a¤z›

veya bal›k a¤z›na benzeyen önemli bir süs bitkisi. Bah-

çe, saks› ve kesme çiçek amac›yla s›kça yetifltirilir.

Afl› uyuflmazl›¤›: Anaç ve kalem aras›nda kaynaflman›n sa¤-

lanamamas› veya kaynaflman›n s›n›rl› kalmas›.

Afl›: ‹ki bitki parças›n› birlefltirip kaynaflt›rmak ve tek bir bitki

gibi büyüme ve geliflmesini sa¤lamak.

BBen düflme: Üzümde meyvelerin yumuflamaya bafllad›¤› ve

yeflil renginin, çeflitlerine göre beyaz, siyah veya k›rm›-

z›ya dönmeye bafllad›¤› devre.

Biberiye (Rosmarinus officinalis L.): Kufldili olarak da bi-

linen çok y›ll›k, yar› odunsu aromatik bir bitki.

Bileflik çiçekliler: Birden fazla çiçe¤e bir arada toplu olarak

sahip olan bitkiler.

Bireysel çiçek: Çiçeklerin bitki üzerinde tek tek ayr› yerler-

de bulunmas›.

Bodur anaç: Zay›f geliflen ve üzerindeki çeflidi de zay›f gelifl-

tiren anaç.

ÇÇal›: Çok gövdeli, çok y›ll›k odunsu yap›ya sahip k›sa boylu

bitki.

Çelik: Köklendirmek üzere ana bitkinin gövde, dal, kök ve

yapraklar›ndan kesilerek haz›rlanan bitki parças›.

Ç›tanak: Yumuflak çekirdekli meyve türlerinde k›sa meyve

dallar›n›n birleflmesi ile oluflmufl geyik boynuzu fleklin-

deki meyve dal›.

Çiçek tomurcu¤u: Açt›¤›nda çiçek oluflturan tomurcuk.

Çimlenme gücü: Tohumlar›n yeni bitki oluflturmak için ilk

ç›k›fl oran›.

Çok y›ll›k bitki: Üç y›l ve daha fazla yaflayan bitki.

DDalc›k: Yumuflak çekirdekli meyve türlerinde uzun meyve

dal›.

Dald›rma: Bir dal›n ana bitkiden ayr›lmadan köklendirilmesi.

Dioik (Diocie): Erkek ve difli çiçeklerin farkl› bitkilerde bu-

lunmas›.

Dip sürgünü: Baz› bitkilerin kök bo¤az› ve çevresinden ç›-

kan sürgün.

Diploit: Somatik hücrelerinde normal olarak 2 set halinde

kromozomu bulunan bulunun bitki

Doku kültürü: Steril koflullarda bitkilerin sürgün ucu ve em-

briyo gibi k›s›mlar›n›n özel olarak haz›rlanm›fl besi or-

tamlar›nda ço¤alt›lmas›.

Dormansi: ‹çsel veya fiziksel nedenlerden dolay› uygun or-

tam olmas›na ra¤men tohumlar›n çimlenmemesi, tohu-

murcuklar›n çiçek açmamas› veya sürmemesi.

Döllenme: Yumurta hücresi ile çiçek tozunun çekirde¤inin

birleflmesi.

Drup (Drupa): Tek tohumlu olan ve tamamen ovaryumun

geliflmesi ile oluflan, perikarp›, etli-sulu mezokarp› ve

sert endokarp› olan meyve.

EEkzokarp: Ovaryumun geliflmesi ile oluflan meyvenin en d›fl

tabakas›.

Endokarp: Ovaryumun iç duvar›n›n ligninleflmesi ile oluflan

tohumun sert d›fl k›sm›.

Erkek k›s›rl›¤›: Erkek çiçeklerin çeflitli sebeplerden dolay›

aktif olamamas›.

Erselik (erdifli, hermafrodit): Erkek ve difli organlar›n ayn›

çiçekte bulunmas›.

Eflmeya (Aechmea spp.): Gösteriflli pembe çiçe¤i olan tro-

pik orijinli bir iç mekân bitkisi.

Sözlük


FFakültatif: Zorunlu olmayan.

Filoksera: Asmalar›n köklerinde (veya yapraklar›nda) yafla-

yan ve emerek fliflkinlik oluflturan küçük böcek.

Fizyolojik Erdifli: Erkek organ› fonksiyonel olmayan çiçek.

Form: Biçim.

GGeneratif geliflim: Bitkilerde çiçeklenmenin bafllad›¤›, çiçek,

tohum ve meyve organlar›n›n olufltu¤u dönem.

Generatif üretim: Tohumdan bitki yetifltirilmesi.

Genetik aç›lma: Döllenme sonucu oluflan bireylerin ebe-

veynlerine ve birbirlerine benzememesi.

Gerbera (Gerbera jamesonii L.): Bileflikgiller familyas›na

ait çok gösteriflli bir kesme çiçek.

Gerçek meyve: Çiçe¤in difli organ›n›n yumurtal›k k›sm›n›n

etlenip sulanmas›yla oluflan meyve.

Gibberellik asit (GA): Do¤al bir bitki hormonu.

Gilaboru (Viburnum opulus L.): Asya ve Avrupa orijinli

çok güzel bir süs çal›s›.

Ginko (Ginkgo biloba L.): Ginko, muhabbet a¤ac›, yaflayan

fosil türlerine ait çok önemli bir a¤aç.

Guzmania (Guzmania ligulata L. (Mez.): Orta ve Güney

Amerika orijinli çiçe¤ini açt›ktan sonra ölen önemli bir iç

mekân bitkisi.

Gynoik çiçek: Bir bitkide sadece difli çiçeklerin bulunmas›.

Gypsophilla (Gypsophilla peniculata L.): Türkçe ad›

gelin teli veya çöven olan önemli bir kesme çiçek ve

t›bbi bitki.

HHerbisit: Yabanc› otlar› öldürmek için kullan›lan kimyasalla-

r›n genel ad›.

Heterozigot: Diploid hücrelerinde herhangi bir gen için iki

farkl› alleli bulunan bitki.

Hidroponik kültür: Su kültürü.

Hipokotil: Tohum çimlendikten sonra kök ile çenek yaprak-

lar aras›nda kalan k›s›m.

Hüzme: Elma ve armutta çiçeklerin ana bir eksen üzerinde

oluflmas› (kimoz ve rasemoz çiçek tipi).

I-‹It›r (Pelargonium graveolens L. Herit): Güzel kokulu yap-

raklar› olan saks› ve bahçe bitkisi.

‹ki y›ll›k bitki: Tohum ekildikten sonra çiçek aç›p tohum

oluflturabilmek için iki büyüme sezonuna veya y›la ihti-

yaç duyan ve sonras›nda ölen bitki.

KKaletya (Calathea crocata G. Mey.): Tropikal orijinli bir sa-

lon süs bitkisi.

Kapama bahçe: Yaln›zca bir meyve türü ile tesis edilen mey-

ve bahçesi.

Karg›: Yumuflak çekirdekli meyve türlerinde 5-20 cm uzun-

lukta olan meyve dal›.

Kar›n çizgisi: Meyvede sap çukurunu çiçek çukuruna birbi-

rini ba¤layan içe çökük veya ç›k›nt› fleklinde hat.

Kar›fl›k tomurcuk: Açt›¤›nda yaprak-sürgün ile birlikte çiçek

oluflturan tomurcuk.

Karpel: Tohum taslaklar›n› örten ve de¤iflime u¤ram›fl yap-

raktan oluflan bir kaç gözlü yap›.

Katlama: Baz› bitkilerde tohumun çimlenmesi için üç-befl

günden birkaç ayl›k süreye kadar nemli ortamda tutul-

mas›.

Kendine tozlanma-döllenme: Bir bitkinin çiçek tozlar›n›n

kendi difli çiçe¤ini veya ayn› çeflide ait di¤er bitkilerin

difli çiçeklerini tozlay›p döllemesi.

Kendine uyuflmaz: Bir bitkinin çiçek tozlar›n›n kendi difli çi-

çe¤ini veya ayn› çeflide ait di¤er bitkilerin difli çiçekleri-

ni dölleyememesi.

Kendine verimli: Bir çeflide ait bitkilerin çiçeklerinin kendi

kendini dölleyerek meyve oluflturmas›.

Kentya (Howea forsteriana Becc.): Palmiye benzeri bir iç

mekân bitkisi.

Kese: Yumuflak çekirdekli meyve türlerinde yedek besin mad-

delerinin birikmesi ile oluflan fliflkinlik.

Kesme yeflillik: Kesme çiçeklerin görselli¤ini art›rmak için

kullan›lan küçük yaprakl› bitki.

K›sa gün so¤anlar›: Bafl ba¤lamak için 12 saatin alt›nda gün

uzunlu¤u isteyen so¤anlar.

K›s›rl›k: Efley organlar›nda normal efley hücrelerinin (gamet-

lerin) oluflamamas›.

Klon: Kökeni tek bitki olan ve bu bitkiden efleysiz olarak ço-

¤alm›fl, birörnek genetik yap›daki bitkiler toplulu¤u.

Kloroz: Genellikle topraktaki kireç yüksekli¤i nedeniyle de-

mirin al›namamas›ndan kaynaklanan yaprak sararmas›.

Koltuk sürgünü: Yaprakla gövde aras›ndan ç›kan sürgün.

Korm: Farkl›laflm›fl ve depo organ› görevi yapan k›sa, fliflkin

toprak alt› gövdesi. Yap›s›nda hem so¤an hem de yum-

ru yer al›r.

Kumkuat (Kamkat) (Fortunella spp.): Çok küçük meyveli

bir tür turunçgil, iç mekân bitkisi.

Kuflburnu (Rosa canina L.): Yabani gül, gül anac› olarak da

kullan›lan önemli bir çal›.

237Sözlük

LLâle Devri: 1718-1730 y›llar› aras›ndaki Osmanl› ‹mparatorlu-

¤u dönemi (Padiflah III. Ahmet Dönemi).

Lippia: Otsu yap›da ve küçük pembe çiçekli, Akdeniz sahi-

linde do¤al olarak yetiflen yay›l›c› bir bitki.

MMeristem: Sürekli bölünme özelli¤inde hücrelere sahip do-

kudur. Kök ve sürgün uçlar›nda bulunanan meristemle-

re apikal meristem denir.

Mezokarp: Ovaryumun geliflmesi ile oluflan meyvenin kabuk

ile çekirdek aras›ndaki orta tabakas›.

Monoik: Bir bitkide erkek ve difli çiçeklerin farkl› yerlerde

bulunmas›.

Mutant: Genetik yap›s› de¤iflime u¤ram›fl bitki veya çeflit.

NNötr gün bitkisi: Vejetatif aflamadan çiçeklenmeye geçebil-

mek için herhangi özel bir gün uzunlu¤una ihtiyaç duy-

mayan bitki.

O-ÖOcak: Fidan çukuruna birden fazla fidan dikilerek yap›lan

çok gövdeli yetifltiricilik sistemi.

Odun dokusu (xylem): Köklerden al›nan suyu ve bu suyun

içindeki bitki besin maddelerini bitkinin di¤er organlar›-

na tafl›yan iletim dokusu.

Okaliptus (Eucalyptus spp.): Güney Afrika orjinli önemli

bir orman a¤ac›.

Orta gün so¤anlar: Bafl ba¤lamak için 12-14 saat gün uzun-

lu¤u isteyen so¤an.

Otsu bitki: Tafl›y›c› gövdesinde odunsu oluflum olmayan ve

ço¤unlukla bir y›l yaflayan bitkiler.

Ovül: Tohum tasla¤›, ovaryumun embriyo kesesini ve yumur-

ta hücresini tafl›yan, döllenmeden sonra tohumu olufltu-

ran k›sm›.

Ön so¤utma: Hasattan sonra meyvelerin ›s›s›n›n düflürülmesi

için yap›lan so¤utma.

PPartenokarpi: Döllenme olmadan tohumsuz meyve olu-

flumu.

Pergola: Genelde bahçelerde yer alan sütunlar veya direkler-

den yap›lm›fl etraf› sar›l›c›-t›rman›c› bitkilerle donat›lm›fl

gölgelik.

ppm: Milyonda bir k›s›m.

Prepare so¤an: Yeterli so¤uklanmas›n› alm›fl, dikime haz›r

so¤an.

Protandri: Bitkinin erkek organlar›n›n difli organlar›ndan ön-

ce olgunlaflmas›, erkek gametlerin difli gametlerden ön-

ce olgunlaflmas› durumu.

Protogini: Bitkinin difli organlar›n›n erkek organlar›ndan ön-

ce olgunlaflmas›, difli gametlerin erkek gametlerden ön-

ce olgunlaflmas› durumu.

RRizom: Farkl›laflm›fl toprak alt› gövdesi.

SSo¤an: K›sa sapl›, etli yaprak pullar› ve merkezi bir taban

olan ve genelde d›fl›nda koruyucu zar bulunan farkl›lafl-

m›fl gövde.

So¤uklama ihtiyac›: ‹çsel dormansinin k›r›lmas› için bitkile-

rin genelde 0°C ile +7°C aras›ndaki s›cakl›klarda üflüme

iste¤i.

Solidago (Solidago spp. L.): Alt›n çubuk olarak da bilinen

çok y›ll›k otsu bir süs bitkisi.

Soymuk dokusu (floem): Fotosentez sonucu üretilen orga-

nik maddeleri köklere ya da bitkinin di¤er organlar›na

tafl›yan iletim dokusu.

Sprey: Da¤›n›k, bir sapta birden fazla çiçek bulunmas›.

Standart çiçek: Bir sapta sadece bir çiçek bulunmas›.

Steril: Temiz.

Subtropik: Tropik ve ›l›man iklimler aras›nda yer alan iklim

flekli (ör. Akdeniz sahil bölgesi iklimi).

Sukulent: Genelde çöl gibi kurak bölgelerde yetiflen ve fark-

l›laflm›fl gövdelerinde bol miktarda su bulunduran bitki.

Süs bitkisi: Görselli¤i ön planda olan bitki.

TTaban araziler: Etraf›na göre çukurda kalan araziler.

Taç: Meyve a¤ac›n›n gövde, dal ve yaprak gibi toprak üstü or-

ganlar›n›n oluflturdu¤u yap›, karnabaharda bitkinin bü-

yüme konisi olan uç k›sm›n›n dallanmas› ile meydana

gelen k›s›m.

Tek y›ll›k bitki: Tohum ekildikten sonra ayn› y›l ya da büyü-

me sezonu içerisinde tohumdan tohum oluflturan bitki.

T›bbi bitki: Baz› hastal›klar›n tedavisinde kullan›lan bitki.

Tohum anac›: Tohumdan ç›kan ve üzerine afl› yap›larak fi-

dan üretiminde kullan›lan bitkisel materyal (çö¤ür).

Tohum kabu¤unun afl›nd›r›lmas›: Fiziksel dormansi göste-

ren tohum kabuklar›n›n afl›nd›r›larak fiziksel engelin or-

tadan kald›r›lmas›.

Tomurcuk alma: Baz› kültür bitkilerinde ana tomurcuklar›n ve-

ya ana tomurcu¤un alt›ndaki tomurcuklar›n kopart›lmas›.

Topuz: Bo¤um aralar› birbirine çok yak›n olan en k›sa mey-

ve dal›.


Tozlay›c›: Meyve bahçelerinde esas çeflidin meyve verebil-

mesi için çiçek tozu kayna¤› olarak kullan›lan bitki-çeflit.

Triploit: Somatik hücrelerinde 3 set halinde kromozomu bu-

lunan bulunun bitki.

UUyur göz: Olufltuktan sonra dinlenme halinde kalan ancak

fliddetli budama gibi zorunlu durumlarda sürerek dal,

yaprak oluflturan tomurcuk.

Uzun gün bitkileri: Çiçek açmak için gündüzleri ›fl›klanma

süresinin 12 saat ve üzerinde olmas›n› isteyen bitkiler.

Uzun gün so¤anlar›: Bafl ba¤lamak için 14 saatin üzerinde

gün uzunlu¤u isteyen so¤anlar.

VVegetatif ço¤altma: Efleysiz ço¤altma, bitkilerin kök, gövde,

dal, yaprak, ve meristematik dokular› kullan›larak yap›-

lan ço¤altma.

Vejetatif geliflim: Bitkilerde çiçeklenmenin bafllang›c›na ka-

dar olan, kök ve yaprak organlar›n›n›n geliflti¤i dönem.

YYabanc› tozlanma-döllenme: Bir bitkinin baflka bir çeflide

ait bitkinin çiçek tozu ile tozlanmas›-döllenmesi.

Yalanc› gövde: So¤an, p›rasa, sarm›sak gibi bitkilerde yap-

raklar›n bireyselleflti¤i nokta ile toprak aras›nda kalan

beyaz k›s›md›r. Yeflil so¤anlar ve p›rasan›n tüketilen be-

yaz k›s›mlar› yalanc› gövdedir.

Yalanc› meyve: Çiçek sap›, çiçek tablas› veya çiçek örtüsü gi-

bi çiçe¤in di¤er organlar›n›n da yumurtal›kla birleflmesi

ile oluflan meyve.

Yast›k: Sebze fidelerinin yetifltirildi¤i özel yer.

Y›ll›k sürgünler: Ayn› y›l tomurcuktan oluflan sürgün ya da

dal.

Yumru: Depo görevi yapan, d›fl zars›z, farkl›laflm›fl toprak al-

t› gövdesi.

239Diz in

AAborsiyon 31, 34, 36, 55, 68

Adventif göz 80, 89-91

A¤aç olumu 23

Aktif tomurcuk 80

Amygdalin 33

Anaç 4, 8, 9, 12, 13, 16, 19, 21, 22, 24, 31, 32, 36, 37, 40, 41,

44, 47, 49, 53, 56, 61, 64, 68, 71, 73, 82, 83, 85, 96, 102,

103, 109, 114, 115, 124, 219, 221, 222

Anavatan 3, 10, 13, 16, 29, 33, 37, 41, 45, 53, 58, 62, 65, 66,

69, 79, 85, 89, 92, 101, 110, 111, 121, 126, 133, 135, 145,

148, 151, 153, 156, 157, 161, 167, 171, 175, 179, 183, 193,

196, 199, 202, 205, 220

Andromonoik 199, 203

Antioksidant 58, 66, 85, 202

Antosiyanin 85, 107, 183

Afl› 4, 8-13, 16, 19, 20, 22, 24, 31, 32, 36, 40, 41, 44, 47, 49, 56,

57, 60, 61, 64, 68, 70-73, 82, 83, 91, 93, 109, 124

Afl› noktas› 20

Afl› uyuflmazl›¤› 13, 32

Atefl yan›kl›¤› 10, 23

BBasit meyve 30

Ben düflme 83

B-karoten 33, 179, 184, 188, 202

Bodur 4, 6, 8, 9, 13, 16, 21, 22, 40, 41, 44, 64, 122, 133, 135,

136, 137, 138, 226

Bolu f›nd›¤› 66, 68

Brix 84

C-ÇCumba 54

Ça¤la 13, 58

Çanak yaprak 5, 17, 30, 34, 80, 85, 88, 103, 130, 134, 136,

146, 168, 172, 176, 185

Çardak 94

Çekirdeksiz 17, 79, 80, 81, 96, 106, 107, 203

Çelik 9, 16, 19, 24, 41, 44, 47, 49, 61, 68, 83, 91, 95, 114, 115,

219, 221, 222, 227, 228

Çeflit 3-13, 15-19, 21, 23, 24, 29, 30-37, 39-51, 54-61, 63-68,

70, 71, 73, 74, 80, 81, 82-85, 89-91, 93, 96, 97, 101-116,

122, 124-127, 129-131, 133-137, 140, 146-154, 157, 158,

160-171, 176, 177, 179-181, 183-185, 188, 189, 193, 196-

199, 201-207, 209, 215, 218-227, 231

Ç›tanak 5, 10

Ç›tlama 54, 55

Çiçek tomurcu¤u 5, 14, 30, 31, 33-35, 38, 42, 46, 55, 86, 130,

151, 223, 224

Çiçek tozu 6, 11, 34, 39, 43, 63, 67, 73, 93, 112, 180

Çift meyve 58

Çift tohum 58

Çotanak 67, 68, 69

Çö¤ür 4, 8, 9, 13, 22, 32, 36, 41, 44, 47, 49, 56, 57, 61, 62, 64,

71, 73, 109

DDalc›k 5, 10, 90

Dald›rma 9, 16, 19, 41, 44, 68, 91, 96, 114

De¤iflik doruk dall› 22, 57, 61, 65

Dinlenme 7, 12, 21, 31, 34, 35, 44, 47, 54, 60, 71, 87, 90, 91,

185, 227

Dioik 54, 73, 93, 96, 112

Dip kazan 20

Dip sürgünü 14, 16, 24, 66, 68, 114

Diploit 6, 11

Difli a¤aç 54, 73, 115

Difli çiçek 54, 62, 63, 66, 67, 70, 73, 81, 93, 96, 111, 112, 179,

180, 194, 197, 200, 203

Difli organ 5, 11, 14, 15, 17, 18, 30, 31, 34, 38, 40, 42, 43, 46,

47, 58, 66, 80, 85, 90, 93, 103, 122, 127, 130, 134, 136,

146, 168, 172, 176, 180, 206, 224

Diflicik borusu 5, 11, 14, 34, 46

Doku kültürü 9, 64, 68, 87, 217, 221, 228

Don 7, 12, 14, 18, 19, 24, 29, 31, 33, 34, 35, 44, 47, 55, 60, 84,

91, 106, 111, 115, 124, 128, 131

Doruk dall› 22, 57, 61, 65, 71

Döküm 68

Döllenme 6, 7, 11, 15, 16, 31, 34, 35, 39, 43, 46, 54-56, 59, 60,

63, 67, 70, 81, 93, 104, 112, 122, 123, 127, 130, 134, 137,

146, 149, 151, 154, 158, 172, 180, 185, 200, 203, 206

Drenaj 12, 19, 40, 68, 95, 105, 106, 123, 169, 196, 200, 203,

207, 220

Drup 30, 34, 39, 54

Dumura u¤ram›fl 43, 46

EEkzokarp 30, 34, 54

Embriyo 31, 36, 54, 55, 58, 63, 68, 104

Emzik 111, 114

Endokarp 30, 34, 46, 54

Entegre mücadele 110

Erdifli 18, 80, 122, 127, 139, 154, 180

Erkek a¤aç 54, 55, 56

Dizin


Erkek çiçek 18, 54, 62, 63, 66, 67, 70, 80, 93, 111, 112, 179,

180, 194, 197, 200, 203

Erkek k›s›rl›¤› 146

Erkek organ 5, 11, 17, 30, 34, 38, 42, 43, 46, 58, 80, 93, 103,

111, 122, 127, 130, 134, 136, 146, 154, 168, 172, 180, 185,

200

Erselik 5, 6, 11, 14, 17, 24, 30, 34, 38, 42, 43, 46, 58, 80, 81,

85, 90, 93, 96, 103, 134, 136, 139, 146, 149, 151, 154, 158,

180, 185, 200, 206, 219

Eterik ya¤ 102, 104, 108

FFenerlenme 67

F›s meyve 54

Fide 85-87, 121, 123-125, 128-130, 132, 139, 147, 149, 150,

152, 159, 161, 170, 177, 178, 186, 194, 197, 201, 204, 207,

208, 221, 223, 231

Flavedo 104

Flavonid 102

Fotoperiyot 85

Frigo fide 87

Fumigasyon 89

GGal çiçe¤i 111

Gametofitik 59

Gençlik k›s›rl›¤› 6, 7

Generatif 102, 153, 158, 179, 180, 184, 185, 207

Gerçek meyve 5, 6, 12, 46, 67, 73, 93, 132

Giberellik asit 11

Glikozid 102

Goble 22, 32, 57, 61, 71, 83, 84, 109

Guyot 84

Gün uzunlu¤u 86, 96, 127, 137, 146, 152, 157, 158, 169, 180,

181, 188, 194, 221, 223

Günefl yan›kl›¤› 3, 4, 7, 12, 15, 18, 40, 64, 169, 219

Gynoik 197

HHendek dald›rma 9, 10

Her dem yeflil 85, 96

Herbisit 95, 110, 156, 174, 186, 195, 198, 200, 201, 204

Herek verme 138

Heterozigot 9

Hüzme 5, 11

Hydrosiyonik asit 33

‹‹ç büzüflmesi 64

‹ç kararmas› 64

‹kiz iç 58

‹kiz meyve 31, 39

‹lek ar›s› 111

‹lekleme 112, 114, 115

‹ndol bütirik asit (IBA) 114

‹pe alma 125

‹zoterm 81

JJuglon 64

KKal 65

Kallus 83

Kanama 64

Kanatç›k 102, 134, 136

Kapama bahçe 10, 14, 15, 18, 32, 62, 113, 195

Karagöz 54, 55, 57

Karanfil 66, 68, 218, 220-222, 232

Karg› 5, 10, 11

Kar›n çizgisi 43

Kar›fl›k tomurcuk 5, 11, 14, 46, 62, 90

Karpel 5, 11, 46, 58, 70, 154, 168, 172, 197, 200

Katlama 9, 207

Kaynaflt›rma 83

Kedicik 66

Kendine uyuflmaz 34, 37, 39, 43, 104

Kendine verimli 6, 15, 18, 31, 32, 34, 39, 43, 59, 63, 73, 81,

90

Kerevet 36

Kese 5, 10, 103, 104, 146

K›sa budama 83

K›s›rl›k 31, 172

K›fl gözleri 80

Kireç 7, 12, 15, 17-19, 24, 31, 32, 35, 40, 41, 44, 56, 68, 71, 82,

91, 105, 109, 113, 123, 137, 181, 223, 227

Kirpi 70, 72

Klon 8, 9, 13, 16, 22, 24, 32, 36, 41, 44, 49, 61, 64, 71, 73, 172,

173

Kloroz 7, 12, 13, 15, 21, 24, 31, 44, 64, 71, 105, 219

Kordon 84, 94

Korolla 80

Koruk 83

Kotiledon 65, 133, 136

241Diz in

Kök bo¤az› 20, 21, 46, 90, 92, 95, 121, 126, 130, 153, 178, 179,

201, 221

Kurak 10, 12, 13, 17, 21, 32, 35, 46, 47, 53, 56, 58, 60, 65, 68,

69, 71, 73, 83, 113, 115, 152, 158, 181, 184, 230

Kurutma 33-36, 42, 61, 79, 81, 84, 110-115

Kükürtleme 36

LLentisel 38

MMalç 78, 88, 95, 96, 174, 195, 198, 201, 204

Mastik 56

Masura 78, 86-88, 124, 128, 132, 159, 160, 177, 178, 194, 197

May›s buketi 34, 42, 58

Meyve do¤uflu 112

Mezokarp 30, 34, 46, 54

Mikro klima 18, 45

Monoik 62, 66, 70, 73, 194, 197, 199, 200, 203

Mutant 6

Münavebe 86

NNeferiye 80

O-ÖOcak 18, 66, 68, 69, 73, 87, 91, 95, 109-114

Ostiolum 111

Ovül 58, 62, 66

Ön so¤utma 23, 84, 89, 224

PPalmet 22

Partenokarpi 11, 67, 81, 112, 203

Pas 110, 220, 223, 224

Periyodisite 6, 46, 47, 53, 55, 59, 66, 108

Piramit 22

Poliembriyoni 104, 109

Protogeni 146, 180

Puflaflma 108

Pulluk taban› 20

Püs 62, 66, 67, 70

Püskül 62, 67, 70

RReçine 57

Reseptif 67

SSaf tomurcuk 34, 58

Salamura 45, 47, 49

Salk›m seyrelmesi 54, 55

S›cakl›k toplam› 55, 60, 105

So¤uklama 7, 9, 15, 19, 31, 34, 35, 40, 55, 60, 63, 68, 82, 86,

87, 90, 96, 149, 168, 172, 176, 207, 219, 224

Solarizasyon 89

Somak 46

Söbü 43

Stenospermokarpi 81

Steril 222, 223

Stigma 6, 62, 63, 66, 93, 158, 194, 200, 203

Stolon 85, 87, 96

Suda çözünebilir kuru madde 84, 95, 110

Sülük 80, 89, 133, 136, 196

TTaban suyu 12, 17, 19, 40, 60, 64, 68, 71, 88, 94, 105, 113,

115, 203, 219, 220

Taç 4-8, 10, 11, 14, 16, 17, 21, 22, 29, 30, 34, 38, 42-46, 54, 56,

58, 62, 64, 65, 70, 71, 80, 85, 102, 103, 111, 115, 122, 127,

130, 134, 136, 146, 148-154, 158, 168, 172, 176, 185, 195,

197, 199, 203, 217, 220, 223, 224

Taç yaprak 5, 11, 14, 17, 30, 34, 38, 42, 43, 46, 58, 80, 85, 103,

130, 134, 136, 146, 154, 158, 168, 172, 176, 185, 195, 197,

199, 217, 223

Tansiyometre 21, 110, 221

Tafl hücresi 12

Tatura 32

Tepe dald›rma 9, 16, 68

Terbiye flekli 57, 84

Topuz 5, 10, 11

Torus 78, 89, 90, 92, 96

Tozlanma 6, 11, 34, 39, 40, 43, 44, 46, 54, 55, 59, 60, 63, 67,

68, 70, 71, 81, 93, 104, 112-115, 134, 146, 168, 176, 180,

185, 197, 200, 203

Tozlay›c› 6, 7, 11, 13, 19, 31, 34, 37, 39, 40, 43, 55, 56, 59, 60,

63, 67, 68, 70, 73, 81, 104, 115

Triploit 11

Turfanda 7, 33, 34, 37, 39

Tuz 4, 88, 105, 135, 230

U-ÜUç alma 22, 65, 94, 125, 221, 223

Uç tomurcuklar› verimli 65

Uyuflmazl›k 6, 36, 39, 43, 54, 59, 61, 67


Uzun gün 86, 157, 158, 169, 170, 176, 180, 181, 188, 207, 221,

222

Ürün dal› 94

Üzümcük 90

Üzümsü meyve 85, 92, 96, 104

VVejetatif 9, 13, 16, 32, 49, 56, 94, 95, 102, 109, 149, 179, 180,

186

Vitamin 4, 10, 53, 58, 62, 66, 92, 102, 179, 183, 188

YYa¤ asitleri 45, 53, 58, 62, 66

Yalanc› meyve 5, 12, 15, 85, 96

Yan tomurcuklar› verimli 63-65

Yarma 30, 43, 83

Yediveren 85, 108, 110

Yenileme budamas› 69

Yumak 70, 72

Yumru 46, 169, 205, 216, 227

Yumurtal›k 5, 11, 12, 14, 30, 34, 111, 158, 168, 169, 185, 197,

200, 203

ZZigot 9, 54

Zuruf 67, 69

Documents

bahçe tarımı