BÀI GIẢNG NNLCB CỦA CNML (PHẦN 1).docx

I. Kh¸i lîc vÒ chñ nghÜa M¸c-Lªnin

1. Chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ ba bé phËn cÊu thµnh

a. Chñ nghÜa M¸c-Lªnin

Chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ “hÖ thèng çc quan ®iÓm vµ häc thuyÕt” khoa häc, gåm triÕt häc, kinh tÕ chÝnh trÞ vµ chñ nghÜa x• héi khoa häc cña C.M¸c vµ Ph.¡ng ghen, do V.I.Lªnin b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn. Chñ nghÜa ®ã h×nh thµnh trªn c¬ së kÕ thõa vµ ph¸t triÓn biÖn chøng nh÷ng gi¸ trÞ lÞch sö t tëng nh©n lo¹i ®Ó gi¶i thÝch, nhËn thøc thùc tiÔn thêi ®¹i; lµ thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng vµ ph¬ng ph¸p luËn biÖn chøng duy vËt cña nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn çch m¹ng; lµ khoa häc vÒ sù nghiÖp tù gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n, gi¶i phãng nh©n d©n lao ®éng vµ gi¶i phãng con ngêi, vÒ nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña çch m¹ng x• héi chñ nghÜa, x©y dùng chñ nghÜa x• héi vµ chñ nghÜa céng s¶n, t¹o nªn hÖ t tëng khoa häc cña giai cÊp c«ng nh©n.

b. Ba bé phËn lý luËn c¬ b¶n cÊu thµnh chñ nghÜa M¸c-Lªnin

Néi dung chñ nghÜa M¸c-Lªnin bao gåm hÖ thèng tri thøc phong phó bao qu¸t nhiÒu lÜnh vùc víi nh÷ng gi¸ trÞ lÞch sö, thêi ®¹i vµ khoa häc to lín; nhng triÕt häc, kinh tÕ chÝnh trÞ vµ chñ nghÜa x• héi khoa häc lµ nh÷ng bé phËn lý luËn quan träng nhÊt. TriÕt häc lµ hÖ thèng tri thøc chung nhÊt vÒ thÕ giíi, vÒ vÞ trÝ, vai trß cña con ngêi trong thÕ giíi Êy. Kinh tÕ chÝnh trÞ lµ hÖ thèng tri thøc vÒ nh÷ng quy luËt chi phèi qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ trao ®æi t liÖu sinh ho¹t vËt chÊt trong ®êi

sèng x• héi mµ träng t©m cña nã lµ nh÷ng quy luËt kinh tÕ cña qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn, diÖt vong tÊt yÕu cña h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi t b¶n chñ nghÜa còng nh sù ra ®êi tÊt yÕu cña h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi céng s¶n chñ nghÜa. Chñ nghÜa x• héi khoa häc lµ hÖ thèng tri thøc chung nhÊt vÒ çch m¹ng x• héi chñ nghÜa vµ qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi céng s¶n chñ nghÜa; vÒ sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n trong sù nghiÖp x©y dùng h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi ®ã.

Gi÷a çc bé phËn lý luËn cÊu thµnh chñ nghÜa M¸c-Lªnin cã sù kh¸c nhau t¬ng ®èi, thÓ hiÖn ë chç chñ nghÜa x• héi khoa häc kh«ng nghiªn cøu nh÷ng quy luËt x• héi t¸c ®éng trong tÊt c¶ hoÆc trong nhiÒu h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi nh chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, mµ chØ nghiªn cøu çc quy luËt ®Æc thï cña sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn cña h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi céng s¶n chñ nghÜa. Chñ nghÜa x• héi khoa häc còng kh«ng nghiªn cøu çc quan hÖ kinh tÕ nh kinh tÕ chÝnh trÞ, mµ chØ nghiªn cøu çc quan hÖ chÝnh trÞ-x• héi cña chñ nghÜa x• héi vµ chñ nghÜa céng s¶n.

Gi÷a çc bé phËn lý luËn cÊu thµnh chñ nghÜa M¸c-Lªnin cã sù thèng nhÊt t¬ng ®èi, thÓ hiÖn ë quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö mµ t tëng chÝnh cña nã lµ do sù ph¸t triÓn kh¸ch quan cña lùc lîng s¶n xuÊt nªn tõ mét h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi nµy n¶y sinh ra mét h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi kh¸c tiÕn bé h¬n vµ chÝnh quan niÖm nh thÕ ®• thay thÕ sù lén xén, tïy tiÖn trong çc quan niÖm vÒ x• héi trong çc häc thuyÕt tríc ®ã; thÓ hiÖn ë viÖc C.M¸c vµ Ph.¡ngghen vËn dông thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng vµ phÐp biÖn chøng duy vËt vµo viÖc nghiªn cøu kinh tÕ, tõ ®ã s¸ng t¹o ra häc thuyÕt gi¸ trÞ thÆng d ®Ó nhËn thøc chÝnh x¸c sù xuÊt hiÖn, ph¸t triÓn vµ diÖt vong tÊt yÕu cña chñ nghÜa t b¶n. §Õn lît m×nh, häc thuyÕt gi¸ trÞ thÆng d cïng víi quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö ®• ®a sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa x• héi tõ kh«ng tëng ®Õn khoa häc. Bëi vËy, chñ nghÜa M¸c-Lªnin “cung cÊp cho loµi ngêi vµ nhÊt lµ cho giai cÊp c«ng nh©n, nh÷ng c«ng cô nhËn thøc vÜ ®¹i” vµ “kiªn ®Þnh chñ nghÜa M¸c-Lªnin, t tëng Hå ChÝ Minh lµ nÒn t¶ng t tëng, kim chØ nam cho hµnh ®éng cña §¶ng” .

2. Kh¸i lîc sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin

a. Nh÷ng ®iÒu kiÖn, tiÒn ®Ò cho sù ra ®êi cña chñ nghÜa M¸c

§iÒu kiÖn kinh tÕ-x• héi. Vµo cuèi thÕ kû XVIII ®Õn gi÷a thÕ kû XIX, cuéc çch m¹ng c«ng nghiÖp diÔn ra ë níc Anh, sau ®ã mau chãng lan réng ra çc níc t©y ¢u tiªn tiÕn. Cuéc çch m¹ng ®ã ®• kh«ng nh÷ng ®¸nh dÊu bíc chuyÓn tõ s¶n xuÊt thñ c«ng sang s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, lµm cho ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa trë thµnh hÖ thèng kinh tÕ thèng trÞ, tÝnh h¬n h¼n cña chÕ ®é t b¶n so víi chÕ ®é phong kiÕn thÓ hiÖn râ nÐt, mµ cßn lµm thay ®æi s©u s¾c côc diÖn x• héi mµ tríc hÕt lµ sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña giai cÊp v« s¶n.

§ång thêi víi sù ph¸t triÓn ®ã, m©u thuÉn vèn cã, néi t¹i n»m trong ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ngµy cµng thÓ hiÖn s©u s¾c vµ gay g¾t h¬n. §ã lµ m©u thuÉn gi÷a tÝnh x• héi cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn ngµy cµng

cao cña lùc lîng s¶n xuÊt víi h×nh thøc së h÷u t liÖu s¶n xuÊt t nh©n vµ ph©n chia s¶n phÈm x• héi bÊt b×nh ®¼ng. S¶n phÈm x• héi t¨ng lªn nhng lý tëng tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i kh«ng ®îc thùc hiÖn. BÊt c«ng x• héi t¨ng, ®èi kh¸ng x• héi thªm s©u s¾c mµ tiªu biÓu lµ cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ n¨m 1825; ngêi lao ®éng bÞ bÇn cïng ho¸ v× bÞ bãc lét. M©u thuÉn gi÷a v« s¶n víi t s¶n, vèn mang tÝnh ®èi kh¸ng, ®• biÓu hiÖn thµnh ®Êu tranh giai cÊp. Khëi nguån lµ cuéc khëi nghÜa cña thî dÖt Ly«ng (1831, 1834) ®• v¹ch ra mét ®iÒu bÝ mËt quan träng- ®ã lµ cuéc ®Êu tranh diÔn ra bªn trong x• héi, gi÷a giai cÊp nh÷ng ngêi cã cña vµ giai cÊp nh÷ng kÎ kh«ng cã g× hÕt; phong trµo HiÕn ch¬ng ë Anh (1830-1840) lµ phong trµo çch m¹ng v« s¶n to lín ®Çu tiªn, thËt sù cã tÝnh chÊt quÇn chóng vµ cã h×nh thøc chÝnh trÞ. Sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña giai cÊp v« s¶n vµ cuéc ®Êu tranh cña thî dÖt ë Xilªdi n¨m 1844 ë §øc mang tÝnh giai cÊp tù ph¸t ®• dÉn ®Õn sù ra ®êi §ång minh nh÷ng ngêi chÝnh nghÜa- mét tæ chøc v« s¶n çch m¹ng. §Õn nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû XIX, giai cÊp v« s¶n xuÊt hiÖn víi t çch lµ mét lùc lîng chÝnh trÞ-x• héi ®éc lËp vµ ®• ý thøc ®îc nh÷ng lîi Ých c¬ b¶n cña m×nh ®Ó tiÕn hµnh ®Êu tranh tù gi¸c chèng giai cÊp t s¶n. Nh÷ng vÊn ®Ò cña thêi ®¹i do sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t b¶n n¶y sinh ®îc ph¶n ¸nh tõ nh÷ng lËp trêng giai cÊp kh¸c nhau, h×nh thµnh nªn nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ-x• héi kh¸c nhau ®Ó lý gi¶i vÒ nh÷ng khuyÕt tËt cña x• héi t b¶n ®¬ng thêi, sù cÇn thiÕt ph¶i thay thÕ nã b»ng x• héi hiÖn thùc ®îc tù do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i theo nh÷ng lËp tr-êng kh¸c nhau ®• s¶n sinh ra nhiÒu h×nh thøc lý luËn vÒ chñ nghÜa x• héi nh chñ nghÜa x• héi phong kiÕn, chñ nghÜa x• héi t s¶n, chñ nghÜa x• héi tiÓu t s¶n v.v.

Thùc tiÔn x• héi nh vËy n¶y sinh yªu cÇu kh¸ch quan lµ nh÷ng vÊn ®Ò mµ thêi ®¹i ®Æt ra ph¶i ®îc soi s¸ng vµ gi¶i ®¸p vÒ mÆt lý luËn trªn lËp trêng cña giai cÊp v« s¶n. Ph¶i tr¶ lêi râ rµng nh÷ng vÊn ®Ò mµ mäi giai cÊp trong x• héi quan t©m lµ sè phËn cña loµi ngêi sÏ ra sao; lùc lîng nµo ®ãng vai trß chñ yÕu trong cuéc ®Êu tranh cho t¬ng lai cña nh©n lo¹i. §ã lµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ-x• héi cho sù xuÊt hiÖn cña chñ nghÜa M¸c vµ chñ nghÜa M¸c xuÊt hiÖn víi t çch lµ hÖ t tëng khoa häc cña giai cÊp v« s¶n- phong trµo c«ng nh©n ®• bíc sang giai ®o¹n ph¸t triÓn míi vÒ chÊt v× ®• cã lý luËn khoa häc vµ çch m¹ng dÉn ®êng.

TiÒn ®Ò lý luËn. Theo V.I.Lªnin, toµn bé thiªn tµi cña C.M¸c chÝnh lµ ë chç häc thuyÕt cña «ng ra ®êi lµ sù thõa kÕ th¼ng vµ trùc tiÕp nh÷ng häc thuyÕt cña çc ®¹i biÓu xuÊt s¾c nhÊt trong triÕt häc, trong kinh tÕ chÝnh trÞ häc vµ trong chñ nghÜa x• héi. TriÕt häc cæ ®iÓn §øc lµ nguån gèc lý luËn trùc tiÕp cña triÕt häc M¸c (®Æc biÖt lµ phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen vµ t tëng duy vËt vÒ nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc cña Phoi¬b¾c). PhÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen phª ph¸n phÐp siªu h×nh; x©y dùng phÐp biÖn chøng tõ ph¹m trï “ý niÖm tuyÖt ®èi”, coi ph¸t triÓn lµ nguyªn lý c¬ b¶n nhÊt cña phÐp biÖn chøng víi ph¹m trï trung t©m lµ tha ho¸ vµ kh¼ng ®Þnh tha ho¸ diÔn ra ë mäi n¬i, mäi lóc trong c¶ tù nhiªn, x• héi vµ tinh thÇn. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®• kÕ thõa Hªghen b»ng çch duy vËt hãa nh÷ng “h¹t nh©n hîp lý” cña phÐp biÖn chøng ®Ó x©y dùng nªn phÐp biÖn chøng duy vËt. Nh÷ng quan ®iÓm duy vËt vÒ giíi tù nhiªn cña

Phoi¬b¾c chøng minh thÕ giíi lµ thÕ giíi vËt chÊt; c¬ së tån t¹i cña giíi tù nhiªn chÝnh lµ giíi tù nhiªn kh«ng do ai s¸ng t¹o ra vµ tån t¹i ®éc lËp víi ý thøc. Tuy nhiªn, trong lÜnh vùc x• héi, Phoi¬b¾c l¹i coi sù ph¸t triÓn cña x• héi lµ sù ph¸t triÓn cña t«n gi¸o. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®• kÕ thõa chñ nghÜa duy vËt cò b»ng çch lo¹i bá tÝnh siªu h×nh vµ më réng häc thuyÕt Êy tõ chç chØ nhËn thøc giíi tù nhiªn sang nhËn thøc c¶ x• héi loµi ngêi, lµm cho chñ nghÜa duy vËt trë nªn hoµn bÞ vµ triÖt ®Ó.

Kinh tÕ chÝnh trÞ häc Anh mµ ®Æc biÖt lµ çc quan ®iÓm kinh tÕ cña A®am XmÝt vµ §avÝt Riçc®« lµ yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu trong sù h×nh thµnh quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö cña triÕt häc M¸c. A®am XmÝt cho r»ng chñ nghÜa t b¶n tån t¹i theo çc quy luËt kinh tÕ kh¸ch quan; lý luËn vÒ kinh tÕ hµng hãa, ®Æc biÖt lµ häc thuyÕt gi¸ trÞ (thÆng d –sai, bá) lµ c¬ së cña hÖ thèng kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa t¹o cho C.M¸c çch nh×n ®óng vÒ chñ nghÜa t b¶n. §avÝt Riçc®« thõa nhËn çc quy luËt kh¸ch quan cña ®êi sèng kinh tÕ x• héi, ®Æt quy luËt gi¸ trÞ lµm c¬ së cho toµn bé hÖ thèng kinh tÕ vµ r»ng, do ®ã chñ nghÜa t b¶n lµ vÜnh cöu.

Chñ nghÜa x• héi kh«ng tëng Ph¸p víi nh÷ng phª ph¸n x• héi t b¶n vµ nh÷ng dù b¸o thiªn tµi cña Xanh Xim«ng, Phuriª mµ tríc hÕt lµ lÞch sö loµi ngêi lµ mét qu¸ tr×nh tiÕn hãa kh«ng ngõng, chÕ ®é sau tiÕn bé h¬n chÕ ®é tríc; çc «ng cho r»ng sù xuÊt hiÖn çc giai cÊp ®èi kh¸ng trong x• héi t b¶n lµ kÕt qu¶ cña sù chiÕm ®o¹t; ®ång thêi phª ph¸n chñ nghÜa t b¶n lµ ë ®ã con ngêi bÞ bãc lét vµ lõa bÞp, chÝnh phñ kh«ng quan t©m tíi d©n nghÌo. VÒ mét sè ®Æc ®iÓm cña x• héi x• héi chñ nghÜa t¬ng lai, çc «ng kh¼ng ®Þnh ®ã lµ x• héi c«ng nghiÖp mµ trong ®ã, c«ng n«ng nghiÖp ®Òu ®îc khuyÕn khÝch, ®a sè ngêi lao ®éng ®îc b¶o ®¶m nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt cho cuéc sèng v.v lµ c¬ së ®Ó chñ nghÜa M¸c ph¸t triÓn thµnh lý luËn c¶i t¹o x• héi.

TiÒn ®Ò khoa häc tù nhiªn. Trong nh÷ng thËp kû ®Çu thÕ kû XIX, khoa häc tù nhiªn ph¸t triÓn m¹nh víi nhiÒu ph¸t minh quan träng, cung cÊp c¬ së tri thøc khoa häc ®Ó t duy biÖn chøng vît lªn tÝnh tù ph¸t cña t duy biÖn chøng cæ ®¹i, tho¸t khái tÝnh thÇn bÝ cña phÐp biÖn chøng duy t©m vµ trë thµnh khoa häc.

§Þnh luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng lîng cña çc nhµ khoa häc tù nhiªn nh L«m«n«xèp, Lenx¬ (Nga), Maye (§øc), G¬rèp, Giul¬«n (Anh) vµ C«n®inhg¬ (§an M¹ch) chøng tá lùc c¬ häc, nhiÖt, ¸nh s¸ng, ®iÖn tö, çc qu¸ tr×nh ho¸ häc kh«ng t¸ch rêi nhau, mµ liªn hÖ víi nhau vµ h¬n thÕ n÷a, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, chóng chuyÓn ho¸ cho nhau mµ kh«ng mÊt ®i, chØ cã sù chuyÓn ho¸ kh«ng ngõng cña n¨ng lîng tõ d¹ng nµy sang d¹ng kh¸c. §Þnh luËt nµy ®• dÉn ®Õn kÕt luËn triÕt häc lµ sù ph¸t triÓn cña vËt chÊt lµ mét qu¸ tr×nh v« tËn cña sù chuyÓn ho¸ nh÷ng h×nh thøc vËn ®éng cña chóng.

ThuyÕt tÕ bµo (ra ®êi trong nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû XIX) cña Svann¬ (sinh häc) vµ S¬l©y®en (thùc vËt häc) ®îc x©y dùng nhê çc c«ng tr×nh nghiªn cøu tríc ®ã cña Hóc (1665), Vonph¬, G«riannhinèp (tù nhiªn häc), Póckin (sinh häc). ThuyÕt

nµy chøng minh r»ng tÕ bµo lµ c¬ së cña kÕt cÊu vµ sù ph¸t triÓn chung cña thùc vËt vµ ®éng vËt; b¶n chÊt sù ph¸t triÓn cña chóng ®Òu n»m trong sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña tÕ bµo. Nh vËy, thuyÕt tÕ bµo ®• x¸c ®Þnh sù thèng nhÊt vÒ mÆt nguån gèc vµ h×nh thøc gi÷a ®éng vËt vµ thùc vËt; gi¶i thÝch qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chóng; ®Æt c¬ së cho sù ph¸t triÓn cña toµn bé nÒn sinh häc; b¸c bá quan niÖm siªu h×nh vÒ nguån gèc vµ h×nh thøc gi÷a thùc vËt víi ®éng vËt.

ThuyÕt tiÕn ho¸ cña §¸cuyn (Anh), gi¶i thÝch duy vËt vÒ nguån gèc vµ sù ph¸t triÓn cña çc loµi thùc vËt vµ ®éng vËt (1859). Çc loµi thùc vËt vµ ®éng vËt biÕn ®æi, çc loµi ®ang tån t¹i ®îc sinh ra tõ çc loµi kh¸c b»ng con ®êng chän läc tù nhiªn vµ chän läc nh©n t¹o. Ph¸t minh nµy ®• kh¾c phôc ®îc quan ®iÓm cho r»ng gi÷a thùc vËt vµ ®éng vËt kh«ng cã sù liªn hÖ; lµ bÊt biÕn; do Thîng §Õ t¹o ra vµ ®em l¹i cho sinh häc c¬ së khoa häc, x¸c ®Þnh tÝnh biÕn dÞ vµ di truyÒn gi÷a çc loµi.

§¸nh gi¸ vÒ ý nghÜa cña nh÷ng ph¸t minh trong khoa häc tù nhiªn thêi Êy, Ph. ¡ngghen viÕt "Quan niÖm míi vÒ giíi tù nhiªn ®• ®îc hoµn thµnh trªn nh÷ng nÐt c¬ b¶n: tÊt c¶ çi g× cøng nh¾c ®Òu bÞ tan ra, tÊt c¶ çi g× lµ cè ®Þnh ®Òu biÕn thµnh m©y khãi, vµ tÊt c¶ nh÷ng g× ®Æc biÖt mµ ngêi ta cho lµ tån t¹i vÜnh cöu th× ®• trë thµnh nhÊt thêi; vµ ngêi ta ®• chøng minh r»ng toµn bé giíi tù nhiªn ®Òu vËn ®éng theo mét dßng vµ mét tuÇn hoµn vÜnh cöu" .

b. Giai ®o¹n h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c

(Toµn tËp -50 tËp-nxb.CTQG.2004)

Giíi thiÖu s¬ lîc vÒ C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. “C.M¸c lµ con mét nhµ quý ph¸i, Ph.¡ngghen lµ con mét nhµ t b¶n, nhng hai «ng ®• hoµn toµn d©ng m×nh cho çch m¹ng vµ trë thµnh nh÷ng ngêi s¸ng lËp chñ nghÜa céng s¶n” . Tªn ®Çy ®ñ cña C.M¸c lµ Karl Henrix Marx, sinh ngµy 5 th¸ng 5 n¨m 1818 t¹i T¬ria, tØnh Ranh, níc §øc trong mét gia ®×nh luËt s ngêi Do th¸i cã t tëng khai s¸ng vµ tù do; tõ trÇn ngµy 14 th¸ng 3 n¨m 1883 (65 tuæi), an t¸ng t¹i nghÜa trang KhaighÕt, Lu©n §«n, Anh. Ph.¡ngghen sinh ngµy 28 th¸ng 11 n¨m 1820 t¹i B¸cmen, tØnh Ranh, níc §øc trong mét gia ®×nh t b¶n c«ng nghiÖp dÖt b¶o thñ vÒ t tëng; tõ trÇn ngµy mïng 5 th¸ng 8 n¨m 1895 (75 tuæi) t¹i Lu©n §«n, Anh. Theo nguyÖn väng cña Ph.¡ngghen, sau khi ho¶ t¸ng, tro thi hµi ®îc th¶ xuèng eo biÓn gÇn Ixt«b«rn, phÝa Nam bê níc Anh.

* C.M¸c, Ph.¡ngghen víi qu¸ tr×nh h×nh thµnh chñ nghÜa M¸c (1842-1848)

Thêi kú 1842-1843, nh÷ng bµi viÕt cña C.M¸c ®¨ng trªn b¸o S«ng Ranh nh»m b¶o vÖ lîi Ých cña nh÷ng ngêi lao ®éng nghÌo khæ, ®Êu tranh v× tù do vµ d©n chñ; ®¸nh dÊu sù h×nh thµnh t tëng vÒ vai trß lÞch sö cña giai cÊp v« s¶n cña «ng. Thùc tiÔn ®Êu tranh th«ng qua b¸o chÝ ®• lµm cho t tëng d©n chñ çch m¹ng cã néi dung râ rµng h¬n vµ sù chuyÓn biÕn vÒ thÕ giíi quan ë C.M¸c diÔn ra tõng bíc. Khi phª ph¸n chÝnh quyÒn nhµ níc ®¬ng thêi, «ng thÊy çi kh¸ch quan quy ®Þnh ho¹t ®éng cña nhµ níc kh«ng ph¶i lµ hiÖn th©n cña “ý niÖm tuyÖt ®èi” nh Hªghen ®•

chøng minh, mµ lµ nh÷ng lîi Ých; cßn chÝnh quyÒn nhµ níc lµ c¬ quan ®¹i diÖn ®¼ng cÊp cña nh÷ng lîi Ých t nh©n. Trong thêi gian ë Croix¬n¨c (th¸ng 5 ®Õn th¸ng 10 n¨m 1843), C.M¸c viÕt t¸c phÈm Gãp phÇn phª ph¸n triÕt häc ph¸p quyÒn cña Hªghen phª ph¸n nh÷ng quan niÖm duy t©m cña Hªghen vÒ x• héi vµ ®i tíi kÕt luËn, kh«ng ph¶i nhµ níc quy ®Þnh x• héi c«ng d©n , mµ ngîc l¹i, x• héi c«ng d©n quy ®Þnh nhµ níc. Cã thÓ coi ®©y lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña nhËn thøc duy vËt vÒ lÞch sö cña C.M¸c trong t¬ng lai.

Th¸ng 12 n¨m 1843, C.M¸c viÕt t¸c phÈm Gãp phÇn phª ph¸n triÕt häc ph¸p quyÒn cña Hªghen. Lêi nãi ®Çu. Tuy nhiªn, sù chuyÓn biÕn t tëng trong thêi gian «ng sèng ë Pari thÓ hiÖn trong Lêi nãi ®Çu nµy, ®• khiÕn nã vît khái tÝnh chÊt cña mét lêi nãi ®Çu. §øng trªn quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö ®ang h×nh thµnh, C.M¸c ph©n tÝch ý nghÜa to lín vµ c¶ mÆt h¹n chÕ cña cuéc çch m¹ng t s¶n mµ «ng gäi lµ "cuéc çch m¹ng bé phËn", cßn cuéc çch m¹ng v« s¶n ®îc gäi lµ "cuéc çch m¹ng triÖt ®Ó" vµ kh¼ng ®Þnh "çi kh¶ n¨ng tÝch cùc" cña cuéc çch m¹ng ®Ó thùc hiÖn sù gi¶i phãng con ngêi chÝnh lµ giai cÊp v« s¶n. C.M¸c còng nhÊn m¹nh ý nghÜa to lín cña lý luËn çch m¹ng trong sù g¾n bã víi phong trµo çch m¹ng, nh»m c¶i biÕn x• héi vÒ c¨n b¶n, “DÜ nhiªn, vò khÝ phª ph¸n kh«ng thÓ thay thÕ cho sù phª ph¸n b»ng vò khÝ, søc m¹nh vËt chÊt ph¶i ®îc lËt ®æ b»ng chÝnh ngay søc m¹nh vËt chÊt; nhng lý luËn còng trë thµnh mét søc m¹nh vËt chÊt khi nã th©m nhËp vµo quÇn chóng” vµ “Gièng nh triÕt häc thÊy giai cÊp v« s¶n lµ vò khÝ vËt chÊt cña m×nh, giai cÊp v« s¶n còng thÊy triÕt häc lµ vò khÝ tinh thÇn cña m×nh” .

Sù h×nh thµnh chñ nghÜa M¸c ®îc ®¸nh dÊu b»ng nh÷ng t¸c phÈm kinh ®iÓn bÊt hñ nh B¶n th¶o kinh tÕ-triÕt häc n¨m 1844, Gia ®×nh thÇn th¸nh (1845), LuËn c-¬ng vÒ Phoi¬b¾c (1845), HÖ t tëng §øc (1845-1846) v.v; thÓ hiÖn râ nÐt viÖc C.M¸c vµ Ph.¡ngghen kÕ thõa tinh hoa quan ®iÓm duy vËt vµ phÐp biÖn chøng cña çc nhµ t tëng trong lÞch sö triÕt häc ®Ó x©y dùng çc quan ®iÓm chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. B¶n th¶o kinh tÕ-triÕt häc n¨m 1844 lµ t¸c phÈm ®Çu tiªn cña thêi kú h×nh thµnh nh÷ng nguyªn lý triÕt häc M¸c víi môc ®Ých phª ph¸n kinh tÕ chÝnh trÞ häc ®¬ng thêi vµ chÕ ®é t h÷u ®Ó rót ra nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa triÕt häc vµ nh©n v¨n s©u s¾c. XuÊt ph¸t tõ viÖc nghiªn cøu kinh tÕ-chÝnh trÞ häc Anh, C.M¸c ®• ph©n tÝch b¶n chÊt cña x• héi t b¶n tõ çc ph¹m trï cô thÓ nh¬ tiÒn c«ng, lîi nhuËn, t b¶n, ®Þa t«, søc lao ®éng ®Ó chØ ra sù ®èi kh¸ng gi÷a ngêi c«ng nh©n víi nhµ t b¶n. C.M¸c lý gi¶i mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a chÕ ®é t h÷u, tÝnh t lîi, c¹nh tranh, gi¸ trÞ søc lao ®éng vµ gi¸ c¶ cña nã v.v ®Ó luËn chøng cho tÝnh tÊt yÕu cña chñ nghÜa céng s¶n trong sù ph¸t triÓn x• héi. Tõ gãc ®é triÕt häc, C.M¸c ®• nhËn thøc chñ nghÜa céng s¶n lµ nÊc thang lÞch sö cao h¬n chñ nghÜa t b¶n, bëi ®Õn chñ nghÜa t b¶n th× lao ®éng bÞ tha hãa tíi ®é ph¸t triÓn cao nhÊt khiÕn cho sù phñ ®Þnh chñ nghÜa t b¶n trë nªn tÊt yÕu víi nh÷ng tiÒn ®Ò do chÝnh chñ nghÜa t b¶n ®• t¹o ra. HÖ t tëng §øc (1845-1846) lµ t¸c phÈm ®¸nh dÊu mét mèc quan träng, mét bíc tiÕn míi trong viÖc ph¸t triÓn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö còng nh chñ nghÜa x• héi khoa häc. §ã kh«ng chØ lµ t¸c phÈm cã quy m« lín nhÊt trong giai ®o¹n nµy, mµ cßn cã thÓ ®îc coi lµ

t¸c phÈm chÝn muåi ®Çu tiªn cña chñ nghÜa M¸c. Th«ng qua viÖc phª ph¸n triÕt häc míi cña §øc (®¹i diÖn lµ Phoi¬b¾c, Bau¬, StiÕcn¬) vµ chñ nghÜa x• héi “ch©n chÝnh” §øc, C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen ®• tr×nh bµy hÖ thèng quan niÖm duy vËt lÞch sö vµ ®a ra nhiÒu nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa céng s¶n khoa häc nh nh÷ng hÖ qu¶ cña quan niÖm ®ã. XuÊt ph¸t tõ hiÖn thùc lÞch sö, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen viÕt "TiÒn ®Ò ®Çu tiªn cña mäi sù tån t¹i cña con ngêi, vµ do ®ã lµ tiÒn ®Ò cña mäi lÞch sö, ®ã lµ ngêi ta ph¶i cã kh¶ n¨ng sèng ®• råi míi cã thÓ lµm ra lÞch sö" . Tuy nhiªn, muèn sèng ®îc th× tríc hÕt cÇn cã thøc ¨n, thøc uèng (...) nªn hµnh vi lÞch sö ®Çu tiªn cña con ngêi lµ s¶n xuÊt ra b¶n th©n ®êi sèng vËt chÊt ®Ó tháa m•n nh÷ng nhu cÇu Êy. Trong HÖ t tëng §øc, C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen cßn tr×nh bµy qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö díi d¹ng v¾n t¾t mµ h¹t nh©n cña nã lµ së h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt. Thùc chÊt, ®ã lµ biÓu hiÖn cña quy luËt vÒ sù phï hîp cña quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, quy luËt cã ý nghÜa phæ biÕn trong sù ph¸t triÓn cña çc h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi.

Çc t¸c phÈm Sù khèn cïng cña triÕt häc (1847) vµ Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n (1848) ®• tr×nh bµy chñ nghÜa M¸c trong hÖ thèng çc quan ®iÓm nÒn t¶ng víi ba bé phËn lý luËn cÊu thµnh. Trong t¸c phÈm Sù khèn cïng cña triÕt häc, C.M¸c ph©n tÝch-phª ph¸n ph¬ng ph¸p c¶i l¬ng, tháa hiÖp cña Pru®«ng vÒ ®Êu tranh giai cÊp, mµ thùc chÊt lµ sù vËn dông ph¬ng ph¸p Hªghen ®• bÞ tíc bá tinh thÇn biÖn chøng. Tõ ®ã, g¾n víi cuéc ®Êu tranh chèng t tëng kinh tÕ ph¶n ®éng cña Pru®«ng, C.M¸c ®• ph¸t triÓn thªm nh÷ng nguyªn lý cña triÕt häc, kinh tÕ chÝnh trÞ häc vµ chñ nghÜa x• héi khoa häc. T¸c phÈm Sù khèn cïng cña triÕt häc tiÕp tôc ®Ò xuÊt çc nguyªn lý triÕt häc, chñ nghÜa céng s¶n khoa häc vµ ®Æc biÖt lµ nghiªn cøu vÒ gi¸ trÞ sö dông vµ gi¸ trÞ trao ®æi; gi¸ trÞ cÊu thµnh hay gi¸ trÞ tæng hîp; tiÒn tÖ; sè d thõa do lao ®éng mang l¹i; ph©n c«ng lao ®éng vµ m¸y mãc; c¹nh tranh vµ ®éc quyÒn v.v nh chÝnh C.M¸c nãi, t¸c phÈm ®• chøa ®ùng nh÷ng mÇm mèng cña häc thuyÕt ®îc tr×nh bµy trong bé T b¶n sau hai m¬i n¨m trêi lao ®éng. Sù khèn cïng cña triÕt häc lµ t¸c phÈm biÓu hiÖn sù chÝn muåi trong nhËn thøc cña C.M¸c nh÷ng t¬ tuëng vÒ chñ nghÜa x• héi khoa häc vµ sù vËn dông t t-ëng ®ã vµo thùc tiÔn ®Êu tranh cña giai cÊp v« s¶n v× x• héi t¬ng lai. Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n lµ v¨n kiÖn cã tÝnh c¬ng lÜnh ®Çu tiªn cña chñ nghÜa M¸c; lµ t¸c phÈm ®¸nh dÊu sù trëng thµnh cña chñ nghÜa M¸c vÒ c¶ ba ph¬ng diÖn triÕt häc, kinh tÕ chÝnh trÞ häc vµ chñ nghÜa x• héi khoa häc. Theo V.I.Lªnin, t¸c phÈm nµy tr×nh bµy s¸ng sña vµ râ rµng thÕ giíi quan míi, chñ nghÜa duy vËt triÖt ®Ó- chñ nghÜa duy vËt nµy bao qu¸t c¶ lÜnh vùc sinh ho¹t x• héi; phÐp biÖn chøng víi t çch lµ häc thuyÕt toµn diÖn nhÊt vµ s©u s¾c nhÊt vÒ sù ph¸t triÓn; lý luËn ®Êu tranh giai cÊp vµ vai trß çch m¹ng- trong lÞch sö toµn thÕ giíi- cña giai cÊp v« s¶n, tøc lµ giai cÊp s¸ng t¹o ra mét x• héi míi, x• héi céng s¶n. VÒ quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö, hai «ng ®• tr×nh bµy quan ®iÓm chñ ®¹o lµ s¶n xuÊt vËt chÊt, xÐt ®Õn cïng, lµ yÕu tè quy ®Þnh ®êi sèng chÝnh trÞ vµ t tëng cña mçi x• héi, mçi thêi ®¹i lÞch sö. ChÝnh s¶n xuÊt vËt chÊt, ®îc tiÕn hµnh trong khu«n khæ mét ph¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh, ë mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ víi mét quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp, lµ c¬ së kh¸ch quan cña tÊt c¶ nh÷ng sù biÕn trong lÜnh

vùc chÝnh trÞ, t tëng, tøc lµ trong lÜnh vùc kiÕn tróc thîng tÇng vµ çc h×nh th¸i ý thøc x• héi. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®• vËn dông t tëng nµy vµo xem xÐt xu híng vËn ®éng cña x• héi t s¶n vµ chØ ra r»ng do sù ph¸t triÓn cña b¶n th©n lùc lîng s¶n xuÊt cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa ®ang vît qu¸ khu«n khæ chÕ ®é së h÷u t nh©n t b¶n chñ nghÜa mµ nÒn s¶n xuÊt Êy ®ang l©m vµo nh÷ng cuéc khñng ho¶ng cã tÝnh chÊt chu kú vµ ngµy cµng trÇm träng. BiÓu hiÖn chÝnh trÞ cña cuéc khñng ho¶ng ®ã lµ nh÷ng cuéc ®Êu tranh ngµy cµng cã tÝnh chÊt chÝnh trÞ, ngµy cµng tù gi¸c cña giai cÊp v« s¶n. Çc «ng cßn chØ râ ph¸p quyÒn t s¶n ch¼ng qua lµ ý chÝ cña giai cÊp t s¶n ®îc ®Ò lªn thµnh luËt- çi ý chÝ mµ néi dung bÞ quy ®Þnh bëi ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt cña giai cÊp Êy; s¶n xuÊt vËt chÊt quyÕt ®Þnh s¶n xuÊt tinh thÇn, t tëng thèng trÞ trong mét thêi ®¹i lµ t tëng cña giai cÊp thèng trÞ vÒ kinh tÕ. VÒ lý luËn ®Êu tranh giai cÊp, còng trong Lêi tùa trªn, Ph.¡ng ghen viÕt, do ®ã (tõ khi chÕ ®é c«ng h÷u ruéng ®Êt nguyªn thuû tan r•), toµn bé lÞch sö lµ lÞch sö çc cuéc ®Êu tranh giai cÊp, ®Êu tranh gi÷a nh÷ng giai cÊp bÞ bãc lét vµ nh÷ng giai cÊp ®i bãc lét, gi÷a nh÷ng giai cÊp bÞ trÞ vµ nh÷ng giai cÊp thèng trÞ. Nguyªn nh©n kinh tÕ cña hiÖn tîng ®ã lµ chÕ ®é t h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt. ChÕ ®é ®ã ®• lµm cho x• héi, vèn kh«ng cã kh¸c biÖt giai cÊp, ph©n chia thµnh nh÷ng giai cÊp kh¸c nhau, trong ®ã nh÷ng giai cÊp n¾m ®îc t liÖu s¶n xuÊt, ®iÒu hµnh nÒn s¶n xuÊt x• héi thèng trÞ, bãc lét nh÷ng giai cÊp kh¸c. VËn dông quan ®iÓm nµy vµo xem xÐt x• héi t b¶n, hai «ng chØ ra r»ng cuéc ®Êu tranh giai cÊp hiÖn thêi, gi÷a giai cÊp v« s¶n vµ giai cÊp t s¶n, ®• ph¸t triÓn tíi møc lµ, giai cÊp v« s¶n sÏ kh«ng thÓ lËt ®æ giai cÊp t s¶n, kh«ng thÓ tù gi¶i phãng cho m×nh nÕu kh«ng ®¹p ®æ toµn bé chÕ ®é t h÷u,- mµ biÓu hiÖn trùc tiÕp vµ cao nhÊt chÝnh lµ chÕ ®é t h÷u t nh©n t b¶n chñ nghÜa- xo¸ bá toµn bé çc giai cÊp, gi¶i phãng toµn x• héi. Çc «ng dù ®o¸n r»ng, cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp v« s¶n tÊt yÕu sÏ dÉn tíi cuéc çch m¹ng v« s¶n trªn quy m« toµn thÕ giíi vµ nh÷ng yÕu tè ph¸ sËp nÒn t¶ng cña giai cÊp t s¶n lµ nÒn s¶n xuÊt ®¹i c«ng nghiÖp vµ sù lín m¹nh vÒ lùc lîng còng nh ý thøc chÝnh trÞ cña giai cÊp v« s¶n hiÖn ®¹i dÉn ®Õn sù sôp ®æ cña giai cÊp t s¶n vµ th¾ng lîi cña giai cÊp v« s¶n ®Òu tÊt yÕu nh nhau. PhÇn lý luËn cña t¸c phÈm kÕt thóc víi ®Þnh nghÜa kinh ®iÓn vÒ b¶n chÊt cña x• héi céng s¶n t¬ng lai "Thay cho x• héi t s¶n cò víi nh÷ng giai cÊp vµ nh÷ng sù ®èi kh¸ng giai cÊp cña nã, sÏ xuÊt hiÖn mét liªn hîp, trong ®ã sù ph¸t triÓn tù do cña mçi ngêi lµ ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn tù do cña tÊt c¶ mäi ngêi" . KÕt luËn nµy ®• x¸c ®Þnh môc ®Ých cuèi cïng cña x• héi céng s¶n vµ lµ nguyªn t¾c nh©n ®¹o nhÊt cña chñ nghÜa céng s¶n.

* C.M¸c, Ph.¡ngghen víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c 1848-1895. Sau th¸ng 2 n¨m 1948, triÕt häc M¸c tiÕp tôc ®îc bæ sung vµ ph¸t triÓn trong sù g¾n bã gi÷a t tëng víi thùc tiÔn çch m¹ng cña C.M¸c vµ Ph.¡ngghen. Tõ kinh nghiÖm thùc tiÔn çch m¹ng, b»ng t duy lý luËn s©u s¾c, C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®• viÕt nh÷ng t¸c phÈm c¬ së cho nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö; ®a phong trµo c«ng nh©n tõ tù ph¸t lªn tù gi¸c vµ ph¸t triÓn ngµy cµng m¹nh mÏ vµ chÝnh trong qu¸ tr×nh ®ã, häc thuyÕt cña çc «ng còng kh«ng ngõng ®îc ph¸t triÓn. Çc t¸c phÈm chñ yÕu cña C.M¸c nh §Êu tranh giai cÊp ë Ph¸p, Ngµy 18 th¸ng S¬ng Mï

cña Lui B«napact¬, Phª ph¸n C¬ng lÜnh G«ta v.v cho thÊy viÖc tæng kÕt thùc tiÔn vµ çc thµnh tùu khoa häc cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong sù ph¸t triÓn lý luËn. NhiÒu vÊn ®Ò, ®Æc biÖt nh÷ng vÊn ®Ò ph¬ng ph¸p luËn duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö ®îc C.M¸c ph¸t triÓn trong çc t¸c phÈm nghiªn cøu kinh tÕ-chÝnh trÞ, tiªu biÓu lµ bé T b¶n.

T b¶n (1843-1883) lµ c«ng tr×nh ®å sé bæ sung, ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c nãi chung; lµ h×nh mÉu cña sù ph©n tÝch khoa häc vÒ h×nh th¸i x• héi phøc t¹p nhÊt, lµ t¸c phÈm kinh tÕ-chÝnh trÞ, triÕt häc vµ lÞch sö vÜ ®¹i nhÊt cña C.M¸c. Nghiªn cøu ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa, T b¶n chØ ra quy luËt vËn ®éng kinh tÕ cña x• héi t b¶n, t¹o c¬ së lý luËn kinh tÕ ®Ó thiÕt lËp x• héi céng s¶n. Néi dung c¬ b¶n nhÊt cña T b¶n lµ xuÊt ph¸t tõ sù vËn ®éng cña kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa, C.M¸c ®• tr×nh bµy nh÷ng nguyªn lý triÕt häc, kinh tÕ chÝnh trÞ häc, chñ nghÜa x• héi khoa häc trªn tinh thÇn biÖn chøng cña sù ph¸t triÓn lÞch sö-x• héi. Cã thÓ kh¸i qu¸t néi dung T b¶n tõ gãc ®é triÕt häc hai vÊn ®Ò chñ yÕu lµ quan niÖm duy vËt lÞch sö vµ phÐp biÖn chøng. Quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö. XuÊt ph¸t tõ ph¬ng thøc s¶n xuÊt, tøc tõ hai mÆt cña mét qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt trong ®êi sèng x• héi lµ lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt, C.M¸c kh¼ng ®Þnh sù ph¸t triÓn cña çc h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö-tù nhiªn . Cã thÓ kh¸i qu¸t r»ng, toµn bé quan niÖm duy vËt lÞch sö cña C.M¸c trong t¸c phÈm thÓ hiÖn ë ph¹m trï h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi. B¶n chÊt cña ph¹m trï nµy n»m ë quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn cña lÞch sö x• héi loµi ngêi bÞ quy ®Þnh bëi çc yÕu tè c¬ b¶n lµ lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt vµ kiÕn tróc thîng tÇng; çc yÕu tè kh¸c trong lÞch sö x• héi còng cã vai trß chi phèi t¸c ®éng, nhng trªn c¬ së çc yÕu tè c¬ b¶n ®ã. TÝnh lÞch sö-tù nhiªn cña sù ph¸t triÓn x• héi ®îc chøng minh bëi sù ph¸t triÓn võa tuÇn tù võa nh¶y vät, võa ®a d¹ng phong phó, phøc t¹p võa thÓ hiÖn nh÷ng quy luËt phæ biÕn cã ý nghÜa xuyªn suèt toµn bé tiÕn tr×nh lÞch sö x• héi loµi ng¬êi. Mét vÊn ®Ò kh¸c, næi bËt, ®ång thêi lµ kÕt qu¶ cña sù vËn ®éng néi t¹i cña néi dung t¸c phÈm- ®ã lµ phÐp biÖn chøng duy vËt. XuÊt ph¸t tõ viÖc nghiªn cøu hµng hãa víi t çch lµ tÕ bµo kinh tÕ cña chñ nghÜa t b¶n, C.M¸c ®• tõng bíc thÓ hiÖn b¶n chÊt cña chñ nghÜa t b¶n th«ng qua ph¬ng ph¸p lÞch sö-l«gÝc, trõu tîng-cô thÓ. Qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa biÓu hiÖn lÞch sö cña nã víi tÝnh ®a d¹ng, phong phó, phøc t¹p cña mét hÖ thèng, mét ph¬ng thøc s¶n xuÊt. Cho nªn, lÞch sö lµ b¶n th©n qu¸ tr×nh s¶n xuÊt; l«gÝc lµ b¶n chÊt cña nÒn s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa; lµ bãc lét gi¸ trÞ thÆng d. C.M¸c còng ph©n tÝch râ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a çi trõu tîng víi çi cô thÓ; theo ®ã, çi trõu tîng chØ lµ sù ph¶n ¸nh mét mÆt, mét yÕu tè cña qu¸ tr×nh nhËn thøc ®èi t-îng, çi cô thÓ lý tÝnh, vÒ b¶n chÊt, lµ sù ph¶n ¸nh kh¸i qu¸t çc thuéc tÝnh cña ®èi tîng trong t duy. Bëi vËy, nÒn s¶n xuÊt x• héi biÓu hiÖn tõ s¶n xuÊt, ph©n phèi, trao ®æi, tiªu dïng ®Õn b¶n chÊt cña nÒn kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa còng chÝnh lµ con ®êng ®i tõ trõu tuîng ®Õn cô thÓ trong t duy. Çc quy luËt cña ph¬ng ph¸p biÖn chøng duy vËt nh¬ quy luËt m©u thuÉn, quy luËt lîng chÊt, quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh, ®Òu ®îc C.M¸c vËn dông vµo qu¸ tr×nh ph©n tÝch b¶n chÊt chÕ ®é t b¶n chñ nghÜa. Ph¬ng ph¸p biÖn chøng cña C.M¸c lµ mét biÓu hiÖn sù thèng

nhÊt gi÷a néi dung víi ph¬ng ph¸p; lµ ph¬ng ph¸p nhËn thøc th«ng qua sù vËn ®éng cña néi dung. T b¶n lµ mét trong nh÷ng cèng hiÕn vÜ ®¹i cña C.M¸c. B»ng ph¬ng ph¸p biÖn chøng duy vËt, C.M¸c ®• lµm râ quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn cña lÞch sö x• héi loµi ngêi th«ng qua viÖc ph©n tÝch nÒn kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa; «ng ®• v¹ch ra ®iÒu bÝ mËt quan träng nhÊt cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa, chØ ra tÝnh hai mÆt cña hµng ho¸; søc lao ®éng lµ hµng ho¸; ph©n chia tiÒn vèn thêng xuyªn vµ tiÒn vèn t¹m thêi v.v vµ ®ã lµ nh÷ng c¬ së cña häc thuyÕt vÒ gi¸ trÞ thÆng d, cïng víi quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö vµ sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n lµ çc ph¸t minh vÜ ®¹i vµ quan träng nhÊt cña chñ nghÜa M¸c.

N¨m 1875, C.M¸c viÕt Phª ph¸n C¬ng lÜnh G«ta , ®©y lµ t¸c phÈm lý luËn quan träng nhÊt sau Tuyªn ng«n cña §¶ng Céng s¶n vµ bé T b¶n. Trong t¸c phÈm, C.M¸c lµm s©u s¾c vµ phong phó thªm häc thuyÕt vÒ h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi (nªu vµ vËn dông çc kh¸i niÖm t liÖu lao ®éng, thêi gian lao ®éng, thu nhËp lao ®éng, tæng s¶n phÈm x• héi v.v). ¤ng còng ph¸t triÓn thªm häc thuyÕt vÒ nhµ níc vµ çch m¹ng “Gi÷a x• héi t b¶n chñ nghÜa vµ x• héi céng s¶n chñ nghÜa lµ mét thêi kú c¶i biÕn çch m¹ng tõ x• héi nä sang x• héi kia. ThÝch øng víi thêi kú Êy lµ mét thêi kú qu¸ ®é chÝnh trÞ, vµ nhµ níc cña thêi kú Êy kh«ng thÓ lµ çi g× kh¸c h¬n lµ nÒn chuyªn chÝnh çch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n” .

Trong khi ®ã, Ph.¡ngghen ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c th«ng qua viÖc kh¸i qu¸t çc thµnh tùu khoa häc vµ phª ph¸n çc lý luËn triÕt häc duy t©m, siªu h×nh vµ c¶ nh÷ng quan niÖm duy vËt tÇm thêng ë nh÷ng ngêi tù nhËn lµ ngêi m¸cxÝt nhng l¹i kh«ng hiÓu ®óng thùc chÊt chñ nghÜa M¸c. Víi nh÷ng t¸c phÈm cña m×nh, Ph.¡ngghen ®• tr×nh bµy chñ nghÜa M¸c trong mét hÖ thèng lý luËn; nh÷ng ý kiÕn bæ sung, gi¶i thÝch cña Ph. ¡ngghen sau khi C.M¸c qua ®êi ®èi víi mét sè luËn ®iÓm cña çc «ng tríc ®©y còng cã ý nghÜa rÊt quan träng trong viÖc ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c.

c. Giai ®o¹n b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c

Sau khi C.M¸c vµ Ph.¡ngghen qua ®êi, V.I.Lªnin lµ ngêi b¶o vÖ, bæ sung, ph¸t triÓn vµ vËn dông s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c. Chñ nghÜa Lªnin h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m, xÐt l¹i vµ gi¸o ®iÒu; lµ sù tiÕp tôc vµ lµ giai ®o¹n míi trong lÞch sö chñ nghÜa M¸c ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò çch m¹ng v« s¶n trong giai ®o¹n chñ nghÜa ®Õ quèc vµ bíc ®Çu x©y dùng chñ nghÜa x• héi.

- Bèi c¶nh lÞch sö míi vµ nhu cÇu kh¸ch quan cña viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c.

+ Nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX, chñ nghÜa t b¶n ®• bíc sang giai ®o¹n chñ nghÜa ®Õ quèc. B¶n chÊt cña chñ nghÜa t b¶n thÓ hiÖn tinh vi, tµn b¹o h¬n; m©u thuÉn ®Æc thï vèn cã cña chñ nghÜa t b¶n ngµy cµng béc lé s©u s¾c mµ ®iÓn h×nh lµ m©u thuÉn gi÷a giai cÊp t s¶n vµ giai cÊp v« s¶n. T¹i çc níc

thuéc ®Þa, phong trµo ®Êu tranh chèng chñ nghÜa ®Õ quèc víi tÝnh thèng nhÊt gi÷a çch m¹ng gi¶i phãng d©n téc víi çch m¹ng v« s¶n, gi÷a nh©n d©n çc níc thuéc ®Þa víi giai cÊp c«ng nh©n ë chÝnh quèc. Níc Nga lµ trung t©m cña phong trµo nµy; giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng Nga díi sù l•nh ®¹o cña §¶ng B«sªvÝch lµ ngän cê ®Çu cña phong trµo çch m¹ng thÕ giíi.

+ Nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû XIX, bíc sang thÕ kû XX, cã nh÷ng ph¸t minh vËt lý mang tÝnh v¹ch thêi ®¹i, lµm ®¶o lén c¨n b¶n quan niÖm ngµn ®êi vÒ vËt chÊt. §©y lµ c¬ së ®Ó chñ nghÜa Makh¬- mét thø chñ nghÜa duy t©m chñ quan- tÊn c«ng chñ nghÜa M¸c; mét sè nhµ khoa häc tù nhiªn r¬i vµo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng vÒ thÕ giíi quan, g©y ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn nhËn thøc vµ hµnh ®éng cña phong trµo çch m¹ng. §ång thêi, tuy chñ nghÜa M¸c ®• ®îc truyÒn b¸ vµo níc Nga; nhng ®Ó b¶o vÖ ®Þa vÞ vµ lîi Ých cña giai cÊp t s¶n, nh÷ng trµo lu t tëng nh chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n, chñ nghÜa thùc dông, chñ nghÜa xÐt l¹i v.v ®• nh©n danh ®æi míi chñ nghÜa M¸c ®Ó xuyªn t¹c vµ phñ nhËn chñ nghÜa ®ã.

Trong bèi c¶nh ®ã, nhu cÇu kh¸ch quan vÒ viÖc kh¸i qu¸t nh÷ng thµnh tùu khoa häc tù nhiªn ®Ó rót ra nh÷ng kÕt luËn vÒ thÕ giíi quan vµ ph¬ng ph¸p luËn triÕt häc cho çc khoa häc chuyªn ngµnh; ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng trµo lu t tëng ph¶n ®éng vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c ®• ®îc thùc tiÔn níc Nga ®Æt ra. Ho¹t ®éng lý luËn cña V.I.Lªnin nh»m ®¸p øng nhu cÇu lÞch sö ®ã.

- Vai trß cña V.I.Lªnin ®èi víi viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c. Qu¸ tr×nh V.I.Lªnin b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c ®îc chia thµnh ba thêi kú, t¬ng øng víi ba nhu cÇu kh¸ch quan cña thùc tiÔn níc Nga.

Trong thêi kú 1893-1907, V.I.Lªnin dïng lý luËn chèng l¹i ph¸i d©n tóy thÓ hiÖn râ nÐt trong çc t¸c phÈm Nh÷ng “ngêi b¹n d©n lµ thÕ nµo” vµ hä ®Êu tranh chèng nh÷ng ngêi d©n chñ-x• héi ra sao? (1894) vµ t¸c phÈm Lµm g×? (1902). Trong t¸c phÈm thø nhÊt, V.I.Lªnin ®• phª ph¸n tÝnh duy t©m cña ph¸i d©n tóy vÒ nh÷ng vÊn ®Ò lÞch sö-x• héi vµ chØ ra r»ng, th«ng qua viÖc xãa nhßa ranh giíi gi÷a phÐp biÖn chøng duy vËt víi phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen, ph¸i d©n tóy ®• xuyªn t¹c chñ nghÜa M¸c. §ång thêi, t¸c phÈm còng ®a ra nhiÒu t tëng vÒ vai trß quan träng cña lý luËn, thùc tiÔn vµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a hai ph¹m trï nµy. Trong t¸c phÈm Lµm g×?, V.I.Lªnin ®• ph¸t triÓn quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c vÒ çc h×nh thøc ®Êu tranh giai cÊp cña giai cÊp v« s¶n tríc khi giµnh ®îc chÝnh quyÒn; trong ®ã çc vÊn ®Ò vÒ ®Êu tranh kinh tÕ, chÝnh trÞ, t tëng ®îc ®Ò cËp râ nÐt; ®Æc biÖt, V.I.Lªnin nhÊn m¹nh qu¸ tr×nh h×nh thµnh hÖ t tëng cña giai cÊp v« s¶n. Tríc thÒm çch m¹ng Nga 1905-1907, V.I.Lªnin tËp trung viÕt vÒ c¬ së thùc tiÔn cña cuéc çch m¹ng ®îc coi lµ cuéc tæng diÔn tËp cho çch m¹ng Th¸ng Mêi (Nga) n¨m 1917. T¸c phÈm Hai s¸ch lîc cña §¶ng D©n chñ-X• héi trong çch m¹ng d©n chñ (1905) ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nh ph¬ng ph¸p; nh©n tè chñ quan vµ yÕu tè kh¸ch quan; vai trß cña quÇn chóng nh©n d©n; cña çc ®¶ng chÝnh trÞ v.v trong çch m¹ng ë giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa.

Trong thêi kú 1907-1917, V.I.Lªnin viÕt t¸c phÈm Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n (1909). T¸c phÈm kh¸i qu¸t tõ gãc ®é triÕt häc nh÷ng thµnh tùu míi nhÊt cña khoa häc tù nhiªn. §ång thêi b¶o vÖ vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c; phª ph¸n triÕt häc duy t©m chñ quan (®Æc biÖt lµ cña Makh¬ vµ Avªnariót) ®ang chèng l¹i chñ nghÜa duy vËt nãi chung vµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng nãi riªng víi môc ®Ých lµm sèng l¹i chñ nghÜa duy t©m, thuyÕt kh«ng thÓ biÕt cña BÐccli vµ Hium. Trong t¸c phÈm, vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc vµ ph¹m trï vËt chÊt cã ý nghÜa hÖ t tëng vµ ph¬ng ph¸p luËn hÕt søc to lín. "NÕu cho r»ng çi thø nhÊt lµ giíi tù nhiªn, lµ vËt chÊt, lµ vËt thÓ, lµ thÕ giíi bªn ngoµi vµ cho r»ng çi thø hai lµ ý thøc, lµ c¶m gi¸c, lµ tinh thÇn, t©m lý v.v, (th×) ®ã lµ vÊn ®Ò céi rÔ, vÊn ®Ò trªn thùc tÕ tiÕp tôc ph©n chia çc nhµ triÕt häc thµnh hai trêng ph¸i lín" . §ång thêi, khi chØ ra sù biÖn chøng gi÷a tÝnh tuyÖt ®èi víi tÝnh t¬ng ®èi trong sù ®èi lËp gi÷a vËt chÊt víi ý thøc, V.I.Lªnin cho r»ng "sù ®èi lËp gi÷a vËt chÊt víi ý thøc cã nghÜa tuyÖt ®èi trong nh÷ng ph¹m vi hÕt søc h¹n chÕ: trong trêng hîp nµy, chØ giíi h¹n trong vÊn ®Ò nhËn thøc luËn c¬ b¶n lµ thõa nhËn çi g× lµ çi cã tríc vµ çi g× lµ çi cã sau? Ngoµi giíi h¹n ®ã, th× kh«ng cßn nghi ngê g× n÷a r»ng sù ®èi lËp ®ã lµ t¬ng ®èi" . Trong t¸c phÈm, V.I.Lªnin cßn vËn dông phÐp biÖn chøng vµo x©y dùng häc thuyÕt ph¶n ¸nh. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò nh ch©n lý, tÝnh kh¸ch quan vµ tÝnh cô thÓ cña ch©n lý; biÖn chøng gi÷a ch©n lý tuyÖt ®èi víi ch©n lý t-¬ng ®èi. §ång thêi V.I.Lªnin còng lµm phong phó thªm chñ nghÜa M¸c vÒ thùc tiÔn, «ng nhÊn m¹nh "Quan ®iÓm cña cuéc sèng, cña thùc tiÔn cÇn ph¶i trë thµnh quan ®iÓm ®Çu tiªn vµ quan ®iÓm c¬ së cña lý luËn nhËn thøc" . B¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c vÒ nhËn thøc, V.I.Lªnin còng chØ ra sù thèng nhÊt bªn trong, kh«ng t¸ch rêi gi÷a chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng víi chñ nghÜa duy vËt lÞch sö; sù thèng nhÊt cña nh÷ng luËn gi¶i duy vËt vÒ tù nhiªn, vÒ x• héi, vÒ con ngêi vµ t duy cña nã. N¨m 1913, V.I.Lªnin viÕt t¸c phÈm Ba nguån gèc vµ ba bé phËn cÊu thµnh chñ nghÜa M¸c; t¸c phÈm nªu nguån gèc lÞch sö, b¶n chÊt vµ kÕt cÊu cña chñ nghÜa M¸c. T¸c phÈm Bót ký triÕt häc (1914-1916) lµ nh÷ng tãm t¾t mét sè t¸c phÈm triÕt häc, Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ lÞch sö triÕt häc vµ Nh÷ng bµi gi¶ng vÒ triÕt häc lÞch sö cña Hªghen; nh÷ng t¸c phÈm cña Phoi¬b¾c vµ L¾cxan; Siªu h×nh häc cña ArÝtxtèt vµ mét lo¹t nh÷ng t¸c phÈm kh¸c theo chuyªn ngµnh triÕt häc vµ khoa häc tù nhiªn. Trong t¸c phÈm, V.I.Lªnin tiÕp tôc khai th¸c "h¹t nh©n hîp lý" cña triÕt häc Hªghen ®Ó lµm phong phó thªm phÐp biÖn chøng duy vËt, ®Æc biÖt lµ lý luËn vÒ sù thèng nhÊt cña çc mÆt ®èi lËp. N¨m 1917, V.I.Lªnin viÕt t¸c phÈm Nhµ níc vµ çch m¹ng; trong t¸c phÈm nµy vÊn ®Ò nhµ níc chuyªn chÝnh v« s¶n, b¹o lùc çch m¹ng vµ vai trß cña ®¶ng c«ng nh©n vµ con ®êng x©y dùng chñ nghÜa x• héi ®• ®îc ®Ò cËp râ nÐt. Khi biÕt tin vÒ cuéc çch m¹ng Th¸ng Hai n¨m 1917, V.I.Lªnin lËp tøc quay vÒ Tæ quèc; «ng viÕt cho b¸o Sù ThËt “Nh÷ng bøc th göi tõ xa”, trong ®ã nãi vÒ tÝnh tÊt yÕu sù chuyÓn ho¸ cña çch m¹ng d©n chñ t s¶n vµo çch m¹ng x• héi chñ nghÜa vµ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ bé m¸y nhµ níc cña giai cÊp v« s¶n. Ngµy 4 th¸ng 4 n¨m 1917, V.I.Lªnin viÕt LuËn c¬ng Th¸ng T, trong ®ã kh¼ng ®Þnh con ®-êng ®i ®Õn th¾ng lîi cña çch m¹ng x• héi chñ nghÜa; ®a ra t tëng vÒ nhµ níc X«viÕt, coi ®ã lµ h×nh thøc cña chuyªn chÝnh v« s¶n; v¹ch ra nh÷ng nhiÖm vô chÝnh trÞ vµ kinh tÕ mµ nhµ níc ®ã ph¶i thùc hiÖn vµ chØ ra nh÷ng nguån gèc vËt

chÊt cña chñ nghÜa x• héi ®îc t¹o ra do sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t b¶n. Trong t¸c phÈm Nh÷ng ngêi B«nsªvÝch cã thÓ gi÷ v÷ng ®îc chÝnh quyÒn nhµ níc hay kh«ng? (10-1917), V.I.Lªnin ®• b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c vÒ çch m¹ng; vÒ chuyªn chÝnh v« s¶n; vÒ nh÷ng con ®êng cña sù nghiÖp x©y dùng x• héi kh«ng cã giai cÊp vµ çc giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nã.

Thêi kú 1917-1924. Th¾ng lîi cña çch m¹ng x• héi chñ nghÜa Th¸ng Mêi (Nga) n¨m 1917 më ra thêi ®¹i qu¸ ®é tõ chñ nghÜa t b¶n lªn chñ nghÜa x• héi. Sù kiÖn nµy lµm nÈy sinh nh÷ng nhu cÇu míi vÒ lý luËn mµ sinh thêi C.M¸c vµ Ph.¡ng ghen cha thÓ hiÖn; V.I.Lªnin tiÕp tôc tæng kÕt thùc tiÔn ®Ó ®¸p øng nhu cÇu ®ã b»ng çc t¸c phÈm nh NhiÖm vô tiÕp theo cña chÝnh quyÒn X«viÕt (1918); BÖnh Êu trÜ “t¶ khuynh” trong phong trµo céng s¶n (1920); L¹i bµn vÒ c«ng ®oµn, vÒ t×nh h×nh tríc m¾t vµ vÒ nh÷ng sai lÇm cña çc ®ång chÝ T¬rètxki vµ Bukharin (1921) v.v. ¤ng cho r»ng viÖc thùc hiÖn kiÓm tra, kiÓm so¸t toµn d©n; tæ chøc thi ®ua x• héi chñ nghÜa lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó chuyÓn sang x©y dùng "chñ nghÜa x• héi kÕ ho¹ch". V.I. Lªnin còng nhÊn m¹nh tÝnh l©u dµi cña thêi kú qu¸ ®é, kh«ng thÓ tr¸nh khái ph¶i ®i qua nh÷ng nÊc thang trªn con ®êng ®ã. Trong giai ®o¹n x©y dùng chñ nghÜa x• héi thêi b×nh, V.I.Lªnin tiªn ®o¸n ®îc sù nguy hiÓm cña viÖc ¸p dông nh÷ng chÝnh s¸ch kinh tÕ thêi chiÕn. ¤ng viÕt t¸c phÈm VÒ chÝnh s¸ch kinh tÕ míi (1921); trong ®ã, kh¼ng ®Þnh vai trß kinh tÕ hµng hãa trong ®iÒu kiÖn nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸ nhá ®ang chiÕm u thÕ trong c«ng cuéc x©y dùng chñ nghÜa x• héi. Trong nh÷ng t¸c phÈm cuèi ®êi nh VÒ tËp thÓ ho¸ n«ng nghiÖp ; VÒ cuéc çch m¹ng cña chóng ta; Thµ Ýt mµ tèt, C¬ng lÜnh cña chóng ta v.v, V.I.Lªnin nhËn thÊy sù quan liªu ®• b¾t ®Çu xuÊt hiÖn trong nhµ níc c«ng n«ng non trÎ nªn ®Ò nghÞ nh÷ng ngêi céng s¶n cÇn thêng xuyªn chèng ba kÎ thï chÝnh lµ sù kiªu ng¹o, Ýt häc vµ tham nhòng. V.I.Lªnin còng chó ý ®Õn viÖc chèng chñ nghÜa gi¸o ®iÒu khi vËn dông chñ nghÜa M¸c, "Chóng ta kh«ng hÒ coi lý luËn cña M¸c nh lµ mét çi g× ®• xong xu«i h¼n vµ bÊt kh¶ x©m ph¹m, tr¸i l¹i, chóng ta tin r»ng lý luËn ®ã chØ ®Æt nÒn mãng cho m«n khoa häc mµ nh÷ng ngêi x• héi chñ nghÜa cÇn ph¶i ph¸t triÓn h¬n n÷a vÒ mäi mÆt nÕu hä kh«ng muèn trë thµnh l¹c hËu ®èi víi cuéc sèng" .

Di s¶n kinh ®iÓn cña V.I.Lªnin trë thµnh c¬ së cho viÖc nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn cña çc ®¶ng céng s¶n. Thiªn tµi vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn cña «ng trong viÖc kÕ thõa, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn s¸ng t¹o chñ nghÜa M¸c ®îc nh÷ng ngêi céng s¶n ®¸nh gi¸ cao. Hä ®Æt tªn cho häc thuyÕt cña m×nh lµ chñ nghÜa M¸c-Lªnin.

B¶n th©n ¡ngghen khi kh¼ng ®Þnh vai trß quyÕt ®Þnh cña M¸c trong sù nghiÖp x©y dùng häc thuyÕt soi s¸ng cho sù nghiÖp çch m¹ng gi¶i phãng x• héi loµi ngêi, «ng nãi râ: “ë ®©y cho phÐp t«i gi¶i thÝch mét ®iÒu cã liªn quan ®Õn ç nh©n t«i. GÇn ®©y, ngêi ta ®• nhiÒu lÇn nãi ®Õn çi phÇn tham gia cña t«I trong viÖc x©y dùng häc thuyÕt ®ã vµ v× vËy, t«I buéc ph¶I nãi vµi lêi ®Ó gi¶I quyÕt døt kho¸t vÊn ®Ò. T«I kh«ng thÓ phñ nhËn r»ng tríc khi céng t¸c víi M¸c vµ trong 40 n¨m céng t¸c víi M¸c, t«I ®• gãp mét phÇn riªng cña m×nh vµo viÖc x©y dùng,

nhÊt lµ vµo viÖc ph¸t triÓn häc thuyÕt Êy. Nhng ®¹i bé phËn nh÷ng t tëng chØ ®¹o c¬ b¶n, nhÊt lµ trong çc lÜnh vùc kinh tÕ vµ lÞch sö, vµ ®Æc biÖt lµ viÖc tr×nh bµy nh÷ng t tëng Êy thµnh nh÷ng c«ng thøc chÆt chÏ, cuèi cïng ®Òu lµ thuéc vÒ M¸c. PhÇn ®ãng gãp cña t«I – kh«ng kÓ cã thÓ ngo¹i trõ mét vµi lÜnh vùc chuyªn m«n – th× kh«ng cã t«I, M¸c vÉn cã thÓ lµm ®îc. Nh÷ng ®iÒu mµ M¸c ®• lµm th× t«i kh«ng thÓ lµm ®îc. M¸c ®øng cao h¬n, nh×n xa h¬n, réng h¬n vµ nhanh h¬n tÊt c¶ chóng t«i. M¸c lµ mét thiªn tµi. Cßn chóng t«I may l¾m còng chØ lµ nh÷ng ngêi tµi n¨ng th«i. NÕu kh«ng cã M¸c th× lý luËn thËt khã mµ ®îc nh ngµy nay. V× vËy, gäi lý luËn ®ã mang tªn cña M¸c lµ ®iÒu chÝnh ®¸ng” [C.M-Ph.¡. Toµn tËp, Nxb. CTQG.HN,1995, t.21,tr.428]

d. Chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ thùc tiÔn phong trµo çch m¹ng thÕ giíi

Chñ nghÜa M¸c-Lªnin cã nh÷ng ¶nh hëng to lín lªn thùc tiÔn phong trµo c«ng nh©n vµ nh©n d©n lao ®éng thÕ giíi. Çch m¹ng th¸ng 3 n¨m 1871 ë Ph¸p ®îc coi lµ sù kiÓm nghiÖm thùc tÕ ®Çu tiªn ®èi víi chñ nghÜa M¸c-Lªnin; nhµ níc kiÓu míi- nhµ níc chuyªn chÝnh v« s¶n ®Çu tiªn trong lÞch sö nh©n lo¹i (C«ng x• Pari) ®• ®-îc thµnh lËp; tuy chØ tån t¹i 71 ngµy, nhng lµ kinh nghiÖm thùc tiÔn ®Çu tiªn cña lý luËn çch m¹ng. Th¸ng 8 n¨m 1903, ®¶ng B«nsªvÝch Nga ®îc thµnh lËp theo t tëng cña chñ nghÜa M¸c; lµ ®¶ng cña giai cÊp v« s¶n l•nh ®¹o cuéc çch m¹ng 1905 ë Nga. ChØ sau 14 n¨m (n¨m 1917), ®¶ng ®ã ®• lµm nªn Çch m¹ng X• héi chñ nghÜa Th¸ng Mêi (Nga) vÜ ®¹i, më ra kû nguyªn ph¸t triÓn míi cho nh©n lo¹i; chøng minh tÝnh hiÖn thùc cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin trong lÞch sö. N¨m 1919, Quèc tÕ Céng s¶n ®îc thµnh lËp; n¨m 1922, Liªn bang Céng hßa X• héi chñ nghÜa X«viÕt (gäi t¾t lµ Liªnx«) ra ®êi, ®¸nh dÊu sù liªn minh giai cÊp v« s¶n cña 12 quèc gia vµ n¨m 1940, Liªnx« ®• gåm 15 níc hîp thµnh. Víi søc m¹nh cña liªn minh giai cÊp v« s¶n ®ã, trong chiÕn tranh thÕ giíi thø II, Liªnx« ®• kh«ng nh÷ng b¶o vÖ ®îc m×nh, mµ cßn gi¶i phãng çc níc ®«ng ¢u ra khái sù x©m lîc cña ph¸txÝt §øc. HÖ thèng x• héi chñ nghÜa ®îc thiÕt lËp gåm Anbani, BaLan, Bungari, CuBa, Céng hßa d©n chñ §øc, Hunggari, Nam T, Liªnx«, Rumani, TiÖp Kh¾c, Céng hßa d©n chñ nh©n d©n TriÒu tiªn, Trung Quèc, ViÖt Nam. Sù kiÖn nµy ®• lµm cho chñ nghÜa t b¶n kh«ng cßn lµ hÖ thèng chÝnh trÞ x• héi duy nhÊt mµ nh©n lo¹i híng tíi; vai trß ®Þnh híng x©y dùng x• héi míi cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®• cæ vò phong trµo c«ng nh©n, phong trµo ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc v× hßa b×nh, d©n téc, d©n chñ vµ tiÕn bé x• héi. Do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan, th¸ng 12 n¨m 1991, chñ nghÜa x• héi hiÖn thùc ë Liªnx« vµ ®«ng ¢u sôp ®æ; nhiÒu ®¶ng céng s¶n ë t©y ¢u tõ bá môc tiªu chñ nghÜa x• héi; thÊt b¹i cña kiÓu nhµ níc phóc lîi ë çc níc t b¶n ®ßi hái nh÷ng ngêi céng s¶n kh«ng chØ cã lËp trêng v÷ng vµng, kiªn ®Þnh, mµ cßn ph¶i hÕt søc tØnh t¸o, bæ sung, ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c-Lªnin mét çch khoa häc.

Thêi ®¹i ngµy nay lµ thêi ®¹i cña nh÷ng biÕn ®éng s©u s¾c. §Æc ®iÓm cña nã lµ sù t¬ng t¸c gi÷a hai qu¸ tr×nh çch m¹ng- çch m¹ng khoa häc, c«ng nghÖ vµ çch m¹ng x• héi (song song), t¹o nªn sù biÕn ®æi rÊt n¨ng ®éng cña ®êi sèng x• héi. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, qu¸ tr×nh t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò cho chñ nghÜa x• héi ®ang

diÔn ra trong x• héi t b¶n ph¸t triÓn lµ mét xu híng kh¸ch quan. Sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc kü thuËt ®ßi hái chñ nghÜa M¸c-Lªnin ph¶i ®îc bæ sung, ph¸t triÓn nh Ph.¡ngghen ®• chØ râ vµ lÞch sö ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn vµ triÕt häc còng ®• chøng minh. Thêi ®¹i ngµy nay cho thÊy vai trß hÕt søc to lín cña lý luËn, cña khoa häc trong sù ph¸t triÓn cña x• héi. Nh÷ng ®iÒu ®ã tÊt yÕu ®ßi hái chñ nghÜa M¸c-Lªnin ph¶i ®îc bæ sung, ph¸t triÓn, ph¶i cã nh÷ng kh¸i qu¸t míi. ChØ cã nh vËy, chñ nghÜa M¸c-Lªnin míi gi÷ ®îc vai trß thÕ giíi quan, ph¬ng ph¸p luËn trong quan hÖ víi khoa häc cô thÓ vµ trong sù ®Þnh híng ph¸t triÓn cña x• héi loµi ngêi.

C.M¸c, Ph.¡ngghen vµ V.I.Lªnin kh«ng ®Ó l¹i cho nh÷ng ngêi céng s¶n nãi chung, nh÷ng ngêi céng s¶n ViÖt Nam nãi riªng nh÷ng chØ dÉn cô thÓ vÒ con ®êng qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x• héi ë mçi níc. Çc quèc gia, d©n téc kh¸c nhau cã nh÷ng con ®êng ®i kh¸c nhau lªn chñ nghÜa x• héi, bëi lÏ mçi quèc gia, d©n téc ®Òu cã nh÷ng ®Æc thï riªng vµ ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x• héi, lÞch sö, v¨n ho¸ riªng. “§Ó ®¹t môc ®Ých chiÕn th¾ng giai cÊp t s¶n th× ®Òu gièng nhau vÒ b¶n chÊt, song mçi níc l¹i hoµn thµnh qu¸ tr×nh ph¸t triÓn Êy theo çch thøc riªng cña m×nh” vµ çch thøc riªng ®ã “®ßi hái ph¶i ¸p dông nh÷ng nguyªn t¾c cña chñ nghÜa céng s¶n sao cho nh÷ng nguyªn t¾c Êy ®îc c¶i biÕn ®óng ®¾n trong nh÷ng vÊn ®Ò chi tiÕt, ®îc lµm cho phï hîp, cho thÝch hîp víi ®Æc ®iÓm d©n téc vµ ®Æc ®iÓm nhµ níc-d©n téc” . Trªn c¬ së kiªn tr× chñ nghÜa M¸c-Lªnin, t tëng Hå ChÝ Minh; xuÊt ph¸t tõ nh÷ng bµi häc c¶i t¹o vµ x©y dùng chñ nghÜa x• héi tõ thùc tr¹ng kinh tÕ-x• héi ®Êt níc, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®Ò ra ®êng lèi ®a ®Êt níc ta tõng bíc qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x• héi. Thùc tiÔn cña qu¸ tr×nh ®æi míi ®ang ®Æt ra hµng lo¹t vÊn ®Ò míi mÎ vµ phøc t¹p vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸ vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®ã kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®îc chØ b»ng lý luËn, nhng ch¾c ch¾n kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®îc nÕu kh«ng cã t duy lý luËn M¸c-Lªnin.

II. Đối tượng, mục đích nhiệm vụ và phương pháp học tập, nghiên cứu môn học những nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin

1. Đối tượng và mục ®Ých cña viÖc häc tËp, nghiªn cøu

§èi tîng häc tËp, nghiªn cøu m«n häc Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ nh÷ng quan ®iÓm vµ häc thuyÕt cña C.M¸c, Ph.¡ngghen vµ V.I.Lªnin trong ph¹m vi nh÷ng quan ®iÓm, häc thuyÕt c¬ b¶n nhÊt thuéc ba bé phËn lý luËn cÊu thµnh chñ nghÜa M¸c-Lªnin.

Víi triÕt häc M¸c-Lªnin, ®ã lµ nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng; phÐp biÖn chøng duy vËt lµ khoa häc vÒ t×nh tr¹ng tån t¹i cña sù vËt, hiÖn tîng trong tù nhiªn, x• héi vµ t duy; ®ã lµ vai trß ph¬ng ph¸p vµ ph¬ng ph¸p luËn vµ quan niÖm duy vËt vÒ x• héi cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. Víi kinh tÕ chÝnh trÞ M¸c-Lªnin, ®ã lµ nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n cña kinh tÕ chÝnh trÞ häc, bao gåm häc thuyÕt gi¸ trÞ vµ gi¸ trÞ thÆng d vµ chñ nghÜa t b¶n ®éc quyÒn vµ chñ nghÜa t b¶n ®éc quyÒn nhµ níc. Víi chñ nghÜa x• héi khoa häc, ®ã lµ nh÷ng kiÕn

thøc c¬ b¶n cña chñ nghÜa x• héi khoa häc, bao gåm sø mÖnh lÞch sö cña giai cÊp c«ng nh©n vµ çch m¹ng x• héi chñ nghÜa; mét sè vÊn ®Ò chÝnh trÞ-x• héi cã tÝnh quy luËt trong tiÕn tr×nh çch m¹ng x• héi chñ nghÜa vµ chñ nghÜa x• héi trong hiÖn thùc vµ triÓn väng cña nã.

Môc ®Ých cña viÖc häc tËp, nghiªn cøu. Häc tËp, nghiªn cøu m«n häc Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ ®Ó x©y dùng thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng, ph¬ng ph¸p luËn biÖn chøng duy vËt vµ vËn dông s¸ng t¹o nh÷ng nguyªn lý ®ã vµo ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn. Häc tËp, nghiªn cøu m«n häc Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ ®Ó hiÓu râ c¬ së lý luËn quan träng nhÊt cña T tëng Hå ChÝ Minh vµ §êng lèi çch m¹ng cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. Häc tËp, nghiªn cøu m«n häc Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ ®Ó gióp sinh viªn hiÓu râ nÒn t¶ng t tëng cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. Häc tËp, nghiªn cøu m«n häc Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ ®Ó x©y dùng niÒm tin, lý tëng cho sinh viªn.

2. Mét sè yªu cÇu c¬ b¶n vÒ ph¬ng ph¸p häc tËp, nghiªn cøu

Häc tËp, nghiªn cøu m«n häc Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin cÇn ph¶i theo ph¬ng ph¸p g¾n nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin víi thùc tiÔn ®Êt níc vµ thêi ®¹i;

Häc tËp, nghiªn cøu m«n häc Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin cÇn ph¶i hiÓu ®óng tinh thÇn, thùc chÊt cña nã; tr¸nh bÖnh kinh viÖn, gi¸o ®iÒu trong häc tËp, nghiªn cøu vµ vËn dông çc nguyªn lý ®ã trong thùc tiÔn;

Häc tËp, nghiªn cøu m«n häc mçi nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin trong mèi quan hÖ víi çc nguyªn lý kh¸c; mçi bé phËn lý luËn cÊu thµnh nµy ph¶i g¾n kÕt víi çc bé phËn lý luËn cÊu thµnh cßn l¹i ®Ó thÊy sù thèng nhÊt cña çc bé phËn ®ã trong chñ nghÜa M¸c-Lªnin; ®ång thêi còng nªn nhËn thøc çc nguyªn lý ®ã trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lÞch sö t tëng nh©n lo¹i.

C©u hái «n tËp

1. Chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµ ba bé phËn lý luËn cÊu thµnh cña nã? (®Þnh nghÜa; ba bé phËn cÊu thµnh; kh¸i lîc sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa M¸c).

2. Sù kh¸c nhau vµ sù thèng nhÊt gi÷a ba bé phËn lý luËn cÊu thµnh cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin? (sù kh¸c nhau; sù gièng nhau; vai trß cña tõng bé phËn ®èi víi chñ nghÜa M¸c-Lªnin).

3. Nh÷ng ®iÒu kiÖn, tiÒn ®Ò cña sù ra ®êi chñ nghÜa M¸c? (mét ®iÒu kiÖn, hai tiÒn ®Ò)

4. T¹i sao chóng ta gäi chñ nghÜa M¸c lµ chñ nghÜa M¸c-Lªnin? (V.I.Lªnin b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c).

5. Chñ nghÜa M¸c-Lªnin víi phong trµo çch m¹ng ViÖt Nam vµ thÕ giíi?

6. Môc ®Ých vµ yªu cÇu cña viÖc häc tËp, nghiªn cøu m«n häc Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin?

Phần thứ nhất

Thế giới quan duy vật biện chứng và phương pháp luận biện chứng duy vật triết học của chủ nghĩa Mác-Lênin

TriÕt häc cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin cã nhiÒu chøc n¨ng, nhng c¬ b¶n nhÊt lµ chøc n¨ng thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng vµ chøc n¨ng ph¬ng ph¸p luËn biÖn chøng duy vËt ®èi víi nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn çch m¹ng.

ThÕ giíi quan triÕt häc thÓ hiÖn m×nh b»ng hÖ thèng lý luËn (th«ng qua çc quy luËt, ph¹m trï, kh¸i niÖm) ®Ó kh«ng chØ nªu ra quan ®iÓm cña con ngêi vÒ thÕ giíi, mµ cßn chøng minh chóng b»ng lý luËn . Lµ hÖ thèng nh÷ng nguyªn t¾c, quan ®iÓm, niÒm tin vÒ thÕ giíi; vÒ b¶n th©n con ngêi, vÒ cuéc sèng vµ vÞ trÝ cña con ngêi trong thÕ giíi Êy. Vai trß c¬ b¶n cña thÕ giíi quan lµ ®Þnh híng ho¹t ®éng vµ quan hÖ gi÷a ç nh©n, giai cÊp, tËp ®oµn ngêi, cña x• héi nãi chung ®èi víi hiÖn thùc. TriÕt häc lµ bé phËn quan träng nhÊt cña thÕ giíi quan, lµ h¹t nh©n lý luËn cña thÕ giíi quan, bëi triÕt häc chi phèi çc quan ®iÓm cßn l¹i thuéc h×nh th¸i ý thøc x• héi. ThÕ giíi quan duy vËt triÕt häc vµ thÕ giíi quan duy t©m triÕt häc lµ hai h×nh thøc cña thÕ giíi quan triÕt häc.

HÖ thèng çc quan niÖm triÕt häc, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ-x• héi lµ c¬ së khoa häc cña thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng vµ thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng thÓ hiÖn tríc hÕt ë çch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc; theo ®ã vËt chÊt cã tríc vµ quy ®Þnh ý thøc (duy vËt), nhng ý thøc tån t¹i ®éc lËp t¬ng ®èi vµ t¸c ®éng trë l¹i vËt chÊt (biÖn chøng). Trong lÜnh vùc kinh tÕ, thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng thÓ hiÖn ë chç lùc lîng s¶n xuÊt (çi thø nhÊt) quy ®Þnh ý quan hÖ s¶n xuÊt (çi thø hai), c¬ së h¹ tÇng (çi thø nhÊt) quy ®Þnh kiÕn tróc thîng tÇng (çi thø hai); nhng çi thø hai lu«n tån t¹i ®éc lËp t¬ng ®èi vµ t¸c ®éng trë l¹i çi thø nhÊt. Trong lÜnh vùc x• héi, tån t¹i x• héi (çi thø nhÊt) quy ®Þnh ý thøc x• héi (çi thø hai); nhng ý thøc x• héi tån t¹i ®éc lËp t¬ng ®èi vµ t¸c ®éng trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp trë l¹i tån t¹i x• héi.

Ph¬ng ph¸p luËn lµ hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng nguyªn t¾c xuÊt ph¸t híng dÉn chñ thÓ trong viÖc x¸c ®Þnh ph¬ng ph¸p còng nh trong viÖc x¸c ®Þnh ph¹m vi, kh¶ n¨ng ¸p dông chóng mét çch hîp lý, cã hiÖu qu¶ tèi ®a. Ph¬ng ph¸p luËn lµ lý luËn vÒ ph¬ng ph¸p, lµ khoa häc vÒ ph¬ng ph¸p. NhiÖm vô cña ph¬ng ph¸p luËn lµ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò nh ph¬ng ph¸p lµ g×? B¶n chÊt, néi dung, h×nh thøc cña ph¬ng ph¸p ra sao? Ph©n lo¹i ph¬ng ph¸p cÇn dùa vµo nh÷ng tiªu chÝ g×? Vai trß cña ph¬ng ph¸p trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn? v.v. §iÒu nµy chøng tá vai trß tiÒn ®Ò cña ph¬ng ph¸p luËn, cho phÐp ®¸nh gi¸ çc ph¬ng ph¸p tõ gãc ®é tÝnh ch©n thùc, hiÖu qu¶ cña chóng.

Ph¬ng ph¸p luËn biÖn chøng duy vËt lµ hÖ thèng çc nguyªn t¾c, ph¬ng ph¸p tæ chøc vµ x©y dùng ho¹t ®éng lý luËn vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn, ®ång thêi còng chÝnh lµ häc thuyÕt vÒ hÖ thèng ®ã; lµ ph¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ cña çc khoa häc chuyªn ngµnh. Ph¬ng ph¸p luËn biÖn chøng duy vËt lµ sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a çc ph¬ng ph¸p luËn bé m«n, ph¬ng ph¸p luËn chung ®• ®îc cô thÓ ho¸ trong çc lÜnh vùc cña ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Mçi luËn ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ®ång thêi lµ mét nguyªn t¾c trong viÖc x¸c ®Þnh, lý luËn vÒ ph¬ng ph¸p. Nh÷ng nguyªn t¾c trªn t¹o ra kh¶ n¨ng c¶i t¹o thÕ giíi cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, trë thµnh c«ng cô h÷u hiÖu trong ho¹t ®éng chinh phôc tù nhiªn vµ sù nghiÖp gi¶i phãng con ngêi.

Chøc n¨ng ph¬ng ph¸p luËn biÖn chøng duy vËt cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin thÓ hiÖn ë hÖ thèng quan ®iÓm, nguyªn t¾c chØ ®¹o sù t×m kiÕm, x©y dùng, lùa chän vµ vËn dông çc ph¬ng ph¸p trong khi thùc hiÖn ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Trong hÖ thèng trªn, thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng ®ãng vai trß ®Þnh híng trong qu¸ tr×nh t×m kiÕm, x©y dùng, lùa chän vµ vËn dông ph¬ng ph¸p biÖn chøng duy vËt. Do vËy, toµn bé hÖ thèng tri thøc ph¬ng ph¸p luËn biÖn chøng duy vËt ®Òu g¾n víi sù diÔn gi¶i thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng - c¬ së cña sù nghiªn cøu vµ ®¸nh gi¸ nh÷ng kÕt qu¶ cña nã.

ThÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng vµ ph¬ng ph¸p luËn biÖn chøng duy vËt triÕt häc lµ c¬ së lý luËn nÒn t¶ng cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin. N¾m v÷ng chóng ch¼ng nh÷ng lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó nghiªn cøu toµn bé hÖ thèng lý luËn chñ nghÜa M¸c-Lªnin, mµ cßn lµ c¬ së ®Ó vËn dông s¸ng t¹o vµ ph¸t triÓn chóng vµo ho¹t ®éng nhËn thøc; gi¶i thÝch, nhËn thøc vµ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch cña thùc tiÔn ®Êt níc vµ thêi ®¹i ®Æt ra.

Chương 1. Chủ nghĩa duy vật biện chứng

I. Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy vật biện chứng

1. VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc vµ sù ®èi lËp gi÷a chñ nghÜa duy vËt víi chñ nghÜa duy t©m trong viÖc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc

a. TriÕt häc lµ g×?

LÞch sö loµi ngêi b¾t ®Çu vµo kho¶ng 2,6 triÖu ®Õn 2 triÖu n¨m tríc ë §«ng vµ Nam Phi (hiÖn nay cho r»ng kho¶ng 6-4 triÖu n¨m tríc). Nhng m•i vµo kho¶ng h¬n 2.500 n¨m tríc, trong mét sè nÒn v¨n minh cæ ®¹i, con ngêi míi cã c¶m nhËn ®îc trong giíi tù nhiªn cã çc trËt tù mµ con ngêi cÇn t×m hiÓu, hoµ nhËp vµo ®Ó sinh tån (chñ ®éng trong ý thøc chø kh«ng ph¶i chØ hoµn toµn do b¶n n¨ng). Çc nhµ th«ng th¸i b¾t ®Çu nªu çc c©u hái nh thÕ giíi xung quanh con ngêi lµ g×? nguån gèc, kÕt cÊu vµ h×nh thøc tån t¹i cña thÕ giíi ®ã nh thÕ nµo? con ngêi lµ g× vµ mèi quan hÖ cña con ngêi ®èi víi thÕ giíi ®ã ra sao? ®Æc thï cña ý thøc vµ c¶m xóc cña con ngêi ë chç nµo? T«i cã thÓ biÕt g×? T«i cÇn ph¶i lµm g×? T«i cã thÓ hy väng vµo çi g×? T«i sèng v× çi g× vµ sèng ra sao, lµm thÕ nµo ®Ó cã cuéc sèng thùc sù h¹nh phóc? v.v. T×m nh÷ng c©u tr¶ lêi cho nh÷ng c©u hái trªn lµ khëi nguån cña nh÷ng t tëng triÕt häc vµ thuËt ng÷ “TriÕt häc” gåm hai yÕu tè c¬ b¶n lµ yÕu tè nhËn thøc (sù hiÓu biÕt vÒ vò trô vµ con ngêi; gi¶i thÝch hiÖn thùc b»ng t duy) vµ yÕu tè nhËn ®Þnh (®¸nh gi¸ vÒ mÆt ®¹o lý ®Ó cã th¸i ®é vµ hµnh ®éng ®óng).

Thêi cæ ®¹i, ngêi Trung Quèc coi triÕt häc lµ sù t×m tßi ®Ó nhËn biÕt b¶n chÊt cña thÕ giíi vµ con ngêi; ngêi Ên §é coi triÕt häc lµ con ®êng suy ngÉm ®Ó dÉn d¾t con ngêi ®Õn víi lÏ ph¶i; ngêi Hy L¹p coi triÕt häc lµ yªu mÕn sù th«ng th¸i. Arixtèt (384-322 tr.c.n) coi nguån gèc cña triÕt häc lµ “sù ng¹c nhiªn (hay tÝnh tß mß, hiÕu kú)” cña con ngêi . X«cr¸t (469-399 tr.c.n) coi “sù tr¨n trë vÒ tÝnh tÊt yÕu cña çi chÕt” ®• g©y c¶m høng triÕt häc. Theo C.M¸c vµ Ph.¡ngghen, triÕt häc h×nh thµnh trong h×nh th¸i ý thøc t«n gi¸o ®• cã tõ thêi tiÒn sö mµ mçi thêi ®¹i thu nhËn theo çch cña m×nh. TriÕt häc xuÊt hiÖn c¶ ë ph¬ng §«ng vµ ph¬ng T©y gÇn nh cïng mét lóc, kho¶ng tõ thÕ kû thø VIII ®Õn thÕ kû VI tríc C«ng nguyªn (tr.c.n) ë mét sè nÒn v¨n minh nh Trung Quèc, Ên §é, Ai CËp, Trung §«ng v.v, nhng ë Hy L¹p lµ ph¸t triÓn h¬n c¶. Theo çc t¸c gi¶ Hy L¹p cæ ®¹i, kh¸i niÖm triÕt häc xuÊt hiÖn trong çc t¸c phÈm cña Pitago (kho¶ng 571-447 tr.c.n); cßn Plat«n (427-347 tr.c.n) lµ ngêi ®Çu tiªn sö dông kh¸i niÖm triÕt häc víi nghÜa lµ lÜnh vùc ®Æc biÖt cña nhËn thøc.

TriÕt häc lµ mét trong nh÷ng h×nh th¸i cña ý thøc x• héi; lµ hÖ thèng tri thøc lý luËn chung nhÊt cña con ngêi vÒ thÕ giíi; vÒ vÞ trÝ, vai trß cña con ngêi trong thÕ giíi Êy . Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ khoa häc nghiªn cøu nh÷ng quy luËt chung nhÊt vÒ sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña çc sù vËt, hiÖn tîng trong tù nhiªn, x• héi vµ t duy; ®ång thêi tiÕp tôc lµm râ vÊn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a t duy víi tån t¹i. NhiÖm vô cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ gi¶i thÝch, nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi; x¸c ®Þnh mèi liªn hÖ gi÷a triÕt häc víi thùc tiÔn, c¶i t¹o hiÖn thùc, x©y dùng x• héi míi.

b. VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc

Kh¸i niÖm vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. BÊt kú mét ngµnh khoa häc nµo còng cã hµng lo¹t vÊn ®Ò thuéc ®èi tîng nghiªn cøu cña m×nh; trong ®ã, cã vÊn ®Ò ®ãng vai trß hç trî, cã vÊn ®Ò ®ãng vai trß quan träng, l¹i cã vÊn ®Ò ®ãng vai trß cùc kú quan träng ®Õn møc nã lµ nÒn t¶ng, ®Þnh híng cho ngµnh khoa häc Êy gi¶i quyÕt nh÷ng néi dung cßn l¹i. §ã chÝnh lµ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña mét ngµnh khoa häc. Víi t çch lµ hÖ thèng tri thøc lý luËn chung nhÊt, triÕt häc cã hÖ thèng vÊn ®Ò cña m×nh; trong ®ã, cã vÊn ®Ò ®ãng vai trß lµ nÒn t¶ng, ®Þnh híng ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c. Khëi ®iÓm lý luËn cña bÊt kú häc thuyÕt triÕt häc nµo ®Òu lµ vÊn ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a t duy víi tån t¹i; gi÷a çi tinh thÇn víi çi vËt chÊt; gi÷a çi chñ quan víi çi kh¸ch quan. Bëi vËy, trong t¸c phÈm LótvÝch Phoi¬b¾c vµ sù ço chung cña nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc (1886), Ph.¡ng ghen viÕt “VÊn ®Ò c¬ b¶n lín cña mäi triÕt häc, ®Æc biÖt lµ cña triÕt häc hiÖn ®¹i, lµ vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a t duy vµ tån t¹i ” . VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc cã ®Æc ®iÓm 1) §ã lµ vÊn ®Ò réng nhÊt, chung nhÊt ®ãng vai trß nÒn t¶ng, ®Þnh híng ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c. 2) NÕu kh«ng gi¶i quyÕt ®îc vÊn ®Ò nµy th× kh«ng cã c¬ së ®Ó gi¶i quyÕt çc vÊn ®Ò kh¸c, Ýt chung h¬n cña triÕt häc. 3) Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy nh thÕ nµo thÓ hiÖn thÕ giíi quan cña çc nhµ triÕt häc vµ thÕ giíi quan ®ã lµ c¬ së t¹o ra ph¬ng híng nghiªn cøu vµ gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cßn l¹i cña triÕt häc.

c. Néi dung vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m triÕt häc

Néi dung vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc thÓ hiÖn ë hai mÆt.

MÆt thø nhÊt (mÆt b¶n thÓ luËn) vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a ý thøc víi vËt chÊt. Çi g× sinh ra vµ quy ®Þnh çi g×- thÕ giíi vËt chÊt sinh ra vµ quy ®Þnh thÕ giíi tinh thÇn; hoÆc ngîc l¹i, thÕ giíi tinh thÇn sinh ra vµ quy ®Þnh thÕ giíi vËt chÊt. Cã çc çch gi¶i quyÕt mÆt thø nhÊt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc, t¹o ra sù kh¸c biÖt mang tÝnh nguyªn t¾c gi÷a triÕt häc duy vËt víi triÕt häc duy t©m; gi÷a triÕt häc nhÊt nguyªn víi triÕt häc nhÞ nguyªn.

Çch gi¶i quyÕt mÆt thø nhÊt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc lµ c¬ së ph©n chia çc nhµ triÕt häc vµ çc häc thuyÕt cña hä vµo hai trêng ph¸i ®èi lËp nhau lµ chñ nghÜa duy vËt (materialis) vµ chñ nghÜa duy t©m (idea) triÕt häc. "Çc nhµ triÕt häc ®îc chia ra thµnh hai ph¸i chÝnh. Nh÷ng ngêi kh¼ng ®Þnh r»ng, tinh thÇn tån t¹i tríc tù nhiªn...- t¹o nªn ph¸i duy t©m. Nh÷ng ngêi cho r»ng, c¬ së ban ®Çu lµ tù nhiªn, gia nhËp vµo çc trêng ph¸i kh¸c nhau cña chñ nghÜa duy vËt" . Cuéc ®Êu tranh gi÷a hai chñ nghÜa nµy nãi chung vµ cña çc trµo lu triÕt häc kh¸c nhau nãi riªng, lµ biÓu hiÖn vÒ mÆt t tëng cña cuéc ®Êu tranh giai cÊp vµ cuéc ®Êu tranh ®ã ph¶n ¸nh tån t¹i x• héi cña çc giai cÊp, çc tÇng líp nh©n d©n trong x• héi, t¹o nªn néi dung chÝnh cña lÞch sö triÕt häc.

Mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc cßn ®îc gi¶i quyÕt 1) TÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt; tÝnh thø hai cña ý thøc. 2) TÝnh thø nhÊt cña ý thøc; tÝnh thø hai cña vËt chÊt. Hai çch nµy ®Òu thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña mét nguyªn thÓ (hoÆc vËt chÊt, hoÆc ý thøc) vµ thuéc vÒ triÕt häc nhÊt nguyªn (cßn gäi lµ nhÊt nguyªn luËn). 3) VËt chÊt vµ ý thøc tån t¹i hoµn toµn ®éc lËp víi nhau. Çch gi¶i quyÕt nµy kh«ng thõa nhËn tÝnh thø nhÊt cña mét nguyªn thÓ nµo, thuéc vÒ triÕt häc nhÞ nguyªn (cßn gäi lµ nhÞ nguyªn luËn). TriÕt häc nhÞ nguyªn gi¶i thÝch thÕ giíi tõ hai xuÊt ph¸t ®iÓm, tõ vËt chÊt vµ tinh thÇn ®Ó gi¶i thÝch mäi hiÖn tîng cña thÕ giíi; theo ®ã, thÕ giíi vËt chÊt sinh ra tõ nguyªn thÓ vËt chÊt, thÕ giíi tinh thÇn sinh ra tõ nguyªn thÓ tinh thÇn.

MÆt thø hai (mÆt nhËn thøc luËn) vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a kh¸ch thÓ víi chñ thÓ nhËn thøc, tøc tr¶ lêi c©u hái liÖu con ngêi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®îc thÕ giíi (hiÖn thùc kh¸ch quan) hay kh«ng? Gi¶i quyÕt mÆt nµy nh thÕ nµo chia çc nhµ triÕt häc vµ çc häc thuyÕt cña hä thµnh ph¸i kh¶ tri (cã thÓ biÕt vÒ thÕ giíi), bÊt kh¶ tri (kh«ng thÓ biÕt vÒ thÕ giíi) vµ hoµi nghi luËn (hoµi nghi b¶n chÊt nhËn thøc cña con ngêi vÒ thÕ giíi). Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m ®Òu thõa nhËn sù tån t¹i cña çi phi vËt chÊt; trong ®ã, chñ nghÜa duy vËt coi çi phi vËt chÊt lµ ý thøc, tinh thÇn, lµ s¶n phÈm cña d¹ng vËt chÊt cô thÓ (n•o ngêi), lµ çi ph¶n ¸nh vËt chÊt, lµ çi bÞ vËt chÊt quy ®Þnh; chñ nghÜa duy t©m coi çi phi vËt chÊt lµ thùc thÓ siªu tù nhiªn (kh«ng cã nguån gèc tõ tù nhiªn), thÕ giíi vËt chÊt lµ s¶n phÈm thuÇn trÝ cña thùc thÓ siªu tù nhiªn nµy nªn thÕ giíi vËt chÊt kh«ng cã thùc.

2. Çc h×nh thøc ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt trong lÞch sö

Trong lÞch sö triÕt häc, chñ nghÜa duy vËt ®• thÓ hiÖn trong ba h×nh thøc c¬ b¶n. H×nh thøc c¬ b¶n thø nhÊt lµ chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c, ra ®êi do kÕt qu¶ nhËn thøc trùc quan, coi vËt chÊt chØ lµ mét hay nhiÒu d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt cña çc nhµ triÕt häc cæ ®¹i. Chñ nghÜa duy vËt nµy lÊy tù nhiªn ®Ó gi¶i thÝch tù nhiªn nªn cã t¸c dông chèng huyÒn tho¹i, t«n gi¸o, duy t©m. H×nh thøc c¬ b¶n thø hai lµ chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh thÓ hiÖn trong triÕt häc duy vËt thÕ kû XV-XVIII vµ ®¹t ®Ønh cao ë thÕ kû XIX, lµ kÕt qu¶ sù t¸c ®éng cña nh÷ng thµnh tùu trong lÜnh vùc c¬ häc lªn t duy cña çc nhµ triÕt häc. Theo ®ã, thÕ giíi lµ mét cç m¸y khæng lå mµ mçi bé phËn cña nã tån t¹i trong tr¹ng th¸i c« lËp víi nhau. H×nh thøc nµy cña chñ nghÜa duy vËt nµy cã t¸c dông chèng l¹i duy t©m, t«n gi¸o thêi Trung cæ vµ lµ c¬ së cho nh÷ng nghiªn cøu tõng bé phËn riªng lÎ cña thÕ giíi tæng thÓ. H×nh thøc c¬ b¶n thø ba lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng - h×nh thøc ph¸t triÓn cao nhÊt cña chñ nghÜa duy vËt

Ngoµi çc h×nh thøc c¬ b¶n trªn, trong lÞch sö ph¸t triÓn cña chñ nghÜa duy vËt cßn cã chñ nghÜa duy vËt tÇm thêng - kh«ng thÊy sù kh¸c biÖt gi÷a vËt chÊt víi ý thøc mµ cho r»ng ý thøc còng chØ lµ mét d¹ng cña vËt chÊt; trong lÜnh vùc kinh tÕ, cã chñ nghÜa duy vËt kinh tÕ- xuÊt hiÖn vµo cuèi thÕ kû XIX- coi kinh tÕ lµ çi duy nhÊt quyÕt ®Þnh sù ph¸t triÓn cña x• héi v.v.

Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ triÕt häc M¸c-Lªnin; lµ c¬ së lý luËn cña thÕ giíi quan khoa häc; lµ khoa häc vÒ nh÷ng quy luËt chung nhÊt cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn trong tù nhiªn, x• héi vµ t duy. TriÕt häc M¸c-Lªnin lµ triÕt häc duy vËt, bëi v× triÕt häc ®ã coi ý thøc lµ tÝnh chÊt cña d¹ng vËt chÊt cã tæ chøc cao lµ bé n•o ngêi. NhiÖm vô cña bé n•o ngêi lµ ph¶n ¸nh thÕ giíi tù nhiªn; sù ph¶n ¸nh ®ã ®îc gäi lµ biÖn chøng, bëi nhê nã mµ con ngêi nhËn thøc ®îc mèi quan hÖ qua l¹i chung nhÊt gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ giíi; ®ång thêi nhËn thøc ®îc r»ng, sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña thÕ giíi lµ kÕt qu¶ cña çc m©u thuÉn ®ang tån t¹i bªn trong thÕ giíi ®ang vËn ®éng ®ã.

Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ h×nh thøc cao nhÊt trong çc h×nh thøc cña chñ nghÜa duy vËt. Nã kh¾c phôc ®îc tÝnh trùc quan, siªu h×nh, coi b¶n chÊt con ngêi mét çch trõu tîng cña çc h×nh thøc triÕt häc duy vËt tríc ®ã. B¶n chÊt cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng thÓ hiÖn ë 1) Gi¶i quyÕt khoa häc vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. 2) Cã sù thèng nhÊt gi÷a chñ nghÜa duy vËt víi phÐp biÖn chøng t¹o nªn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh«ng chØ lµ ph-¬ng ph¸p gi¶i thÝch, nhËn thøc thÕ giíi, mµ cßn lµ ph¬ng ph¸p c¶i t¹o thÕ giíi cña giai cÊp c«ng nh©n. 3) Quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö lµ cuéc çch m¹ng trong häc thuyÕt vÒ x• héi. 4) Sù thèng nhÊt gi÷a tÝnh khoa häc víi tÝnh çch m¹ng; lý luËn víi thùc tiÔn t¹o nªn tÝnh s¸ng t¹o cña triÕt häc M¸c.

II. Quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về vật chất, ý thức và mối quan hệ giữa vật chất và ý thức

1. VËt chÊt a. Ph¹m trï vËt chÊt

VËt chÊt, (tiÕng Latinh lµ materia) víi nghÜa lµ chÊt, vËt chÊt. §©y lµ ph¹m trï triÕt häc ®• cã lÞch sö h¬n 2500 n¨m vµ kÓ tõ khi xuÊt hiÖn, ®• diÔn ra cuéc ®Êu tranh kh«ng khoan nhîng gi÷a chñ nghÜa duy vËt víi chñ nghÜa duy t©m xoay quanh ph¹m trï nµy. Còng gièng nh çc ph¹m trï kh¸c, sù ph¸t triÓn cña ph¹m trï vËt chÊt g¾n liÒn víi ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi.

Trong chñ nghÜa duy vËt chÊt ph¸c cæ ®¹i, cã nh÷ng quan niÖm th« s¬, coi sù thèng nhÊt trong tÝnh nhiÒu h×nh, mu«n vÎ vµ v« tËn cña çc vËt trong tù nhiªn lµ ®iÒu hiÓn nhiªn vµ t×m thÊy sù thèng nhÊt ®ã trong mét vËt h÷u h×nh nhÊt ®Þnh. ë ph¬ng §«ng, trêng ph¸i triÕt häc L«kayata cho r»ng, bèn nguyªn tè ®Êt, n-íc, löa vµ kh«ng khÝ tån t¹i vÜnh viÔn, kh«ng tù sinh ra vµ còng kh«ng mÊt ®i (b¶n nguyªn). ThuyÕt ¢m D¬ng cho r»ng khëi thuû cña mäi vËt lµ Th¸i cùc, tõ ®ã sinh ra mäi vËt (tù nhiªn vµ x• héi), ph©n t¸n th× mu«n phÇn kh¸c nhau, thèng nhÊt th× mu«n phÇn lµ mét. ThuyÕt Ngò hµnh coi n¨m yÕu tè kim, méc, thuû, ho¶, thæ lµ nh÷ng yÕu tè khëi nguyªn t¹o nªn mäi vËt. ë Hy L¹p cæ ®¹i, çc nhµ triÕt häc duy vËt nh TalÐt (624-546 tr.c.n) cho r»ng vËt chÊt lµ níc; Anaximen (585-524 tr.c.n) coi lµ kh«ng khÝ; HªraclÝt (540- 480 tr.c.n) coi lµ löa; Anaximan®¬r¬ (610-540 tr.c.n) coi lµ Ap©yr«n. Thµnh qu¶ vÜ ®¹i nhÊt cña chñ nghÜa duy vËt thêi cæ ®¹i trong häc thuyÕt vÒ vËt chÊt lµ thuyÕt nguyªn tö cña L¬xÝp (500-440 tr.c.n) vµ häc trß

cña «ng lµ §ªm«crÝt (460-370 tr.c.n). Çc «ng cho r»ng nguyªn tö lµ nh÷ng h¹t vËt chÊt nhá nhÊt kh«ng thÓ ph©n chia ®îc; lµ çi t¹o ra mäi vËt. ThuyÕt nguyªn tö nµy (thêng ®îc gäi lµ thuyÕt nguyªn tö cæ ®¹i, tån t¹i trong çc hÖ thèng triÕt häc duy vËt m•i cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX) lµ mét bíc ph¸t triÓn míi cña chñ nghÜa duy vËt trªn con ®êng h×nh thµnh ph¹m trï vËt chÊt víi tÝnh çch lµ mét ph¹m trï triÕt häc. Trong chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh cËn ®¹i thÕ kû XVII-XVIII, do c¬ häc ph¸t triÓn m¹nh vµ chiÕm u thÕ nªn çc quan niÖm vÒ thÕ giíi (vÒ vËt chÊt) còng mang tÝnh c¬ häc. Niut¬n (1642-1727) cho r»ng khèi lîng cña çc vËt thÓ lµ bÊt biÕn, kh«ng phô thuéc vµo vËn ®éng nªn ®• ®ång nhÊt khèi lîng víi vËt chÊt, coi vËn ®éng cña vËt chÊt chØ lµ vËn ®éng c¬ häc; cßn nguån gèc vËn ®éng cña vËt chÊt lµ do “çi hÝch ®Çu tiªn” cña Thîng ®Õ.

Cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX, çc ph¸t minh cña vËt lý häc ®• b¸c bá quan niÖm ®ång nhÊt vËt chÊt víi çc d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt hoÆc víi thuéc tÝnh cña vËt chÊt cña çc nhµ triÕt häc duy vËt cæ ®¹i vµ cËn ®¹i. N¨m 1895, R¬nghen ph¸t hiÖn ra tia X lµ sãng ®iÖn tõ cã bíc sãng rÊt ng¾n. N¨m 1896, BÐcc¬ren ph¸t hiÖn ra hiÖn tîng sau khi bøc x¹ ra h¹t Anpha, nguyªn tè Urani chuyÓn thµnh nguyªn tè kh¸c. N¨m 1897, T«m x¬n ph¸t hiÖn ra ®iÖn tö vµ chøng minh ®îc r»ng ®iÖn tö lµ mét trong nh÷ng thµnh phÇn t¹o nªn nguyªn tö. N¨m 1901, Kaufman ®• ph¸t hiÖn khèi lîng cña ®iÖn tö biÕn ®éng vµ kÕt qu¶ çc thùc nghiÖm khoa häc cho thÊy khèi lîng cña çc ®iÖn tö t¨ng lªn khi vËn tèc cña ®iÖn tö t¨ng. Lîi dông t×nh h×nh ®ã, chñ nghÜa duy t©m ®• ®a ra kÕt luËn: chñ nghÜa duy vËt tiªu tan (v× c¬ së nÒn t¶ng lµ vËt chÊt ®• bÞ phñ nhËn bëi chÝnh khoa häc- do hä ®ång nhÊt vËt chÊt víi nguyªn tö, víi vËt thÓ) - gi¶i thÝch sai lÖch nh÷ng ph¸t minh lín cña ngµnh vËt lý; kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt “phi vËt chÊt” cña thÕ giíi, kh¼ng ®Þnh vai trß cña çc lùc lîng siªu nhiªn ®èi víi qu¸ tr×nh s¸ng t¹o ra thÕ giíi. ThËm chÝ çc nhµ khoa häc “giái vÒ khoa häc nhng kÐm cái vÒ triÕt häc” mang quan ®iÓm duy vËt siªu h×nh trît vµo quan ®iÓm duy t©m v.v. §iÒu nµy ®ßi hái kh¾c phôc “cuéc khñng ho¶ng” ph¬ng ph¸p luËn cña vËt lý; t¹o ®µ cho ph¸t triÓn tiÕp theo cña nhËn thøc duy vËt biÖn chøng vÒ vËt chÊt, vÒ nh÷ng tÝnh chÊt c¬ b¶n cña nã.

Phª ph¸n tÝnh siªu h×nh cña chñ nghÜa duy vËt, chèng l¹i chñ nghÜa duy t©m trong quan niÖm vÒ vËt chÊt vµ ®Ó lµm râ quan ®iÓm cña triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c vÒ vËt chÊt, trong t¸c phÈm Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n (1909), V.I.Lªnin, cho r»ng kh«ng ph¶i “vËt chÊt tiªu tan” mµ giíi h¹n hiÓu biÕt cña con ngêi vÒ vËt chÊt bÞ “tiªu tan”; nh÷ng ph¸t minh vËt lý trªn ®• chøng tá sù hiÓu biÕt cña con ngêi vÒ vËt chÊt cßn bÞ h¹n chÕ. §ång thêi, «ng nªu ®Þnh nghÜa “VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thùc t¹i kh¸ch quan ®îc ®em l¹i cho con ngêi trong c¶m gi¸c, ®îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh vµ tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c” .

Nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña ®Þnh nghÜa vËt chÊt cña V.I.Lªnin

Néi dung thø nhÊt. VËt chÊt lµ g×? 1) VËt chÊt lµ “ph¹m trï triÕt häc” do vËy v õa cã tÝnh trõu tîng võa cã tÝnh cô thÓ. a) TÝnh trõu tîng cña vËt chÊt dïng ®Ó chØ

®Æc tÝnh chung, b¶n chÊt nhÊt cña vËt chÊt- ®ã lµ ®Æc tÝnh tån t¹i kh¸ch quan, ®éc lËp víi ý thøc con ngêi vµ ®©y còng lµ tiªu chÝ duy nhÊt ®Ó ph©n biÖt çi g× lµ vËt chÊt vµ çi g× kh«ng ph¶i lµ vËt chÊt. b) TÝnh cô thÓ cña vËt chÊt thÓ hiÖn ë chç chØ cã thÓ nhËn biÕt ®îc vËt chÊt b»ng çc gi¸c quan cña con ngêi; chØ cã thÓ nhËn thøc ®îc vËt chÊt th«ng qua viÖc nghiªn cøu çc sù vËt, hiÖn tîng vËt chÊt cô thÓ. 2) VËt chÊt lµ “thùc t¹i kh¸ch quan” cã ®Æc tÝnh c¬ b¶n (còng lµ ®Æc trng c¬ b¶n) lµ tån t¹i kh«ng phô thuéc vµo ý thøc. Dï con ngêi cã nhËn thøc ®îc hay cha nhËn thøc ®îc nã nã vÉn tån t¹i. 3) VËt chÊt cã tÝnh kh¸ch thÓ- con ngêi cã thÓ nhËn biÕt ®îc vËt chÊt b»ng çc gi¸c quan.

Néi dung thø hai. ý thøc lµ g×? ý thøc lµ sù “chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh l¹i” thùc t¹i kh¸ch quan. B»ng çc gi¸c quan cña m×nh, con ngêi cã thÓ trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp nhËn biÕt ®îc thùc t¹i kh¸ch quan; chØ cã nh÷ng sù vËt, hiÖn tîng cña thùc t¹i kh¸ch quan cha ®îc nhËn biÕt biÕt chø kh«ng thÓ kh«ng biÕt.

Néi dung thø ba ®îc suy ra tõ hai néi dung trªn ®Ó x¸c ®Þnh mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a thùc t¹i kh¸ch quan (vËt chÊt) víi c¶m gi¸c (ý thøc). VËt chÊt (çi thø nhÊt) lµ çi cã tríc, tån t¹i ®éc lËp, kh«ng phô thuéc vµo ý thøc vµ quy ®Þnh ý thøc. ý thøc (çi thø hai) lµ çi cã sau vËt chÊt, phô thuéc vµo vËt chÊt vµ nh vËy, vËt chÊt lµ néi dung, lµ nguån gèc kh¸ch quan cña ý thøc, lµ nguyªn nh©n lµm cho ý thøc ph¸t sinh. Tuy nhiªn, ý thøc tån t¹i ®éc lËp t¬ng ®èi so víi vËt chÊt vµ cã t¸c ®éng, thËm chÝ chuyÓn thµnh søc m¹nh vËt chÊt khi nã th©m nhËp vµo quÇn chóng vµ ®îc quÇn chóng vËn dông.

ý nghÜa thÕ giíi quan vµ ph¬ng ph¸p luËn cña ®Þnh nghÜa vËt chÊt cña V.I. Lªnin ®èi víi ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn

§Þnh nghÜa ®a l¹i thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng khi gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. VÒ mÆt thø nhÊt, ®Þnh nghÜa kh¼ng ®Þnh vËt chÊt cã tríc, ý thøc cã sau; vËt chÊt lµ nguån gèc kh¸ch quan cña c¶m gi¸c, cña ý thøc (kh¾c phôc ®îc quan ®iÓm vÒ vËt chÊt cña chñ nghÜa duy vËt cæ vµ cËn ®¹i). VÒ mÆt thø hai, ®Þnh nghÜa kh¼ng ®Þnh ý thøc con ngêi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®îc thÕ giíi vËt chÊt (chèng l¹i thuyÕt kh«ng thÓ biÕt vµ hoµi nghi luËn). ThÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng x¸c ®Þnh ®îc vËt chÊt vµ mèi quan hÖ cña nã víi ý thøc trong lÜnh vùc x• héi; ®ã lµ tån t¹i x• héi quy ®Þnh ý thøc x• héi, kinh tÕ quy ®Þnh chÝnh trÞ v.v t¹o c¬ së lý luËn cho çc nhµ khoa häc tù nhiªn, ®Æc biÖt lµ çc nhµ vËt lý v÷ng t©m nghiªn cøu thÕ giíi vËt chÊt.

§Þnh nghÜa ®a l¹i ph¬ng ph¸p luËn biÖn chøng duy vËt cña mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a vËt chÊt víi ý thøc. Theo ®ã, vËt chÊt cã tríc ý thøc, lµ nguån gèc vµ quy ®Þnh ý thøc nªn trong mäi ho¹t ®éng cÇn xuÊt ph¸t tõ hiÖn thùc kh¸ch quan, t«n träng çc quy luËt vèn cã cña sù vËt, hiÖn tîng; ®ång thêi cÇn thÊy ®îc tÝnh n¨ng ®éng, tÝch cùc cña ý thøc ®Ó ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng chñ quan nhng tr¸nh chñ quan duy ý chÝ mµ biÓu hiÖn lµ tuyÖt ®èi ho¸ vai trß, t¸c dông cña ý thøc, cho

r»ng con ngêi cã thÓ lµm ®îc tÊt c¶ mµ kh«ng cÇn ®Õn sù t¸c ®éng cña çc quy luËt kh¸ch quan, çc ®iÒu kiÖn vËt chÊt cÇn thiÕt.

b. Ph¬ng thøc vµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt

Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh, vËn ®éng lµ ph¬ng thøc tån t¹i; kh«ng gian, thêi gian lµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt.

VËn ®éng lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng cho r»ng, "VËn ®éng, hiÓu theo nghÜa chung nhÊt,- tøc ®îc hiÓu nh lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt thay ®æi vµ mäi qu¸ tr×nh diÔn ra trong vò trô, kÓ tõ sù thay ®æi vÞ trÝ ®¬n gi¶n cho ®Õn t duy" . §Þnh nghÜa vËn ®éng trªn ®©y thÓ hiÖn vËn ®éng lµ sù biÕn ®æi nãi chung vµ lµ ph¬ng thøc tån t¹i, lµ thuéc tÝnh kh«ng t¸ch rêi cña vËt chÊt.

§Þnh nghÜa trªn vÒ vËn ®éng kh¾c phôc ®îc quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh coi vËn ®éng cña vËt chÊt chØ lµ sù chuyÓn dÞch vÞ trÝ trong kh«ng gian; hoÆc chØ lµ vËn ®éng c¬ häc. V× vËy, ®Þnh nghÜa vËn ®éng cña Ph.¡ngghen lµ c¬ së ®Ó chuyÓn quan niÖm siªu h×nh vÒ vËn ®éng sang quan niÖm duy vËt biÖn chøng vÒ vËn ®éng. Ph.¡ngghen nhÊn m¹nh, çc h×nh thøc vµ çc d¹ng kh¸c nhau cña vËt chÊt chØ cã thÓ nhËn thøc ®îc th«ng qua vËn ®éng; thuéc tÝnh cña vËt thÓ chØ béc lé ra qua vËn ®éng, vÒ mét vËt thÓ kh«ng vËn ®éng th× kh«ng cã g× ®¸ng nãi c¶. Nh vËy, th«ng qua vËn ®éng mµ çc d¹ng vËt chÊt biÓu hiÖn sù tån t¹i cña m×nh; ®iÒu nµy cã nghÜa lµ vËt chÊt tån t¹i b»ng çch vËn ®éng vµ con ngêi chØ cã thÓ nhËn thøc ®îc vËt chÊt khi nã vËn ®éng, kh«ng thÓ cã vËt chÊt kh«ng vËn ®éng còng nh kh«ng thÓ cã vËn ®éng mµ kh«ng cã vËt chÊt.

Çc h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n cña vËt chÊt. Theo Ph.¡ngghen, trong thÕ giíi vËt chÊt cã v« vµn h×nh thøc vËn ®éng, nhng trong ®ã cã n¨m h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n nhÊt cña vËt chÊt; ®ã lµ vËn ®éng c¬ häc - sù di chuyÓn vÞ trÝ cña çc vËt thÓ trong kh«ng gian; vËn ®éng vËt lý - sù vËn ®éng cña çc ph©n tö, çc h¹t c¬ b¶n, vËn ®éng ®iÖn tö, çc qu¸ tr×nh nhiÖt, ®iÖn v.v; vËn ®éng ho¸ häc - sù vËn ®éng cña çc nguyªn tö, çc qu¸ tr×nh ho¸ hîp vµ ph©n gi¶i çc chÊt; vËn ®éng sinh vËt - sù trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ sèng vµ m«i trêng; vËn ®éng x• héi - sù thay thÕ nhau gi÷a çc h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi. N¨m h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n nµy cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau. Mét h×nh thøc vËn ®éng nµo ®ã ®îc thùc hiÖn lµ do cã sù t¸c ®éng qua l¹i víi nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng kh¸c. Mét h×nh thøc vËn ®éng nµy lu«n cã kh¶ n¨ng chuyÓn ho¸ thµnh h×nh thøc vËn ®éng kh¸c, nhng gi÷a chóng cã sù kh¸c nhau vÒ chÊt nªn kh«ng thÓ quy h×nh thøc vËn ®éng nµy thµnh h×nh thøc vËn ®éng kh¸c. Mçi mét sù vËt, hiÖn tîng cã thÓ g¾n víi nhiÒu h×nh thøc vËn ®éng nhng bao giê còng ®îc ®Æc trng b»ng mét h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n. Do vËy, cÇn nhËn râ sù thèng nhÊt vµ kh¸c nhau gi÷a çc h×nh thøc vËn ®éng; ®Æc biÖt lµ çc vËn ®éng phøc t¹p nh vËn ®éng sinh häc, vËn ®éng x• héi.

B»ng viÖc ph©n lo¹i çc h×nh thøc vËn ®éng c¬ b¶n, Ph.¡ngghen ®• ®Æt c¬ së cho viÖc ph©n lo¹i, ph©n ngµnh; hîp lo¹i, hîp ngµnh khoa häc. §ång thêi ®ã cßn lµ c¬ së ®Ó chèng l¹i khuynh híng ®¸nh ®ång çc h×nh thøc vËn ®éng hoÆc quy h×nh thøc vËn ®éng nµy vµo h×nh thøc vËn ®éng kh¸c.

VËn ®éng vµ ®øng im. ThÕ giíi vËt chÊt bao giê còng ë trong qu¸ tr×nh vËn ®éng kh«ng ngõng, trong sù vËn ®éng kh«ng ngõng ®ã cã hiÖn tîng ®øng im t¬ng ®èi. NÕu kh«ng cã sù ®øng im t¬ng ®èi nµy- hay cßn gäi lµ vËn ®éng c©n b»ng- th× kh«ng cã sù ph©n ho¸ thÕ giíi vËt chÊt thµnh çc sù vËt, hiÖn tîng phong phó vµ ®a d¹ng. Ph. ¡ngghen, trong t¸c phÈm BiÖn chøng cña tù nhiªn nhÊn m¹nh r»ng, kh¶ n¨ng ®øng im t¬ng ®èi cña çc vËt thÓ, kh¶ n¨ng c©n b»ng t¹m thêi lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn chñ yÕu cho sù ph©n ho¸ cña vËt chÊt. Nªn hiÓu hiÖn tîng ®øng im chØ xÈy ra ®èi víi mét h×nh thøc vËn ®éng nµo ®ã cña vËt chÊt trong mét lóc nµo ®ã vµ trong mét quan hÖ nhÊt ®Þnh nµo ®ã, cßn xÐt ®Õn cïng, vËt chÊt lu«n lu«n vËn ®éng. NÕu vËn ®éng lµ sù tån t¹i trong sù biÕn ®æi cña çc sù vËt, hiÖn tîng, th× ®øng im t¬ng ®èi lµ sù æn ®Þnh, lµ sù b¶o toµn qu¶ng tÝnh cña çc sù vËt, hiÖn tîng. Nh vËy, ®øng im lµ t¬ng ®èi; t¹m thêi vµ lµ tr¹ng th¸i ®Æc biÖt cña vËt chÊt ®ang vËn ®éng kh«ng ngõng.

(®øng im lµ t¬ng ®èi v× ®øng im, c©n b»ng chØ x¶y ra trong mét sè quan hÖ nhÊt ®Þnh chø kh«ng x¶y ra víi tÊt c¶ mäi quan hÖ, chØ x¶y ra trong mét h×nh thøc vËn ®éng chø kh«ng ph¶i x¶y ra víi tÊt c¶ çc h×nh thøc vËn ®éng

®øng im lµ t¹m thêi v× ®øng im kh«ng ph¶i çi tån t¹i vÜnh viÔn mµ chØ tån t¹i trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh, chØ lµ xÐt trong mét hay mét sè quan hÖ nhÊt ®inh, ngay trong sù ®øng im vÉn diÔn ra nh÷ng qu¸ tr×nh biÕn ®æi nhÊt ®Þnh.

®øng im lµ träng th¸i ®Æc biÖt cña vËn ®éng, ®ã lµ vËn ®éng trong thÕ c©n b»ng, æn ®inh, vËn ®éng cha lµm thay ®æi c¬ b¶n vÒ chÊt, vÒ vÞ trÝ, h×nh d¸ng, kÕt cÊu cña sù vËt)

Kh«ng gian vµ thêi gian lµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt. Mäi sù vËt, hiÖn tîng tån t¹i kh¸ch quan ®Òu cã vÞ trÝ, h×nh thøc kÕt cÊu, ®é dµi ng¾n, cao thÊp cña nã- tÊt c¶ çc thuéc tÝnh ®ã gäi lµ kh«ng gian vµ kh«ng gian biÓu hiÖn sù cïng tån t¹i vµ çch biÖt gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng víi nhau, biÓu hiÖn qu¶ng tÝnh, trËt tù ph©n bè cña chóng. Mäi sù vËt, hiÖn tîng tån t¹i trong tr¹ng th¸i kh«ng ngõng biÕn ®æi, nhanh, chËm, kÕ tiÕp nhau vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau- tÊt c¶ nh÷ng thuéc tÝnh ®ã gäi lµ thêi gian vµ thêi gian lµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt thÓ hiÖn ë ®é l©u cña sù biÕn ®æi; tr×nh tù xuÊt hiÖn vµ mÊt ®i cña çc sù vËt, çc tr¹ng th¸i kh¸c nhau trong thÕ giíi vËt chÊt; thêi gian cßn ®Æc trng cho tr×nh tù diÔn biÕn cña çc qu¸ tr×nh vËt chÊt, tÝnh t¸ch biÖt gi÷a çc giai ®o¹n kh¸c nhau cña qu¸ tr×nh ®ã. Tuy ®Òu lµ h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt, nhng kh«ng gian vµ thêi gian cã sù kh¸c nhau. Sù kh¸c nhau ®ã n»m ë chç, kh«ng gian cã ba chiÒu réng, cao vµ dµi; cßn thêi gian chØ cã mét chiÒu tr«i tõ qu¸ khø tíi t¬ng lai.

Kh«ng gian, thêi gian víi vËt chÊt vËn ®éng. Kh«ng cã kh«ng gian, thêi gian bªn ngoµi vËt chÊt ®ang vËn ®éng mµ chóng lµ nh÷ng h×nh thøc c¬ b¶n cña vËt chÊt ®ang vËn ®éng. Trong t¸c phÈm Chèng §uyrinh, Ph.¡ngghen nhÊn m¹nh “Çc h×nh thøc c¬ b¶n cña mäi tån t¹i lµ kh«ng gian vµ thêi gian; tån t¹i ngoµi thêi gian còng v« lý nh tån t¹i ngoµi kh«ng gian” . ThÕ giíi kh«ng cã g× ngoµi vËt chÊt ®ang vËn ®éng vµ vËt chÊt ®ang vËn ®éng kh«ng thÓ ë ®©u ngoµi kh«ng gian vµ thêi gian . Lµ nh÷ng h×nh thøc tån t¹i cña vËt chÊt, kh«ng t¸ch khái vËt chÊt nªn kh«ng gian vµ thêi gian cã nh÷ng tÝnh chÊt cña vËt chÊt, ®ã lµ tÝnh kh¸ch quan; tÝnh vÜnh cöu vµ v« tËn-v« h¹n.

c. TÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi

VÊn ®Ò tÝnh thèng nhÊt cña thÕ giíi lu«n g¾n liÒn víi çch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc. Cã hai khuynh híng chÝnh vÒ vÊn ®Ò nµy. Chñ nghÜa duy t©m coi ý thøc, tinh thÇn lµ çi cã tríc, quy ®Þnh vËt chÊt th× tÝnh thèng nhÊt cña thÕ giíi n»m trong tÝnh tinh thÇn cña nã. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh b¶n chÊt cña thÕ giíi lµ vËt chÊt; çc sù vËt, hiÖn tîng thèng nhÊt víi nhau ë tÝnh vËt chÊt. §iÒu nµy ®îc thÓ hiÖn ë 1) ChØ cã 1 thÕ giíi duy nhÊt vµ thèng nhÊt lµ thÕ giíi vËt chÊt. ThÕ giíi vËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan, cã tríc vµ ®éc lËp víi ý thøc con ngêi. 2) Mäi bé phËn c¶u thÕ giíi vËt chÊt ®Òu cã mèi liªn hÖ thèng nhÊt víi nhau, biÓu hiÖn ë chç chóng ®Òu lµ nh÷ng d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt, lµ nh÷ng kÕt cÊu vËt chÊt hoÆc cã nguån gèc vËt chÊt, do vËt chÊt sinh ra (ý thøc ch¼ng h¹n) vµ cïng chÞu sù chi phèi cña nh÷ng quy luËt kh¸ch quan phæ biÕn cña thÕ giíi vËt chÊt. 3) ThÕ giíi vËt chÊt tån t¹i vÜnh viÔn, v« h¹n vµ v« tËn, kh«ng ®îc sinh ra vµ kh«ng bÞ mÊt ®i. Trong thÕ giíi kh«ng cã g× kh¸c ngoµi nh÷ng qu¸ tr×nh vËt chÊt ®ang biÕn ®æi vµ chuyÓn ho¸ lÉn nhau, lµ nguån gèc, nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶ cña nhau.

TÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi thÓ hiÖn ë sù tån t¹i cña thÕ giíi th«ng qua giíi v« c¬, giíi h÷u c¬ trong bøc tranh tæng thÓ vÒ thÕ giíi duy nhÊt; gi÷a chóng cã sù liªn hÖ t¸c ®éng qua l¹i, chuyÓn ho¸ lÉn nhau, vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. Çc qu¸ tr×nh ®ã cho phÐp thÊy ®Çy ®ñ sù thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi trong çc h×nh thøc vµ giai ®o¹n ph¸t triÓn, tõ h¹t c¬ b¶n ®Õn ph©n tö, tõ ph©n tö ®Õn çc c¬ thÓ sèng, tõ çc c¬ thÓ sèng ®Õn con ngêi vµ x• héi loµi ngêi.

Quan ®iÓm vÒ b¶n chÊt vËt chÊt vµ tÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh«ng chØ ®Þnh híng trong viÖc gi¶i thÝch vÒ tÝnh phong phó, ®a d¹ng cña thÕ giíi, mµ cßn ®Þnh híng nhËn thøc vÒ tÝnh phong phó, ®a d¹ng Êy trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng c¶i t¹o tù nhiªn hîp quy luËt.

2. ý thøc

ý thøc lµ mét trong nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña triÕt häc, t©m lý häc vµ x• héi häc, dïng ®Ó chØ tÝnh tÝch cùc ë møc ®é cao nhÊt vÒ tinh thÇn cña con ngêi víi tÝnh çch lµ mét thùc thÓ x• héi. §iÓm ®Æc biÖt cña tÝnh tÝch cùc ®ã lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan trong d¹ng h×nh ¶nh do c¶m gi¸c mang l¹i vµ ®Õn lît m×nh,

ý thøc ®Þnh híng ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi. TriÕt häc cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin kh¼ng ®Þnh, ý thøc lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ toµn bé ho¹t ®éng tinh thÇn ph¶n ¸nh thÕ giíi vËt chÊt diÔn ra trong n•o ngêi, h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh lao ®éng vµ ®îc diÔn ®¹t nhê ng«n ng÷.

a. Nguån gèc cña ý thøc

Nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc (yÕu tè cÇn)

1) N•o ngêi lµ s¶n phÈm qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ l©u dµi cña thÕ giíi vËt chÊt, tõ v« c¬ tíi h÷u c¬, chÊt sèng (thùc vËt vµ ®éng vËt) råi ®Õn con ngêi- sinh vËt-x• héi. Lµ tæ chøc vËt chÊt cã cÊu tróc tinh vi; chØ kho¶ng 370g nhng cã tíi 14-15 tû tÕ bµo thÇn kinh liªn hÖ víi nhau vµ víi çc gi¸c quan t¹o ra mèi liªn hÖ thu, nhËn ®a d¹ng ®Ó n•o ngêi ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng cña c¬ thÓ. Ho¹t ®éng ý thøc cña con ngêi diÔn ra trªn c¬ së ho¹t ®éng cña thÇn kinh n•o bé; bé n•o cµng hoµn thiÖn ho¹t ®éng thÇn kinh cµng hiÖu qu¶, ý thøc cña con ngêi cµng phong phó vµ s©u s¾c. §iÒu nµy lý gi¶i t¹i sao qu¸ tr×nh tiÕn hãa cña loµi ngêi còng lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn n¨ng lùc cña nhËn thøc, cña t duy vµ t¹i sao ®êi sèng tinh thÇn cña con ngêi bÞ rèi lo¹n khi n•o bÞ tæn th¬ng.

Tuy nhiªn, nÕu chØ cã bé ãc kh«ng th«I mµ kh«ng cã sù t¸c ®éng cña thÕ giíi bªn ngoµi ®Ó bé ãc ph¶n ¸nh l¹i t¸c ®éng ®ã th× còng kh«ng thÓ cã ý thøc.

2) Ph¶n ¸nh lµ thuéc tÝnh chung, phæ biÕn cña mäi ®èi tîng vËt chÊt. Sù ph¶n ¸nh cña vËt chÊt lµ mét trong nh÷ng nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc. Ph¶n ¸nh cña vËt chÊt cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi vµ tõ h×nh thøc thÊp lªn h×nh thøc cao- tïy thuéc vµo kÕt cÊu cña tæ chøc vËt chÊt. Ph¶n ¸nh lµ sù t¸i t¹o nh÷ng ®Æc ®iÓm cña mét hÖ thèng vËt chÊt nµy ë hÖ thèng vËt chÊt kh¸c trong qu¸ tr×nh t¸c ®éng qua l¹i cña chóng. Qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh bao hµm qu¸ tr×nh th«ng tin, vËt nhËn t¸c ®éng (çi ph¶n ¸nh lµ çi chøa ®ùng th«ng tin vÒ nh÷ng sù vËt, hiÖn tîng) mang th«ng tin cña vËt t¸c ®éng (çi ®îc ph¶n ¸nh lµ nh÷ng sù vËt, hiÖn tîng cô thÓ cña vËt chÊt) vµ ®©y lµ vÊn ®Ò quan träng ®Ó lµm s¸ng tá nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc. KÕt qu¶ cña sù ph¶n ¸nh phô thuéc vµo c¶ 2 vËt: vËt t¸c ®éng vµ vËt nhËn t¸c ®éng.

Çc h×nh thøc ph¶n ¸nh. a) Ph¶n ¸nh cña giíi v« c¬ (gåm ph¶n ¸nh vËt lý vµ ph¶n ¸nh ho¸ häc) lµ nh÷ng ph¶n ¸nh thô ®éng, kh«ng ®Þnh híng vµ kh«ng lùa chän. b) Ph¶n ¸nh cña thùc vËt lµ tÝnh kÝch thÝch c) Ph¶n ¸nh cña ®éng vËt ®• cã ®Þnh h-íng, lùa chän ®Ó nhê ®ã mµ ®éng vËt thÝch nghi víi m«i trêng sèng. Trong ph¶n ¸nh cña ®éng vËt cã ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn (b¶n n¨ng); ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn (t¸c ®éng thêng xuyªn) ë ®éng vËt cã thÇn kinh trung ¬ng t¹o nªn t©m lý. H×nh thøc ph¶n ¸nh cao nhÊt (ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o) lµ ý thøc cña con ngêi, ®Æc trng cho mét d¹ng vËt chÊt cã tæ chøc cao lµ n•o ngêi. Tãm l¹i, sù ph¸t triÓn cña çc h×nh thøc ph¶n ¸nh g¾n liÒn víi çc tr×nh ®é tæ chøc vËt chÊt kh¸c nhau vµ ý thøc n¶y sinh tõ çc h×nh thøc ph¶n ¸nh ®ã. Quan ®iÓm trªn cña triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin vÒ ý thøc chèng l¹i quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy t©m

t¸ch rêi ý thøc khái ho¹t ®éng cña n•o ngêi, thÇn bÝ ho¸ ý thøc; ®ång thêi chèng l¹i quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt tÇm thêng cho r»ng n•o tiÕt ra ý thøc t¬ng tù nh gan tiÕt ra mËt.

Nh vËy, bé ãc ngêi cïng víi thÕ giíi bªn ngoµi t¸c ®éng lªn bé ãc - ®ã lµ nguån gèc tù nhiªn cña ý thøc.

Nguån gèc x• héi cña ý thøc (yÕu tè ®ñ)

1) Lao ®éng lµ ho¹t ®éng cã môc ®Ých, cã tÝnh lÞch sö-x• héi cña con ngêi nh»m t¹o ra cña c¶i ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn; ®ång thêi lao ®éng còng t¹o ra ®êi sèng tinh thÇn phong phó vµ h¬n thÕ n÷a, lao ®éng gióp con ngêi hoµn thiÖn chÝnh m×nh. Sù hoµn thiÖn cña ®«i tay, viÖc biÕt chÕ t¹o c«ng cô trong qu¸ tr×nh lao ®éng lµm cho ý thøc kh«ng ngõng ph¸t triÓn (b»ng çch tÝch lòy kinh nghiÖm), t¹o c¬ së cho con ngêi nhËn thøc nh÷ng tÝnh chÊt míi (®îc suy ra tõ nh÷ng kinh nghiÖm ®• cã) cña giíi tù nhiªn; dÉn ®Õn n¨ng lùc t duy trõu tîng, kh¶ n¨ng ph¸n ®o¸n, suy luËn dÇn ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn.

2) Ng«n ng÷ (tiÕng nãi, ch÷ viÕt). Trong qu¸ tr×nh lao ®éng con ngêi liªn kÕt víi nhau, t¹o thµnh çc mèi quan hÖ x• héi tÊt yÕu vµ çc mèi quan hÖ cña çc thµnh viªn cña x• héi kh«ng ngõng ®îc cñng cè vµ ph¸t triÓn dÉn ®Õn nhu cÇu cÇn thiÕt “ph¶i trao ®æi víi nhau ®iÒu g× ®Êy” nªn ng«n ng÷ xuÊt hiÖn. Ng«n ng÷ ra ®êi trë thµnh “çi vá vËt chÊt cña ý thøc”, thµnh ph¬ng tiÖn thÓ hiÖn ý thøc. Nhê ng«n ng÷, con ngêi kh¸i qu¸t ho¸, trõu tîng ho¸ nh÷ng kinh nghiÖm ®Ó truyÒn l¹i cho nhau. Ng«n ng÷ lµ s¶n phÈm cña lao ®éng, ®Õn lît nã, ng«n ng÷ l¹i thóc ®Èy lao ®éng ph¸t triÓn.

Nh vËy, nguån gèc trùc tiÕp vµ quan träng nhÊt quyÕt ®Þnh sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña ý thøc lµ lao ®éng, lµ thùc tiÔn x• héi.

b. B¶n chÊt vµ kÕt cÊu cña ý thøc

B¶n chÊt cña ý thøc. §iÓm xuÊt ph¸t ®Ó hiÓu b¶n chÊt cña ý thøc lµ sù kh¼ng ®Þnh ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh, lµ h×nh ¶nh tinh thÇn vÒ sù vËt, hiÖn tîng kh¸ch quan. ý thøc thuéc ph¹m vi chñ quan, kh«ng cã tÝnh vËt chÊt, mµ chØ lµ h×nh ¶nh phi c¶m tÝnh cña sù vËt, hiÖn tîng c¶m tÝnh ®îc ph¶n ¸nh. B¶n chÊt cña ý thøc thÓ hiÖn ë sù ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o thÕ giíi kh¸ch quan vµo bé n•o ngêi; lµ h×nh ¶nh chñ quan vÒ thÕ giíi kh¸ch quan.

ý thøc lµ h×nh ¶nh chñ quan vÒ thÕ giíi kh¸ch quan bëi h×nh ¶nh Êy tuy bÞ thÕ giíi kh¸ch quan quy ®Þnh c¶ vÒ néi dung lÉn h×nh thøc thÓ hiÖn; nhng thÕ giíi Êy kh«ng cßn y nguyªn nh nã vèn cã, mµ ®• bÞ çi chñ quan cña con ngêi c¶i biÕn th«ng qua t©m t, t×nh c¶m, nguyÖn väng, nhu cÇu v.v. Theo C.M¸c, ý thøc “ch¼ng qua chØ lµ vËt chÊt ®îc ®em chuyÓn vµo trong ®Çu ãc con ngêi vµ ®îc c¶i biÕn ®i ë trong ®ã” . Cã thÓ nãi, ý thøc ph¶n ¸nh hiÖn thùc, cßn ng«n ng÷ th× diÔn ®¹t hiÖn thùc vµ nãi lªn t tëng. Çc t tëng ®ã ®îc tÝn hiÖu ho¸ trong mét d¹ng cô thÓ

cña vËt chÊt- lµ ng«n ng÷- çi mµ con ngêi cã thÓ c¶m gi¸c ®îc. Kh«ng cã ng«n ng÷ th× ý thøc kh«ng thÓ h×nh thµnh vµ tån t¹i ®îc.

ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, thÓ hiÖn ë chç, ý thøc ph¶n ¸nh thÕ giíi cã chän läc- tïy thuéc vµo môc ®Ých cña chñ thÓ nhËn thøc. Sù ph¶n ¸nh ®ã nh»m n¾m b¾t b¶n chÊt, quy luËt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng; kh¶ n¨ng vît tríc (dù b¸o) cña ý thøc t¹o nªn sù lêng tríc nh÷ng t×nh huèng sÏ g©y t¸c ®éng tèt, xÊu lªn kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng mµ con ngêi ®ang híng tíi. Cã dù b¸o ®ã, con ngêi ®iÒu chØnh ch¬ng tr×nh cña m×nh sao cho phï hîp víi dù kiÕn xu híng ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng (dù b¸o thêi tiÕt, khÝ hËu…); x©y dùng çc m« h×nh lý tëng, ®Ò ra ph¬ng ph¸p thùc hiÖn phï hîp nh»m ®¹t kÕt qu¶ tèi u. Nh vËy, ý thøc kh«ng chØ ph¶n ¸nh thÕ giíi kh¸ch quan, mµ cßn t¹o ra thÕ giíi kh¸ch quan.

ý thøc lµ mét hiÖn tîng x• héi vµ mang b¶n chÊt x• héi. Sù ra ®êi vµ tån t¹i cña ý thøc g¾n liÒn víi ho¹t ®éng thùc tiÔn; chÞu sù chi phèi kh«ng chØ cña çc quy luËt sinh häc, mµ chñ yÕu cßn cña çc quy luËt x• héi; do nhu cÇu giao tiÕp x• héi vµ çc ®iÒu kiÖn sinh ho¹t hiÖn thùc cña x• héi quy ®Þnh. Víi tÝnh n¨ng ®éng cña m×nh, ý thøc s¸ng t¹o l¹i hiÖn thùc theo nhu cÇu cña b¶n th©n vµ thùc tiÔn x• héi. ë çc thêi ®¹i kh¸c nhau, thËm chÝ ë cïng mét thêi ®¹i, sù ph¶n ¸nh (ý thøc) vÒ cïng mét sù vËt, hiÖn tîng cã sù kh¸c nhau- theo çc ®iÒu kiÖn vËt chÊt vµ tinh thÇn mµ chñ thÓ nhËn thøc phô thuéc.

Cã thÓ nãi qu¸ tr×nh ý thøc gåm çc giai ®o¹n. 1) Trao ®æi th«ng tin hai chiÒu gi÷a chñ thÓ víi kh¸ch thÓ ph¶n ¸nh; ®Þnh híng vµ chän läc çc th«ng tin cÇn thiÕt. 2) M« h×nh ho¸ ®èi tîng trong t duy ë d¹ng h×nh ¶nh tinh thÇn, tøc lµ s¸ng t¹o l¹i kh¸ch thÓ ph¶n ¸nh theo çch m• ho¸ sù vËt, hiÖn tîng vËt chÊt thµnh ý tëng tinh thÇn phi vËt chÊt. 3) ChuyÓn m« h×nh tõ t duy ra hiÖn thùc, tøc lµ qu¸ tr×nh hiÖn thùc ho¸ t tëng, th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn biÕn çc ý tëng tinh thÇn phi vËt chÊt trong t duy thµnh çc sù vËt, hiÖn tîng vËt chÊt ngoµi hiÖn thùc. Trong giai ®o¹n nµy, con ngêi lùa chän ph¬ng ph¸p, c«ng cô t¸c ®éng vµo hiÖn thùc kh¸ch quan nh»m thùc hiÖn môc ®Ých cña m×nh.

KÕt cÊu cña ý thøc v« cïng phøc t¹p. Theo chiÒu ngang, ý thøc gåm çc yÕu tè cÊu thµnh nh t×nh c¶m, tri thøc, trong ®ã tri thøc lµ yÕu tè quan träng nhÊt.

T×nh c¶m (t©m tr¹ng, íc väng, ý chÝ, nghÞ lùc v.v) lµ nh÷ng rung ®éng biÓu hiÖn th¸i ®é cña con ngêi ®èi víi nhau, víi thùc t¹i xung quanh vµ ®èi víi chÝnh b¶n th©n m×nh. Lµ h×nh thøc ®Æc biÖt cña sù ph¶n ¸nh thùc t¹i (gi÷a con ngêi víi nhau vµ gi÷a con ngêi víi thÕ giíi kh¸ch quan); t×nh c¶m tham gia vµo mäi ho¹t ®éng cña con ngêi; lµ yÕu tè quan träng ®Ó ®iÒu chØnh çc ho¹t ®éng ®ã. T×nh c¶m cã tÝnh chñ ®éng vµ tÝnh thô ®éng. Cã nhiÒu h×nh thøc t×nh c¶m, nh t×nh c¶m ®¹o ®øc, t×nh c¶m thÈm mü, t×nh c¶m t«n gi¸o v.v. Khi kÕt hîp víi tri thøc, t×nh c¶m t¹o nªn niÒm tin. ý chÝ lµ kh¶ n¨ng huy ®éng tèi cao søc m¹nh tinh thÇn cña con ngêi. Nhê cã ý chÝ, con ngêi tù ®Êu tranh víi m×nh vµ ngo¹i c¶nh ®Ó kh¾c phôc nh÷ng c¶n trë trong qu¸ tr×nh hiÖn thùc hãa môc ®Ých. Cã thÓ coi ý

chÝ sù ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ngêi ®Ó tù gi¸c híng tíi môc ®Ých; tù lµm chñ b¶n th©n vµ quyÕt ®o¸n trong hµnh ®éng theo niÒm tin. “ý thøc, ý chÝ, nhiÖt t×nh vµ trÝ tëng tîng cña hµng chôc triÖu ngêi ®îc cuéc ®Êu tranh giai cÊp quyÕt liÖt nhÊt khÝch lÖ” . Tri thøc (sù hiÓu biÕt vÒ çc lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh trÞ, khoa häc v.v) lµ kÕt qu¶ qu¸ tr×nh nhËn thøc cña con ngêi vÒ thÕ giíi hiÖn thùc, t¸i hiÖn trong t duy nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng quy luËt cña thÕ giíi Êy vµ diÔn ®¹t chóng b»ng ng«n ng÷. Tri thøc lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña ý thøc vµ lµ ®iÒu kiÖn ®Ó ý thøc ph¸t triÓn. “Ph¬ng thøc mµ theo ®ã ý thøc tån t¹i vµ theo ®ã mét çi g× ®ã tån t¹i ®èi víi ý thøc lµ tri thøc. Tri thøc lµ hµnh vi duy nhÊt cña ý thøc. Cho nªn mét çi g× ®ã n¶y sinh ra ®èi víi ý thøc chõng nµo ý thøc biÕt çi ®ã” . Tri thøc cã nhiÒu lo¹i (vÒ tù nhiªn, x• héi, con ngêi), nhiÒu cÊp ®é [tri thøc thêng (c¶m tÝnh, kinh nghiÖm, tiÒn khoa häc), tri thøc khoa häc (lý tÝnh, lý luËn vµ khoa häc)] v.v.

Theo chiÒu däc, ý thøc bao gåm tù ý thøc, v« thøc vµ tiÒm thøc.

Tù ý thøc lµ nhËn thøc vÒ b¶n th©n th«ng qua quan hÖ víi thÕ giíi bªn ngoµi nhê ®ã, con ngêi nhËn thøc vÒ m×nh lµ mét thùc thÓ ®ang tån t¹i, ho¹t ®éng cã c¶m gi¸c, cã t duy, cã çc hµnh vi ®¹o ®øc phï hîp víi quy t¾c, chuÈn mùc mµ x• héi ®Æt ra. Tr×nh ®é tù ý thøc nãi lªn tr×nh ®é ph¸t triÓn cña nh©n çch, lµm chñ b¶n th©n cña con ngêi. V« thøc (xuÊt hiÖn do b¶n n¨ng vµ do rÌn luyÖn) lµ nh÷ng tr¹ng th¸i t©m lý n»m ngoµi ph¹m vi cña lý trÝ, kh«ng do ý thøc kiÓm so¸t ®îc trong mét lóc nµo ®Êy. Trong ®êi sèng hµng ngµy, cã nh÷ng hµnh vi, th¸i ®é øng xö cña con ngêi cha cã sù ®iÒu khiÓn cña ý thøc vµ thêng ®îc biÓu hiÖn thµnh nhiÒu hiÖn tîng kh¸c nhau nh b¶n n¨ng, th«i miªn, giÊc m¬, nhì lêi, nãi nhÞu v.v. Çc hiÖn tîng nµy ®Òu n»m trong chøc n¨ng chung lµ gi¶i to¶ nh÷ng øc chÕ cña ho¹t ®éng thÇn kinh, gãp phÇn lËp l¹i thÕ c©n b»ng trong ho¹t ®éng tinh thÇn cña con ngêi. TiÒm thøc lµ nh÷ng tri thøc mµ con ngêi ®• cã ®îc tõ tríc vµ trë thµnh b¶n n¨ng, kü n¨ng nhng n»m trong tÇng s©u cña ý thøc, lµ ý thøc díi d¹ng tiÒm Èn, do ®ã tiÒm thøc cã thÓ g©y ra çc ho¹t ®éng t©m lý, nhËn thøc mµ con ngêi kh«ng cÇn kiÓm so¸t chóng mét çch trùc tiÕp. TiÒm thøc cã vai trß quan träng trong ho¹t ®éng t©m lý hµng ngµy vµ trong t duy khoa häc (trong ho¹t ®éng t©m lý; trong ho¹t ®éng khoa häc gãp phÇn lµm gi¶m sù qu¸ t¶i cña n•o trong viÖc xö lý tµi liÖu, th«ng tin, d÷ kiÖn v.v).

Çc yÕu tè c¬ b¶n trªn cña ý thøc cã mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i víi nhau, nhng tri thøc lµ yÕu tè quan träng nhÊt cña ý thøc; tri thøc kh«ng chØ lµ ph¬ng thøc tån t¹i cña ý thøc, mµ cßn ®Þnh híng sù ph¸t triÓn vµ quy ®Þnh møc ®é biÓu hiÖn cña çc yÕu tè kh¸c cÊu thµnh ý thøc.

3. Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a vËt chÊt víi ý thøc

a. Vai trß cña vËt chÊt ®èi víi ý thøc

VËt chÊt lµ çi thø nhÊt, ý thøc lµ çi thø hai, nghÜa lµ vËt chÊt lµ çi cã tríc, ý thøc lµ çi cã sau. VËt chÊt quyÕt ®Þnh ý thøc c¶ vÒ néi dung ph¶n ¸nh lÉn h×nh thøc

biÓu hiÖn. §iÒu nµy thÓ hiÖn ë 1) vËt chÊt sinh ra ý thøc (ý thøc lµ s¶n phÈm cña n•o ngêi; ý thøc cã thuéc tÝnh ph¶n ¸nh cña vËt chÊt) 2) vËt chÊt quyÕt ®Þnh néi dung cña ý thøc (ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi vËt chÊt; néi dung cña ý thøc (kÓ c¶ t×nh c¶m, ý chÝ v.v) ®Òu xuÊt ph¸t tõ vËt chÊt; sù s¸ng t¹o cña ý thøc ®ßi hái nh÷ng tiÒn ®Ò vËt chÊt vµ tu©n theo çc quy luËt cña vËt chÊt). Tån t¹i x• héi (mét h×nh thøc vËt chÊt ®Æc biÖt trong lÜnh vùc x• héi) quyÕt ®Þnh ý thøc x• héi (mét h×nh thøc ý thøc ®Æc biÖt trong lÜnh vùc x• héi). ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi vËt chÊt vµo n•o ngêi trong d¹ng h×nh ¶nh chñ quan vÒ thÕ giíi kh¸ch quan; h×nh thøc biÓu hiÖn cña ý thøc lµ ng«n ng÷ (mét d¹ng cô thÓ cña vËt chÊt).

b. Vai trß cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt

Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh vai trß quy ®Þnh cña vËt chÊt ®èi víi ý thøc, ®ång thêi còng kh¼ng ®Þnh sù t¸c ®éng ngîc l¹i cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt.

Sù t¸c ®éng nµy cã thÓ theo híng tÝch cùc (khai th¸c, ph¸t huy, thóc ®Èy ®îc søc m¹nh vËt chÊt tiÒm tµng hoÆc nh÷ng biÕn ®æi cña ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh vËt chÊt theo híng cã lîi cho con ngêi) thÓ hiÖn qua viÖc ý thøc híng dÉn con ngêi trong ho¹t ®éng thùc tiÔn. Sù híng dÉn ®ã xuÊt hiÖn ngay tõ lóc con ngêi x¸c ®Þnh ®èi tîng, môc tiªu, ph¬ng híng vµ ph¬ng ph¸p thùc hiÖn nh÷ng môc tiªu ®Ò ra. Trong giai ®o¹n nµy, ý thøc ®a l¹i cho con ngêi nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt vÒ ®èi tîng, vÒ çc quy luËt kh¸ch quan vµ híng dÉn con ngêi ph©n tÝch, lùa chän kh¶ n¨ng vËn dông nh÷ng nh÷ng quy luËt ®ã trong hµnh ®éng. Nh vËy, ý thøc híng dÉn ho¹t ®éng cña con ngêi vµ th«ng qua çc ho¹t ®éng ®ã mµ t¸c ®éng gi¸n tiÕp lªn thùc t¹i kh¸ch quan.

Sù t¸c ®éng ngîc l¹i cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt cã thÓ theo híng tiªu cùc (lµm suy gi¶m, hao tæn søc m¹nh vËt chÊt tiÒm tµng, k×m h•m qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ-x• héi, g©y ¶nh hëng xÊu ®Õn ®êi sèng cña con ngêi) thÓ hiÖn qua viÖc ý thøc cã thÓ k×m h•m søc m¹nh c¶i t¹o hiÖn thùc thùc kh¸ch quan cña con ngêi, nhÊt lµ trong lÜnh vùc x• héi, tríc hÕt do sù ph¶n ¸nh kh«ng ®Çy ®ñ vÒ thÕ giíi ®ã dÉn ®Õn nh÷ng sai lÇm, duy ý chÝ.

Nh÷ng yÕu tè ¶nh hëng ®Õn sù t¸c ®éng cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt 1) NÕu tÝnh khoa häc cña ý thøc cµng cao th× tÝnh tÝch cùc cña ý thøc cµng lín. Tríc hÕt, ®ã lµ ý thøc ph¶i ph¶n ¸nh ®óng hiÖn thùc kh¸ch quan; nghÜa lµ con ngêi muèn ph¸t huy søc m¹nh cña m×nh trong c¶i t¹o thÕ giíi th× ph¶i t«n träng çc quy luËt kh¸ch quan, ph¶i nhËn thøc ®óng, n¾m v÷ng, vËn dông ®óng vµ hµnh ®éng phï hîp víi çc quy luËt kh¸ch quan. 2) Sù t¸c ®éng cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt cßn phô thuéc vµo môc ®Ých sö dông ý thøc cña con ngêi.

B¶n th©n ý thøc kh«ng trùc tiÕp thay ®æi ®îc hiÖn thùc mµ ph¶i th«ng qua ho¹t ®éng cña con ngêi. Søc m¹nh cña ý thøc tïy thuéc vµo møc ®é th©m nhËp vµo quÇn chóng, vµo çc ®iÒu kiÖn vËt chÊt, vµo hoµn c¶nh kh¸ch quan mµ trong ®ã ý thøc ®îc thùc hiÖn. Muèn biÕn ®æi vµ c¶i t¹o thÕ giíi kh¸ch quan, ý thøc ph¶i ®îc

con ngêi thùc hiÖn trong thùc tiÔn vµ chØ cã nh vËy, ý thøc míi trë thµnh lùc lîng vËt chÊt.

c. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt víi ý thøc

Nguyªn t¾c kh¸ch quan trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Nguyªn t¾c nµy yªu cÇu

1) Môc tiªu, ph¬ng thøc ho¹t ®éng cña con ngêi ®Òu ph¶i xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh thùc tÕ, ®Æc biÖt lµ cña ®iÒu kiÖn vËt chÊt, kinh tÕ; tu©n theo, xuÊt ph¸t, t«n träng çc quy luËt kh¸ch quan (vèn cã) cña sù vËt, hiÖn tîng; cÇn t×m nguyªn nh©n cña çc sù vËt, hiÖn tîng ë trong nh÷ng ®iÒu kiÖn vËt chÊt kh¸ch quan cña chóng; muèn c¶i t¹o sù vËt, hiÖn tîng ph¶i xuÊt ph¸t tõ b¶n th©n sù vËt, hiÖn tîng ®îc c¶i t¹o. Chèng t tëng chñ quan duy ý chÝ, n«n nãng, thiÕu kiªn nhÉn mµ biÓu hiÖn cña nã lµ tuyÖt ®èi ho¸ vai trß, t¸c dông cña nh©n tè con ngêi; cho r»ng con ngêi cã thÓ lµm ®îc tÊt c¶ nh÷ng g× muèn mµ kh«ng chó ý ®Õn sù t¸c ®éng cña çc quy luËt kh¸ch quan, cña çc ®iÒu kiÖn vËt chÊt cÇn thiÕt.

2) Ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña ý thøc lµ nhÊn m¹nh tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi, tÝnh tÝch cùc vµ n¨ng ®éng cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt b»ng viÖc t¨ng cêng rÌn luyÖn, båi dìng t tëng, ý chÝ phÊn ®Êu v¬n lªn, tu dìng ®¹o ®øc v.v nh»m x©y dùng ®êi sèng tinh thÇn lµnh m¹nh. Chèng th¸i ®é thô ®éng, tr«ng chê, û l¹i vµo hoµn c¶nh kh¸ch quan dÔ r¬i vµo chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh, chñ nghÜa duy vËt tÇm thêng; tuyÖt ®èi hãa vËt chÊt; coi thêng t tëng, tri thøc r¬i vµo thùc dông h-ëng thô v.v.

C©u hái «n tËp

1. VÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc? (kh¸i niÖm; ®Þnh nghÜa; néi dung. Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m; triÕt häc nhÊt nguyªn vµ triÕt häc nhÞ nguyªn. ThuyÕt cã thÓ biÕt; kh«ng thÓ biÕt vµ hoµi nghi luËn).

2. B¶n chÊt, néi dung cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng? (çc h×nh thøc cña chñ nghÜa duy vËt; b¶n chÊt, néi dung chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng).

3. §Þnh nghÜa, néi dung vµ ý nghÜa ®Þnh nghÜa vËt chÊt cña V.I.Lªnin? (çc quan niÖm vÒ vËt chÊt trong triÕt häc duy vËt tríc M¸c; çc ph¸t minh lín trong vËt lý häc cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX; ®Þnh nghÜa vËt chÊt cña V.I.Lªnin; çc néi dung c¬ b¶n cña ®Þnh nghÜa; ý nghÜa thÕ giíi quan vµ ph¬ng ph¸p luËn cña ®Þnh nghÜa).

4. Çc h×nh thøc vµ ph¬ng thøc tån t¹i cña vËt chÊt? (®Þnh nghÜa vËn ®éng cña vËt chÊt; çc h×nh thøc vËn ®éng cña vËt chÊt. Kh«ng gian vµ thêi gian víi vËn ®éng cña vËt chÊt)

5. TÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi? (bèn ý)

6. Nguån gèc cña ý thøc? (nguån gèc tù nhiªn; nguån gèc x• héi)

7. B¶n chÊt cña ý thøc? (b¶n chÊt cña ý thøc thÓ hiÖn ë bèn ý)

8. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt víi ý thøc? (vai trß cña vËt chÊt ®èi víi ý thøc; vai trß cña ý thøc ®èi víi vËt chÊt; nguyªn t¾c kh¸ch quan, ph¸t huy tÝnh n¨ng ®éng chñ quan)./.

Chương 2. Phép biện chứng duy vật

I. Phép biện chứng và phép biện chứng duy vật

1. PhÐp biÖn chøng vµ çc h×nh thøc c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng

a. Kh¸i niÖm biÖn chøng, phÐp biÖn chøng

Sù ®èi lËp gi÷a quan ®iÓm siªu h×nh vµ biÖn chøng trong viÖc nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi. Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña triÕt häc tõ thêi cæ ®¹i ®Õn nay, vÊn ®Ò tån t¹i cña çc sù vËt, hiÖn tîng lu«n ®îc quan t©m vµ cÇn lµm s¸ng tá. Çc sù vËt, hiÖn tîng xung quanh ta vµ ngay c¶ b¶n th©n chóng ta tån t¹i trong mèi liªn hÖ qua l¹i, quy ®Þnh, chuyÓn ho¸ lÉn nhau hay tån t¹i t¸ch rêi, biÖt lËp nhau? Çc sù vËt, hiÖn tîng lu«n vËn ®éng, ph¸t triÓn hay tån t¹i trong tr¹ng th¸i ®øng im, kh«ng vËn ®éng? v.v. Cã nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ vÊn ®Ò nµy, nhng suy ®Õn cïng ®Òu quy vÒ hai quan ®iÓm chÝnh ®èi lËp nhau lµ siªu h×nh vµ biÖn chøng.

ThuËt ng÷ “Siªu h×nh” cã gèc tõ tiÕng Hy L¹p metaphysica, víi nghÜa lµ “sau vËt lý häc”. Theo Arixtèt, ®ã lµ nh÷ng hiÖn tîng “siªu vËt lý” thuéc lÜnh vùc tinh thÇn; lµ b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng mµ «ng gäi lµ “v« h×nh” hay “siªu h×nh”. Theo ®ã, physica (vËt lý häc) nghiªn cøu sù vËt h÷u h×nh mµ con ngêi cã thÓ nhËn biÕt b»ng c¶m tÝnh; cßn metaphysica (siªu h×nh häc) nghiªn cøu nh÷ng nguyªn thÓ mµ con ngêi cã thÓ nhËn biÕt b»ng çc gi¸c quan. Tõ thÕ kû XVI, thuËt ng÷ “siªu h×nh häc” ®ång nghÜa víi thuËt ng÷ “b¶n thÓ luËn”; cßn tõ thÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XVII, ph¬ng ph¸p siªu h×nh gi÷ vai trß quan träng trong viÖc tÝch luü tri thøc, ®em l¹i cho con ngêi nhiÒu tri thøc míi, nhÊt lµ vÒ to¸n häc vµ c¬ häc; nhng chØ tõ khi Bªc¬n (1561-1626) vµ vÒ sau lµ Lècc¬ (1632-1704) chuyÓn ph¬ng ph¸p nhËn thøc siªu h×nh tõ khoa häc tù nhiªn sang triÕt häc, th× siªu h×nh trë thµnh ph¬ng ph¸p chñ yÕu cña nhËn thøc. §Õn thÕ kû XVIII, ph¬ng ph¸p siªu h×nh kh«ng cã kh¶ n¨ng kh¸i qu¸t sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña thÕ giíi vµo nh÷ng quy luËt chung nhÊt; kh«ng t¹o kh¶ n¨ng nhËn thøc thÕ giíi trong chØnh thÓ thèng nhÊt nªn bÞ ph¬ng ph¸p biÖn chøng duy t©m triÕt häc cæ ®iÓn §øc phñ ®Þnh. Hªghen (1770-1831) lµ nhµ triÕt häc phª ph¸n phÐp siªu h×nh kÞch liÖt nhÊt thêi bÊy giê vµ lµ ngêi ®Çu tiªn kh¸i qu¸t hÖ thèng quy luËt cña phÐp biÖn chøng duy t©m, ®em nã ®èi lËp víi phÐp siªu h×nh.

Trong triÕt häc cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, siªu h×nh ®îc hiÓu theo nghÜa lµ ph¬ng ph¸p xem xÐt sù tån t¹i cña sù vËt, hiÖn tîng vµ sù ph¶n ¸nh chóng vµo t duy con ngêi trong tr¹ng th¸i biÖt lËp, n»m ngoµi mèi liªn hÖ víi çc sù vËt, hiÖn tîng kh¸c vµ kh«ng biÕn ®æi. §Æc thï cña siªu h×nh lµ tÝnh mét chiÒu, tuyÖt ®èi ho¸ mÆt nµy hay mÆt kia; phñ nhËn çc kh©u trung gian, chuyÓn ho¸; do ®ã kÕt qu¶ nghiªn cøu chØ ®i tíi kÕt luËn “hoÆc lµ ..., hoÆc lµ ...”, phiÕn diÖn; coi thÕ giíi thèng nhÊt lµ bøc tranh kh«ng vËn ®éng, ph¸t triÓn. Çc nhµ siªu h×nh chØ dùa vµo nh÷ng ph¶n ®Ò tuyÖt ®èi kh«ng thÓ dung hoµ ®Ó kh¼ng ®Þnh cã lµ cã, kh«ng lµ kh«ng; hoÆc tån t¹i hoÆc kh«ng tån t¹i; sù vËt, hiÖn tîng kh«ng thÓ võa lµ chÝnh nã l¹i võa lµ çi kh¸c nã; çi kh¼ng ®Þnh vµ çi phñ ®Þnh tuyÖt ®èi bµi trõ lÉn nhau.

ThuËt ng÷ “BiÖn chøng” cã gèc tõ tiÕng Hy L¹p dialego (víi nghÜa lµ nghÖ thuËt ®µm tho¹i, tranh luËn). Theo nghÜa nµy, biÖn chøng lµ nghÖ thuËt tranh luËn nh»m t×m ra ch©n lý b»ng çch ph¸t hiÖn çc m©u thuÉn trong lËp luËn cña ®èi ph¬ng vµ nghÖ thuËt b¶o vÖ nh÷ng lËp luËn cña m×nh. §Õn Hªghen, thuËt ng÷ biÖn chøng ®îc ph¸t triÓn kh¸ toµn diÖn vµ ®• kh¸i qu¸t ®îc mét sè ph¹m trï, quy luËt c¬ b¶n; nhng chóng cha ph¶i lµ nh÷ng quy luËt chung nhÊt vÒ tù nhiªn, x• héi vµ t duy, mµ míi chØ lµ mét sè quy luËt ®Æc thï trong lÜnh vùc tinh thÇn. C.M¸c, Ph.¡ngghen vµ V.I. Lªnin ®• kÕ thõa, ph¸t triÓn trªn tinh thÇn phª ph¸n vµ s¸ng t¹o nh÷ng gi¸ trÞ trong lÞch sö t tëng biÖn chøng nh©n lo¹i ®Ó hoµn thiÖn phÐp biÖn chøng; lµm cho phÐp biÖn chøng trë thµnh phÐp biÖn chøng duy vËt; thµnh khoa häc nghiªn cøu nh÷ng quy luËt chung nhÊt vÒ mèi liªn hÖ vµ sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña çc sù vËt, hiÖn tîng trong c¶ ba lÜnh vùc tù nhiªn, x• héi vµ t duy.

b. Çc h×nh thøc c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng

PhÐp biÖn chøng xuÊt hiÖn tõ thêi cæ ®¹i vµ tõ ®ã ®Õn nay, lÞch sö ph¸t triÓn cña nã ®• tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n kh¸c nhau, g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc, cña thùc tiÔn vµ nhËn thøc cña con ngêi.

PhÐp biÖn chøng méc m¹c, chÊt ph¸c cæ ®¹i thÓ hiÖn trong çc häc thuyÕt triÕt häc cæ ®¹i. Trong §¹o PhËt, quan niÖm vÒ nh©n duyªn, v« ng•, v« thêng chøa ®ùng nhiÒu t tëng biÖn chøng kh¸ s©u s¾c. Trong thuyÕt ¢m-D¬ng, ¢m vµ D¬ng tån t¹i trong mèi liªn hÖ quy ®Þnh lÉn nhau t¹o ra sù thèng nhÊt gi÷a çi bÊt biÕn víi çi biÕn ®æi; gi÷a çi duy nhÊt víi çi sè nhiÒu, ®a d¹ng, phong phó. Trong thuyÕt Ngò hµnh, n¨m yÕu tè Kim-Méc-Thuû-Ho¶-Thæ tån t¹i trong mèi liªn hÖ t¬ng sinh, t¬ng kh¾c; chóng rµng buéc, quy ®Þnh lÉn nhau, t¹o ra sù biÕn ®æi trong v¹n vËt. L•o Tö (kho¶ng thÕ kû VI tr.c.n) cho r»ng v¹n vËt bÞ chi phèi bëi hai luËt phæ biÕn lµ qu©n b×nh vµ ph¶n phôc. LuËt qu©n b×nh lu«n gi÷ cho sù vËn ®éng cña v¹n vËt ®¬îc c©n b»ng theo mét trËt tù ®iÒu hoµ trong tù nhiªn, kh«ng cã g× th¸i qu¸, kh«ng cã g× bÊt cËp. LuËt ph¶n phôc nãi r»ng, çi g× ph¸t triÓn tét ®é th× sÏ trë thµnh çi ®èi lËp víi nã v.v. Çc nhµ “biÖn chøng bÈm sinh” tiªu biÓu cña Hy L¹p cæ ®¹i lµ HªraclÝt (540-480 tr.c.n), X«cr¸t (470-399 tr.c.n), Plat«n (427-347 tr.c.n), Arixtèt (384-322 tr.c.n) v.v. Theo HªraclÝt, thÕ giíi vËt chÊt tån t¹i trong sù

h×nh thµnh, vËn ®éng vÜnh viÔn cña sù thèng nhÊt gi÷a çc mÆt ®èi lËp; còng gièng nh sù chuyÓn ®éng, ®Òu tr«i ®i, ch¶y ®i cña mét con s«ng mµ «ng ®• x©y dùng trong “Häc thuyÕt vÒ dßng ch¶y” cña m×nh vµ «ng ®• x©y dùng ®îc mét sè ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng nh l«g«s (gåm l«g«s chñ quan vµ l«g«s kh¸ch quan) ®Ó luËn bµn vÒ nh÷ng quy luËt kh¸ch quan cña thÕ giíi vËt chÊt vµ coi ®ã lµ néi dung c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng. X«cr¸t, ngêi ®Çu tiªn sö dông thuËt ng÷ biÖn chøng theo nghÜa lµ nghÖ thuËt tranh luËn, híng çc bªn cïng quan t©m tíi vÊn ®Ò ®ang tranh luËn víi môc ®Ých ®¹t ®îc ch©n lý b»ng con ®êng ®èi lËp çc ý kiÕn cña hä qua h×nh thøc hái-®¸p. T tëng nµy ®• ®îc ph¸t triÓn h¬n trong quan niÖm biÖn chøng cña Plat«n; «ng cho r»ng phÐp biÖn chøng lµ nghÖ thuËt t×m ra çc kh¸i niÖm ®óng, lµ thao t¸c l«gÝc ph©n chia vµ g¾n kÕt çc kh¸i niÖm b»ng c«ng cô hái-®¸p ®Ó x¸c ®Þnh ®óng çc kh¸i niÖm ®ã. Arixtèt ®a ra nhiÒu t tëng vÒ ph¹m trï, quy luËt vµ x©y dùng çc h×nh thøc c¬ b¶n cña t duy; ®Æc biÖt lµ l«gÝc h×nh thøc. “Nh÷ng nhµ triÕt häc cæ Hy L¹p ®Òu lµ nh÷ng nhµ biÖn chøng bÈm sinh, tù ph¸t, vµ Arixtèt, bé ãc b¸ch khoa nhÊt trong çc nhµ triÕt häc Êy còng ®• nghiªn cøu nh÷ng h×nh thøc c¨n b¶n nhÊt cña t duy biÖn chøng” . Ph. ¡ngghen kh¼ng ®Þnh “H×nh thøc thø nhÊt lµ triÕt häc Hy L¹p. Trong triÕt häc nµy, t duy biÖn chøng xuÊt hiÖn víi tÝnh chÊt thuÇn ph¸c tù nhiªn cha bÞ khuÊy ®éng bëi nh÷ng trë ng¹i ®¸ng yªu” vµ ®¸nh gi¸ phÐp biÖn chøng Hy L¹p cæ ®¹i “nÕu vÒ chi tiÕt, chñ nghÜa siªu h×nh lµ ®óng h¬n so víi nh÷ng ngêi Hy L¹p, th× vÒ toµn thÓ nh÷ng ngêi Hy L¹p l¹i ®óng h¬n so víi chñ nghÜa siªu h×nh”. Cho dï cßn nhiÒu h¹n chÕ, nhng nh×n chung, phÐp biÖn chøng cæ ®¹i ®• coi thÕ giíi lµ chØnh thÓ thèng nhÊt; gi÷a çc bé phËn cña thÕ giíi cã mèi liªn hÖ qua l¹i, th©m nhËp, t¸c ®éng vµ quy ®Þnh lÉn nhau, kh«ng ngõng vËn ®éng, ph¸t triÓn. Nh÷ng néi dung t tëng c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng Hy L¹p cæ ®¹i lµ c¬ së ®Ó phÐp biÖn chøng ph¸t triÓn lªn çc h×nh thøc cao h¬n.

PhÐp biÖn chøng duy t©m trong triÕt häc cæ ®iÓn §øc ra ®êi vµo cuèi thÕ kû XVIII, ®Çu thÕ kû XIX; khëi ®Çu tõ Cant¬ (1724-1804), qua PhÝct¬ (1762-1814), Sªlinh (1775-1854) vµ ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh cao c¶ vÒ h×nh thøc lÉn néi dung trong phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen (1770-1831), ngêi ®• "lÇn ®Çu tiªn ®Æt toµn bé thÕ giíi tù nhiªn, thÕ giíi lÞch sö vµ thÕ giíi tinh thÇn vµo d¹ng qu¸ tr×nh, nghÜa lµ trong sù vËn ®éng, thay ®æi, c¶i biÕn vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng, vµ thö më ra mèi liªn hÖ bªn trong sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn ®ã" . Ph.¡ngghen kh¼ng ®Þnh ®©y lµ “h×nh thøc thø hai cña phÐp biÖn chøng, h×nh thøc quen thuéc nhÊt víi çc nhµ khoa häc tù nhiªn §øc, lµ triÕt häc cæ ®iÓn §øc tõ Cant¬ ®Õn Hªghen” . Trong triÕt häc Hªghen, phÐp biÖn chøng duy t©m ®îc ph¸t triÓn ®Õn ®Ønh cao víi h×nh thøc vµ néi dung phong phó. VÒ h×nh thøc, phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen ®• bao qu¸t c¶ ba lÜnh vùc, b¾t ®Çu tõ çc ph¹m trï l«gÝc thuÇn tuý ®Õn lÜnh vùc tù nhiªn vµ kÕt thóc b»ng biÖn chøng cña toµn bé qu¸ tr×nh lÞch sö. VÒ néi dung, Hªghen chia phÐp biÖn chøng thµnh tån t¹i, b¶n chÊt vµ kh¸i niÖm. Tån t¹i lµ çi vá bªn ngoµi, trùc tiÕp, n«ng nhÊt mµ con ngêi cã thÓ c¶m gi¸c vµ ®îc cô thÓ ho¸ trong çc ph¹m trï chÊt, lîng vµ ®é. B¶n chÊt lµ tÇng gi¸n tiÕp cña thÕ giíi, kh«ng thÓ nhËn biÕt ®îc b»ng c¶m gi¸c, tån t¹i trong

m©u thuÉn ®èi lËp víi chÝnh m×nh vµ ®îc thÓ hiÖn trong çc ph¹m trï hiÖn tîng-b¶n chÊt, h×nh thøc-néi dung, ngÉu nhiªn-tÊt yÕu, kh¶ n¨ng-hiÖn thùc v.v. Cßn kh¸i niÖm (mµ hiÖn th©n cña nã lµ giíi h÷u c¬, sù sèng) lµ sù thèng nhÊt gi÷a tån t¹i víi b¶n chÊt, lµ çi võa trùc tiÕp (cã thÓ c¶m gi¸c ®îc), võa gi¸n tiÕp (kh«ng thÓ c¶m gi¸c ®îc), ®îc thÓ hiÖn trong çc ph¹m trï çi phæ qu¸t, çi ®Æc thï, çi ®¬n nhÊt. PhÐp biÖn chøng trong giai ®o¹n nµy lµ sù ph¸t triÓn, nghÜa lµ sù chuyÓn ho¸ tõ çi trõu tîng ®Õn çi cô thÓ; tõ chÊt nµy sang chÊt kh¸c ®îc thùc hiÖn nhê gi¶i quyÕt m©u thuÉn. Ph¸t triÓn ®îc coi lµ sù tù ph¸t triÓn tÞnh tiÕn cña ý niÖm tuyÖt ®èi, tõ tån t¹i ®Õn b¶n chÊt, tõ b¶n chÊt ®Õn kh¸i niÖm, trong ®ã kh¸i niÖm võa lµ chñ thÓ, kh¸ch thÓ, võa lµ ý niÖm tuyÖt ®èi. Hªghen coi ph¸t triÓn lµ nguyªn lý c¬ b¶n nhÊt cña phÐp biÖn chøng víi ph¹m trï trung t©m lµ tha ho¸ vµ kh¼ng ®Þnh tha ho¸ ®îc diÔn ra ë mäi n¬i, mäi lóc trong c¶ tù nhiªn, x• héi vµ tinh thÇn.

Nh vËy, çc nhµ biÖn chøng cæ ®iÓn §øc, mµ Hªghen lµ ®iÓn h×nh, ®• ¸p dông phÐp biÖn chøng vµo nghiªn cøu çc lÜnh vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng x• héi; qua ®ã ®• x©y dùng ®îc hÖ thèng ph¹m trï, quy luËt chung, thèng nhÊt, cã l«gÝc chÆt chÏ cña nhËn thøc tinh thÇn, vµ trong nghÜa nµo ®ã, lµ cña c¶ hiÖn thùc vËt chÊt. §ã lµ nh÷ng “h¹t nh©n hîp lý” vµ “lÊp l¸nh mÇm mèng ph«i thai cña chñ nghÜa duy vËt” lµ “®• trë l¹i phÐp biÖn chøng, coi nã nh mét ph¬ng ph¸p xem xÐt ®èi lËp víi ph¬ng ph¸p siªu h×nh thÕ kû XVII, XVIII” ; phÐp biÖn chøng ®ã ®• hoµn thµnh cuéc çch m¹ng vÒ ph¬ng ph¸p, nhng cuéc çch m¹ng ®ã l¹i ë tËn trªn trêi, chø kh«ng ph¶i trong cuéc sèng hiÖn thùc vµ do vËy, "häc thuyÕt cña Hªghen ®• ®Ó mét kho¶ng ®Êt réng cho çc quan ®iÓm thùc tiÔn cã tÝnh chÊt ®¶ng ph¸i vµ hÕt søc kh¸c nhau. Ngêi nµo ®Æc biÖt dùa vµo hÖ thèng cña Hªghen th× ngêi ®ã cã thÓ lµ kh¸ b¶o thñ, cßn ngêi nµo cho ph¬ng ph¸p biÖn chøng lµ chñ yÕu, th× ngêi ®ã, vÒ chÝnh trÞ còng nh vÒ t«n gi¸o, ®Òu cã thÓ thuéc vµo ph¸i ph¶n ®èi cùc ®oan nhÊt” . Nh÷ng kÕt luËn cña phÐp biÖn chøng duy t©m trong triÕt häc cæ ®iÓn §øc chØ lµ nh÷ng pháng ®o¸n tµi t×nh vÒ “biÖn chøng cña sù vËt trong biÖn chøng cña kh¸i niÖm” nªn khi khoa häc tù nhiªn ph¸t triÓn sang giai ®o¹n tæng qu¸t, nghiªn cøu qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng trªn quan ®iÓm duy vËt, th× nã chØ cßn lµ bíc qu¸ ®é chuyÓn thÕ giíi quan vµ lËp trêng tõ chñ nghÜa duy vËt siªu h×nh sang thÕ giíi quan khoa häc duy vËt biÖn chøng.

PhÐp biÖn chøng duy vËt. TÝnh trùc quan cña phÐp biÖn chøng tù ph¸t trong triÕt häc cæ ®¹i vµ tÝnh duy t©m trong triÕt häc cæ ®iÓn §øc lµ nh÷ng h¹n chÕ cÇn ph¶i kh¾c phôc. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®• kÕ thõa vµ ph¸t triÓn s¸ng t¹o nh÷ng “h¹t nh©n hîp lý” trong lÞch sö t tëng triÕt häc nh©n lo¹i, c¶i t¹o phª ph¸n phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen ®Ó t¹o ra phÐp biÖn chøng duy vËt vµ ®©y lµ giai ®o¹n cao nhÊt cña phÐp biÖn chøng trong lÞch sö triÕt häc. “Cã thÓ nãi r»ng hÇu nh chØ cã M¸c vµ t«i lµ nh÷ng ngêi ®• cøu phÐp biÖn chøng tù gi¸c tho¸t khái triÕt häc duy t©m §øc vµ ®a nã vµo trong quan niÖm duy vËt vÒ tù nhiªn vµ vÒ lÞch sö” .

c. BiÖn chøng kh¸ch quan vµ biÖn chøng chñ quan

BiÖn chøng kh¸ch quan chØ biÖn chøng cña b¶n th©n çc sù vËt, hiÖn tîng tån t¹i ®éc lËp ë bªn ngoµi ý thøc con ngêi. Nh÷ng vÊn ®Ò nÒn mãng, b¶n chÊt cña biÖn chøng kh¸ch quan lµ çc tr×nh ®é cña çc tæ chøc vËt chÊt; lµ çc h×nh thøc vËn ®éng kh¸c nhau vÒ chÊt ®îc quy ®Þnh b»ng nh÷ng thay ®æi vÒ lîng; lµ sù h×nh thµnh sù sèng vµ xuÊt hiÖn d¹ng vËt chÊt biÕt t duy; lµ sù chuyÓn ho¸ tõ tù nhiªn vµo x• héi. BiÖn chøng kh¸ch quan ®îc thÓ hiÖn trong khoa häc b»ng quy luËt b¶o toµn vµ chuyÓn ho¸ n¨ng lîng; thuyÕt tiÕn ho¸; thuyÕt tÕ bµo; hÖ thèng tuÇn hoµn çc nguyªn tè ho¸ häc; thuyÕt t¬ng ®èi; thuyÕt lîng tö; häc thuyÕt vÒ gien v.v. Trong x• héi, vÊn ®Ò quan träng nhÊt cña biÖn chøng kh¸ch quan lµ biÖn chøng gi÷a chñ thÓ víi kh¸ch thÓ trong lÞch sö; mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a x• héi víi tù nhiªn; gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt víi quan hÖ s¶n xuÊt; gi÷a c¬ së h¹ tÇng víi kiÕn tróc thîng tÇng; chØ ra mçi giai ®o¹n trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x• héi ®Òu mang tÝnh kÕ thõa vµ lµ qu¸ tr×nh lÞch sö-tù nhiªn.

BiÖn chøng chñ quan chØ t duy biÖn chøng vµ biÖn chøng cña qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan vµo n•o ngêi. BiÖn chøng chñ quan mét mÆt ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh biÖn chøng cña giíi tù nhiªn, mÆt kh¸c ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh biÖn chøng cña t duy. Nh÷ng nguyªn lý, quy luËt, ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng duy vËt ph¶n ¸nh b¶n chÊt thÕ giíi kh¸ch quan mµ “tõ trong lÞch sö cña giíi tù nhiªn vµ lÞch sö cña x• héi loµi ngêi mµ ngêi ta rót ra ®îc çc quy luËt cña biÖn chøng” . Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh t duy cña con ngêi vµ thÕ giíi kh¸ch quan cïng phô thuéc vµo mét lo¹i quy luËt, bëi vËy chóng kh«ng thÓ m©u thuÉn víi nhau. Còng cÇn ph©n biÖt biÖn chøng chñ quan víi phÐp biÖn chøng duy t©m, t biÖn cña Hªghen; Hªghen xuÊt ph¸t tõ b¶n chÊt cña çc kh¸i niÖm ®Ó suy ra b¶n chÊt cña çc sù vËt, hiÖn tîng, cßn biÖn chøng chñ quan th× ngîc l¹i víi Hªghen.

Trong BiÖn chøng cña tù nhiªn, Ph.¡ngghen chØ râ ®ßi hái ®èi víi t duy khoa häc lµ ph¶i võa ph©n ®Þnh râ rµng, võa ph¶i thÊy sù thèng nhÊt gi÷a biÖn chøng kh¸ch quan víi biÖn chøng chñ quan. BiÖn chøng kh¸ch quan quy ®Þnh biÖn chøng chñ quan, tøc b¶n th©n sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi tån t¹i biÖn chøng nh thÕ nµo th× t duy, nhËn thøc cña con ngêi vÒ sù vËt, hiÖn tîng Êy còng ph¶i ph¶n ¸nh chóng nh thÕ Êy. “BiÖn chøng gäi lµ kh¸ch quan th× chi phèi toµn bé giíi tù nhiªn, cßn biÖn chøng gäi lµ chñ quan, tøc t duy biÖn chøng, th× chØ lµ ph¶n ¸nh sù chi phèi trong toµn bé giíi tù nhiªn, cña sù vËn ®éng th«ng qua nh÷ng mÆt ®èi lËp, tøc lµ nh÷ng mÆt, th«ng qua sù ®Êu tranh thêng xuyªn cña chóng vµ sù chuyÓn ho¸ cuèi cïng tõ mÆt ®èi lËp nµy thµnh mÆt ®èi lËp kia, t¬ng tù víi nh÷ng h×nh thøc cao h¬n, ®• quy ®Þnh sù sèng cña giíi tù nhiªn” .

2. PhÐp biÖn chøng duy vËt

a. Kh¸i niÖm phÐp biÖn chøng duy vËt

Theo Ph.¡ngghen, “PhÐp biÖn chøng lµ khoa häc vÒ sù liªn hÖ phæ biÕn” , “lµ m«n khoa häc vÒ nh÷ng quy luËt phæ biÕn cña sù vËn ®éng vµ sù ph¸t triÓn cña tù

nhiªn, cña x• héi loµi ngêi vµ cña t duy” . V.I.Lªnin coi “PhÐp biÖn chøng, tøc lµ häc thuyÕt vÒ sù ph¸t triÓn, díi h×nh thøc hoµn bÞ nhÊt, s©u s¾c nhÊt vµ kh«ng phiÕn diÖn, häc thuyÕt vÒ tÝnh t¬ng ®èi cña nhËn thøc cña con ngêi ph¶n ¸nh vËt chÊt lu«n lu«n ph¸t triÓn kh«ng ngõng” . Hå ChÝ Minh ®¸nh gi¸ “Chñ nghÜa M¸c cã u ®iÓm lµ ph¬ng ph¸p lµm viÖc biÖn chøng” . Cã thÓ hiÓu phÐp biÖn chøng duy vËt lµ khoa häc nghiªn cøu nh÷ng mèi liªn hÖ phæ biÕn c¬ b¶n, nh÷ng quy luËt chung nhÊt (phæ biÕn) cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña tù nhiªn, x• héi vµ t duy.

PhÐp biÖn chøng duy vËt ®îc x©y dùng trªn nÒn t¶ng thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng; lµ sù thèng nhÊt h÷u c¬ gi÷a thÕ giíi quan duy vËt víi ph¬ng ph¸p biÖn chøng; gi÷a lý luËn nhËn thøc víi l«gÝc biÖn chøng. §ã lµ cuéc çch m¹ng trong ph-¬ng ph¸p t duy triÕt häc, kh¸c vÒ chÊt so víi çc ph¬ng ph¸p t duy tríc ®ã; lµ “ph-¬ng ph¸p mµ ®iÒu c¨n b¶n lµ nã xem xÐt nh÷ng sù vËt vµ nh÷ng ph¶n ¸nh cña chóng trong t tëng, trong mèi liªn hÖ qua l¹i lÉn nhau gi÷a chóng, trong sù rµng buéc, sù vËn ®éng, sù ph¸t sinh vµ sù tiªu vong cña chóng” . Ph¬ng ph¸p biÖn chøng duy vËt mÒm dÎo, linh ho¹t; thõa nhËn trong nh÷ng trêng hîp cÇn thiÕt, bªn c¹nh çi “hoÆc lµ ... hoÆc lµ...”, cßn cã c¶ çi “võa lµ ... võa lµ...”. Do vËy, ®ã lµ ph-¬ng ph¸p khoa häc, võa kh¾c phôc ®îc nh÷ng h¹n chÕ cña phÐp biÖn chøng cæ ®¹i, ®Èy lïi ph¬ng ph¸p siªu h×nh võa c¶i t¹o phÐp biÖn chøng duy t©m ®Ó trë thµnh ph¬ng ph¸p luËn chung nhÊt cña nhËn thøc khoa häc vµ thùc tiÔn çch m¹ng.

b. Nh÷ng ®Æc trng c¬ b¶n vµ vai trß cña phÐp biÖn chøng duy vËt

§Æc trng c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt thÓ hiÖn ë 1) sù thèng nhÊt gi÷a néi dung thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng víi ph¬ng ph¸p luËn biÖn chøng duy vËt t¹o nªn c«ng cô kh«ng nh÷ng gi¶i thÝch thÕ giíi, mµ cßn nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi; 2) sù thèng nhÊt gi÷a tÝnh khoa häc víi tÝnh çch m¹ng, gi÷a lý luËn víi thùc tiÔn t¹o nªn sù ph¶n ¸nh ®óng quy luËt, ñng hé sù vËn ®éng, ph¸t triÓn hîp quy luËt. Ngoµi hai ®Æc trng c¬ b¶n trªn, phÐp biÖn chøng duy vËt cã ®Æc ®iÓm lµ hÖ thèng çc nguyªn lý, quy luËt, ph¹m trï cña nã ph¶n ¸nh sù vËn ®éng kh¸ch quan cña çc sù vËt, hiÖn tîng trong c¶ ba lÜnh vùc tù nhiªn, x• héi vµ t duy nªn çc quy luËt cña phÐp biÖn chøng duy vËt võa lµ quy luËt cña thÕ giíi kh¸ch quan, võa lµ quy luËt cña nhËn thøc. “PhÐp biÖn chøng ®• ®îc coi lµ khoa häc vÒ nh÷ng quy luËt phæ biÕn nhÊt cña mäi vËn ®éng. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ nh÷ng quy luËt Êy ph¶i cã hiÖu lùc ®èi víi vËn ®éng trong giíi tù nhiªn vµ trong lÞch sö loµi ngêi còng nh víi vËn ®éng cña t duy. Mét quy luËt nh thÕ cã thÓ nhËn thøc trong hai lÜnh vùc cña ba lÜnh vùc ®ã, hay thËm chÝ trong c¶ ba lÜnh vùc” .

Vai trß c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt thÓ hiÖn ë 1) sù ra ®êi cña phÐp biÖn chøng duy vËt kh¾c phôc ®îc nh÷ng h¹n chÕ cña phÐp biÖn chøng méc m¹c, chÊt ph¸c cæ ®¹i vµ phÐp biÖn chøng duy t©m cña Hªghen 2) phÐp biÖn chøng thùc sù trë thµnh khoa häc nghiªn cøu nh÷ng quy luËt phæ biÕn cña sù vËn ®éng vµ sù ph¸t triÓn cña tù nhiªn, cña x• héi loµi ngêi vµ cña t duy con ngêi 3) do võa lµ hÖ thèng lý luËn kh¸i qu¸t sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña çc sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ giíi vËt chÊt, võa cã chøc n¨ng ph¬ng ph¸p luËn, nªn phÐp biÖn chøng duy vËt nªu

ra ®îc çc nguyªn t¾c ®Þnh híng ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi.

PhÐp biÖn chøng duy vËt ®em l¹i tÝnh tù gi¸c cao trong mäi ho¹t ®éng cña con ng-êi. Mçi nguyªn lý, quy luËt, ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng ®Òu ®îc x©y dùng trªn lËp trêng duy vËt; mçi luËn ®iÓm cña phÐp biÖn chøng duy vËt lµ kÕt qu¶ cuèi cïng cña sù nghiªn cøu, ®îc rót ra tõ giíi tù nhiªn vµ trong lÞch sö x• héi loµi ngêi; ®îc luËn gi¶i trªn c¬ së khoa häc; ®îc chuÈn bÞ b»ng sù ph¸t triÓn tríc ®ã cña khoa häc tù nhiªn. V× vËy, phÐp biÖn chøng duy vËt ®• ®a phÐp biÖn chøng tõ tù ph¸t ®Õn tù gi¸c.

Néi dung cña phÐp biÖn chøng duy vËt hÕt søc phong phó, phï hîp víi ®èi tîng nghiªn cøu lµ çc mèi liªn hÖ phæ biÕn vµ sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng trong c¶ ba lÜnh vùc tù nhiªn, x• héi, t duy vµ tõ trong nh÷ng lÜnh vùc Êy rót ra ®îc nh÷ng quy luËt cña m×nh. Néi dung cña phÐp biÖn chøng duy vËt gåm hai nguyªn lý, s¸u cÆp ph¹m trï vµ ba quy luËt c¬ b¶n. Sù ph©n biÖt gi÷a çc nguyªn lý víi çc ph¹m trï, quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt cµng lµm râ ý nghÜa cô thÓ cña chóng. Hai nguyªn lý kh¸i qu¸t tÝnh biÖn chøng chung nhÊt cña thÕ giíi; çc ph¹m trï ph¶n ¸nh mèi liªn hÖ, sù t¸c ®éng biÖn chøng gi÷a çc mÆt cña sù vËt, hiÖn tîng, chóng lµ nh÷ng mèi liªn hÖ cã tÝnh quy luËt trong tõng cÆp; cßn çc quy luËt nghiªn cøu çc mèi liªn hÖ vµ khuynh híng ph¸t triÓn trong thÕ giíi sù vËt, hiÖn tîng ®Ó chØ ra nguån gèc, çch thøc, khuynh híng cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn. §iÒu nµy cµng thÓ hiÖn râ nh÷ng khÝa c¹nh phong phó cña sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng.

II. Çc nguyªn lý c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt

1. Nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn

a. Kh¸i niÖm mèi liªn hÖ; mèi liªn hÖ phæ biÕn

Trong phÐp biÖn chøng duy vËt, mèi liªn hÖ dïng ®Ó kh¸i qu¸t sù quy ®Þnh, t¸c ®éng qua l¹i, chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a çc mÆt cña mét sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi. C¬ së lý luËn cña mèi liªn hÖ phæ biÕn lµ tÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi; theo ®ã çc sù vËt, hiÖn tîng dï cã ®a d¹ng, kh¸c nhau ®Õn thÕ nµo ®i ch¨ng n÷a, th× chóng còng chØ lµ nh÷ng d¹ng cô thÓ kh¸c nhau cña mét thÕ giíi vËt chÊt duy nhÊt.

b. TÝnh chÊt cña çc mèi liªn hÖ phæ biÕn

TÝnh kh¸ch quan. PhÐp biÖn chøng duy vËt kh¼ng ®Þnh tÝnh kh¸ch quan cña çc mèi liªn hÖ, t¸c ®éng cña b¶n th©n thÕ giíi vËt chÊt. Çc mèi liªn hÖ thÓ hiÖn m×nh trong sù t¸c ®éng gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng vËt chÊt víi nhau. Cã mèi liªn hÖ gi÷a sù vËt, hiÖn tîng víi çi tinh thÇn. Cã çi liªn hÖ gi÷a nh÷ng hiÖn tîng tinh thÇn víi nhau, nh mèi liªn hÖ vµ t¸c ®éng gi÷a çc h×nh thøc cña qu¸ tr×nh nhËn thøc. Çc mèi liªn hÖ, t¸c ®éng ®ã, suy cho ®Õn cïng, ®Òu lµ sù ph¶n ¸nh mèi liªn

hÖ lÉn nhau gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ giíi kh¸ch quan. TÝnh phæ biÕn. Mèi liªn hÖ qua l¹i, quy ®Þnh, chuyÓn ho¸ lÉn nhau kh«ng nh÷ng diÔn ra ë mäi sù vËt, hiÖn tîng trong tù nhiªn, trong x• héi, trong t duy, mµ cßn diÔn ra ®èi víi çc mÆt, çc yÕu tè, çc qu¸ tr×nh cña mçi sù vËt, hiÖn tîng. TÝnh ®a d¹ng, phong phó. Cã nhiÒu mèi liªn hÖ. Cã mèi liªn hÖ vÒ mÆt kh«ng gian vµ còng cã mèi liªn hÖ vÒ mÆt thêi gian gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng. Cã mèi liªn hÖ chung t¸c ®éng lªn toµn bé hay trong nh÷ng lÜnh vùc réng lín cña thÕ giíi. Cã mèi liªn hÖ riªng chØ t¸c ®éng trong tõng lÜnh vùc, tõng sù vËt vµ hiÖn tîng cô thÓ. Cã mèi liªn hÖ trùc tiÕp gi÷a nhiÒu sù vËt, hiÖn tîng, nhng còng cã nh÷ng mèi liªn hÖ gi¸n tiÕp. Cã mèi liªn hÖ tÊt nhiªn, còng cã mèi liªn hÖ ngÉu nhiªn. Cã mèi liªn hÖ b¶n chÊt còng cã mèi liªn hÖ chØ ®ãng vai trß phô thuéc (kh«ng b¶n chÊt). Cã mèi liªn hÖ chñ yÕu vµ cã mèi liªn hÖ thø yÕu v.v chóng gi÷ nh÷ng vai trß kh¸c nhau quy ®Þnh sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng. Do vËy, nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn kh¸i qu¸t ®îc toµn c¶nh thÕ giíi trong nh÷ng mèi liªn hÖ ch»ng chÞt gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng cña nã. TÝnh v« h¹n cña thÕ giíi kh¸ch quan; tÝnh cã h¹n cña sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi ®ã chØ cã thÓ gi¶i thÝch ®îc trong mèi liªn hÖ phæ biÕn, ®îc quy ®Þnh b»ng nhiÒu mèi liªn hÖ cã h×nh thøc, vai trß kh¸c nhau.

c. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn

Tõ nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn cña phÐp biÖn chøng duy vËt, rót ra nguyªn t¾c toµn diÖn trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Nguyªn t¾c nµy yªu cÇu xem xÐt sù vËt, hiÖn tîng 1) trong chØnh thÓ thèng nhÊt cña tÊt c¶ çc mÆt, çc bé phËn, çc yÕu tè, çc thuéc tÝnh cïng çc mèi liªn hÖ cña chóng. 2) trong mèi liªn hÖ gi÷a sù vËt, hiÖn tîng nµy víi sù vËt, hiÖn tîng kh¸c vµ víi m«i tr-êng xung quanh, kÓ c¶ çc mÆt cña çc mèi liªn hÖ trung gian, gi¸n tiÕp. 3) trong kh«ng gian, thêi gian nhÊt ®Þnh, nghÜa lµ ph¶i nghiªn cøu qu¸ tr×nh vËn ®éng cña sù vËt, hiÖn tîng trong qu¸ khø, hiÖn t¹i vµ ph¸n ®o¸n c¶ t¬ng lai cña nã. Nguyªn t¾c toµn diÖn ®èi lËp víi quan ®iÓm phiÕn diÖn chØ thÊy mÆt nµy mµ kh«ng thÊy çc mÆt kh¸c; hoÆc chó ý ®Õn nhiÒu mÆt nhng l¹i xem xÐt trµn lan, dµn ®Òu, kh«ng thÊy mÆt b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng r¬i vµo thuËt nguþ biÖn (cè ý ®¸nh tr¸o çc mèi liªn hÖ c¬ b¶n thµnh kh«ng c¬ b¶n hoÆc ngîc l¹i) vµ chñ nghÜa chiÕt trung (l¾p ghÐp v« nguyªn t¾c çc mèi liªn hÖ tr¸i ngîc nhau vµo mét mèi liªn hÖ phæ biÕn).

Tõ nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn cña phÐp biÖn chøng duy vËt, cßn rót ra nguyªn t¾c lÞch sö-cô thÓ trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Nguyªn t¾c nµy yªu cÇu xem xÐt sù vËt, hiÖn tîng trong nh÷ng mèi liªn hÖ cô thÓ, cã tÝnh ®Õn lÞch sö h×nh thµnh, tån t¹i, dù b¸o xu híng ph¸t triÓn cña sù vËt hiÖn tîng. C¬ së lý luËn cña nguyªn t¾c nµy lµ kh«ng gian, thêi gian víi vËn ®éng cña vËt chÊt, lµ quan niÖm ch©n lý lµ cô thÓ vµ chÝnh nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn.

2. Nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn

a. Kh¸i niÖm ph¸t triÓn

Trong phÐp biÖn chøng duy vËt, nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn thèng nhÊt h÷u c¬ víi nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn, bëi liªn hÖ còng lµ vËn ®éng, kh«ng cã vËn ®éng sÏ kh«ng cã sù ph¸t triÓn nµo. Ph¸t triÓn xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt m©u thuÉn kh¸ch quan vèn cã cña sù vËt, hiÖn tîng; lµ sù thèng nhÊt gi÷a phñ ®Þnh nh÷ng yÕu tè kh«ng cßn phï hîp vµ kÕ thõa cã chän läc, c¶i t¹o cho phï hîp cña sù vËt, hiÖn tîng cò trong sù vËt, hiÖn tîng míi.

Ph¸t triÓn lµ qu¸ tr×nh vËn ®éng ®i lªn tõ thÊp ®Õn cao, tõ kÐm hoµn thiÖn ®Õn hoµn thiÖn h¬n. Qu¸ tr×nh ®ã võa diÔn ra dÇn dÇn, võa nh¶y vät lµm cho sù vËt, hiÖn tîng cò mÊt ®i, sù vËt, hiÖn tîng míi vÒ chÊt ra ®êi. Nguån gèc cña sù ph¸t triÓn n»m ë m©u thuÉn bªn trong cña sù vËt, hiÖn tîng; ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn lµ viÖc gi¶i quyÕt m©u thuÉn ®ã.

b. TÝnh chÊt cña sù ph¸t triÓn. 1) TÝnh kh¸ch quan. Nguån gèc vµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn n»m trong b¶n th©n sù vËt, hiÖn tîng. 2) TÝnh phæ biÕn. Sù ph¸t triÓn diÔn ra trong c¶ tù nhiªn, x• héi vµ t duy. 3) TÝnh kÕ thõa. Sù vËt, hiÖn tîng míi ra ®êi tõ sù phñ ®Þnh cã tÝnh kÕ thõa sù vËt, hiÖn tîng cò; trong sù vËt, hiÖn tîng míi cßn gi÷ l¹i, cã chän läc vµ c¶i t¹o nh÷ng mÆt cßn thÝch hîp, chuyÓn sang sù vËt, hiÖn tîng míi, g¹t bá nh÷ng mÆt tiªu ®• lçi thêi, l¹c hËu cña sù vËt, hiÖn tîng cò c¶n trë sù ph¸t triÓn. 4) TÝnh ®a d¹ng, phong phó. Tuy sù ph¸t triÓn diÔn ra trong mäi lÜnh vùc (tù nhiªn, x• héi vµ t duy), nhng mçi sù vËt, hiÖn tîng l¹i cã qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kh«ng gièng nhau. TÝnh ®a d¹ng vµ phong phó cña sù ph¸t triÓn cßn phô thuéc vµo kh«ng gian vµ thêi gian, vµo çc yÕu tè, ®iÒu kiÖn t¸c ®éng lªn sù ph¸t triÓn ®ã.

c. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn

Tõ nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn cña phÐp biÖn chøng duy vËt, rót ra nguyªn t¾c ph¸t triÓn trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. Nguyªn t¾c ph¸t triÓn yªu cÇu 1) §Æt sù vËt, hiÖn tîng trong sù vËn ®éng; ph¸t hiÖn ®îc çc xu híng biÕn ®æi, ph¸t triÓn cña nã ®Ó kh«ng chØ nhËn thøc sù vËt, hiÖn tîng ë tr¹ng th¸i hiÖn t¹i, mµ cßn dù b¸o ®îc khuynh híng ph¸t triÓn cña nã. 2) NhËn thøc sù ph¸t triÓn lµ qu¸ tr×nh tr¶i qua nhiÒu giai ®o¹n, tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ kÐm hoµn thiÖn ®Õn hoµn thiÖn h¬n. Mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt, h×nh thøc kh¸c nhau nªn cÇn t×m ra nh÷ng h×nh thøc, ph¬ng ph¸p t¸c ®éng phï hîp ®Ó hoÆc thóc ®Èy, hoÆc k×m h•m sù ph¸t triÓn ®ã. 3) Trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn ph¶i nh¹y c¶m, sím ph¸t hiÖn vµ ñng hé sù vËt, hiÖn tîng míi hîp quy luËt, t¹o ®iÒu kiÖn cho nã ph¸t triÓn; ph¶i chèng l¹i quan ®iÓm b¶o thñ, tr× trÖ, ®Þnh kiÕn v.v bëi nhiÒu khi sù vËt, hiÖn tîng míi thÊt b¹i t¹m thêi, t¹o nªn con ®êng ph¸t triÓn quanh co, phøc t¹p. 4) Trong qu¸ tr×nh thay thÕ sù vËt, hiÖn tîng cò b»ng sù vËt, hiÖn tîng míi ph¶i biÕt kÕ thõa nh÷ng yÕu tè tÝch cùc ®• ®¹t ®îc tõ çi cò vµ ph¸t triÓn s¸ng t¹o chóng trong ®iÒu kiÖn míi.

Ph¸t triÓn lµ nguyªn t¾c chung nhÊt chØ ®¹o ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn; nguyªn t¾c nµy gióp chóng ta nhËn thøc ®îc r»ng, muèn n¾m ®îc b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng, n¾m ®îc khuynh híng ph¸t triÓn cña chóng th× "ph¶i xÐt sù vËt trong sù ph¸t triÓn, trong sù tù vËn ®éng (...) trong sù biÕn ®æi cña nã" .

III.Các cặp phạm trù cơ bản của chủ nghĩa duy vật biện chứng Kh¸i niÖm lµ mét h×nh thøc cña t duy trõu tîng, ph¶n ¸nh nh÷ng mèi liªn hÖ vµ thuéc tÝnh b¶n chÊt, phæ biÕn cña mét tËp hîp çc sù vËt, hiÖn tîng nµo ®ã. Kh¸i niÖm cã vai trß quan träng trong t duy khoa häc bëi nã lµ vËt liÖu t¹o thµnh ý thøc, t tëng; lµ ph¬ng tiÖn ®Ó con ngêi tÝch lòy th«ng tin, suy nghÜ vµ trao ®æi tri thøc víi nhau . Ph¹m trï lµ kh¸i niÖm réng nhÊt, ph¶n ¸nh nh÷ng mÆt, nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng mèi liªn hÖ chung, c¬ b¶n nhÊt cña çc sù vËt, hiÖn tîng thuéc mét lÜnh vùc hiÖn thùc nhÊt ®Þnh. Çc ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng duy vËt nh vËt chÊt, ý thøc, chÊt, lîng, m©u thuÉn, nguyªn nh©n, kÕt qu¶, kh¶ n¨ng, hiÖn thùc v.v lµ nh÷ng kh¸i niÖm chung nhÊt, ph¶n ¸nh nh÷ng mÆt, nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng mèi liªn hÖ c¬ b¶n nhÊt cña toµn bé thÕ giíi hiÖn thùc (bao gåm c¶ tù nhiªn, x• héi vµ t duy) .

Çc cÆp ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng duy vËt lµ sù thÓ hiÖn mét sè mèi liªn hÖ phæ biÕn c¬ b¶n. Chóng h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng nhËn thøc vµ c¶i t¹o tù nhiªn, x• héi cña con ngêi. Tõ ®iÓm xuÊt ph¸t lµ thÕ giíi kh¸ch quan tån t¹i ®éc lËp víi ý thøc con ngêi, lu«n vËn ®éng, ph¸t triÓn, liªn hÖ, chuyÓn ho¸ lÉn nhau, phÐp biÖn chøng duy vËt kh¼ng ®Þnh, çc ph¹m trï ph¶n ¸nh nh÷ng sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ giíi kh¸ch quan còng ph¶i vËn ®éng vµ ph¸t triÓn ®Ó ph¶n ¸nh ®óng ®¾n vµ ®Çy ®ñ vÒ nh÷ng sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ giíi kh¸ch quan ®ã. §ång thêi sù nhËn thøc cña con ngêi vÒ çc sù vËt, hiÖn tîng ngµy cµng trë nªn s©u s¾c h¬n nªn phÐp biÖn chøng duy vËt ngµy cµng ®îc bæ sung thªm nh÷ng ph¹m trï míi. Nh vËy, çc ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng duy vËt kh«ng ph¶i lµ mét hÖ thèng bÊt biÕn, mµ chóng ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn cña khoa häc. Mèi liªn hÖ gi÷a çc ph¹m trï cña çc ngµnh khoa häc víi çc ph¹m trï cña phÐp biÖn chøng lµ mèi quan hÖ gi÷a çi chung víi çi riªng.

NÕu çc cÆp ph¹m trï çi riªng vµ çi chung, tÊt nhiªn-ngÉu nhiªn; b¶n chÊt-hiÖn t-îng lµ c¬ së ph¬ng ph¸p luËn cña çc ph¬ng ph¸p ph©n tÝch vµ tæng hîp; diÔn dÞch vµ quy n¹p; kh¸i qu¸t ho¸, trõu tîng ho¸ ®Ó tõ ®ã nhËn thøc ®îc toµn bé çc mèi liªn hÖ theo hÖ thèng; cßn çc cÆp ph¹m trï nguyªn nh©n-kÕt qu¶; kh¶ n¨ng-hiÖn thùc lµ c¬ së ph¬ng ph¸p luËn chØ ra çc mèi liªn hÖ vµ sù ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng lµ mét qu¸ tr×nh tù nhiªn th× cÆp ph¹m trï néi dung-h×nh thøc lµ c¬ së ph¬ng ph¸p luËn ®Ó x©y dùng çc h×nh thøc tån t¹i trong sù phô thuéc vµo néi dung, ph¶n ¸nh tÝnh ®a d¹ng cña çc ph¬ng ph¸p nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn.

1. Çi riªng vµ çi chung. Çi riªng (çi ®Æc thï) lµ ph¹m trï dïng ®Ó chØ mét sù vËt, hiÖn tîng riªng lÎ nhÊt ®Þnh. Çi chung (çi phæ biÕn) lµ ph¹m trï dïng ®Ó chØ nh÷ng mÆt, nh÷ng thuéc tÝnh chung kh«ng nh÷ng cã ë mét sù vËt, hiÖn tîng nhÊt

®Þnh mµ cßn ®îc lÆp l¹i trong nhiÒu sù vËt, hiÖn tîng kh¸c n÷a. Çi ®¬n nhÊt lµ ph¹m trï dïng ®Ó chØ nh÷ng nÐt, nh÷ng mÆt, nh÷ng thuéc tÝnh chØ cã ë mét sù vËt, hiÖn tîng nµo ®ã mµ kh«ng lÆp l¹i ë sù vËt, hiÖn tîng kh¸c.

Mèi liªn hÖ biÖn chøng gi÷a çi riªng, çi chung, çi ®¬n nhÊt vµ ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña nã. 1) Çi chung chØ tån t¹i trong çi riªng, th«ng qua çi riªng cho nªn chØ cã thÓ t×m çi chung trong çi riªng, trong çc sù vËt, hiÖn tîng cô thÓ. 2) Çi riªng chØ tån t¹i trong mèi liªn hÖ ®a ®Õn çi chung. Çi chung lµ çi b¶n chÊt chi phèi çi riªng, nªn ph¶i biÕt ph¸t hiÖn ra çi chung, vËn dông çi chung ®Ó t¹o ra çi riªng. Tõ ®iÒu nµy rót ra kÕt luËn lµ bÊt kú mét çi chung nµo khi ®îc ¸p dông vµo tõng trêng hîp riªng còng cÇn ®îc ç biÖt ho¸. 3) Çi chung lµ mét bé phËn cña çi riªng, cßn çi riªng kh«ng gia nhËp hÕt vµo çi chung cho nªn ®Ó gi¶i quyÕt hiÖu qu¶ çc vÊn ®Ò riªng th× kh«ng thÓ kh«ng gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò chung, nghÜa lµ ph¶i gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn liªn quan ®Õn vÊn ®Ò riªng ®ã ®Ó tr¸nh sa vµo t×nh tr¹ng mß mÉm, tuú tiÖn, kinh nghiÖm chñ nghÜa. 4) Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, çi ®¬n nhÊt cã thÓ chuyÓn ho¸ thµnh çi chung vµ ngîc l¹i çi chung cã thÓ chuyÓn ho¸ thµnh çi ®¬n nhÊt, nªn trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn, nÕu çi ®¬n nhÊt cã lîi th× t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó nã chuyÓn ho¸ thµnh çi chung vµ ngîc l¹i, nÕu çi chung kh«ng cßn lµ çi phï hîp th× t¸c ®éng ®Ó çi chung chuyÓn ho¸ thµnh çi riªng.

2. Nguyªn nh©n - kÕt qu¶. Nguyªn nh©n lµ sù t¬ng t¸c gi÷a çc mÆt trong mét sù vËt, hiÖn tîng hoÆc gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng víi nhau g©y nªn nh÷ng biÕn ®æi nhÊt ®Þnh. KÕt qu¶ lµ nh÷ng biÕn ®æi xuÊt hiÖn do do sù t¸c ®éng lÉn nhau cña çc mÆt trong mét sù vËt, hiÖn tîng hoÆc gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng víi nhau. Mèi liªn hÖ nh©n qu¶ cã tÝnh kh¸ch quan, phæ biÕn vµ tÊt yÕu.

Mèi liªn hÖ biÖn chøng gi÷a nguyªn nh©n víi kÕt qu¶ vµ ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña nã. 1) Nguyªn nh©n sinh ra kÕt qu¶ (nguyªn nh©n cã tríc kÕt qu¶ trong tÝnh liªn tôc vµ kÕ tiÕp nhau vÒ thêi gian) vµ quy ®Þnh kÕt qu¶. Tïy thuéc vµo tõng hoµn c¶nh cô thÓ, cïng mét nguyªn nh©n cã thÓ g©y nªn nhiÒu kÕt qu¶ kh¸c nhau; ngîc l¹i, mét kÕt qu¶ cã thÓ ®îc g©y nªn bëi nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c nhau t¸c ®éng riªng lÎ hay t¸c ®éng cïng mét lóc. Tïy theo híng t¸c ®éng cña çc nguyªn nh©n lªn sù vËt, hiÖn tîng mµ hiÖu qu¶ t¸c ®éng cña tõng nguyªn nh©n tíi sù h×nh thµnh kÕt qu¶ sÏ cïng chiÒu, hoÆc ngîc chiÒu víi sù h×nh thµnh kÕt qu¶. V× vËy, cÇn t×m nguyªn nh©n trong nh÷ng mÆt, nh÷ng sù kiÖn, nh÷ng mèi liªn hÖ ®• xÈy ra tríc khi hiÖn tîng ®ã xuÊt hiÖn; v× nguyªn nh©n sinh ra kÕt qu¶ nªn khi x¸c ®Þnh nguyªn nh©n cña hiÖn tîng, cÇn chó ý ®Õn dÊu hiÖu ®Æc trng nµy; v× mét hiÖn tîng cã thÓ do nhiÒu nguyªn nh©n sinh ra nªn cÇn x¸c ®Þnh nguyªn nh©n nµo ®• sinh ra hiÖn tîng.

C¨n cø vµo tÝnh chÊt, vai trß cña nguyªn nh©n ®èi víi sù h×nh thµnh kÕt qu¶, cã thÓ ph©n lo¹i çc nguyªn nh©n thµnh a) Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ nguyªn nh©n mµ thiÕu chóng th× kh«ng thÓ cã kÕt qu¶; nguyªn nh©n thø yÕu lµ nguyªn nh©n chØ quy ®Þnh nh÷ng ®Æc ®iÓm nhÊt thêi, kh«ng æn ®Þnh, ç biÖt cña sù

vËt, hiÖn tîng. b) Nguyªn nh©n bªn trong lµ sù t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a nh÷ng mÆt hay nh÷ng yÕu tè cña cïng mét kÕt cÊu vËt chÊt g©y ra nh÷ng biÕn ®æi nhÊt ®Þnh; nguyªn nh©n bªn ngoµi lµ sù t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a nh÷ng kÕt cÊu vËt chÊt kh¸c nhau g©y ra nh÷ng biÕn ®æi thÝch hîp trong nh÷ng kÕt cÊu vËt chÊt Êy. Nguyªn nh©n bªn trong quy ®Þnh nguyªn nh©n bªn ngoµi ®èi víi viÖc h×nh thµnh, tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña çc kÕt cÊu vËt chÊt; nguyªn nh©n bªn trong chØ ph¸t huy t¸c dông khi th«ng qua nguyªn nh©n bªn trong. c) Nguyªn nh©n kh¸ch quan lµ nguyªn nh©n xuÊt hiÖn vµ t¸c ®éng ®éc lËp víi ý thøc con ngêi; nguyªn nh©n chñ quan lµ nguyªn nh©n xuÊt hiÖn vµ t¸c ®éng phô thuéc vµo ý thøc con ngêi nh»m k×m h•m sù xuÊt hiÖn, ph¸t triÓn çc qu¸ tr×nh x• héi. 2) KÕt qu¶ t¸c ®éng trë l¹i nguyªn nh©n, cã ¶nh hëng ngîc trë l¹i ®èi víi nguyªn nh©n. 3) Gi÷a nguyªn nh©n víi kÕt qu¶, vÞ trÝ cã thÓ thay ®æi cho nhau. trong mèi quan hÖ nµy lµ nguyªn nh©n, trong mèi quan hÖ kh¸c l¹i lµ kÕt qu¶.

3. TÊt nhiªn - ngÉu nhiªn. TÊt nhiªn do mèi liªn hÖ b¶n chÊt, nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n bªn trong cña sù vËt, hiÖn tîng quy ®Þnh vµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh ph¶i xÈy ra ®óng nh thÕ chø kh«ng thÓ kh¸c. NgÉu nhiªn lµ çi do mèi liªn hÖ kh«ng b¶n chÊt, do nh÷ng nguyªn nh©n, hoµn c¶nh bªn ngoµi quy ®Þnh, cã thÓ xuÊt hiÖn, cã thÓ kh«ng xuÊt hiÖn, cã thÓ xuÊt hiÖn thÕ nµy hoÆc cã thÓ xuÊt hiÖn thÕ kh¸c.

Còng cÇn xÐt mèi liªn hÖ cña tÊt nhiªn-ngÉu nhiªn víi çc ph¹m trï çi chung, tÝnh nh©n qu¶ vµ tÝnh quy luËt. Cã çi chung lµ tÊt nhiªn, nhng còng cã çi chung lµ ngÉu nhiªn; bÊt kú çi ngÉu nhiªn nµo còng cã nguyªn nh©n vµ mèi liªn hÖ cña nã víi nguyªn nh©n Êy bao giê còng lµ tÊt yÕu, nã ®îc coi lµ hiÖn tîng ngÉu nhiªn bëi nguyªn nh©n g©u ra nã lµ nh÷ng nguyªn nh©n ngÉu nhiªn; c¶ tÊt nhiªn vµ ngÉu nhiªn ®Òu tu©n theo quy luËt, nhng tÊt nhiªn tu©n theo quy luËt ®éng lùc (®¬n trÞ, øng víi mét nguyªn nh©n chØ cã mét kÕt qu¶, v× vËy nÕu biÕt tr¹ng th¸i ban ®Çu cña mét hÖ thèng nµo ®ã, cã thÓ dù ®o¸n ®îc chÝnh x¸c tr¹ng th¸i t¬ng lai cña nã); cßn ngÉu nhiªn tu©n theo quy luËt thèng kª (®a trÞ, øng víi mét nguyªn nh©n, th× kÕt qu¶ cã thÓ thÕ nµy, thÕ kh¸c vµ chØ cã thÓ dù b¸o ®îc víi x¸c suÊt nhÊt ®Þnh)

Mèi liªn hÖ biÖn chøng gi÷a tÊt nhiªn víi ngÉu nhiªn vµ ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña nã 1) c¶ tÊt nhiªn vµ ngÉu nhiªn ®Òu tån t¹i kh¸ch quan. V× vËy, kh«ng t×m tÊt nhiªn vµ ngÉu nhiªn trong ý thøc con ngêi 2) tÊt nhiªn chi phèi sù ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng; cßn ngÉu nhiªn cã thÓ lµm cho sù ph¸t triÓn Êy diÔn ra nhanh hoÆc chËm. V× vËy, cÇn dùa vµo tÊt nhiªn, nhng kh«ng bá qua çi ngÉu nhiªn 3) tÊt nhiªn vµ ngÉu nhiªn thèng nhÊt h÷u c¬ víi nhau bëi çi tÊt nhiªn v¹ch ®êng ®i cho m×nh xuyªn qua v« sè çi ngÉu nhiªn; cßn çi ngÉu nhiªn lµ h×nh thøc biÓu hiÖn, lµ çi bæ sung cho çi tÊt nhiªn. V× vËy, muèn nhËn thøc çi tÊt nhiªn ph¶i b¾t ®Çu tõ çi ngÉu nhiªn vµ chØ v¹ch ra çi tÊt nhiªn b»ng çch nghiªn cøu nhiÒu çi ngÉu nhiªn 4) ranh giíi gi÷a çi tÊt nhiªn vµ çi ngÉu nhiªn chØ lµ t¬ng ®èi, cã çi ë n¬i nµy, mÆt nµy, mèi liªn hÖ nµy lµ tÊt nhiªn nhng ë n¬i kia, mÆt kia, mèi liªn hÖ kia l¹i lµ ngÉu nhiªn vµ ngîc l¹i; trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, chóng cã

thÓ chuyÓn hãa cho nhau. V× vËy, cÇn chó ý t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó sù chuyÓn hãa ®ã diÔn ra, hoÆc ng¨n c¶n, theo yªu cÇu cña ho¹t ®éng cña m×nh.

4. Néi dung - h×nh thøc. Néi dung lµ tæng hîp tÊt c¶ nh÷ng mÆt, nh÷ng yÕu tè t¹o nªn sù vËt, hiÖn tîng. H×nh thøc lµ ph¬ng thøc tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng, lµ hÖ thèng çc mèi liªn hÖ t¬ng ®èi bÒn v÷ng gi÷a çc yÕu tè cña sù vËt, hiÖn tîng vµ kh«ng chØ lµ çi biÓu hiÖn bªn ngoµi mµ cßn lµ çi biÓu hiÖn cÊu tróc bªn trong cña sù vËt, hiÖn tîng. Tuy nhiªn, çi h×nh thøc nãi ë ®©y lµ çi h×nh thøc bªn trong cña sù vËt, hiÖn tîng- tøc c¬ cÊu bªn trong cña néi dung

Mèi liªn hÖ biÖn chøng gi÷a néi dung víi h×nh thøc vµ ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña nã 1) Néi dung vµ h×nh thøc thèng nhÊt g¾n bã chÆt chÏ víi nhau; cïng mét néi dung nhng trong t×nh tr¹ng ph¸t triÓn kh¸c nhau cã thÓ cã nhiÒu h×nh thøc, vµ ng-îc l¹i, cïng mét h×nh thøc cã thÓ thÓ hiÖn nh÷ng néi dung kh¸c nhau. V× vËy, cÇn chèng l¹i c¶ hai khuynh híng hoÆc tuyÖt ®èi ho¸ néi dung mµ coi nhÑ h×nh thøc, hoÆc tuyÖt ®èi ho¸ h×nh thøc mµ coi nhÑ néi dung; V× mét néi dung cã thÓ cã nhiÒu h×nh thøc thÓ hiÖn vµ ngîc l¹i, nªn cÇn ph¶i sö dông mäi lo¹i h×nh thøc cã thÓ cã, míi còng nh cò, kÓ c¶ viÖc ph¶i c¶i biÕn nh÷ng h×nh thøc vèn cã, lÊy çi nµy bæ sung, thay thÕ cho çi kia ®Ó lµm cho bÊt kú h×nh thøc nµo còng trë thµnh c«ng cô ®Ó phôc vô cho néi dung míi. 2) néi dung quy ®Þnh h×nh thøc nªn ph¶i c¨n cø vµo néi dung ®Ó t¸c ®éng, lµm thay ®æi néi dung cña chóng; ®ång thêi, v× h×nh thøc cã t¸c ®éng ngîc l¹i lªn néi dung, thóc ®Èy hoÆc k×m h•m néi dung ph¸t triÓn nªn cÇn lu«n theo dâi ®Ó kÞp thêi can thiÖp vµo tiÕn tr×nh biÕn ®æi cña h×nh thøc ®Ó ®Èy nhanh hoÆc k×m h•m sù ph¸t triÓn cña néi dung.

5. B¶n chÊt - hiÖn tîng. B¶n chÊt lµ tæng hîp tÊt c¶ nh÷ng mÆt, nh÷ng mèi liªn hÖ tÊt nhiªn t¬ng ®èi æn ®Þnh bªn trong quy ®Þnh sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng ®ã. HiÖn tîng lµ sù biÓu hiÖn cña nh÷ng mÆt, nh÷ng mèi liªn hÖ tÊt nhiªn t¬ng ®èi æn ®Þnh ë bªn ngoµi, mÆt dÔ biÕn ®æi h¬n vµ lµ h×nh thøc biÓu hiÖn b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng.

Còng cÇn ph©n biÖt çi b¶n chÊt víi çi chung; çi t¹o nªn b¶n chÊt cña mét líp sù vËt, hiÖn tîng còng ®ång thêi lµ çi chung cña chóng; tuy nhiªn, kh«ng ph¶i çi chung nµo còng lµ çi b¶n chÊt. Çi b¶n chÊt còng lµ çi cã tÝnh quy luËt; lµ ph¹m trï cïng bËc víi ph¹m trï quy luËt “Quy luËt vµ b¶n chÊt lµ nh÷ng kh¸i niÖm cïng mét lo¹i (cïng mét bËc), hay nãi ®óng h¬n, lµ cïng mét tr×nh ®é, nh÷ng kh¸i niÖm nµy biÓu hiÖn con ngêi nhËn thøc ngµy cµng s©u s¾c çc hiÖn tîng, thÕ giíi” .

Mèi liªn hÖ biÖn chøng gi÷a b¶n chÊt víi hiÖn tîng vµ ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña nã 1) B¶n chÊt vµ hiÖn tîng ®Òu tån t¹i kh¸ch quan bëi bÊt kú sù vËt, hiÖn tîng nµo còng ®îc t¹o nªn tõ çc yÕu tè kh¸ch quan n»m trong mèi liªn hÖ víi nhau, trong ®ã cã nh÷ng mèi liªn hÖ t¹o thµnh b¶n chÊt. V× vËy, chØ cã thÓ t×m b¶n chÊt ë bªn trong sù vËt, hiÖn tîng chø kh«ng thÓ t×m ë bªn ngoµi sù vËt, hiÖn tîng vµ khi ®a ra kÕt luËn vÒ b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng tr¸nh chñ quan, duy ý chÝ. 2) B¶n

chÊt vµ hiÖn tîng thèng nhÊt víi nhau; thÓ hiÖn ë chç b¶n chÊt bao giê còng béc lé ra qua hiÖn tîng, cßn hiÖn tîng bao giê còng lµ sù biÓu hiÖn cña b¶n chÊt; bÊt kú b¶n chÊt nµo còng béc lé ra qua hiÖn tîng t¬ng øng, cßn hiÖn tîng nµo còng lµ sù béc lé b¶n chÊt ë møc ®é nµo ®ã hoÆc nhiÒu hay Ýt. V× vËy, khi ®i t×m b¶n chÊt, ph¶i th«ng qua viÖc nghiªn cøu çc hiÖn tîng. 3) Tuy nhiªn sù thèng nhÊt gi÷a b¶n chÊt víi hiÖn tîng cã tÝnh m©u thuÉn, chóng kh«ng bao giê phï hîp nhau hoµn toµn; thÓ hiÖn ë chç a) b¶n chÊt ph¶n ¸nh çi chung tÊt yÕu, çi chung quyÕt ®Þnh sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng; hiÖn tîng ph¶n ¸nh çi ç biÖt b) b¶n chÊt lµ mÆt bªn trong, Èn giÊu cña sù vËt, hiÖn tîng; hiÖn tîng lµ mÆt bªn ngoµi cña sù vËt, hiÖn tîng Êy c) b¶n chÊt t¬ng ®èi æn ®Þnh, biÕn ®æi chËm; hiÖn tîng kh«ng æn ®Þnh, biÕn ®æi nhanh h¬n b¶n chÊt. V× vËy, ®Ó nhËn thøc ®îc ®Çy ®ñ vµ ®óng ®¾n vÒ sù vËt, hiÖn tîng kh«ng nªn dõng l¹i ë hiÖn tîng mµ ph¶i ®i s©u t×m hiÓu b¶n chÊt, dùa vµo b¶n chÊt. 4) HiÖn tîng biÓu hiÖn b¶n chÊt bao giê còng díi d¹ng c¶i biÕn, nhiÒu khi bÞ xuyªn t¹c. V× vËy, nhËn thøc b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng ph¶i ®i tõ çc gãc ®é kh¸c nhau cña nhiÒu hiÖn tîng kh¸c nhau, ®Æc biÖt lµ nh÷ng hiÖn tîng ®iÓn h×nh tån t¹i trong nh÷ng hoµn c¶nh ®iÓn h×nh.

6. Kh¶ n¨ng - hiÖn thùc. Kh¶ n¨ng lµ çi ®ang “tån t¹i hiÖn thùc” mµ trong sù vËn ®éng nhÊt ®Þnh sÏ cã, sÏ xÈy ra khi cã çc ®iÒu kiÖn thÝch hîp t¬ng øng. HiÖn thùc lµ çi ®ang cã, ®ang tån t¹i thùc sù bao gåm tÊt c¶ nh÷ng sù vËt, hiÖn tîng vËt chÊt ®ang tån t¹i kh¸ch quan trong thùc tÕ vµ nh÷ng hiÖn tîng chñ quan ®ang tån t¹i trong ý thøc. Ph¹m trï vËt chÊt kh¸c víi ph¹m trï hiÖn thùc, vËt chÊt bao gåm tÊt c¶ nh÷ng g× tån t¹i ë bªn ngoµi vµ ®éc lËp víi ý thøc con ngêi; cßn hiÖn thùc bao gåm bao gåm tÊt c¶ nh÷ng g× ®ang tån t¹i kh¸ch quan (vËt chÊt) lÉn nh÷ng g× ®ang tån t¹i chñ quan (ý thøc); theo nghÜa nµy, hiÖn thùc kh¸ch quan vµ hiÖn thùc chñ quan ®îc dïng ®Ó ph©n biÖt çc hiÖn tîng vËt chÊt víi çc hiÖn tîng tinh thÇn.

Tïy thuéc vµo sù h×nh thµnh kh¶ n¨ng, cã kh¶ n¨ng tÊt nhiªn (®îc g©y nªn bëi çc t¬ng t¸c tÊt nhiªn nh khi gieo ®ång xu, xuÊt hiÖn mét trong hai mÆt) vµ kh¶ n¨ng ngÉu nhiªn (®îc g©y nªn bëi çc t¬ng t¸c ngÉu nhiªn, mÆt xu sÊp hay ngöa trong vÝ dô trªn). Kh¶ n¨ng tÊt nhiªn cßn ®îc chia thµnh kh¶ n¨ng gÇn (®• gÇn ®ñ hoÆc ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó chuyÓn thµnh hiÖn thùc) vµ kh¶ n¨ng xa. Ngoµi ra cßn cã çc lo¹i kh¶ n¨ng chñ yÕu, thø yÕu; kh¶ n¨ng tèt, xÊu; kh¶ n¨ng cïng tån t¹i, kh«ng cïng tån t¹i; kh¶ n¨ng thuËn, kh¶ n¨ng nghÞch v.v.

Mèi liªn hÖ biÖn chøng gi÷a kh¶ n¨ng víi hiÖn thùc vµ ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña nã 1) Kh¶ n¨ng vµ hiÖn thùc tån t¹i trong mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, kh«ng t¸ch rêi nhau, lu«n chuyÓn hãa cho nhau. V× vËy, cÇn dùa vµo hiÖn thùc, nhng còng ph¶i tÝnh ®Õn kh¶ n¨ng 2) ë cïng mét sù vËt, hiÖn tîng, cã thÓ tån t¹i mét sè kh¶ n¨ng. V× vËy, cÇn lùa chän vµ thùc hiÖn kh¶ n¨ng 3) ngoµi nh÷ng kh¶ n¨ng vèn cã, khi cã thªm nh÷ng ®iÒu kiÖn míi sÏ xuÊt hiÖn thªm nh÷ng kh¶ n¨ng míi. V× vËy, cÇn chó ý tíi kh¶ n¨ng tÊt nhiªn, kh¶ n¨ng gÇn 4) b¶n th©n mçi kh¶ n¨ng t¨ng lªn hoÆc gi¶m ®i tïy thuéc vµo sù biÕn ®æi cña sù vËt, hiÖn tîng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ. 5) trong lÜnh vùc x• héi, kh¶ n¨ng kh«ng tù biÕn thµnh hiÖn

thùc. V× vËy, cÇn t¹o ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó nh©n tè chñ quan tham gia vµo qu¸ tr×nh ®ã.

Khi nghiªn cøu çc cÆp ph¹m trï cÇn liªn hÖ chóng víi nhau vµ víi çc quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt, bëi thÕ giíi mu«n h×nh, mu«n vÎ, cho nªn, dï quan träng ®Õn mÊy, chØ riªng çc cÆp ph¹m trï hoÆc çc quy luËt c¬ b¶n sÏ kh«ng ph¶n ¸nh ®îc çc mèi liªn hÖ b¶n chÊt cña thÕ giíi mét çch ®Çy ®ñ bëi "Quy luËt n¾m lÊy çi g× lµ yªn tÜnh- mµ chÝnh v× vËy mµ mçi quy luËt, mäi quy luËt ®Òu chËt hÑp, kh«ng ®Çy ®ñ, gÇn ®óng" .

IV. Các quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật

§Þnh nghÜa quy luËt. Quy luËt lµ mèi liªn hÖ b¶n chÊt, tÊt nhiªn, phæ biÕn vµ lÆp l¹i gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng; gi÷a çc ®èi tîng; gi÷a çc yÕu tè t¹o thµnh ®èi tîng; gi÷a çc thuéc tÝnh cña çc sù vËt, hiÖn tîng còng nh gi÷a çc thuéc tÝnh cña cïng mét sù vËt, hiÖn tîng.

Çc lo¹i quy luËt. 1) C¨n cø vµo tr×nh ®é tÝnh phæ biÕn, çc quy luËt cã thÓ ph©n chia thµnh a) çc quy luËt riªng- biÓu hiÖn nh÷ng mèi liªn hÖ ®Æc trng cho mét ph¹m vi nhÊt ®Þnh nh÷ng sù vËt, hiÖn tîng cïng lo¹i (nh çc quy luËt vËn ®éng c¬ giíi, hãa häc v.v) b) Çc quy luËt chung- biÓu hiÖn réng h¬n çc quy luËt riªng (nh quy luËt b¶o toµn n¨ng lîng, khèi lîng v.v t¸c ®éng trong c¬ häc, hãa häc, sinh häc v.v) c) çc quy luËt phæ biÕn- t¸c ®éng trong thÕ giíi (tù nhiªn, x• héi, t duy); Çc quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt lµ nh÷ng quy luËt nh vËy. 2) C¨n cø vµo lÜnh vùc t¸c ®éng, çc quy luËt cã thÓ ph©n chia thµnh a) quy luËt tù nhiªn b) quy luËt x• héi c) quy luËt cña t duy

Tù nhiªn, x• héi vµ t duy ®Òu cã çc quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn cña riªng m×nh; nhng tÝnh thèng nhÊt vËt chÊt cña thÕ giíi quy ®Þnh sù tån t¹i nh÷ng quy luËt c¬ b¶n cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn ®ã; chóng “ho¹t ®éng” trong tù nhiªn, x• héi, t duy vµ ph¸t triÓn trong tõng lÜnh vùc ®ã.

Çc quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt chØ ra h×nh thøc chung nhÊt cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña thÕ giíi vËt chÊt vµ nhËn thøc cña con ngêi vÒ thÕ giíi ®ã; ®ång thêi çc quy luËt nµy còng t¹o c¬ së cho ph¬ng ph¸p chung nhÊt cña t duy biÖn chøng. Trong phÐp biÖn chøng duy vËt, nÕu quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh gi÷a çc mÆt ®èi lËp chØ ra nguyªn nh©n vµ ®éng lùc bªn trong cña sù vËn ®éng; quy luËt chuyÓn ho¸ tõ nh÷ng biÕn ®æi vÒ lîng dÉn ®Õn nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt vµ ngîc l¹i chØ ra çch thøc vµ tÝnh chÊt cña sù ph¸t triÓn th× quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh chØ ra khuynh híng, h×nh thøc vµ kÕt qu¶ cña sù ph¸t triÓn ®ã. Çc quy luËt nµy ®Þnh híng cho viÖc nghiªn cøu cña nh÷ng quy luËt ®Æc thï vµ ®Õn lît m×nh, nh÷ng quy luËt c¬ b¶n vÒ sù ph¸t triÓn cña thÕ giíi, cña nhËn thøc vµ nh÷ng h×nh thøc cô thÓ cña chóng chØ cã t¸c dông trªn c¬ së vµ trong sù g¾n bã víi nh÷ng quy luËt ®Æc thï. Mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a çc quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt víi çc quy luËt ®Æc thï cña çc khoa

häc chuyªn ngµnh t¹o nªn c¬ së kh¸ch quan cña mèi liªn hÖ gi÷a chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng víi çc khoa häc chuyªn ngµnh.

1. Quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh gi÷a çc mÆt ®èi lËp (quy luËt m©u thuÉn)

a. VÞ trÝ, vai trß cña quy luËt. Quy luËt m©u thuÉn lµ mét trong ba quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt; nã chØ ra nguån gèc, ®éng lùc bªn trong cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn. Sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña thÕ giíi vËt chÊt vµ cña nhËn thøc ®îc thùc hiÖn b»ng con ®êng chia ®«i çi thèng nhÊt thµnh çc yÕu tè, çc mÆt, xu híng ®èi lËp; thµnh mèi liªn hÖ qua l¹i, ®Êu tranh, phñ ®Þnh, chuyÓn ho¸ lÉn nhau ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn gi÷a chóng- vÒ mét mÆt; vÒ mÆt kia, t¹o ra ®éng lùc bªn trong cho sù thay ®æi, ph¸t triÓn, chuyÓn ho¸ vµo chÊt míi cña çi thèng nhÊt ®ã. Nãi çch kh¸c, yªu cÇu khi nghiªn cøu quy luËt m©u thuÉn lµ nhËn thøc ®îc r»ng, ®©y lµ trung t©m, b¶n chÊt, lµ h¹t nh©n cña phÐp biÖn chøng duy vËt; bëi nã ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò c¬ b¶n vµ quan träng nhÊt cña phÐp biÖn chøng duy vËt- vÊn ®Ò nguån gèc cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn; ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh ®Êu tranh gi¶i quyÕt m©u thuÉn vµ kh¼ng ®Þnh ®Êu tranh lµ ph¬ng thøc gi¶i quyÕt m©u thuÉn. N¾m v÷ng ®îc néi dung quy luËt m©u thuÉn t¹o c¬ së cho viÖc nhËn thøc çc ph¹m trï vµ quy luËt kh¸c cña phÐp biÖn chøng duy vËt; ®ång thêi gióp h×nh thµnh ph¬ng ph¸p t duy khoa häc, biÕt kh¸m ph¸ b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn t-îng vµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn n¶y sinh. "Cã thÓ ®Þnh nghÜa v¾n t¾t phÐp biÖn chøng lµ häc thuyÕt vÒ sù thèng nhÊt cña çc mÆt ®èi lËp. Nh thÕ lµ n¾m ®îc h¹t nh©n cña phÐp biÖn chøng, nhng ®iÒu ®ã ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng gi¶i thÝch vµ mét sù ph¸t triÓn thªm" .

b. Kh¸i niÖm m©u thuÉn vµ çc tÝnh chÊt chung cña m©u thuÉn

Kh¸i niÖm m©u thuÉn. Trong phÐp biÖn chøng duy vËt, m©u thuÉn lµ kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ sù liªn hÖ, t¬ng t¸c, t¸c ®éng lÉn nhau cña çc mÆt ®èi lËp. YÕu tè t¹o thµnh m©u thuÉn lµ mÆt ®èi lËp- nh÷ng mÆt, thuéc tÝnh, khuynh híng vËn ®éng tr¸i ngîc nhau; cïng tån t¹i trong mét sù vËt, hiÖn tîng, trong cïng mét thêi gian, mét mèi liªn hÖ; thêng xuyªn thèng nhÊt, ®Êu tranh, chuyÓn hãa, triÓn khai lÉn nhau.

M©u thuÉn cã mét sè tÝnh chÊt chung lµ tÝnh kh¸ch quan, phæ biÕn vµ ®a d¹ng, phong phó; thÓ hiÖn ë chç, trong tù nhiªn, x• héi vµ t duy ®Òu cã m©u thuÉn tån t¹i kh«ng phô thuéc vµo ý thøc con ngêi,

Mét sè lo¹i m©u thuÉn. M©u thuÉn tån t¹i kh¸ch quan trong mäi lÜnh vùc cña thÕ giíi vµ hÕt søc ®a d¹ng. TÝnh ®a d¹ng ®ã phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm cña çc mÆt ®èi lËp; vµo ®iÒu kiÖn mµ trong ®ã sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a çc mÆt ®èi lËp triÓn khai; vµo tr×nh ®é tæ chøc vËt chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng mµ trong ®ã m©u thuÉn tån t¹i. Mçi lo¹i m©u thuÉn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng vµ cã vai trß kh¸c nhau ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng. 1) C¨n cø vµo quan hÖ gi÷a çc mÆt ®èi lËp ®èi víi mét sù vËt, hiÖn tîng, ngêi ta ph©n m©u thuÉn thµnh a) m©u thuÉn bªn trong- lµ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a çc mÆt, çc khuynh híng ®èi

lËp, lµ m©u thuÉn n»m ngay trong b¶n th©n sù vËt, hiÖn tîng, ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trùc tiÕp ®èi víi qu¸ tr×nh vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng. b) M©u thuÉn bªn ngoµi- lµ m©u thuÉn diÔn ra trong mèi liªn hÖ gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng kh¸c nhau cã ¶nh hëng ®Õn sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng, nhng ph¶i th«ng qua m©u thuÉn bªn trong míi ph¸t huy t¸c dông. 2) C¨n cø vµo sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña toµn bé sù vËt, hiÖn tîng, ngêi ta ph©n m©u thuÉn thµnh a) m©u thuÉn c¬ b¶n- lµ m©u thuÉn quy ®Þnh b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng, quy ®Þnh sù ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng trong tÊt c¶ çc giai ®o¹n, tõ lóc h×nh thµnh cho ®Õn lóc kÕt thóc vµ m©u thuÉn nµy tån t¹i trong suèt qu¸ tr×nh tån t¹i cña sù vËt, hiÖn tîng. b) M©u thuÉn kh«ng c¬ b¶n- lµ m©u thuÉn ®Æc trng cho mét ph¬ng diÖn nµo ®ã cña sù vËt, hiÖn tîng, chÞu sù chi phèi cña m©u thuÉn c¬ b¶n; lµ m©u thuÉn chØ quy ®Þnh sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña mét hoÆc vµi mÆt nµo ®ã cña sù vËt, hiÖn tîng. 3) C¨n cø vµo vai trß cña m©u thuÉn ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng trong mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh, ngêi ta ph©n m©u thuÉn thµnh a) m©u thuÉn chñ yÕu- lµ m©u thuÉn næi lªn hµng ®Çu ë mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña sù vËt, hiÖn tîng; cã t¸c dông quy ®Þnh nh÷ng m©u thuÉn kh¸c trong cïng mét giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng. Gi¶i quyÕt m©u thuÉn chñ yÕu sÏ t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn kh¸c ë cïng giai ®o¹n. Sù ph¸t triÓn, chuyÓn ho¸ cña sù vËt, hiÖn tîng sang h×nh thøc kh¸c phô thuéc vµo viÖc gi¶i quyÕt m©u thuÉn chñ yÕu. b) M©u thuÉn thø yÕu- lµ nh÷ng m©u thuÉn kh«ng ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh trong sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng. Tuy vËy, ranh giíi gi÷a m©u thuÉn chñ yÕu, thø yÕu chØ lµ t¬ng ®èi, tuú theo tõng hoµn c¶nh cô thÓ; cã nh÷ng m©u thuÉn trong ®iÒu kiÖn nµy lµ chñ yÕu, song trong ®iÒu kiÖn kh¸c l¹i lµ thø yÕu vµ ngîc l¹i. 4) C¨n cø vµo tÝnh chÊt cña çc lîi Ých c¬ b¶n lµ ®èi lËp nhau cña çc giai cÊp, ë mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh, ngêi ta ph©n m©u thuÉn x• héi thµnh a) m©u thuÉn ®èi kh¸ng- lµ m©u thuÉn gi÷a nh÷ng giai cÊp, nh÷ng tËp ®oµn ngêi, gi÷a nh÷ng xu híng x• héi cã lîi Ých c¬ b¶n ®èi lËp nhau vµ kh«ng thÓ ®iÒu hoµ ®îc. §ã lµ m©u thuÉn gi÷a çc giai cÊp bãc lét vµ bÞ bãc lét; gi÷a giai cÊp thèng trÞ vµ giai cÊp bÞ trÞ. b) M©u thuÉn kh«ng ®èi kh¸ng- lµ m©u thuÉn gi÷a nh÷ng khuynh híng, nh÷ng giai cÊp, nh÷ng tËp ®oµn ngêi, nh÷ng xu híng x• héi cã lîi Ých c¬ b¶n kh«ng ®èi lËp nhau. Çc m©u thuÉn ®ã lµ côc bé, t¹m thêi.

Vai trß cña m©u thuÉn ®èi víi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn. Theo Ph.¡ngghen, nguyªn nh©n chÝnh vµ còng lµ nguyªn nh©n cuèi cïng t¹o nªn nguån gèc cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña mäi sù vËt, hiÖn tîng lµ sù t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a chóng vµ gi÷a çc mÆt ®èi lËp trong chóng. Cã hai lo¹i t¸c ®éng lÉn nhau dÉn ®Õn vËn ®éng. §ã lµ sù t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng vµ sù t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a çc mÆt ®èi lËp trong mét sù vËt, hiÖn tîng. C¶ hai lo¹i t¸c ®éng nµy t¹o nªn sù vËn ®éng; nhng chØ lo¹i t¸c ®éng thø hai- lo¹i t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a çc cÆp mÆt ®èi lËp do m©u thuÉn gi÷a chóng t¹o nªn míi lµm cho sù vËt, hiÖn tîng ph¸t triÓn.

c. Qu¸ tr×nh vËn ®éng cña m©u thuÉn

Trong mçi m©u thuÉn, çc cÆp mÆt ®èi lËp võa thèng nhÊt víi nhau, võa ®Êu tranh lÉn nhau t¹o nªn t×nh tr¹ng æn ®Þnh t¬ng ®èi cña sù vËt, hiÖn tîng. Thèng nhÊt gi÷a çc cÆp mÆt ®èi lËp lµ kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ sù liªn hÖ gi÷a chóng, thÓ hiÖn ë 1) çc cÆp mÆt ®èi lËp cÇn ®Õn nhau, n¬ng tùa vµo nhau, lµm tiÒn ®Ò cho nhau tån t¹i; kh«ng cã mÆt nµy th× kh«ng cã mÆt kia 2) çc cÆp mÆt ®èi lËp t¸c ®éng ngang nhau, c©n b»ng nhau thÓ hiÖn sù ®Êu tranh gi÷a çi míi ®ang h×nh thµnh víi çi cò cha mÊt h¼n 3) gi÷a çc cÆp mÆt ®èi lËp t¬ng ®ång nhau, ®ång nhÊt (do trong çc mÆt ®èi lËp cßn tån t¹i nh÷ng yÕu tè gièng nhau) víi nhau thÓ hiÖn sù chung nhau ®èi víi mét sè yÕu tè, thuéc tÝnh v.v. §Êu tranh lÉn nhau gi÷a çc cÆp mÆt ®èi lËp lµ kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ khuynh híng bµi trõ, phñ ®Þnh nhau gi÷a çc cÆp mÆt ®èi lËp dÉn ®Õn sù triÓn khai m©u thuÉn vµ sau ®ã ®Õn sù chuyÓn hãa (do sù ®ång nhÊt trªn, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nµo ®ã, t¹o nªn) gi÷a çc cÆp mÆt ®èi lËp.

Trong sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh trªn th× 1) sù thèng nhÊt gi÷a çc cÆp mÆt ®èi lËp cã tÝnh t¹m thêi, t¬ng ®èi, lµ cã ®iÒu kiÖn, tho¸ng qua, nghÜa lµ sù thèng nhÊt ®ã chØ tån t¹i trong tr¹ng th¸i ®øng im t¬ng ®èi cña sù vËt, hiÖn tîng 2) sù ®Êu tranh gi÷a çc cÆp mÆt ®èi lËp cã tÝnh tuyÖt ®èi, nghÜa lµ sù ®Êu tranh ®ã ph¸ vì sù æn ®Þnh t¬ng ®èi cña sù vËt, hiÖn tîng dÉn ®Õn sù chuyÓn ho¸ vÒ chÊt cña chóng. TÝnh tuyÖt ®èi cña sù ®Êu tranh g¾n liÒn víi sù tù th©n vËn ®éng, ph¸t triÓn diÔn ra kh«ng ngõng cña çc sù vËt, hiÖn tîng trong thÕ giíi vËt chÊt.

Tãm l¹i, qu¸ tr×nh vËn ®éng cña m©u thuÉn tr¶i qua çc giai ®o¹n 1) khi sù vËt, hiÖn tîng míi xuÊt hiÖn, m©u thuÉn thÓ hiÖn ë sù kh¸c nhau gi÷a çc cÆp mÆt ®èi lËp 2) trong qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng vµ cña chÝnh çc cÆp mÆt ®èi lËp sù kh¸c nhau gi÷a chóng trë thµnh xung ®ét, chuyÓn hãa thµnh m©u thuÉn 3) khi ®iÒu kiÖn chÝn muåi, çc cÆp mÆt ®èi lËp chuyÓn hãa lÉn nhau (theo çc híng hoÆc bµi trõ, phñ ®Þnh lÉn nhau, hoÆc mÆt nµy triÖt tiªu mÆt kia, hoÆc c¶ hai mÆt ®Òu bÞ triÖt tiªu). M©u thuÉn ®îc gi¶i quyÕt lµm cho sù vËt, hiÖn tîng cò mÊt ®i, sù vËt, hiÖn tîng míi ra ®êi; sù kh¸c nhau, xung ®ét, m©u thuÉn l¹i ®îc t¸i lËp vµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn dÉn ®Õn sù chuyÓn hãa; cø nh vËy, sù vËt, hiÖn tîng lu«n tån t¹i trong t×nh tr¹ng vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng. §ã lµ lý do ®Ó kh¼ng ®Þnh m©u thuÉn lµ nguyªn nh©n, gi¶i quyÕt m©u thuÉn lµ ®éng lùc vËn ®éng, ph¸t triÓn cña çc sù vËt, hiÖn tîng trong tù nhiªn, x• héi vµ t duy.

d. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña quy luËt

Tõ néi dung quy luËt m©u thuÉn, rót ra mét sè nguyªn t¾c ph¬ng ph¸p luËn trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. 1) Quy luËt m©u thuÉn gióp nhËn thøc ®óng b¶n chÊt cña sù vËt vµ t×m ra ph¬ng híng, gi¶i ph¸p ®óng cho ho¹t ®éng thùc tiÔn b»ng con ®êng ph¸t hiÖn m©u thuÉn cña sù vËt, hiÖn tîng. Muèn ph¸t hiÖn ra m©u thuÉn cÇn t×m ra thÓ thèng nhÊt cña çc cÆp ®èi lËp trong sù vËt, hiÖn tîng. 2) Quy luËt m©u thuÉn gióp viÖc ph©n tÝch m©u thuÉn

ph¶i b¾t ®Çu tõ viÖc xem xÐt qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña tõng m©u thuÉn; xem xÐt vai trß, vÞ trÝ vµ mèi quan hÖ lÉn nhau gi÷a çc cÆp mÆt m©u thuÉn vµ ®iÒu kiÖn chuyÓn ho¸ lÉn nhau gi÷a chóng. 3) Quy luËt m©u thuÉn gióp nhËn thøc ®îc r»ng, ®Ó thóc ®Èy sù vËt, hiÖn tîng ph¸t triÓn ph¶i t×m çch gi¶i quyÕt m©u thuÉn, kh«ng ®îc ®iÒu hoµ m©u thuÉn. Mäi m©u thuÉn chØ ®îc gi¶i quyÕt khi cã ®ñ ®iÒu kiÖn chÝn muåi; kh«ng nãng véi hay b¶o thñ, tr× trÖ khi gi¶i quyÕt m©u thuÉn.

2. Quy luËt vÒ sù chuyÓn ho¸ tõ nh÷ng biÕn ®æi vÒ lîng dÉn ®Õn nh÷ng biÕn ®æi vÒ chÊt vµ ngîc l¹i (Quy luËt lîng ®æi-chÊt ®æi)

a. VÞ trÝ, vai trß cña quy luËt

Quy luËt lîng ®æi-chÊt ®æi lµ mét trong ba quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt. Nã chØ ra çch thøc chung nhÊt cña sù ph¸t triÓn, khi cho r»ng sù thay ®æi vÒ chÊt chØ xÈy ra khi sù vËt, hiÖn tîng ®• tÝch luü ®îc nh÷ng thay ®æi vÒ lîng ®• ®¹t ®Õn giíi h¹n- ®Õn ®é. Quy luËt lîng ®æi-chÊt ®æi còng chØ ra tÝnh chÊt cña sù ph¸t triÓn, khi cho r»ng sù thay ®æi vÒ chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng võa diÔn ra tõ tõ, võa cã bíc nh¶y vät lµm cho sù vËt, hiÖn tîng cã thÓ võa cã nh÷ng bíc tiÕn tuÇn tù, võa cã thÓ cã nh÷ng bíc tiÕn vît bËc.

b. Kh¸i niÖm chÊt, lîng

ChÊt lµ tªn gäi t¾t cña chÊt lîng (lµ chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng kh¸ch quan) dïng ®Ó chØ tÝnh quy ®Þnh kh¸ch quan vèn cã cña sù vËt, hiÖn tîng; lµ sù thèng nhÊt h÷u c¬ cña çc thuéc tÝnh, nh÷ng yÕu tè cÊu thµnh sù vËt, hiÖn tîng lµm cho chóng lµ chóng mµ kh«ng ph¶i lµ çi kh¸c (thÓ hiÖn sù vËt, hiÖn tîng ®ã lµ g× vµ ph©n biÖt nã víi sù vËt, hiÖn tîng kh¸c). Nh vËy, chÊt ®îc x¸c ®Þnh bëi chÊt cña çc yÕu tè cÊu thµnh (tæng hîp nh÷ng thuéc tÝnh c¬ b¶n t¹o thµnh chÊt c¬ b¶n), bëi cÊu tróc vµ ph¬ng thøc liªn kÕt gi÷a çc yÕu tè cÊu thµnh sù vËt, hiÖn tîng ®ã.

§Æc ®iÓm c¬ b¶n cña chÊt 1) biÓu hiÖn tÝnh æn ®Þnh t¬ng ®èi cña sù vËt, hiÖn tîng, nghÜa lµ khi sù vËt, hiÖn tîng nµy cha chuyÓn ho¸ thµnh sù vËt, hiÖn tîng kh¸c th× chÊt cña nã cha thay ®æi. Mçi sù vËt, hiÖn tîng ®Òu cã qu¸ tr×nh tån t¹i vµ ph¸t triÓn qua nhiÒu giai ®o¹n; trong mçi giai ®o¹n ®ã, sù vËt, hiÖn tîng l¹i cã chÊt riªng cña m×nh. Nh vËy, 2) mçi sù vËt, hiÖn tîng kh«ng ph¶i chØ cã mét chÊt mµ cã nhiÒu chÊt. Ph.¡ngghen viÕt, nh÷ng chÊt lîng kh«ng tån t¹i, mµ nh÷ng sù vËt cã chÊt lîng, h¬n n÷a, nh÷ng sù vËt cã v« vµn chÊt lîng míi tån t¹i.

Lîng dïng ®Ó chØ tÝnh quy ®Þnh vèn cã cña sù vËt, hiÖn tîng vÒ çc yÕu tè biÓu hiÖn ë sè lîng çc thuéc tÝnh, tæng sè çc bé phËn, ®¹i lîng; ë tr×nh ®é quy m« vµ nhÞp ®iÖu vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng. Lîng cña sù vËt, hiÖn tîng cßn ®îc biÓu hiÖn ra ë kÝch thíc dµi hay ng¾n, quy m« to hay nhá, tæng sè Ýt hay nhiÒu, tr×nh ®é cao hay thÊp, tèc ®é vËn ®éng nhanh hay chËm, mµu s¾c ®Ëm hay nh¹t v.v. Trong lÜnh vùc x• héi vµ t duy, lîng chØ ®îc nhËn biÕt b»ng t duy trõu tîng. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña lîng 1) tÝnh kh¸ch quan v× lîng lµ lîng cña chÊt, lµ mét

d¹ng vËt chÊt nªn chiÕm mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh trong kh«ng gian vµ tån t¹i trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. 2) Cã nhiÒu lo¹i lîng kh¸c nhau trong çc sù vËt, hiÖn tîng; cã lîng lµ yÕu tè quy ®Þnh bªn trong, cã lîng chØ thÓ hiÖn nh÷ng yÕu tè bªn ngoµi cña sù vËt, hiÖn tîng; sù vËt, hiÖn tîng cµng phøc t¹p th× lîng cña chóng còng phøc t¹p theo. 3) Trong tù nhiªn vµ x• héi, cã lîng cã thÓ ®o, ®Õm ®îc; nhng trong x• héi vµ t duy l¹i cã nh÷ng lîng khã ®o lêng b»ng nh÷ng sè liÖu cô thÓ mµ chØ cã thÓ nhËn biÕt ®îc b»ng t duy trõu tîng.

c. Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a chÊt víi lîng

Sù ph©n biÖt gi÷a chÊt vµ lîng chØ cã ý nghÜa t¬ng ®èi. Tuú theo tõng mèi quan hÖ mµ x¸c ®Þnh ®©u lµ lîng vµ ®©u lµ chÊt; cã çi lµ lîng ë trong mèi quan hÖ nµy, l¹i cã thÓ lµ chÊt ë trong mèi quan hÖ kh¸c.

Mçi sù vËt, hiÖn tîng lµ mét thÓ thèng nhÊt gi÷a hai mÆt chÊt vµ lîng. Hai mÆt nµy t¸c ®éng biÖn chøng lÉn nhau theo c¬ chÕ khi sù vËt, hiÖn tîng ®ang tån t¹i, chÊt vµ lîng thèng nhÊt víi nhau ë mét ®é nhÊt ®Þnh. §é dïng ®Ó chØ sù thèng nhÊt gi÷a chÊt víi lîng; lµ kho¶ng giíi h¹n, mµ trong ®ã, sù thay ®æi vÒ lîng cha dÉn ®Õn sù thay ®æi vÒ chÊt; sù vËt, hiÖn tîng vÉn cßn lµ nã, cha chuyÓn ho¸. Còng trong ph¹m vi ®é nµy, chÊt vµ lîng t¸c ®éng lÉn nhau ®• lµm cho sù vËt, hiÖn tîng dÇn biÕn ®æi b¾t ®Çu tõ lîng (hoÆc t¨ng hoÆc gi¶m); nhng chØ khi lîng thay ®æi ®Õn giíi h¹n nhÊt ®Þnh (®Õn ®é) míi dÉn ®Õn sù thay ®æi vÒ chÊt. Nh vËy, sù thay ®æi vÒ lîng t¹o ®iÒu kiÖn cho chÊt ®æi vµ kÕt qu¶ cña sù thay ®æi ®ã lµ sù vËt, hiÖn tîng cò mÊt ®i; sù vËt, hiÖn tîng míi ra ®êi.

Lîng thay ®æi ®¹t tíi chç ph¸ vì ®é cò, lµm cho chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng thay ®æi, chuyÓn thµnh chÊt míi- thêi ®iÓm, mµ t¹i ®ã b¾t ®Çu x¶y ra bíc nh¶y- ®îc gäi lµ ®iÓm nót.

Bíc nh¶y dïng ®Ó chØ giai ®o¹n chuyÓn ho¸ c¬ b¶n vÒ chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng do nh÷ng thay ®æi vÒ lîng tríc ®ã g©y nªn; lµ bíc ngoÆt c¬ b¶n trong sù biÕn ®æi vÒ lîng. Bíc nh¶y kÕt thóc mét giai ®o¹n biÕn ®æi vÒ lîng; lµ sù gi¸n ®o¹n trong qu¸ tr×nh vËn ®éng liªn tôc cña sù vËt, hiÖn tîng. Trong sù vËt, hiÖn tîng míi, lîng l¹i biÕn ®æi, ®Õn ®iÓm nót míi, l¹i xÈy ra bíc nh¶y míi. Cø nh thÕ, sù vËn ®éng cña sù vËt, hiÖn tîng diÔn ra, lóc th× biÕn ®æi tuÇn tù vÒ lîng, lóc th× nh¶y vät vÒ chÊt, t¹o ra mét ®êng nót v« tËn, lµm cho sù vËt míi ra ®êi thay thÕ sù vËt cò.

Çc h×nh thøc cña bíc nh¶y. ViÖc thõa nhËn cã bíc nh¶y hay kh«ng còng lµ c¬ së ®Ó ph©n biÖt quan ®iÓm biÖn chøng vµ quan ®iÓm siªu h×nh. Tuú thuéc vµo b¶n th©n sù vËt, hiÖn tîng; vµo nh÷ng m©u thuÉn vèn cã cña chóng vµ vµo ®iÒu kiÖn, trong ®ã diÔn ra sù thay ®æi vÒ chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng ®ã ngêi ta chia ra nhiÒu h×nh thøc bíc nh¶y kh¸c nhau. C¨n cø vµo quy m« vµ nhÞp ®é cña bíc nh¶y, ngêi ta chia bíc nh¶y thµnh bíc nh¶y toµn bé- lµ nh÷ng bíc nh¶y lµm cho tÊt c¶ çc mÆt, çc bé phËn, çc yÕu tè cña sù vËt, hiÖn tîng thay ®æi. Bíc nh¶y côc bé- lµ lo¹i bíc nh¶y chØ lµm thay ®æi mét sè mÆt, mét sè yÕu tè, mét sè bé phËn

cña sù vËt, hiÖn tîng ®ã. Sù ph©n biÖt bíc nh¶y toµn bé hay côc bé chØ cã ý nghÜa t¬ng ®èi, ®iÒu ®¸ng chó ý lµ dï bíc nh¶y lµ toµn bé hay côc bé th× chóng còng ®Òu lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh thay ®æi vÒ lîng. C¨n cø vµo thêi gian cña sù thay ®æi vÒ chÊt vµ dùa trªn c¬ chÕ cña sù thay ®æi ®ã, ngêi ta chia bíc nh¶y thµnh bíc nh¶y ®ét biÕn- khi chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng biÕn ®æi mau chãng ë tÊt c¶ mäi bé phËn c¬ b¶n cña nã. Bíc nh¶y dÇn dÇn- lµ qu¸ tr×nh thay ®æi vÒ chÊt diÔn ra do sù tÝch luü dÇn nh÷ng yÕu tè cña chÊt míi vµ lo¹i bá dÇn çc yÕu tè cña chÊt cò, lµm cho sù vËt, hiÖn tîng biÕn ®æi chËm.

Quy luËt lîng ®æi-chÊt ®æi kh«ng chØ nãi lªn mét chiÒu lµ lîng ®æi dÉn ®Õn chÊt ®æi mµ cßn cã chiÒu ngîc l¹i, lµ khi chÊt míi ®• ra ®êi, nã l¹i t¹o ra mét lîng míi phï hîp víi nã ®Ó cã sù thèng nhÊt míi gi÷a chÊt víi lîng; thÓ hiÖn ë chç sù t¸c ®éng cña chÊt míi vÒ quy m«, tr×nh ®é, nhÞp ®iÖu v.v ®èi víi lîng míi t¹o nªn tÝnh thèng nhÊt gi÷a chÊt míi víi lîng míi trong sù vËt, hiÖn tîng míi.

Tãm l¹i, bÊt kú sù vËt, hiÖn tîng nµo còng lµ sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a chÊt víi lîng. Sù thèng nhÊt ®ã thÓ hiÖn ë 1) nh÷ng thay ®æi dÇn vÒ lîng tíi ®iÓm nót chuyÓn thµnh nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt th«ng qua bíc nh¶y 2) chÊt míi ra ®êi sÏ t¸c ®éng t¸c ®éng trë l¹i sù thay ®æi cña lîng míi; lîng míi l¹i tiÕp tôc biÕn ®æi, ®Õn mét møc ®é nµo ®ã l¹i ph¸ vì chÊt cò k×m h•m nã. 3) qu¸ tr×nh t¸c ®éng qua l¹i gi÷a lîng vµ chÊt t¹o nªn con ®êng vËn ®éng liªn tôc trong ®øt ®o¹n, ®øt ®o¹n trong liªn tôc; tõ sù biÕn ®æi dÇn dÇn vÒ lîng tiÕn tíi nh¶y vät vÒ chÊt; råi l¹i biÕn ®æi dÇn dÇn vÒ lîng ®Ó chuÈn bÞ cho bíc nh¶y tiÕp theo cña chÊt, cø thÕ lµm cho sù vËt, hiÖn tîng kh«ng ngõng vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn.

d. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña quy luËt

Tõ néi dung quy luËt lîng ®æi-chÊt ®æi cña phÐp biÖn chøng duy vËt, rót ra mét sè nguyªn t¾c ph¬ng ph¸p luËn trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn. 1) Quy luËt lîng ®æi-chÊt ®æi gióp nhËn thøc ®îc sù ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn t-îng bao giê còng diÔn ra b»ng çch tÝch luü dÇn vÒ lîng. V× vËy, ph¶i biÕt tõng bíc tÝch luü vÒ lîng ®Ó lµm biÕn ®æi vÒ chÊt. 2) Quy luËt lîng ®æi-chÊt ®æi gióp nhËn thøc ®îc r»ng, quy luËt x• héi diÔn ra th«ng qua çc ho¹t ®éng cã ý thøc cña con ngêi. V× vËy, khi ®• tÝch luü ®Çy ®ñ vÒ lîng ph¶i tiÕn hµnh bíc nh¶y, kÞp thêi chuyÓn nh÷ng thay ®æi vÒ lîng thµnh nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt; chuyÓn nh÷ng thay ®æi mang tÝnh tiÕn ho¸ sang bíc thay ®æi mang tÝnh çch m¹ng. ChØ cã nh vËy chóng ta míi kh¾c phôc ®îc t tëng b¶o thñ, tr× trÖ, h÷u khuynh thêng ®îc biÓu hiÖn ë chç coi sù ph¸t triÓn chØ lµ thay ®æi ®¬n thuÇn vÒ lîng. 3) Quy luËt l-îng ®æi-chÊt ®æi gióp nhËn thøc ®îc sù thay ®æi vÒ chÊt cßn phô thuéc vµo ph-¬ng thøc liªn kÕt gi÷a çc yÕu tè t¹o thµnh sù vËt, hiÖn tîng. V× vËy, trong ho¹t ®éng cña m×nh, ph¶i biÕt t¸c ®éng vµo cÊu tróc vµ ph¬ng thøc liªn kÕt trªn c¬ së hiÓu râ b¶n chÊt, quy luËt çc yÕu tè t¹o thµnh sù vËt, hiÖn tîng ®ã.

3. Quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh

a. VÞ trÝ, vai trß cña quy luËt

Lµ mét trong ba quy luËt c¬ b¶n cña phÐp biÖn chøng duy vËt, quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh chØ ra khuynh híng, h×nh thøc vµ kÕt qu¶ cña sù ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng th«ng qua sù thèng nhÊt gi÷a tÝnh thay ®æi víi tÝnh kÕ thõa trong sù ph¸t triÓn theo ®êng xo¸y èc tõ thÊp ®Õn cao, tõ kÐm hoµn thiÖn ®Õn hoµn thiÖn h¬n. Quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh chØ ®îc thùc hiÖn hoµn toµn trong çi nguyªn vÑn; çi ®• thùc hiÖn xong mét çch t¬ng ®èi cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, nghÜa lµ sau khi ®• tr¶i qua çc m¾t xÝch cña çc sù chuyÓn ho¸ qua l¹i, chóng ta ®• cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc kÕt qu¶ (theo híng cña sù ph¸t triÓn) cuèi cïng.

b. Kh¸i niÖm phñ ®Þnh, phñ ®Þnh biÖn chøng

Phñ ®Þnh. ThÕ giíi vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng; sù vËt, hiÖn tîng sinh ra, tån t¹i, ph¸t triÓn råi ®îc thay thÕ b»ng sù vËt, hiÖn tîng kh¸c- sù thay thÕ ®ã gäi lµ phñ ®Þnh. Nãi çch kh¸c, sù ra ®êi cña sù vËt, hiÖn tîng míi tõ sù vËt, hiÖn tîng cò ®îc gäi lµ phñ ®Þnh.

Phñ ®Þnh biÖn chøng lµ sù tù phñ ®Þnh, lùc lîng phñ ®Þnh ë bªn trong sù vËt, hiÖn tîng. Mäi sù vËt, hiÖn tîng ®Òu diÔn ra th«ng qua nh÷ng phñ ®Þnh, trong ®ã cã nh÷ng phñ ®Þnh chÊm døt sù tån t¹i, vËn ®éng vµ ph¸t triÓn; nhng còng cã nh÷ng phñ ®Þnh t¹o tiÒn ®Ò, ®iÒu kiÖn cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tiÕp theo cña sù vËt, hiÖn tîng- ®ã lµ phñ ®Þnh biÖn chøng. Nãi çch kh¸c, phñ ®Þnh biÖn chøng lµ qu¸ tr×nh tù phñ ®Þnh, tù ph¸t triÓn, lµ m¾t xÝch trong sîi xÝch dÉn tíi sù ra ®êi cña sù vËt, hiÖn tîng míi, tiÕn bé h¬n so víi sù vËt, hiÖn tîng cò.

Çc ®Æc trng c¬ b¶n cña phñ ®Þnh biÖn chøng lµ a) tÝnh kh¸ch quan, lµ ®iÒu kiÖn cña sù ph¸t triÓn bëi sù vËt, hiÖn tîng tù phñ ®Þnh m×nh do çc m©u thuÉn bªn trong chóng g©y ra, ph¬ng thøc phñ ®Þnh kh«ng phô thuéc vµo ý thøc con ng-êi; viÖc gi÷ l¹i nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña sù vËt, hiÖn tîng bÞ phñ ®Þnh lµ t¹o ra tiÒn ®Ò cho sù xuÊt hiÖn sù vËt, hiÖn tîng míi. b) tÝnh kÕ thõa vµ lµ cÇu nèi gi÷a sù vËt, hiÖn tîng bÞ phñ ®Þnh (cò) víi sù vËt, hiÖn tîng míi (phñ ®Þnh) bëi sù vËt, hiÖn tîng míi ra ®êi tõ sù vËt, hiÖn tîng cò, duy tr× nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña sù vËt, hiÖn tîng bÞ phñ ®Þnh díi d¹ng läc bá, c¶i t¹o, biÕn ®æi ®Ó phï hîp víi sù vËt, hiÖn tîng míi. Gi¸ trÞ cña sù kÕ thõa biÖn chøng ®îc quy ®Þnh bëi vai trß cña nh÷ng yÕu tè tÝch cùc (phï hîp) ®îc kÕ thõa.

§êng xo¸y èc. V× cßn nh÷ng yÕu tè mang tÝnh kÕ thõa nªn sù ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng kh«ng ph¸t triÓn theo ®êng th¼ng mµ diÔn ra theo ®êng xo¸y èc. §-êng xo¸y èc lµ h×nh thøc diÔn ®¹t râ nhÊt çc ®Æc trng cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn biÖn chøng lµ tÝnh kÕ thõa, tÝnh lÆp l¹i, nhng kh«ng quay l¹i vµ tÝnh tiÕn lªn cña sù ph¸t triÓn. Sù ph¸t triÓn dêng nh lÆp l¹i, nhng trªn c¬ së míi cao h¬n lµ ®Æc ®iÓm quan träng nhÊt cña quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh. Mçi vßng míi cña ®-êng xo¸y èc thÓ hiÖn tr×nh ®é cao h¬n cña sù ph¸t triÓn vµ sù nèi tiÕp nhau cña çc vßng cña ®êng xo¸y èc thÓ hiÖn tÝnh v« tËn cña sù ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao. c) tÝnh chu kú theo ph¬ng thøc tiªn ®Ò-ph¶n ®Ò-hîp ®Ò. Phñ ®Þnh lÇn thø nhÊt lµm cho sù vËt, hiÖn tîng chuyÓn thµnh sù vËt, hiÖn tîng ®èi lËp víi nã. Phñ

®Þnh lÇn thø hai dÉn ®Õn sù ra ®êi cña sù vËt, hiÖn tîng míi mang nhiÒu néi dung tÝch cùc cña sù vËt, hiÖn tîng bÞ phñ ®Þnh, nhng còng mang nhiÒu néi dung ®èi lËp víi sù vËt, hiÖn tîng ®ã. Nh vËy, phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh míi hoµn thµnh ®îc mét chu kú ph¸t triÓn, ®ång thêi l¹i lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña chu kú ph¸t triÓn tiÕp theo t¹o nªn ®êng xo¸y èc cña sù ph¸t triÓn. KÕt qu¶ lµ, vÒ h×nh thøc, sù vËt, hiÖn tîng míi (ra ®êi do kÕt qu¶ cña sù phñ ®Þnh lÇn thø hai) sÏ l¹i trë thµnh sù vËt, hiÖn tîng xuÊt ph¸t (cha bÞ phñ ®Þnh lÇn nµo); vÒ néi dung, kh«ng ph¶i trë l¹i sù vËt, hiÖn tîng xuÊt ph¸t nguyªn nh cò, mµ chØ lµ dêng nh lÆp l¹i sù vËt, hiÖn tîng cò nh-ng trªn c¬ së cao h¬n.

c. ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn cña quy luËt

Tõ néi dung quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh cña phÐp biÖn chøng duy vËt, rót ra mét sè nguyªn t¾c ph¬ng ph¸p luËn trong ho¹t ®éng nhËn thøc vµ ho¹t ®éng thùc tiÔn 1) N¾m ®îc khuynh híng tiÕn lªn cña sù vËn ®éng cña çc sù vËt, hiÖn tîng; sù thèng nhÊt gi÷a çc tÝnh chÊt tiÕn bé vµ kÕ thõa cña sù ph¸t triÓn. Sau khi ®• tr¶i qua çc m¾t xÝch cña sù chuyÓn ho¸, chóng ta ®• cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc kÕt qu¶ cuèi cïng cña sù ph¸t triÓn vµ nhËn thøc qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng kh«ng diÔn ra mét çch th¼ng t¾p, ngîc l¹i, qu¸ tr×nh ®ã diÔn ra quanh co, phøc t¹p, "cho r»ng lÞch sö thÕ giíi ph¸t triÓn ®Òu ®Æn, kh«ng va vÊp, kh«ng ®«i khi nh¶y lïi nh÷ng bíc rÊt lín lµ kh«ng biÖn chøng, kh«ng khoa häc, kh«ng ®óng vÒ mÆt lý luËn" . 2) Quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh gióp nhËn thøc ®Çy ®ñ h¬n vÒ sù vËt, hiÖn tîng míi- lµ çi ra ®êi phï hîp víi quy luËt ph¸t triÓn; nã lu«n biÓu hiÖn lµ giai ®o¹n cao vÒ chÊt trong sù ph¸t triÓn. Trong giíi tù nhiªn, sù xuÊt hiÖn çi míi diÔn ra mét çch tù ph¸t; nhng trong lÜnh vùc x• héi, çi míi xuÊt hiÖn g¾n liÒn víi sù nhËn thøc vµ ho¹t ®éng cã ý thøc cña con ngêi. Tuy çi míi chiÕn th¾ng çi cò, nhng trong mét thêi gian nµo ®ã, çi cò cßn m¹nh h¬n çi míi; v× vËy, quan ®iÓm chung lµ ñng hé çi míi, t¹o ®iÒu kiÖn cho çi míi ph¸t triÓn hîp quy luËt, biÕt kÕ thõa cã chän läc nh÷ng yÕu tè tÝch cùc vµ hîp lý cña çi cò lµm cho nã phï hîp víi xu thÕ vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña çi míi.

IV. Lý luận nhận thức duy vật biện chứng

Lý luËn nhËn thøc duy vËt biÖn chøng lµ mét bé phËn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng; lµ khoa häc nghiªn cøu b¶n chÊt, quy luËt, h×nh thøc, ph¬ng ph¸p cña nhËn thøc v.v ®Ó tõ ®ã gi¶i quyÕt mÆt thø hai vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc- liÖu con ngêi cã kh¶ n¨ng nhËn thøc ®îc b¶n chÊt cña thÕ giíi hay kh«ng?

1. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n ®Ó x©y dùng lý luËn nhËn thøc duy vËt biÖn chøng

a. Thõa nhËn sù tån t¹i kh¸ch quan cña thÕ giíi vËt chÊt ®èi víi ý thøc; nhËn thøc cã nguån gèc tõ thÕ giíi vËt chÊt, trong ®ã c¬ së chñ yÕu vµ trùc tiÕp nhÊt lµ thùc tiÔn. Con ngêi lµ chñ thÓ cña nhËn thøc bëi nã lµ chñ thÓ trong ho¹t ®éng thùc tiÔn cña m×nh.

b. Thõa nhËn kh¶ n¨ng nhËn thøc thÕ giíi cña con ngêi. NhËn thøc lµ sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan tÝch cùc, chñ ®éng vµ s¸ng t¹o; vÒ nguyªn t¾c, kh«ng cã çi g× lµ kh«ng thÓ biÕt mµ chØ lµ cha nhËn biÕt ®îc mµ th«i.

Dùa vµo nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n trªn ®©y, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh¼ng ®Þnh, nhËn thøc, dùa trªn c¬ së thùc tiÔn- lµ qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh tÝch cùc, chñ ®éng vµ s¸ng t¹o hiÖn thùc kh¸ch quan vµo n•o ngêi.

2. Thùc tiÔn, nhËn thøc vµ vai trß cña thùc tiÔn ®èi víi nhËn thøc

a. Thùc tiÔn vµ çc h×nh thøc c¬ b¶n cña thùc tiÔn

NÕu Cant¬ (1724-1804, §øc) coi ba yÕu tè nhËn thøc (t«i cã thÓ biÕt g×?), ®¹o ®øc (t«i cÇn ph¶i lµm g×?) vµ çi ®Ñp (t«i cã thÓ hy väng vµo çi g×?) lµ cÇu nèi gi÷a t duy con ngêi víi thÕ giíi xung quanh, th× triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin cho r»ng thùc tiÔn lµ cÇu nèi ®ã vµ ®ã còng lµ çch nhËn thøc vÒ vai trß cña thùc tiÔn víi t çch lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña quan niÖm duy vËt vÒ lÞch sö vµ còng lµ ®iÓm xuÊt ph¸t cña lý luËn nhËn thøc duy vËt biÖn chøng.

Thùc tiÔn lµ g×? Thùc tiÔn lµ toµn bé nh÷ng ho¹t ®éng vËt chÊt cã môc ®Ých, mang tÝnh lÞch sö-x• héi cña con ngêi nh»m c¶i biÕn tù nhiªn vµ x• héi. Thùc tiÔn lµ ho¹t ®éng khi con ngêi sö dông c«ng cô t¸c ®éng vµo ®èi tîng vËt chÊt lµm cho ®èi tîng ®ã thay ®æi theo môc ®Ých cña m×nh. Lµ ho¹t ®éng ®Æc trng cña b¶n chÊt con ngêi, thùc tiÔn kh«ng ngõng ph¸t triÓn bëi çc thÕ hÖ cña loµi ngêi qua çc qu¸ tr×nh lÞch sö. Nh vËy, thùc tiÔn cã ba ®Æc trng lµ ho¹t ®éng vËt chÊt c¶m tÝnh, lÞch sö-tù nhiªn vµ tÝnh môc ®Ých.

Çc h×nh thøc cña thùc tiÔn. Thùc tiÔn bao gåm nh÷ng h×nh thøc ho¹t ®éng kh¸c nhau cña x• héi nh 1) Ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt lµ h×nh thøc c¬ b¶n, quan träng nhÊt cña thùc tiÔn. Lao ®éng lµ c¬ së vËt chÊt cho çc lo¹i ho¹t ®éng kh¸c cña con ngêi; lµ ho¹t ®éng ®• ®a con ngêi tõ tr¹ng th¸i thó vËt lªn tr¹ng th¸i con ngêi, ®¶m b¶o cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña con ngêi nãi riªng vµ x• héi loµi ngêi nãi chung. 2) Ho¹t ®éng c¶i t¹o x• héi (chÝnh trÞ-x• héi) lµ ho¹t ®éng nh»m c¶i t¹o hiÖn thùc x• héi, c¶i biÕn nh÷ng quan hÖ x• héi nªn cã t¸c dông trùc tiÕp ®èi víi sù ph¸t triÓn x• héi, ®Æc biÖt lµ thùc tiÔn çch m¹ng x• héi. 3) Ho¹t ®éng thùc nghiÖm lµ h×nh thøc ®Æc biÖt cña thùc tiÔn. Thùc nghiÖm bao gåm thùc nghiÖm s¶n xuÊt, thùc nghiÖm khoa häc vµ thùc nghiÖm x• héi ®îc tiÕn hµnh trong ®iÒu kiÖn nh©n t¹o nh»m rót ng¾n thêi gian cña çc qu¸ tr×nh biÕn ®æi ®Ó dùa trªn c¬ së ®ã nhËn thøc thÕ giíi, chøng minh tÝnh ch©n thùc cña nhËn thøc. Nh÷ng h×nh thøc nµy cña thùc nghiÖm còng lµm biÕn ®æi giíi tù nhiªn vµ x• héi. 4) Çc ho¹t ®éng thùc tiÔn kh«ng c¬ b¶n nh gi¸o dôc, nghÖ thuËt, ph¸p luËt, ®¹o ®øc v.v ®îc më réng vµ cã vai trß ngµy cµng t¨ng ®èi víi sù ph¸t triÓn cña x• héi do ®êi sèng x• héi ngµy cµng ph¸t triÓn, ngµy cµng thªm ®a d¹ng. Trong ®ã, ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt quy ®Þnh çc h×nh thøc cßn l¹i cña thùc tiÔn vµ ®Õn lît m×nh, çc h×nh thøc ®ã t¸c ®éng ngîc trë l¹i ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt chÊt.

b. NhËn thøc vµ çc tr×nh ®é nhËn thøc

§Þnh nghÜa. NhËn thøc lµ qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh tÝch cùc, tù gi¸c vµ s¸ng t¹o thÕ giíi kh¸ch quan vµo n•o ngêi trªn c¬ së thùc tiÔn nh»m s¸ng t¹o ra nh÷ng tri thøc vÒ thÕ giíi kh¸ch quan ®ã; tÝnh ®óng, sai cña nh÷ng tri thøc ®ã ®îc thíc ®o thùc tiÔn x¸c ®Þnh.

NhËn thøc ®îc chia thµnh nhiÒu tr×nh ®é. 1) Dùa vµo kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh b¶n chÊt cña ®èi tîng nhËn thøc, ngêi ta chia nhËn thøc thµnh nhËn thøc kinh nghiÖm vµ nhËn thøc lý luËn; chóng lµ hai møc nhËn thøc kh¸c nhau vÒ ®èi tîng, tÝnh chÊt, chøc n¨ng còng nh h×nh thøc vµ tr×nh tù ph¶n ¸nh. a) NhËn thøc kinh nghiÖm ®îc h×nh thµnh tõ sù quan s¸t trùc tiÕp çc sù vËt, hiÖn tîng trong tù nhiªn, x• héi, trong çc thÝ nghiÖm khoa häc vµ trong çc h×nh thøc ho¹t ®éng thùc tiÔn kh«ng c¬ b¶n kh¸c. KÕt qu¶ cña nhËn thøc kinh nghiÖm lµ nh÷ng tri thøc kinh nghiÖm. Cã hai lo¹i tri thøc kinh nghiÖm lµ tri thøc kinh nghiÖm thêng- lµ nh÷ng tri thøc thu nhËn ®îc nhê sù quan s¸t trùc tiÕp hµng ngµy vµ trong lao ®éng s¶n xuÊt; tri thøc kinh nghiÖm khoa häc- lµ nh÷ng tri thøc thu ®îc nhê ®óc kÕt nh÷ng thÝ nghiÖm khoa häc. C¶ hai lo¹i tri thøc nµy cã quan hÖ mËt thiÕt, x©m nhËp lÉn nhau t¹o ra tÝnh phong phó, sinh ®éng cña nhËn thøc kinh nghiÖm. b) NhËn thøc lý luËn (cßn gäi lµ lý luËn) lµ nhËn thøc gi¸n tiÕp, trõu tîng vµ kh¸i qu¸t vÒ b¶n chÊt vµ quy luËt cña sù vËt, hiÖn tîng. NhËn thøc lý luËn ®îc h×nh thµnh trªn c¬ së tæng kÕt nhËn thøc kinh nghiÖm. Çi kh¸c cña nhËn thøc lý luËn so víi nhËn thøc kinh nghiÖm n»m ë chç, nhËn thøc lý luËn cã chøc n¨ng ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp, cã tÝnh kh¸i qu¸t vµ trõu tîng cao. NhËn thøc lý luËn chØ tËp trung ph¶n ¸nh çi b¶n chÊt mang tÝnh quy luËt cña sù vËt, hiÖn tîng. Do vËy, tri thøc lý luËn (kÕt qu¶ cña nhËn thøc lý luËn) lµ sù thÓ hiÖn ch©n lý s©u s¸c, chÝnh x¸c vµ cã hÖ thèng h¬n nhËn thøc kinh nghiÖm. c) Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a nhËn thøc kinh nghiÖm vµ nhËn thøc lý luËn. NhËn thøc kinh nghiÖm vµ nhËn thøc lý luËn lµ hai giai ®o¹n nhËn thøc kh¸c nhau, trong ®ã nhËn thøc kinh nghiÖm lµ c¬ së cña nhËn thøc lý luËn, cung cÊp cho nhËn thøc lý luËn nh÷ng t liÖu cô thÓ nhng phong phó. NhËn thøc kinh nghiÖm lµ d¹ng nhËn thøc cßn bÞ h¹n chÕ ë sù miªu t¶, ph©n lo¹i çc sù kiÖn, d÷ kiÖn ®• thu ®îc tõ sù quan s¸t vµ thÝ nghiÖm trùc tiÕp. Do vËy, nhËn thøc kinh nghiÖm “tù nã kh«ng bao giê chøng minh ®îc tÝnh tÊt yÕu”. NhËn thøc lý luËn kh«ng xuÊt hiÖn mét çch tù ph¸t tõ nhËn thøc kinh nghiÖm. TÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi cña nhËn thøc lý luËn n»m ë chç, lý luËn cã thÓ ®i tríc nh÷ng d÷ kiÖn kinh nghiÖm, híng dÉn sù chän läc nh÷ng tri thøc kinh nghiÖm cã gi¸ trÞ, lùa chän nh÷ng kinh nghiÖm hîp lý ®Ó phôc vô cho ho¹t ®éng thùc tiÔn, th«ng qua ®ã nh÷ng tri thøc kinh nghiÖm tõ chç lµ çi cô thÓ, riªng lÎ, ®¬n nhÊt ®îc n©ng lªn thµnh nh÷ng tri thøc kh¸i qu¸t, phæ biÕn. N¾m v÷ng b¶n chÊt, chøc n¨ng cña tõng lo¹i nhËn thøc vµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a nhËn thøc kinh nghiÖm víi nhËn thøc lý luËn gióp kh¾c phôc bÖnh kinh nghiÖm chñ nghÜa vµ bÖnh gi¸o ®iÒu. NÕu tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña nhËn thøc kinh nghiÖm “mµ kh«ng cã lý luËn, còng nh mét m¾t s¸ng, mét m¾t mê” . NÕu tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña nhËn thøc lý luËn, dÔ dÉn ®Õn bÖnh gi¸o ®iÒu. 2) NhËn thøc th«ng thêng vµ nhËn thøc khoa häc. C¨n cø vµo tÝnh tù ph¸t hay tù gi¸c cña sù

ph¶n ¸nh b¶n chÊt cña ®èi tîng nhËn thøc, ngêi ta chia nhËn thøc thµnh nhËn thøc th«ng thêng vµ nhËn thøc khoa häc. a) NhËn thøc th«ng thêng (cã tÝnh tù ph¸t) lµ nhËn thøc h×nh thµnh tù ph¸t, trùc tiÕp tõ ho¹t ®éng hµng ngµy cña con ngêi. Lo¹i nhËn thøc nµy ph¶n ¸nh sù vËt, hiÖn tîng xÈy ra víi tÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm chi tiÕt, cô thÓ vµ nh÷ng s¾c th¸i kh¸c nhau cña sù vËt, hiÖn tîng. V× vËy, nhËn thøc th«ng thêng mang tÝnh phong phó, g¾n liÒn víi nh÷ng quan niÖm sèng thùc tÕ hµng ngµy, chi phèi ho¹t ®éng cña mäi ngêi trong x• héi. b) NhËn thøc khoa häc (cã tÝnh tù gi¸c) lµ lo¹i nhËn thøc ®îc h×nh thµnh mét çch tù gi¸c vµ gi¸n tiÕp tõ sù phanr ¸nh ®Æc ®iÓm b¶n chÊt, nh÷ng quan hÖ tÊt yÕu cña ®èi tîng nghiªn cøu. §©y lµ sù ph¶n ¸nh diÔn ra díi d¹ng trõu tîng, kh¸i qu¸t võa cã tÝnh hÖ thèng, cã c¨n cø vµ cã tÝnh ch©n thùc. Sù ph¶n ¸nh ®ã vËn dông mét hÖ thèng çc ph¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ sö dông ng«n ng÷ th«ng thêng vµ thuËt ng÷ khoa häc ®Ó diÔn t¶ s©u s¾c b¶n chÊt vµ quy luËt cña ®èi tîng nghiªn cøu. c) Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a nhËn thøc th«ng thêng vµ nhËn thøc khoa häc. NhËn thøc th«ng thêng vµ nhËn thøc khoa häc lµ hai nÊc thang kh¸c nhau vÒ chÊt cña qu¸ tr×nh nhËn thøc ®¹t tíi nh÷ng tri thøc ch©n thùc. Gi÷a chóng cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau. Trong mèi quan hÖ ®ã, nhËn thøc th«ng thêng cã tríc nhËn thøc khoa häc vµ lµ c¬ së ®Ó x©y dùng néi dung cña çc lý thuyÕt khoa häc. MÆc dï ®• chøa ®ùng nh÷ng mÇm mèng cña nh÷ng tri thøc khoa häc, song nhËn thøc th«ng thêng chñ yÕu vÉn chØ dõng l¹i ë nh÷ng bÒ ngoµi, ngÉu nhiªn, kh«ng b¶n chÊt cña ®èi tîng vµ tù nã kh«ng thÓ chuyÓn thµnh nhËn thøc khoa häc ®îc. Muèn ph¸t triÓn thµnh nhËn thøc khoa häc cÇn ph¶i th«ng qua kh¶ n¨ng tæng kÕt, trõu tîng, kh¸i qu¸t ®óng ®¾n cña çc nhµ khoa häc. Ngîc l¹i, khi ®¹t tíi tr×nh ®é nhËn thøc khoa häc th× nã l¹i cã t¸c ®éng trë l¹i nhËn thøc th«ng thêng, x©m nhËp vµo nhËn thøc th«ng thêng vµ lµm cho nhËn thøc th«ng thêng ph¸t triÓn, t¨ng cêng néi dung khoa häc cho qu¸ tr×nh nhËn thøc thÕ giíi cña con ngêi.

c. Vai trß cña thùc tiÔn ®èi víi nhËn thøc

1) Thùc tiÔn lµ c¬ së cña nhËn thøc. Th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn, con ng-êi nhËn biÕt ®îc cÊu tróc; tÝnh chÊt vµ çc mèi quan hÖ gi÷a çc ®èi tîng ®Ó h×nh thµnh tri thøc vÒ ®èi tîng. Ho¹t ®éng thùc tiÔn bæ sung vµ ®iÒu chØnh nh÷ng tri thøc ®• ®îc kh¸i qu¸t. Thùc tiÔn ®Ò ra nhu cÇu, nhiÖm vô, çch thøc vµ khuynh híng vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña nhËn thøc. ChÝnh nhu cÇu gi¶i thÝch, nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi buéc con ngêi t¸c ®éng trùc tiÕp vµo ®èi tîng b»ng ho¹t ®éng thùc tiÔn cña m×nh. ChÝnh sù t¸c ®éng ®ã ®• lµm cho çc ®èi tîng béc lé nh÷ng thuéc tÝnh, nh÷ng mèi liªn hÖ vµ çc quan hÖ kh¸c nhau gi÷a chóng ®em l¹i cho con ngêi nh÷ng tri thøc, gióp cho con ngêi nhËn thøc ®îc çc quy luËt vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña thÕ giíi. Trªn c¬ së ®ã h×nh thµnh çc lý thuyÕt khoa häc.

2) Thùc tiÔn lµ môc ®Ých cña nhËn thøc. NhËn thøc kh«ng chØ tho¶ m•n nhu cÇu hiÓu biÕt mµ cßn ®¸p øng nhu cÇu n©ng cao n¨ng lùc thùc tiÔn ®Ó ®a l¹i hiÖu qu¶ cao h¬n, ®¸p øng nhu cÇu ngµy cµng t¨ng cña con ngêi. Thùc tiÔn lu«n vËn

®éng, ph¸t triÓn nhê ®ã, thùc tiÔn thóc ®Èy nhËn thøc vËn ®éng, ph¸t triÓn theo. Thùc tiÔn ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò mµ lý luËn cÇn gi¶i quyÕt.

3) Thùc tiÔn lµ ®éng lùc thóc ®Èy qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn cña nhËn thøc. Ho¹t ®éng thùc tiÔn gãp phÇn hoµn thiÖn çc gi¸c quan, t¹o ra kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh nh¹y bÐn, chÝnh x¸c, nhanh h¬n; t¹o ra çc c«ng cô, ph¬ng tiÖn ®Ó t¨ng n¨ng lùc ph¶n ¸nh cña con ngêi ®èi víi tù nhiªn. Nh÷ng tri thøc ®îc ¸p dông vµo thùc tiÔn ®em l¹i ®éng lùc kÝch thÝch qu¸ tr×nh nhËn thøc tiÕp theo.

4) Thùc tiÔn lµ tiªu chuÈn kiÓm tra ch©n lý. Trong thùc tiÔn con ngêi chøng minh ch©n lý. Mäi sù biÕn ®æi cña nhËn thêng xuyªn chÞu sù kiÓm nghiÖm trùc tiÕp cña thùc tiÔn. Thùc tiÔn cã vai trß lµ tiªu chuÈn, thíc ®o gi¸ trÞ (ch©n lý) nh÷ng tri thøc ®• ®¹t ®îc; ®ång thêi bæ sung, ®iÒu chØnh, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nhËn thøc.

Nh vËy, thùc tiÔn kh«ng nh÷ng lµ yÕu tè ®ãng vai trß quy ®Þnh ®èi víi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nhËn thøc, mµ cßn lµ n¬i nhËn thøc ph¶i lu«n híng tíi ®Ó thÓ nghiÖm tÝnh ®óng ®¾n cña m×nh. Vai trß cña thùc tiÔn ®èi víi nhËn thøc ®ßi hái chóng ta qu¸n triÖt quan ®iÓm thùc tiÔn. Quan ®iÓm nµy yªu cÇu viÖc nhËn thøc ph¶i xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn, tõ nhu cÇu thùc tiÔn; lÊy thùc tiÔn lµm tiªu chuÈn (thíc ®o) nhËn thøc; coi träng c«ng t¸c tæng kÕt thùc tiÔn. ViÖc nghiªn cøu lý luËn ph¶i liªn hÖ víi thùc tiÔn; nÕu xa rêi thùc tiÔn sÏ dÉn ®Õn bÖnh chñ quan, duy ý chÝ, gi¸o ®iÒu, m¸y mãc, quan liªu; ngîc l¹i, nÕu tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña thùc tiÔn sÏ r¬i vµo chñ nghÜa thùc dông, kinh nghiÖm chñ nghÜa.

3. Con ®êng biÖn chøng cña sù nhËn thøc ch©n lý

a. Quan ®iÓm cña V.I.Lªnin vÒ con ®êng biÖn chøng cña nhËn thøc ch©n lý. “Tõ trùc quan sinh ®éng ®Õn t duy trõu tîng, tõ t duy trõu tîng ®Õn thùc tiÔn, ®ã lµ con ®êng biÖn chøng cña sù nhËn thøc ch©n lý, nhËn thøc hiÖn thùc kh¸ch quan” . Nh vËy, nhËn thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi ®îc thùc hiÖn trªn c¬ së thùc tiÔn vµ con ®êng biÖn chøng cña nhËn thøc gåm hai giai ®o¹n kÕ tiÕp, bæ sung cho nhau.

NhËn thøc c¶m tÝnh (trùc quan sinh ®éng) lµ nh÷ng tri thøc do çc gi¸c quan mang l¹i. NÐt ®Æc trng c¬ b¶n ë giai ®o¹n nµy lµ nhËn thøc ®îc thùc hiÖn trong mèi liªn hÖ trùc tiÕp víi thùc tiÔn th«ng qua çc nÊc thang c¶m gi¸c, tri gi¸c, biÓu t-îng.

Nh÷ng thµnh phÇn cña nhËn thøc c¶m tÝnh 1) C¶m gi¸c lµ tri thøc ®îc sinh ra do sù t¸c ®éng trùc tiÕp cña sù vËt, hiÖn tîng lªn çc gi¸c quan cña con ngêi. C¶m gi¸c ph¶n ¸nh tõng mÆt, tõng khÝa c¹nh, tõng thuéc tÝnh riªng lÎ cña sù vËt, hiÖn tîng. Nguån gèc vµ néi dung cña c¶m gi¸c lµ thÕ giíi kh¸ch quan, cßn b¶n chÊt cña c¶m gi¸c lµ h×nh ¶nh chñ quan vÒ thÕ giíi ®ã. 2) Tri gi¸c lµ sù tæng hîp (phèi hîp, bæ sung lÉn nhau) cña nhiÒu c¶m gi¸c riªng biÖt vµo mét mèi liªn hÖ thèng nhÊt t¹o nªn mét h×nh ¶nh t¬ng ®èi hoµn chØnh vÒ sù vËt, hiÖn tîng. 3) BiÓu tîng ®îc

h×nh thµnh nhê sù phèi hîp ho¹t ®éng, bæ sung lÉn nhau cña çc gi¸c quan vµ ®• cã sù tham gia cña çc yÕu tè ph©n tÝch, trõu tîng vµ kh¶ n¨ng ghi nhËn th«ng tin cña n•o ngêi. §©y lµ nÊc thang cao vµ phøc t¹p nhÊt cña giai ®o¹n nhËn thøc c¶m tÝnh; lµ h×nh ¶nh c¶m tÝnh t¬ng ®èi hoµn chØnh vÒ sù vËt, hiÖn tîng ®îc lu l¹i trong n•o ngêi vµ do t¸c ®éng nµo ®ã ®îc t¸i hiÖn l¹i khi sù vËt, hiÖn tîng kh«ng cßn n»m trong tÇm c¶m tÝnh. Trong biÓu tîng ®• cã nh÷ng ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp vÒ sù vËt, hiÖn tîng vµ víi biÓu tîng, con ngêi ®• cã thÓ h×nh dung ®îc sù kh¸c nhau vµ m©u thuÉn nhng cha n¾m ®îc sù chuyÓn ho¸ tõ sù vËt, hiÖn tîng nµy sang sù vËt, hiÖn tîng kh¸c.

KÕt qu¶ cña nhËn thøc ë giai ®o¹n trùc quan sinh ®éng lµ kh«ng nh÷ng chØ lµ nhËn thøc “bÒ ngoµi” vÒ sù vËt, hiÖn tîng, mµ ®• cã “chÊt”. Tuy vËy, giai ®o¹n trùc quan sinh ®éng cha ®a l¹i nhËn thøc hoµn chØnh, kh¸i qu¸t vÒ sù vËt, hiÖn t-îng; çc nÊc thang kh¸c nhau cña giai ®o¹n nµy trong qu¸ tr×nh nhËn thøc míi chØ lµ tiªn ®Ò cho nhËn thøc vÒ b¶n chÊt sù vËt, hiÖn tîng.

NhËn thøc lý tÝnh (t duy trõu tîng) b¾t nguån tõ trùc quan sinh ®éng vµ tõ lý luËn do thÕ hÖ tríc truyÒn l¹i. NhËn thøc lý tÝnh ph¶n ¸nh s©u s¾c, chÝnh x¸c vµ ®Çy ®ñ h¬n vÒ kh¸ch thÓ nhËn thøc; kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n vµ suy luËn (suy lý) lµ nh÷ng h×nh thøc c¬ b¶n cña t duy trõu tîng.

Nh÷ng thµnh phÇn cña nhËn thøc lý tÝnh 1) Kh¸i niÖm lµ h×nh thøc c¬ b¶n cña t duy trõu tîng. Kh¸i niÖm võa cã tÝnh kh¸ch quan, võa cã tÝnh chñ quan khi ph¶n ¸nh c¶ mét tËp hîp nh÷ng thuéc tÝnh c¬ b¶n cã tÝnh b¶n chÊt vµ chung nhÊt cña sù vËt, hiÖn tîng nhê sù tæng hîp, kh¸i qu¸t biÖn chøng nh÷ng th«ng tin ®• thu nhËn ®îc vÒ sù vËt, hiÖn tîng th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ ho¹t ®éng nhËn thøc. Çc th«ng tin, tµi liÖu ®ã cµng nhiÒu, cµng ®a d¹ng th× çc kh¸i niÖm còng ngµy mét nhiÒu vµ gi÷a chóng cã çc mèi liªn hÖ qua l¹i víi nhau trong sù vËn ®éng, ph¸t triÓn kh«ng ngõng dÉn ®Õn sù h×nh thµnh nh÷ng kh¸i niÖm míi, ph¶n ¸nh s©u s¾c h¬n vÒ b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng. 2) Ph¸n ®o¸n lµ h×nh thøc t duy liªn kÕt çc kh¸i niÖm l¹i víi nhau ®Ó kh¼ng ®Þnh hoÆc phñ ®Þnh mét ®Æc ®iÓm, mét thuéc tÝnh nµo ®ã cña sù vËt, hiÖn tîng; lµ h×nh thøc ph¶n ¸nh mèi liªn hÖ gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng cña thÕ giíi kh¸ch quan vµo ý thøc con ngêi t¹o nªn vai trß cña ph¸n ®o¸n lµ h×nh thøc biÓu hiÖn vµ diÔn ®¹t çc quy luËt kh¸ch quan. Cã ba lo¹i ph¸n ®o¸n c¬ b¶n lµ ph¸n ®o¸n ®¬n nhÊt; ph¸n ®o¸n ®Æc thï vµ ph¸n ®o¸n phæ biÕn, trong ®ã ph¸n ®o¸n phæ biÕn lµ h×nh thøc diÔn ®¹t t¬ng ®èi ®Çy ®ñ çc quy luËt. 3) Suy luËn (suy lý) lµ h×nh thøc cña t duy liªn kÕt çc ph¸n ®o¸n l¹i víi nhau ®Ó rót ra tri thøc míi theo ph¬ng ph¸p ph¸n ®o¸n cuèi cïng ®îc suy ra tõ nh÷ng ph¸n ®o¸n tiªn ®Ò (suy luËn lµ qu¸ tr×nh ®i tõ nh÷ng ph¸n ®o¸n tiªn ®Ò ®Õn mét ph¸n ®o¸n míi). Suy luËn cã vai trß quan träng trong t duy trõu t-îng, bëi nã thÓ hiÖn qu¸ tr×nh vËn ®éng cña t duy ®i tõ çi ®• biÕt ®Õn nhËn thøc gi¸n tiÕp çi cha biÕt. Cã thÓ nãi r»ng, ®a sè çc ngµnh khoa häc ®îc x©y dùng trªn hÖ thèng suy luËn vµ nhê ®ã, con ngêi ngµy cµng nhËn thøc s©u s¾c h¬n, ®Çy ®ñ h¬n hiÖn thùc kh¸ch quan. Tuú thuéc vµo tÝnh chÊt cña mèi liªn hÖ gi÷a çc ph¸n ®o¸n tiªn ®Ò víi ph¸n ®o¸n kÕt luËn mµ suy luËn cã thÓ lµ suy luËn

quy n¹p hoÆc suy luËn diÔn dÞch. Trong çc suy luËn quy n¹p, t duy vËn ®éng tõ çi ®¬n nhÊt ®Õn çi chung, çi phæ biÕn; trong çc suy luËn diÔn dÞch t duy ®i tõ çi chung ®Õn çi Ýt chung h¬n vµ ®Õn çi ®¬n nhÊt. Còng nh kh¸i niÖm vµ ph¸n ®o¸n, çc lo¹i suy luËn ®Òu biÕn ®æi, cã liªn hÖ qua l¹i víi nhau theo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña nhËn thøc.

KÕt qu¶ cña nhËn thøc trong giai ®o¹n t duy trõu tîng lµ nhê ph¬ng ph¸p trõu tîng ho¸ vµ kh¸i qu¸t ho¸ çc th«ng tin, tµi liÖu do trùc quan sinh ®éng vµ t duy trõu tîng do çc thÕ hÖ tríc ®Ó l¹i, t duy trõu tîng ph¶n ¸nh hiÖn thùc s©u s¾c h¬n; ph¶n ¸nh ®îc nh÷ng thuéc tÝnh vµ mèi quan hÖ b¶n chÊt mang tÝnh quy luËt cña sù vËt, hiÖn tîng.

Sù ph©n chia qu¸ tr×nh nhËn thøc nh trªn chØ lµ sù trõu tîng qu¸ tr×nh vËn ®éng cña nhËn thøc; cßn trªn thùc tÕ, nhËn thøc c¶m tÝnh, nhËn thøc lý tÝnh vµ çc nÊc thang cña chóng lu«n ®an xen nhau vµ thùc tiÔn lµ c¬ së cña toµn bé qu¸ tr×nh nhËn thøc ®ã.

Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a hai giai ®o¹n nhËn thøc 1) Trùc quan sinh ®éng vµ t duy trõu tîng lµ hai giai ®o¹n cña mét qu¸ tr×nh nhËn thøc. Tuy cã nh÷ng sù kh¸c nhau vÒ møc ®é ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan, nhng gi÷a hai qu¸ tr×nh ®ã cã sù liªn hÖ, t¸c ®éng qua l¹i. Trùc quan sinh ®éng lµ c¬ së tÊt yÕu cña t duy trõu t-îng, trªn thùc tÕ, nhËn thøc lý tÝnh kh«ng thÓ thùc hiÖn nÕu thiÕu tµi liÖu do nhËn thøc c¶m tÝnh mang l¹i vµ ngîc l¹i, nhËn thøc lý tÝnh sÏ lµm cho nhËn thøc c¶m tÝnh s©u s¾c vµ chÝnh x¸c h¬n. 2) Mçi kÕt qu¶ cña nhËn thøc, mçi nÊc thang mµ con ngêi ®¹t ®îc trong nhËn thøc thÕ giíi kh¸ch quan ®Òu lµ kÕt qu¶ cña c¶ trùc quan sinh ®éng vµ t duy trõu tîng ®îc thùc hiÖn trªn c¬ së thùc tiÔn, do thùc tiÔn quy ®Þnh. Trong ®ã, trùc quan sinh ®éng lµ ®iÓm khëi ®Çu, t duy trõu tîng tæng hîp nh÷ng tri thøc cña trùc quan sinh ®éng thµnh çc kÕt qu¶ cña nhËn thøc vµ thùc tiÔn lµ n¬i kiÓm nghiÖm tÝnh ch©n thùc cña çc kÕt qu¶ ®ã cña nhËn thøc. §ã chÝnh lµ con ®êng biÖn chøng cña nhËn thøc. 3) Mçi giai ®o¹n nhËn thøc cã nh÷ng nÐt ®Æc trng riªng. NhËn thøc ë giai ®o¹n c¶m tÝnh g¾n liÒn víi thùc tiÔn, g¾n liÒn víi sù t¸c ®éng trùc tiÕp cña kh¸ch thÓ nhËn thøc lªn çc gi¸c quan cña chñ thÓ nhËn thøc. NhËn thøc ë giai ®o¹n lý tÝnh ®• tho¸t khái sù t¸c ®éng trùc tiÕp cña kh¸ch thÓ nhËn thøc ®Ó cã thÓ bao qu¸t sù vËt, hiÖn tîng. Tuy vËy, nhËn thøc ë giai ®o¹n nµy nhÊt thiÕt ph¶i ®îc thùc tiÔn kiÓm nghiÖm, chøng minh nh»m tr¸nh nguy c¬ ¶o tëng, viÓn v«ng, kh«ng thùc tÕ. §ã lµ thùc chÊt cña mÖnh ®Ò “tõ t duy trõu tîng ®Õn thùc tiÔn”. 4) Mçi chu tr×nh nhËn thøc ®Òu ph¶i ®i tõ thùc tiÔn ®Õn trùc quan sinh ®éng råi ®Õn t duy trõu tîng råi ®Õn thùc tiÔn. Trong ®ã, thùc tiÔn gi÷ vai trß lµ ®iÓm b¾t ®Çu vµ kh©u kÕt thóc cña chu tr×nh ®ã. Nhng sù kÕt thóc chu tr×nh nhËn thøc nµy l¹i lµ sù khëi ®Çu cña chu tr×nh nhËn thøc míi ë møc ®é cao h¬n, réng h¬n chu tr×nh cò vµ cø thÕ vËn ®éng m•i lµm cho nhËn thøc cña con ngêi ngµy cµng s©u h¬n, n¾m ®îc b¶n chÊt vµ quy luËt cña thÕ giíi kh¸ch quan, phôc vô cho ho¹t ®éng biÕn ®æi thÕ giíi. 5) Trªn con ®êng nhËn thøc ®ã, cø mçi lÇn m©u thuÉn trong nhËn thøc ®îc gi¶i quyÕt th× l¹i xuÊt hiÖn m©u

thuÉn míi. Mçi lÇn gi¶i quyÕt m©u thuÉn cña nhËn thøc lµ mét lÇn nhËn thøc ®îc n©ng lªn tr×nh ®é míi, chÝnh x¸c h¬n. Qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt m©u thuÉn cña nhËn thøc còng lµ qu¸ tr×nh lo¹i bá dÇn nh÷ng nhËn thøc sai ®• ph¹m ph¶i. KÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ®ã lµ h×nh ¶nh chñ quan ®îc t¹o ra ngµy cµng cã tÝnh b¶n chÊt, cã néi dung kh¸ch quan h¬n vµ cô thÓ h¬n. Trong qu¸ tr×nh ®ã kh«ng ngõng n¶y sinh, vËn ®éng vµ gi¶i quyÕt çc m©u thuÉn cña nhËn thøc ®Ó t¹o ra çc kh¸i niÖm, ph¹m trï, quy luËt nh»m ph¶n ¸nh ®óng b¶n chÊt cña thÕ giíi vËt chÊt ®ang vËn ®éng, chuyÓn ho¸ vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng.

b. Ch©n lý vµ vai trß cña ch©n lý ®èi víi thùc tiÔn

Kh¸i niÖm ch©n lý. Ch©n lý lµ nh÷ng tri thøc phï hîp víi hiÖn thùc kh¸ch quan ®• ®îc thùc tiÔn kiÓm nghiÖm. Quan niÖm nh vËy vÒ ch©n lý kh¼ng ®Þnh, ch©n lý lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh nhËn thøc vÒ thÕ giíi ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn dÇn tõng bíc; phô thuéc vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ trong thùc tiÔn; vµo nhËn thøc vµ ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan ngµy cµng s©u s¾c h¬n, ®Çy ®ñ h¬n.

Çc tÝnh chÊt cña ch©n lý. Ch©n lý võa cã tÝnh t¬ng ®èi, võa cã tÝnh tuyÖt ®èi; võa cã tÝnh kh¸ch quan, võa cã tÝnh chñ quan, thÓ hiÖn tÝnh biÖn chøng cña ch©n lý.

1) TÝnh kh¸ch quan bëi néi dung mµ nã ph¶n ¸nh lµ cã tÝnh kh¸ch quan, phï hîp víi kh¸ch thÓ nhËn thøc. B¶n chÊt vÒ tÝnh kh¸ch quan cña ch©n lý lµ thõa nhËn nguån gèc kh¸ch quan cña c¶m gi¸c, cña tri thøc cña con ngêi vÒ thÕ giíi. Khi thõa nhËn ch©n lý kh¸ch quan, lý luËn nhËn thøc cña triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®ång thêi còng cho r»ng ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh th× nhËn thøc míi ®¹t ®Õn ch©n lý bëi ch©n lý lu«n vËn ®éng vµ ph¸t triÓn.

2) Trong ch©n lý kh¸ch quan, çc yÕu tè tuyÖt ®èi vµ t¬ng ®èi liªn hÖ biÖn chøng víi nhau. Ch©n lý t¬ng ®èi bao giê còng bao hµm mét hay nhiÒu yÕu tè cña ch©n lý tuyÖt ®èi. ChÝnh v× vËy, çc ch©n lý t¬ng ®èi lµ çc bËc thang trong qu¸ tr×nh nhËn thøc cña con ngêi ®i tíi ch©n lý tuyÖt ®èi. Ch©n lý tuyÖt ®èi chØ cã thÓ h×nh thµnh vµ tån t¹i th«ng qua ch©n lý t¬ng ®èi. §©y lµ mèi quan hÖ gi÷a ch©n lý t¬ng ®èi víi ch©n lý tuyÖt ®èi.

3) TÝnh cô thÓ. TÝnh cô thÓ cña ch©n lý lµ do tÝnh cô thÓ cña kh¸ch thÓ nhËn thøc quy ®Þnh. Sù vËt, hiÖn tîng bao giê còng tån t¹i kh¸ch quan trong tÝnh cô thÓ cña nã. NhËn thøc cña con ngêi lµ sù ph¶n ¸nh çc sù vËt, hiÖn tîng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tån t¹i, trong nh÷ng quan hÖ cô thÓ cña chóng. Tho¸t ly khái nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan-cô thÓ ®ã hoÆc më réng khái ph¹m vi tån t¹i vµ tho¸t ly khái nh÷ng quan hÖ x¸c ®Þnh ®ã th× ch©n lý sÏ kh«ng cßn lµ ch©n lý kh¸ch quan. LuËn ®iÓm triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin cho r»ng ch©n lý lµ cô thÓ, kh«ng cã ch©n lý trõu tîng lµ mét trong nh÷ng c¬ së lý luËn cña nguyªn t¾c lÞch sö-cô thÓ- mét trong nh÷ng ph¬ng ph¸p biÖn chøng duy vËt ®Ó nhËn thøc vµ c¶i t¹o thÕ giíi.

Ph©n lo¹i ch©n lý 1) Ch©n lý t¬ng ®èi lµ tri thøc ®óng cña con ngêi (chñ thÓ nhËn thøc) nhng cha hoµn toµn ®Çy ®ñ víi néi dung cña sù vËt, hiÖn tîng (kh¸ch thÓ nhËn thøc). Sù phï hîp gi÷a néi dung nhËn thøc víi tri thøc cña ch©n lý t¬ng ®èi chØ lµ sù phï hîp tõng bé phËn, tõng phÇn, mét sè mÆt, mét sè khÝa c¹nh nµo ®ã cña kh¸ch thÓ nhËn thøc. TÝnh t¬ng ®èi cña ch©n lý n¶y sinh trªn con ®êng nhËn thøc lµ do giíi h¹n cña hoµn c¶nh vµ ®iÒu kiÖn lÞch sö; cña tr×nh ®é ph¸t triÓn thùc tiÔn x• héi lªn nhËn thøc cña con ngêi trong khi çc kh¸ch thÓ nhËn thøc l¹i hÕt søc ®a d¹ng vµ kh«ng ngõng vËn ®éng, ph¸t triÓn nªn lu«n béc lé nh÷ng thuéc tÝnh vµ quan hÖ míi mµ nhËn thøc con ngêi cha theo kÞp, cha nhËn biÕt. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña thùc tiÔn lµ sù ph¸t triÓn cña nhËn thøc khoa häc kh«ng ngõng ph¸t hiÖn ra nh÷ng thiÕu sãt, sai lÇm mµ nhËn thøc cña con ngêi ®• ph¹m ph¶i ®Ó ph¸t triÓn ch©n lý t¬ng ®èi theo híng tiÕp cËn ch©n lý tuyÖt ®èi. Ch©n lý t¬ng ®èi chøa trong m×nh nh÷ng yÕu tè cña ch©n lý tuyÖt ®èi còng ph¸t triÓn vµ ngµy cµng trë nªn chÝnh x¸c h¬n, ®Çy ®ñ h¬n ®Ó trë thµnh ch©n lý tuyÖt ®èi. 2) Ch©n lý tuyÖt ®èi lµ tri thøc cña chñ thÓ nhËn thøc cã néi dung phï hîp hoµn toµn, ®Çy ®ñ víi kh¸ch thÓ nhËn thøc mµ nã ph¶n ¸nh vµ ®• ®îc thùc tiÔn kiÓm nghiÖm. Mét vÊn ®Ò ®Æt ra lµ liÖu nhËn thøc cña con ngêi cã hoµn toµn phï hîp, ®Çy ®ñ víi kh¸ch thÓ nhËn thøc hay kh«ng? C©u tr¶ lêi lµ cã thÓ, bëi v× nÕu thõa nhËn tÝnh kh¸ch quan cña ch©n lý, cã nghÜa lµ thõa nhËn ch©n lý tuyÖt ®èi. Con ngêi nhËn thøc ®îc thÕ giíi vµ néi dung cña nhËn thøc ®ã cã tÝnh kh¸ch quan nªn xÐt vÒ b¶n chÊt, xÐt trong kÕt qu¶ vµ xÐt trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi cña m×nh, nhËn thøc cña con ngêi- th«ng qua çc thÕ hÖ ngêi kÕ tiÕp nhau trong lÞch sö- vÒ nguyªn t¾c lµ cã thÓ ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ, chÝnh x¸c b¶n chÊt cña sù vËt, hiÖn tîng trong tÝnh chØnh thÓ vµ nguyªn vÑn cña nã.

Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a ch©n lý t¬ng ®èi vµ ch©n lý tuyÖt ®èi 1) Sù kh¸c nhau gi÷a ch©n lý t¬ng ®èi vµ ch©n lý tuyÖt ®èi kh«ng thuéc vÒ b¶n chÊt mµ chØ ë møc ®é phï hîp gi÷a néi dung cña chóng ®èi víi kh¸ch thÓ nhËn thøc ®îc chóng ph¶n ¸nh. Møc ®é sù kh¸c biÖt ®ã tån t¹i nhng kh«ng ngõng bÞ xo¸ bá vµ l¹i ®îc x¸c lËp; nã vËn ®éng theo sù ph¸t triÓn cña nhËn thøc khoa häc. Tuy vËy, c¶ ch©n lý t¬ng ®èi lÉn ch©n lý tuyÖt ®èi ®Òu lµ nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn kh¸c nhau cña ch©n lý kh¸ch quan. Chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng thõa nhËn tÝnh t¬ng ®èi cña tri thøc theo nghÜa thõa nhËn nh÷ng giíi h¹n cña nhËn thøc, nhng ®iÒu nµy kh«ng ph¶i lµ phñ nhËn ch©n lý kh¸ch quan, phñ nhËn tÝnh ch©n thùc kh¸ch quan cña çc tri thøc ®• ®¹t ®îc. 2) Ch©n lý tuyÖt ®èi ®îc cÊu thµnh tõ tæng sè nh÷ng ch©n lý t¬ng ®èi ®ang ph¸t triÓn, ch©n lý t¬ng ®èi lµ nh÷ng ph¶n ¸nh t-¬ng ®èi ®óng cña mét kh¸ch thÓ tån t¹i ®éc lËp ®èi víi nh©n lo¹i, nh÷ng ph¶n ¸nh Êy ngµy cµng trë nªn chÝnh x¸c h¬n; mçi ch©n lý khoa häc, dï lµ cã tÝnh t¬ng ®èi, vÉn chøa ®ùng mét yÕu tè cña ch©n lý tuyÖt ®èi.

Vai trß cña ch©n lý ®èi víi thùc tiÔn. 1) Ch©n lý lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®¶m b¶o sù thµnh c«ng vµ hiÖu qu¶ khi vËn dông tri thøc vÒ hiÖn thùc 2) Ch©n lý ph¸t triÓn nhê thùc tiÔn vµ thùc tiÔn ph¸t triÓn nhê vËn dông ch©n lý.

Tõ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a ch©n lý víi thùc tiÔn 1) cÇn xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn ®Ó ®¹t tíi ch©n lý, coi ch©n lý lµ mét qu¸ tr×nh; ®«ng thêi tù gi¸c vËn dông ch©n lý vµo thùc tiÔn ®Ó n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng vµ ph¸t triÓn thùc tiÔn 2) coi träng vµ ¸p dông tri thøc khoa häc vµo ho¹t ®éng kinh tÕ-x• héi vµ thùc chÊt, ®ã còng chÝnh lµ ph¸t huy vai trß ch©n lý khoa häc trong thùc tiÔn.

C©u hái «n tËp

1. T¹i sao nãi siªu h×nh vµ biÖn chøng lµ hai mÆt ®èi lËp nhau cña ph¬ng ph¸p t duy? (siªu h×nh, ®Æc ®iÓm, gi¸ trÞ, h¹n chÕ; biÖn chøng, ®Æc ®iÓm, gi¸ trÞ, ph©n biÖt víi chñ nghÜa chiÕt trung vµ thuËt ngôy biÖn. §èi lËp nhau ë çch xem xÐt tr¹ng th¸i tån t¹i cña sù vËt, hiÖn tîng)

2. Kh¸i lîc vÒ phÐp biÖn chøng duy vËt? (®Þnh nghÜa, ®Æc trng)

3. Nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn (kh¸i niÖm, tÝnh chÊt)? LÊy vÝ dô cô thÓ ®Ó lµm s¸ng tá ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn ®îc rót ra tõ néi dung nguyªn lý nµy?

4. Nguyªn lý vÒ sù ph¸t triÓn (kh¸i niÖm, tÝnh chÊt)? LÊy vÝ dô cô thÓ ®Ó lµm s¸ng tá ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn ®îc rót ra tõ néi dung nguyªn lý nµy?

5. CÆp ph¹m trï çi riªng vµ çi chung? (®Þnh nghÜa çc ph¹m trï; mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a çc ph¹m trï; ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn).

6. CÆp ph¹m trï néi dung- h×nh thøc? (®Þnh nghÜa çc ph¹m trï; mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a çc ph¹m trï; ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn).

7. CÆp ph¹m trï tÊt nhiªn-ngÉu nhiªn? (®Þnh nghÜa çc ph¹m trï; mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a çc ph¹m trï; ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn).

8. T¹i sao nãi quy luËt thèng nhÊt vµ ®Êu tranh gi÷a çc mÆt ®èi lËp nªu nguån gèc, ®éng lùc vËn ®éng, ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng? (vÞ trÝ, vai trß cña quy luËt trong phÐp biÖn chøng duy vËt; çc kh¸i niÖm; mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a çc kh¸i niÖm; ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn rót ra tõ quy luËt)

9. T¹i sao nãi quy luËt tõ nh÷ng thay ®æi vÒ lîng dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt vµ ngîc l¹i nªu çch thøc, tÝnh chÊt ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng? (vÞ trÝ, vai trß cña quy luËt trong phÐp biÖn chøng duy vËt; çc kh¸i niÖm; mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a çc kh¸i niÖm; ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn rót ra tõ quy luËt)

10. T¹i sao nãi quy luËt phñ ®Þnh cña phñ ®Þnh nªu khuynh híng vµ kÕt qu¶ ph¸t triÓn cña sù vËt, hiÖn tîng? (vÞ trÝ, vai trß cña quy luËt trong phÐp biÖn chøng duy vËt; çc kh¸i niÖm; mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a çc kh¸i niÖm; ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn rót ra tõ quy luËt)

11. Thùc tiÔn vµ vai trß cña thùc tiÔn ®èi víi nhËn thøc (thùc tiÔn lµ g×, nhËn thøc lµ g×; bèn vai trß c¬ b¶n cña thùc tiÔn ®èi víi nhËn thøc)

12. Con ®êng biÖn chøng cña qu¸ tr×nh nhËn thøc ch©n lý (quan ®iÓm cña V.I.Lªnin; nhËn thøc c¶m tÝnh (trùc quan sinh ®éng); nhËn thøc lý tÝnh (t duy trõu tîng); mèi quan hÖ gi÷a nhËn thøc c¶m tÝnh vµ nhËn thøc lý tÝnh; vai trß cña thùc tiÔn ®èi víi mçi chu kú nhËn thøc)

Chương 3. Chủ nghĩa duy vật lịch sử

Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö lµ mét bé phËn triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin; lµ häc thuyÕt x• héi häc chung; lµ khoa häc vÒ nh÷ng quy luËt chung vµ ®Æc thï cña sù ph¸t triÓn cña çc h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi. Víi t çch lµ quan niÖm triÕt häc duy vËt vÒ lÞch sö (x• héi loµi ngêi), chñ nghÜa duy vËt lÞch sö g¾n trong m×nh nh÷ng nguyªn t¾c cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng trong çc lÜnh vùc cña x• héi.

Nguyªn t¾c b¶n thÓ luËn chÝnh cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vÒ tÝnh thø nhÊt cña vËt chÊt vµ tÝnh thø hai cña ý thøc ®îc cô thÓ ho¸ trong chñ nghÜa duy vËt lÞch sö lµ sù kh¼ng ®Þnh tÝnh thø nhÊt cña tån t¹i x• héi vµ tÝnh thø hai cña ý thøc x• héi. Trong hÖ thèng çc quan hÖ x• héi, chñ nghÜa duy vËt lÞch sö chän quan hÖ vËt chÊt vµ kh¼ng ®Þnh chóng quy ®Þnh çc quan hÖ t tëng. C¬ së thùc tiÔn cña sù lùa chän ®ã lµ yÕu tè ®¬n gi¶n vµ tÊt yÕu r»ng, con ngêi tríc khi nghiªn cøu khoa häc, chÝnh trÞ, triÕt häc, t«n gi¸o v.v cÇn ph¶i ¨n, uèng, mÆc, ë v.v vµ r»ng, trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ra lîi Ých vËt chÊt cho x• héi, con ngêi thÓ hiÖn m×nh trong nh÷ng mèi quan hÖ ®éc lËp víi ý chÝ cña hä- lµ quan hÖ s¶n xuÊt. S¶n xuÊt vËt chÊt x• héi t¹o c¬ së vËt chÊt (c¬ së h¹ tÇng) cña x• héi, trªn ®ã, x©y dùng lªn kiÕn tróc thîng tÇng t tëng vµ chÝnh trÞ cña x• héi. Theo V.I. Lªnin, chØ cã nh÷ng kh¸i qu¸t nh thÕ míi ®a l¹i kh¶ n¨ng chuyÓn ho¸ tõ sù miªu t¶ (vµ sù ®¸nh gi¸ tõ gãc ®é lý tëng) çc hiÖn tîng x• héi ®Õn sù ph©n tÝch chóng mét çch khoa häc, ph©n chia, nãi thÝ dô, çi g× ®• lµm cho mét níc t b¶n nµy kh¸c víi mét níc t b¶n kh¸c vµ nghiªn cøu nh÷ng g× lµ çi chung cña tÊt c¶ çc níc t b¶n ®ã. §Õn lît m×nh, sù thay ®æi cña çc thêi ®¹i trong lÞch sö x• héi loµi ngêi thÓ hiÖn lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ tiÕn bé mang tÝnh quy luËt tõ thêi ®¹i tíi thêi ®¹i cña çc ph¬ng thøc s¶n xuÊt. Nguyªn nh©n sù thay ®æi gi÷a çc ph¬ng thøc s¶n xuÊt lµ m©u thuÉn gi÷a tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt (lµ néi dung bªn trong cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn) víi quan hÖ s¶n xuÊt (lµ h×nh thøc bªn ngoµi cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn).

Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö- ®ã lµ sù tù nhËn thøc vÒ x• héi mang tÝnh khoa häc, lµ häc thuyÕt vÒ thÕ giíi quan- tæng hîp vµ lý luËn- cho dù b¸o sù ph¸t triÓn cña thùc tiÔn x• héi. Trong sù nghiÖp ®æi míi x• héi x• héi chñ nghÜa, nhiÖm vô quan träng lµ cuéc ®Êu tranh kh«ng khoan nhîng víi bÖnh gi¸o ®iÒu vµ tÇm thêng ho¸ chñ

nghÜa duy vËt lÞch sö; kh¾c phôc nh÷ng quan niÖm xa rêi cuéc sèng. Ph¸t triÓn s¸ng t¹o- ®ã lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó lµm sinh ®éng chñ nghÜa x• héi nh©n ®¹o vµ d©n chñ; cho nh÷ng thµnh c«ng cña phong trµo gi¶i phãng cña quÇn chóng .

I. Tån t¹i x• héi quy ®Þnh ý thøc x• héi vµ tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi cña ý thøc x• héi

Tån t¹i x• héi vµ ý thøc x• héi lµ nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö do C.M¸c vµ Ph.¡ngghen so¹n ra ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc trong lÜnh vùc lÜnh vùc x• héi. Tån t¹i x• héi ®îc x¸c ®Þnh lµ “çi kh¸ch quan ban ®Çu” (çi thø nhÊt) trong qu¸ tr×nh x• héi; cßn ý thøc x• héi (çi thø hai) ph¶n ¸nh vµ chÞu sù quy ®Þnh cña “çi kh¸ch quan ban ®Çu” ®ã.

1. Tån t¹i x• héi vµ ý thøc x• héi

a. Çc kh¸i niÖm tån t¹i x• héi, ý thøc x• héi

Tån t¹i x• héi lµ kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ sinh ho¹t vËt chÊt vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt cña x• héi, lµ nh÷ng mèi quan hÖ vËt chÊt-x• héi gi÷a con ngêi víi tù nhiªn vµ gi÷a con ngêi víi nhau; trong ®ã, quan hÖ gi÷a con ngêi víi tù nhiªn vµ quan hÖ vËt chÊt, kinh tÕ gi÷a con ngêi víi nhau lµ hai quan hÖ c¬ b¶n. Nh÷ng mèi quan hÖ nµy xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh x• héi loµi ngêi vµ tån t¹i kh«ng phô thuéc vµo ý thøc x• héi.

Tån t¹i x• héi gåm çc thµnh phÇn chÝnh nh ph¬ng thøc s¶n xuÊt vËt chÊt; ®iÒu kiÖn tù nhiªn-m«i trêng ®Þa lý; d©n sè vµ mËt ®é d©n sè v.v, trong ®ã ph¬ng thøc s¶n xuÊt vËt chÊt lµ thµnh phÇn c¬ b¶n nhÊt. Çc quan hÖ vËt chÊt kh¸c gi÷a gia ®×nh, giai cÊp, d©n téc v.v còng cã vai trß nhÊt ®Þnh ®èi víi tån t¹i x• héi.

ý thøc x• héi lµ mÆt tinh thÇn cña ®êi sèng x• héi, bao gåm t×nh c¶m, tËp qu¸n, truyÒn thèng, quan ®iÓm, t tëng, lý luËn v.v n¶y sinh tõ tån t¹i x• héi vµ ph¶n ¸nh tån t¹i x• héi trong nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn kh¸c nhau. Nãi çch kh¸c, ý thøc x• héi lµ nh÷ng quan hÖ tinh thÇn gi÷a con ngêi víi nhau, lµ mÆt tinh thÇn trong qu¸ tr×nh lÞch sö. ý thøc x• héi cã cÊu tróc bªn trong x¸c ®Þnh, bao gåm nh÷ng møc ®é kh¸c nhau (ý thøc x• héi th«ng thêng vµ ý thøc lý luËn (khoa häc); t©m lý x• héi vµ hÖ t tëng) vµ çc h×nh th¸i cña ý thøc x• héi (ý thøc chÝnh trÞ, ph¸p luËt, ®¹o ®øc, t«n gi¸o, nghÖ thuËt, triÕt häc, khoa häc v.v).

Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö cho r»ng, ý thøc nãi chung, ý thøc x• héi nãi riªng, lµ sù ph¶n ¸nh tån t¹i vµ ®ã lµ sù ph¶n ¸nh biÖn chøng phøc t¹p, lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña con ngêi. Sù nhËn thøc nh vËy vÒ ý thøc x• héi, thø nhÊt, t¬ng øng víi nguyªn lý vÒ mèi liªn hÖ phæ biÕn gi÷a çc sù vËt, hiÖn tîng, x¸c ®Þnh ®îc nguyªn nh©n sù phô thuéc cña ý thøc x• héi vµo c¬ së vËt chÊt cña nã (lµ tiÒn ®Ò triÕt häc ®Ó ph©n tÝch ý thøc x• héi). Thø hai, chèng l¹i çc kh¸i niÖm duy t©m vÒ thùc thÓ vµ b¶n thÓ cña ý thøc x• héi, ®ång thêi chèng l¹i sù phñ ®Þnh siªu h×nh vÒ tÝnh tÝch cùc cña ®èi tîng ph¶n ¸nh. Thø ba, khi ®a ý thøc x• héi vµo hÖ thèng çc

mèi liªn hÖ quy luËt cña x• héi, x¸c ®Þnh ®îc sù phô thuéc cña ý thøc x• héi vµo tån t¹i x• héi, ®ång thêi còng kh¼ng ®Þnh ®îc sù tån t¹i ®éc lËp t¬ng ®èi vµ t¸c ®éng ngîc trë l¹i cña ý thøc x• héi ®èi víi tån t¹i x• héi.

KÕt cÊu cña ý thøc x• héi gåm 1) T©m lý x• héi bao gåm toµn bé t×nh c¶m, íc muèn, thãi quen, tËp qu¸n v.v cña con ngêi, cña mét bé phËn x• héi hoÆc cña toµn x• héi ®îc h×nh thµnh díi ¶nh hëng trùc tiÕp cuéc sèng hµng ngµy vµ ph¶n ¸nh ®êi sèng ®ã. §Æc ®iÓm cña t©m lý x• héi lµ ph¶n ¸nh trùc tiÕp çc sinh ho¹t hµng ngµy cña con ngêi. Qu¸ tr×nh ph¶n ¸nh nµy thêng mang tÝnh tù ph¸t, chØ ghi l¹i nh÷ng biÓu hiÖn bÒ mÆt bªn ngoµi cña x• héi. 2) HÖ t tëng x• héi (hÖ t tëng) lµ tr×nh ®é cao cña ý thøc x• héi ®îc h×nh thµnh khi con ngêi ®• cã ®îc nhËn thøc s©u s¾c h¬n çc ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt cña m×nh; lµ nhËn thøc lý luËn vÒ tån t¹i x• héi, lµ hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm, t tëng (chÝnh trÞ, triÕt häc, ®¹o ®øc, nghÖ thuËt, t«n gi¸o v.v) kÕt qu¶ sù kh¸i qu¸t ho¸ nh÷ng kinh nghiÖm x• héi. HÖ t tëng ®îc h×nh thµnh tù gi¸c, nghÜa lµ t¹o ra ®îc nh÷ng t tëng cña giai cÊp nhÊt ®Þnh vµ ®îc truyÒn b¸ trong x• héi, cã kh¶ n¨ng ®i s©u vµo b¶n chÊt çc mèi quan hÖ x• héi. Cã hai lo¹i hÖ t tëng lµ a) HÖ t tëng khoa häc- ph¶n ¸nh chÝnh x¸c, kh¸ch quan tån t¹i x• héi b) HÖ t tëng kh«ng khoa häc- ph¶n ¸nh sai lÇm, h ¶o hoÆc xuyªn t¹c tån t¹i x• héi.

2. Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a tån t¹i x• héi víi ý thøc x• héi

Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, khi x¸c ®Þnh tån t¹i x• héi lµ mét h×nh thøc ®Æc biÖt cña vËt chÊt, cã xuÊt ph¸t ®iÓm tõ "kh«ng ph¶i ý thøc cña con ngêi quy ®Þnh sù tån t¹i cña hä, mµ ngîc l¹i, tån t¹i x• héi cña hä quy ®Þnh ý thøc cña hä" vµ kh¼ng ®Þnh "ý thøc x• héi ph¶n ¸nh tån t¹i x• héi". Sù ph¶n ¸nh ®ã lµ qu¸ tr×nh biÖn chøng phøc t¹p, lµ kÕt qu¶ cña mèi liªn hÖ tÝch cùc gi÷a con ngêi víi thùc tiÔn.

a. Tån t¹i x• héi quy ®Þnh ý thøc x• héi

1) Tån t¹i x• héi lµ çi thø nhÊt, ý thøc x• héi lµ çi thø hai. Tån t¹i x• héi quy ®Þnh néi dung, b¶n chÊt, xu híng vËn ®éng cña ý thøc x• héi; ý thøc x• héi ph¶n ¸nh çi l«gÝc kh¸ch quan cña tån t¹i x• héi. Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö cho r»ng, sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ý thøc x• héi, cña ®êi sèng tinh thÇn x• héi ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trªn c¬ së ®êi sèng vËt chÊt. Nguån gèc cña t tëng, cña t©m lý x• héi chØ t×m thÊy trong hiÖn thùc vËt chÊt. Suy réng ra, sù biÕn ®æi cña mét thêi ®¹i nµo ®ã còng sÏ kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®îc nÕu chØ c¨n cø vµo ý thøc cña thêi ®¹i ®ã, mµ ph¶i gi¶i thÝch ý thøc Êy b»ng nh÷ng m©u thuÉn cña ®êi sèng vËt chÊt, b»ng sù xung ®ét hiÖn cã gi÷a çc lùc lîng s¶n xuÊt x• héi vµ nh÷ng quan hÖ x• héi. 2) Tån t¹i x• héi thay ®æi lµ ®iÒu kiÖn quyÕt ®Þnh ®Ó ý thøc x• héi thay ®æi. Mçi khi tån t¹i x• héi, ®Æc biÖt lµ ph¬ng thøc s¶n xuÊt biÕn ®æi th× nh÷ng t tëng vµ lý luËn x• héi còng dÇn biÕn ®æi theo. ChÝnh v× vËy, ë nh÷ng thêi kú lÞch sö kh¸c nhau, nÕu cã nh÷ng quan ®iÓm, t tëng, häc thuyÕt x• héi kh¸c nhau vÒ cïng mét vÊn ®Ò th× ®ã lµ do nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c nhau cña ®êi sèng vËt chÊt cña çc thêi kú lÞch sö kh¸c nhau quy ®Þnh. 3) Quan niÖm cña chñ nghÜa duy

vËt biÖn chøng vÒ nguån gèc cña ý thøc x• héi kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc x¸c ®Þnh sù phô thuéc cña ý thøc x• héi vµo tån t¹i x• héi, mµ cßn chØ ra r»ng, tån t¹i x• héi quy ®Þnh ý thøc x• héi kh«ng gi¶n ®¬n, trùc tiÕp mµ thêng th«ng qua çc kh©u trung gian. Kh«ng ph¶i bÊt kú t tëng, quan niÖm, lý luËn, h×nh th¸i ý thøc x• héi nµo còng ph¶n ¸nh râ rµng vµ trùc tiÕp nh÷ng quan hÖ kinh tÕ cña thêi ®¹i, mµ chØ khi xÐt cho ®Õn cïng míi thÊy râ nh÷ng mèi quan hÖ kinh tÕ ®îc ph¶n ¸nh, b»ng çch nµy hay çch kh¸c, trong çc t tëng Êy. Nh vËy, sù ph¶n ¸nh tån t¹i x• héi cña ý thøc x• héi ph¶i ®îc xem xÐt mét çch biÖn chøng.

b. TÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi vµ sù t¸c ®éng ngîc trë l¹i cña ý thøc x• héi

TÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi vµ sù t¸c ®éng ngîc trë l¹i cña ý thøc x• héi ®èi víi tån t¹i x• héi thÓ hiÖn ë sù ph¸t triÓn vÒ mÆt chÝnh trÞ, ph¸p luËt, triÕt häc, t«n gi¸o, nghÖ thuËt, v¨n häc v.v dùa vµo sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ. Nhng tÊt c¶ nh÷ng sù ph¸t triÓn ®ã ®Òu t¸c ®éng lÉn nhau vµ còng t¸c ®éng ®Õn c¬ së kinh tÕ.

TÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi cña ý thøc x• héi thÓ hiÖn ë 1) ý thøc x• héi thêng l¹c hËu so víi tån t¹i x• héi do kh«ng ph¶n ¸nh kÞp nh÷ng thay ®æi cña tån t¹i x• héi do søc ú cña thãi quen, truyÒn thèng, tËp qu¸n vµ tÝnh b¶o thñ cña mét sè h×nh th¸i ý thøc x• héi v.v tiÕp tôc tån t¹i sau khi nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö sinh ra chóng ®• mÊt ®i tõ l©u; do lîi Ých nªn kh«ng chÞu thay ®æi. 2) ý thøc x• héi cã thÓ vît tríc tån t¹i x• héi. Do tÝnh n¨ng ®éng cña ý thøc, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, t tëng, ®Æc biÖt lµ nh÷ng t tëng khoa häc tiªn tiÕn cã thÓ vît tríc sù ph¸t triÓn cña tån t¹i x• héi; dù b¸o ®îc quy luËt vµ cã t¸c dông tæ chøc, híng ho¹t ®éng thùc tiÔn cña con ngêi vµo môc ®Ých nhÊt ®Þnh. §ã còng lµ vai trß to lín cña nh÷ng t tëng tiªn tiÕn, khoa häc; tuy nhiªn, sù vît tríc nµy còng cã kh¶ n¨ng lµ ¶o tëng. 3) ý thøc x• héi cã tÝnh kÕ thõa. Quan ®iÓm, lý luËn cña mçi thêi ®¹i ®îc t¹o ra trªn c¬ së kÕ thõa nh÷ng thµnh tùu lý luËn cña çc thêi ®¹i tríc. KÕ thõa cã tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan; cã tÝnh chän läc vµ s¸ng t¹o; kÕ thõa theo quan ®iÓm lîi Ých; theo truyÒn thèng vµ ®æi míi. Do vËy, nÕu kh«ng chó ý ®Õn sù ph¸t triÓn t tëng cña çc giai ®o¹n lÞch sö tríc ®îc kÕ thõa trong ý thøc x• héi míi, th× khã gi¶i thÝch ®-îc mét t tëng nhÊt ®Þnh. LÞch sö ph¸t triÓn cña çc t tëng cho thÊy nh÷ng giai ®o¹n hng thÞnh vµ suy tµn cña t tëng nhiÒu khi kh«ng phï hîp hoµn toµn víi nh÷ng giai ®o¹n hng thÞnh vµ suy tµn cña nÒn kinh tÕ. §iÒu nµy chØ ra r»ng, v× sao mét níc cã tr×nh ®é kinh tÕ kÐm ph¸t triÓn, nhng t tëng l¹i ë tr×nh ®é ph¸t triÓn cao. 4) Sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a çc h×nh th¸i ý thøc x• héi còng g©y ¶nh hëng tíi tån t¹i x• héi. Th«ng thêng, trong mçi thêi ®¹i, tuú theo nh÷ng hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ, cã nh÷ng h×nh th¸i ý thøc x• héi nµo ®ã næi lªn hµng ®Çu t¸c ®éng vµ chi phèi çc h×nh th¸i ý thøc x• héi kh¸c. §iÒu nµy nãi lªn r»ng, çc h×nh th¸i ý thøc x• héi kh«ng chØ chÞu sù t¸c ®éng quyÕt ®Þnh cña tån t¹i x• héi, mµ cßn chÞu sù t¸c ®éng lÉn nhau. Mèi liªn hÖ vµ t¸c ®éng lÉn nhau ®ã gi÷a çc h×nh th¸i ý thøc x• héi lµm cho mçi h×nh th¸i ý thøc x• héi cã nh÷ng tÝnh chÊt vµ nh÷ng mÆt kh«ng thÓ gi¶i thÝch trùc tiÕp ®îc b»ng çc quan hÖ vËt chÊt.

Sù t¸c ®éng ngîc trë l¹i cña ý thøc x• héi lªn tån t¹i x• héi lµ biÓu hiÖn quan träng cña tÝnh ®éc lËp t¬ng ®èi cña ý thøc x• héi ®èi víi tån t¹i x• héi. §ã lµ sù t¸c ®éng nhiÒu chiÒu víi çc ph¬ng thøc phøc t¹p. Sù t¸c ®éng nµy thÓ hiÖn møc ®é phï hîp gi÷a t tëng víi hiÖn thùc; sù x©m nhËp cña ý thøc x• héi vµo quÇn chóng c¶ chiÒu s©u, chiÒu réng vµ phô thuéc vµo kh¶ n¨ng hiÖn thùc ho¸ ý thøc x• héi cña giai cÊp vµ ®¶ng ph¸i. Nh vËy, ý thøc x• héi, víi tÝnh çch lµ thÓ thèng nhÊt ®éc lËp, tÝch cùc t¸c ®éng ngîc trë l¹i lªn tån t¹i x• héi nãi riªng vµ lªn ®êi sèng x• héi nãi chung.

II. Vai trß cña s¶n xuÊt vËt chÊt vµ quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt

S¶n xuÊt x• héi lµ ho¹t ®éng cã môc ®Ých vµ s¸ng t¹o cña con ngêi bao gåm s¶n xuÊt vËt chÊt, s¶n xuÊt tinh thÇn vµ s¶n xuÊt ra chÝnh b¶n th©n con ngêi. Ba h×nh thøc nµy cña s¶n xuÊt x• héi g¾n bã, t¸c ®éng qua l¹i vµ quy ®Þnh lÉn nhau; trong ®ã, s¶n xuÊt vËt chÊt quy ®Þnh çc h×nh thøc s¶n xuÊt cßn l¹i.

1. S¶n xuÊt vËt chÊt vµ vai trß cña nã

a. S¶n xuÊt vËt chÊt vµ ph¬ng thøc s¶n xuÊt vËt chÊt

S¶n xuÊt vËt chÊt lµ ho¹t ®éng khi con ngêi sö dông c«ng cô lao ®éng t¸c ®éng (trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp) vµo ®èi tîng lao ®éng nh»m c¶i biÕn çc d¹ng vËt chÊt cña tù nhiªn, t¹o ra cña c¶i cÇn thiÕt mµ çc d¹ng vËt chÊt trong tù nhiªn kh«ng cã ®Ó tho¶ m•n nhu cÇu tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Th«ng qua s¶n xuÊt vËt chÊt, con ngêi tù hoµn thiÖn m×nh, h×nh thµnh nh÷ng quan hÖ x• héi vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn. S¶n xuÊt vËt chÊt lµ ho¹t ®éng ®Æc trng cña con ngêi vµ x• héi loµi ngêi. Lao ®éng cña con ngêi vµ giíi tù nhiªn lµ nguån gèc cña mäi cña c¶i. §©y lµ ®iÓm t¹o nªn sù kh¸c biÖt gi÷a loµi ngêi víi loµi vËt (loµi vËt chØ h¸i lîm, loµi ngêi kh«ng chØ h¸i lîm, mµ cßn s¶n xuÊt). Víi nghÜa nh vËy, s¶n xuÊt vËt chÊt cã tÝnh kh¸ch quan, tÝnh x• héi, tÝnh lÞch sö vµ tÝnh s¸ng t¹o. BÊt kú mét qu¸ tr×nh s¶n xuÊt nµo còng ®îc t¹o nªn tõ ba yÕu tè c¬ b¶n lµ søc lao ®éng cña ngêi lao ®éng, t liÖu lao ®éng vµ ®èi tîng lao ®éng (xem lùc lîng s¶n xuÊt).

Ph¬ng thøc s¶n xuÊt biÓu thÞ çch thøc con ngêi thùc hiÖn qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt ë nh÷ng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh cña x• héi loµi ngêi; çch thøc mµ con ngêi tiÕn hµnh s¶n xuÊt lµ sù thèng nhÊt gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt ë mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh vµ quan hÖ s¶n xuÊt t¬ng øng. Mçi ph¬ng thøc s¶n xuÊt ®Òu cã yÕu tè kü thuËt vµ kinh tÕ cña m×nh; trong ®ã yÕu tè kü thuËt lµ thuËt ng÷ dïng ®Ó chØ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®îc tiÕn hµnh b»ng çch thøc kü thuËt, c«ng nghÖ nµo ®Ó t¸c ®éng biÕn ®æi çc ®èi tîng cña qu¸ tr×nh ®ã; cßn yÕu tè kinh tÕ cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt lµ thuËt ng÷ dïng ®Ó chØ qu¸ tr×nh s¶n xuÊt ®îc tiÕn hµnh víi nh÷ng çch thøc tæ chøc kinh tÕ nµo. Hai yÕu tè trªn cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt vËn ®éng theo híng t¸ch biÖt vµ phô thuéc lÉn nhau t¹o ra vai trß cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt lµ quy ®Þnh tÝnh chÊt, kÕt cÊu, sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña x• héi.

b. Vai trß cña s¶n xuÊt vËt chÊt vµ ph¬ng thøc s¶n xuÊt ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x• héi

S¶n xuÊt vËt chÊt lu«n gi÷ vai trß quy ®Þnh sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña con ngêi vµ x• héi loµi ngêi; lµ ho¹t ®éng nÒn t¶ng lµm ph¸t sinh, ph¸t triÓn nh÷ng mèi quan hÖ x• héi; lµ c¬ së cña sù h×nh thµnh, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña x• héi loµi ngêi. §iÒu nµy thÓ hiÖn ë 1) Mäi thµnh viªn trong x• héi ®Òu tiªu dïng (¨n, uèng, ë, mÆc v.v). Nh÷ng thø cã s½n trong tù nhiªn kh«ng thÓ tho¶ m•n mäi nhu cÇu cña con ngêi, nªn nã ph¶i s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt. S¶n xuÊt vËt chÊt lµ yªu cÇu kh¸ch quan c¬ b¶n; lµ mét hµnh ®éng lÞch sö mµ hiÖn nay còng nh hµng ngµn n¨m tríc ®©y con ngêi vÉn ph¶i tiÕn hµnh. Cïng víi viÖc c¶i biÕn giíi tù nhiªn, con ngêi còng c¶i biÕn chÝnh b¶n th©n m×nh vµ c¶i biÕn c¶ çc mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi nhau vµ chÝnh viÖc c¶i biÕn ®ã lµm cho viÖc chinh phôc giíi tù nhiªn ®¹t hiÖu qu¶ cao h¬n. 2) X• héi loµi ngêi tån t¹i vµ ph¸t triÓn ®îc tríc hÕt lµ nhê s¶n xuÊt vËt chÊt. LÞch sö x• héi loµi ngêi, do vËy vµ tríc hÕt lµ lÞch sö ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt vËt chÊt. 3) S¶n xuÊt vËt chÊt lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh nªn çc mèi quan hÖ x• héi kh¸c. X• héi loµi ngêi lµ mét tæ chøc vËt chÊt vµ gi÷a çc yÕu tè cÊu thµnh nã còng cã nh÷ng kiÓu quan hÖ nhÊt ®Þnh. Çc quan hÖ x• héi vÒ nhµ níc, chÝnh trÞ, ph¸p quyÒn, ®¹o ®øc, nghÖ thuËt, khoa häc v.v (çi thø hai) ®Òu ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn trªn c¬ së s¶n xuÊt vËt chÊt (çi thø nhÊt) nhÊt ®Þnh. Trong qu¸ tr×nh ®ã, con ngêi ®ång thêi còng s¶n xuÊt ra vµ t¸i s¶n xuÊt ra nh÷ng quan hÖ x• héi cña m×nh. 4) S¶n xuÊt vËt chÊt lµ c¬ së cña sù tiÕn bé x• héi. S¶n xuÊt vËt chÊt kh«ng ngõng ®îc çc thÕ hÖ ngêi ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao. Mçi khi ph¬ng thøc s¶n xuÊt thay ®æi, quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi trong s¶n xuÊt còng thay ®æi; vµ do vËy, mäi mÆt cña ®êi sèng x• héi ®Òu cã sù thay ®æi theo sù tiÕn bé cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt.

2. Quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt

Sù liªn hÖ, t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt (çi thø hai) víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt (çi thø nhÊt) t¹o nªn quy luËt vÒ sù phï hîp gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Ph¸t hiÖn ra quy luËt nµy, chñ nghÜa duy vËt lÞch sö kh¼ng ®Þnh trong x• héi cßn ®èi kh¸ng giai cÊp, m©u thuÉn gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt thÓ hiÖn lµ m©u thuÉn gi÷a çc giai cÊp vµ chØ b»ng ®Êu tranh giai cÊp mµ ®Ønh cao lµ çch m¹ng x• héi th× m©u thuÉn ®ã míi ®îc gi¶i quyÕt. Quy luËt vÒ sù phï hîp gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt lµ quy luËt c¬ b¶n thÓ hiÖn sù vËn ®éng néi t¹i cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt vµ tÝnh tÊt yÕu cña sù thay thÕ ph¬ng thøc s¶n xuÊt nµy b»ng ph¬ng thøc s¶n xuÊt kh¸c; dÉn ®Õn h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi nµy ®îc thay thÕ b»ng h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi kh¸c cao h¬n, tiÕn bé h¬n; nghÜa lµ x• héi loµi ngêi ph¸t triÓn tõ thÊp ®Õn cao lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö-tù nhiªn.

a. Kh¸i niÖm lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt

Lùc lîng s¶n xuÊt lµ nÒn t¶ng vËt chÊt-kü thuËt cña h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi; lµ mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi giíi tù nhiªn trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt, thÓ hiÖn n¨ng lùc thùc tÕ chinh phôc giíi tù nhiªn b»ng søc m¹nh cña con ngêi trong qu¸ tr×nh ®ã. Sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt quy ®Þnh sù h×nh thµnh, tån t¹i vµ chuyÓn ho¸ gi÷a çc h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi, tõ h×nh th¸i thÊp, Ýt tiÕn bé lªn h×nh th¸i cao, tiÕn bé h¬n.

Çc yÕu tè cña lùc lîng s¶n xuÊt 1) T liÖu s¶n xuÊt, gåm c«ng cô lao ®éng, ®èi tîng lao ®éng vµ ph¬ng tiÖn lao ®éng; trong ®ã, a) c«ng cô lao ®éng (lµ nh÷ng vËt thÓ hay phøc hîp vËt thÓ nèi con ngêi víi ®èi tîng lao ®éng; truyÒn t¸c ®éng tõ con ngêi ®Õn ®èi tîng lao ®éng), “lµ søc m¹nh cña tri thøc ®• ®îc vËt thÓ ho¸”, cã t¸c dông "nèi dµi bµn tay" vµ “nh©n søc m¹nh trÝ tuÖ” cña con ngêi. C.M¸c coi c«ng cô lao ®éng lµ bé phËn quan träng, ®éng nhÊt trong quan hÖ gi÷a con ngêi víi tù nhiªn. Trong mäi thêi ®¹i, viÖc chÕ t¹o ra, c¶i tiÕn vµ hoµn thiÖn c«ng cô lao ®éng ®• g©y ra nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c trong t liÖu s¶n xuÊt. T liÖu s¶n xuÊt ®îc më réng th× ®èi tîng lao ®éng cµng ®îc ®a d¹ng ho¸; xuÊt hiÖn ngµnh nghÒ míi dÉn ®Õn sù ph©n c«ng lao ®éng ngµy cµng cao. Tr×nh ®é ph¸t triÓn cña c«ng cô lao ®éng lµ thíc ®o tr×nh ®é chinh phôc tù nhiªn cña con ngêi, sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt; lµ tiªu chuÈn ®Ó ph©n biÖt sù kh¸c nhau gi÷a çc nÊc thang kinh tÕ cña x• héi loµi ngêi. b) §èi tîng lao ®éng lµ bé phËn cña giíi tù nhiªn ®îc ®a vµo s¶n xuÊt, chÞu sù t¸c ®éng cña con ngêi. Nh÷ng s¶n phÈm cã s½n nh ®Êt ®ai, s«ng ngßi, biÓn, kho¸ng s¶n, l©m s¶n, h¶i s¶n v.v vµ b»ng lao ®éng s¸ng t¹o cña m×nh, con ngêi cßn t¹o ra nh÷ng ®èi tîng lao ®éng míi; nh÷ng s¶n phÈm kh«ng cã s½n trong tù nhiªn nh sîi tæng hîp, ho¸ chÊt, hîp kim, çc nguyªn, nhiªn, vËt liÖu vµ c©y con míi v.v. c) Ph¬ng tiÖn lao ®éng gåm ®êng x¸, cÇu cèng, kho tµng, bÕn b•i, ph¬ng tiÖn vËn chuyÓn vµ th«ng tin liªn l¹c v.v 2) Ngêi lao ®éng lµ nh÷ng ngêi cã thÓ lùc, kü n¨ng, kinh nghiÖm lao ®éng vµ biÕt sö dông t liÖu s¶n xuÊt ®Ó t¹o ra cña c¶i vËt chÊt. Ngêi lao ®éng kh«ng chØ ph¸t triÓn vÒ thÓ lùc, mµ cßn ph¸t triÓn c¶ vÒ trÝ lùc, nh¹y bÐn vµ tÝnh s¸ng t¹o trong lao ®éng. TrÝ tuÖ cao, tr×nh ®é chuyªn m«n giái, ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp trong s¸ng lµ nh÷ng yÕu tè quan träng cña ngêi lao ®éng. Lao ®éng ngµy cµng cã trÝ tuÖ vµ lµ lao ®éng trÝ tuÖ. §¹o ®øc nghÒ nghiÖp lµ tÝnh chÊt quan träng cña ngêi lao ®éng, lµ nÒn t¶ng ®Þnh híng gi¸ trÞ trong tõng hµnh ®éng cô thÓ cña ngêi lao ®éng ®èi víi m×nh vµ x• héi; lµ mét trong nh÷ng yÕu tè thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt nãi riªng, x• héi nãi chung. Nh÷ng tÝnh chÊt trªn cña ngêi lao ®éng cã ®îc, mét mÆt nhê n¨ng khiÕu, mÆt kh¸c do chÝnh s¸ch ®µo t¹o, båi dìng vµ ®Þnh híng nghÒ nghiÖp. 3) Khoa häc ®îc coi lµ mét trong nh÷ng yÕu tè thµnh phÇn cña lùc lîng s¶n xuÊt. HiÖn nay, kh¸i niÖm khoa häc cßn ®îc më réng sang lÜnh vùc c«ng nghÖ. Khoa häc-c«ng nghÖ ®ang trë thµnh "lùc lîng s¶n xuÊt trùc tiÕp", trë thµnh "lùc lîng s¶n xuÊt ®éc lËp" lµ ®Æc ®iÓm thêi ®¹i cña s¶n xuÊt vËt chÊt hiÖn nay.

Tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt lµ tr×nh ®é cña c«ng cô lao ®éng; tr×nh ®é tæ chøc vµ ph©n c«ng lao ®éng x• héi; tr×nh ®é øng dông çc thµnh tùu khoa

häc vµo s¶n xuÊt; kinh nghiÖm, kü n¨ng lao ®éng thÓ hiÖn qua kh¶ n¨ng chinh phôc tù nhiªn cña con ngêi.

Quan hÖ s¶n xuÊt thÓ hiÖn mèi quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt (s¶n xuÊt vµ t¸i s¶n xuÊt x• héi); lµ quan hÖ c¬ b¶n, quy ®Þnh mäi quan hÖ x• héi kh¸c; phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, t¹o thµnh c¬ së h¹ tÇng cña x• héi vµ lµ tiªu chuÈn kh¸ch quan ®Ó ph©n biÖt chÕ ®é x• héi. Trong quy luËt nµy, quan hÖ s¶n xuÊt mang tÝnh thø hai, do lùc lîng s¶n xuÊt quy ®Þnh.

Çc yÕu tè cña quan hÖ s¶n xuÊt. 1) Quan hÖ së h÷u ®èi víi t liÖu s¶n xuÊt- lµ quan hÖ së h÷u gi÷a “nh÷ng nhãm ngêi”; quy ®Þnh ®Þa vÞ cña tõng nhãm ngêi trong s¶n xuÊt x• héi. §Þa vÞ ®ã l¹i quy ®Þnh çch thøc tæ chøc, ph©n c«ng vµ qu¶n lý s¶n xuÊt; quy ®Þnh ph¬ng thøc ph©n phèi s¶n phÈm lao ®éng cho çc nhãm ngêi theo ®Þa vÞ cña hä ®èi víi s¶n xuÊt x• héi vµ cuèi cïng, ®Þa vÞ ®ã cña mçi nhãm ngêi t¹o c¬ së ®Ó nhãm ngêi nµy chiÕm ®o¹t søc lao ®éng cña nhãm ngêi kh¸c. Nh vËy, quan hÖ së h÷u ®èi víi t liÖu s¶n xuÊt gi÷ vai trß lµ quan hÖ xuÊt ph¸t, c¬ b¶n, quy ®Þnh çc quan hÖ kh¸c. Trong lÞch sö loµi ngêi tõ nguyªn thñy ®Õn nay ®• cã hai h×nh thøc së h÷u t liÖu s¶n xuÊt c¬ b¶n lµ së h÷u t nh©n vµ së h÷u x• héi. Trong ®ã, cã ba h×nh thøc së h÷u t liÖu s¶n xuÊt t nh©n c¬ b¶n, t¬ng øng víi ba h×nh thøc ngêi bãc lét ngêi lµ së h÷u chiÕm h÷u n« lÖ, phong kiÕn, t b¶n vµ hai h×nh thøc c¬ b¶n së h÷u t liÖu s¶n xuÊt x• héi lµ së h÷u nguyªn thuû (bé téc, bé l¹c) vµ së h÷u céng s¶n. 2) Quan hÖ trong tæ chøc, qu¶n lý vµ ph©n c«ng lao ®éng cã kh¶ n¨ng quy ®Þnh quy m«, tèc ®é, hiÖu qu¶ vµ xu híng cña s¶n xuÊt vËt chÊt cô thÓ. Quan hÖ trong tæ chøc, qu¶n lý vµ ph©n c«ng lao ®éng lu«n cã xu híng thÝch øng víi kiÓu quan hÖ së h÷u thèng trÞ cña mçi nÒn s¶n xuÊt vËt chÊt cô thÓ. Do vËy, viÖc sö dông quan hÖ nµy, hoÆc t¹o ®iÒu kiÖn hoÆc lµm biÕn d¹ng quan hÖ së h÷u t liÖu s¶n xuÊt, ¶nh hëng trùc tiÕp ®Õn sù ph¸t triÓn kinh tÕ-x• héi. Mçi h×nh thøc quan hÖ s¶n xuÊt cã mét kiÓu tæ chøc, qu¶n lý s¶n xuÊt vµ ph©n c«ng lao ®éng riªng. Quan hÖ së h÷u t liÖu s¶n xuÊt quy ®Þnh kiÓu tæ chøc, ph©n c«ng vµ qu¶n lý lao ®éng. 3) Quan hÖ trong ph©n phèi s¶n phÈm lao ®éng lµ kh©u cuèi cïng cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt. TÝnh chÊt vµ h×nh thøc ph©n phèi, møc ®é thu nhËp cña çc giai cÊp vµ cña çc tÇng líp x• héi ®Òu phô thuéc vµo quan hÖ së h÷u t liÖu s¶n xuÊt vµ quan hÖ tæ chøc, qu¶n lý vµ ph©n c«ng lao ®éng. MÆc dï bÞ phô thuéc nhng do cã kh¶ n¨ng kÝch thÝch trùc tiÕp ®Õn lîi Ých cña ngêi lao ®éng, nªn quan hÖ trong ph©n phèi s¶n phÈm lao ®éng lµ “chÊt xóc t¸c” cña s¶n xuÊt vËt chÊt. Quan hÖ nµy cã thÓ thóc ®Èy tèc ®é vµ nhÞp ®iÖu cña s¶n xuÊt vËt chÊt, lµm toµn bé ®êi sèng kinh tÕ x• héi n¨ng ®éng, hoÆc k×m h•m s¶n xuÊt vËt chÊt, k×m h•m sù ph¸t triÓn cña x• héi.

Trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vËt chÊt, ba thµnh phÇn c¬ b¶n trªn ®©y cña quan hÖ s¶n xuÊt cã quan hÖ h÷u c¬ víi nhau t¹o nªn sù æn ®Þnh t¬ng ®èi so víi sù vËn ®éng thêng xuyªn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Mçi yÕu tè cña quan hÖ s¶n xuÊt cã vai trß vµ ý nghÜa t¸c ®éng lªn s¶n xuÊt x• héi kh¸c nhau; trong ®ã quan hÖ së h÷u t liÖu s¶n xuÊt ®ãng vai trß quy ®Þnh ®èi víi hai quan hÖ cßn l¹i vµ quan hÖ trong tæ chøc, qu¶n lý vµ ph©n c«ng lao ®éng vµ quan hÖ trong ph©n phèi s¶n phÈm lao

®éng cã thÓ gãp phÇn cñng cè, ph¸t triÓn quan hÖ s¶n xuÊt vµ còng cã thÓ lµm biÕn d¹ng quan hÖ së h÷u t liÖu ®ã.

b. Mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt víi quan hÖ s¶n xuÊt

Nh trªn ®• ph©n tÝch, trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, con ngêi ®ång thêi chÞu sù quy ®Þnh cña hai mèi quan hÖ lµ quan hÖ víi tù nhiªn vµ quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi. Hai mèi quan hÖ nµy t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau t¹o nªn quy luËt c¬ b¶n cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x• héi. Quy luËt vÒ sù phï hîp gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt chØ râ sù phô thuéc cña quan hÖ s¶n xuÊt vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt t¸c ®éng ngîc trë l¹i lùc lîng s¶n xuÊt.

Lùc lîng s¶n xuÊt quy ®Þnh quan hÖ s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt t¸c ®éng trë l¹i lùc lîng s¶n xuÊt.

1) Lùc lîng s¶n xuÊt quy ®Þnh quan hÖ s¶n xuÊt. Lùc lîng s¶n xuÊt lµ yÕu tè ®éng vµ çch m¹ng, lµ néi dung vËt chÊt; quan hÖ s¶n xuÊt lµ yÕu tè t¬ng ®èi æn ®Þnh, lµ h×nh thøc kinh tÕ cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt. Néi dung (lùc lîng s¶n xuÊt) lµ çi quy ®Þnh, thay ®æi tríc; h×nh thøc (quan hÖ s¶n xuÊt) phô thuéc vµo néi dung, thay ®æi sau. 2) Quan hÖ s¶n xuÊt tån t¹i ®éc lËp t¬ng ®èi vµ t¸c ®éng trë l¹i lùc lîng s¶n xuÊt thÓ hiÖn ë quan hÖ s¶n xuÊt phô thuéc vµo thùc tr¹ng ph¸t triÓn thùc tÕ cña lùc lîng s¶n xuÊt trong mçi giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, nhng lu«n cã t¸c ®éng trë l¹i lùc lîng s¶n xuÊt theo híng tÝch cùc (phï hîp) vµ híng tiªu cùc (kh«ng phï hîp). Khi phï hîp víi sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt sÏ t¹o ®Þa bµn, më ®êng vµ trë thµnh ®éng lùc c¬ b¶n thóc ®Èy vµ khi kh«ng phï hîp, quan hÖ s¶n xuÊt sÏ trë thµnh xiÒng xÝch trãi buéc, k×m h•m sù ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt. Quan hÖ s¶n xuÊt tån t¹i ®éc lËp t¬ng ®èi vµ t¸c ®éng trë l¹i lùc lîng s¶n xuÊt cßn thÓ hiÖn ë quan hÖ s¶n xuÊt quy ®Þnh môc ®Ých s¶n xuÊt; t¸c ®éng lªn th¸i ®é ngêi lao ®éng; lªn tæ chøc, ph©n c«ng lao ®éng x• héi; lªn khuynh híng ph¸t triÓn vµ øng dông khoa häc vµ c«ng nghÖ ®Ó tõ ®ã h×nh thµnh hÖ thèng yÕu tè hoÆc thóc ®Èy, hoÆc k×m h•m sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Thùc tiÔn cho thÊy, lùc lîng s¶n xuÊt chØ cã thÓ ph¸t triÓn khi cã quan hÖ s¶n xuÊt hîp lý, ®ång bé víi nã. 3) Mèi quan hÖ gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt bao hµm sù chuyÓn hãa thµnh çc mÆt ®èi lËp vµ ph¸t sinh m©u thuÉn.

Khi ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi ra ®êi, quan hÖ s¶n xuÊt ph¸t triÓn kÞp vµ thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt th× ®îc gäi lµ sù phï hîp gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Sù phï hîp ®ã thÓ hiÖn ë chç, c¶ ba yÕu tè cña quan hÖ s¶n xuÊt t¹o “®Þa bµn ®Çy ®ñ” cho lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn; nghÜa lµ quan hÖ s¶n xuÊt t¹o ®iÒu kiÖn sö dông vµ kÕt hîp tèi u ngêi lao ®éng víi t liÖu s¶n xuÊt, nhê ®ã lùc lîng s¶n xuÊt cã c¬ së ®Ó ph¸t triÓn hÕt kh¶ n¨ng cña m×nh.

Nhng trong qu¸ tr×nh lao ®éng, con ngêi lu«n t×m çch c¶i tiÕn, hoµn thiÖn vµ chÕ t¹o ra nh÷ng c«ng cô lao ®éng míi, ®ì chi phÝ mµ n¨ng suÊt, hiÖu qu¶ lao ®éng cao h¬n. Cïng víi ®iÒu ®ã, kinh nghiÖm s¶n xuÊt, thãi quen lao ®éng, tri thøc khoa häc còng tiÕn bé h¬n vµ ph¸t triÓn h¬n. Trong qu¸ tr×nh nµy, quan hÖ s¶n xuÊt thêng ph¸t triÓn chËm h¬n nªn sù phï hîp gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt kh«ng ph¶i lµ vÜnh viÔn mµ khi tíi giai ®o¹n, n¬i lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn lªn tr×nh ®é míi, th× t×nh tr¹ng phï hîp trªn sÏ bÞ ph¸ vì; xuÊt hiÖn m©u thuÉn gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. M©u thuÉn trªn tån t¹i ®Õn mét lóc nµo ®ã th× quan hÖ s¶n xuÊt sÏ "trë thµnh xiÒng xÝch cña lùc lîng s¶n xuÊt", nÝu kÐo sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, ngêi ta gäi lµ sù kh«ng phï hîp (hay m©u thuÉn) gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. Nguyªn nh©n cña phï hîp hay kh«ng phï hîp gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt lµ do tÝnh n¨ng ®éng cña lùc lîng s¶n xuÊt m©u thuÉn víi tÝnh æn ®Þnh t¬ng ®èi cña quan hÖ s¶n xuÊt.

Phï hîp, kh«ng phï hîp cã tÝnh biÖn chøng, nghÜa lµ trong sù phï hîp ®• cã nh÷ng biÓu hiÖn kh«ng phï hîp vµ trong kh«ng phï hîp ®• chøa ®ùng nh÷ng ®iÒu kiÖn, yÕu tè ®Ó chuyÓn thµnh phï hîp. “Tíi mét giai ®o¹n ph¸t triÓn nµo ®ã cña chóng, lùc lîng s¶n xuÊt m©u thuÉn víi quan hÖ s¶n xuÊt hiÖn cã (...) trong ®ã tõ tríc ®Õn nay lùc lîng s¶n xuÊt vÉn ph¸t triÓn. Tõ chç lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ Êy trë thµnh nh÷ng xiÒng xÝch cña lùc lîng s¶n xuÊt. Khi ®ã b¾t ®Çu thêi ®¹i mét cuéc çch m¹ng” . Çch m¹ng x• héi, do vËy cã môc ®Ých c¬ b¶n lµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt b»ng çch xo¸ bá quan hÖ s¶n xuÊt cò vµ thay vµo ®ã mét quan hÖ s¶n xuÊt míi, phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn míi cña lùc lîng s¶n xuÊt; më ®êng cho lùc lîng s¶n xuÊt ®ã ph¸t triÓn tiÕp theo. Cø nh thÕ, sù ph¸t triÓn biÖn chøng cña ph-¬ng thøc s¶n xuÊt tu©n theo chuçi xÝch phï hîp, kh«ng phï hîp. ViÖc xo¸ bá quan hÖ s¶n xuÊt cò, thay thÕ b»ng quan hÖ s¶n xuÊt míi ®ång nghÜa víi sù xo¸ bá ph-¬ng thøc s¶n xuÊt cò, t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ra ®êi cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi cao h¬n, tiÕn bé h¬n.

Sù t¸c ®éng trë l¹i cña quan hÖ s¶n xuÊt ®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt bao giê còng th«ng qua çc quy luËt kinh tÕ x• héi, ®Æc biÖt lµ çc quy luËt kinh tÕ c¬ b¶n.

II. biÖn chøng gi÷a c¬ së h¹ tÇng víi kiÕn tróc thîng tÇng

Mçi x• héi cô thÓ ®Òu cã mét kiÓu quan hÖ vËt chÊt, kinh tÕ nhÊt ®Þnh vµ phï hîp víi nã lµ mét kiÓu quan hÖ t táng, tinh thÇn (quan hÖ vÒ chÝnh trÞ, ph¸p luËt, ®¹o ®øc, nghÖ thuËt, khoa häc v.v). Nh÷ng quan hÖ t táng, tinh thÇn nµy ®îc thÓ hiÖn qua nh÷ng tæ chøc x• héi t¬ng øng (nhµ níc, ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ, toµ ¸n, gi¸o héi vµ çc tæ chøc chÝnh trÞ-x• héi, tæ chøc nghÒ nghiÖp v.v). Mèi liªn hÖ, t¸c ®éng lÉn nhau gi÷a quan hÖ vËt chÊt, kinh tÕ (çi thø nhÊt) víi quan hÖ t tëng, tinh thÇn (çi thø hai) trong x• héi ®îc chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ph¶n ¸nh trong quy luËt vÒ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¬ së h¹ tÇng víi kiÕn tróc thîng tÇng.

1. Kh¸i niÖm c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc thîng tÇng

a. Kh¸i niÖm c¬ së h¹ tÇng (h¹ tÇng çc mèi quan hÖ vËt chÊt, kinh tÕ)

§Þnh nghÜa. C¬ së h¹ tÇng lµ kh¸i niÖm dïng ®Ó chØ toµn bé nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt t¹o nªn c¬ cÊu kinh tÕ cña mét x• héi nhÊt ®Þnh.

Çc yÕu tè cña c¬ së h¹ tÇng. Çc yÕu tè c¬ b¶n cña mét c¬ së h¹ tÇng cô thÓ gåm 1) Quan hÖ s¶n xuÊt cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt tríc ®ã. 2) Quan hÖ s¶n xuÊt cña ph-¬ng thøc s¶n xuÊt ®ang tån t¹i chñ ®¹o. 3) Quan hÖ s¶n xuÊt cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt t¬ng lai. 4) Nh÷ng kiÓu quan hÖ kinh tÕ kh¸c. Trong mét c¬ së h¹ tÇng cã nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ, nhiÒu kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt th× quan hÖ s¶n xuÊt ®ang thèng trÞ trong x• héi ®ã gi÷ vai trß chñ ®¹o, chi phèi çc kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt kh¸c vµ çc thµnh phÇn kinh tÕ bëi nã quy ®Þnh tÝnh chÊt cña c¬ së h¹ tÇng. Sù ®èi kh¸ng giai cÊp vµ tÝnh chÊt cña sù ®èi kh¸ng ®ã b¾t nguån tõ c¬ së h¹ tÇng.

Çc yÕu tè cña c¬ së h¹ tÇng- hÖ thèng çc quan hÖ s¶n xuÊt cña mét ph-¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh- mét mÆt, trong quan hÖ ®èi víi lùc lîng s¶n xuÊt, gi÷ vai trß lµ h×nh thøc kinh tÕ cho sù duy tr×, ph¸t huy vµ ph¸t triÓn lùc lîng s¶n xuÊt ®ang tån t¹i; mÆt kh¸c- trong quan hÖ ®èi víi çc quan hÖ chÝnh trÞ-x• héi, gi÷ vai trß lµ c¬ së h×nh thµnh kÕt cÊu kinh tÕ- c¬ së cho sù thiÕt lËp kiÕn tróc th-îng tÇng cña x• héi.

b. Kh¸i niÖm kiÕn tróc thîng tÇng (thîng tÇng çc mèi quan hÖ t tëng, chÝnh trÞ)

§Þnh nghÜa. KiÕn tróc thîng tÇng lµ a) toµn bé nh÷ng quan ®iÓm x• héi (chÝnh trÞ, ph¸p luËt, triÕt häc, ®¹o ®øc, t«n gi¸o, nghÖ thuËt, khoa häc v.v) víi b) nh÷ng thiÕt chÕ t¬ng øng (nhµ níc, ®¶ng ph¸i, gi¸o héi, çc ®oµn thÓ x• héi v.v) vµ c) nh÷ng mèi quan hÖ néi t¹i gi÷a çc yÕu tè ®ã cña kiÕn tróc thîng tÇng. “Toµn bé nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt hîp thµnh c¬ cÊu kinh tÕ cña x• héi, tøc lµ çi c¬ së hiÖn thùc trªn ®ã dùng lªn mét kiÕn tróc thîng tÇng ph¸p lý, chÝnh trÞ vµ nh÷ng h×nh th¸i ý thøc x• héi nhÊt ®Þnh t¬ng øng víi c¬ së h¹ tÇng hiÖn thùc ®ã” .

Çc yÕu tè c¬ b¶n cña mét kiÕn tróc thîng tÇng cô thÓ gåm 1) nh÷ng quan ®iÓm x• héi vµ thiÕt chÕ t¬ng øng cña giai cÊp ®ang thèng trÞ. 2) tµn d nh÷ng quan ®iÓm x• héi cña x• héi tríc. 3) quan ®iÓm vµ tæ chøc x• héi cña çc giai cÊp míi ra ®êi. 4) quan ®iÓm vµ tæ chøc x• héi cña çc tÇng líp trung gian. Trong ®ã, nh÷ng quan ®iÓm x• héi vµ thiÕt chÕ t¬ng øng cña giai cÊp ®ang thèng trÞ quy ®Þnh tÝnh chÊt kiÕn tróc thîng tÇng. Bé phËn cã quyÒn lùc m¹nh nhÊt cña kiÕn tróc thîng tÇng trong x• héi cã giai cÊp lµ nhµ níc; c«ng cô vËt chÊt cô thÓ cña giai cÊp thèng trÞ vÒ mÆt kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ ph¸p luËt. Nhê cã nhµ níc mµ t tëng cña giai cÊp thèng trÞ míi ®îc truyÒn b¸ vµ thèng trÞ ®îc ®êi sèng x• héi. Giai cÊp nµo thèng trÞ vÒ mÆt kinh tÕ vµ n¾m chÝnh quyÒn nhµ níc th× hÖ t tëng vµ çc thÓ chÕ giai cÊp ®ã còng gi÷ ®Þa vÞ thèng trÞ trong x• héi.

2. Quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¬ së h¹ tÇng víi kiÕn tróc thîng tÇng

a. C¬ së h¹ tÇng quy ®Þnh kiÕn tróc thîng tÇng. 1) TÝnh chÊt cña kiÕn tróc thîng tÇng do tÝnh chÊt cña c¬ së h¹ tÇng quy ®Þnh. Trong çc quan hÖ x• héi, quan hÖ vËt chÊt, kinh tÕ (çi thø nhÊt) quy ®Þnh quan hÖ tinh thÇn, t tëng (çi thø hai). M©u thuÉn trong ®êi sèng vËt chÊt, kinh tÕ, xÐt cho ®Õn cïng, quy ®Þnh m©u thuÉn trong ®êi sèng tinh thÇn, t tëng. 2) Nh÷ng biÕn ®æi trong c¬ së h¹ tÇng sÏ dÉn ®Õn nh÷ng biÕn ®æi trong kiÕn tróc thîng tÇng. Sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt lµm biÕn ®æi quan hÖ s¶n xuÊt, kÐo theo sù biÕn ®æi cña c¬ së h¹ tÇng vµ th«ng qua sù biÕn ®æi nµy, lµm biÕn ®æi kiÕn tróc thîng tÇng. Trong ®ã quan ®iÓm chÝnh trÞ, ph¸p luËt v.v thay ®æi tríc; t«n gi¸o, nghÖ thuËt v.v biÕn ®æi sau, thËm chÝ chóng cßn ®îc kÕ thõa trong kiÕn tróc thîng tÇng míi. Sù biÕn ®æi ®ã diÔn ra trong tõng h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi cô thÓ còng nh trong qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ tõ h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi nµy sang h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi kh¸c, cã nghÜa lµ mçi h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi ®Òu cã kiÕn tróc thîng tÇng vµ c¬ së h¹ tÇng cña riªng m×nh (lµ tÝnh lÞch sö-cô thÓ cña c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc thîng tÇng). 3) Sù phô thuéc cña kiÕn tróc thîng tÇng vµo c¬ së h¹ tÇng phong phó vµ phøc t¹p. Bªn trong kiÕn tróc thîng tÇng còng cã nh÷ng mèi liªn hÖ t¸c ®éng lÉn nhau, ®«i khi dÉn ®Õn nh÷ng biÕn ®æi trong kiÕn tróc thîng tÇng mµ kh«ng do c¬ së h¹ tÇng g©y nªn. Nhng suy cho ®Õn cïng, mäi sù biÕn ®æi cña kiÕn tróc thîng tÇng ®Òu cã c¬ së tõ nh÷ng sù biÕn ®æi trong c¬ së h¹ tÇng.

b. KiÕn tróc thîng tÇng t¸c ®éng trë l¹i c¬ së h¹ tÇng. Trong ®êi sèng x• héi, çc yÕu tè cña kiÕn tróc thîng tÇng ®Òu t¸c ®éng, b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, theo nh÷ng c¬ chÕ kh¸c nhau, ë møc ®é nµy hay ë møc ®é kia, ë vai trß nµy hoÆc vai trß kh¸c ®èi víi c¬ së h¹ tÇng. 1) Trong mçi kiÕn tróc thîng tÇng cßn kÕ thõa mét sè yÕu tè cña kiÕn tróc thîng tÇng tríc. Çc yÕu tè chÝnh trÞ, ph¸p luËt t¸c ®éng trùc tiÕp, cßn triÕt häc, ®¹o ®øc, t«n gi¸o, nghÖ thuËt, khoa häc v.v t¸c ®éng gi¸n tiÕp ®èi víi c¬ së h¹ tÇng, bÞ çc yÕu tè chÝnh trÞ, ph¸p luËt chi phèi. 2) Trong x• héi cã giai cÊp, nhµ níc lµ yÕu tè vËt chÊt cã t¸c ®éng m¹nh nhÊt ®èi víi c¬ së h¹ tÇng. Nhµ níc kiÓm so¸t x• héi vµ sö dông b¹o lùc, bao gåm nh÷ng yÕu tè vËt chÊt nh c¶nh s¸t, toµ ¸n, nhµ tï ®Ó t¨ng cêng søc m¹nh kinh tÕ cña giai cÊp thèng trÞ. Sù t¸c ®éng tÝch cùc cña kiÕn tróc thîng tÇng ®èi víi c¬ së h¹ tÇng ®îc thÓ hiÖn ë chøc n¨ng x• héi cña kiÕn tróc thîng tÇng lµ b¶o vÖ, duy tr×, cñng cè vµ ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng sinh ra nã; ®Êu tranh xo¸ bá c¬ së h¹ tÇng vµ kiÕn tróc th-îng tÇng cò. Trong ®ã, nhµ níc, dùa trªn hÖ t tëng, kiÓm so¸t x• héi vµ sö dông b¹o lùc, bao gåm nh÷ng yÕu tè vËt chÊt nh qu©n ®éi, c¶nh s¸t, toµ ¸n, nhµ tï, ®Ó t¨ng cêng søc m¹nh kinh tÕ cña giai cÊp thèng trÞ.

T¸c dông nh÷ng t¸c ®éng cña kiÕn tróc thîng tÇng lªn c¬ së h¹ tÇng sÏ lµ tÝch cùc khi t¸c ®éng ®ã cïng chiÒu víi sù vËn ®éng cña çc quy luËt kinh tÕ kh¸ch quan, nÕu tr¸i l¹i, th× sÏ g©y trë ng¹i cho sù ph¸t triÓn s¶n xuÊt, c¶n ®êng ph¸t triÓn cña x• héi. KiÕn tróc thîng tÇng cã t¸c ®éng m¹nh, nhng kh«ng thay thÕ ®îc yÕu tè vËt chÊt, kinh tÕ; nÕu kiÕn tróc thîng tÇng k×m h•m sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ-x• héi th× sím hay muén, b»ng çch nµy çch kh¸c, kiÕn tróc thîng tÇng ®ã sÏ

®îc thay thÕ b»ng kiÕn tróc thîng tÇng míi, thóc ®Èy kinh tÕ-x• héi tiÕp tôc ph¸t triÓn.

IV. H×nh th¸i kinh tÕ-x• héi vµ sù ph¸t triÓn lÞch sö-tù nhiªn cña çc h×nh th¸i-kinh tÕ-x• héi

1. Kh¸i niÖm, cÊu tróc h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi

§Þnh nghÜa: H×nh th¸i kinh tÕ-x• héi lµ ph¹m trï cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vÒ x• héi dïng ®Ó chØ x• héi ë tõng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, víi mét kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt ®Æc trng cho x• héi ®ã, phï hîp víi mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ víi mét kiÕn tróc thîng tÇng t¬ng øng ®îc x©y dùng trªn nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt Êy.

CÊu tróc cña h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi lµ hÖ thèng hoµn chØnh, phøc t¹p, trong ®ã lÜnh vùc kinh tÕ gåm çc mÆt c¬ b¶n lµ lùc lîng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt, kiÕn tróc thîng tÇng; ngoµi ra, h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi cßn bao gåm çc lÜnh vùc chÝnh trÞ, lÜnh vùc t tëng vµ lÜnh vùc x• héi. Mçi lÜnh vùc cña h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi võa tån t¹i ®éc lËp víi nhau, võa t¸c ®éng qua l¹i, thèng nhÊt víi nhau; chóng g¾n bã víi quan hÖ s¶n xuÊt vµ cïng biÕn ®æi víi sù biÕn ®æi cña quan hÖ s¶n xuÊt.

2. Qu¸ tr×nh lÞch sö-tù nhiªn cña sù ph¸t triÓn çc h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi

Çc mÆt cña h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi t¸c ®éng qua l¹i víi nhau t¹o nªn çc quy luËt vËn ®éng, ph¸t triÓn kh¸ch quan cña x• héi. ChÝnh sù t¸c ®éng cña çc quy luËt kh¸ch quan ®ã mµ “sù ph¸t triÓn cña çc h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö-tù nhiªn” . LÞch sö x• héi do con ngêi lµm ra; con ngêi t¹o ra çc quan hÖ x• héi cña m×nh vµ ®ã lµ x• héi. Nhng sù vËn ®éng cña x• héi l¹i tu©n theo quy luËt kh¸ch quan, kh«ng phô thuéc vµo ý muèn cña con ngêi mµ nguån gèc s©u xa cña sù thay thÕ nhau gi÷a çc h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi n»m ë sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, g©y nªn sù thay ®æi cña quan hÖ s¶n xuÊt. §Õn lît m×nh, sù thay ®æi cña quan hÖ s¶n xuÊt (víi t çch lµ c¬ së h¹ tÇng) sÏ lµm cho kiÕn tróc thîng tÇng thay ®æi vµ do vËy, h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi nµy ®îc thay thÕ b»ng h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi kh¸c cao h¬n, tiÕn bé h¬n. Sù thay thÕ nhau nh vËy gi÷a çc h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi lµ con ®êng ph¸t triÓn chung cña nh©n lo¹i.

Tuy nhiªn, con ®êng ph¸t triÓn cña mçi d©n téc cßn bÞ chi phèi bëi çc yÕu tè kh¸c nh ®iÒu kiÖn tù nhiªn, truyÒn thèng v¨n ho¸, chÝnh trÞ, quèc tÕ cô thÓ v.v kh«ng gièng nhau t¹o nªn sù ®a d¹ng trong sù ph¸t triÓn chung cña nh©n lo¹i. Cã nh÷ng d©n téc tuÇn tù tr¶i qua, cã nh÷ng d©n téc bá qua mét hay vµi h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi nµo ®ã. Sù biÕn ®æi ®ã cña h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi kh«ng chÞu sù t¸c ®éng cña con ngêi mµ tu©n theo çc quy luËt x• héi kh¸ch quan trªn; suy ra sù biÕn ®æi nµy lµ qu¸ tr×nh lÞch sö-tù nhiªn theo con ®êng tuÇn tù hoÆc bá qua mét hay vµi h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi nµo ®ã.

V. Vai trß cña ®Êu tranh giai cÊp vµ çch m¹ng x• héi ®èi víi sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x• héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp

1. Giai cÊp vµ vai trß cña ®Êu tranh giai cÊp ®èi víi sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x• héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp

a. Kh¸i niÖm giai cÊp. Giai cÊp lµ mét ph¹m trï kinh tÕ-x• héi cã tÝnh lÞch sö; lu«n biÕn ®æi cïng víi sù biÕn ®æi cña lÞch sö. Häc thuyÕt vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin lµ c«ng cô lý luËn ®Ó t×m hiÓu b¶n chÊt x• héi cã giai cÊp vµ x©y dùng x• héi kh«ng cã giai cÊp.

Néi dung lý luËn vÒ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp do C.M¸c ®a ra vµo n¨m 1852, theo ®ã 1) Sù tån t¹i cña çc giai cÊp chØ g¾n liÒn víi nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña s¶n xuÊt. 2) §Êu tranh giai cÊp tÊt yÕu sÏ dÉn ®Õn chuyªn chÝnh v« s¶n. 3) B¶n th©n nÒn chuyªn chÝnh nµy chØ lµ bíc qu¸ ®é tiÕn tíi thñ tiªu tÊt c¶ mäi giai cÊp vµ tiÕn tíi x• héi kh«ng cã giai cÊp. Nh vËy, çc giai cÊp chØ tån t¹i trong nh÷ng giai ®o¹n nhÊt ®Þnh cña lÞch sö, trong mçi ph¬ng thøc s¶n xuÊt cô thÓ.

§Þnh nghÜa giai cÊp. "Ngêi ta gäi lµ giai cÊp nh÷ng tËp ®oµn ngêi to lín gåm nh÷ng ngêi kh¸c nhau vÒ ®Þa vÞ cña hä trong mét hÖ thèng s¶n xuÊt x• héi nhÊt ®Þnh trong lÞch sö, kh¸c nhau vÒ quan hÖ cña hä (thêng th× nh÷ng quan hÖ nµy ®îc ph¸p luËt quy ®Þnh vµ thõa nhËn) ®èi víi t liÖu s¶n xuÊt, vÒ vai trß cña hä trong tæ chøc lao ®éng x• héi vµ nh vËy lµ kh¸c nhau vÒ çch thøc hëng thô vµ vÒ phÇn cña c¶i x• héi Ýt hay nhiÒu mµ hä ®îc hëng. Giai cÊp lµ nh÷ng tËp ®oµn ngêi mµ tËp ®oµn nµy cã thÓ chiÕm ®o¹t lao ®éng cña tËp ®oµn kh¸c do chç çc tËp ®oµn ®ã cã ®Þa vÞ kh¸c nhau trong mét chÕ ®é kinh tÕ-x• héi nhÊt ®Þnh" . Nh vËy, sù kh¸c nhau vÒ ®Þa vÞ trong chÕ ®é kinh tÕ-x• héi gi÷a çc tËp ®oµn ngêi dÉn ®Õn viÖc tËp ®oµn nµy dïng ®Þa vÞ ®ã cña m×nh ®Ó chiÕm ®o¹t søc lao ®éng cña tËp ®oµn kh¸c t¹o nªn b¶n chÊt nh÷ng xung ®ét giai cÊp trong x• héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp.

Ngoµi giai cÊp, trong x• héi cßn cã tÇng líp, ®¼ng cÊp. TÇng líp b×nh d©n trong x• héi n« lÖ; tÇng líp tiÓu t s¶n trong x• héi t b¶n; tÇng líp trÝ thøc lu«n cã vai trß quan träng vÒ kinh tÕ-x• héi, chÝnh trÞ-v¨n ho¸ trong tÊt c¶ çc x• héi trong lÞch sö. §¼ng cÊp ®îc ph©n chia tõ giai cÊp, kh¸c nhau vÒ ®Þa vÞ thùc tÕ trong x• héi vµ ®Þa vÞ ph¸p lý trong nhµ níc. Nhng sù ph©n chia tÇng líp, ®¼ng cÊp kh«ng thÓ hiÖn ®îc b¶n chÊt cña nh÷ng tËp ®oµn ngêi trong x• héi.

b. Nguån gèc h×nh thµnh vµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña giai cÊp

Giai cÊp lµ mét hiÖn tîng lÞch sö. Trong x• héi loµi ngêi cã nhiÒu tËp ®oµn ngêi ®îc ph©n biÖt b»ng nh÷ng ®Æc trng kh¸c nhau nhng chØ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x• héi nhÊt ®Þnh míi dÉn ®Õn sù ph©n chia x• héi thµnh nh÷ng giai cÊp kh¸c nhau. Nguån gèc s©u xa cña sù ra ®êi çc giai cÊp trong x• héi lµ do sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, cßn nguån gèc trùc tiÕp cña nã lµ chÕ ®é t h÷u.

Cuèi x• héi nguyªn thuû, do sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, c«ng cô lao ®éng b»ng ®¸ ®îc thay b»ng kim lo¹i lµm cho n¨ng suÊt lao ®éng t¨ng lªn; sè lîng s¶n phÈm t¹o ra vît nhu cÇu tån t¹i nªn cã cña c¶i d thõa, lµm n¶y sinh kh¶ n¨ng chiÕm ®o¹t s¶n phÈm ®ã. Nh÷ng ngêi ®øng ®Çu c«ng x•, cã quyÒn lùc trong thÞ téc, bé l¹c ®• dïng ®Þa vÞ cña m×nh ®Ó chiÕm ®o¹t tµi s¶n c«ng lµm cña riªng th©u tãm søc m¹nh kinh tÕ nªn ngµy cµng giµu cã.

Ph©n c«ng lao ®éng trong x• héi b¾t ®Çu tõ viÖc t¸ch ch¨n nu«i ra khái trång trät. XuÊt hiÖn nhiÒu nhãm ngêi cã ngµnh nghÒ kh¸c nhau, sù ph©n nhãm vµ kh¸c biÖt gi÷a çc nhãm ®ã trong x• héi. Tï binh trong çc cuéc chiÕn tranh, tríc ®©y bÞ giÕt do kh«ng cã kh¶ n¨ng nu«i, nay ®îc gi÷ l¹i ®Ó lµm n« lÖ.

Lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn ®Õn mét møc nµo ®ã th× quan hÖ s¶n xuÊt céng ®ång nguyªn thuû kh«ng cßn phï hîp n÷a. Së h÷u t liÖu s¶n xuÊt céng s¶n nguyªn thuû g©y c¶n trë ®èi víi sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt. ChÕ ®é t h÷u dÇn thay thÕ chÕ ®é c«ng h÷u vÒ t liÖu s¶n xuÊt (chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ).

Tãm l¹i, giai cÊp xuÊt hiÖn lµ do sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, cßn nguån gèc trùc tiÕp cña giai cÊp lµ chÕ ®é chiÕm h÷u t nh©n vÒ t liÖu s¶n xuÊt, ph©n c«ng lao ®éng vµ hëng thô s¶n phÈm lao ®éng.

Giai cÊp kh«ng tån t¹i vÜnh viÔn. §iÒu kiÖn ®Ó çc giai cÊp tån t¹i lµ lùc lîng s¶n xuÊt ®• ph¸t triÓn tíi møc t¹o ra ®îc s¶n phÈm d thõa, nhng cha ®¹t tíi møc nhu cÇu cña mäi ngêi ®îc tho¶ m•n. §iÒu kiÖn ®Ó çc giai cÊp trong x• héi cã giai cÊp bÞ thñ tiªu lµ sù ph©n chia x• héi thµnh giai cÊp sÏ bÞ sù "ph¸t triÓn ®Çy ®ñ" cña lùc lîng s¶n xuÊt xo¸ bá. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen cho r»ng, sù ph¸t triÓn chñ nghÜa t b¶n sÏ t¹o ra sù ph¸t triÓn cao cña lùc lîng s¶n xuÊt, ®Æc biÖt lµ sù ph¸t triÓn cao vµ toµn diÖn cña con ngêi ®Ó xãa bá giai cÊp. Tuy vËy, ®ã lµ mét thêi kú l©u dµi, tr¶i qua nhiÒu bíc trung gian qu¸ ®é hÕt søc phøc t¹p.

c. Vai trß cña ®Êu tranh giai cÊp ®èi víi sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x• héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp

Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö kh¼ng ®Þnh ®Êu tranh giai cÊp lµ quy luËt vËn ®éng cña x• héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp. §ã lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a ngêi bÞ ¸p bøc chèng l¹i kÎ ¸p bøc; ngêi bÞ bãc lét chèng l¹i kÎ bãc lét mµ ®Ønh cao lµ çch m¹ng x• héi.

§Þnh nghÜa ®Êu tranh giai cÊp. “§Êu tranh giai cÊp lµ ®Êu tranh cña mét bé phËn nh©n d©n nµy chèng l¹i bé phËn kh¸c, cuéc ®Êu tranh cña quÇn chóng bÞ tíc hÕt quyÒn, bÞ ¸p bøc vµ lao ®éng chèng l¹i bän cã ®Æc quyÒn, ®Æc lîi vµ bän ¨n b¸m, cuéc ®Êu tranh cña nh÷ng ngêi c«ng nh©n lµm thuª hay nh÷ng ngêi v« s¶n chèng nh÷ng ngêi h÷u s¶n hay giai cÊp t s¶n” . Nh vËy, thùc chÊt ®Êu tranh giai cÊp lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a çc giai cÊp cã lîi Ých c¬ b¶n ®èi lËp nhau (lîi Ých c¬ b¶n lµ nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn ®Ó tho¶ m•n nhu cÇu nhÊt ®Þnh cña mét giai cÊp). Do sù ®èi lËp vÒ lîi Ých mang tÝnh ®èi kh¸ng nªn ®Êu tranh giai cÊp lµ tÊt yÕu

Çc h×nh thøc ®Êu tranh giai cÊp lµ ®Êu tranh kinh tÕ; ®Êu tranh t tëng vµ ®Êu tranh chÝnh trÞ. Muèn gi¶i phãng vÒ kinh tÕ, ph¶i ®Êu tranh t tëng vµ tiÕn lªn ®Êu tranh chÝnh trÞ ®Ó giµnh chÝnh quyÒn. “BÊt cø cuéc ®Êu tranh giai cÊp nµo còng lµ mét cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ” . Trong cuéc ®Êu tranh giai cÊp, mçi giai cÊp ®Òu muèn tËp hîp quanh m×nh nh÷ng giai cÊp kh¸c, phï hîp vÒ lîi Ých c¬ b¶n, l©u dµi hoÆc cã thÓ lµ nh÷ng lîi Ých kh«ng c¬ b¶n vµ t¹m thêi. §ã lµ liªn minh giai cÊp trong ®Êu tranh giai cÊp vµ liªn minh giai cÊp lµ mét yÕu tè tÊt yÕu trong ®Êu tranh giai cÊp.

Vai trß ®éng lùc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn x• héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp cña ®Êu tranh giai cÊp. Chóng ta thÊy r»ng, khi sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt tiÕn tíi møc ®é mµ quan hÖ s¶n xuÊt trë thµnh vËt c¶n cña sù ph¸t triÓn ®ã th× xÈy ra m©u thuÉn gi÷a chóng víi nhau. Trong x• héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp, do lîi Ých giai cÊp, giai cÊp thèng trÞ b»ng mäi çch ®Ó b¶o vÖ, duy tr× quan hÖ s¶n xuÊt ®ang mang l¹i lîi Ých cho m×nh, nªn giai cÊp ®ã dïng mäi biÖn ph¸p, trong ®ã cã biÖn ph¸p sö dông bé m¸y nhµ níc ®Ó trÊn ¸p nh÷ng giai cÊp míi ®¹i diÖn cho lùc lîng s¶n xuÊt tiªn tiÕn h¬n. X©y dùng quan hÖ s¶n xuÊt míi, më ®êng cho lùc lîng s¶n xuÊt tiÕp tôc ph¸t triÓn, lµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn trªn; x¸c lËp ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi, thóc ®Èy x• héi ph¸t triÓn lµ môc ®Ých cña ®Êu tranh giai cÊp. Muèn thiÕt lËp quan hÖ s¶n xuÊt míi, phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt th× ph¶i th«ng qua ®Êu tranh giai cÊp. Cuéc ®Êu tranh Êy sÏ dÉn ®Õn çch m¹ng x• héi ®Ó xo¸ bá giai cÊp ®¹i diÖn cho quan hÖ s¶n xuÊt ®ang thèng trÞ. Vai trß cña ®Êu tranh giai cÊp ®èi víi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña x• héi do tÝnh chÊt, tr×nh ®é ph¸t triÓn cña ®Êu tranh giai cÊp quy ®Þnh. Cã cuéc çch m¹ng x• héi chØ thay thÕ h×nh thøc ¸p bøc, bãc lét, cai trÞ; cã cuéc çch m¹ng gi¶i phãng giai cÊp bÞ bãc lét, cai trÞ khi ®ång thêi gi¶i phãng c¶ giai cÊp bãc lét, cai trÞ, do ®ã gi¶i phãng toµn x• héi khái bãc lét, cai trÞ.

Cã thÓ nãi r»ng, çc cuéc ®Êu tranh giai cÊp trong x• héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp ®Òu xuÊt ph¸t tõ lîi Ých kinh tÕ, nh»m gi¶i quyÕt vÊn ®Ò kinh tÕ vµ tõ vÊn ®Ò nµy gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c ®Ó thóc ®Èy x• héi ph¸t triÓn. Bëi vËy, ®Êu tranh giai cÊp lµ ph¬ng ph¸p c¬ b¶n, lµ ®Çu tµu cña lÞch sö, lµ ®ßn bÈy ®Ó thay ®æi h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi, lµ ®éng lùc ®Ó thóc ®Èy sù ph¸t triÓn çc mÆt kh¸c nhau cña ®êi sèng x• héi.

2. Çch m¹ng x• héi vµ vai trß cña nã ®èi víi sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x• héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp

a. Kh¸i niÖm çch m¹ng x• héi vµ nguyªn nh©n cña nã

Kh¸i niÖm çch m¹ng x• héi dïng ®Ó chØ sù biÕn ®æi cã tÝnh bíc ngoÆt vµ c¨n b¶n vÒ chÊt trong mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x• héi; lµ bíc nh¶y trong sù ph¸t triÓn cña x• héi. KÕt qu¶ cña çch m¹ng x• héi lµ sù thay thÕ mét h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi nµy b»ng mét h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi kh¸c cao h¬n, tiÕn bé h¬n.

Çch m¹ng x• héi cã nguyªn nh©n tõ sù ph¸t triÓn kh¸ch quan cña lùc lîng s¶n xuÊt, con ngêi tÊt yÕu ph¶i xo¸ bá quan hÖ s¶n xuÊt cò ®• trë thµnh xiÒng xÝch cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ thay thÕ b»ng mét kiÓu quan hÖ s¶n xuÊt míi, phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt ®• thay ®æi vµ më ®êng cho lùc lîng s¶n xuÊt ®ã ph¸t triÓn. ViÖc xo¸ bá quan hÖ s¶n xuÊt cò, thay thÕ b»ng quan hÖ s¶n xuÊt míi ®ång nghÜa víi sù diÖt vong cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt cò, ®• lçi thêi vµ sù ra ®êi cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi, phï hîp víi lùc lîng s¶n xuÊt míi. Ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi ra ®êi kÐo theo sù thay ®æi cña çc yÕu tè cña kiÕn tróc thîng tÇng, trong ®ã cã nhµ níc. Bëi vËy, çch m¹ng x• héi lµ bíc ph¸t triÓn nh¶y vät c¨n b¶n kh«ng nh÷ng chØ cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt mµ cßn cña toµn bé çc lÜnh vùc trong ®êi sèng x• héi.

Quan hÖ gi÷a çi kh¸ch quan víi çi chñ quan trong çch m¹ng x• héi. Çi (®iÒu kiÖn) kh¸ch quan lµ nh÷ng hoµn c¶nh ®• h×nh thµnh vµ ®ang tån t¹i ®éc lËp víi ý chÝ con ngêi; lµ nh÷ng yÕu tè cÇn thiÕt t¹o thµnh t×nh thÕ çch m¹ng. T×nh thÕ çch m¹ng lµ sù chÝn muåi cña m©u thuÉn gi÷a quan hÖ s¶n xuÊt víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, biÓu hiÖn thµnh m©u thuÉn giai cÊp trong x• héi dÉn ®Õn ®¶o lén nÒn t¶ng kinh tÕ-x• héi; t¹o nªn cuéc khñng ho¶ng chÝnh trÞ khiÕn cho sù thay thÕ thÓ chÕ chÝnh trÞ ®ã b»ng mét thÓ chÕ chÝnh trÞ kh¸c tiÕn bé h¬n lµ mét thùc tÕ kh«ng thÓ ®¶o ngîc. T×nh thÕ çch m¹ng lµ tr¹ng th¸i ®Æc biÖt cña ®iÒu kiÖn kh¸ch quan cña çch m¹ng x• héi . Theo V.I.Lªnin, t×nh thÕ çch m¹ng cã nh÷ng ®Æc trng sau 1) Giai cÊp thèng trÞ l©m vµo cuéc khñng ho¶ng lµm cho chóng kh«ng thÓ thèng trÞ nh cò ®îc n÷a. 2) §êi sèng cña quÇn chóng nh©n d©n bÞ ®Èy vµo t×nh tr¹ng quÉn b¸ch h¬n møc b×nh thêng. 3) Do nh÷ng nguyªn nh©n trªn, tr×nh ®é gi¸c ngé vÒ chÝnh trÞ vµ tÝnh tÝch cùc cña quÇn chóng ®îc n©ng lªn râ rÖt. Çi (yÕu tè) chñ quan trong çch m¹ng x• héi lµ ho¹t ®éng cña con ngêi t¸c ®éng vµo hoµn c¶nh kh¸ch quan ®Ó biÕn ®æi nã. Nh÷ng nh©n tè chñ quan t¸c ®éng ®Õn çch m¹ng x• héi gåm tr×nh ®é tæ chøc; ®é quyÕt t©m giai cÊp trong cuéc çch m¹ng x• héi v.v. Trong çch m¹ng v« s¶n, nh©n tè chñ quan ®îc thÓ hiÖn ë tr×nh ®é trëng thµnh cña phong trµo c«ng nh©n, quÇn chóng lao ®éng díi sù l•nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n; ý chÝ cña quÇn chóng nh©n d©n s½n sµng ®øng lªn lËt ®æ nhµ níc cña giai cÊp t s¶n. Çch m¹ng x• héi kh«ng thÓ næ ra vµ th¾ng lîi nÕu ®iÒu kiÖn kh¸ch quan kh«ng cho phÐp. Nhng còng kh«ng thÓ ngåi chê, mµ ph¶i chuÈn bÞ lùc lîng vµ t¸c ®éng lµm cho ®iÒu kiÖn kh¸ch quan chÝn muåi; t¹o t×nh thÕ tiÕn hµnh çch m¹ng giµnh chÝnh quyÒn.

H×nh thøc vµ ph¬ng ph¸p çch m¹ng. Çch m¹ng diÔn ra díi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh ®Êu tranh giai cÊp dÉn tíi thay ®æi chÕ ®é chÝnh trÞ; néi chiÕn çch m¹ng; çch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n v.v. Çch m¹ng cã nhiÒu ph¬ng ph¸p, nhng b¹o lùc çch m¹ng (b¹o lùc chÝnh trÞ, b¹o lùc vò trang) vÉn lµ ph¬ng ph¸p çch m¹ng phæ biÕn vµ tÊt yÕu cña çch m¹ng x• héi. Trong khi kh¼ng ®Þnh b¹o lùc çch m¹ng, lý luËn m¸cxÝt kh«ng phñ nhËn kh¶ n¨ng ®a çch m¹ng x• héi tiÕn lªn b»ng ph¬ng ph¸p hoµ b×nh; kÓ c¶ viÖc sö dông con ®êng nghÞ trêng;

song th¾ng lîi cña nã chØ ®îc ®¶m b¶o khi cã søc m¹nh cña phong trµo quÇn chóng. Xu thÕ tõ ®èi ®Çu chuyÓn sang ®èi tho¹i kh«ng b¸c bá quan ®iÓm m¸cxÝt vÒ b¹o lùc. Xu thÕ ®ã ®îc t¹o ra bëi chÝnh sù lín m¹nh cña çc phong trµo v× hoµ b×nh; bëi t¬ng quan gi÷a lùc lîng çch m¹ng vµ ph¶n çch m¹ng ®• thay ®æi.

b. Vai trß cña çch m¹ng x• héi ®èi víi sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x• héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp

ChØ cã çch m¹ng x• héi míi thay thÕ ®îc quan hÖ s¶n xuÊt ®• lçi thêi b»ng quan hÖ s¶n xuÊt tiÕn bé h¬n thóc ®Èy lùc lîng s¶n xuÊt ph¸t triÓn vµ do vËy thay thÕ h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi cò b»ng h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi míi, cao h¬n, tiÕn bé h¬n. Trong çch m¹ng x• héi, n¨ng lùc s¸ng t¹o cña quÇn chóng nh©n d©n ®îc ph¸t huy cao ®é, trë thµnh ®Çu tµu cña lÞch sö. TÝnh chÊt cña mét cuéc çch m¹ng x• héi ®îc x¸c ®Þnh bëi nhiÖm vô gi¶i quyÕt m©u thuÉn kinh tÕ vµ m©u thuÉn x• héi t¬ng øng; nã quy ®Þnh lùc lîng vµ ®éng lùc cña cuéc çch m¹ng ®ã. Lùc lîng cña çch m¹ng x• héi lµ giai cÊp vµ nh÷ng giai cÊp, çc tÇng líp nh©n d©n cã lîi Ých g¾n bã víi cuéc çch m¹ng x• héi ®ã; lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ mµ trong ®ã çch m¹ng x• héi næ ra. Lùc lîng l•nh ®¹o çch m¹ng x• héi thuéc vÒ giai cÊp ®øng ë vÞ trÝ trung t©m cña thêi ®¹i, ®¹i biÓu cho ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi. §éng lùc cña çch m¹ng x• héi lµ giai cÊp cã lîi Ých c¬ b¶n g¾n liÒn víi môc tiªu cña cuéc çch m¹ng x• héi.

Çc cuéc çch m¹ng x• héi trong lÞch sö x• héi loµi ngêi. LÞch sö nh©n lo¹i ®• tr¶i qua bèn cuéc çch m¹ng x• héi ®a nh©n lo¹i tr¶i qua n¨m ph¬ng thøc s¶n xuÊt nèi tiÕp nhau, tõ nguyªn thuû lªn chiÕm h÷u n« lÖ, tõ n« lÖ lªn phong kiÕn, tõ phong kiÕn lªn t s¶n vµ tõ t s¶n lªn chñ nghÜa x• héi- giai ®o¹n ®Çu cña h×nh th¸i kinh tÕ céng s¶n chñ nghÜa. Çch m¹ng cña giai cÊp v« s¶n lµ mét kiÓu çch m¹ng x• héi míi vÒ chÊt. NÕu nh tÊt c¶ çc cuéc çch m¹ng x• héi tríc ®ã chØ lµ sù thay thÕ çc h×nh thøc kh¸c nhau cña chÕ ®é chiÕm h÷u t nh©n, thay thÕ çc h×nh thøc kh¸c nhau cña chÕ ®é ngêi bãc lét ngêi, th× çch m¹ng x• héi cña giai cÊp v« s¶n cã môc tiªu lµ x©y dùng mét x• héi míi kh«ng cã ngêi bãc lét ngêi, kh«ng giai cÊp.

VII Quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö vÒ con ngêi vµ vai trß s¸ng t¹o lÞch sö cña quÇn chóng nh©n d©n

Con ng¬êi lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña çc khoa häc x• héi vµ nh©n v¨n nh¬ sinh vËt häc; t©m lý häc; y häc; sö häc; v¨n ho¸ häc v.v, trong ®ã cã triÕt häc. Tuy vËy, chØ nh÷ng vÊn ®Ò chung nhÊt nh¬ b¶n chÊt con ng¬êi; thÕ giíi quan; t¬ duy; ®¹o ®øc; tÝn ng¬ìng; thÈm mü; çc quan hÖ x• héi; quan hÖ giai cÊp; d©n téc vµ nh©n lo¹i v.v cña con ng¬êi míi thuéc lÜnh vùc nghiªn cøu cña triÕt häc. Néi dung triÕt häc vÒ con ng¬êi, tõ xa tíi nay, thêng lµ nh÷ng c©u hái nh con ngêi lµ g×, tõ ®©u ra? b¶n chÊt con ngêi? Trong mçi thêi ®¹i, con ng¬êi cã quan hÖ víi tù nhiªn vµ ®ång lo¹i thÕ nµo? V× ®©u ë mçi con ng¬êi, mçi céng ®ång l¹i cã nh÷ng nÐt ®éc ®¸o vÒ t¬ tëng, t×nh c¶m, nghÞ lùc vµ tµi n¨ng? Con ngêi cã thÓ lµm chñ ®îc b¶n th©n m×nh kh«ng? Con ngêi ph¶i lµm g× ®Ó cã cuéc sèng xøng ®¸ng víi b¶n

th©n? v.v. Chñ nghÜa M¸c-Lªnin coi con ngêi lµ mét thùc thÓ tù nhiªn mang ®Æc tÝnh x• héi; lµ sù thèng nhÊt gi÷a yÕu tè x• héi víi yÕu tè tù nhiªn cña m×nh.

1. Con ngêi vµ b¶n chÊt con ngêi

a. Kh¸i niÖm con ngêi

Trong lÞch sö triÕt häc cña nh©n lo¹i ®• tån t¹i nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau vÒ con ng¬êi. Quan ®iÓm duy t©m, t«n gi¸o coi con ngêi lµ thùc thÓ tinh thÇn, coi b¶n chÊt con ngêi lµ tinh thÇn. §Æc trng cña con ngêi lµ t tëng; lµ s¶n phÈm cña lùc lîng siªu nhiªn, tuyÖt ®èi ho¸ yÕu tè tinh thÇn cña con ngêi. TriÕt häc ph¬ng §«ng cæ, trung ®¹i chñ yÕu coi Trêi vµ Ngêi lµ sù hoµ hîp víi nhau (Thiªn Nh©n hîp nhÊt). Nho gi¸o (víi çc ®¹i diÖn Khæng, M¹nh, Tu©n Tö), trong ®ã b¶n chÊt con ng¬êi bÞ quy ®Þnh bëi MÖnh Trêi “Nh©n gi• kü thiªn ®Þa chi ®øc, ©m d¬ng chi giao, quû thÇn chi héi, ngò hµnh chi trÝ khÝ gi•- Con ngêi lµ çi ®øc cña Trêi §Êt, sù giao hîp cña ©m d¬ng, sù tô héi cña quû thÇn, çi khÝ tinh tó cña ngò hµnh”. Nh÷ng quan niÖm nµy ®Òu ®óng, nhng cha ®ñ v× cha chØ ra ®îc nguån gèc cña çc yÕu tè ®ã còng nh cha chØ ra vµ ph©n tÝch ®îc mèi quan hÖ gi÷a chóng. Quan niÖm vÒ con ngêi trong chñ nghÜa duy vËt tríc M¸c. TriÕt häc ph¬ng T©y thêi nµo còng cã t tëng duy vËt g¾n víi thùc tiÔn x• héi ®ång thêi ë bÊt kú thêi nµo quan ®iÓm duy t©m vÒ con ngêi vÉn còng lµ t tëng thèng trÞ. Nhng chØ m•i khi ThuyÕt tiÕn ho¸ cña §¸cuyn ra ®êi, çc nhµ triÕt häc duy vËt míi cã c¨n cø khoa häc ®Ó chØ ra nguån gèc phi thÇn th¸nh cña con ngêi "Kh«ng ph¶i Chóa ®• t¹o ra con ngêi theo h×nh ¶nh cña Chóa mµ chÝnh con ngêi ®• t¹o ra Chóa theo h×nh ¶nh cña con ng-êi" (Phoi¬b¾c). Tuy vËy, do chÞu ¶nh h¬ëng bëi t¬ duy siªu h×nh nªn triÕt häc ph-¬ng T©y ®• gi¶i thÝch sai lÖch vÒ nguån gèc vµ b¶n chÊt con ng¬êi. Çc nhµ duy vËt thÕ kû XVII-XVIII (Hèpx¬) coi con ng¬êi khi sinh ra ®• mang s½n b¶n chÊt tù nhiªn (tÝnh ®ång lo¹i). Ph¸i nh©n b¶n häc sinh vËt (Phoi¬b¾c, Phêrít v.v) tuyÖt ®èi ho¸ yÕu tè sinh vËt cña con ngêi, quy b¶n chÊt cña con ngêi vµo tÝnh tù nhiªn cña nã. §©y lµ lo¹i quan ®iÓm triÕt häc tuyÖt ®èi ho¸ mÆt tù nhiªn cña con ngêi, t¸ch con ngêi ra khái çc ho¹t ®éng thùc tiÔn cña hä, hoµ tan b¶n chÊt con ngêi vµo b¶n chÊt t«n gi¸o. Do vËy, con ngêi lµ con ngêi trõu tîng, bÞ t¸ch khái çc mèi quan hÖ x• héi, khái ho¹t ®éng thùc tiÔn vèn cã cña m×nh.

Trong chñ nghÜa M¸c-Lªnin, con ng¬êi lu«n lµ néi dung c¬ b¶n. T×m b¶n chÊt con ngêi ®Ó gi¶i phãng con ngêi khái x• héi t b¶n cò víi nh÷ng giai cÊp vµ nh÷ng sù ®èi kh¸ng giai cÊp cña nã; x©y dùng mét liªn hîp, trong ®ã, sù ph¸t triÓn tù do cña mçi ngêi lµ ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn tù do cña tÊt c¶ mäi ngêi lµ môc ®Ých cuèi cïng cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin vÒ con ngêi.

b. B¶n chÊt cña con ngêi

Con ngêi lµ thùc thÓ thèng nhÊt gi÷a mÆt sinh vËt víi mÆt x• héi. Lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi cña giíi tù nhiªn; con ngêi cã nhu cÇu tù nhiªn nªn ph¶i tu©n theo sù chi phèi cña çc quy luËt tù nhiªn. Lµ mét thùc thÓ tù nhiªn-sinh vËt, con ngêi còng tån t¹i víi nh÷ng b¶n n¨ng vµ nhu cÇu tù nhiªn nh ¨n, uèng, sinh con

v.v vµ chÞu sù chi phèi cña quy luËt tù nhiªn nh quy luËt sinh häc (trao ®æi chÊt, di truyÒn, biÕn dÞ, thÝch nghi m«i trêng sèng v.v). Çi kh¸c biÖt gi÷a con ngêi víi con vËt lµ b¶n n¨ng cña con ngêi ®• ®îc ý thøc; quy luËt t©m lý, ý thøc cña con ngêi ®îc h×nh thµnh tõ nÒn t¶ng sinh häc nh t×nh c¶m, kh¸t väng, niÒm tin, ý chÝ v.v gióp con ngêi khai th¸c, c¶i t¹o tù nhiªn vµ s¸ng t¹o thªm nh÷ng g× mµ tù nhiªn kh«ng cã ®Ó tho¶ m•n nhu cÇu sinh tån vµ ph¸t triÓn cña m×nh. B¶n n¨ng cña con vËt lµ b¶n n¨ng sinh tån thuÇn tuý, cuéc sèng cña nã hoµn toµn phô thuéc vµo tù nhiªn. yÕu tè tù nhiªn-sinh vËt ë con ngêi lµ tiÒn ®Ò, lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho sù h×nh thµnh vµ ho¹t ®éng cña con ngêi. YÕu tè ®ã tån t¹i vÜnh viÔn bëi nã lµ çi sinh vËt, çi vËt chÊt sinh lý cña con ngêi. X• héi cµng v¨n minh, con ngêi cµng ph¸t triÓn th× b¶n n¨ng ®éng vËt cña nã cµng thu hÑp l¹i, nhêng chç cho nh÷ng hµnh vi tù gi¸c, “Con ngêi cµng xa con vËt bao nhiªu th× con ngêi l¹i cµng tù m×nh lµm ra lÞch sö cña m×nh cã ý thøc bÊy nhiªu”.

Con ngêi lµ mét thùc thÓ x• héi ho¹t ®éng cã ý thøc vµ s¸ng t¹o. Lµ s¶n phÈm cña qu¸ tr×nh x• héi hãa; cã nhu cÇu x• héi nªn ph¶i tu©n theo çc chuÈn mùc x• héi; con ngêi cã b¶n tÝnh x• héi. B¶n chÊt x• héi cña con ngêi ®îc thÓ hiÖn trong çc ho¹t ®éng x• héi mµ tríc hÕt lµ trong s¶n xuÊt vËt chÊt ®Ó duy tr× ®êi sèng cña m×nh. Lao ®éng lµ hµnh vi lÞch sö ®Çu tiªn, lµ ho¹t ®éng b¶n chÊt cña con ngêi mµ nhê ®ã con ngêi t¸ch ra khái ®éng vËt. Con ngêi chØ tån t¹i víi t çch lµ con ng-êi trong quan hÖ víi con ngêi, víi thÕ giíi xung quanh. HÖ thèng çc quan hÖ x• héi cña con ngêi ®îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn vµ tham gia vµo ®êi sèng x• héi vµ ®Õn lît m×nh, chóng quy ®Þnh ®êi sèng x• héi, quy ®Þnh b¶n chÊt x• héi cña con ngêi. Nh vËy, quan hÖ x• héi lµ yÕu tè cÊu thµnh, lµ ®Æc trng b¶n chÊt cña con ngêi. B¶n chÊt x• héi ®ã ®îc x©y dùng tõ c¬ së thùc thÓ tù nhiªn-sinh vËt cña con ngêi.

Trong tÝnh hiÖn thùc cña nã, b¶n chÊt con ngêi lµ tæng hoµ nh÷ng quan hÖ x• héi . VÒ b¶n chÊt, con ngêi kh¸c víi con vËt ë c¶ ba mÆt, trong quan hÖ gi÷a con ngêi víi giíi tù nhiªn, quan hÖ gi÷a con ngêi víi x• héi vµ quan hÖ gi÷a con ngêi víi chÝnh b¶n th©n m×nh. Trong ®ã quan hÖ gi÷a con ngêi víi x• héi lµ quan hÖ b¶n chÊt nhÊt. Kh«ng cã con ngêi trõu tîng sèng ngoµi ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh lÞch sö x• héi, mµ ngîc l¹i trong ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh vµ b»ng ho¹t ®éng thùc tiÔn cña m×nh, con ngêi t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn vÒ thÓ lùc, trÝ lùc vµ chØ trong çc mèi quan hÖ x• héi trªn vµ çc quan hÖ kh¸c nh giai cÊp, d©n téc, thêi ®¹i, chÝnh trÞ, kinh tÕ, ç nh©n, gia ®×nh, x• héi v.v, con ngêi míi thÓ hiÖn b¶n chÊt cña m×nh. NhÊn m¹nh mÆt x• héi lµ coi b¶n chÊt x• héi cña con ngêi lµ yÕu tè c¬ b¶n nhÊt ®Ó ph©n biÖt con ngêi víi ®éng vËt vµ còng ®Ó kh¾c phôc thiÕu sãt cña çc nhµ triÕt häc kh«ng thÊy ®îc b¶n chÊt x• héi cña con ngêi. H¬n n÷a, b¶n chÊt trªn mang tÝnh phæ biÕn nhng kh«ng ph¶i lµ çi duy nhÊt; do vËy, còng ph¶i thÊy çi riªng biÖt, phong phó vµ ®a d¹ng cña mçi ç nh©n vÒ phong çch, nhu cÇu, lîi Ých v.v trong céng ®ång x• héi.

Con ngêi võa lµ chñ thÓ võa lµ s¶n phÈm cña lÞch sö. Con ngêi t¸c ®éng, c¶i biÕn tù nhiªn b»ng ho¹t ®éng thùc tiÔn cña m×nh, thóc ®Èy sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn

cña x• héi. Lao ®éng võa lµ ®iÒu kiÖn cho sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña con ngêi, võa lµ ph¬ng thøc lµm biÕn ®æi ®êi sèng x• héi. Kh«ng cã con ngêi th× còng kh«ng tån t¹i çc quy luËt x• héi, kh«ng cã sù tån t¹i cña toµn bé lÞch sö x• héi.

B¶n chÊt con ngêi lu«n vËn ®éng, thay ®æi cïng víi sù thay ®æi cña ®iÒu kiÖn lÞch sö; b¶n chÊt ®ã lµ hÖ thèng më, t¬ng øng víi ®iÒu kiÖn tån t¹i cña con ngêi. “Con ngêi t¹o ra hoµn c¶nh ®Õn møc nµo th× hoµn c¶nh còng t¹o ra con ngêi ®Õn møc Êy” . Mçi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña lÞch sö quy ®Þnh sù biÕn ®æi b¶n chÊt con ngêi.

2. QuÇn chóng nh©n d©n vµ vai trß s¸ng t¹o lÞch sö cña quÇn chóng nh©n d©n

a. Kh¸i niÖm quÇn chóng nh©n d©n

QuÇn chóng nh©n d©n lµ nh÷ng bé phËn; nh÷ng tÇng líp d©n c; çc lùc lîng tiÕn bé vµ nh©n d©n lao ®éng cã lîi Ých c¨n b¶n gièng nhau ®îc tËp hîp díi sù l•nh ®¹o cña mét l•nh tô; mét tæ chøc hay mét chÝnh ®¶ng nµo ®ã mµ ho¹t ®éng cña hä cã t¸c ®éng biÕn ®æi lÞch sö.

b. Vai trß s¸ng t¹o lÞch sö cña quÇn chóng nh©n d©n

Chñ nghÜa duy vËt lÞch sö kh¼ng ®Þnh lÞch sö x• héi lµ do chÝnh con ngêi lµm nªn; lµ qu¸ tr×nh con ngêi ®Êu tranh c¶i t¹o tù nhiªn, c¶i t¹o x• héi vµ tù c¶i t¹o b¶n th©n m×nh. Sù kh¼ng ®Þnh ®ã ®îc thÓ hiÖn trong nh÷ng lÜnh vùc 1) QuÇn chóng lµ lùc lîng s¶n xuÊt cña x• héi. X• héi muèn tån t¹i, con ngêi muèn sèng th× tríc hÕt, ph¶i cã thøc ¨n, nhµ ë, vËt dïng v.v. §Ó ®¸p øng ®îc nh÷ng nhu cÇu ®ã cña chÝnh m×nh, con ngêi ph¶i kh«ng ngõng s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt cho x• héi. Do vËy, s¶n xuÊt vËt chÊt lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n quyÕt ®Þnh sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x• héi. S¶n xuÊt vËt chÊt, chÕ t¹o vµ c¶i tiÕn c«ng cô, ¸p dông chóng vµo thùc tiÔn lµ ho¹t ®éng cña toµn x• héi. Lùc lîng s¶n xuÊt lµ nh÷ng ngêi lao ®éng (bao gåm lao ®éng trÝ ãc vµ lao ®éng ch©n tay). Thùc tiÔn s¶n xuÊt cña con ngêi lµ c¬ së vµ ®éng lùc cho sù ph¸t triÓn cña khoa häc c«ng nghÖ vµ sù ph¸t triÓn ®ã lµm cho n¨ng suÊt lao ®éng t¨ng lªn. Ho¹t ®éng khoa häc c«ng nghÖ lµ ho¹t ®éng cña quÇn chóng, tríc hÕt lµ ho¹t ®éng cña tÇng líp trÝ thøc vµ giai cÊp c«ng nh©n. Nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc c«ng nghÖ lµm lao ®éng cña ngêi lao ®éng trë thµnh lao ®éng cã trÝ tuÖ, cã kü n¨ng trong s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt cho x• héi. Nh vËy, ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña quÇn chóng lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n ®Ó quyÕt ®Þnh sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x• héi, v× vËy, quÇn chóng nh©n d©n lµ ngêi s¸ng t¹o ra lÞch sö. 2) QuÇn chóng nh©n d©n lµ ®éng lùc cña çch m¹ng x• héi. Trong x• héi cã giai cÊp ®èi kh¸ng, m©u thuÉn gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt biÓu hiÖn thµnh m©u thuÉn gi÷a çc giai cÊp ®èi kh¸ng cã lîi Ých c¬ b¶n ®èi lËp nhau, gi÷a giai cÊp thèng trÞ vµ giai cÊp bÞ trÞ. Khi quan hÖ s¶n xuÊt trë thµnh rµo c¶n sù ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt th× xÈy ra çch m¹ng x• héi ®Ó ph¸ bá rµo c¶n ®ã, gi¶i phãng lùc lîng s¶n xuÊt, x©y dùng quan hÖ s¶n xuÊt míi, phï hîp víi tÝnh chÊt vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt, h×nh thµnh ph¬ng thøc s¶n xuÊt míi, cao h¬n. Trong cuéc çch m¹ng lµm thay ®æi h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi

®ã, quÇn chóng bao giê còng lµ lùc lîng c¬ b¶n, ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh th¾ng lîi. 3) QuÇn chóng nh©n d©n ®ãng vai trß quy ®Þnh trong lÜnh vùc s¶n xuÊt tinh thÇn; lµ lùc lîng hiÖn thùc ho¸ t tëng; chuyÓn søc m¹nh tinh thÇn thµnh søc m¹nh vËt chÊt. QuÇn chóng cã vai trß to lín trong sù ph¸t triÓn cña v¨n häc, nghÖ thuËt v.v bëi s¶n xuÊt tinh thÇn ph¶n ¸nh s¶n xuÊt vËt chÊt. Nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc, nghÖ thuËt, nh÷ng t tëng vÜ ®¹i ®Òu cã nguån gèc tõ thùc tiÔn lao ®éng c¶i t¹o tù nhiªn vµ x• héi cña quÇn chóng vµ ngîc l¹i, mét khi th©m nhËp vµo quÇn chóng t tëng sÏ biÕn thµnh lùc lîng vËt chÊt ®Ó c¶i biÕn tù nhiªn, c¶i t¹o x• héi. Tõ mäi gãc ®é, tõ kinh tÕ ®Õn chÝnh trÞ, tõ thùc tiÔn ®Õn t tëng, tinh thÇn quÇn chóng lu«n ®ãng vai trß quy ®Þnh.

c. Ç nh©n vµ vai trß cña nã trong lÞch sö

Ç nh©n lµ ç thÓ ngêi, lµ s¶n phÈm cña sù ph¸t triÓn x• héi; lµ chñ thÓ cña lao ®éng, cña çc quan hÖ x• héi do nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö quy ®Þnh; lµ mét kh¸i niÖm cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö dïng ®Ó chØ mét con ngêi cô thÓ, mét ®¬n nhÊt cña céng ®ång, cã b¶n s¾c riªng ®Ó ph©n biÖt ngêi nµy víi ngêi kh¸c. Ç nh©n lµ ç thÓ ngêi cã nh©n çch, lµ thµnh viªn cña céng ®ång x• héi.

Con ngêi, ngay tõ khi sinh ra ®• cã nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó trë thµnh ç nh©n, nhng chØ ®îc xem lµ mét ç nh©n khi ®• trëng thµnh vÒ thÓ lùc, trÝ lùc vµ vÒ x• héi. Con ngêi lµ ç nh©n trong çc mèi quan hÖ x• héi vµ th«ng qua çc mèi quan hÖ ®ã ®Ó kh¼ng ®Þnh m×nh, kh¼ng ®Þnh çi "T«i" cã b¶n s¾c riªng, cã ®Æc ®iÓm riªng, ®• ®¹t ®îc mét tr×nh ®é nhËn thøc nhÊt ®Þnh vµ b¶n s¾c, ®Æc ®iÓm, nhËn thøc ®ã cña con ngêi lµ kÕt qu¶ ph¸t triÓn néi t¹i cña chÝnh nã trong mét x• héi ë tr×nh ®é ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh. Do vËy, ph¹m trï ç nh©n dïng ®Ó chØ sù riªng biÖt trong sù thèng nhÊt víi nh÷ng b¶n chÊt x• héi chung cña céng ®ång ngêi.

Ç nh©n lµ mét hiÖn tîng mang tÝnh lÞch sö. Mçi mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lÞch sö x• héi ®Òu cã nh÷ng kiÓu ç nh©n riªng cña m×nh. Trong x• héi nguyªn thuû (do ®iÒu kiÖn sinh ho¹t thÊp), chiÕm h÷u n« lÖ (ngêi n« lÖ tån t¹i nh con vËt biÕt nãi) vµ trong x• héi phong kiÕn (®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn phô thuéc), con ngêi cha thÓ tån t¹i vµ ho¹t ®éng víi t çch lµ mét ç nh©n thùc thô. Còng nh ®èi víi sù h×nh thµnh d©n téc, chñ nghÜa t b¶n ra ®êi ®• t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho sù h×nh thµnh ç nh©n. X• héi sÏ vËn ®éng tíi mét tr×nh ®é, n¬i mµ sù ph¸t triÓn cña mçi ngêi lµ ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn cña mäi ngêi, cho sù ph¸t triÓn tù do vµ toµn diÖn cña x• héi. CÇn tr¸nh nh÷ng sai lÇm chØ thÊy ç nh©n mµ kh«ng thÊy x• héi, ®ßi hái x• héi, sao nh•ng nghÜa vô ®èi víi x• héi- biÓu hiÖn cña chñ nghÜa ç nh©n. ChØ thÊy x• héi mµ kh«ng thÊy ç nh©n- biÓu hiÖn cña chñ nghÜa b×nh qu©n, kh«ng thÊy sù ph¸t triÓn cña x• héi lµ do ®ãng gãp cña çc ç nh©n

L•nh tô lµ nh÷ng ç nh©n cã nh©n çch, cã tµi n¨ng, trÝ tuÖ xuÊt chóng, ph¶n ¸nh ®îc xu híng ph¸t triÓn cña x• héi; cã ®Çy ®ñ quyÕt t©m vµ ®¹o ®øc tiªu biÓu cña

thêi ®¹i, ®Ò ra ®êng lèi ®óng ®¾n, biÕt tæ chøc vµ ®éng viªn quÇn chóng ho¹t ®éng thùc tiÔn, ph¸t huy ®îc tÝnh s¸ng t¹o cña quÇn chóng. Ç nh©n kiÖt xuÊt (l•nh tô) lµ ngêi ®¸p øng cao nhÊt ®îc yªu cÇu cña lÞch sö. BÊt kú mét d©n téc nµo, trong tõng giai ®o¹n lÞch sö cña m×nh, khi nhiÖm vô cña d©n téc ®ã ®îc ®Æt ra vµ ®iÒu kiÖn gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®ã ®• chÝn muåi, khi phong trµo quÇn chóng réng lín ®ßi hái, th× sím hay muén, nh÷ng con ngêi kiÖt xuÊt, nh÷ng l•nh tô víi tµi n¨ng vµ nh©n çch cÇn thiÕt sÏ xuÊt hiÖn. Vai trß cña l•nh tô g¾n liÒn víi tÝnh lÞch sö, tÝnh thêi ®¹i. §iÒu kiÖn lÞch sö quy ®Þnh vai trß, ph¹m vi ho¹t ®éng cña l•nh tô. Vai trß cña l•nh tô chØ cã thÓ cã ®îc trong mèi quan hÖ mËt thiÕt víi quÇn chóng nh©n d©n trong lÞch sö. Kh«ng cã l•nh tô chung cho mäi thêi ®¹i lÞch sö. Mçi thêi ®¹i cã nh÷ng l•nh tô riªng víi nh©n çch vµ kh¶ n¨ng riªng ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng nhiÖm vô riªng trong mçi thêi ®¹i ®Æt ra.

L•nh tô cña giai cÊp v« s¶n. Môc tiªu cña çch m¹ng v« s¶n lµ gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n vµ çc giai cÊp kh¸c khái ¸p bøc, bãc lét do vËy l•nh tô cña çch m¹ng v« s¶n kh¸c víi l•nh tô cña çc giai cÊp kh¸c. C.M¸c, Ph.¡ngghen vµ V.I. Lªnin lµ nh÷ng l•nh tô cña giai cÊp v« s¶n thÕ giíi. Hå ChÝ Minh lµ l•nh tô cña nh©n d©n ViÖt Nam. Nh÷ng ®øc tÝnh c¬ b¶n cña l•nh tô giai cÊp v« s¶n lµ 1) Yªu níc, trung thµnh víi lý tëng céng s¶n. 2) Ho¹t ®éng trªn c¬ së nhËn thøc s©u s¾c quy luËt ph¸t triÓn kh¸ch quan cña x• héi; biÕt kÕt hîp lý luËn víi thùc tiÔn, ®Þnh ra ®êng lèi, s¸ch lîc, chiÕn lîc ®óng ®¾n; cã n¨ng lùc tæ chøc vµ l•nh ®¹o quÇn chóng. 3) G¾n bã víi quÇn chóng, ®îc quÇn chóng tin tëng, yªu mÕn, kÝnh phôc. 4) Kh«ng m¾c bÖnh sïng b¸i ç nh©n, kh«ng ®Æt m×nh trªn nh©n d©n, trªn nhµ níc

Trong sù ph¸t triÓn cña x• héi, quan hÖ gi÷a quÇn chóng víi l•nh tô lµ quan hÖ biÖn chøng 1) Sù thèng nhÊt gi÷a quÇn chóng víi l•nh tô thÓ hiÖn ë viÖc l•nh tô xuÊt hiÖn trong phong trµo çch m¹ng cña quÇn chóng, lµ s¶n phÈm cña thêi ®¹i, lµ nh©n tè thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña phong trµo quÇn chóng. QuÇn chóng víi l•nh tô thèng nhÊt trong môc tiªu, lîi Ých vµ hµnh ®éng lµ cÇu nèi, lµ néi lùc liªn kÕt quÇn chóng vµ l•nh tô víi nhau thµnh khèi thèng nhÊt. 2) Sù kh¸c nhau gi÷a quÇn chóng víi l•nh tô thÓ hiÖn ë vai trß cña mçi yÕu tè ®èi víi sù ph¸t triÓn cña x• héi. L•nh tô lµ ngêi ®Þnh híng, dÉn d¾t phong trµo; nhng quÇn chóng míi lµ lùc lîng quy ®Þnh sù ph¸t triÓn cña x• héi.

BÖnh sïng b¸i ç nh©n lµ thÇn th¸nh ho¸ vai trß cña l•nh tô, coi l•nh tô lµ ngêi duy nhÊt quyÕt ®Þnh lÞch sö, quyÕt ®Þnh ®êng lèi chÝnh s¸ch ph¸t triÓn cña d©n téc, coi quÇn chóng nh©n d©n chØ lµ ngêi tu©n theo, thùc hiÖn. TÖ sïng b¸i l•nh tô g©y ra nh÷ng t¸c h¹i nh xa rêi vµ coi nhÑ vai trß cña quÇn chóng, quyÒn lµm chñ cña nh©n d©n; trï dËp, g¹t bá nh÷ng ngêi trung thùc; chia rÏ néi bé, ph¸ ho¹i sù thèng nhÊt trong nh©n d©n; lµm cho quÇn chóng nh©n d©n kh«ng nhËn thÊy vai trß cña m×nh trong lÞch sö.

C©u hái «n tËp

1. S¶n xuÊt vËt chÊt vµ vai trß cña nã ®èi víi sù tån t¹i, ph¸t triÓn cña x• héi? (®Þnh nghÜa s¶n xuÊt vËt chÊt, ph¬ng thøc s¶n xuÊt; bèn vai trß cña s¶n xuÊt vËt chÊt ®èi víi sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x• héi)

2. Ph©n tÝch néi dung quy luËt quan hÖ s¶n xuÊt phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt? (vÞ trÝ, vai trß cña quy luËt trong lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi; çc kh¸i niÖm; mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a çc kh¸i niÖm; ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn rót ra tõ quy luËt)

3. Ph©n tÝch néi dung quy luËt vÒ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¬ së h¹ tÇng víi kiÕn tróc thîng tÇng? (vÞ trÝ, vai trß cña quy luËt trong lý luËn h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi; çc kh¸i niÖm; mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a çc kh¸i niÖm; ý nghÜa ph¬ng ph¸p luËn rót ra tõ quy luËt)

4. Tån t¹i x• héi, ý thøc x• héi vµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a chóng? (tån t¹i x• héi; ý thøc x• héi; mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a chóng)

5. H×nh th¸i kinh tÕ-x• héi (®Þnh nghÜa, cÊu tróc, qu¸ tr×nh lÞch sö-tù nhiªn cña sù thay thÕ nhau gi÷a çc h×nh th¸i kinh tÕ-x• héi trong lÞch sö)?

6. Giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp? (kh¸i niÖm giai cÊp, ®Þnh nghÜa giai cÊp, ®Þnh nghÜa ®Êu tranh giai cÊp, vai trß cña ®Êu tranh giai cÊp ®èi víi sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x• héi)

7. Çch m¹ng x• héi? (kh¸i niÖm çch m¹ng x• héi, h×nh thøc vµ vai trß cña çch m¹ng x• héi ®èi víi sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña x• héi cã ®èi kh¸ng giai cÊp)

8. VÊn ®Ò con ngêi trong chñ nghÜa duy vËt lÞch sö? (kh¸i niÖm con ngêi vµ b¶n chÊt con ngêi; kh¸i niÖm quÇn chóng nh©n d©n, vai trß s¸ng t¹o lÞch sö cña quÇn chóng nh©n d©n; ç nh©n vµ vai trß cña nã trong lÞch sö).

Documents

BÀI GIẢNG NNLCB CỦA CNML (PHẦN 1).docx