-
Zarzdzanie Kultur, tom 6 (2013), nr 1 / Culture Management, vol.
6 (2013), no. 1
1
Barbara Czarniawska (Uniwersytet w Goteborgu, Szwecja) ycie
imituje sztuk, a sztuka imituje ycie Sowa kluczowe: kultura
elitarna, kultura popularna, opery mydlane, okrg kultury, estetyka
serializacji. Streszczenie: We wspczesnych spoeczestwach zachodnich
ekonomia i zarzdzanie zajmuj centralne miejsce w kulturze
rozumianej antropologicznie jako zestaw przedmiotw, praktyk i
symboli cechujcych dane miejsce w danym czasie. Ssiaduj tam z tzw.
kultur masow, reprezentowan przez rozliczne rodki masowego
przekazu. Niniejszy artyku analizuje powizania midzy tymi dwoma
sferami kultury, postulujc ich wzajemne oddziaywania. Kultura
masowa portretuje istniejce praktyki gospodarcze i zarzdcze, ale te
dyktuje nowe wzory zachowa. Pojcie okrgu kultury, wprowadzone przez
Richarda Johnsona, pomaga nawietli ten zoony proces. W artykule
model ten zastosowany jest do analizy polskiego serialu Hotel
52.
Jeli s anioowie, nie czytaj chyba naszych powieci o
zawiedzionych nadziejach.
Obawiam si niestety e i naszych wierszy z pretensjami do wiata.
Wrzaski i drgawki naszych teatralnych sztuk musz ich podejrzewam
niecierpliwi.
W przerwach od swoich zaj anielskich, czyli nieludzkich,
przypatruj si raczej Naszym komedyjkom z czasw filmu niemego.
Wisawa Szymborska, Komedyjki
Jeli nawet anioy preferuj popularn kultur, czego mona wymaga od
kierownikw i innych praktykw zarzdzania? Obawiam si, e nasze
dramatyczne teksty o istocie zarzdzania i zwizanych z nim
problemach nudz ich lub niecierpliwi. W moim artykule zajm si
powizaniami midzy praktyk zarzdzania a kultur popularn;
powizaniami, ktre, moim zdaniem, s silne i wzajemne. Zaczn jednak
od przedstawienia argumentw wspierajcych tez, e zarzdzanie i
kultura s ze sob powizane. Zarzdzanie i kultura we wspczesnych
spoeczestwach
Twierdz, e w obecnych czasach pole praktyki zwane zarzdzaniem
(ang. management) zajmuje centralne miejsce we wspczesnej kulturze
kulturze rozumianej antropologicznie jako zestaw przedmiotw,
praktyk i symboli cechujcych dane miejsce w danym czasie. Jako
badacz zarzdzania nie mam prawa do osdzania, czy taki rozwj wydarze
jest dobry, czy zy, ale obowizkiem moim, wanie jako badacza
zarzdzania, jest zbada to zjawisko i tym samym stworzy podstawy dla
takiego osdu wydawanego przez innych (politykw, obywateli itd.)
Dlatego te bez przerwy zadaj sobie pytanie: Dlaczego praktyka
zarzdzania wyglda wanie tak, a nie inaczej, wanie tutaj, wanie
teraz?
-
Zarzdzanie Kultur, tom 6 (2013), nr 1 / Culture Management, vol.
6 (2013), no. 1
2
Poszukiwanie odpowiedzi na to pytanie zaprowadzio mnie do pojcia
kultury w wszym sensie tego sowa: kultura jako sztuka, literatura i
nauki humanistyczne. Szybko okazao si, e nie byam osamotniona w tej
podry. Istnieje duga tradycja w naukach spoecznych, a take w
badaniach zarzdzania, aby czy na rne sposoby zarzdzanie z kultur
elitarn (a szczeglnie literatur pikn). Amerykaski psycholog Michael
Maccoby tak oto dowodzi wagi nauk humanistycznych w edukacji wodzw
przemysu w latach 80. XX w.:
Studiowanie Biblii, religii porwnawczej, filozofii, etyki i
psychologii, a rwnie literatury piknej zmusza czowieka do
zastanowienia si nad wasnym yciem wewntrznym, a szczeglnie do
uwiadomienia sobie walki o to, aby ludzkie serce przemogo
ignorancj, konwencje, niesprawiedliwo, rozczarowanie, zdrad i
irracjonalne pasje. Tego typu edukacja przygotowuje czowieka do
tego, aby da sobie rad ze strachem, zawici, dum i samookamywaniem
si. Podnosi kwestie tendencji istoty ludzkiej do niszczenia i
prawomocnego uycia przemocy. Pozbawiony takiej edukacji przywdca
skonny jest myli wasny charakter z natur ludzk, bezczelno z odwag,
wiatowy sukces z prawoci, a dreszcz emocji, ktry daje wygrana, ze
szczciem
1 [Maccoby 1981, s. 231].
Moi koledzy i ja rozwinlimy t myl, sugerujc, e literatura pikna
nie tylko dostarcza ideaw
i materiau do dyskusji o dylematach moralnych, ale rwnie trafnie
re-prezentuje, tzn. opisuje, praktyk zarzdzania czsto o wiele
lepiej ni wikszo raportw z bada [Czarniawska-Joerges, Guillet de
Monthoux 1994]. Literatura czy subiektywizm z obiektywizmem, losy
jednostek z losami narodw, wydarzenia zwykego dnia z przeomowymi.
Jak zauway psycholog Jerome Bruner [1986], literatura oferuje wiedz
narracyjn, w odrnieniu od nauki, ktra oferuje wiedz
logiczno-scjentystyczn. Nie znaczy to jednak, e autorzy literatury
piknej po prostu opowiadaj historyjki; w powieciach zawarta jest
czsto przenikliwa analiza. Jak twierdzi Milan Kundera: Powie podja
temat podwiadomoci wczeniej ni Freud, temat walki klas wczeniej ni
Marx, i uprawiaa fenomenologi [] przed fenomenologami [1988, s.
32]. Literatura pikna, zaliczana do kultury elitarnej, jest w
stanie opisa zarwno ideay, jak i rzeczywisto danej epoki, oraz
przyjrze si im krytycznym wzrokiem.
Moim zdaniem rwnie kultura popularna jest w stanie to zrobi.
Kultura masowa peni t sam funkcj co kultura elitarna, tyle e na
wiksz skal. Rzecz nie tylko w tym, e siga poza elity do ludu, ale w
tym, e rwnie popularyzuje kultur elitarn. Wtki znane z tragedii
greckich, Szekspira czy Biblii oswajane s i tumaczone na jzyk
codziennoci. W ten sposb popularna kultura zapewnia przetrwanie,
ale te i unowoczenianie mitw, opowieci ludowych i klasycznych
utworw literackich. Oczywicie w trakcie owego tumaczenia twory
kultury elitarnej mog ulec uproszczeniu lub wrcz omieszeniu czasami
celowo. Wane jest to, e twory kultury popularnej docieraj do bardzo
wielu ludzi, i to szybko.
Popularna kultura propaguje idee typowe dla swojej epoki, ale
rwnie opisuje typowe sposoby dziaania, tak jak to robi kultura
elitarna. Oczywicie te idee i te sposoby dziaania mog by godnie
pochway lub zgoa nie; zarwno z punktu widzenia etyki, jak i
estetyki. Popularna kultura pokazuje, co robi bohater, ale rwnie,
co robi bandyta. Kiedy szwedzcy dziennikarze przeprowadzili wywiady
z modymi gangsterami, okazao si, e jeden z nich umia na pami
wszystkie dialogi z Czowieka z blizn [Liljefors, Sundgren 2003].
Tak wic popularna kultura nie tylko reprezentuje, w sensie
odzwierciedlania, ale rwnie inicjuje. Opisywane praktyki mog by
zgodne z rzeczywistoci albo te wymylone to podstawowa rnica midzy
tekstami naukowymi i literackimi.
Dlatego te twierdz, e popularna kultura nie tylko propaguje idee
i opisuje sposoby dziaania, ale rwnie aktywnie uczy sposobw
dziaania oraz dostarcza szablonw interpretacyjnych.
Odzwierciedlanie i rzutowanie, ekspresja i konstrukcja, imitacja i
tworzenie s w niej nierozdzielne. Meneder moe sobie czyta kryminay
lub oglda hollywoodzkie filmy dla rozrywki lub odprenia, ale
1 Wszystkie cytaty tumaczone s przez autork.
-
Zarzdzanie Kultur, tom 6 (2013), nr 1 / Culture Management, vol.
6 (2013), no. 1
3
moe te nauczy si z nich nowych sposobw dziaania, i moe je zacz
naladowa, wiadomie lub nie. Zapewne niektrzy menederowie czytaj
filozofw, Szekspira lub Eurypidesa, ale najprawdopodobniej wikszo z
nich czyta gazet albo oglda serie telewizyjne. Czy Wall Street
przed pierwszym filmem Olivera Stone [1987] bya taka sama jak po
filmie? Podobno dopiero potem wszyscy maklerzy zaczli nosi szelki.
Czy jednak ich naladownictwo ograniczyo si do szelek? Wizerunki
fikcyjnych bankierw wpywaj na zachowania i postawy prawdziwych
bankierw, zauwaya Linda McDowell [1977, s. 3940].
Benjamin DeMott, profesor nauk humanistycznych w Baruch College
w Nowym Jorku, zosta poproszony o wygoszenie cyklu wykadw na temat
powiza midzy biznesem i kultur. Napisa potem artyku do Harvard
Business Review, w ktrym tak argumentowa konieczno zwrcenia uwagi
na tego rodzaju powizania: Rzecz w tym, e my wszyscy naleymy do
caego wieku, w ktrym yjemy, nie tylko do jednego sektora, czy to
jest praca, produkcja, inwestycje; nikt z nas nie byby w stanie y w
izolacji [DeMott 1989, s. 134].
Sporo czasu mino od publikacji tego artykuu i wielu autorw zaczo
si interesowa takimi powizaniami, w tym powizaniami midzy
zarzdzaniem i popularn kultur. Oto krtki przegld takich prac.
Popularna kultura w teorii organizacji
Pocztkw tego zainteresowania szuka naley w antologii
Organization/Representation [Hassard, Holliday 1998], gdzie
problematyka ta po raz pierwszy zostaa omwiona systematycznie. Jak
sugeruje tytu zbioru, zawarte w nim teksty analizuj sposb, w jaki
organizacje (raczej ni proces organizowania) przedstawiane s w
mediach. Gwna teza tego tomu gosia, e popularna kultura ujawnia t
stron ycia w organizacjach, ktra ukryta jest przed wgldem
konwencjonalnych badaczy organizacji: seks, przemoc, emocje, walki
o wadz i baagan. Powstaje przy tym pytanie, czy ta ciemna strona
organizacji bya celowo ukrywana, czy te nie bya opisywana, poniewa
jest marginesowa? By moe jedno i drugie, jako e tradycyjna teoria
organizacji ma sabo do dziaa racjonalnych, a z kolei popularna
kultura chtnie wyolbrzymia i dramatyzuje cakiem bahe
wydarzenia.
Opery mydlane2 s interesujcym gatunkiem popularnej kultury, bo
uzupeniaj racjonalistyczny
obraz ycia w organizacjach. Czsto rwnie praca i zarzdzanie nie s
ich gwnym tematem3 i wanie dziki temu ujawniaj one wiele zaoe, ktre
uwaa si za oczywiste i dlatego te niebdce przedmiotem debaty
publicznej. Wraz z kolegami przeanalizowalimy opery mydlane z
trzech rnych krajw, zwracajc uwag na wanie takie zaoenia dotyczce
kobiet i pracy zarobkowej [Czarniawska, Eriksson-Zetterquist,
Renemark 2013].
Oczywicie nie znaczy to, e tylko opery mydlane warte s uwagi. Na
przykad we wzmiankowanej powyej antologii John Hassard przeprowadzi
gruntown analiz brytyjskiego cinma vrit. I chocia gwnym tematem
tomu bya reprezentacja, zarwno redaktorzy, jak i pozostali autorzy
zauwayli rwnie, e sposb, w jaki organizacje i praca przedstawiane s
w mediach, odzwierciedla, ale rwnie ksztatuje wspczesn praktyk.
Czy odnosi si do wszystkich gatunkw popularnej kultury? Martin
Parker z kolegami zredagowali specjalny numer Organization powicony
science fiction. Jak wyjanili we wstpnym artykule, nie chodzio o
to, aby doda sci-fi do listy przedmiotw ktre mog by przydatne w
zarzdzaniu, ale by wprowadzi zamieszanie w samej dyscyplinie
[Parker, Higgins, Lightfoot, Smith 1999, s. 579580]. Nie byo to
zadaniem atwym, poniewa jak redaktorzy zauwayli praktyka
2
Nazwa wywodzi si z amerykaskich seriali radiowych z lat 30. XX
w., sponsorowanych przez producenta myda Procter & Gamble.
3
Niektre skupiaj si jednak wanie na tych zagadnieniach.
Przeanalizowali je Rhodes i Westwood [2008].
-
Zarzdzanie Kultur, tom 6 (2013), nr 1 / Culture Management, vol.
6 (2013), no. 1
4
zarzdzania sama zawiera wiele elementw science fiction. T
ostatni tez wspiera cay szereg bada: w zarzdzaniu panuje wieczny
mit techniki [Eriksson-Zetterquist 2008], sporzdza si scenariusze
strategicznego planowania [Greenman 2008] i wszdzie postpuje
cyborgizacja [Parker 1998; Czarniawska, Gustavsson 2008;
Czarniawska 2012]. Specjalny numer Organization koczy si wnioskiem,
e teoretycy organizacji mogliby si sporo nauczy od pisarzy sci-fi,
jeli chodzi o opisywanie i analizowanie faktycznych, ale i w
przyszoci moliwych praktyk; wniosek rozwinity pniej przez Rhodesa i
Browna [2005].
David Metz [2003] i Brian Bloomfield [2003] wykorzystali science
fiction w odmienny sposb, ale w zgodzie z postulatami Johna
Hassarda i Ruth Holliday [1998]. Metz zasugerowa, e modzi ludzie w
zawodach, ktre przedtem nie istniay, np. freelancer w informatyce i
rni temps, wzoruj swoje zachowania na modelach zaczerpnitych z
powieci science fiction (gdzie William Gibson ma szczeglnie duo do
zaoferowania). Z kolei Bloomfield uwaa, e science fiction dostarcza
szablonw interpretacyjnych, ktre pomagaj zrozumie relacje czowiek
maszyna.
Czarniawska i Rhodes [2006] sprbowali podsumowa te analizy i
rozwaania, wykorzystujc okrny model kultury, zaproponowany przez
Johnsona [19861987]. Zgodnie z tym modelem, popularna kultura
propaguje rnego typu ideay, wczajc w to modele rl zawodowych [Metz
2003; Rombach, Solli 2006]. Kultura ta rwnie odzwierciedla
re-prezentuje faktyczne sposoby dziaania, czasem dokadniej ni
badania naukowe, jak to zauwayli Hassard i Holliday [1998]. Na tym
jednak nie koniec: jak ju sugerowaam na wstpie, twory kultury
popularnej rwnie ucz nowych praktyk, nawet takich, ktrych przedtem
nie byo. Nie tylko szwedzcy mafiosi potrzebowali filmw, eby nauczy
si swoich rl jak si okazuje, nawet sycylijscy i amerykascy mafiosi
uczyli si konwersacji z Ojca chrzestnego i Czowieka z blizn. Okrg
kultury zamyka fakt, e popularna kultura oferuje nie tylko wzory
dziaania, ale i wzorce interpretacji wydarze, jak to pokazali
zarwno Bloomfield [2003], jak i Czarniawska i Rhodes [2006]. Jak
zauwaya wczeniej Traube [1992], ekspresja prowadzi do kontroli,
poniewa popularna kultura wybiera i podtrzymuje pewne pragnienia i
obawy swej publicznoci (a pomija lub tumi inne). Ta kontrola
prowokuje z kolei dalsz ekspresj zarwno posuszestwa, jak i oporu. I
tak krci si okrg kultury.
Moim zdaniem, opery mydlane zasuguj na szczegln uwag wrd wydarze
z tego krgu. Powd pierwszy to wanie ich popularno. Drugi to fakt,
e, podobnie jak w reklamie podprogowej4, przekazy o treci ubocznej
z punktu widzenia gwnego wtku mog rwnie silnie ksztatowa postawy
jak przekaz gwny wanie dlatego, e nie s poddawane krytycznej
refleksji. Ogldanie filmu, szczeglnie w kinie, sprzyja powanej
refleksji; telewizyjne opery mydlane oglda si jednym okiem, gaworzc
z rodzin, jedzc kolacj czy nawet prasujc. Co wicej, opery mydlane
osadzone w lokalnym kontekcie (w odrnieniu od importowanych), mog
mie najwikszy wpyw na ksztatowanie faktycznych zachowa, poniewa
pozbawione s elementu obcoci. Tak wic cho nie ma wtpliwoci, e
amerykaskie i brytyjskie opery mydlane oraz brazylijskie telenowele
s modelami dla produkcji lokalnej, twory tej wanie s szczeglnie
interesujce dla badaczy organizacji i zarzdzania. Opera mydlana:
gatunek bardzo specjalny
Pocztki seriali s starsze ni pocztki telewizji. Po raz pierwszy
pojawiy si w gazetach (np. powieci Victora Hugo byy serializowane),
potem w radiu, gdzie cieszyy si du popularnoci a do
4
Po dugim okresie gorcych dyskusji dotyczcych tego, czy taka
reklama rzeczywicie istnieje, badania wykazay, e nie ma co do tego
wtpliwoci [Fransen 2009]. Nie polega to jednak na adnej magii,
tylko na fakcie, e krtki czas ekspozycji uniemoliwia refleksj, jak
to ju dawno temu wykaza Zajonc [1968].
-
Zarzdzanie Kultur, tom 6 (2013), nr 1 / Culture Management, vol.
6 (2013), no. 1
5
czasw powojennych, kiedy to telewizja przeja wikszo funkcji
radia5. Psychologiczny rozwj charakterw by nieistotny w serialach
radiowych; bohaterowie byli dobrze znani, a publiczno oczekiwaa
raczej nowych wydarze ni nowej wiedzy. Seriale telewizyjne s rwnie
spowinowacone z serialami filmowymi z czasw kina niemego, kiedy to
publiczno sza do kina co tydzie.
Umberto Eco [1990] twierdzi, e seriale s jeszcze starsze. Ich
pocztkw upatruje w nordyckich sagach, ktre przetrway w tradycji
ustnych powtrze. W odrnieniu od opowieci i historii, sagi nigdy si
nie koczyy; ich bohaterowie byli praktycznie niemiertelni. Mona
jednak byo dodawa nowe wydarzenia jeli jaki gawdziarz mia nowy
pomys, i jeli znalaz suchaczy.
Sagi s rwnie niemiertelne; wystarczy przypomnie seri Douglasa
Adamsa o Dirku Gently [Adams 1999a,b]. Nie wszyscy analitycy s
jednak skonni traktowa opery mydlane jako kontynuacj sag
nordyckich. I chocia rzadko ju mona spotka snobistyczn krytyk
popularnej kultury jako prostackiej, krytyka seriali telewizyjnych
w ogle, a oper mydlanych w szczeglnoci, przybiera czsto ton
pogardliwy (cho ostatnio ostrze takiej krytyki skierowane jest ku
reality TV). Historyczne spojrzenie na spraw moe pomc w zmianie tej
negatywnej postawy.
Jak przypomnia czytelnikom Eco [1990], dopiero nowoczesno
postawia znak rwnoci midzy nowoci a wartoci artystyczn i znak
ujemny powtrzeniom. Wczeniejsza teoria sztuki nie znaa tego
rozrnienia; kopici byli cenieni na rwni z oryginalnymi autorami.
Modernici wprowadzili je dlatego, i nowe technologie umoliwiy masow
reprodukcj. Dlatego te powtrki i kopie znanego modelu mogy by
uznane za przyjemne, ale bez wartoci artystycznej. W dodatku
powtrzenia oraz ambicja, aby zadowoli ju istniejcy smak
publicznoci, uznane zostay za sztuczki komercyjne, poniej godnoci
artystw, ktrych ambicj byo prowokowa, tworzc nowe wizje wiata.
Produkty masowych mediw widziane byy jak produkty przemysowe,
poniewa produkowane byy w seriach, a produkcja w seriach uwaana bya
za niedopuszczaln dla wyobrani artysty [Eco 1990, s. 84].
Eco skrytykowa ten artystyczny purytanizm, i mia nadziej, e
zniknie on w czasach, ktre cechuje iteracja i produkcja masowa. W
kocu masowe media oferuj bez przerwy nowe produkty, ktre s lubiane
i akceptowane, mimo a moe wanie dlatego e publiczno rozpoznaje je
jako znajome. Eco sugerowa, e w nowej estetyce serialnoci seriale
telewizyjne zastpi tragedie greckie w kulturze europejskiej.
Ale dlaczego ludzie lubi seriale telewizyjne? to pytanie
zadawane przez wszystkich analitykw. W niektrych wersjach jest to
pytanie o to, dlaczego ludzie lubi prostack rozrywk, w innych za,
dlaczego je lubi, mimo e serialom brak dramatycznoci. Eco
odpowiedzia na to pytanie sugesti, e seriale nagradzaj swoich
widzw, potwierdzajc ich umiejtno przewidywania [tego samego zdania
jest rwnie Geraghty, 1991]. Rozwj akcji ma miejsce dziki spitrzeniu
rnych komplikacji, ktre stwarzaj napicie, ale s potem rozwizywane w
sposb, ktry atwo przewidzie. Zarwno niewyrafinowany widz (w sowniku
Eco: czytelnik naiwny), jak i wyrafinowany konsument popularnej
kultury (czytelnik krytyczny) bawi si dziki temu rwnie dobrze.
Czytelnik naiwny podziwia zdarzenia w serii, a czytelnik krytyczny
podziwia serialno serii, nie ze wzgldu na to, e zawiera powtrzenia
(ktrych naiwny czytelnik nie zauwaa), tylko ze wzgldu na strategi
wariacji [Eco 1990, s. 92]. Eco porwna Komedi ludzk Balzaka z
Dallas i stwierdzi, e kada z powieci Balzaka powiedziaa czytelnikom
co nowego o spoeczestwie francuskim, podczas gdy wszystkie odcinki
Dallas mwiy to samo o spoeczestwie amerykaskim, ale obie serie
uyway tego samego schematu narracji [Eco 1990, s. 93].
Kultura dla prostakw to tylko jeden z obelywych zwrotw uywanych
w odniesieniu do oper mydlanych. Wskazywano rwnie, e seriale to
babskie opowieci, w odrnieniu od mskiej formy opowiadania, ktra
podkrela nastawienie na cel, prezentuje konflikt i jego dramatyczne
rozwizanie [Modleski 1979; Alexander 1991; Geraghty 1991]. Jak
zauway Fiske [1987], seriale akcji usiuj
5
Ale nie do koca: Matysiakowie, serial, ktry zaczto nadawa 15
grudnia 1956 r., cignie si dalej.
-
Zarzdzanie Kultur, tom 6 (2013), nr 1 / Culture Management, vol.
6 (2013), no. 1
6
zrekonstruowa msko, wiadomie amic zasady oper mydlanych. Z kolei
opery mydlane ami zasady klasycznego dramatu, zastpujc jego gst
dynamik powolnoci codziennego ycia, dramatyczne rozwizania maymi
problemami, ktre natychmiast po rozwizaniu zastpowane s nowymi,
proponujc szereg moliwych identyfikacji zamiast wyranych bohaterw i
zoczycw, stosujc otwart struktur wydarze i mieszajc gatunki.
Jakiekolwiek nie byyby ich pocztki, nie ma wtpliwoci co do tego, e
opery mydlane s pod silnym wpywem melodramatw z drugiej poowy XIX
w. [Brooks 1976]. Jak susznie zauwaya Modleski [1979], opery
mydlane nigdy si nie kocz, poniewa nie ma sposobu, aby rozwiza
sprzeczno midzy wymogami melodramatu (dobro musi by nagrodzone, a
zo ukarane) i ukrytym przekazem opery mydlanej (nie wszyscy mog by
jednoczenie szczliwi).
Pojcie okrgu kultury wprowadzone przez Johnsona [19861987]
sugeruje wzajemne zapoyczenia midzy tekstami i yw kultur, co w tym
wypadku mona przetumaczy jako wzajemne zapoyczenia midzy tworami
kultury popularnej i praktyk organizowania. w okrg jest szczeglnie
wyrany w odniesieniu do oper mydlanych, poniewa seriale telewizyjne
s czstym tematem codziennych rozmw, w tym rozmw w miejscu pracy
[Geraghty 1991; Hobson 2003]. Jak to trafnie uja Hobson: Rozmowa o
wydarzeniach w serialu przechodzi gadko w rozmow o znajomych, i to
czenie rzeczywistoci z fikcj ujawnia nie tylko mtlik co do statusu
charakterw serialu, ale rwnie potwierdza trafno ich interpretacji i
ich wane miejsce w wiadomoci widzw [2003, s. 5]. Ostatecznym
dowodem wagi oper mydlanych i ich wpywu na yw kultur i na reszt
kultury popularnej jest liczba analiz im powiconych. Opery mydlane
w Polsce
Wbrew temu, co sdzi wielu autorw zachodnich, opery mydlane byy
znane w socjalistycznej Polsce: Dallas pokazywana bya ju w latach
80. XX w. Wspczesne polskie opery mydlane s pod wyranym wpywem
seriali ze Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, a szczeglnie
brazylijskich telenoweli, ale dodaj do tego unikaln kompozycj rnych
tradycji estetycznych. Pamitana (lub wymylona) wraliwo artystyczna
z lat midzywojennych wymieszana jest z socrealizmem i trendami
typowymi dla wspczesnego nowego kapitalizmu.
Format artykuu nie pozwala na szczegow analiz, ale pozwol sobie
przytoczy przykad jednej opery mydlanej: Hotel 52. Sposb, w jaki
pokazuje ona biznes i zarzdzanie, odzwierciedla dokadnie
rozpowszechnione wzorce kierowania wspczesnym hotelem.
Oryginalniejszy jest sposb, w jaki ukazana jest rola kobiet.
Dorwnuj mczyznom (a nawet czasami ich przewyszaj) w profesjonalnoci
i inteligencji, ale s im podporzdkowane emocjonalnie (czy to chodzi
o ojcw, kochankw, mw, czy narzeczonych).
Nasze porwnanie trzech oper mydlanych ujawnio, e serial woski
zakada, e praca i kariera odgrywaj tylko marginesow rol w yciu
kobiet; serial szwedzki, e kobiety nie s w stanie pogodzi kariery z
yciem rodzinnym, cho bardzo si staraj; a serial poudniowo-afrykaski
sugerowa, e sukcesy zawodowe kobiet uzalenione s od manipulacji
erotycznej [Czarniawska, Eriksson-Zetterquist, Renemark 2013].
Hotel 52 zawiera wszystkie te trzy przekazy.
Korupcja i zorganizowana zbrodnia wkraczaj na scen, tak jak
wkroczyy do polskiej rzeczywistoci. Trzeba rwnie pamita e Hotel 52
to biznes rodzinny, co pozwala na wprowadzenie wszelkich moliwych
komplikacji, w porwnaniu z ktrymi losy rodziny Ewingsw wydaj si
zwyczajne i nieskomplikowane. Oglnie rzecz biorc, widz (a
przynajmniej ja) odnosi wraenie, e obraz (waciwego) zarzdzania jest
wzity wprost z podrcznikw amerykaskich konsultantw, opisy romansw i
rodziny z szablonw Hollywood, a polskie tradycje (stare i nowe)
dodane s jak przyprawy dla poprawienia smaku. Jako e seria wchodzi
obecnie (padziernik 2013) w sidmy sezon, warta jest dokadniejszej
analizy.
-
Zarzdzanie Kultur, tom 6 (2013), nr 1 / Culture Management, vol.
6 (2013), no. 1
7
Podsumowujc: opery mydlane dostarczaj nie tylko (taniej)
rozrywki. Maj te wychowywa i ksztaci [jak twierdzi Anger, 1999,
szczeglnie w okresach kryzysu], ale rwnie ucz i modeluj faktyczne
zachowania w sposb niekoniecznie zamierzony. To wanie takie
niezamierzone przekazy warte s analizy. Popularna kultura ma
ogromny wpyw na praktyk organizowania i zarzdzania w miejscach
pracy. Jest cakiem moliwe, e modzi ludzie ucz si wicej o
organizacji i zarzdzaniu z seriali telewizyjnych ni z programu szk
biznesu. Dlatego te badacze organizacji i zarzdzania powinni
sporzdzi systematyczn map sposobw, jakimi popularna kultura
ksztatuje wyobraenia o pracy i organizacjach.
Analitycy oper mydlanych maj tendencj do zakadania, e cay wiat
oglda te same anglosaskie i poudniowo-amerykaskie seriale; to
zaoenie jest zarwno suszne, jak i niesuszne. Niektre seriale s
rzeczywicie popularne na caym wiecie; inne istniej w lokalnych
odmianach; jeszcze inne s tylko lokalne. Ustalenie wpyww midzy tymi
rodzajami seriali jest wane dla lepszego zrozumienia lokalnych
praktyk; jeszcze jedno zadanie dla badaczy organizacji i
zarzdzania. Bibliografia Adams D., 1999a, Holistyczna agencja
detektywistyczna Dirka Gently'ego, Zysk i S-ka, Pozna. Adams D.,
1999b, Dugi mroczny podwieczorek dusz, Zysk i S-ka, Pozna.
Alexander J., 1991, Televersions. Narrative Structure in
Television, InterMedia, Pyrford. Ang I., 1982, Watching Dallas.
Soap Opera and the Melodramatic Imagination, Methuen, Londyn. Anger
D., 1999, Other Worlds. Society Seen through Soap Opera, Broadview,
Peterborough. Bloomfield B., 2003, Narrating the future of
intelligent machines. The role of science fiction in technological
anticipation, [w:] B. Czarniawska, P. Gagliardi (red.), Narratives
We Organize By, John Benjamins, Amsterdam, s. 193212. Brooks P.,
1976, The Melodramatic Imagination, Columbia University Press, New
York. Bruner J., 1986, Actual minds, possible worlds, MA: Harvard
University Press, Cambridge. Czarniawska B., 2012, Cyberfactories:
How News Agencies Produce News, Edward Elgar, Cheltenham.
Czarniawska B., Eriksson-Zetterquist U., Renemark D., 2013, Women
and work in family soap operas, Gender, Work & Organization,
20(3), s. 267282. Czarniawska-Joerges B., Guillet de Monthoux P.
(red.), 1994, Good Novels, Better Management: Reading
Organizational Realities in Fiction, Harwood Academic Press, Chur,
Switzerland. Czarniawska B., Gustavsson E., 2008, The (d)evolution
of the cyberwoman?, Organization, 15(5), s. 665683. Czarniawska B.,
Rhodes C., 2006, Strong plots: popular culture in management
practice and theory, [w:] P. Gagliardi, B. Czarniawska (red.),
Management Education and Humanities, Edward Elgar, Cheltenham, s.
195218. DeMott B., 1989, Reading fiction to the bottom line,
Harvard Business Review. De Palma B., 1983, Scarface, Universal
Pictures. Eco U., 1990, The Limits of Interpretation, IN: Indiana
University Press, Bloomington. Eriksson-Zetterquist U., 2008,
Living with the myth of unattainable technology, [w:] M. Kostera
(red.), Organizational Epics and Sagas. Tales of Organizations,
Palgrave, London, s. 2639. Fiske J., 1987, Television Culture,
Routledge, London. Fransen M., 2009, Effect onbewuste benvloeding
marketing blijkt (Efekty podprogowej reklamy silniejsze ni mylano),
praca doktorska, Uniwersytet w Twente, Holandia. Fussell P., 1975,
The Great War and Modern Memory, Oxford University Press, Oxford.
Geraghty Ch., 1991, Women and Soap Opera. A Study of Prime Time
Soaps, UK: Polity Press, Cambridge. Greenman A., 2008, Brand new
talk: constructing fashionability in a consulting trend,
International Studies of Management & Organization, 38(2), s.
4470.
-
Zarzdzanie Kultur, tom 6 (2013), nr 1 / Culture Management, vol.
6 (2013), no. 1
8
Hassard J., 1998, Representing reality: Cinma vrit, [w:] J.
Hassard, R. Holliday (red.), Organization/ Representation, ss.
4166. Londyn: Sage. Hassard, John i Holliday R., 1998,
Introduction, [w:] J. Hassard, R. Holliday (red.), Organization/
Representation, Sage, Londyn, s. 116. Hobson D., 2003, Soap Opera,
UK: Polity Press, Cambridge. Johnson R., 19861987, What is cultural
studies anyway?, Social Text, 16, s. 3880. Key W.B., 1973,
Subliminal Seduction: Ad Medias Manipulation of a Not So Innocent
America, NJ: Prentice-Hall, Englewood Cliffs. Kundera M., 1988, The
Art of the Novel, faber & faber, New York. Liljefors N.,
Sundgren M., Brder i brott (Bracia w zbrodni), Gteborgs-Posten, 23
stycznia 2003. Maccoby M., 1981, The Leader, Simon & Schuster,
New York. McDowell L., 1997, Capital Culture: Gender at Work in the
City, Blackwell, Oxford. McLaren C., 2004, Subliminal seduction.
Stay Free!, http://www.stayfreemagazine.org/archives/22
/subliminal-advertising.html [dostp: 21.11.2010]. Metz D., 2003,
From naked emperor to count zero. Tracking knights, nerds, and
cyberpunks in identity narratives of freelancers in the IT-field,
[w:] B. Czarniawska, P. Gagliardi (red.), Narratives We Organize
By, John Benjamins, Amsterdam, s. 173192. Modleski T., 1979, The
search for tomorrow in todays soap operas. Notes on a feminine
narrative form, Film Quarterly, 33(1), s. 1221. Modleski T., 1991,
Feminism Without Women, Culture and Criticism in a Postfeminist
Age, Routledge, New York. Parker M., 1998, Judgment day:
cyborganization, humanism and postmodern ethics, Organization,
5(4), s. 503518. Parker M., Higgins M., Lightfoot G., Smith W.,
1999, Amazing tales: organization studies as science fiction,
Organization, 6(4), s. 575590. Rhodes C., Brown A.B., 2005, Writing
responsibly: narrative fiction and organization studies,
Organization, 12(4), s. 467491. Rhodes C., Westwood R., 2008,
Critical Representations of Work and Organization in Popular
Culture, Routledge, London. Rombach B., Solli R., 2006,
Constructing Leadership. Reflections on Film Heroes as Leaders,
Santrus Academic Press, Stockholm. Szymborska W., 1996, Koniec i
pocztek, Wydawnictwo a5, Pozna. Traube E.G., 1992, Dreaming
Identities: Class, Gender, and Generation in 1980s Hollywood
Movies, CO: Westview Press, Boulder. Varese F., 2004, Great
mobility, Times Literary Supplement, 2 lipca, s. 67. Zajonc R.B.,
1968, Attitudinal effects of mere exposure, Journal of Personality
and Social Psychology, 9(2), s. 127. Barbara Czarniawska jest
magistrem psychologii (Uniwersytet Warszawski, 1970) i doktorem
nauk ekonomicznych (SGPiS, 1976), a obecnie profesorem organizacji
i zarzdzania na Uniwersytecie w Goteborgu, Szwecja. Stockholm
School of Economics, Copenhagen Business School i Helsinki School
of Economics naday jej tytu doktora honoris causa. Bada
organizowanie i zarzdzanie z perspektywy konstruktywistycznej i
feministycznej; ostatnio w centrum jej zainteresowa jest zwizek
midzy praktyk zarzdzania i kultur masow. Jako metodolog zajmuje si
technikami bada terenowych i zastosowaniem narratologii w naukach
spoecznych. Pisze w jzyku angielskim, szwedzkim, woskim i polskim.
Jej ostatnia ksika po polsku to Troch inna teoria organizacji
(Poltex 2010); w przygotowaniu: Zmiana kadru: Jak zarzdzano Warszaw
w okresie przemian (Sedno 2014).
-
Zarzdzanie Kultur, tom 6 (2013), nr 1 / Culture Management, vol.
6 (2013), no. 1
9
Art imitates life imitates art
Keywords: elitist culture, pop culture, soap operas, circuits of
culture, aesthetics of serialization. Abstract: In modern western
societies, economy and management take central place in culture
which is anthropologically understood as a set of objects,
practices and symbols which characterise a given place at a given
moment. They coexist with so-called mass culture represented by
numerous mass media. The present article analyses relations between
these two spheres of culture assuming that there is a correlation
between them. Mass culture presents existent economic and
management practices but also dictates new models of manners. A
term circuits of culture, which was introduced by Richard Johnson,
helps to elucidate this complex process. In the article, this model
is applied to analyze Polish series Hotel 52. Barbara Czarniawska
holds an MA in Psychology (Warsaw Uniwesity, 1970) and Ph.D. in
Economic Sciences (SGPiS, 1976), currently she is a professor of
organisation and management at the University of Gothenburg,
Sweden. She was given a title of Doctor honoris causa by Stockholm
School of Economics, Copenhagen Business School and Helsinki School
of Economics. She researches organizing and managing from
constructivist and feminist perspective, recently she shows
interest in the relationship between management practice and mass
culture. As a methodologist she works on field work techniques and
application of narratology in social studies. She writes in
English, Swedish, Italian and Polish.
