Barber Chris Pykitt David - Legenda Camelotu[1]. Odkrycie prawdy o krÃ³lu Arturze

5/13/2018 Barber Chris Pykitt David - Legenda Camelotu[1]. Odkrycie prawdy o krÃ³lu Arturze - ...

http://slidepdf.com/reader/full/barber-chris-pykitt-david-legenda-camelotu1-odkrycie-prawdy-o-

magdalena86

Chris Barber, David Pykitt

Legenda Camelotu

Odkrycie prawdy o królu Arturze

Przekład Grzegorz Kołodziejczyk

Tytuł oryginału JOURNEY TO AVALON

KsiąŜkę tę dedykujemy pamięci Emrysa George 'a Bowena (1900-1983),profesora geografii Uniwersytetu Aberystwyth w Walii, którego dzieło

skłoniło nas do tego, aby poszukiwać prawdziwej toŜsamości króla Artura,idą c śladami celtyckich świętych.



magdalena86

Spis treści;

WprowadzenieRozdział 1. Brytania w czasach rzymskichRozdział 2. Na tropie Czerwonego SmokaRozdział 3. Historyczny król Artur

Rozdział 4. Ziemia SylurówRozdział 5. W stronę KorawaliiRozdział 6. Na tropie CamelotuRozdział 7. Król Artur i Okrą gły StółRozdział 8. Rycerze i święciRozdział 9. Historia zaklęta w kamieniuRozdział 10. Wrogowie BrytówRozdział 11. Bitwa pod Llongborth

Rozdział 12. Król wyrusza na wojnęRozdział 13. Zwycięstwo pod Badon HillRozdział 14. Bitwa pod CamlanemRozdział 15. Droga do AvalonuRozdział 16. Artur, ksiąŜę BretaniiRozdział 17. Grobowiec w GlastonburyRozdział 18. Czy Henryk VII znał prawdę?

Dodatki;Bibliografia



magdalena86

GlosariuszPrzypisy

Podziękowania

Wprowadzenie

Poszukiwanie prawdy o królu Arturze to jeden z najpopularniejszych

wą tków literatury światowej. Nowe ksiąŜki o tym bohaterze z VI wiekuukazują się niemal kaŜdego miesią ca, a jego imię pojawia się w radiu,telewizji i prasie prawie codziennie. Większość pisarzy podąŜa jednakstarymi, utartymi szlakami, co tylko utwierdza czytelników wprzekonaniu, Ŝe owa legenda nigdy nie zostanie w pełni wyjaśniona.KsiąŜkę tę pisaliśmy z myślą , by odkryć prawdę o królu Arturze,podchodzą c do zagadnienia w inny sposób. Dzięki długim iwyczerpują cym badaniom zgromadziliśmy mnóstwo wzajemnie

powią zanych ze sobą informacji, rzucają cych nowe światło na historięśredniowiecznej Brytanii.Z biegiem czasu tak zwane "ciemne wieki" coraz bardziej pogrąŜały się wmroku - rękopisy zaginęły, uległy zniszczeniu bą dź padły ofiarą cenzury,przekazy pseudohistoryczne zaś same się skompromitowały. Niektórzysamozwańczy znawcy tematu posunęli się nawet do autorytatywnegostwierdzenia, Ŝe Artur nigdy nie istniał. Z drugiej zaś strony wieluhistoryków Ŝywi przekonanie, iŜ był on człowiekiem z krwi i kości,

którego toŜsamość trudno jednak ustalić, gdyŜ zawiera w sobie cechywielu postaci historycznych.Na począ tek przyjrzyjmy się legendzie króla Artura. NajwaŜniejszymźródłem w tej materii jest praca dwunastowiecznego kronikarza Geoffreyaz Monmouth zatytułowana The History ofthe Kings of Britain (Historiakrólów Brytanii). Był on pierwszym szerzej znanym autorem, któryprzedstawił światu historię bohaterskiego króla.Rękopisy Geoffreya z Monmouth, przechowywane w Oksfordzie, okazały

się dla nas niewyczerpanym źródłem zagadek. Stworzył on, bowiem istną pajęczynę niejasnych tropów, które przez wieki wprawiały w zdumienieuczonych, próbują cych rozwikłać staroŜytną tajemnicę króla Artura.



magdalena86

Historia Regum Britanniae, bo tak brzmi łaciński tytuł dzieła, powstawaław latach 1135-1148. Autor zaś, duchowny i poeta, pragną ł uchodzić za

historyka. W pierwszym rozdziale ksiąŜki Geoffrey opowiada o tym, jakzdobył materiały do swej pracy: „Walter, arcydiakon Oksfordu, człowiekuczony w historii innych krajów, pokazał mi bardzo starą księgę w językubrytyjskim, która w piękny sposób opowiadała o dziejach wszystkichkrajów i ich władców, od Brutusa do Cadwalladera. Za jego namową podją łem się przekładu księgi na łacinę.” 1Większość czytelników najbardziej zaciekawi ta część pracy, któradotyczy króla Artura.

Autor przedstawia Ŝycie Artura od urodzenia poprzez wstą pienie na tron wwieku piętnastu lat, kampanie przeciwko Saksonom, Piktom i Szkotom - wIrlandii, Islandii, na wyspach archipelagu Orkney, w Norwegii, Danii iGalii -aŜ do ostatniej bitwy pod Camlan. Ginie w niej Mordred, rywalArtura, on zaś sam, śmiertelnie ranny, zostaje wyniesiony z pola bitwy izabrany na wyspę Avalon, gdzie ma być wyleczony.Wspaniałe czyny Artura we wszystkich tych krajach nieuchronnie

nasuwają myśl, Ŝe albo mamy do czynienia z powaŜnymi błędamihistoryka, albo ze świadomym przeinaczeniem w celu uczynienia z królawiększego bohatera niŜ był nim w rzeczywistości. Oto dowiadujemy się,Ŝe kiedy Lucjusz, cesarz rzymski, zaŜą dał od Artura hołdu, król brytyjskiwyruszył z wojskiem przez całą Europę, by zmierzyć się z Rzymianami.Prawdopodobnie chodzi tu o Magnusa Maksymusa, znanego wśródWalijczyków pod imieniem Macsen Wledig. Maksymus był hiszpańskimCeltem, który około 368 roku przybył do Brytanii, gdzie sprawował jakiś

wysoki urzą d. Kiedy w 383 roku stacjonują ce tam wierne mu oddziałyrzymskie ogłosiły Maksymusa cesarzem, ten przeprawił się do Galii. Pośmierci cesarza Gracjana w zamachu, wiedziony ambicją Maksymuspoprowadził swoje legiony do Italii i w 387 roku zagroził samemuRzymowi, zmuszają c do ucieczki cesarza Walentyniana II. Maksymus padł jednak ofiarą zdrady w Aą uilla, został pojmany i stracony 28 lipca 388roku. Geoffrey, świadomie lub przez pomyłkę, skojarzył to wydarzenie zArturem.

Wiele razy Geoffrey wpada w pułapkę swoich materiałów źródłowych,trudno jednak rozstrzygnąć, czy świadomie, czy teŜ przez przypadek mylitoŜsamość postaci historycznych. Dziełem Geoffreya z Monmouth



magdalena86

zajmiemy się szczegółowo w apendyksach; postaramy się wykazać, jakpowstały owe nieścisłości i w jaki sposób moŜna wyłuskać z nich ziarno

prawdy.KsiąŜka Geoffreya z Monmouth wywołała skutki dwojakiego rodzaju:literackie i polityczne. W cią gu niespełna stu lat opowieści o królu Arturzezdobyły sobie olbrzymią popularność, gdyŜ ksiąŜka trafiła do czytelnikówwe Francji, Niemczech i Włoszech. Po sześciu wiekach od daty powstaniazostała uznana przez większość czytelników za wiarygodny przekazhistoryczny, a średniowieczni poeci znaleźli w niej niewyczerpanebogactwo materiału literackiego.

Geoffrey z Monmouth doszedł do wniosku, Ŝe Caerleon-upon-Usk wGwent to miejsce, gdzie znajdował się jeden z zamków Artura; podobnie jak tworzą cy w tym samym okresie Giraldus Cabrensis był pod wraŜeniemistnieją cych tam wówczas ruin rzymskich i bez trudu wyobraził sobie w tejscenerii Artura wydają cego przyjęcie z okazji kolejnego zwycięstwa nadwrogami.Gdy zbliŜał się czas Zielonych Świą t, Artur, radują cy się swoimzwycięstwem, postanowił zebrać cały dwór i włoŜyć na głowę koronę

królestwa. Zdecydował, Ŝe wezwie teŜ przywódców plemion, aby odebraćich hołd. Chciał w ten sposób uświetnić ceremonię, a przy okazji odnowićprzymierze z poddanymi. Przedstawił plan dworzanom i zgodził się, Ŝenajlepszym miejscem do tego celu jest Miasto Legionów.PołoŜone w Morgannwg (obecnie Gwent) nad rzeką Usk niedaleko ZatokiSevern, w pięknej okolicy, miasto owo przewyŜsza bogactwem inne iznakomicie nadaje się do obchodów wielkiego święta. Rzeka opływamiasto z jednej strony, a wzdłuŜ niej cią gną się łą ki i zielone zagajniki.

Tamtejsze pałace ze złoconymi dachami równać się mogą z rzymskimi. 2Jak się przekonamy, głównym ośrodkiem królestwa Artura było miastoCaerwent (Yenta Silurum). Wydaje się, Ŝe Geoffrey albo pomylił Caerwentz Caerle-onem, albo świadomie umieścił tam dwór Artura ze względu nabardziej malownicze połoŜenie tego drugiego miasta.Poeta Alfred Tennyson, który bez wą tpienia czytał dzieło Geoffreya zMonmouth, przybył do Caerleon w 1856 roku w poszukiwaniu inspiracjido swego poematu Idylls of the King (Sielanki o królu). Zatrzymał się w

hotelu Hanbury Arms nad rzeką . Napisał wówczas: "Rzeka Usk szemrzeza drzwiami, a ja siedzę tu jak Artur w Caerleonie". 3Tennyson, rzecz jasna, kroczył śladami innych poetów, takich jak Sir



magdalena86

Thomas Malory, w którego klasycznym dziele Morte d'Arthur (ŚmierćArtura) czytamy o legendarnym władcy i gronie jego rycerzy odzianych w

średniowieczne zbroje. W tym baśniowym królestwie wszystko jestmoŜliwe dzięki wielkiemu czarodziejowi imieniem Merlin.Tak, więc dla większości czytelników historia króla Artura to romantycznalegenda o pochodzą cym z nieprawego łoŜa synu Uthera Pendragona,urodzonym w zamku Tintagel w Kornwalii. Jako młodzieniec Arturpoddany zostaje niezwykłemu sprawdzianowi: ma wycią gnąć ze skałylśnią cy miecz, który w niej tkwi. Udaje mu się dokonać tej sztuki i zostajeobrany królem Brytyjczyków. Bierze za Ŝonę piękną Ginewrę i

zamieszkują we wspaniałym zamku Camelot, gdzie towarzyszy im gronorycerzy w błyszczą cych zbrojach, zwanych Rycerzami Okrą głego Stołu,którzy wyruszają na bitwy, uśmiercają olbrzymów i smoki, ratują z opresjipiękne damy, a przede wszystkim poszukują nieuchwytnego ŚwiętegoGraala. Artur, zwycięzca wielu bitew, starzeje się; podczas nieobecnościkróla w kraju jego nieślubny syn, Mordred, próbuje sięgnąć po władzę. Nawieść o buncie Artur wraca, by stoczyć z armią Mordreda krwawą bitwępod Camlanem. Król zabija Mordreda Excaliburem, swoim magicznym

mieczem, sam jednak takŜe otrzymuje śmiertelną ranę. Nakazujewiernemu rycerzowi Bedewerowi zabrać miecz i wrzucić go do jeziora. Ztoni wynurza się delikatna dłoń i wcią ga miecz w głębinę. Artur zostajeprzewieziony łodzią na tajemniczą wyspę Avalon, aby wyleczyć ranyKról jest, rzecz jasna, nieśmiertelny - wraz ze swymi rycerzami zasypia wtajemnej jaskini, oczekują c na sygnał, który go zbudzi. Wówczas Arturwróci i uratuje ojczyznę od zagraŜają cego jej wielkiegoniebezpieczeństwa.

Ta romantyczna baśń wywołała mnóstwo nieporozumień. Ludziom, którzyczytali jaką kolwiek ksiąŜkę o królu Arturze bą dź oglą dali o nim film,obraz ten bardzo mocno zapadł w pamięć. Pisarze, poeci i historycy odwieków próbują osadzać róŜne fragmenty legendy w sceneriiromantycznej, dramatycznej lub realistycznej. W wyniku tych zabiegów wpotocznej świadomości utarło się, Ŝe królestwo Artura obejmowałoSomerset, Dewon i Kornwalię. Zamek Tintagel, gdzie wedle legendyurodził się Artur, stał ponoć na malowniczej, ostrej skale smaganej

wichrem i morskimi falami; co roku przybywają tam teraz niezliczonezastępy turystów. Camelotem uczyniono Cadbury Castle - wielką staroŜytną fortecę na wzgórzu. Swoją ostatnią bitwę Artur miał rzekomo



magdalena86

stoczyć pod Slaughter Bridge w pobliŜu Camelford, ską d wierni rycerzezabrali go łodzią do otoczonego wówczas wodą Glastonbury, które przez

pomyłkę wzięto później za wyspę i nazwano Avalonem. Tam w 1191 rokumnisi z Glastonbury dopełnili dzieła mistyfikacji twierdzą c, Ŝe odnaleźligrób króla Artura i jego Ŝony Ginewry.Trzeba jasno powiedzieć, Ŝe te silnie utrwalone wyobraŜenia o Arturze i jego królestwie maj ą niewiele wspólnego z prawdą historyczną . Wrzeczywistości Artur był, bowiem królem brytyjskich Sylurów, a jegostolica znajdowała się w południowo-wschodniej Walii. Całą historięprzeniesiono do południowo-zachodniej Anglii, gdzie stała się źródłem

pokaźnych dochodów z turystyki.Materiały historyczne z okresu między 400 a 600 rokiem są zbyt ską pe,aby zaspokoić potrzeby dzisiejszych historyków, którzy kręcą głowami iraz po raz stwierdzają , Ŝe zagadki króla Artura nie da się rozwikłać.Fragmentaryczne i mało wiarygodne materiały trzeba, bowiem analizowaći porównywać z innymi, równie niewiarygodnymi źródłami. Charakterowych trudności trafnie ują ł John Morris w swej ksiąŜce The Agę ofArthur(Epoka Artura):

Historyk badają cy pią te i szóste stulecie napotyka szczególne trudności.Nie dysponuje relacjami wiarygodnych świadków takich, jak Tacyt czyBeda Venerabilis, które pozwoliłyby mu wykluczyć inne materiały jakomało wiarygodne lub zgoła sfabrykowane. Niczym archeolog musiodkopywać detale, z których większość pokryta jest grubą skorupą osą dówlub zniekształcona w późniejszych stuleciach. Trzeba, więc usunąć jaknajwięcej owych deformacji, próbować dotrzeć do materiałówźródłowych, porównywać jedno zdanie z drugim i z resztą dowodów. 4

Jedną z największych trudności, z jakimi musieliśmy się zmierzyć przypracy nad tą ksiąŜką , było napisanie jej w takim stylu, aby współczesnyczytelnik nie połamał sobie języka na imionach i nazwach miejscowościstaroŜytnej Anglii. Staraliśmy się unikać zangielszczania walijskichnazwisk, aby pozostać wiernymi prawdzie. Trzeba, bowiem pamiętać, Ŝew owych czasach tym samym językiem mówiono od Strathclyde poKornwalię i Bretanię, znaną wówczas jako Armoryka. Jedynym językiemuŜywanym podówczas w piśmie była łacina.

Większość czytelników zna imiona Artura, Ambrozjusza, Ginewry,Merlina, Lancelota i Bedewera, jako Ŝe stanowią one integralną częśćlegendy króla Artura. Jednak postacie te nie były tylko tworami wyobraźni



magdalena86

pisarzy takich, jak Thomas Malory czy Alfred Tennyson. Większość z nichistniała naprawdę i nosiła brytyjskie lub walijskie imiona, które miały

takŜe łacińskie odpowiedniki. Warto podkreślić, Ŝe historia Artura uległapomieszaniu i zaciemnieniu w duŜej mierze, dlatego, iŜ pierwotne imionabohaterów zostały z upływem stuleci zangielszczone i zmienione wedlegustów romantycznych pisarzy.Aby ułatwić zadanie czytelnikom nieobeznanym z walijskimi imionami,wybraliśmy rozwią zanie kompromisowe, uŜywają c zarówno dobrzeznanych, tradycyjnych imion, jak i łatwiejszych do wymówienia imionwalijskich oraz łacińskich tam, gdzie uznaliśmy to za właściwe.

Wyruszamy w podróŜ przez pogrąŜone w mroku wieki staroŜytnej historiiw poszukiwaniu prawdy o królu Arturze, brytyjskim bohaterze z VI wieku,który stał się legendą juŜ za Ŝycia, a po śmierci zawładną ł wyobraźnią wielu pokoleń.

Chris Barber i David Pykitt



magdalena86

Rozdział 1

Brytania w czasach rzymskich

Rzymska okupacja Brytanii trwała 350 lat. Kraj został podbity, azdobywcy stopniowo wprowadzili swój styl Ŝycia. Rzymianie zbudowali

setki fortec i liczą cą prawie 10 tysięcy kilometrów długości sieć traktówwojskowych doskonałej jakości, którym dorównały dopiero współczesnedrogi.Rzymianie zawsze budowali fortece w miejscach o strategicznymznaczeniu. Chester, Wroxeter i Gloucester stanęły w miejscach dogodnych jako punkty wyjścia do podboju Walii, bronią c jednocześnie dostępu dorówniny plemionom z gór. Carlisle, York i Lincoln strzegły waŜnychszlaków komunikacyjnych i były bardzo istotne z wojskowego punktu

widzenia. Londyn stanowił centrum strategicznego systemu drógłą czą cego całą Brytanię i miejscem, z którego moŜna było w raziepotrzeby wysyłać zaopatrzenie do fortec. Na kontynencie zaś, po drugiej


http://slidepdf.com/reader/full/barber-chris-pykitt-david-legenda-camelotu1-odkrycie-prawdy-o-k

magdalena86

stronie Cieśniny Dover, system szlaków komunikacyjnych sięgał Rzymu.Stą d wzięło się stare powiedzenie: "Wszystkie drogi prowadzą do

Rzymu".Jedna z najwaŜniejszych fortec wzniesionych przez Rzymian podczaspodboju Walii znajdowała się w Caerleon-upon-Usk w Gwencie. W 75roku naszej ery Rzymianie usypali wał z ziemi i otoczyli go fosą . W 110roku staną ł tam mur z wieŜyczkami długości 540 metrów i szerokości 450metrów, otaczają cy obszar 20 hektarów, a później stopniowo powstałoprawdziwe miasto z kamienną fortecą . Budulec przewoŜono na barkachrzekami Severn i Usk.

Stacjonował tam II legion Augusta pod dowództwem Juliusza Frontinusa.W okresie największego rozkwitu miasta garnizon liczył 6000 ludzi. Był toświetnie wyszkolony legion sprowadzony w celu podbiciazamieszkują cych te ziemie Sylurów, dowodzonych przez dzielnegoceltyckiego króla Caratacusa.Caerg Wysg (Forteca nad rzeką Usk) to staroŜytna nazwa osady, która byładuŜym ośrodkiem handlowym na długo przed czasami rzymskimi. KiedyRzymianie zajęli osadę, nazwali ją Isca Silurum. Pierwszy człon nazwy

pochodził od pobliskiej rzeki Usk, a drugi od zamieszkują cego te terenyplemienia, zwanego przez Rzymian Sylurami. Forteca była jednym ztrzech obozowisk legionów w rzymskiej Brytanii i głównym miastem wpołudniowej Walii.Nazwa Caerleon to walijskie tłumaczenie Castra Legionum; skróconą nazwę legionu - LEG II AVG - znaleziono na licznych cegłachodkopanych w czasie wieloletnich prac wykopaliskowych. OczomGiraldusa Cambrensisa (Geralda Walijskiego), który przybył tam w 1190

roku, ukazały się imponują ce rzymskie ruiny. Oto jego relacja:Prawdziwe staroŜytne miasto, umiejętnie zbudowane przez Rzymian.Nadal moŜna podziwiać liczne ślady jego dawnej świetności, wspaniałepałace o złoconych dachach, wzniesione na podobieństwo rzymskiegoprzepychu... piękne łaźnie, ruiny świą tyń i teatrów, a wszystko otoczonewysokim murem, którego część jeszcze stoi. W obrębie murów moŜnaoglą dać podziemne budowle, kanały wodne, przejścia i najbardziejniezwykłe ze wszystkiego przemyślnie zbudowane piece, pozwalają ce

przenosić ciepło wą skimi przewodami w ścianach.1W przedsionku kościoła w Caerwencie moŜna zobaczyć niezwykleinteresują cy, pokryty inskrypcjami kamień. Inskrypcja upamiętnia



magdalena86

zbudowanie pomnika Tyberiusza Klaudiusza Paulinusa z poleceniaplemiennego senatu "wspólnoty Sylurów". Napis datowany jest na 220 rok

naszej ery, określenie "wspólnota Sylurów" potwierdza zaś wielką rolęceltyckiego plemienia w tym regionie kraju. Rzymianie nigdy nie zdołaliw pełni podporzą dkować sobie Sylurów i musieli szukać kompromisu,który doprowadził do ustanowienia Rzymskiej Republiki Sylurów. PozłoŜeniu broni plemię uzyskało prawo do swobodnego rozwoju, jegoterytorium zaś sięgało od Pencraig na wschodzie i Moccas na północy doHereford. Rzymska Republika Sylurów obejmowała znaczną częśćGwentu, część Glamorganu na zachodzie i Gloucestershire na wschodzie

odbijały się promienie słoneczne. Odległe o 13 kilometrów Yenta Silurumz pewnością nie mogło się równać ze splendorem Isca Silurum, które stałosię kwaterą legionu Britannia Secunda. Tam znajdowała się rezydencjapretora, tam umieszczono rzymskiego orła, i to miejsce wyznaczono nasiedzibę są du.W 77 roku n.e. do miasta przybył Juliusz Agrykola, który stał sięnajsławniejszym gubernatorem Brytanii. Natychmiast przystą pił dopodporzą dkowywania plemion Ordowików i Deceanglików,

zamieszkują cych tereny znane obecnie pod nazwą Clwyd, a potem zdobyłAnglesey. Zakończywszy w ten sposób podbój Walii, skierował uwagę napółnoc. 2Juliusz zakłada bazę w mieście Chester, zwanym wówczas Deva od rzekiDee, i w 79 roku zwycięŜa plemię Brigantów. Wtedy przenosi kwaterę doEboracum (dzisiejszy York). Stamtą d prowadzi kampanie w północnejczęści kraju i umacnia swoje pozycje, budują c drogi i łańcuch fortec.Eboracum staje się siedzibą XIX legionu i głównym ośrodkiem

wojskowym rzymskiej Brytanii, dlatego nazywane jest Altera Roma -drugim Rzymem.Zromanizowana stolica kraju plemienia Brigante, zwana InsuriumBrigantium, znajdowała się 20 kilometrów na północny zachód od Yorku.Obecnie w miejscu tym istnieje wieś Aldborough. Prowadzą cą tamtędydrogą Agrykola wyruszał do Szkocji. Przez Stirling i Perth dotarł doInchtuthill, gdzie zbudował kolejną waŜną bazę wojskową . Łańcuchfortec, cią gną cy się od Firth do Clyde, stał się północną granicą cesarstwa

rzymskiego. Rzymianie postanowili nie posuwać się dalej na północ zewzględu na trudne do przebycia górzyste tereny i opór walecznychszkockich plemion.



magdalena86

Około 121 roku n.e. do Brytanii udał się cesarz Hadrian. Wzią wszy poduwagę trudności, jakich przysparzali Piktowie, postanowił, Ŝe prowincja

powinna otrzymać trwałą północną granicę. Wybrał miejsce połoŜone owiele bardziej na południe od fortec Agrykoli. Granica miała łą czyć TyneGap nad Solway Firth z Wallsend nad Tyne. W cią gu pięciu lat powstałwówczas, cią gną cy się w poprzek Brytanii, Wał Hadriana - imponują cyprzykład budownictwa rzymskiego. Miał 112 kilometrów długości, abroniły go rozmieszczone w pewnej odległości od siebie fortece. Co jedną rzymską milę stały baszty będą ce kwaterami straŜników. Między basztamiznajdowały się dwie wieŜyczki wykorzystywane do przesyłania sygnałów.

Mur miał od 6 do 7 metrów szerokości i 2 do 4 metrów grubości. Jest to jedna z najwspanialszych rzymskich budowli na świecie.Po dojściu do władzy Antoniusza Pliniusza w 138 roku n.e. Rzymianiepostanowili stworzyć drugą , zabezpieczoną wałem granicę, wysuniętą bardziej na północ, wzdłuŜ łańcucha fortec Agrykoli, cią gną cą się od Firthdo Clyde. Tym razem, ze względu na pośpiech, zbudowano wał wyłą czniez ziemi, bez uŜycia kamienia. Miał on 59 kilometrów długości, czylipołowę tego, co Wał Hadriana. Biegł od Old Kirkpatrick nad rzeką Clyde

do Bridgeness w pobliŜu Corriden nad rzeką Forth. Budowlę nazwanoWałem Antoniusza. Wkrótce jednak Rzymianie porzucili północną granicęcesarstwa, zostawiają c budowlę na pastwę wrogich plemion i Ŝywiołów, iwycofali legiony za znacznie bezpieczniejszy Wał Hadriana.Z Caerleonu wysyłano czasami wzmocnienia do tej północnej bazy. Dla IIlegionu oznaczało to prawie pięciusetkilometrowy marsz rzymskimitraktami. Warta na Wale Hadriana z pewnością nie była dla legionistówniczym przyjemnym; zwłaszcza zimą straŜnicy musieli się czuć

przeraźliwie samotni, kiedy spoglą dali na północ na ponury, nikną cy wemgle horyzont.Te olbrzymie wały miały za zadanie ułatwić legionom obronę północnejrubieŜy rozległego imperium przed walecznym plemieniem Szkotów. DziśmoŜe się to wydawać dziwne, Ŝe nazwę tę nadano pierwotniemieszkańcom północnej części Irlandii, i aŜ do dziesią tego wieku Szkocioznaczali Irlandczyków, a Irlandię nazywano Szkocją . Wielu Szkotów zUlsteru przeprawiało się przez morze na tereny krainy, która później

została nazwana Szkocją . Osiedlili się wzdłuŜ zachodniego wybrzeŜa napółnoc od Wału Antoniusza (na obszarze zwanym obecnie Argyll), gdziezałoŜyli królestwo Dalriada. Osadnicy ze Szkocji przybyli równieŜ do



magdalena86

Walii i zamieszkali w Dyfed oraz w południowej części kraju. Przynieślize sobą swój język i utworzyli własne królestwo. Jedna grupa przedostała

się w góry i załoŜyła dynastię na terenie nazwanym później Brycheiniog(Breconshire). Ci pierwsi irlandzcy osadnicy pozostawili po sobie ślady wpostaci inskrypcji na licznych obeliskach z V i VI wieku w hrabstwachPembrokeshire, Carmarthenshire i Breconshire.W 197 roku cesarz Septymus Sewer podzielił Brytanię na dwie części,które nazwano Górną Brytanią i Dolną Brytanią . Dolna Brytaniazajmowała północną część wyspy i takŜe dzieliła się na dwie części -Britannia Secunda i Flavia Caesarentis. Południe, czyli Górna Brytania,

składało się z Britannia Prima i Maxima Caesarentis. Stolice nowychprowincji północnych znajdowały się w Yorku i Lincoln, które to nazwyprzetrwały do dziś. Stolicą Britannia Prima było Ciren-cester, centrumadministracyjne Maxima Caesarentis mieściło się w Londynie.Wśród historyków panuje przekonanie, Ŝe Rzymianie nazwali południową część kraju Górną Brytanią , poniewaŜ znajdowała się bliŜej Rzymu.Górną i Dolną Brytanią rzą dziło trzech wodzów, których tytuły są istotne,poniewaŜ Brytyjczycy zachowali je po odejściu Rzymian. Nosili oni

tytuły: Comes Britanniae, Comes Litoris Saxonici i Dux Britanniarum.NajwyŜszym dowódcą wojskowym był Comes Britanniae (HrabiaBrytanii), który miał za zadanie bronić kraju przed obcymi najeźdźcami.Dwaj pozostali wodzowie, o nieco niŜszej randze, byli jego podwładnymi.Jeszcze długo po odejściu Rzymian Brytyjczycy zachowywali w dawnejpostaci strukturę obronną stworzoną przez okupantów. Wydaje się, ŜeComes Britanniae był tym samym, co Amherawdyr (cesarz), który to tytułwymieniany jest we wczesnej walijskiej literaturze. Spośród wszystkich

brytyjskich bohaterów nosił go tylko Artur.Kiedy saksońscy najeźdźcy zaczęli nękać wschodnie wybrzeŜa Brytanii,Rzymianie postanowili zbudować łańcuch fortec od Wash do Solent.Dowodzenie nimi powierzono oficerowi, zwanemu Comes LitorisSaxonici (hrabia wybrzeŜa saksońskiego". Jego zadaniem było bronićnadbrzeŜnych fortec przed najazdami wrogich band. Plemiona saksońskiezaczęły pustoszyć wybrzeŜa Brytanii w III wieku n.e. Fortecepowstrzymywały ich aŜ do połowy VI wieku.

Obowią zkiem wodza, zwanego Dux Britanniorum, było strzec WałuHadriana przed atakami Piktów. Obrona tak długiej granicy, cią gną cej sięwzdłuŜ gór Peninów, z pewnością nie naleŜała do łatwych. W 367 roku



magdalena86

Piktowie i Szkoci zdołali przedostać się przez Wał Hadriana, a jednocześnie Saksoni wylą dowali na wschodnim wybrzeŜu. Połą czone siły

najeźdźców pustoszyły kraj i zmusiły do wycofania się armie hrabiegoBrytanii i hrabiego saksońskiego wybrzeŜa.Brytania pozostała częścią cesarstwa rzymskiego do roku 410, kiedy to doRzymu wkroczyli Wizygoci i legiony zostały wycofane z wyspy. CesarzHonoriusz oficjalnie zrzekł się władzy nad wyspą w liście, w któryminformował Brytyjczyków, Ŝe od tej pory muszą się bronić sami. Decyzjata kończyła trwają ce 367 lat panowanie rzymskie w Brytanii i zostawiaławyspę na łasce Piktów, Szkotów, Anglów, Saksonów i Jutów. Ze

wszystkich stron Brytyjczyków otaczali wrogowie i juŜ wkrótce Piktowiezaczęli najeŜdŜać tereny Brytanii od północy.Po prawie czterech stuleciach rzymskich rzą dów Brytyjczycy poczuli siębezpiecznie pod ochroną okupanta i wydaje się całkiem naturalne, Ŝeprzejęli ich system obronny.Okres bezpośrednio po wycofaniu się Rzymian, kiedy to przedpowstaniem królestw saksońskich na pewien czas władzę przejęliCeltowie, jest pod wieloma względami najciekawszy w naszej historii...

Właśnie wówczas narodziły się języki, ideały i tradycje dominują ce podziś dzień na większej części obszaru Wysp Brytyjskich.Nora Chadwick. 3

Rozdział 2

Na tropie Czerwonego Smoka

Na wzgórzu, z którego rozcią ga się widok na Caernarfon w Gwyned stoją ruiny Segontium, fortecy wzniesionej w 78 roku przez Agrykolę przedpodbiciem przezeń Anglesey. Neniusz, mnich z zachodniej Walii, umieściłCair Segeint (Segontium) wśród dwudziestu ośmiu miast, które wymieniłw ukończonej około 800 roku kronice Historia Brittonum. MoŜna siędomyślać, Ŝe ruiny fortecy były imponują ce, skoro zwróciły uwagękronikarza.We fragmencie Mabinogionu, zatytułowanym The Dream ofMacsen

Wledig (Sen Macsena Wlediga), czytamy o zwią zkach MagnusaMaksymusa - zwanego przez Walijczyków Macsenem Wledigiem - zSegontium. W tej opowieści znajdujemy sen Maksymusa o tym, jak



magdalena86

przeprawia się on przez morze, przekracza góry na obcym lą dzie i docierado "najpiękniejszej równiny, jaką kiedykolwiek było dane ujrzeć

śmiertelnikowi".1 U ujścia rzeki bohater trafia do zamku ze złotymsklepieniem i ścianami zdobionymi drogocennymi kamieniami. W wielkiejsali na złotym krześle siedziała dziewczyna niezwykłej urody. I właśnie wtym momencie, kiedy sen zaczynał się robić naprawdę interesują cy,Maksymus się przebudził. Nie mógł jednak usunąć z pamięci obrazupięknej dziewczyny. Poszukują c jej, trafia w końcu do rzymskiej fortecySegontium w Gwyneddzie. Tam poznaje księŜniczkę Elen, wyglą dają cą dokładnie tak samo, jak dziewczyna ze snu. Rzecz jasna zakochują się w

sobie i pobierają .2Magnus Maksymus był hiszpańskim oficerem, który przybył do Brytanii jako urzędnik w orszaku hrabiego Teodozjusza Starszego w 368 roku. Powyjeździe hrabiego Piktowie znów najechali Brytanię, ale Maksymuszdołał wyprzeć ich poza Wał Hadriana i dzięki temu mieszkańcy nowychprowincji Strathclyde i Manau Guotodin mogli cieszyć się pokojem.Synowi Magnusa powierzono pieczę nad prowincją Strathclyde, prowincją Manau Guotodin zaś zarzą dzał ksiąŜę o rzymsko-brytyjskim pochodzeniu

- Paternus "Czerwona Tunika", pradziad Cuneddy Wlediga.Maksymus wybrał się na południe do Gwyneddu, aby odbudować iobsadzić garnizonem opuszczoną fortecę Segontium, którą uczynił swoją główną kwaterą .Właśnie tam poznał i poślubił księŜniczkę Elen z brytyjskiej rodzinykrólewskiej, której dom znajdował się w Caer Seint yn Arfon, czylipóźniejszym Caernarfon. Ojcem Elen był Eudaf Hen, znany jakoOktawiusz Starszy, który nosił miano Dux Gewissei, to znaczy Księcia

Gwent, Erging i Ewyas. Walijskim odpowiednikiem tytułu Gewissei byłlwy s, które to słowo zachowało się w nazwach miejscowości EwyasHarold i Ewyas Lacey w Herefordshire. Oprócz Gwentu pod panowaniemEudafa znajdowały się teŜ tereny Hwiccasów, brytyjskiej chrześcijańskiejgrupy ludności, która wymieszała się potem z Anglosasami. Ziemie tezostały później podzielone między hrabstwa Hereford, Gloucester,Worcester, Warwick i prowincje Wye i Severn, do których naleŜał teŜ terenlasu Forest Dean. 3

Biorą c za Ŝonę brytyjską księŜniczkę, Magnus Maksymus przeją ł władzęnad oddziałami stacjonują cymi w Segontium, które stały się potem jegoosobistą gwardią . Elen otrzymała w posagu Caernarfon, Carmarthen i



magdalena86

Caerleon. Tereny te tworzą literę L wzdłuŜ wybrzeŜy Walii i na podstawieich wielkości moŜna wnioskować na temat stanu posiadania tej wielkiej

brytyjskiej rodziny królewskiej.Według legendy Elen spowodowała, Ŝe ufortyfikowane miasta połą czonotraktami; potwierdzenie tego łatwo znaleźć w nazwach rzymskich dróg wWalii, takich jak Sarn Elen, Fford Elen, Llwybr Elen. Znaczą oneodpowiednio: Grobla Elen, Droga Elen i ŚcieŜka Elen. Z Segontiumrzymskie trakty wiodły przez góry na wschód do Chester, na południe doCarmarthen i Caerleonu, którego część jeszcze dzisiaj nazywana jest SarnElen, czyli Grobla Elen.

We „Śnie” Macsena Wlediga, który stanowi fragment Mabinogionu,opisane są podróŜe cesarza Maksymusa. Przybył on na polowanie doCaerfyrddin (Carmarthen) i rozbił namioty w miejscu zwanym po dziśdzień - Cadair Macsen.AŜ do XVIII wieku forteca na wzgórzu Pen-y-Gaer w Gwyneddzie, którastanowi rzadko spotykany przykład budowli obronnej typu Chevaux-de-frise, nazywała się Pen Caer Elen. Jest to gęsty szereg ustawionych nasztorc kamieni, bardzo trudnych do przebycia. Podobne mury znaj duj ą

się w Hiszpanii, ską d pochodził mąŜ Elen, Magnus Maksymus.W cią gu ostatnich pięciu lat Ŝycia Magnus Maksymus stał się jednym znajsławniejszych ludzi w Europie i wywarł olbrzymi wpływ na począ tkiwalijskiej tradycji narodowej. Jego popularność wśród Ŝołnierzydoprowadziła do tego, Ŝe w 383 roku został obwołany przez legionistówcesarzem. Prawowity cesarz Gracjan bardziej interesował się polowaniemniŜ sprawami państwowymi. Maksymus poprowadził swoją armię podsztandarem Czerwonego Smoka z Segontium do Galii, aby zmierzyć się z

Gracjanem. 4Nie ulega wą tpliwości, Ŝe Maksymus był zręcznym i ambitnymczłowiekiem i przeprawił się przez kanał świadom rosną cej niechęci lududo Gracjana. W Galii spotkał się z ciepłym przyjęciem zarówno wśródŜołnierzy, jak i wśród cywilów. Gracjan tymczasem próbował szukaćschronienia u swego młodszego brata Walentyniana II, który panował wItalii. Opuszczony przez własnych Ŝołnierzy, w towarzystwie kilku ludzi,Gracjan przekroczył Alpy, ale został schwytany w Lyonie i 25 sierpnia 383

roku zdradziecko zamordowany przez jednego z oficerów Maksymusa,Andragathiusa.Elen i jej brat Cynan towarzyszyli Maksymusowi podczas podboju Galii i



magdalena86

to właśnie wtedy Elen zdobyła sobie przydomek Luyddog, co oznacza"idą ca na czele zastępów". Armię Cynana stanowił kontyngent emigrantów

z Sylurii (Gwent) i Gorwenydd (w Glamorgaie). W nagrodę za udział wkampanii Cynan otrzymał nadmorską część Bretanii, zwaną Armoryka.5Maksymus zawojował Hiszpanię, lecz kiedy podbił Italię, władcaWschodniego Cesarstwa Rzymskiego Teodozjusz I wysłał przeciw niemuarmię. Okręty Teodozjusza prześliznęły się pod bokiem floty Maksymusa, jego armia lą dowa zaś zwycięŜyła go w Panonii. Maksymus zostałpojmany i stracony w pobliŜu Aquileii 28 sierpnia 388 roku. Tego samegoroku wódz Teodozjusza Flawiusz Arbogastes schwytał i zabił najstarszego

syna Maksymusa Gwythyra (Wiktora), ogłoszonego przez ojca cesarzem.Według Historia Brittonum Neniusza wojska wyprowadzone przezMaksymusa do Galii nie wróciły do kraju, lecz osiedliły się w prowincjiArmoryka w Bretanii. Elen zaś wróciła do Brytanii jako dziedziczkarozległych posiadłości.Dzieci Maksymusa odziedziczyły jednak posiadłości ojca. Owain, syn zpierwszego małŜeństwa z Ceindrech został królem terytorium nazwanegopóźniej Glywysing. Zamieszkał w Llamweryd (obecnie St. Donafs na

południu Glamorganu) i zbudował pałac w stylu rzymskim w pobliskimCaer Mead, który prawdopodobnie został doszczętnie spalony przezIrlanczyków, gdy zdobyli oni w 420 roku Cór Worgan (obecnie LiantwitMajor). Gdy wieść o śmierci Maksymusa dotarły do Brytanii,zgromadzenie ludowe ogłosiło Owaina pendragonem, zwierzchnikiemwszystkich ksiąŜą t. Jednak Owain zginą ł w 394 roku, bronią c przedIrlandczykami fortecy Dinas Ffaraon ("Fortecy Ognistego Faraona") wArfon. Po śmierci Owaina na tereny wokół Segontium zaczęli nieustannie

napadać Irlandczycy. I choć wróg nie zdołał wedrzeć się doufortyfikowanego miasta, Elen wraz z rodziną postanowiła wyjechać doArmoryki. Pozostała tam ze swym bratem Cynanem, któremu MagnusMaksymus nadał tytuł Dux Armoricani. 6Antoniusz Donatus, drugi syn Maksymusa i Ceindrech, stał się protoplastą celtyckich królów wyspy Mań. Po wyjeździe Magnusa na kontynentAntoniusz został królem Strathclyde i Galloway, gdzie załoŜył dynastię.Później osiadł na wyspie Mań i otrzymał królewskie namaszczenie z rą k

świętego Garmona.Severa, córka Maksymusa i Elen, poślubiła Yortigerna Chudego. Zwią zeków przyniósł znaczne korzyści polityczne Yortigernowi, albowiem po



magdalena86

śmierci Elen Severa, jako Ŝeńska spadkobierczyni rodu, odziedziczyłatereny naleŜą ce do Edafa Hena, który był księciem Gewissei, Gwentu,

Ergingu i Ewyas. W ten sposób Yortigern zdobył posiadłości Ŝony, stają csię księciem Gewissei i jednym z najpotęŜniejszych władców południowejBrytanii.Konstantyn Błogosławiony, syn Maksymusa i Elen, był jeszcze małymdzieckiem w 388 roku, gdy zginą ł jego ojciec. Wiele lat spędził nawygnaniu w Armoryce pod opieką swego krewnego Aldwra, którypanował w tamtejszej walijskiej kolonii. Kilka lat później nękani przezPiktów i Irlandczyków Romano-brytyjczycy zwrócili się do Aldwra o

pomoc wojskową . Wysłał on do Brytanii swego brata, świętego Garmona,i Konstantyna na czele silnego oddziału. Konstantyn bez wą tpienia marzyło powrocie z długiego wygnania w Armoryce, gdyŜ pragną ł upomnieć sięo władzę w północnej Walii. Nie było to jednak łatwe, poniewaŜ, gdy w383 roku Magnus Maksymus wyprowadził z Segontium ostatni rzymskioddział, tereny wokół fortecy wpadły w ręce miejscowych plemiongoidelickich (irlandzkich). Zagarnęli oni hrabstwo Mona (Anglesey) iwiększą część północnej Walii.

Cunedda Wledig

Cunedda Wledig był wodzem plemienia Yotadini, zamieszkują cego napółnocny wschód od Wału Hadriana. UwaŜa się go za władcę rozległegoterytorium od Carlisle do Wearmouth, którym zarzą dzał ze swego zamkuw Carlisle. Prawdopodobnie pochodził z wielkiego rodu, gdyŜ jego dziadPaternus nosił przydomek "Czerwona Tunika" - wskazywałoby to, Ŝe

piastował wysokie stanowisko za czasów rzymskich i nosił purpurowypłaszcz. Cunedda był rzymskim oficerem, który obją ł funkcję DuxBritanniarum, czyli dowódcy sił strzegą cych Wału Hadriana. ImięCunedda to odpowiednik angielskiego imienia Kenneth, jego przydomek -Wledig - oznacza, Ŝe dowodził jedną z najwaŜniejszych armii. Wedlewalijskiej tradycji świta Cuneddy składała się z 900 jeźdźców, a wódznosił odznakę swojego urzędu, którą stanowił złoty pas. W pewnymwalijskim wierszu znajdujemy określenie "pas Cuneddy". 7

Kiedy Konstantyn Błogosławiony zwrócił się do Cuneddy z prośbą ousunięcie irlandzkich osadników, którzy zajęli wyspę Monę (Anglesey) iwiększą część północnej Walii, Cunedda wysłał tam swoich dziewięciu



magdalena86

synów z wojskiem. Synowie Cuneddy nazywali się Tybion, Ysfael,Rhufon, Dunod, Ceredig, Afloeg, Einion Yrth, Dogfael i Edern. Najstarszy

syn, Tybion, zmarł w rodzinnej prowincji Manau Guotodin, więc nawyprawę wyruszył zamiast niego syn, Meirion.Zdołali oni wyprzeć Goidelów i w nagrodę otrzymali od ksiąŜą tGwyneddu ziemie odebrane irlandzkim osadnikom. Nowe posiadłościsynów i wnuka Cuneddy Wlediga leŜały po obu stronach linii biegną cej odRhuddlan nad Morzem Irlandzkim do Cardigan nad zatoką Cardigan,tworzą c klin przecinają cy Walię z północnego wschodu na południowyzachód. Pozostała część terytorium po obu stronach klina pozostała w

rękach Magnusa Maksymusa, którego syn Konstantyn Błogosławionypanował w księstwie Arfon w północno-zachodniej Walii; drugi syn,Antoniusz, otrzymał wyspę Mań, zięć Yortigern Chudy - obszar napołudniowy wschód od wyspy Wight, sięgają cy od prowincji Powys doGwentu.8Siły ekspedycyjne Cuneddy wyruszały z Manau Guotodin do północnejWalii wyłą cznie po to, aby pomóc braciom Brytom, ale później Cuneddawpadł na pomysł, Ŝe warto skorzystać z okazji i podbić nowe ziemie.

Zdobył władzę nad Walią , zapraszają c celtyckie plemiona do zachodniejczęści Brytanii i proponują c utworzenie konfederacji pod swoimprzewodnictwem. Dlatego wszystkie późniejsze dynastie władcówGwyneddu wywodzą się od niego. Władza Cuneddy przeszła na synów iwnuków, jego praprawnuk Maelgwyn Gwynedd, "Smok z Wyspy",dorównał potęgą wielkiemu przodkowi.

Uporawszy się z Irlandczykami, Konstantyn Błogosławiony powrócił do

dawnej siedziby swej rodziny w Caernarfon, które nazywało się juŜwówczas Caer Gystenin. Z wdzięczności za wyparcie Goidelów i PiktówBrytowie wybrali Konstantyna na pendragona zjednoczonych państwBrytanii. 9W Triadach walijskich Konstantyna Błogosławionego określa się mianem jednego z "trzech cudzoziemskich ksiąŜą t Brytanii". Dzięki jego osobietytuł pendragona odzyskał monarszy majestat. Przydomek "Święty"Konstantyn zawdzięcza Kościołowi brytyjskiemu. Wspólnie z

Tewdrigiem, królem Garth Madryn, ufundował klasztor Cór Tewdws(Chór Teodozjusza) blisko wybrzeŜa Zatoki Severa. Pierwszym przeoremklasztoru załoŜyciele mianowali Patryka Mac Lommana, bratanka św.



magdalena86

Patryka, Apostoła Irlandii. Jednak klasztor wraz z uczelnią został wkrótcezburzony przez irlandzkich piratów. Odbudował go św. Garmon, który

uczynił przeorem św. Illtyda. Klasztor nazywany był juŜ wówczasLlanikk-tyd Fawr. Później nazwa uległa anglizacji i brzmi teraz LlantwitMajor.Konstantyn Błogosławiony wzniósł takŜe Llangystennin (kościółKonstantyna) w Gwyneddzie oraz Lann Custenhin Garth Benni (kościół iklasztor Konstantyna Błogosławionego) w Welsh Bicknor wHerefordshire.

Yortigern Chudy

Za pomoc w pozbyciu się Irlandczyków Konstantyn nagrodził swegoszwagra Yortigerna, zwanego po walijsku Gwrtheyrn Gwrtheneu, darem wpostaci zamku Dinas Ffaraon Dandde, który znajdował się na wzgórzu wGwynedd. Jednak Konstantyn po kilku latach zmarł. Nigdy nie dowiemysię na pewno, czy padł ofiarą zarazy w 443 roku, czy zginą ł zamordowanyna polecenie Yortigerna. Wydaje się, Ŝe Yortigern zdołał zatuszować

sprawę, zabierają c z klasztoru najstarszego syna zmarłego, KonstantynaMłodszego, i na pewien czas umieszczają c go na tronie cesarskim. MłodyKonstantyn nie stanowił wówczas zagroŜenia dla planów Yortigerna, którychciał przejąć całkowitą władzę. Darzył wuja pełnym zaufaniem, czemudał wyraz przekazują c w jego ręce Wielką Radę Brytanii. Przebiegły starylis od razu zaczą ł knuć spisek z myślą o zagarnięciu korony. 10Podstępnie zamordował młodego Konstantyna, a jego młodszych braciAmbrozjusza i Uthyra zmusił do ucieczki. Schronili się w Armoryce, tak

jak niegdyś ich ojciec. Yortigern mógł wtedy bez przeszkód sięgnąć pokoronę i władzę w królestwie.Aby zabezpieczyć się przed rzymsko-brytyjską interwencją , Yortigernzwrócił się z prośbą o pomoc do państw teutońskich. Najbardziej obawiałsię tego, Ŝe Brytyjczycy poproszą o wsparcie Rzymian stacjonują cych wGalii pod dowództwem Aecjusza. Jednocześnie Yortigern potrzebowałwojska do odparcia ataków Piktów dowodzonych przez Drusta Mac Erpa,którzy gotowali się do podbicia brytyjskich nizin. Wprawdzie granice były

dobrze bronione, lecz Piktowie Ŝeglowali swobodnie wzdłuŜ wschodnichwybrzeŜy Brytanii i lą dowali tam, gdzie chcieli. W celu zabezpieczenia sięprzeciw inwazji z morza Yortigern sprzymierzył się z najlepszymi



magdalena86

ówczesnymi Ŝeglarzami, jakimi byli Saksoni. Gdy jednak wykonali juŜ oniswoje zadanie, Brytyjczycy odmówili dalszego ich finansowania. Aby

przeciwstawić się nieposłusznym Brytyjczykom, Yortigern zmuszonyzostał do wynajęcia kolejnych oddziałów najemników. Ci jednak z własnejinicjatywy, wbrew woli Yortigerna, pomnoŜyli liczebność oddziałów takbardzo, Ŝe w końcu byli zdolni do pokonania obu zwaśnionych stron. 11W 446 roku, w czasie trzeciej kadencji Aecjusza jako konsula, Brytyjczycyzwrócili się doń z prośbą o powstrzymanie osadnictwa byłychsprzymierzeńców. Brytowie zostali wyparci do Severa, a ich stolicą stałosię miasto Caerleon-upon--Usk w Gwent. Gdy okazało się, Ŝe petycja do

Aecjusza nie przyniosła skutku, znaczna część brytyjskiej arystokracjiwyemigrowała do Armoryki. Ten swoisty exodus magnatów wraz zestraŜami przybocznymi z pewnością osłabił siły opierają ce się naporowiSaksonów.Skłonność Yortigerna do przymierza z państwami saksońskimi brała się zchęci wykorzystania ich przeciw zromanizowanym Brytom i Piktom, leczzjednoczeni sprzymierzeńcy nieoczekiwanie zaczęli działać na własną rękę. Yortigern rywalizował, więc o władzę w Brytanii z rzymsko-

brytyjskimi rodami z Sylurii i Armoryki. Jednocześnie zagraŜał mu buntoddziałów saskich, które sprowadził do kraju.Doprowadziwszy do wzmocnienia oddziałów braci Hengista i Horsy,Yortigera ugruntował jeszcze bardziej przymierze z Saksonami, biorą c zaŜonę Alis Ronwen, siostrę Hengista. Aby zjednoczyć siły saksońskie poddowództwem Hengista, Yortigern podarował braciom znaczny obszarziemi. Wnet jednak okazało się, Ŝe popełnił błą d: wojowniczychnajemników nie było łatwo zjednać sobie darami, poniewaŜ nęciły ich

większe łupy, które mogli łatwo zdobyć. W 455 roku Aecjusz zostałzamordowany i Yortigern nie mógł juŜ liczyć na pomoc z Galii. Plemionasaksońskie zbuntowały się i wyruszyły na krwawą wojnę przeciwkoBrytom. Armią Yortigerna dowodzili jego dwaj najstarsi synowie:Ybrtimer Błogosławiony i Catigern. 12Pierwsza bitwa miała miejsce w 455 roku pod Aylesford nad rzeką Medway. Catigern i Horsa zwarli się w śmiertelnej walce, kiedy szalazwycięstwa przechylała się juŜ na korzyść najeźdźców. Catigern został

pochowany w staroŜytnym megalitycznym grobowcu Kifs Coty w pobliŜuAylesford w hrabstwie Kent. Horsa, jego przeciwnik, spoczą ł pod stosemkamieni w Fort Horsted. 13



magdalena86

Rok później Brytowie pod wodzą Yortimera zwycięŜyli w bitwach podDarenth, Stonar i Dartford, chwilowo wypierają c Saksonów do ich fortecy

na wyspie Thanet. Jednak decydują cą bitwę pod Crayford w cichej dolinieniedaleko Orpington wygrali najeźdźcy, którymi dowodził Hengist i jegosyn Oeric Oesc. Brytowie uciekli z Kentu i schronili się w Londynie.Wkrótce potem Ybrtimer zmarł otruty przez swoją macochę Alis Ronwen.Yortigern zrozumiał wówczas, Ŝe Saksoni stanowią prawdziwe zagroŜeniei Ŝe jedynym wyjściem są negocjacje. Hengist zaprosił brytyjskichwodzów na naradę połą czoną z bankietem w Caer Caradoc. Zanim jednakprzybyli, rozkazał swoim podwładnym zabić Brytów. Sygnałem miał być

jego okrzyk: "Saksoni, dobą dźcie noŜy!" Widzą c śmierć trzystu swoichludzi i pragną c ratować Ŝycie, Yortigern zgodził się oddać Saksonom trzyspośród najbogatszych prowincji Brytanii, zwane obecnie Essex, Sussex iMiddlesex. Tę słynną masakrę opisał Neniusz w kronice HistoriaBrittonum, a potwierdzenie relacji moŜna znaleźć w Gesta RegumAnglorum.Ta tragiczna w skutkach zdrada miała jednak takŜe pozytywny skutek:Yortigern utracił bowiem zaufanie Brytów, którzy zaczęli wspierać

działania wnuka Magnusa Maksymusa, Ambrozjusza, wychowanego nawygnaniu w królewskim domu Emyr Llydaw. Przygotował się on doodzyskania swego dziedzictwa.

Ambrozjusz

Ambrozjusz Aurelianus, zwany przez Walijczyków Emrysem Wledigiem,był najstarszym synem Konstantyna Błogosławionego, a więc wnukiem

Magnusa Maksymusa, nazywanego teŜ Macsenem Wledigiem. Gildasokreśla Ambrozjusza mianem ostatniego Rzymianina i największegoprzeciwnika Saksonów. On i jego ojciec Konstantyn byli, zatem ogniwamiłą czą cymi cesarstwo rzymskie z niepodległą Brytanią . Nie ulegawą tpliwości, Ŝe Gildas darzył Ambrozjusza wielkim szacunkiem, gdyŜtylko jemu spośród wszystkich rodaków oszczędził krytyki w swoichdziełach. Określił go jako "człowieka z prawdziwym charakterem, który jako jedyny z Rzymian zdołał przetrwać wstrzą s wielkiej historycznej

zawieruchy i śmierć rodziców z królewskiego rodu, a którego potomstwonie jest godne imienia szlachetnych przodków". 14Neniusz opisuje Ambrozjusza jako małego chłopca mieszkają cego w



magdalena86

Glywysingu w osiedlu, zwanym Campus Elleti, co oznacza równinęElletusa. Miejscowość ta, która nazywa się obecnie Llanmaes, leŜy w

pobliŜu Llantwit Major na południu Glamorganu. Nieopodal klasztoruLlaniltyd Fawr (Llantwit Major) znajdowało się równieŜ "grzęzawiskoElletusa" - Palus Eleti, o którym mowa w kronice Book of Llandaff (Księga Llandaff). Wielu badaczy legendy Artura myliło Campus Eleti zBassaleg koło Newport w hrabstwie Gwent. UwaŜali oni, Ŝe nazwa tejmiejscowości wywodzi się od Maes Elletus.Neniusz podaje, Ŝe wysłannicy Yortigerna odnaleźli małego Ambrozjuszaw "Campus Eleti" i zaprowadzili do swego wodza przebywają cego

wówczas w fortecy na wzgórzu, zwanej Dinas Ffaraon Dandde, wpółnocnej Walii. Geoffrey z Monmouth, który bez wą tpienia znał dziełoNeniusza, powtarza tę relację, lecz wprowadza do niej nowe wą tki. OtóŜdowiadujemy się, Ŝe kiedy Yortigern spytał chłopca o imię, ten odparł:"Nazywam się Myrddin Emrys" (Merlin Ambrozjusz). Geoffrey zamienia,więc Ambrozjusza Aurelianusa w Merlinusa Ambrozjusza, a następnieskraca to nazwisko i pisze po prostu Merlin. Taki był począ tek legendyczarodzieja Merlina! 15

Młody Ambrozjusz musiał ratować się ucieczką razem ze swym bratemUthyrem, kiedy ich starszy brat, zwany po ojcu Konstantynem Młodszym,został zamordowany, a po jego koronę sięgną ł Ŝą dny władzy, podstępnyYortigern. Bracia spędzili na wygnaniu wiele lat, wychowywani jakoksiąŜęta przez kuzyna Budika, cesarza Armoryki, po walijsku nazywanegoEmyr Llydaw.Po latach Ambrozjusz w towarzystwie Garmona, Ŝołnierza świętego,wrócił do Brytanii, aby obalić uzurpatora, który za pomocą zdrady

przywłaszczył sobie tytuł pendragona. Po masakrze w Caer Caradoc,zwanej "Zdradą Długich NoŜy", Yortigerna uznano powszechnie zazdrajcę, a Brytowie entuzjastycznie powitali Ambrozjusza, który przybył,aby upomnieć się o swoje dziedzictwo.Ścigany przez Ambrozjusza i Garmona Yortigern schronił się w zamkuDinas Ffaraon Dandde w Arfon. Po zdobyciu fortecy przez Ambrozjuszauciekł do starego irlandzkiego zamku Tre'r Ceiri w pobliŜu NantGwrtheyrn (Yortigern Yalley). Zbudował tam drewniane umocnienia, lecz

niebawem pojawili się jego dwaj prześladowcy ze swoimi oddziałami.Otoczyli drewnianą palisadę i podpalili płoną cymi strzałami. W środkuznajdowała się wnuczka Yortigerna Madrun i jej najstarszy syn Ceidio.



magdalena86

Ambrozjusz pozwolił jej wyjść z ognia z dzieckiem w ramionach ischronić się na pobliskim skalistym wzgórzu, nazwanym na jej cześć Carn

Fadrun.Yortigern, którego chyba chroniło przed śmiercią jakieś magiczne zaklęcie,zdołał jednak zwieść przeciwnika i uciec do Craig Gwrteyra (Vortigern'sRock) nad rzeką Teifi w Llanfihangel-ar-arth w okolicy Dyfed.Ambrozjusz z Garmonem dopędzili go ponownie i znów podpalilidrewnianą fortecę. I choć moŜe się to wydawać nieprawdopodobne, staryłotr wymkną ł się z potrzasku po raz trzeci i w towarzystwie swegoniezłomnego sprzymierzeńca Kinga Brychana uciekł do niewielkiego

górskiego królestwa Brycheiniog (Breconshire) w południowej Walii.Yortigern zebrał większy oddział i wkroczył do Erging, gdzie umocniłstaroŜytną kamienną fortecę Little Doward w pobliŜu Ganarew. JednakAmbrozjusz i Garmon znów zdołali wytropić przeciwnika i wzgórze LittleDoward stało się ostatnią kryjówką Yortigerna w Brytanii. Tym razem byliprzekonani, Ŝe sczezł w płomieniach... Lecz co się okazało? Yortigernznikną ł niczym legendarny Houdini - wsiadł do łodzi i popłyną ł rzeką Wye. Przeprawił się przez wody zatoki Severn i dotarł do Kornwalii.

Stamtą d wyruszył do Quimperle w Armoryce, gdzie znalazłsprzymierzeńców w osobach Grallona Mawra, króla Cornouaille, i niecomłodszego Weroca I, hrabiego Yannes. Yortigern został kapłanem i - choćbrzmi to niczym przewrotna baśń - znany jest w Bretanii jako ŚwiętyGurthiern.16Po wypędzeniu Yortigerna w 465 roku Ambrozjusz stał się największymwodzem w Brytanii, a jego wpływy szczególnie zaznaczyły się wprowincjach przyległych do ujścia rzeki Severn: Gwent, Gloucestershire i

Somerset. Podobny zasięg miało dominium jego prapradziada EudafaHena, który władał hrabstwami Hereford, Worcester, częścią Warwick,Wye i Severn wraz z lasem Dean. Pod panowaniem Ambrozjusza znalazłysię jednak równieŜ hrabstwa Oxfordshire, Hampshire i Wiltshire.Ambrozjusz stał się silnym przywódcą , którego Brytowie ogromniepotrzebowali wobec zagroŜenia ze strony Saksonów. Niewielkie grupynajeźdźców załoŜyły osady na terenie Berkshire i Ambrozjusz obawiał się,Ŝe Hengist wyśle z Kentu wzmocnienia dla nich, a potem sam ruszy na

Wiltshire i Somerset, do samego serca Brytanii.17Dla wzmocnienia obrony kraju Ambrozjusz rozkazał usypać długi wałziemny, znany obecnie pod nazwą Wansdyke. Jak na V wiek było to



magdalena86

zdumiewają ce osią gnięcie inŜynieryjne: rów i blanki długości 128kilometrów cią gnęły się od Andover w Hampshire do Portishead w Avon.

Miały one zapewne chronić królestwo Domnonii (obecny Devon iKornwalia) przed atakiem wojsk posuwają cych się w górę Tamizy. Wałzostał, bowiem zbudowany w czasie, gdy Saksoni opanowywali corazwiększą część doliny. Tak potęŜne przedsięwzięcie świadczy ozaangaŜowaniu znacznej liczby ludzi, działają cych pod silnymprzywództwem. Dziś ten wielki wał ziemny pozostaje dobitnymświadectwem brytyjskiej walki o zachowanie niepodległości. Jego nazwa,Wansdyke, pochodzi od słowa "Wodens-du" - Rów Wodena - bo tak

nazwali umocnienie Saksoni. Woden był jednym z ich bogów.Groźba saksońskiej ofensywy nie spełniła się od razu, a ich przyczółki wBerkshire wpadły prawdopodobnie w latach siedemdziesią tych V wieku wręce Brytów. Później nadeszła tu jednak druga fala kolonizacji z Kentu. W473 roku teutońscy koloniści załoŜyli silną osadę w Kencie i kilkamniejszych we wschodniej części Brytanii. Wyruszały stamtą d bandyrabusiów, lecz Ambrozjusz połoŜył temu kres, posuwają c się napołudniowy wschód i odcinają c Kent od reszty kraju. Hengist i Oeric Oesc

poprzestali na zorganizowaniu tam królestwa, które stało się pierwszymtrwałym organizmem państwowym w anglosaskiej części Brytanii.Po utracie Kentu na rzecz Hengista, Ambrozjusz musiał stawić czołoVitalinusowi, krewnemu Yortigerna, pod Guoloph w Hampshire,miejscowości zwanej obecnie Wallop od Wiell-hop lub Waell-hop, czyliDolina Strumienia. Bardzo prawdopodobne, Ŝe w miejscu owymrzeczywiście odbyła się bitwa, gdyŜ na terenach wapiennych strumieniełatwo wysychają . Bitwa ta, stoczona w 473 roku w obronie Ambresbyrig

(Miasta AmbroŜego), obecnie Amesbury w Wiltshire, przed którymś zczłonków rodziny Yortigerna, przyniosła Ambrozjuszowi kolejnezwycięstwo.Ambrozjusz bez wą tpienia prowadził niezwykle ciekawe Ŝycie, lecz zbiegiem lat coraz częściej marzył o spokojnej starości. Wydaje się, Ŝepodobnie jak wielu wspaniałych wojowników postanowił spędzić resztęswych dni w klasztorze, słuŜą c Bogu. Geoffrey z Monmouth wywołałwiele zamieszania piszą c, Ŝe Ambrozjusz przebywał w Amesbury na

wschód od równiny Salisbury. Aby ustalić prawdziwe połoŜenie klasztoru,naleŜy przyjrzeć się terenom, na których Ambrozjusz spędził dzieciństwo.Llanilltyd Fawr pełniło rolę centrum akademickiego mnichów, dlatego



magdalena86

naleŜy przypuszczać, Ŝe budują c klasztor Ambrozjusz kierował się wiedzą otrzymaną od nauczają cego tam św. Illtyda. Poza tym o wiele bardziej

naturalne byłoby załoŜenie klasztoru w okolicy, gdzie spędził młode lata,niŜ w Amesbury w Wiltshire.Walijska nazwa klasztoru, Cór Emrys, wymieniana jest w Triadachwalijskich jako jeden z trzech "najwaŜniejszych chórów Wyspy Brytanii:Bangor Illtyd Far-chog w Caer Worgan, Cór Emrys w Caer Caradoc iBangor Wyrdin na wyspie Afallach" (triada 80, pierwsza seria, i triada 84,trzecia seria). W kaŜdym z trzech klasztorów przebywało ponoć 2400mnichów; 100 z nich modliło się kaŜdej godziny na zmianę, był to, więc

chór modlą cy się do Boga bezustannie, dzień i noc. Słowo cór oznaczakrą g lub kongregację.Ambrozjusz (Emrys Wledig) przeją ł ten teren i zbudował klasztornazwany Cór Emrys. Geoffrey z Monmouth pomylił ową budowlę zklasztorem z Amesbury na wschód od Salisbury Plain. Dzisiaj nasmaganym wichrem wzgórzu stoją ruiny normandzkiego kościoła St.Peter-super-Montem. Jest to miejsce o wielkim znaczeniu historycznymWiadomo, Ŝe Bangor Illtyd w Llanilltyd Fawr, znanym obecnie jako

Llantwit Major, to miejsce, gdzie znajdował się kościół św. Illtyda. OBangor Wyrddin napiszemy w rozdziale poświęconym tajemniczej wyspieAvalon. Trzeci ośrodek kultu religijnego, wymieniony w Triadach, równieŜznajduje się w Walii i wszystko wskazuje na to, Ŝe stał na wzgórzuMynydd y Gaer w Mid Glamorgan, gdzie moŜna dziś oglą dać ruinymurów późniejszego kościoła St. Peter-super-Montem.Geoffrey z Monmouth podaje, Ŝe biskup Eldad nakłonił Ambrozjusza doodwiedzenia klasztoru Ambriusa i przylegają cego doń cmentarza. Właśnie

tam Ambrozjusz miał podjąć decyzję o zbudowaniu narodowego pomnikaupamiętniają cego masakrę brytyjskiej arystokracji w czasie tak zwanej"Zdrady Długich NoŜy". Geoffrey z Monmouth nazwał tę budowlęKręgiem Olbrzyma i uwaŜał, Ŝe chodziło o Stonehenge w pobliŜuAmesbury w Wiltshire. Kronikarz utoŜsamiał Caer Caradawc z Salisbury,lecz wydaje się o wiele bardziej prawdopodobne, Ŝe miejscem tym jestCaer Caradoc na wzgórzu Mynydd-y-Gaer w parafii Coychurch w MidGlamorgan. Neniusz wymienił Caer Caradawc (Caradoc) na liście miast

brytyjskich, co świadczy o jego duŜym znaczeniu.Geoffrey z Monmouth napisał teŜ, Ŝe po śmierci pochowano Ambrozjuszaw Kręgu Olbrzyma, gdzie spoczęli później takŜe jego brat Uthyr i



magdalena86

następca, Konstantyn. Niestety, monumentalny krą g, zbudowany dlaupamiętnienia tych bohaterów, juŜ nie istnieje. Prawdopodobnie został

zniszczony przez Normanów, którzy wykorzystali tworzą ce go kamieniedo budowy kościoła St. Peter-super-Montem.Dzięki informacji Geoffreya z Monmouth, moŜna ustalić, Ŝe śmierćEmrysa Wlediga i począ tek panowania jego brata Uthyra Pendragonazbiegły się z pojawieniem na niebie komety:Ukazała się gwiazda olbrzymia i jasna, świecą ca jednym promieniem. Nakońcu tego promienia błyszczała kula ognista, rozcią gnięta w kształtsmoka. Z paszczy smoka wychodziły dwa promienie, z których jeden

sięgał za Galię, a drugi w stronę Morza Irlandzkiego, gdzie rozszczepiałsię na siedem mniejszych promieni.Gwiazda ta ukazała się na niebie trzy razy, a kaŜdy, kto ją ujrzał, pełen byłzdumienia i strachu. Uther, brat króla, ścigają cy wówczas armię wroga,przeraził się tak samo jak wszyscy. Wezwał uczonych, aby mupowiedzieli, co wróŜy gwiazda. Rozkazał sprowadzić Merlina (MyrddinaWyllta - Merlina Dzikiego, nie Myrddina Emrysa), gdyŜ Merlin wyruszyłna wyprawę razem z armią , aby słuŜyć radą . Stoją c w obliczu wodza,

który rozkazał wyjaśnić znaczenie gwiazdy, Merlin wybuchną ł płaczem,wezwał ducha i rzekł: "Spotkała nas niepowetowana strata. Lud Brytaniizostał osierocony. Nasz wielki władca odszedł. Aurelius Ambrozjusz,sławny król Brytanii, nie Ŝyje". 18W Kronice anglosaskiej ukazanie się komety odnotowano w 497 roku, copozwala dokładnie ustalić rok śmierci Ambrozjusza.

Uthyr Pendragon, władca Brytanii (497-512)

Brat Ambrozjusza jest postacią dość tajemniczą , poniewaŜ istnieje o nimbardzo mało informacji, a fakt, Ŝe miał na imię Uthyr, wywołał sporokontrowersji. Rzecz w tym, Ŝe Uthyr to imię, a słowo Uther oznaczałotytuł w hierarchii władzy. Uthyr to to samo, co Gwythyr, a oba imionatłumaczy się jako Victor. Uther w połą czeniu ze słowem pendragonznaczyło "Wspaniały Znak Smoka". Ojciec Artura, wódz armii brytyjskiej,otrzymał tytuł Uther Pendragon i właśnie z tego prostego powodu

Geoffrey z Monmouth napisał, Ŝe Artur był synem Uthera Pendragona.Dwunastowieczny autor nie zdawał sobie widać sprawy z tego, iŜ słowa teoznaczały tytuł wodza, a nie imię, i tym samym jeszcze bardziej utrudnił



magdalena86

identyfikację króla Artura.Słowo pendragon - "znak smoka" - jest bardzo stare i oznacza waŜnego

wodza. Tytuł wywodzi się z tradycji ustanowionej w staroŜytnej Brytanii.Walijskie słowo draig oznaczają ce smoka, pochodzi od łacińskiego słowadraco. Za panowania cesarza Augusta smoki na purpurowym tle pojawiłysię na sztandarach niektórych legionów. Zwyczaj ten utrwalił się, awalijskie słowo świadczy o tym, Ŝe przyją ł się takŜe wśród wodzów ikrólów brytyjskich.To bardzo znamienne, Ŝe purpurowy smok stał się symbolem imperialnejpotęgi Rzymu. Amianus Marcelinus pisze, Ŝe Cezara moŜna było

rozpoznać w bitwie po purpurowym sztandarze ze smokiem, wytartym ipostrzępionym od starości, powiewają cym na czubku długiej piki. Symbolrzymskiego imperializmu zachował się w Walii po odejściu Rzymian inazywany jest obecnie Y Ddraig Goch - Czerwony Smok.Wydaje się, Ŝe choć Ambrozjusz wyznaczył Artura na swojego następcę,starsi i bardziej doświadczeni wodzowie nie od razu się z tą decyzją pogodzili. Byli to Uthyr, brat Ambrozjusza, i Geraint, syn Erbina, któryzginą ł później w bitwie pod Llongborth w 508 roku. Wszyscy synowie

Ambrozjusza, jeśli takich miał, zginęli w bitwach lub zmarli, bo wprzeciwnym razie to ich uczyniłby swoimi następcami.Uthyr wykazał wiele odwagi i niezłomności w walce z Saksonami, lecz jego panowanie trwało tylko piętnaście lat. W Kronice anglosaskiejczytamy, Ŝe Cerdic z Gewissei pokonał i zabił brytyjskiego pendragonaoraz pięć tysięcy jego Ŝołnierzy w Dragon Hill w pobliŜu Uffington Campw Berkshire. Nazwa tego wzgórza ma upamiętniać sławną bitwę i śmierćUthyra Pendragona w 512 roku. Jego zwłoki sprowadzono do Walii i -jak

podaje Geoffrey z Monmouth - pochowano u boku brata AmbrozjuszaAurelianusa w Kręgu Olbrzyma w Caer Caradawg w Mid-Glamorgan.Czas juŜ wprowadzić na scenę samego Artura. W tym nieco przydługimwstępie opisaliśmy tło historyczne wieku, w którym Ŝył. Przed nim byłowielu wspaniałych wodzów z królewskich rodów, z których kilku nosiłotytuł Wlediga. Znaczy to, Ŝe byli na tyle potęŜni, by przewodzić kilkuplemionom, a nie jednemu. W swoich czasach męŜowie ci uwaŜani byli zaobrońców narodu, więc kiedy Artur został wybrany na pendragona,

odziedziczył ich władzę, a wraz z nią obowią zek ratowania ojczyzny.



magdalena86

Rozdział 3

Historyczny król Artur

Jedną z najwaŜniejszych przeszkód utrudniają cych identyfikację króla

Artura było to, Ŝe historia została pomieszana z legendą . Wywołało towiele nieporozumień. StaroŜytni bardowie opiewali imię Artura wpieśniach epickich, które powstały w części Brytanii, zwanej terazCumberland. Sławili oni męstwo Artura i wydaje się, Ŝe począ tkowo imiękróla było bardziej znane na północy niŜ na południu. Dlatego niektórzyautorzy uwaŜali, Ŝe Artur pochodził z pogranicza Anglii i Szkocji. Inni zaśgłęboko wierzyli, Ŝe jego królestwo znajdowało się w południowo-zachodniej części Anglii. Postaramy się wyjaśnić źródła tych

nieporozumień i ustalić, gdzie znajdowała się prawdziwa ojczyzna Artura.Po pierwsze trzeba pamiętać, Ŝe imię Artura pochodzi od kilku słów, którez upływem czasu zatarły się całkowicie. Pierwszym z nich jestzanglizowana wersja celtyckiego tytułu, nadana kilku waŜnym wodzom.Zlali się oni niejako w jedną niezwykłą postać, której Ŝycie wydaje się takniewiarygodne, Ŝe trzeba ją uznać za wytwór czyjejś bogatej wyobraźni.Arth Fawr znaczy po walijsku "wielki niedźwiedź". W staroŜytności imięto nosił polarny bóg symbolizują cy wszystkie siły pochodzą ce z regionu

siedmiu głównych gwiazd tworzą cych konstelację Ursa Major, czyliWielkiej Niedźwiedzicy. Arcturus to gwiazda znajdują ca się tuŜ kołoogona Wielkiej Niedźwiedzicy. Dlatego Arcturus wydaje się bardziej



magdalena86

prawdopodobnym łacińskim źródło słowem imienia Artur niŜ Artorius,gdyŜ pochodzi z czasów preromańskich. Po celtycku Artorix oznaczało

"króla niedźwiedzia".Zdaniem historyków Gildasa i Bedy słowo Arthwyr oznaczało tytuł, a nieimię. Tytuł taki nadawano temu, kogo uwaŜano za silnego i potęŜnego jakniedźwiedź. Nosił go Ambrozjusz, który odznaczył się odwagą i męstwemw walce z Yortigernem i Saksonami. To bardzo istotne, poniewaŜAmbrozjusz jest jedną z postaci utoŜsamianych z Arturem i niektóre z jegobitew właśnie Arturowi zostały mylnie przypisane. Bardzo moŜliwe, ŜeBrytowie nazywali Ambrozjusza Arthwyrem, gdyŜ w czasach narodowego

kryzysu wybierali wodzai na znak szczególnego szacunku nadawali mu miano "PrzesławnegoNiedźwiedzia", nawią zują c do bóstwa celtyckiego.Arviragus, siedemdziesią ty trzeci król w poczcie Geoffreya z Monmouth,Ŝyją cy w I wieku w czasie rzymskiej inwazji, takŜe nazywany byłArthwyrem. Warto zapamiętać, Ŝe działał on w zachodniej części wyspy wokolicach Cadbury Castle i Glastonbury, które kojarzono później zdziejami króla Artura.

Zwycięski wódz północnych Brytów, który pod koniec V wieku odparłnajazd Piktów, miał na imię Arthwys i równieŜ nosił tytuł Arthwyr. Był onwnukiem Coela Hena, załoŜyciela plemienia, zwanego "Ludźmi Północy".Arthwyr aŜ do śmierci prowadził nie kończą cą się wojnę graniczną zpiktyjskim plemieniem Goidelów. Potem zastą pił go syn, Pabo PostPrydain, który kontynuował walkę, dopóki nie wyparł najeźdźców z Walii.Historycy pomylili Arthwysa z Athrwysem lub Athruisem, synemMeuriga, króla Gwentu, który równieŜ nosił tytuł Arthwyra. W 506 roku

ten właśnie Arthwyr został wybrany przez władców państw brytyjskich nawodza, tak jak inni ksiąŜęta przed nim w czasach zagroŜenia. Był to niekto inny jak historyczny król Artur, który stał się legendą juŜ za Ŝycia.Dalsze nieporozumienia spowodował Ŝołnierz-święty imieniem Arthmael("KsiąŜę Niedźwiedź"), Ŝyją cy w tych samych czasach co Athwrys, synMeuriga. Upamiętnił się tym, Ŝe w VI wieku odegrał duŜą rolę wuwolnieniu Bretończyków od tyranii Marcusa Conomorusa (zwanego KrólMarcem). Dało to począ tek legendzie Artura w Bretanii, Ŝywej tam aŜ do

dzisiaj. W języku bretońskim arz znaczyło niedźwiedź, Arth (Arz) maelzaś naleŜałoby przetłumaczyć jako "księcia niedźwiedzia". Kluczem dorozwią zania tajemnicy toŜsamości króla Artura jest fakt, Ŝe Athwrys ap



magdalena86

Meurig i Arthmael to jedna i ta sama osoba, co postaramy się udowodnić.Albert Le Grand, który w 1636 roku napisał ksiąŜkę Life ofSt. Arthmael

(ycie św. Arthmaeld), podaje, Ŝe Arthmael urodził się w 482 roku wrzymskiej stanicy Caput Bovium, która nazywana była później Boverton.Miejsce to znajduje się na południowy wschód od Llanilltyd Fawr(obecnie Llantwit Major) w dawnym powiecie, Penychen, obecnymhrabstwie South Glamorgan.Autor nie podaje imion rodziców Arthmaela, ale moŜna je ustalić napodstawie genealogii królów Morgannwg i Gwentu, zawartej wstaroŜytnym rejestrze katedry Llandaff w Cardiff. W manuskrypcie tym,

znanym powszechnie pod nazwą Book of Llandaff, czytamy, Ŝe Athrwysbył synem Meuriga i Onbrawsty, córki Gwrganta Mawra ("Wielkiego"),króla Erginu.W czasie poszukiwania dowodów, Ŝe Arthmael, Athruis, Athrwys toimiona jednego człowieka natknęliśmy się na bardzo znaczą ce zdanie na31 stronie biografii Life ofSt. Cadoc (ycie św. Cadokd). Autorem tegodzieła z XI wieku jest Lifris lub Lifricus, syn biskupa Herewalda,arcydiakona Glamorganu. Pisze on, Ŝe św. Cadoc otrzymał posiadłość

ziemską , zwaną dziś Cadaxton-juxta-Neath, od pewnego króla imieniemArthmael. Dopiero wtedy nasza identyfikacja zyskała wiarygodność,poniewaŜ wedle genealogii zawartej w Księdze Llandaff ówczesnymkrólem Morgannwg i Gwent był Athruis ap Meurig. (Porównaj genealogięspisaną przez S. Baring-Goulda i J. Fishera, Lives ofthe British Saints, tom2, str. 375.)Ustalenie powią zań króla z Bretanią stało się moŜliwe, kiedy znaleźliśmybardzo ciekawy fragment w ksiąŜce z 1803 roku, zatytułowanej Early

History of the Cymry or Ancient Britons from 700 B.C. to A.D. 500(Historia Celtów lub staroŜytnych Brytów od 700 roku p.n. e. do 500 n.e.), której autorem jest wielebny Peter Roberts. Pisał on o Arturze jako oksięciu Armoryki. Księciem tym mógł być tylko Arthmael, bohaternarodowy Bretanii. Bretończycy nazywali wielkiego Ŝołnierza-świętegoArmelem. Wzniósł on w Bretanii kościoły w Plouarzel, St. Armel-des-Boschaux i Ploermel. Imię Arthmael, jak wszystkie celtyckie imiona wowych czasach, miało wiele odmian: Armel, Ermel, Ermin, Armail, Arzel,

Armahel, Hermel i Thiamail. Po łacinie zapisywano je jako Armagillus.W ksiąŜce The Agę of Arthur doktor John Morris napisał bardzoznamienne zdanie: "NajwaŜniejszym z wodzów-imigrantów w VI wieku



magdalena86

był Arthmael, ale niewiele o nim wiadomo". Zdaje się, Ŝe doktor Morrisnie znał pism Alberta Le Granda. Brak zainteresowania pozostałych

badaczy Ŝycia Artura ksiąŜką Life of St. Arthmael (ycie św. Arthameala,str. 383-387) doprowadziło do tego, Ŝe toŜsamość historycznego Arturadługo pozostawała tajemnicą .1Wydaje się bardzo mało prawdopodobne, aby w tej samej epoce Ŝyłodwóch słynnych wodzów o tym samym imieniu. Arthmael, który rzą dził wGlamorganie i Gwencie w czasach św. Cadoca, musiał być tym samymczłowiekiem, który wyswobodził Bretanię spod jarzma MarcusaConomorusa w 555 roku. Zajmiemy się tym waŜnym zdarzeniem w

jednym z dalszych rozdziałów.Istotne fragmenty znaleźliśmy równieŜ w biografii Life of St. Efflam,której tekst zawarty jest w księdze Artura de la Borderie Annales deBretagne (str. 279-311), napisanej w 1892 roku. Większość badaczydziejów Artura takŜe i tę pozycję pominęła, a jest ona interesują ca, gdyŜArtur nazwany został tam Arturus For-tissimus ("Artur Mocarz").To bardzo znamienne, Ŝe w kronice Historia Brittonum (ustęp 73, str. 83)Neniusz uŜywa imienia Arturus Miles ("Artur Wojownik"). W ksiąŜkach,

Breviary of Leon (1516) i Rennes Prose (1492) znaleźliśmy odniesienia dolegendy św. Arthmaela, który nazywany jest Milesem Fortissimusem("Mocarny Wojownik"). Autorzy określają go mianem "pogromcy wrogównaszego zbawienia". Łacińska wersja imienia Arthmael - Armagillus -wywodzi się prawdopodobnie od słowa armigere, które oznacza zbrojnegorycerza bą dź szlachcica. Artura nazywa się teŜ "Młotem na Saksonów". Cociekawe, przydomek ten nadawano takŜe innym królom-wojownikom: naprzykład Edwardowi I, znanemu jako "Młot na Szkotów". 2

Fakt, Ŝe Arthmael był nie tylko przywódcą religijnym, ale takŜewojskowym, doskonale pasuje do opisu jednego z wielu zwycięstw Artura:"Nosił on na plecach portret Marii zawsze dziewicy. Zadał poganomwielką klęskę, zgładził ich wielu dzięki mocy Pana naszego JezusaChrystusa i Najświętszej Marii Panny, jego matki". 3Porównują c informacje znalezione w kronice ycie św. Arthmaela zrelacjami o Ŝyciu św. Pawła Aureliana i św. Samsona, z których pierwszybył kuzynem Arthmaela, a drugim jego siostrzeńcem, doszliśmy do

następują cych wniosków: 4Arthmael był kuzynem św. Pawła Aureliana; uczyli się razem w sławnejszkole klasztornej św. Illtyda w Llanilltyd Fawr (Llantwit Major). Kuzyni



magdalena86

przeprawili się przez zatokę Severn do Kornwalii; Paweł powędrowałdalej na południe, aby zająć się administracją kościelną w maleńkim

księstewku Marcusa Conomorusa, Arthmael zaś, wypędzony syn księciaGlamorganu Meirchiona Yesanusa ("Marcianusa Szalonego"),kontynuował edukację jako świecki duchowny w opactwie Carentmaela,który teŜ był prawdopodobnie jego kuzynem. Działo się to w Bod-min wprowincji Gelliwig (Callington), znajdują cym się pod jurysdykcją hrabiegoGwythiana, syna hrabiego Leon, Gwythyra. Arthmael utrzymywał bardzodobre stosunki z rodziną Gwythiana, poniewaŜ poślubił jego siostręGwenhwyfar (Ginewrę).

W Kornwalii przebywał równieŜ w tym czasie siostrzeniec Arthmaela, św.Samson, który z pewnością zainspirował go duchowo. Po zbudowaniuwłasnego kościoła (obecnie nazywanego St. Erme) w probostwie PowderArthmael postanowił wybrać się do Armoryki. Udał się do Carentmaela,aby poinformować go o swojej decyzji. Przeor zgodził się mu towarzyszyći razem wrócili do Gwentu, gdzie zebrali liczną grupę mieszkańcówCaerleon-upon-Usk z zamiarem zorganizowania misji w Leon wArmoryce.

Z grupą misjonarzy Arthmael wylą dował u ujścia rzeki Aber Benoit bą dźBenniguel ("Błogosławiona Rzeka") w Finnistere w prowincji Leon.Hrabia Gwythyr nazwał to terytorium Leon lub Lyonesse na podobieństwoCaerleonu w Gwencie, ską d przybył razem z grupą osadników. 5Z Aber Benoit Arthmael powędrował ze swoją grupą w głą b lą du i załoŜyłosadę Plouarzel. W Armoryce przebywali w owym czasie kuzynArthmaela Riwal Mawr ("Wielki"), syn Emyra Llydawa("Armorykański"), król Domnonii (509-524) oraz teść Artura Gwythyr,

hrabia Leon (510-530), którego córkę poślubił Arthmael. 6W takich okolicznościach Arthmael przybył do Bretanii. Jednak upamiętniłsię tam nie tylko jako poboŜny budowniczy klasztorów, ale takŜe jakowybitny dowódca wojskowy, który odniósł niejedno zwycięstwo.Opiszemy je w następnych rozdziałach.



magdalena86

Artur, król Sylurów

W XVIII wieku kilku autorów napisało, Ŝe Artur był dziedzicznym królempaństwa Sylurów w południowej Walii, lecz, jak się wydaje, ogromnawiększość współczesnych historyków całkowicie zignorowała tę hipotezę.Wynika to głównie z akademickiej pomyłki, która kazała umieścićAthrwysa ap Meuriga w niewłaściwym wieku. Właśnie dlatego prawdziwatoŜsamość króla Artura pozostała tajemnicą .Sylurowie byli odgałęzieniem plemienia Wenetów z Armoryki, którzyosiedlili się w południowej Walii, Kornwalii i na wyspach Scilly. Nie jest

to bynajmniej dziełem przypadku, Ŝe najwaŜniejsza strefa wpływówksiąŜą t Glamorganu i Gwentu obejmowała Kornwalię, wyspy Scilly iBretanię. Warto zauwaŜyć, iŜ Caerleon, Cernyw i Gelliwig w Gwenciemiały swoje odpowiedniki w Kornwalii i Bretanii. Jeśli nazwa Leon lubLyonesse w Bretanii pochodzi od Caerle-on-upon-Usk w Gwencie, topodobnie musiało się stać w Kornwalii i na wyspach Scilly. Staje się, więcoczywiste, Ŝe największym osią gnięciem króla Artura było odtworzenieimperium Sylurów, zagroŜonego wewnętrznie najpierw przez irlandzkich

konfederatów (Gewissei), a potem przez rewolucję dynastyczną ,wywołaną przez podstępnego siostrzeńca Artura, która doprowadziła dopamiętnej bitwy pod Camlan.David Williams, autor opublikowanej w 1796 roku ksiąŜki History of Monmouthshire (Historia hrabstwa MonmoutK), które to hrabstwo nazywasię obecnie Gwent, wiedział, kim był król Artur, i wiedział, Ŝe Arthwyr totytuł. Oto, co napisał:„Athrwys lub Athruis, syn Meuriga ap Tewdriga, króla Gwentu, przyją ł

tytuł Arthwyra, czyli "Przesławnego Niedźwiedzia". W 506 roku Arthwyrzostał wybrany przez władców państw brytyjskich na króla za wybitneumiejętności i męstwo. Wcześniej był tylko wodzem plemienia Sylurów.”



magdalena86

7Siedem lat później William Owen Pughe w Cambrian Biography

(Biografia Cambrii), opublikowanej w 1803 roku, napisał prawie to samo,podają c nieco inną datę wybrania Artura na króla:„Około roku 517 władcy państw brytyjskich obrali królem Artura, synaMeuriga ap Tewdriga. Wcześniej, od 510 roku, był wodzem plemieniaSylurów.” 8Strefa działalności Artura obejmowała Walię, Somerset, Devon, Kornwalięi walijską część Marches. Obszar ten mieścił się prawie dokładnie wgranicach rzymskiej prowincji Britannia Secunda. W stolicy tego kraju,

Isca Silurum, zwanej inaczej Caerleon-upon-Usk, wedle tradycjistworzonej przez Geoffreya z Mon-mouth, znajdował się dwór Artura.Kluczem do rozszyfrowania toŜsamości króla Artura jest fakt, Ŝe ksiąŜętaGlamorganu i Gwentu panowali w południowej Walii, Kornwalii iBretanii, strefa wpływów Artura rozcią gała się bowiem na te właśnie kraje.

Łacińskie imię Artura

W kronikach łacińskich imię Artura przyjmuje postać Arturus bą dźArthurus i powszechnie uwaŜa się, Ŝe pochodzi od łacińskiego imieniaArtorius. Było ono dość pospolite w czasach rzymskiej okupacji Brytanii,a takŜe później. Jedną z bardziej znanych osób o tym imieniu był LuciusArtorius Castus, który w połowie VI wieku poprowadził VI legion nawyprawę do Armoryki. Imię Artorius znajdujemy teŜ u Tacyta, coświadczy, Ŝe było popularne w Rzymie. W drugiej połowie VI wieku wceltyckiej części Wysp Brytyjskich Ŝyło co najmniej pięciu wybitnych

ludzi o imieniu Artorius.Jednak teoria, Ŝe Artur pochodzi od łacińskiego Artoriusa, nie wydaje sięnam zbyt przekonują ca i uwaŜamy, Ŝe źródłosłów tego imienia jest o wielełatwiejszy do ustalenia. Jak juŜ powiedzieliśmy, arth to celtyckie słowooznaczają ce niedźwiedzia, Artur zaś pochodzi prawdopodobnie odArthwyra, które było tytułem szlacheckim lub terminem stosowanymwobec ludzi sławnych i obdarzonych wielką odwagą . Artur to po prostu jedna z wielu odmian Arthwyra, a łacińska wersja tego imienia brzmiała

prawdopodobnie Athruis, tak jak czytamy w staroŜytnej Księdze Llandaff.W tym wypadku pochodzi ono raczej od Arturusa. Takie imię podajeNeniusz w Historia Brittonum i moŜna je znaleźć w najstarszych



magdalena86

rękopisach z X i XI stulecia.

Bretoński Artur

Najwcześniejsze wzmianki o królu Arturze pochodzą z Bretanii; w jednymz rozdziałów wykaŜemy, Ŝe właśnie w Bretanii król spędził swe ostatnielata i dlatego legendy o nim są tam szczególnie Ŝywe. Wedle naszychbadań pierwszym źródłem, w którym mówi się o Arturze jako o królu, jestbretońska legenda św. Goeznoviusa (ok. 1019). W XII wieku legendaArtura - wraz z wiarą w jego "powrót" - była juŜ silnie ugruntowana w

Bretanii; moŜna zatem stwierdzić, Ŝe Normanowie czerpali wiedzę oArturze od Bretończyków, a nie od Walijczyków. Z poszczególnychwą tków legendy stworzyli cykl opowieści romantycznych, znanych podwspólnym tytułem Matiere de Bretagne.Walia, Kornwalia i Bretania pragną być kojarzone z legendami o Arturze i jego rycerzach. W naszej ksiąŜce staraliśmy się wykazać, na ile pretensjete są uzasadnione. Dzięki znajomości "Ŝycia" Artura i jego krewnych, św.Samsona i św. Pawła Aurełiana, moŜna prześledzić dzieje króla od

począ tkowego okresu w Glamorganie i Gwencie, poprzez okres walijski aŜdo bretońskiego. W Walii nazywa się go Arthwyrem, królem Sylurów; wKornwalii prawdopodobnie pomylono Artura z jego szwagrem, hrabią Gwythianem z Gelliwigu (obecnie Callington); w Bretanii pamięta się go jako wielkiego rycerza-świętego Arthmaela bą dź Armela.

Koronacja Artura

Według Księgi św. Dyfriga, stanowią cej część Księgi Llandaff, Arthurzostał koronowany na króla w wieku piętnastu lat. Dzisiaj wydaje sięprawie niewiarygodne, by tak młody chłopiec sprawował władzę wpaństwie. Historia zna jednak wiele podobnych przypadków. Ryszard IIwłoŜył koronę na głowę w wieku dziesięciu lat, a królowa Wiktoria zostałakrólową Anglii, gdy miała osiemnaście lat.Wiemy, Ŝe Arthmael urodził się w 482 roku, co oznacza, iŜ zostałkoronowany w roku 497; wtedy takŜe zmarł Ambrozjusz. Geoffrey z

Monmouth podaje, Ŝe ceremonia odbyła się w Silchester; tymczasem wkronice Brut Tysilio (str. 138) czytamy, Ŝe Arthur był koronowany przezśw. Dyfriga (Dubriciusa) w Caer Yudei - "leśnym obozie". Pomyłka



magdalena86

Geoffreya z Monmouth sprawiła, Ŝe staroŜytna siedziba, która późniejnazywała się Woodchester, została zapomniana. Chronił ją skomplikowany

system umocnień ziemnych i właśnie tam mieściła się kwatera głównaAmbrozjusza, strzegą cego swoich ziem przed najazdami Saksonów.Szczytowym punktem zmagań Ambrozjusza z Saksonami stała sięzwycięska bitwa stoczona w 493 roku pod Bown Hill w pobliŜu dolinySevern, tuŜ koło Woodchester. Opanowawszy terytorium na wschód odrzeki Severn, Ambrozjusz obrał sobie za bazę Caer Yudei, gdzie wcześniejrezydował rzymski gubernator. Nazwy w tej okolicy wskazują , Ŝeznajdowała się tam ufortyfikowana siedziba Ambrozjusza, którego

Walijczycy zwali Emrys Wledig. Jego dwór, Ambrosii Aula, znajdował sięw Amberlys w Rodborough niedaleko Woodchester. Wydaje się jaknajbardziej naturalne, Ŝe Arthur, którego sam Emrys wyznaczył naprzywódcę walczą cych o niepodległość Brytów, właśnie tam przyją łkoronę. Kilka kilometrów od tego miejsca, w Gloucester, w 1216 rokuodbyła się koronacja Henryka II.

Rodzina króla Artura

Po odejściu legionów rzymska republika Sylurów zmieniła się wmonarchię, a władcą został Teithfallt. Był on mą drym i męŜnym królem,stawiają cym dzielny opór Saksonom. Przekazał władzę synowiTewdrigowi i zakończył Ŝycie jako mnich w klasztorze.Tewdrig okazał się wybitnym królem, który wyparł z kraju Saksonów iGoidelów (Irlandczyków), wzniósł wiele kościołów i szczodrze je

obdarował. Wspólnie z rzymsko-brytyjskim cesarzem AugustynemBłogosławionym odnowił kolegium Cór Worgan, nazwane tak na cześćEurgainy, siostry Eudafa Hena. Później nazwę zmieniono na LlanilltydFawr (obecnie Llantwit Major) na cześć jej rektora św. Illtyda.Po upadku Konstantyna Błogosławionego w 443 roku Tewdrigutrzymywał przymierze z Yortigerem dzięki małŜeństwu Ynyra I (księciaGwentu) z Madryn, wnuczką Yortigerna. Tewdrig zrzekł się władzy wGarth Madryn (Talgarth in Powys) na rzecz irlandzkiego wodza Anlacha

Mac Cormaca, który poślubił jego córkę Marchell. Koligacje te są istotne,gdyŜ dopiero one dają obraz powią zań rodzinnych, tworzą cych historięwczesnego średniowiecza.



magdalena86

Na starość Tewdrig poszedł w ślady ojca i przekazał władzę synowiMeurigowi. Sam zaś udał się do klasztoru w dolinie Wye, która nazywa się

teraz Tintern. Nazwa ta pochodzi od Din Teyrn, co po prostu oznaczasiedzibę króla. W dolinie Wye Yalley juŜ w czasach prehistorycznychzakładano osady, a podczas wykopalisk w fundamentach klasztoru TinternAbbey archeolodzy odkryli zarys rzymskich budowli. Być moŜe tamwłaśnie mieszkał Tewdrig, choć istnieje legenda, wedle, której były królwiódł Ŝycie pustelnika "wśród skał Tintern".Królowi nie było jednak dane radować się długo koją cą ciszą tego miejsca.Spokój skończył się raptownie, gdy Saksoni przekroczyli dolinę Wye i

weszli do Gwentu. Stary król, zwycięzca w wielu bitwach, chwycił zabroń, dosiadł konia i poprowadził wojska na wroga. Jest bardzoprawdopodobne, Ŝe bitwa została stoczona pod Angidy Yalley, gdzieznajduje się most, zwany Pont y Saeson -"Most Saksonów". Najeźdźcyzostali powstrzymani, lecz jeden z nich cisną ł włócznię, która ugodziłastarego króla. Na pole bitwy przybył juŜ wówczas Meurig, który rozkazałodwieźć śmiertelnie rannego Tewdriga wozem cią gniętym przez dwa jelenie. Prawdopodobnie chciał pochować go na wyspie Fiat Holm w

zatoce Severn, lecz król umarł, zanim dotarto do brzegu. W miejscu tymtrysnęło bystre źródło krystalicznej wody.Źródło to znajduje się w wiosce Mathern i od czasów średniowieczawykorzystywane jest jako studnia. Niegdyś zbudowana była z kamienia,ale w ostatnich latach niestety obudowano ją betonem. Metalowa tabliczkana ścianie informuje, Ŝe znajduje się tam studnia Tewdriga. "Wedługlegendy w tym miejscu obmyto rany króla Tewdriga, które odniósł on wbitwie przeciw pogańskim Saksonom pod Tintern około 470 roku. Król

zmarł niedaleko stą d i zgodnie z jego wolą na grobie wzniesiono kościół".9Wiemy, Ŝe jest to naprawdę staroŜytna studnia, poniewaŜ Neniusz, piszą cyokoło 822 roku, wymienia ją jako jeden z cudów Brytanii. "Znajduje się wGwencie jeszcze jeden cud, studnia w pobliŜu doliny Well Meurig". WellMeurig to pobliska wioska, która wcześniej nazywała się Pwllmeurig.Nazwa ta znaczy "Sadzawka Meuriga". Jest to nawią zanie do synaTewdriga, który był ojcem Artura. Nieopodal studni Tewdriga znajduje się

stary kościół w Mathern, kolejny element tej fascynują cej układanki.Tewdrig poprosił, aby na jego grobie zbudowano kościół, i Meurig, synkróla, spełnił ostatnią wolę ojca, wznoszą c w tym miejscu kaplicę.



magdalena86

Poświęcił ją potem św. Oudoceusowi (którego kościół znajduje się wLlandogo w dolinie Wye). Nowy kościół nazwano Merthyr Teyrn ("kościół

króla-męczennika"). Mathern to angielska wersja tej nazwy. Ziemia wokółkościoła została przekazana św. Oudoceusowi, który zbudował w owymmiejscu klasztor Llandaff. W późniejszych czasach staną ł tam pałacbiskupa.

Wewną trz kościoła Mathern, na północnej ścianie prezbiterium,umieszczono duŜą kamienną tablicę, opisują cą ostatnie dni królaTewdriga:

Tu spoczywa ciało Teoderyka, króla Morganucka, inaczej Glamorganu,znanego jako św. Tewdrick i zaliczonego w poczet świętych, poniewaŜzginą ł w bitwie przeciw Saksonom, będą cym wówczas poganami, wobronie wiary chrześcijańskiej. Bitwę stoczono pod Tintern, a król odniósłw niej wielkie zwycięstwo. Zmarł tutaj, w drodze do domu, trzy dni pobitwie, rozkazawszy wcześniej Maurycemu, swemu synowi i następcy, abyw miejscu, gdzie go pochowa, wzniósł kościół. Syn spełnił wolę króla w600 roku.

Tablicę umieścił na ścianie kościoła biskup Godwin na począ tku XVIIwieku. Zaintrygowała go historia Tewdriga, opowiedziana w staroŜytnejKsiędze Llandaff, postanowił, więc otworzyć grób, aby sprawdzić, czy jestautentyczna. Zapewne uradował się szczerze, znajdują c kamienną trumnęz V wieku, zawierają cą szkielet ze strzaskaną czaszką . Godwin pomylił sięw datowaniu o ponad sto lat, lecz treść inskrypcji sporzą dził na podstawieprzekazu w Księdze Lllandaff. Autor kroniki odnotowuje równieŜ dary wpostaci ziemi i praw, złoŜone kościołowi przez Meuriga i Brochmaela -

syna i wnuka Tewdriga - na cześć zmarłego króla. Nad rzeką Wye wpobliŜu Tintern znajduje się staw nazwany imieniem Brochmaela, copotwierdza zwią zek rodziny królewskiej z tą okolicą .W kościele Mathern spoczywa kilku biskupów, a jednym z nich jest MilesSally, który przed śmiercią polecił, aby jego serce pochować kołowielkiego ołtarza, blisko "grobu Teoderyka". Biskup Godwin otworzyłgrobowiec w XVII wieku i obok kamiennej trumny Tewdriga znalazł urnę,która z pewnością zawierała serce biskupa Sally'ego.

Meurig odziedziczył po ojcu Tewdrigu Fendigaidzie królestwoMorgannwgu i Gwentu. Sprawował władzę w Gwencie, na większej częściterytorium Glamorganu i w Herefordshire, połoŜonym na południowy



magdalena86

zachód od rzeki Wye. OŜenił się z Onbrawstą , córką Gwrganta Mawra,króla Ergingu. Mieli czterech synów - Athruisa, Idnertha, Frioca i

Comerega - oraz trzy córki: Annę, która wyszła za Amwna Ddu,Gwenonwę, która wyszła za Gwyndafa Hena, i Afrellę, która poślubiłaUmbrafaela. Tak, więc wszystkie trzy córki Meuriga poślubiły synówEmyra Llydawa (Budyka, władcy Armoryki), co umocniło przymierzetych rodzin. Począ tkowo nie zdawaliśmy sobie sprawy z wagi tegozagadnienia, lecz później okazało się, Ŝe koligacje rodzinne odegrałykluczową rolę w ustaleniu faktycznego miejsca bitwy pod Camlanem ipołoŜenia tajemniczej wyspy Avalon. 10

Ciekawe, Ŝe córka Meuriga, Gwenonwa, łą czona jest często z PwllMeurig, poniewaŜ w dokumencie z 1311 roku wymienia się nazwę Tref Elenni, skróconą później do Trelenny. Historycy uwaŜają , iŜ wioska tazostała pierwotnie nazwana na cześć Gwenonwy, córki Meuriga i siostryArtura. Między Mounton i Pwll Meurig stała poświęcona jej kaplica, któraw czasie likwidacji klasztorów w 1534 roku naleŜała do opactwaChepstow. W Księdze Llandaff znalazły się dwa dokumentypotwierdzają ce przekazanie posiadłości Guennoe lub Guinnonui,

(Gwenonwy), juxta paludem MouricF kościołowi Llandaff za czasówbiskupa Berthwyna. Ojcem Gwenonwy był Meurig, więc inskrypcjastanowi kolejną wskazówkę, Ŝe Gwenonwa miała jakiś zwią zek z tymmiejscem.Warto zadać sobie pytanie, dlaczego król Artur z legendy miał być synemUthyra Pendragona, skoro z dokumentów historycznych wynika, Ŝe jegoojcem był Meurig. Wyjaśnienie jest dość proste: Meurig nosił tytuł UthyraPendragona, który oznaczał "wspaniały znak smoka" i przysługiwał

dowódcy wojsk brytyjskich. Geoffrey z Monmouth jako pierwszy napisał,Ŝe Artur był synem Uthera Pendragona, najwyraźniej mylą c tytuł zimieniem Uthyra, brata Emrysa (Ambrozjusza). MoŜliwe, Ŝe Geoffreybłędnie odczytał zapis Neniusza, który uŜył w odniesieniu do Artura słówmab uter, id estfilius horribilis. Przydomek ten nadali Arturowi Brytowie zpowodu jego umiłowania wojny. Uter oznacza wspaniały, a mab uter -"wspaniały syn"; to takŜe mogło naprowadzić Geoffreya na fałszywy trop,Ŝe Artur był synem Uthyra Pendragona.

W błą d mógł równieŜ wprowadzić historyków fakt, Ŝe Artur (Arthmael)oŜenił się z córką hrabiego Gwythyra. Uthyr i Gwythyr to jedno i to samoimię, które po łacinie brzmi Victor. Innymi słowy Uthyr był teściem



magdalena86

Arthura, a nie jego ojcem, jak napisał Geoffrey z Monmouth. Wszystko towydaje się nieco skomplikowane, niemniej jednak tylko w taki sposób

moŜna wytłumaczyć zdumiewają cą pomyłkę historyka.Jak juŜ wspomnieliśmy, dziadkiem Artura ze strony ojca był Tewdrig;niesłychanie waŜne jest ustalenie toŜsamości dziadka ze strony matki.Matką króla Artura była Onbrawsta, córka Gwrganta Mawra, królaErgingu. Gwrgant został wypędzony z królestwa przez samozwańcaYortigerna, lecz później przywrócił go do władzy Ambrozjusz. Dokładnezbadanie tej skomplikowanej pajęczyny rodzinnych powią zań pozwalaodtworzyć łańcuch wydarzeń prowadzą cych do upadku króla Artura.

Jednym z synów Gwrganta Mawra był Caradoc Freichfras, którysprawował władzę, gdy Artur wyjechał na wojnę. Wnuk Caradoga,Medraut, próbował zagarnąć tron w czasie kolejnej nieobecności Artura.Właśnie w ten sposób doszło do bitwy pod Camlanem.

Llacheu, syn króla Artura

W Triadach walijskich Llacheu, syn Artura, wymieniony jest wraz z

Gwalchmaiem, synem Gwyara, i Peredurem, synem Efroga, jako jeden z"trzech nieustraszonych męŜów w Brytanii" oraz, obok Gwalchmaia iRhiwallawna Wallta Banhadlena, jako jeden z "trzech uczonych męŜówBrytanii". W Triadach czytamy równieŜ, Ŝe Llacheu ("Błyszczą cy" lub"Lśnią cy") nosił złotą obręcz na znak, Ŝe jest synem Amherawdyra(cesarza). Był to człowiek wybitny, słynny zarówno z odwagi, jak irozległej wiedzy.Poszukują c informacji o synu króla Artura, Llacheu, szybko doszliśmy do

wniosku, Ŝe wpierw naleŜy ustalić zwią zki Artura z nadgranicznymwalijskim hrabstwem Herefordshire.Jedna z najstarszych legend w języku walijskim, zawarta w Mabinogionieopowiada o "Culhwch i Olwen"; Culhwch miał być kuzynem króla Artura.W jednym z epizodów opowieści czytamy o tym, jak LlwydawgGovynnyad udał się do Ystrad Yw, gdzie spotkał kilku męŜczyzn zLlydaw.Z jego ręki zginęli wtedy Hirpeissawc ("Długa Tunika"), król Llydaw,Llygatrudd ("Czerwonooki Emrys") i Gwrfoddw Hen ("Stary"); wszyscy

byli wujami Artura (braćmi jego matki). Incydent ten wiąŜe Artura zprzygranicznym hrabstwem Hereford.Ystrad Yw - to skrawek ziemi na południu hrabstwa Brecon, oddzielony



magdalena86

od królestwa Ergingu (między rzekami Monnow i Wye w Herefordshire)parafią Ewyas. Gwrfoddw Hen to bez wą tpienia Gwyndaff Hen,

wymieniony w Liber Landavensis ("StaroŜytny rejestr kościołakatedralnego w Llandaff') jako władca Ergingu nieopodal Ystrad Yw. Byłsynem Emyra Llydawa (Armorykańskiego), a oŜenił się z Gwenonwą ,córką Meuriga ap Tewdriga Fendigaida ("Błogosławionego"), królaMorgannwgu i Gwentu. Imię Emys w nazwisku Llygatrudd Emys mogłobyć, jak zauwaŜył John Rhys w swojej ksiąŜce Studies of ArthurianLegend z 1891 roku (Legenda Artura), błędem w zapisie imienia Emyr.Jeśli to prawda, człowiekiem, o którym mowa, był Emyr Llydaw,

administrator brytyjskiej kolonii w Armoryce. Jego synowie poślubilicórki Meuriga ap Tewdriga, króla Morgannwgu i Gwentu. Kronika LiberLandavensis została w 1839 roku przetłumaczona z łaciny przezwielebnego Williama Jenkinsa Reesa, który napisał, Ŝe hrabstwo Cernywbyło częścią Ergingu, zarzą dzaną przez Custennina Fendigaida(Konstantyna "Błogosławionego"), syna Macsena Wlediga (cesarzaMaksymusa) i teścia Pepiau Clayorauca ("Dravellora"), takŜe królaErgingu. Pepiau był ojcem Efrddyli, matki św. Dyfriga (Dubriciusa). W

Gwencie istnieje parafia Cernyw, w której znajdował się dwór królaGelliwiga (patrz strona 65). W Księdze Llandaff czytamy, Ŝe król Pepiaupodarował wnukowi, św. Dyfrigowi, Lann Custenhin Garth Benni(Kościół i klasztor św. Konstantyna Błogosławionego). Lann CustenhinGarth Benni to Welsh Bicknor w hrabstwie Hereford; w rejestrze św.Florenta z 1144 roku ten zespół architektoniczny nazywa się Ecclesia SantiCustenhin de Biconovria. W kronice ycie św. Dubriciusa, zamieszczonejw Księdze Llandaff, czytamy, Ŝe św. Dubricius, arcybiskup Llandaff,

koronował sławnego króla Artura w piętnastym roku jego Ŝycia.W Księdze Lianolf odnotowano równieŜ dar króla Gwentu Athrwysa(Artura) dla brata Comerega, opata Mochros (Moccas w Herefordshire), wpostaci posiadłości ziemskiej. Znalazła się na tym terenie takŜemiejscowość Campus Mał lochu, która jest niczym innym jak Mais MaiłLochou lub Llecheu ("Równina bą dź pole księcia Llacheu"), zwana teŜYnys Efrddyl od imienia matki św. Dyfriga. W Mochros znajdował siępałac królów z V i VI wieku i być moŜe właśnie tam rezydował ksiąŜę

Llacheu, syn króla Artura, poniewaŜ Mochros leŜało w Mais Maił Lochou.W kronice ycie św. Dubriciusa czytamy, Ŝe po opuszczeniu klasztoruHenlann (Hentland) święty spędził pewien czas w Ynys Efrddyl. Król



magdalena86

Ergingu Pepiau Clavorauc uczynił młodego św. Dyfriga spadkobiercą całejwyspy, nazwanej na cześć matki Ynys Efrddyl. Nie jest to wyspa, jak

sugeruje nazwa, lecz porośnięty lasem pas ziemi, ograniczony rzekamiWye i Worm oraz pasmem wzgórz, oddzielają cych równinę od Dore.Znajdowała się tam miejscowość Matle (Madley), zawdzięczają ca swą nazwę "dobrego miejsca" faktowi, Ŝe urodził się w niej "święty człowiek";nazwa Mochros, która oznacza "świńskie bagno", miała upamiętniaćnapotkanie przez św. Dyfriga białej lochy z młodymi, gdy szukał miejscana klasztor. Uznał to za dobry znak i właśnie tam wyznaczył miejscebudowy. TuŜ obok znajduje się Madley, równieŜ poświęcone św.

Dyfrigowi. Wydaje się, Ŝe nazwa Campus Malochu zachowała się wnazwie Mawfield Farm w parafii Allensmore, której kościół znajduje siępięć kilometrów na południowy wschód od Madley Church. Arclestone,obecnie Arkstone Court w pobliŜu Allensmore, naleŜało przez całeśredniowiecze do biskupów Llandaff jako jedno z nadań wymienionych wLiber Landavensis.Większość owych darowizn znajduje się na obszarze ograniczonymrzekami Wye i Monnow, który sięga na zachód do Golden Yalley,

obejmują c Hentland, Whitchurch, Ballingham i St. Devereux. Na tychterenach nauczał i wznosił kościoły św. Dyfrig i właśnie one stanowiłyrdzeń rzymsko-brytyjskiego królestwa Ergingu.Św. Dyfrig przeniósł się do południowej Walii, gdzie -jak czytamy wkronice Achau y Saint- około 470 roku został wyświęcony na biskupaLlandaff przez św. Garmona. Jak podaje arcybiskup Ussher, Emrys Wledig(cesarz Ambrozjusz) wyniósł go do godności arcybiskupa Caerleonu.Dyfrig zachował biskupstwo Llandaff, gdzie spędzał większość czasu.

Przykładem jego zwią zków z Caerleonem jest fakt posiadania przezeńKościoła Świętych Męczenników Juliusza i Aarona. Jako arcybiskupCaerleonu ukoronował Artura na króla-cesarza Caer Yudei (Woodchester),dawnego dworu i kwatery głównej rzymsko-brytyjskiego cesarza EmrysaWlediga. Zwią zki św. Dyfriga z Gloucestershire znajdują potwierdzenie wnazwie miejscowości Doverow Hill w hrabstwie Stroud, która pochodzi oddrugiego imienia świętego, Deveroux. W późniejszych latach św. Dyfrigprzekazał biskupstwo Llandaff swemu następcy św. Teilo, zaś

arcybiskupstwo Caerleon św. Dawidowi, który przeniósł siedzibęarcybiskupa z Caerleonu do Menevii.W kronice Black Book of Carmarthen (Czarna księga Carmarthen)



magdalena86

Gwyddno Garanhir opisuje bitwę między Caiem Wynem i Llacheu ipodaje, Ŝe był obecny przy śmierci księcia Llacheu. Według Bleddyna

Fardda ksiąŜę został zabity pod Llech Ysgar. Z historii Culhwcha i Olwenadowiadujemy się, jak doszło do waśni między Arturem i jegonamiestnikiem, Caiem. Kulminacyjny punkt owej waśni, opisany wepizodzie zatytułowanym Perlesvaus, to podstępne zabójstwo, którego Caidopuścił się na Llacheu, synu Artura.W kronice Historia Brittonum Neniusz wspomina o jednym z "cudów"Brytanii, którym był grobowiec koło źródła, zwanego Llygad Amir (OkoCesarza). Neniusz sugeruje, Ŝe został tam pogrzebany syn Artura

Amherawdyra (cesarza). Historycy ustalili, Ŝe Llygad Amir to GamberHead, źródło rzeki Gamber w pobliŜu Wormelow Tump w Herefordshire.MoŜna są dzić, Ŝe król Artur czuł się odpowiedzialny za tragiczną śmierćLlacheu i zbudował dla niego wspaniały grobowiec. Istnieje teŜ drugamoŜliwość: nazwa Llygad Amir pochodzi od Llygatrudd Emys("Czerwonooki Emys"), a wówczas pochowanym tam człowiekiem byłbynie, kto inny jak wuj Artura, Emyr Llydaw. Prawdy nie da się juŜ ustalić,gdyŜ grobowiec został dawno zniszczony.

Arturowi w młodym wieku powierzono dowództwo armii, co wynikało, jak naleŜy są dzić, z przekonania rodaków o jego talencie i odwadze.Działo się to w niespokojnych czasach, zatem młody wódz musiałuczestniczyć w wielu krwawych bitwach. Wszystko wskazuje na to, Ŝecałe jego Ŝycie było nieprzerwanym pasmem zwycięskich bitew. Wpółnocnej części Anglii, w Walii i Kornwalii Brytowie, zwani teŜCymrami, byli dość silni, by opierać się zakusom saksońskich najeźdźców,co teŜ czynili z powodzeniem. Neniusz, który w kronice Historia

Brittonum opisuje pokrótce czyny Artura, wymienia dwanaście bitew,kiedy to król dowodził wojskami przeciwko Saksonom, odnoszą c ponoćsame zwycięstwa."



magdalena86

Rozdział 4

Ziemia Sylurów

Sylurowie byli odgałęzieniem plemienia Wenetów z Armoryki, któreosiedliło się w południowej Walii i Kornwalii na począ tku II wieku p.n.e.

Wylą dowali na brzegu rzeki Severn w Sudbrook i Caldicot. Zamieszkalitam i w miarę, jak rosła ich liczebność, zajmowali nadbrzeŜne terenyGlamorganu i Gwentu aŜ po doliny Czarnych Gór na północy. Rzeka Wye



magdalena86

na wschodzie stanowiła umowną granicę terytorium Sylurów, oddzielają cich od plemienia Dobunnów na wschodzie.

Wydaje się, Ŝe Sylurowie utrzymywali ścisłe kontakty ze swymikrewniakami, plemieniem Wenetów w Armoryce, które kontrolowałohandel przez kanał La Manche. To właśnie Sylurowie budowaliimponują ce, otoczone kilkoma liniami wałów fortece na wzgórzach, któremoŜna podziwiać do dzisiaj. Kolejne linie umocnień pozwalały obrońcomtrzymać napastników na znaczną odległość. Zamki takie wznosili Wenecina szczytach klifów na wybrzeŜu Armoryki. Na wybrzeŜach Kornwaliiznajduje się wiele tego rodzaju fortec zbudowanych albo przez samych

Wenetów, albo przez ich pobratymców, Sylurów.Taka konstrukcja fortec okazywała się szczególnie korzystna, jeśli obrońcyuzbrojeni byli w proce. Za pomocą prostych skórzanych pętli z duŜą siłą ciskali na odległość kilkudziesięciu metrów kamienie lub gliniane pociski,które raniły, a nawet zabijały wrogów. Dobrze zorganizowana kompaniaprocarzy mogła uczynić prawdziwe spustoszenie wśród nacierają cych zdołu oddziałów. Budowę takich pierścieniowych fortec kontynuowano wgłębi lą du - w Dewon i Kornwalii, wzdłuŜ brzegów Kanału Bristolskiego.

Centralnym punktem obronnym Sylurów na tym obszarze była forteca nawzgórzu Llanmelin, której znaczenie doceniliśmy dopiero niedawno. Taskomplikowana budowla o pierścieniowej konstrukcji pochodzi z końcaepoki Ŝelaza. Płaski wierzchołek wzgórza wznosi się na wysokość 110metrów nad poziomem morza, a linia umocnień biegnie dokładnie wzdłuŜpoziomicy na wysokości 100 metrów. Główny obóz znajduje się wewną trzeliptycznego ogrodzenia o wymiarach 250 x 170 metrów i zajmujepowierzchnię około 2 hektarów. Od głównego obozowiska odchodzi

podłuŜny "aneks" długości 134 metrów i szerokości 73 metrów, opowierzchni około 0,5 hektara. Obu części fortu chroniły liczne mury irowy, a wewnętrze blanki o szerokości 6 metrów pokryte były warstwą kamieni.Znajdowało się tu niegdyś ruchliwe sylurskie miasto zabudowane prostymidomami z trzciny wią zanej błotem i gliną . Dzięki wykopaliskomprzeprowadzonym tam w latach 1930-1932 wiadomo, Ŝe mieszkańcyosady byli rolnikami trudnią cymi się hodowlą bydła, świń, owiec i saren.

W czasach rzymskiej inwazji Sylurowie byli najsilniejszym plemieniem wBrytanii. Wojenna sława Sylurów przycią gnęła do nich pokonanego przezRzymian celtyckiego wodza Caractacusa, który dowodził nowymi



magdalena86

sprzymierzeńcami w kampanii przeciwko najeźdźcom. Został w końcupokonany, wzięty do niewoli i zabrany do Rzymu, lecz Sylurowie nie

złoŜyli broni i w 25 roku n.e. zwycięŜyli w jeszcze jednej bitwieprzeciwko II legionowi. Ci sylurscy wojownicy z Gwentu i Glamorganu zpewnością nie byli łatwymi przeciwnikami, nie dawali się teŜ zastraszyćpodczas negocjacji. Oto jak o nich napisał rzymski historyk Tacyt: "Anibrutalnością , ani łagodnością nie sposób było odwieść Sylurów od walki.Uspokoili się dopiero wówczas, gdy rozmieszczono tam legiony". 1Kiedy Rzymianie zdołali wreszcie opanować tereny dzisiejszego Gwentu,zmienili nazwę Syllwg na Sylurię, a mieszkańców zaczęli nazywać

Sylurami. W Gwencie, zwanym przez Rzymian Yenta, niedaleko miejsca,gdzie wylą dowali, wznieśli obóz warowny, który nazwali Yenta Silurum.Obecnie znany jest pod nazwą Caerwent. MoŜna tam podziwiać ruinyimponują cej fortecy rzymskiej, zajmują cej obszar 20 hektarów i otoczonejwysokim kamiennym murem, zbudowanym około 200 roku n.e. Mur, upodstawy gruby na 4 metry, wznosił się kiedyś na wysokość 6 metrów imiał u szczytu 2 metry grubości. Po bokach umieszczono cztery bramy.Przez wschodnią i zachodnią bramę prowadziła główna droga do

południowej Walii. Obok Wału Hadriana forteca w Caerwencie jestnajbardziej imponują cą budowlą rzymską , jaką moŜna dziś zobaczyć wWielkiej Brytanii. Caerwent było jedynym rzymsko-brytyjskim miastem wWalii i ośrodkiem sylurskiego rzą du plemiennego. Rzymianie przekonaliSylurów do opuszczenia fortecy w Llanmelin i przeniesienia się do YentaSilurum, by spróbować rzymskiego stylu Ŝycia.Yenta Silurum ze swoimi sklepami i budynkami stało się kwitną cymcentrum handlowym, a tamtejsi kupcy opływali w dostatki. W mieście

znajdował się rynek, ratusz, duŜe łaźnie publiczne, gospody, domymieszkalne oraz amfiteatr, który zapewniał ludziom rozrywkę. DoskonałepołoŜenie fortecy w pobliŜu ujścia rzeki Severn umoŜliwiało przywóztowarów z całego imperium rzymskiego i rozładunek w przystaniachCaldicot Pili i Sudbrook. Tam ładowano je na mniejsze łodzie i szlakiemwodnym Nedern dostarczano do miejsca przeznaczenia.Warownia znajdowała się przy Via Julia Strata, waŜnej drodze rzymskiej,biegną cej od Aą uae Sulis (Bath) do portu Abonae (Avonmouth). Stamtą d

moŜna się było przeprawić promem przez rzekę Severn do Sudbrook,przejechać przez centrum Yenta Silurum, a potem poprzez łańcuch wzgórzWentwood dotrzeć do warowni Isca Silurum, znanej obecnie pod nazwą



magdalena86

Caerleon-upon-Usk.Rzymianie sprawowali władzę w Sylurii przez 365 lat, a po ich odejściu

około 407 roku rzą dy przejęli rodzimi ksiąŜęta. Miasto Yenta Silurumchyliło się ku upadkowi, choć istnieje podanie, Ŝe w czasach Arturamieszkał tu ksiąŜę Ynyr II, który rzą dził okolicznymi terenami.Pod patronatem księcia Ynyra w obrębie murów starego fortu rzymskiegośw. Tathan zbudował kościół i tam zamieszkał. Według legendy Tathan byłsynem króla Armoryki, który wyruszył z kraju w towarzystwie ośmiuuczniów. Dotarli do ujścia rzeki Severn, a potem rzeką Nedern popłynęlido Caerwentu. Tam przywitał ich serdecznie ksiąŜę Ynyr, którego ojciec,

Caradog Freichfras, wuj Artura, prawdopodobnie mieszkał w warowniLlanmelin. Caradog, sprawują cy funkcję starszego rady króla Artura posłałpo Tathana i poprosił o zbudowanie kościoła w Caerwencie. Nieco późniejświęty załoŜył tam teŜ kolegium kształcą ce uczonych i artystów, którerywalizowało z kolegium Dyfriga w Caerleonie. Najsławniejszym uczniemTathana okazał się Cadoc, syn Gwynllywa, któremu poświęcimy więcejuwagi w dalszej części ksiąŜki.Z murów Caerwentu moŜna dostrzec usytuowaną na wzgórzu fortecę

Llanmelin, połoŜoną kilka kilometrów na północ. Po odejściu RzymianSylurowie, świadomi zagroŜenia ze strony plemion saksońskich, bezwą tpienia powrócili do stylu Ŝycia przodków w bezpiecznej fortecy naszczycie wzgórza.Istnienie takiej niezwykłej budowli jak aneks fortecy moŜna wyjaśnić tym,Ŝe podczas modernizacji w średniowieczu umocnień z epoki Ŝelazaniektóre z nich takŜe rozbudowywano. Nie ulega wą tpliwości, Ŝewarownie te stały się zasadniczą częścią rzymsko-brytyjskiego systemu

obronnego, a większość prac architektonicznych podjęto w czasachAmbrozjusza, któremu przypisuje się między innymi budowę Wansdyke.Powstaje pytanie, czy forteca Llanmelin była zamieszkana w czasachArtura. Jeśli stanowiła główną kwaterę dowództwa wojsk sylurskich wczasach inwazji rzymskiej, to wydaje się jak najbardziej naturalne, ŜeArtur, jako król Sylurów, takŜe wybrał ją na swoją siedzibę. Za tą hipotezą przemawia równieŜ fakt, Ŝe forteca znajdowała się blisko Caerwentu,brytyjskiej stolicy w czasach okupacji rzymskiej.

Istnieje wiele dowodów świadczą cych o tym, Ŝe w średniowieczuodbudowano i ponownie zamieszkano takŜe w innych starych, długonieuŜywanych warowniach. Wyniki prac wykopaliskowych w Castle Dore



magdalena86

w Kornwalii, Dinas Powys i Deganwy w Walii, Cadbury w Somerset iMaiden Castle w Dorset wskazują , Ŝe fortece te były zamieszkane w

czasach Artura. Warto sobie przy tej okazji uzmysłowić, iŜ siedziba królaArtura miała niewiele wspólnego ze średniowiecznym zamkiem,malowniczo opisywanym przez pisarzy z tej epoki, którzy przedstawialiArtura i jego rycerzy w lśnią cych zbrojach charakterystycznych dlaśredniowiecza.Niestety prace wykopaliskowe, prowadzone w latach 1930-1932, niepotwierdziły, Ŝe warownia Llanmelin była zamieszkana w VI wieku - niemoŜna tego jednak uznać za dowód wykluczają cy taką moŜliwość.

Badania archeologiczne trwały zbyt krótko, aby rozstrzygnąć tę kwestię wniepodwaŜalny sposób.Forteca Llanmelin była natomiast wykorzystywana w średniowieczu,kiedy weszła w skład posiadłości Shirenewton. Właściciel wydzierŜawił ją swoim chłopom, którzy w obrębie starych murów zbudowali chaty.Warownia została definitywnie opuszczona dopiero w XIII wieku. BardzomoŜliwe, Ŝe mieszkają cy tam wówczas ludzie odkrywali przedmiotyzwią zane z historią wczesnego średniowiecza.

Poszukiwanie dworu Artura w Gelliwigu

W Triadach walijskich czytamy, Ŝe Gelliwig w Cernywie to jeden z "trzechnajwaŜniejszych dworów Artura na wyspie Brytanii". Zanim spróbujemywskazać połoŜenie samego Gelliwigu, musimy ustalić, gdzie znajdowałasię kraina, zwana Cernywem, jako Ŝe właśnie ona jest kluczem do zagadkikróla Artura. Średniowieczni pisarze spowodowali sporo nieporozumień,

utoŜsamiają c Cernyw z Kornwalią . Tymczasem kraina Cernyw leŜała wpołudniowo-wschodniej Walii. Kornwalię zaczęto nazywać Cernywem wX wieku i właśnie z tego powodu wszyscy uwaŜali, Ŝe Artur Ŝył wpołudniowo-zachodniej Anglii. 2Cernywem nazywano nadbrzeŜne obszary, leŜą ce między Chepstow iCardiff; na obecnych mapach nazwa tej krainy zachowała się w nazwiemiejscowości Coed Kernew, która znajduje się na zachód od Newport.Glywys Cemyw, syn Gwynllywa Filwra ("Wojownika") zbudował tu

kościół w VI wieku. Kościół, który znajduje się tam obecnie, zbudowanow 1853 roku na miejscu dawnego.W Triadach walijskich czytamy teŜ, Ŝe Gelliwig ("mały las" lub



magdalena86

"zagajnik") był jednym z "trzech narodowych tronów wyspy Brytanii" jako jedna z głównych siedzib Artura, w której zwykł on obchodzić BoŜe

Narodzenie, Wielkanoc i Zielone Świą tki. W jednej z triad znajdujemyinformację, Ŝe za panowania Artura biskupem był Bedwin, a CaradocFreichfras sprawował funkcję kasztelana Gelliwigu. Tam teŜ znajdowałasię siedziba jednej z "trzech archidiecezji brytyjskich". Nazwamiejscowości Bedwin Sands przy ujściu rzeki Severn prawdopodobniepochodzi od imienia biskupa Bedwina.Po pewnym czasie doszliśmy do wniosku, Ŝe Gelliwig to właśnie fortecaLlanmelin. Potwierdzaj ą to liczne dowody. W pobliŜu sylurskiego osiedla

znajduje się miejscowość Cuhere Wood, inaczej Gelliwig, czyli "małyzagajnik", a Llanmelin takŜe połoŜone było w regionie zwanym Gwent-is-Coed, to znaczy "Gwent pod lasem" (obecna nazwa brzmi Wentwood).Podczas zagranicznych kampanii Artura Caradoc Freichfras ze swejkwatery opodal Caerwentu administrował zarówno Gwent-is-Coed, jak iGwent-uth-Coed ("nad lasem"). Tak, więc wszystko wskazuje na to, ŜeArtur rzą dził wspólnie z Caradokiem, a ich stolicą było miasto Gelliwig,inaczej Llanmelin lub Caer Melin, jak je wówczas nazywano.

Nazwa Llanmelin oznacza "kościół przy młynie" z powodu starego młynaznajdują cego się opodal fortecy nad rzeczką Troggy Brook. Jednakpierwotna nazwa tego miejsca brzmiała Lian y Gelli, to znaczy "kościółprzy grobie". Później uproszczono ją do Llangethyn. Młyn nazywał sięMelin Lian Gelli, co potem skrócono do Lian y Gelli. Nie udało się ustalić,w którym miejscu stał kościół, lecz mogło to być na terenie LlanmelinFarm lub w obrębie samej fortecy. Walijska nazwa kościoła parafialnego idworu Shirenewton brzmi "Dre Newydd Gelli Farch", to znaczy "nowe

miasto przy grobie dziedzica". Jest, więc bardzo moŜliwe, Ŝe stary kościółGelli stał właśnie w Lian y Gelli.Geoffrey z Monmouth uwaŜał, Ŝe dwór króla Artura znajdował się wCaerle-on-upon-Usk, lecz jest to prawdopodobnie jedna z jego wielupomyłek - celowych lub niezamierzonych. MoŜna przypuszczać, Ŝecelowo umieścił Artura w Ca-erleon-upon-Usk zamiast w Gelliwigu,poniewaŜ ta imponują ca forteca rzymska sprawiała o wiele większewraŜenie. Poza tym Artur był królem Gwentu, więc właściwie jego dwór

powinien znajdować się w Yenta Silurum (Caerwent) lub w jego pobliŜu -wszak była to stolica Brytanii. Isca Silurum zaś (Caerleon-upon--Usk)było rzymską stolicą prowincji, więc Artur raczej nie wybrałby tej fortecy



magdalena86

na swoją siedzibę.Kolejne potwierdzenie tej teorii znajdujemy we fragmencie Mabinogionu

mówią cym o pościgu Ŝołnierzy Artura za Twrch Trwyth ("IrlandzkimDzikiem"):Twrch Trwyth wyruszył z Ystrad Yw i znalazł się między Towy i Ewyas,więc Artur wezwał wojska z Dewonu i Kornwalii do swej siedziby u ujściaSevern i tak do nich rzekł: "Twrch Trwyth zabił wielu moich poddanych,lecz dzięki odwadze moich wojowników, póki ja Ŝyję, nie wedrze się doCernywu. Nie będę go dłuŜej ścigał, lecz stanę mu na drodze. Takpostanowiłem". Artur wysłał oddział rycerzy i pieszych aŜ do Ewyas, ską d

mieli powrócić do Severn, a doświadczonym rycerzom rozkazałprzemaszerować w poprzek wyspy i zepchnąć Twrch Trwytha do ujściarzeki Severn.Potem Artur na czele wodzów brytyjskich uderzył na "Dzika" między LlynLliwana i Aber Gwy, zapędził go do ujścia Severn i pokonał w Cernywie.Stamtą d zepchnęli go w morze. Artur udał się do Gelliwigu w Cernywie,aby odpocząć po trudach walki.3Tę staroŜytną opowieść moŜna rozszyfrowywać niczym zagadkę. Oto

dowiadujemy się, Ŝe Artur ścigał Twrch Trwytha w zachodniej Irlandii,potem po drugiej stronie Morza Irlandzkiego w zachodniej Walii, anastępnie w południowej Walii. Twrch Trwyth znalazł się u ujścia rzekiSevern, zagraŜają c stolicy Artura w Cernywie, Gelliwigowi. Artur,obawiają c się, Ŝe "Dzik" na czele wrogiego irlandzkiego plemieniaGewissei przedrze się do Cernywu i Gelliwigu, zareagował bardzogwałtownie. Jednak "Dzik", wbrew wysiłkom Artura, zdołał przedostać siędo Cernywu i doszło do krwawej bitwy. Pokonawszy Irlandczyków, Artur

udał się na swój dwór w Gelliwigu, aby zaŜyć ką pieli i odpoczynku.Wydarzenia te były zapowiedzią bitwy pod Badon, którą zajmiemy się wrozdziale dwunastym.Nie ulega wą tpliwości, Ŝe ziemie Sylurów to królestwo Artura. W Vwieku, po wycofaniu się Rzymu z Brytanii, niewielkie królestwoGlywysing, którego nazwa pochodziła od imienia załoŜyciela, królaGlywysa, zjednoczyło się z Gwentem i w ten sposób odrodziło się państwoSylurów. Pierwszym jego królem był Tewdrig Fendigaid, wybitny władca,

załoŜyciel wielu kościołów i kolegiów. Pod rzą dami jego syna Meurigaobszar dzisiejszego hrabstwa Glamorgan został przyłą czony do Gwentu iErgingu, syn Meuriga, Athrwys, zdołał odbudować dawne imperium



magdalena86

Sylurów. Athrwys to właśnie legendarny król Artur, którego prawdziwedzieje zostały tak bardzo wypaczone z upływem stuleci. Dopiero

odtworzenie losów całej dynastii pozwala odkryć prawdę.Artur był synem Meuriga ap Tewdriga, księciem brytyjskich Sylurów napoczą tku VI wieku, i - wedle wszelkiego prawdopodobieństwa - słynnymUthyrem bą dź Utherem, naszym legendarnym bohaterem. Zwyczajdodawania do imienia niezwykłych przydomków nie był obcy ówczesnymBrytom. Tak, więc przydomek Uthyr, czyli "Wspaniały", mógł stać sięczęścią nazwiska, Meuriga, którego czyny podczas wojen z Saksonami zewszech miar uprawniały go do takiego wyróŜnienia. 4

Rozdział 5

W stronę Kornwalii

W świadomości wielu ludzi legenda króla Artura zrosła się z południowo-zachodnią Anglią . Bardzo trudno będzie im pogodzić się z faktem, Ŝe jegokrólestwo leŜało gdzie indziej. Prawda jest jednak taka, Ŝe historia królaArtura została przeniesiona z Walii do Anglii i zamieniona w legendę,stają c się waŜnym składnikiem przemysłu turystycznego. Aby rozjaśnićnieco tło historyczne średniowiecznej Kornwalii, naleŜy przyjrzeć siędokładnie zwią zkom rodzinnym Brytów i Celtów oraz Ŝyciu świętych,którzy przybywali tam z róŜnych części Wysp Brytyjskich.

Nazwa Kornwalia pochodzi od słowa Córa, Cornu lub Kerneu, które zkolei bierze się od nazwy plemienia Kornowiów, zamieszkują cego ongiśten region. Rzymianie nigdy nie zajęli Kormwalii - zorientowawszy się, Ŝemieszkają ce tam plemiona nie stanowią Ŝadnego zagroŜenia, pozostawili je w spokoju. Kraina ta, znana dzisiaj pod nazwą Devonu i Kornwalii, byławówczas zamieszkana przez Celtów i Inwernionczyków, a rzą dzona przezbrytońskie plemię Dumnonów. Saksoni przezwali ich później Deofnami isłowo to zachowało się w nazwie Devon. Celtów z Kornwalii nazywano

Kornowiami, co oznaczało "ludzie z półwyspu", Saksoni uŜywali nazwyCornwealas - "obcy z półwyspu". Od tego słowa pochodzi nazwaKornwalii.



magdalena86

Kiedy Celtowie migrowali z Kornwalii do Bretanii, zabrali ze sobą nazwęswej ojczyzny w staroŜytnej formie. Dlatego obok brytyjskiej Kornwalii

istniała bretońska Cornouaille. W ten sam sposób doszło do powstaniabrytyjskiej i bretońskiej Domnonii.Jedną z najsłynniejszych i najbardziej imponują cych budowli zwią zanychz legendą króla Artura jest zamek Tintagel na północnym wybrzeŜuKornwalii. Stało się tak za sprawą Geoffreya z Monmouth, który tęfantastyczną fortecę uznał za siedzibę księcia Kornwalii Gorloisa istwierdził, Ŝe tam właśnie urodził się Artur. Napisał, Ŝe Uther Pendragonuwiódł Ŝonę księcia, Ygrainę, i tak doszło do poczęcia Artura.

Nie od rzeczy będzie tu wspomnieć o tym, Ŝe kiedy Geoffrey z Monmouthpisał swoją kronikę, Normanowie właśnie wznosili zamek, co budziłopowszechne zainteresowanie. Polecenie budowy zamku wydał Reginald deDunstamdlle, nieślubny syn Henryka I, gdy został księciem Kornwalii w1141 roku. Potrzebował imponują cej budowli w tym regionie i wtedy teŜnadano zamkowi anglo-francuską nazwę Tintagel.Dzisiaj zamek w pełni korzysta z rzekomych zwią zków z królem Arturem- przy jedynej wą skiej, długiej ulicy znaleźć moŜna takie atrakcje, jak

"Restauracja Excalibur", "Sala króla Artura", "Hotel króla Artura","Kawiarnia króla Artura", a nawet "Parking króla Artura". To oczywiste, Ŝedzieło Geoffreya z Monmouth pozwoliło temu miasteczku stworzyćlukratywny przemysł turystyczny.Pierwotnie nazwa Tintagel odnosiła się do samego zamku, zaś pobliskaosada nazywała się Trevena. Sytuacja zmieniła się w 1839 roku pootwarciu linii kolejowej do Camelfordu, która udostępniła region dlaturystyki. Najciekawszy budynek w miasteczku to stara poczta naleŜą ca do

towarzystwa ubezpieczeniowego National Trust. Ów kamienny domek zfalistym dachem powstał w XIV wieku jako mały dworek. Dziś jest oninteresują cy, dlatego, Ŝe stał się siedzibą pierwszej poczty w WielkiejBrytanii.Człowiek z lękiem wysokości nie ma, co marzyć o wejściu do ruin zamkuTintagel, poniewaŜ znajdują się one na szczycie skały, wznoszą cej sięponad 80 metrów nad poziomem Oceanu Atlantyckiego. Kilkakondygnacji schodów prowadzi do mostu łą czą cego lą d z "wyspą ", na

której wzniesiono zamek. W górze szybują i nurkują mewy, Ŝałosnymikrzykami podkreślają c niesamowitość scenerii. Doprawdy trudno sięoprzeć wraŜeniu, Ŝe jest to doskonałe miejsce narodzin legendarnego króla



magdalena86

Artura.Same ruiny zamku nie sprawiają natomiast imponują cego wraŜenia. Z

dwunastowiecznej fortecy pozostała jedynie nawa kaplicy i resztkiwielkiej sali. W latach 1236-1272 owa sala została znacznie rozbudowanaprzez młodszego brata Henryka II; większość murowanych ścian, któredotrwały do dnia dzisiejszego, pochodzi z tego właśnie okresu.1Dla historyka zajmują cego się badaniem wieków średnich bardziejinteresują ce jest miejsce w pobliŜu zamku, gdzie stał celtycki klasztor,załoŜony prawdopodobnie w V wieku przez świętego Juliana lub Juliota, jednego z synów Brychana z księstwa Brycheiniog w południowej Walii.

Mnich ten zbudował tu celę, wokół której stopniowo powstał kościółek zklasztorem. Budowla istniała z pewnością w czasach Artura, lecz moŜnacałkowicie wykluczyć hipotezę, jakoby król miał z nią jakikolwiekzwią zek. Warto jednak zauwaŜyć, Ŝe kiedy Normanowie rozbudowywalizamek, prawdopodobnie odkryli pozostałości celtyckiego klasztoru.Znają c dzieło Geoffreya z Monmouth, z pewnością doszli do wniosku, Ŝemają przed sobą ruiny pałacu Gorloisa, w którym ponoć urodził się Artur.Dokładnie naprzeciwko zamku Tintagel na przylą dku Barras Head stoi

budowla, zwana Zamkowym Hotelem Króla Artura. Otwarto go w 1899roku, kiedy mieszkańcy uświadomili sobie, jaką wartość przedstawiazamek Tintagel - w tym czasie przybywały juŜ tam tłumy turystów wposzukiwaniu ojczyzny króla Artura.Jednak autor obowią zują cego dzisiaj oficjalnego przewodnika, wybitnyhistoryk i archeolog C. A. Raleigh Radford, nie pozstawia turyście cieniazłudzeń. "Nie znaleziono Ŝadnych dowodów potwierdzają cych legendę,według której król Artur urodził się w tym zamku. Najwcześniejsza

wzmianka o zwią zkach Artura z zamkiem Tintagel pochodzi od Geoffreyaz Monmouth, który pisał w czasie, gdy budowano tu pierwszy zameknormandzki". 2Nazwa Tintagel pochodzi od kornwalijskich słów Tyn-tagell. Tyn lub dynoznacza fortecę, tagell to ograniczenie - mamy tu, więc nawią zanie dową skiego skrawka ziemi łą czą cego "wyspę" z lą dem. W czasachnormandzkich obie części zamku połą czone były mostem, lecz z czasemściany skalne skruszały i została z nich tylko sterta kamieni. Obecnie most

wisi znacznie niŜej niŜ kiedyś. Istnieje teŜ drugie-wyjaśnienie pochodzenianazwy Tintagel: niegdyś forteca miała się nazywać Tente d'Agel; była toromańsko-francuska zbitka wyrazów, oznaczają ca "twierdzę diabła".



magdalena86

W przewodnikach z tych okolic moŜna przeczytać o wielu znaleziskachzwią zanych z Arturem; wszystko to, rzecz jasna, po to, aby przycią gnąć

kolejnych turystów marzą cych o tym, by kroczyć śladami legendarnegokróla.Zagłębienia w głazach w pobliŜu zamku to ponoć filiŜanki i spodki Artura,zaś pod Killmor na skale moŜna zobaczyć zarys jego łoŜa. OpodalTintagelu znajduje się miejscowość Porth-iern, której nazwa pochodzi albood elaznego Portu, albo od imienia Igerny, legendarnej matki Artura. WBoscastle znajduje się Pen-targon ("Głowa Artura"), a jego duch nawiedzaponoć zamek Tintagel pod postacią białej mewy, która opłakuje minioną

świetność Brytanii.Trebarwith Strand w pobliŜu zamku, jedna z najpiękniejszych plaŜ wKornwalii, to rzekomo miejsce bitwy stoczonej przez Artura. Neniusz,historyk Ŝyją cy w IX wieku, napisał, Ŝe król stoczył swą dziesią tą bitwę nabrzegu rzeki Tribruit. Nazwę tę moŜna przetłumaczyć jako "pękniętyskrawek ziemi" i jest ona ze wszech miar właściwa, poniewaŜ dnem dolinyprzepływa rzeka dzielą ca plaŜę na dwie części.W Bossiney, niewielkiej wiosce, która odgrywała niegdyś waŜną rolę, w

pobliŜu kaplicy metodystów moŜna oglą dać pokaźny kurhan. Stała tamkiedyś prehistoryczna forteca, lecz wedle legendy miejsce to zwią zane jestz Arturem. LeŜy tam ponoć zakopany jego okrą gły stół, który ukazuje sięw noc świętojańską .10 kilometrów od zamku Tintagel znajduje się miejscowość Camelford,gdzie według legendy Artur miał stoczyć bitwę pod Camlanem, swójostatni bój na ziemi brytyjskiej. Nazwa miasteczka wywodzi się ponoć odCamlanu, a podanie umiejscawia bitwę koło kamiennego mostu 1,5

kilometra na północ. Do mostu, nazwanego Mostem Krwawej Rzezi,łą czą cego brzegi niewielkiej rzeczki Camel, cią gną rzesze turystów,pragną cych ujrzeć miejsce brzemiennej w skutki bitwy. Zginą ł w niejMordred, przeciwnik Artura, lecz i sam król odniósł śmiertelne rany.Kilkadziesią t metrów w górę strumienia leŜy głaz z inskrypcją . Z powodubłędnego odczytania napisu przez kilkaset lat uwaŜano, Ŝe znajduje się tamgrób Artura. Tymczasem kamień upamiętnia Latynusa, syna Magorusa, iniegdyś słuŜył jako kładka w posiadłości lorda Falmoutha w Worthyvale.

Nazywano ją wówczas Mostem Rzezi, i kiedy w połowie XVIII wiekuprzeniesiono głaz w obecne miejsce, nazwano tym mianem pobliski mostna rzece Camel.



magdalena86

Miejsce to uznano za teren bitwy pod Camlanem wyłą cznie ze względu napodobieństwo nazw Camel i Camlan. W Wielkiej Brytanii jest kilka rzek

Camel, lecz wybrano właśnie tę z powodu bliskości zamku Tintagel.Szesnastowieczny kronikarz Leland starał się ze wszystkich siłupowszechniać poglą d, Ŝe właśnie tu odbyła się bitwa pod Camlanem,opisują c, jak chłopi wyorywali z ziemi kości i uprzęŜe w miejscu, gdzie"Artur stoczył swój ostatni bój". Wiele wskazuje jednak na to, Ŝe w 823roku miała tu miejsce bitwa między kornwalijskimi Brytami i wojskamisaksońskiego króla Edgara. Dopiero później pole tej bitwy ktoś skojarzył zArturem.

Tradycja głosi, Ŝe w Camelfordzie znajdował się dwór Artura, Camelot,stara forteca brytyjska, połoŜona 8 kilometrów na północ, nazywana bywasiedzibą Artura. Z legendy moŜna się teŜ dowiedzieć, Ŝe król miał domekmyśliwski w Ca-stle-an-Dinas pod St. Colomb Major, ską d wyruszałpolować na jelenie w Tregoss Moors. Forteca z epoki Ŝelaza CastleKillibury (zwana teŜ Kelly Rounds), górują ca nad rzeką Allen, uwaŜana jest natomiast za inną siedzibę Artura, Gelliwig.Kolejnym wyzwaniem dla tropicieli króla Artura jest zamek Gorlois,

zwany przez Geoffreya z Monmouth Dameliokiem. Kronikarz napisał, Ŝewłaśnie tam Uther Pendragon napadł na księcia Kornwalii Gorloisa,podczas gdy Ŝona księcia, Igerna (rzekoma matka Artura) przebywała wzamku Tintagel. Na północny zachód od St. Dennis, kilka kilometrów odSt. Austell znajduje się miejscowość Domellick. Kościół w St. Denniszbudowany został na miejscu staroŜytnej fortecy, która niegdyś stanowiłaczęść dworu Dimelihoc. Na zachód od kościoła, w odległości około 1,5kilometra, stoi budynek, zwany Domellick. Mur okalają cy kościół biegnie

po zarysie starego fortu i bardzo moŜliwe, Ŝe właśnie o tej budowli pisałGeoffrey z Monmouth.Przy drodze łą czą cej St. Neot z autostradą A30 znajduje się staw DozmaryPool, gdzie wedle legendy sir Bediwer zwrócił miecz Excalibur PaniJeziora. Obdarzony bogatą wyobraźnią Thomas Malory napisał, Ŝe gdyrycerz cisną ł miecz, woda rozstą piła się i ukazała się delikatna dłoń, którazłapała miecz i wcią gnęła go w toń.W Kornwalii jest znacznie więcej miejsc kojarzonych z Arturem i dlatego

w powszechnej świadomości utarło się, Ŝe właśnie ta część WielkiejBrytanii była krajem króla Artura. Pod koniec XII wieku przekonanie towzmocniło się jeszcze, gdy w Glastonbury Abbey w hrabstwie Somerset



magdalena86

dokonano niewiarygodnego "odkrycia". Po spłonięciu klasztoru tamtejsimnisi rozpaczliwie potrzebowali jakiejś atrakcji, która przycią gnęłaby

pielgrzymów. Wszystkich odwiedzają cych proszono potem o datki naodbudowę klasztoru. W miejscu zniszczonego budynku przeprowadzonowięc wykopaliska i tak się szczęśliwie złoŜyło, Ŝe odkryto grób królaArtura i jego Ŝony Ginewry. W ten sposób Glastonbury zaczęto uwaŜać zawyspę Avalon.

WaŜniejsze zwią zki rodzinne w średniowiecznej Kornwalii

MoŜna zŜymać się na legendarne opisy Ŝycia Artura, lecz z drugiej stronyfascynują ce jest badanie miejsc, które mają prawdziwy zwią zek z ludźmiŜyją cymi w epoce Artura i znają cymi go. Wielu z nich łą czyły z królemSylurów więzi krwi, a zatem miejsca nazwane od ich imion to fragmenty

wielkiej układanki, które - połą czone w całość - pozwalają wyjaśnićniejedną zagadkę.W średniowieczu Domnonią - czyli dzisiejszym Devonem i Kornwalią -rzą dziła powszechnie znana rodzina królewska; Athrwys (Artur), królSylurów, był z nią spokrewniony. Bardzo waŜną rolę odegrał KonstantynBłogosławiony, syn Magnusa Maksymusa. W 388 roku, kiedy Konstantynbył jeszcze dzieckiem, zabito jego ojca. Po wielu latach spędzonych nawygnaniu w Armoryce wraz ze swym krewnym Aldwrem Konstantyn

powrócił do Brytanii w towarzystwie św. Garmona i wypędził irlandzkichosadników z Gwynedd. Konstantyna wybrano wówczas na pendragonakonfederacji państw brytyjskich. Zasiadał na tronie do roku 443, kiedy toumarł podczas zarazy lub został zamordowany przez Yortigerna. SynKonstantyna Erbin uciekł z północnej Walii, obawiają c się o swoje Ŝycie iosiedlił się z rodziną w Kornwalii, gdzie zmarł w 480 roku.Najbardziej znany spośród synów Erbina był Geraint, od którego bierze sięnazwa plemienia Gerranów w Roselandii. Pałac Gerainta w Dingerrin, w

którym mieszkał z Ŝoną Gwyar, stał w pobliŜu załoŜonego przezeńkościoła. Ich synowie nazywali się Cadwy, lestyn i Selyf.Cadwy odegrał waŜną rolę w Ŝyciu Artura, gdyŜ po śmierci Gerainta



magdalena86

rzą dzili wspólnie terytorium odpowiadają cym północno-zachodniej częścidzisiejszego Somerset. Nazwa kilku fortec Cadbury w hrabstwie Somerset

pochodzi prawdopodobnie od jego imienia, poniewaŜ Cadbury oznacza poprostu miasto naleŜą ce do Cado. Cadwy u boku Artura wzią ł udział wbitwie pod Mount Badon, dzięki czemu, zabijają c Cerdica, przywódcęGewissei, zdołał pomścić śmierć ojca, który zginą ł w bitwie podLlongborth.Nieco na zachód od kraju Gerainta, ukryty wśród drzew w malowniczejmiejscowości Restranguet Creek, stoi kościół St. Just-in-Roseland. Zostałon wzniesiony przez brata Cadwy'a lestyna, zwanego Justynem. Być moŜe

zbudował on teŜ kościół St. Just-in-Penwith 10 kilometrów na zachód odPenzance. W parafii Goran znajduje się Porthest ("Kościół lestyna"),nazywany obecnie Goran Ha-ven, z kaplicą poświęconą św. Justynowi.Konflikt dynastyczny zmusił później lestyna do opuszczenia Kornwalii iosiedlenia się na pewien czas w Armoryce (Bretanii). Wrócił, by zbudowaćkościół Llaniestyn na wyspie Anglesey, gdzie został pochowany.Selyf, trzeci syn Gerainta, był księciem Domnonii i panował na obszarzepołoŜonym między rzekami Tamar i Lynher w prowincji Gelliwig,

nazwanej tak od głównej siedziby Artura w Ceraywie. Mieszkał z Ŝoną Gwen w Callington i tam teŜ urodził się ich syn Cuby. Miasto to stałoprawdopodobnie na terenie dawnej siedziby królów Domnonii i nazywałosię Gelliwig, tak samo jak dwa inne miasta w Gwencie i Bretanii. Tam teŜznajdował się jeden z dworów Artura, w którym od czasu do czasumieszkał Caradoc Freichfras, sprawują cy władzę w imieniu Artura. JegoŜona Tegau została w Triadach walijskich określona mianemnajwierniejszej kobiety na dworze Artura. Callington to uproszczona

wersja nazwyGelliwick-ton; moŜliwe, Ŝe pobliskie miasteczko Caradon wzięło swą nazwę od imienia Caradoca Freichfrasa. Kiedyś prawdopodobnienazywało się Dun Caradoc; moŜna przypuszczać, Ŝe nazwa CraddockMoor równieŜ pochodzi od imienia Caradoca Freichfrasa.Selyf zmarł około 550 roku; w kościele St. Just-in-Penwith umieszczonopamią tkowy kamień. Po jednej stronie kamienia znajduje sięchrześcijański monogram XR, a po drugiej inskrypcja tej treści:

SELUS IC IACIT (Tu spoczywa Selus)Św. Gwen, Ŝona Selyfa, była siostrą św. Nona i prawdopodobnie z powodutego pokrewieństwa Nona ze swym synem Dewim (św. Dawidem)



magdalena86

przybyła do Kornwalii, aby załoŜyć kościół Altarnon. Nazwa ta pochodziod Allt-ar-Non i oznacza "skałę św. Nony". Nona przyczyniła się teŜ do

powstania kościołów w Pelynt i Davidstowe.Nona była ciotką Cybiego (Kebiusa), syna Selyfa i Gwen. Cybi był, zatemkuzynem św. Dawida, patrona Walii. Spędził większą część Ŝycia w Walii,a jego imię zachowało się w nazwach Llangybi w Gwencie i Caercybi nawyspie Anglesey.Na niewielkim przylą dku nad rzeką Helford na południowy zachód odFalmouth znajduje się kościół Konstantyna. Stoi w skalnym zagłębieniu,ma potęŜne granitowe ściany i wysoką wieŜę. Poświęcony synowi

Cadwiego, Konstantynowi, stanowi kolejny zabytek z epoki Artura.Geoffrey z Monmouth pisze, Ŝe to właśnie Konstantyn przeją ł władzę odArtura, kiedy król abdykował po bitwie pod Camlanem. Konstantyn byłsynem kuzyna i sprzymierzeńca Artura, Cadwiego, który wstą pił na tronDomnonii po śmierci ojca.Pod koniec VI wieku Konstantyn, mają c wówczas 79 lat, nawrócił się nachrześcijaństwo za sprawą św. Petrocka i zbudował mały kościółek nawzgórzu. Kościół został nazwany Langostenyn od imienia Konstantyna;

kornwalijskie słowo lan oznacza klasztor lub święte miejsce. Naprzeciwkoznajduje się posiadłość Glebe Lands, która naleŜała do kościoła przezponad tysią c lat. Posiadłość Glebe Lands została wymieniona w spisieDomesday Book. Ziemię uprawiali mnisi z klasztoru.Stoją cy tam obecnie kościół o wysokiej, widocznej z daleka wieŜy,pochodzi z XV wieku. Wewną trz, po wschodniej stronie kaplicy, moŜnapodziwiać witraŜ przedstawiają cy Marię, matkę Jezusa, i archaniołaGabriela. W prawym dolnym rogu widnieje postać świętego Konstantyna z

wysoko uniesionym krzyŜem. Jego miecz leŜy porzucony obok.W okolicy St. Ives' Bay znajduje się kilka miejsc przypominają cychhistorię grupy irlandzkich misjonarzy, zaatakowanych w V wieku przezTewdriga Mawra ("Wielkiego"), który rzą dził na tych terenach. Incydentten wart jest przypomnienia, poniewaŜ tłumaczy błędne stwierdzenieGeoffreya z Monmouth na temat bitwy Uthera Pendragona przeciwkoGorloisowi, księciu Kornwalii, który czekał na odsiecz Irlandczyków.Kronikarz prawdopodobnie pomylił kornwalijskiego króla Tewdriga

Mawra ("Wielkiego"), syna Emyra Llydawa, z Gwentianem TewdrigiemFendigaidem ("Błogosławionym"), który nosił tytuł Uthyra Pendragona ibył dziadkiem Artura. Geoffrey z Monmouth najwyraźniej pomylił dwóch



magdalena86

Tewdrigów.W nazwie miejscowości Gwithian koło Hayle zachowało się imię św.

Gwythiana (lub Gothiana), jednego z irlandzkich misjonarzy, którymprzewodził Gwinear lub Fingar (zlatynizowana wersja tego imienia brzmiWynnerusa). Wylą dowali oni u ujścia rzeki, a w drodze do osadyConectonia (obecnie Lelant) zostali napadnięci i zamordowani przezTewdriga, króla Kornwalii.Gwinear, przywódca grupy, podróŜował w towarzystwie swej siostryKiory, której imię po kornwalijsku brzmiało Piała lub Phillack.Emigrantów było jakoby ponad siedmiuset. Spędzili noc nad rzeką Hayle,

a rankiem ruszyli na południe do miejsca, gdzie obecnie stoi kościółGwinear. Tam przywódca odłą czył się od grupy i poszedł rozpoznać teren.Dotarł do Tregothy, gdzie bije krystaliczne źródło, i tam się zatrzymał.Słyszą c rozpaczliwe krzyki pośpieszył z powrotem i zobaczył, Ŝe królTewdrig, mieszkają cy w Riviere nad małą rzeczką wpadają cą do Hayle,napadł na kolonistów i zabił prawie wszystkich. Kiedy Gwinear zjawił sięna miejscu masakry, Tewdrig zamordował równieŜ jego. Piała, siostraGwineara, uszła z Ŝyciem; zamieszkała potem w Riviere i załoŜyła kościół

Phillack.Ia (Ives), córka irlandzkiego wodza plemiennego, takŜe naleŜała do grupykolonistów. Ona równieŜ zdołała ujść Tewdrigowi i schronić się umiejscowego wodza imieniem Dinan. Jej imię zachowało się w nazwiepopularnej miejscowości wypoczynkowej St. Ives, gdzie ufundowałaskromny kościółek.Podczas walki z Irlandczykami Tewdrig spadł z konia i został zabity.Wedle miejscowej legendy pochowano go w wykrocie pod drzewem w

pobliŜu jego fortecy Goodern pod Blancheland, gdzie znajduje sięmasywny prostoką tny kopiec.Następcą Tewdriga był król Marek, który ponoć wykorzystywał fortecęGoodern jako domek myśliwski. Marek to postać szczególnie waŜna wnaszych dociekaniach, jako Ŝe był on wygnanym synem Meirchiona zpołudniowej Walii. Znany jest równieŜ pod imieniem Marka Conomorusa.Główną siedzibę Marka stanowiła Castle Dore, potęŜna okrą gła forteca zepoki Ŝelaza w pobliŜu Fowey. W czasach rzymskich forteca stała pusta,

lecz wykopaliska prowadzone w 1936 roku pod kierownictwem RaleighaRadforda dowodzą , Ŝe w V i VI wieku była zamieszkana. Szeregi otworówpo słupach świadczą o tym, Ŝe około 1400 lat temu znajdowała się tam



magdalena86

wielka drewniana sala długości 33 metrów i szerokości 13 metrów. Wtakim budynku mogła mieszkać bardzo waŜna osobistość,

najprawdopodobniej sam król Marek. Średniowieczny francuski kronikarznazwał siedzibę Marka Lancien i z pewnością nie jest sprawą przypadku,Ŝe w spisie Domesday Book nazwa ta została zapisana jako Lantien. Trzykilometry od miejsca, gdzie stał staroŜytny fort, znajduje się farmaLantyan, której nazwa prawdopodobnie wzięła się od nazwy fortecy.Drugą wskazówką świadczą cą o tym, Ŝe zamek Dore mógł być siedzibą króla Marka, jest kamień opatrzony inskrypcją , który leŜał w małymogrodzeniu przy staroŜytnej drodze prowadzą cej do wielkiego ziemnego

kurhanu. Kilka lat temu kamień przeniesiono w bardziej widoczne miejsce1,5 kilometra od Fowey, tuŜ przy skrzyŜowaniu dróg A 3082 i B 269. Głazo wysokości ponad dwóch metrów i niemal tak szeroki nazywany jestKamieniem Tristana. Wyryto na nim wczesnochrześcijański krzyŜprzypominają cy literę T i łacińską inskrypcję w dwóch pionowychkolumnach:

DRUSTANUS HIC IACIT FILIUS CUNOMORI (Tu spoczywa Drustanus

syn Conomorusa).

Litery są juŜ tak zatarte, Ŝe trudno je odczytać, lecz moŜna z duŜą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, o jakie osoby chodzi. Po kornwalijsku Dzamienia się w T, więc Drustan to Tristan. W Triadach walijskich czytamy,Ŝe był on jednym z "trzech potęŜnych wodzów na Wyspie Brytanii", a wśredniowiecznych romansach nazywa się go Tristanem z Lyonesse. To zpewnością nie przypadek, Ŝe w niewielkiej odległości od zamku Dore

znajduje się wioska Leyonne.3Cunomorus to łacińska wersja brytyjskiego imienia Cynvawr; w pierwszejpołowie VI wieku, w czasach Artura, z pewnością Ŝył władca zachodniejWalii o tym imieniu. Pod jego panowaniem znajdowała się Domnonia, wskład, której wchodziła Kornwalia. Władza Cunomorusa sięgała jednakznacznie dalej, bo aŜ do Bretanii.W biografii Life of St. Paul Aurelian (ycie św. Pawła Aureliana), spisanejprzez bretońskiego mnicha imieniem Wrmonoc, który spędził dłuŜszy czas

w Kornwalii czytamy, Ŝe Cynfawra takŜe nazywano Markiem. W jednej zTriad walijskich znajdujemy stwierdzenie, Ŝe ojcem Tristana był Mareklub March. Analiza średniowiecznych romansów z epoki Artura pozwoliła



magdalena86

ustalić, Ŝe imię Drustanus zostało zmienione na Tristan, a potem Tristram(Sir Tristram). Conomorus to Marek Conomorus, który jako król

Kornwalii Marek pojawia się w historii Tristana i Izoldy. W biografii św.Pawła Aureliana czytamy zaś, Ŝe Drustanus miał zatarg z królemKornwalii Quonomoriusem. Wrmonoc nazywa tego człowieka Marcusdictus Quonomorius, co oznacza "Marek zwany Conomorusem".Szesnastowieczny antykwarysta John Leland udał się do zamku Dore,obejrzał kamień i udało mu się odczytać trzecią kolumnę inskrypcji.Brzmiała ona CUM DOMINA CLUSILLA, co mogło znaczyć "z panią Clusillą ".

To irlandzkie imię - jeśli wierzyć, Lelandowi, Ŝe taki napis naprawdęwidniał na kamieniu -mogło być kornwalijskim odpowiednikiem imieniaEselt (Iseult), czyli Izolda. Leland oglą dał kamień w XVI wieku i jestbardzo moŜliwe, Ŝe fragment z brakują cym wierszem inskrypcji odłamałsię od całości.Kilka kilometrów na północ od zamku Dore stoi w Golant niewielkikościół zbudowany przez św. Samsona, który przywędrował do Kornwaliiz południowej Walii. Jego ojcem był Amwn Ddu ("Czarny"), ksiąŜę

Grawegu, krainy rozcią gają cej się wokół Vannes w Armoryce,skolonizowanej wcześniej przez brytyjskich osadników. Waśnie rodzinnezmusiły Amwna do ucieczki do południowej Walii, gdzie oŜenił się zAnną , córką Meuriga ap Tewdriga. Tak, więc Samson był siostrzeńcemkróla Artura i jednym z rycerzy jego dworu. U boku Artura stoczył wBretanii bitwę przeciwko samozwańcowi Markowi Conomorusowi.Opiszemy ten epizod w jednym z dalszych rozdziałów.Kilka kilometrów na północ od Truro znajduje się kościół poświęcony

świętemu Erme lub Ermelowi. Później zmieniono to imię na łacińskieHermes. Tymczasem, św. Erme to św. Arthmael, a więc nie, kto inny jakkról Artur. Tak, więc w Kornwalii znajduje się kościół poświęcony królowiArturowi.



magdalena86

Rozdział 6

Na tropie Camelotu

Jednym z najbardziej nieuchwytnych miejsc opisywanych w legendziekróla Artura jest jego główna siedziba, która za sprawą dwunastowiecznego francuskiego pisarza Chretiena de Troyes utrwaliła się

w świadomości ludzi pod nazwą Camelotu. Być moŜe pisarz miał jakieśinformacje dla nas juŜ niedostępne, lecz wydaje się całkiem moŜliwe, Ŝe wpoemacie Lancelot po prostu wymyślił tę wpadają cą w ucho nazwę.



magdalena86

Thomasowi Malory'emu najwyraźniej takŜe przypadła ona do gustu, gdyŜw swoim dziele Le Morte d'Arthur takŜe umieszcza Artura w owym

bajecznym mieście. Wykazał jednak nieco więcej kronikarskiego zacięciaod Francuza, albowiem podał, Ŝe miasto znajdowało się Winchesterze. 1Najczęściej stosowaną przez tropicieli legendy Artura praktyką jestkojarzenie Camelotu z nazwami miejscowości zawierają cymi w sobieczęść słowa cam bą dź camel. Być moŜe nazwa Camelot to tylko iwyłą cznie pomysł literacki, lecz warto zauwaŜyć, iŜ Camulos byłceltyckim bogiem wojny. Legenda Artura wprost roi się od frapują cychzbiegów okoliczności i fałszywych tropów!

John Leland, antykwariusz króla Henryka VIII, duŜo podróŜował;twierdził teŜ, Ŝe podczas wizyty w Somerset w 1532 roku odnalazłmiejsce, gdzie znajdował się Camelot.Za południowym murem kościoła South Cadbury znajduje się Camelot,ongiś bardzo sławne miasto czy teŜ zamek.Dodał teŜ: "Mieszkają cy w tych stronach wiedzą ze starych opowieści, ŜeArtur często przebywał w Camelocie". Nie ulega wą tpliwości, Ŝe Leland,podobnie jak William Camden w późniejszych czasach, pisał pod

wraŜeniem faktu, iŜ u stóp tamtejszego wzgórza płynie rzeka Cam lubCamel, a w pobliŜu znajdują się wioski Queen's Camel i West Camel.Camden wspomniał równieŜ, Ŝe mieszkańcy tych okolic nazywali fortecę"Pałacem Artura". Jednak w XVIII wieku bardziej dociekliwyantykwariusz William Stukely zauwaŜył, Ŝe tamtejsi ludzie nigdy niesłyszeli tej nazwy.Teza, Ŝe Camelot znajdował się w Somerset, zakorzeniła się bardzo silnie ipowstało wiele legend o Arturze i staroŜytnym zamku Cadbury. W latach

1966-1970 na wierzchołku wzgórza, gdzie stał zajmują cy powierzchnię 18akrów zamek, przeprowadzono wykopaliska. Doskonale zorganizowaneprace doprowadziły do nadzwyczajnego odkrycia. Archeolodzy odkopaliwgłębienia po słupach, które niegdyś podtrzymywały dach sali długości 21metrów i szerokości 11 metrów. Okazało się teŜ, Ŝe w V i VI wieku fortecęotaczał potęŜny wał ziemny grubości 7 metrów, a na podstawiefragmentów glinianych naczyń uczeni stwierdzili, Ŝe sala istniała wczasach Artura. Wielkość budowli świadczyła, Ŝe musiał tam mieszkać

dowódca duŜej armii, Dux Bellorum, najprawdopodobniej sam Artur.Korzystne połoŜenie fortecy pozwalało wykorzystywać ją doorganizowania kampanii przeciwko Saksonom wkraczają cym do basenu



magdalena86

Tamizy. Na terenie wykopalisk archeolodzy odkryli między innymisrebrny germański pierścień z VI wieku. Prawdopodobnie trafił do fortecy

jako część łupu wojennego lub został upuszczony przez jeńca.Pochodzą cy z epoki Ŝelaza fort osłonięty był czterema liniami wałów irowów. Wykopaliska na terenie podobnych fortec na wzgórzach -zwłaszcza w Walii - potwierdziły, Ŝe umocnienia te porzucone w czasierzymskiej okupacji, były modernizowane w epoce Artura.Zdumiewają ce jest to, Ŝe nazwę Cadbury noszą inne fortece w zachodniejWalii, na przykład Cadbury Hill (Congresbury nad rzeką Avon) czyCadbury Camp (Tickenham nad rzeką Avon). Samo słowo Cadbury jest

częściowo celtyckie, częściowo saksońskie: cad w języku celtyckimoznaczało armię bą dź bitwę, bury pochodzi od saksońskiego słowa burb,oznaczają cego osadę. Tak więc nazwa wskazuje, Ŝe znajdowała się tamkwatera główna armii.Jednak nazwa ta moŜe pochodzić od imienia jakiejś celtyckiej osobistościz czasów Artura. Takim człowiekiem mógł być Cadwy, syn GeraintaLlyngesoga ("Właściciela Floty"). Cadwy był nie tylko krewnym Artura,ale takŜe jego sprzymierzeńcem, z którym wspólnie rzą dzili Domnonią .

Wydaje się, więc całkiem prawdopodobne, Ŝe w drewnianej sali wCadbury mieściła się kwatera główna Cadwy'ego i od jego imieniapochodzi nazwa.Z zamkiem Cadbury łą czy się teŜ imię brytyjskiego króla Arviragusa, synaCunobelinusa. W kronikach Kentu czytamy, Ŝe po wylą dowaniu rzymskichwojsk w Portus Lemanis (Lympne) pod dowództwem Wespazjana i Tytusa,król Arviragus wyjechał z Dover. Warto w tym miejscu wspomnieć oWieŜy Króla Artura w zamku Dover, która świadczy o tym, Ŝe te dwie

osoby zostały ze sobą pomylone. Arviragus schronił się w zamku Cadburyw Somerset. Kiedy Wespazjan wylą dował w Totnes i zają ł Exeter, towłaśnie Andragus poprowadził siły brytyjskie przeciwko niemu.Istnienie brytyjskiego króla Andragusa potwierdził satyryk rzymskiJuwenalis. W jednym z jego utworów pewien człowiek pyta drugiego,bladego ze zdenerwowania: "Co się z tobą dzieje? CzyŜbyś ujrzałbrytyjskiego króla Arviragusa w rydwanie? Otrzymałeś tym samym znakwielkiego triumfu. Weźmiesz do niewoli jakiegoś króla, albo Arviragus

zostanie strą cony z rydwanu. Bo potwór to osobliwy. Czy widzisz te ostrepłetwy sterczą ce na jego grzbiecie niczym włócznie?" 2Hector Boece w ksiąŜceHistorr and Chronicles ofScotland (Historia i



magdalena86

kroniki Szkocji) podaje, Ŝe w czasie oblęŜenia Cadbury Wespazjan zdobyłkrólewską koronę i przepiękny miecz, którego uŜywał do końca Ŝycia. Z

innych źródeł wiadomo zaś, Ŝe cesarz Klaudiusz przyją ł hołd Arviragusa wCadbury Castle. Rzymianie wznieśli w Cadbury świą tynię z dwomapomnikami: jednym na cześć zwycięstwa, a drugim na cześć Klaudiusza.Arviragus zawarł przymierze z Rzymianami, biorą c za Ŝonę córkęKlaudiusza Genissę, i został w ten sposób wasalem cesarza, władają ckrajem z fortecy w Cadbury. Pozostał jednak w duŜym stopniu niezaleŜnyw krainie pełnej ufortyfikowanych wzgórz, bagien, jezior i wysp międzyCadbury i Kanałem Bristolskim. Jako wodza Brytów noszą cego tytuł

Arthwyra zaczęto go więc mylić z królem Arturem z legendy, któraprzetrwała stulecia.Autorzy tej ksiąŜki postanowili ustalić prawdziwe połoŜenie ArturowegoCamelotu i wyjaśnić pochodzenie jego nazwy. Wiedzieliśmy, Ŝepodejmujemy się niełatwego zadania. Ku naszemu zaskoczeniuwskazówkę naprowadzają cą nas na właściwy ślad znaleźliśmy w romansieThomasa Malory'ego Le Morte d'Arthur. Autor napisał wprawdzie, ŜeCamelot znajduje się w Winchesterze, lecz we wstępie do ksiąŜki

wydawca stwierdził wyraźnie, Ŝe ruin Camelotu naleŜy szukać w Walii. Too wiele bardziej prawdopodobne, poniewaŜ moŜna wą tpić, czy Arturzdołałby utrzymać dwór w Winchesterze, który przez większość jegopanowania znajdował się w rękach wrogiego plemienia Gewissei.Winchester, stare rzymskie miasto Yenta Belgarum, było niewą tpliwiebardzo waŜnym ośrodkiem, w którym koronowanych zostało wielukrólów. Alfred Wielki, (którego pomnik moŜna oglą dać na ulicy HighStreet) przeniósł stolicę do Winchesteru i miasto to pozostało

najwaŜniejsze w Anglii aŜ do podboju normandzkiego. 3Malory najwyraźniej pomylił Winchester z miejscem w Walii o podobnejnazwie i pomyłka ta została zapisana w ksiąŜce, co przyczyniło się do jejutrwalenia. PoniŜsze równanie w prosty, a zarazem przekonują cy sposóbwyjaśnia tę zagadkę:

Yenta Belgarum = Caer Wynt = Winchester Yenta Silurum = Caerwent =Camelot

Na liście miast brytyjskich, pomieszczonej w kronice Neniusza,znaleźliśmy Caer Calemion - fortecę Calemiona. Przestawiają c litery w



magdalena86

nazwie otrzymujemy Camelion. Jest bardzo prawdopodobne, Ŝe właśnie wten sposób powstała nazwa Camelot. Od tej chwili wszystko pasuje jak

ulał. Nazwa Caer Calemion z pewnością pochodzi od Caer Melin, które tomiasteczko nazywa się obecnie Llanmelin. Jest to stara sylurska forteca nawzgórzu, na północ od Caerwentu, którą opisaliśmy w poprzednimrozdziale.Są to nowe argumenty przemawiają ce za tym, Ŝe Camelot to Llanmelin, i zpewnością bardziej przekonują ce niŜ wszystkie inne teorie dotą dprzedstawiane.Jednak Leslie Alcock, który brał udział w wykopaliskach na wzgórzu

Cadbury, zauwaŜa w swojej ksiąŜce Arthurs Britain (Brytania Artura):"Prawda zaś jest taka, Ŝe wszelkie próby zidentyfikowania Camelotu są bezcelowe. Nazwa oraz sama idea Camelotu powstały w wyobraźnifrancuskiego poety". Być moŜe to prawda, nam jednak wydaje się, Ŝe natyle, na ile to moŜliwe, zbliŜyliśmy się do odnalezienia Camelotu. 4

W stronę Caerleonu

Według Geoffreya z Monmouth, główny dwór Artura znajdował się wCaer-leon-upon-Usk, w fortecy Isca Silurum, opuszczonej przez Rzymianpod koniec III stulecia. Archeologowie nie natrafili jednak na Ŝadne śladyzamieszkania fortu w począ tkach średniowiecza, jeśli więc Artur naprawdęmiał tam dwór, to znajdował się on raczej na przedmieściach staregorzymskiego miasta. Na szczycie wzgórza Lodge Hill, górują cego nadzakolem rzeki Usk, stoi fort z pewnością wykorzystywany przez Syluróww czasach najazdu rzymskiego. PołoŜona 100 metrów nad poziomem

morza forteca o powierzchni 7,2 hektara ma trzy linie potęŜnych wałów ifos, których głębokość dochodzi miejscami do 10 metrów. Zachodniegowejścia broni dwunastometrowy kopiec, usypany na wewnętrznym waleobronnym. Cała warownia ma 110 metrów długości i średnio 60 metrówszerokości.Swego czasu forteca nazywana była "Belingstok", prawdopodobnie zasprawą Geoffreya z Monmouth, który skojarzył ją z królem Belinusem.Nazwa "Belingstok" oznacza palisadę Belinusa, rzą dzą cego ponoć tą

krainą wspólnie z bratem Branem. W XVI wieku poeta William Coxenapisał, Ŝe warownia stała na "bardzo wysokim wzgórzu" i dodał:"Bellinus Bagnus nazwał ją Belinstocke". 5



magdalena86

W kronice Brut Breninoedd pod datą 406 rok p.n.e. znaleźliśmy taką otoinformację: "Bew syn Dyfnwala Moelmuda, królował nad całą Wyspą

Brytanią . TenŜe Beli załoŜył miasto nad rzeką Wysg (Usk) i nazwał jeCaer Leon bą dź Wysg". 6Potwierdza tę informację Geoffrey z Monmouth: "Belinus powrócił doBrytanii (z Italii) i rzą dził nią w pokoju do końca swych dni. Naprawiłmiasta popadają ce w ruinę i zbudował wiele nowych. Wzniósł międzyinnymi miasto-fortecę nad rzeką Usk w pobliŜu zatoki Severa, którą bardzo długo nazywano Caerosc". 7Bardzo moŜliwe, Ŝe fortecę króla Beliego zaczęto kojarzyć z Arturem

dlatego, iŜ pomylono go z Andragusem, synem Cunobelinusa, który -podobnie jak Artur - nosił tytuł Arthwyra.Arviragus był bratem wojowniczego króla Caradoca (Caractacusa), którypoprowadził Sylurów do bitwy przeciwko Rzymianom. Będą c księciemSylurów, Arviragus panował w prowincji obejmują cej tereny dzisiejszejzachodniej Walii. Jego brat Guiderius zginą ł w walce z Rzymianami,dlatego władzę w księstwie Sylurów przeją ł młodszy Andragus. Jednak nascenę wkroczył Caradoc owiany sławą doświadczonego wojownika, więc

jemu powierzono godność pendragona i dowództwo w wojnie przeciwnajeźdźcom.Przez dziewięć lat Caradoc i Arviragus stawali dzielnie przeciwkorzymskim księciom, wygrywają c bitwę za bitwą . W nadziei uzyskaniapokoju cesarz Klaudiusz ofiarował Andragusowi za Ŝonę swoją córkęGenissę. Ślub odbył się w Rzymie w 45 roku n.e. podczassześciomiesięcznego rozejmu. Caradoc i Andragus w towarzystwieGenissy wrócili do Brytanii i ogłosili, Ŝe warunki pokoju ich nie

satysfakcjonują . Rzymianie wysłali Ostoriusa Scapulę w miejsce AulusaPlaucjusza i wojna trwała kolejnych siedem lat.Caradoc został w końcu pokonany w 52 roku podczas oblęŜenia którejś zwalijskich fortec przez przewaŜają cą liczebnie armię rzymską . Zdołał sięwymknąć, lecz został wzięty do niewoli po zdradzie Cartimanduy,królowej Brygantów. Caradoca wraz z całą rodziną wzięto do niewoli jakozakładników. Jego córka Gwladys przyjęła imię Klaudia Britannica iwyszła za senatora rzymskiego Rufusa Pudensa. Rzymski poeta Marcjalis,

bliski przyjaciel Pudensa, wspomina o tym małŜeństwie w swoichEpigramach (Marcjalis 13 B. XI 53). O Klaudii napisał: "Claudiaperegrina et edita Britannis" ("Cudzoziemka Klaudia, urodzona w



magdalena86

Brytanii"). Ich dzieci zostały wychowane w wierze chrześcijańskiej, a wpałacu Pudensa moŜna oglą dać kościół św. Pudencjany, jednej z córek

Klaudii i Pudensa, która zginęła śmiercią męczeńską .Dowództwo wojsk brytyjskich i tytuł pendragona przeją ł tymczasemAndragus, który nie zaprzestał walki z Rzymianami. Juwenalis, pisarzrzymski, Ŝywią cy wobec niego lęk pomieszany z podziwem, pyta: "Czynasz nieprzejednany wróg Andragus, urodzony w rydwanie król brytyjski,spadł z wojennego tronu?" 8Tacyt zaś pisze: "W Brytanii, po wzięciu do niewoli Caradoca, Rzymianiedoznawali dotkliwych poraŜek ze strony jednego tylko państwa Sylurów".

Historyk określa ich mianem "ludu zawziętego i upartego". 9W 53 roku Ostorius Scapula poniósł klęskę pod Caervelin (Caermelin) wbitwie z siłami Andragusa. Napisał do Nerona, który wstą pił na tron poKlaudiuszu, list z prośbą o zwolnienie ze stanowiska dowódcy ze względuna zły stan zdrowia. Neron przyją ł rezygnację Ostoriusa i wysłał w jegomiejsce Aulusa Didiusza (Didiusza Gallusa), który zbudował Caer Dydd,"zamek Didiusza", czyli miasto Cardiff.Jako król Sylurów Andragus był z pewnością godnym poprzednikiem

Artura i zasłuŜył sobie u Rzymian na przydomek Taurus Negri - "CzarnyByk". Fakt, Ŝe nosił tytuły pendragona Gwentu i Arthwyra niepomiernieutrudnił zadanie wszystkim tym, którzy pragnęli poznać prawdę o Arturze.



magdalena86

Rozdział 7

Król Artur i Okrą gły Stół

Pierwszym, który wprowadził do legendy Artura Okrą gły Stół, był RobertWace z Jersey. W ksiąŜce Li Romans de Brut (1155) napisał:„Okrą gły Stół znalazł się tam po to, aby podczas spotkań szlachetnychtowarzyszy Artura kaŜdy mógł siedzieć na podobnym miejscu i tak samo

być obsłuŜonym. Tak, więc nikt nie miał okazji chwalić się, Ŝe zostałwyniesiony ponad innych...”Jako pierwszy autor, który wspomniał o tym szczególnym meblu, Wacezapewnił sobie wieczną literacką sławę. Wyjaśniał, Ŝe wiedzę olegendarnym królu zawdzięcza Bretończykom, którzy "znają niejedną opowieść o Okrą głym Stole". Niestety, Wace nie podał, ską d te opowieścipochodzą ani gdzie je usłyszał.Relacja, Layamona, o wiele bardziej szczegółowa, spisana została na

podstawie popularnych legend o czarach. Dowiadujemy się, więc, Ŝe wKornwalii, po kłótni między rycerzami, Artur spotkał cudzoziemca, którypodją ł się zbudowania "cudownego stołu". I choć stół był bardzo dłuŜy, a jego wykonanie zajęło cztery miesią ce, dzięki niezwykłym właściwościommebla Artur mógł go wozić ze sobą na koniu i ustawiać gdziekolwiekzechciał. Layamon najwyraźniej wiedział o Okrą głym Stole, o którym"rozpowiadają Bretończycy", znacznie więcej niŜ zechciał ujawnić wswoim romansie. "Atoli Bretończycy powtarzają wiele legend o królu

Arturze i przypisują mu rzeczy, które nigdy się nie wydarzyły w królestwiez tego świata". 2Thomas Malory podaje inną wersję powstania stołu. Pisze mianowicie, Ŝe



magdalena86

po ślubie Artura z Ginewrą jej ojciec podarował zięciowi Okrą gły Stół,który niegdyś naleŜał do Uthera. Był on tak duŜy, Ŝe mogło przy nim

zasiąść 150 rycerzy i Artur zabrał mebel do Camelotu. W innej wersjilegendy Merlin zbudował Okrą gły Stół dla Uthera Pendragona, ojcaArtura. Po śmierci Uthera Merlin przekazał stół Arturowi i jego rycerzom.Bezsprzecznym, choć intrygują cym fałszerstwem jest Okrą gły Stółwiszą cy na ścianie Sali Guild Hali w Winchesterze. Budynek ten to jedynapozostałość zamku zbudowanego przez Wilhelma Zdobywcę. Malorybłędnie uwaŜał, iŜ Camelot znajdował się w Winchesterze i przekonanie toutrwaliło się tak silnie, Ŝe ktoś umieścił tam Okrą gły Stół, rzekomo

uŜywany przez Artura i jego rycerzy.UwaŜa się, Ŝe stół został wykonany dla Edwarda III, zaliczanego dowielbicieli króla Artura. W 1344 roku złoŜył on w kaplicy św. Jerzego wWindsorze przysięgę, Ŝe podobnie jak król Artur stworzy dla swoichrycerzy Okrą gły Stół. Za jego przykładem poszedł król Francji Filip deValois i wielu innych moŜnychRys. 22. Na ścianie sali w budynku Guild Hali w Winchesterze wisidębowy stół o średnicy 6 metrów, zwany Okrą głym Stołem Króla Artura.

Wykonano go na zamówienie Edwarda III, który w 1344 roku złoŜył wkaplicy św. Jerzego w Windsorze przysięgę, Ŝe pójdzie w ślady królaArtura i stworzy dla swych rycerzy Okrą gły Stół. Powierzchnia stołupodzielona została na 24 części pomalowane na zielono i biało z imionamirycerzy, którzy mieli zasiadać wokół niego. Miejsce Artura oznaczone jest jego wizerunkiem ówczesnego świata, którzy zasiadali przy okrą głychstołach na podobieństwo Artura i jego towarzyszy. Roger Mortimer, hrabiaMarch, kazał ustawić okrą głe stoły dla rycerzy w Kenilworth, Bedford i w

Walii. MoŜna przypuszczać, Ŝe edyktem z 1344 lub 1345 roku król dałzgodę niektórym rycerzom na utworzenie podobnego stowarzyszenia wLincoln.Obyczaj zasiadania przy okrą głym stole, odtworzony przez króla EdwardaIII, nie miał jednak takiego znaczenia jak Zakon Podwią zki. Powróciwszydo Anglii po bitwach pod Crecy i Calais w 1348 roku, w Dniu ŚwiętegoJerzego Edward ustanowił Zakon Podwią zki. W tekście postanowieniazałoŜycielskiego czytamy: "Zakon będzie stowarzyszeniem, wspólnotą ,

kolegium równych sobie rycerzy, symbolem ich jedności w zwycięstwie iniepowodzeniu, w czasie wojny i pokoju, wzajemnej pomocy wniebezpieczeństwie, przyjaźni i wierności, które trwają przez całe Ŝycie" 3.



magdalena86

Król wyznaczył do zakonu dwudziestu sześciu rycerzy. Zakon Podwią zkiutworzony na wzór Okrą głego Stołu Króla Artura, to jeden z wielu

honorowych świeckich zakonów rycerskich. Niektóre z nich szybkoposzły w zapomnienie, inne przetrwały wieki, wszystkie jednak stawiałysobie za cel wynagradzanie męstwa i gloryfikację stanu rycerskiego, atakŜe utrwalanie więzi między patronem zakonu i jego członkami. 4

[W d ębowym stole o średnicy 1,5 metra wywierconych jest dwana ście

otworów, co oznacza, Ŝ e tyle miał nóg. Wa Ŝą ca tonę płyta przymocowana

do ściany przypomina gigantyczną tarczę do gry w rzutki. Powierzchnia

stołu podzielona została na dwadzie ścia cztery części pomalowane na zielono i biało, z imionami rycerzy, którzy mieli zasiadać wokół niego.

Miejsce Artura oznaczone jest jego wizerunkiem.]

Król Henryk VII równieŜ Ŝywił głębokie przekonanie, Ŝe Camelotznajdował się w Winchesterze, i dopilnował, aby jego pierworodny synwłaśnie tam przyszedł na świat. 19 września 1486 roku ksiąŜę zostałochrzczony i otrzymał imię Artur - Arturus Secundus (Artur II). Po

osią gnięciu odpowiedniego wieku następcy tronu nadano tytuł księciaWalii. Jednocześnie Anglia podpisała traktat z Hiszpanią , zawierają cyklauzulę o tym, Ŝe Artur oŜeni się z Katarzyną , córką Ferdynanda, królaAragonii i Izabelli, królowej Kastylii. Jednak nim doszło doskonsumowania małŜeństwa, szesnastoletni ksiąŜę niespodziewaniezachorował i zmarł w zamku Ludlow. Tak, więc powrót Artura na tron nieziścił się i królem Anglii został jego młodszy brat, który przyją ł imięHenryka VIII.

To Henryk VIII w 1522 roku rozkazał pomalować stół, Ŝeby zrobićwraŜenie na składają cym wizytę w Anglii cesarzu Karolu V. 5 Zrachunków Henryka VIII wynika, Ŝe na renowację sali noszą cej nazwęAula regis infra Castrum de Wynchestre et le Round Tabyll Ibidem królprzeznaczył sumę 66 funtów.Biel i zieleń to barwy dynastii Tudorów, co potwierdza fakt, Ŝe stółpomalowano właśnie w tym okresie. Przy kaŜdej kolejnej renowacjizachowywano ten sam styl i kolorystykę. Król Artur siedzą cy u szczytu

stołu ma brodę i jest uderzają co podobny do Henryka VIII. Pośrodku stołuwidnieje róŜa Tudorów.Po zdjęciu stołu ze ściany w 1874 roku okazało się, Ŝe jego blat pierwotnie



magdalena86

miał kształt koła z dwunastoma szprychami; w kaŜdej z nich znajdował sięotwór z resztkami grubych trzpieni. Wszystko to dowodzi ponad wszelką

wą tpliwość, Ŝe stół naprawdę miał kiedyś nogi i nie zawsze wisiał naścianie. Oprócz nóg stół miał teŜ solidną centralną podpórkę lub stał nagrubym drewnianym pniu. Mebel jest, więc ciekawym zabytkiem dawnegociesielstwa. Widnieją na nim dwie daty upamiętnione przez rzemieślników.Liczba dwudziestu czterech rycerzy moŜe się kojarzyć z dwudziestomaczterema starcami z Apokalipsy; wydaje się teŜ, Ŝe stół w symbolicznysposób nawią zuje do Ostatniej Wieczerzy. Artura moŜna, więc przyrównaćdo Chrystusa siedzą cego w otoczeniu uczniów.

W ksiąŜce T. W. Stone'a History ofHampshire (Historia Hampshire) (1892)znajdujemy waŜne zdanie: "Okrą gły Stół został umieszczony wWinchesterze na polecenie króla Henryka III, który zaŜyczył sobie, abywewną trz budynku znalazło się Koło Fortuny". To znamienne stwierdzenierzuca nowe światło na pochodzenie i przeznaczenie Okrą głego Stołu.6W kilku kościołach w Europie moŜna jeszcze zobaczyć poruszane linamikoła fortuny, wykorzystywane do przepowiadania przyszłości. OdegrałyteŜ one pewną rolę w histori Irlandii: słynny kapłan druidzki Mogh Ruith z

Kerry zawdzięcza swe imię, oznaczają ce Magus Rotarum, czyli czarodziejkół, kołom fortuny, które wykorzystywał do swoich magicznychobserwacji. W ksiąŜce O'Grady'egoSV/va Gadelica czytamy o córceMogha Ruitha, która udała się z ojcem na wschód, aby uczyć się magii, itam zbudowała "magiczne koło".W ksiąŜce Geoffreya z Monmouth VitaMerlini (ycie Merlina) występuje niejaka Morgan, "przełoŜonadziewięciu sióstr sprawują cych pieczę nad wyspą jabłek, zwaną Fortunate,na którą zawieziono Artura rannego w bitwie pod Camlanem".7 Nazwa

Fortunate pochodzi od imienia Fortuny, rzymskiej bogini przeznaczenia,która trzymała w dłoni koło, co miało świadczyć, Ŝe jest boginią toczą cegosię roku. W piętnastowiecznym angielskim romansie prozą ,zatytułowanym Alliterative Morte Arthure (Aliteracyjny poemat na śmierćArtura), Artur spotyka Morgan jako wcielenie samej bogini fortuny, naktórej kole tyle razy bywał wynoszony i pogrąŜany. Konflikt Artura zMorgan okazał się brzemienny w skutki, gdyŜ doprowadził do rozpaduStowarzyszenia Okrą głego Stołu, co oznaczało ni mniej, ni więcej tylko

upadek starej władzy w Brytanii. Jako Fortuna, bogini przeznaczenia,Morgan obraca kołem Pendragonów, lecz po kłótni z Arturem porusza nimtak gwałtownie, Ŝe panowanie Pendragonów kończy się równie szybko, co



magdalena86

niespodziewanie. 8W rzeczy samej Artur był od począ tku do końca zaleŜny od proroctw. Jego

przyjście na świat zapowiedział Merlin, a upadek, Morgan, Pani KołaFortuny i Przeznaczenia. W posłowiu do Mabinogionu Charlotte Guestpisze, Ŝe Myrddin (Merlin) był jednym z "trzech bardów", którzykierowali losami Okrą głego Stołu. Dwaj pozostali nazywali się Madog iTaliesin, a ich władza nad Okrą głym Stołem brała się z tego, Ŝe byliStraŜnikami Totemów lub Władcami Koła.Na Okrą głym Stole w Winchesterze, odpowiedniku Koła Fortuny,wizerunek Artura widnieje u samej góry, Thomas Malory w Morte

d'Arthur przedstawia go siedzą cego w kapią cej od złota szacie na krześleprzywią zanym do koła.Wydaje się, Ŝe Koło Fortuny było popularnym symbolem w XIII wieku. Wromańskich kościołach San Zeno w Weronie, Świętego Marcina w Basie iŚwiętego Stefana w Beauvais koło przedstawione jest jako pierwowzórokna rozetowego. Koło jest teŜ głównym motywem marmurowegochodnika kościoła Duomo w Sienie i na wpół wytartych fresków kościołaCatfield w Norfolk, wszystko to dowodzi jedności symboliki estetycznej w

krajach średniowiecznej Europy.Rzymski amfiteatr w Caerleonie w Gwencie to jedna z wielu budowliuznanych za miejsce, gdzie znajdował się Okrą gły Stół Artura, i doprawdybyłaby to sala godna króla Sylurów. Pozostałe miejsca w Walii, kojarzonez Okrą głym Stołem, zwane przez mieszkają cych tam ludzi Bwrdd Arthur,znajdują się koło Llansannan w Clwyd, koło Beaumaris w Gwynedd, napołudnie od Penrith w Cumbrii i na zamku Stirling w Szkocji, gdzieośmioką tny wał ziemny otacza płaski kopiec w ozdobnym ogrodzie.

Symbol Okrą głego Stołu moŜna analizować na wiele róŜnych sposobów.Niewykluczone jednak, Ŝe jego pojawienie się w literaturze arturiańskiejzawdzięczamy ludowej pamięci starego obyczaju, w którym podczasposiłku wódz zasiadał w okręgu ze swoją druŜyną .

Rycerze Okrą głego Stołu

Dla większości ludzi nieodłą cznym elementem legendy króla Artura jest

grupa jego wiernych rycerzy, których imiona niemal dorównały sławą imieniu samego króla. Nie naleŜy jednak zapominać, Ŝe zostały onezanglizowane, a ich prawdziwe walijskie brzmienie całkowicie się zatarło.



magdalena86

Według legendy Artur miał dwudziestu czterech rycerzy na swoim dworzei wszyscy oni - a takŜe liczni wojownicy - są wymienieni w epizodach

Mabinogionu.Między 1250 a 1450 rokiem utwory poświęcone bohaterskiemu królowi irycerzom Okrą głego Stołu pojawiły się niemal we wszystkich językachzachodnioeuropejskich. Obdarzeni bogatą wyobraźnią poeci stworzylibaśniowe królestwo i opisy śmiałych czynów, powtarzane później przezbardów Cumbrii, Walii, Kornwalii i Bretanii. My zaś stajemy wobecproblemu rozszyfrowania imion rycerzy Artura i skojarzenia ich zpostaciami i miejscami, które naprawdę istniały, lecz z upływem stuleci

rozpłynęły się w mrokach niepamięci.

Sir Lancelot to postać nawią zują ca do Llwcha Wyddela, zwanego równieŜLlwchem Llawinawgem, Panem Jezior. Jego imię, które brzmiało połacinie Lucius Hibernus, w romansach zmieniło się na Lancelot z Jeziora.Artur zabił go w bitwie koło góry Mynneu w Irlandii, a potem wrócił doBrytanii i walczył w bitwie pod Camlanem.

Sir Tristram to Drustanus, syn Marka Conomorusa, księcia Glamorganu,władają cego w Kornwalii i Bretanii. W romansach nazywa się goTristanem z Lyonesse. Jego imię zostało w VI wieku wyryte na kamieniustoją cym koło drogi pod Fowey w Kornwalii. Warto zauwaŜyć, Ŝenieopodal znajduje się wioska Lyonne.

Sir Bedewer to Badwyr ap Bedrawc, który wedle Mabinogionu byłpodczaszym na dworze króla Artura, a zarazem jednym z najdzielniejszych

rycerzy. Jego imię często jest kojarzone z imieniem rycerza Caia, a ichlosy są do siebie bardzo podobne. To właśnie ich dwóch wybrał Artur natowarzyszy wyprawy do Mont-Saint-Michel, gdzie chciał pomścić śmierćlady Heleny, siostrzenicy Riwala Mawra ("Wielkiego"). W poemacieStanzas ofthe Graves (Strofy o grobach) czytamy, Ŝe grób Bedeweraznajduje się na wzgórzu Tryfan, którego nazwa pochodzi od Tryvaen. WstaroŜytnych kronikach zamek Dunraven w Glamorganie nazywany jestDinryvan i być moŜe właśnie o tym miejscu mowa w Strofach.

Sir Kay zaś to Cei ap Cynyr Ceinfarfog, a jego przyjęte w literaturze imiępochodzi od łacińskiego Caius. MoŜliwe, Ŝe był Irlandczykiem; naleŜy teŜ



magdalena86

wspomnieć, Ŝe istniała w Irlandii legendarna postać imieniem CaiCainbrethach. Cai i Bedewer to dwaj adiutanci Artura, którzy, podobnie

jak on, przeszli do legendy. W zbiorze poezji zatytułowanym Black Bookof Carmarthen (Czarna księga Carmarthen) znalazł się wierszopowiadają cy o walce Keia w bitwie pod Traeth Tre-vroit; miejscowość tanazywana jest w poemacie Traethau Trevrwyd. Niektórzy pisarze błędnieutoŜsamiali Caia ze świętym Kewem, który naprawdę nazywał się Docwinlub Cyngar i załoŜył kościół Congresbury w Somersetshire. Jego ojcembył historyk Gildas. 9

Sir Howell to prawdopodobnie Howel (Riwal) Mawr, syn Emyra Llydawa.Był on księciem Ergingu (Archenfield) i bratankiem Artura, gdyŜ poślubiłprzyrodnią siostrę Artura, Gwyar. Walczył w wielu bitwach jako głównysprzymierzeniec Artura i dowodził armią króla w pamiętnej bitwie podLangres, w której obok lordów Jagusa, Ichomarcha i Bodloi staną łprzeciwko Llwchowi Wyddelowi, czyli samemu Lancelotowi, Panu Jezior.W Triadach walijskich czytamy, Ŝe Riwal był jednym z "trzechszlachetnych rycerzy na dworze króla Artura". Riwal opuścił swoje

królestwo w południowo-wschodniej Walii i z liczną grupą kolonistówwyruszył do Bretonii, aby stworzyć tam królestwo Domnonii. Za swoją siedzibę obrał Lishelion i stamtą d jako Dux Britanniarum rzą dził krajempo obu stronach morza aŜ do śmierci w 524 roku. Podobno zostałpochowany w Llanilltyd Fawr na południu Glamorganu.

Sir Craddock - ustalenie toŜsamości nie nastręcza problemów, gdyŜ był tonie, kto inny jak Caradog Freichfras ("Mocne Ramię"), syn Gwrganta

Mawra ("Wielkiego"). Gwrgant był teŜ ojcem Onbrawsty, Ŝony Meuriga,króla Gwentu; zatem Caradog Freichfras to wuj Artura.Po śmierci Artura Caradog poprowadził grupę brytyjskich emigrantów doYannes w Bretanii, gdzie załoŜyli kolonię. Potwierdza ten fakt biografiaLife of St. Padam (ycie św. Padarna), w której znajdujemy informację oudziale Caradoga Freichfrasa w kolonizacji Bretanii. Caradogprzedstawiony jest jako król na dworze w Yannes w trzynastowiecznymromansie Livre de Carados, stanowią cym drugą część Parcivala Chretiena

de Troyes. Caradog to postać znana w Bretanii pod imieniem św.Caradeca, patrona St. Caradec Tregomel pod Guemene i St. CaradecHennebont w diecezji Yannes.



magdalena86

Sir Gawain to Gwalchmai ("Majowy Jastrzą b "), syn Lleuapa Cynfarcha i

Gwyar, przyrodniej siostry Artura. Był on jednym z najwybitniejszychrycerzy Artura, słyną cym z dobrych manier i elokwencji. Rzą dził krainą Walweithii, która naleŜy obecnie do Dyfedu; pod Haverfordwestem stoiCastell Gwalchmai (Zamek Walwyna). Saksoni pod dowództwem Octy IIwyparli Gwalchmaia z Walweithii, ale wielu z nich zginęło przedtem z jego ręki. Zranionego przez popleczników Medrauta Gwalchmaiapuszczono na morze w dziurawej łodzi. Jego grób odnaleziono ponoć zapanowania Wilhelma Zdobywcy w 1086 roku nad brzegiem morza w

Dyfedzie.

Sir Galahad to Gwalchaved ("Letni Jastrzą b"), bliski przyjacielGwalchmaia; podobnie Yvain, Rycerz z Leon, był powiernikiem Owaina,syna Uriena Gorre i Modron. Yvain oŜenił się z Alienor, córką EmyraLlydawa i załoŜył dynastię w Bretanii. Z tego małŜeństwa urodził sięhrabia Gwythyr, którego córka Gwenhwyfar wyszła za Arthmaela(Artura).10

Jak się wydaje, hrabia Gwythyr, syn Yvaina, Rycerza z Leon, wyruszył zliczną grupą emigrantów z Caerleon-upon-Usk w Gwencie i wylą dował napółnocno-zachodnim wybrzeŜu Armoryki. Zają ł tereny od Aber Ildut doMorlaix, załoŜył dwa ośrodki religijne i zorganizował państwo nazwane odCaerleonu Leon lub Lyonesse, którym rzą dził z Ile de Batz. Abyzabezpieczyć się przed napaścią ze strony rdzennych mieszkańcówpodpisał traktat o współpracy z francuskim królem Childebertem na jego

dworze w ParyŜu.Gwenhwytar, córka hrabiego Gwythyra, Ŝona Arthmaela (króla Artura), pośmierci brata, hrabiego Gwythiana została główną spadkobierczynią rodzinnego mają tku. Kiedy hrabia Gwythyr zmarł w 530 roku, Artur nabyłprawo do dziedzictwa Ŝony i księstwa Leon. Następnie państwo Leonzostało wchłonięte przez bretońskie królestwo Domnonii, którym Arturrzą dził wspólnie z kuzynem Derochiem, synem Riwala Mawra.



magdalena86

Rozdział 8

Rycerze i święci

Pią te i szóste stulecie uwaŜane są za "złoty wiek" świętych, bo właśniewtedy najwybitniejsi z pionierów celtyckiego Kościoła odgrywalinajwiększą rolę. Trzeba przy tym pamiętać, Ŝe owi świą tobliwi męŜczyźnii kobiety nie byli formalnie kanonizowani, lecz nazywano ich świętymi,gdyŜ spędzili Ŝycie - lub jego część - słuŜą c Bogu. Słowo święty pochodziod łacińskiego sanctus; w rzymskim Kościele stanowiło oficjalny, jedyny

w swoim rodzaju tytuł honorowy, dla Celtów zaś znaczyło jedynie tyle, Ŝeczłowiek obdarzany tym mianem był chrześcijaninem bą dź członkiemwspólnoty religijnej, uwaŜanym na danym terenie za świętego.U Rzymian i Saksonów święci byli wybierani, wśród Celtów zaś wieluświętych odziedziczyło ten tytuł. Nie oznacza to jednak bynajmniej, Ŝebyli to ludzie o nieskazitelnych charakterach, którzy zawsze prowadziliświą tobliwe Ŝycie. Tacy święci przychodzili na świat w świętychrodzinach i naleŜeli do plemiennego kościoła, gdzie nie było wiele miejsca

na rozwinięcie indywidualności. Dlatego święci, których imiona spotykasię w całej Walii, byli ze sobą blisko spokrewnieni, a godności opata czybiskupa mogli dostą pić przedstawiciele niektórych tylko rodzin,



magdalena86

dziedziczą c je po przodkach. Na przykład Dubricius, pierwszy biskupLlandaff, był kuzynem Teilo, swego następcy, którego z kolei zastą pił

siostrzeniec Oudouceus.Wiele nazwisk owych celtyckich świętych brzmi dzisiaj znajomo, gdyŜzostały utrwalone w nazwach niezliczonych miast, miasteczek, wiosek ikościołów w Walii, Kornwalii i Bretanii. StaroŜytne kościoły i kaplice,nazwane od imion świętych, zawdzięczają swe istnienie faktowi, Ŝe ludzieci udawali się w te miejsca właśnie po to, aby zakładać klasztory.Wodzowie plemienni i królowie drobnych państewek czuli sięzobowią zani do gościnności wobec misjonarzy wędrują cych przez ich

terytoria. Zazwyczaj wychodzili im naprzeciw, zapewniali ochronę idawali ziemię pod budowę kościoła. Święty wyznaczał wówczas placbudowy w kształcie owalu lub koła o średnicy około 30 metrów i otaczałkamieniami. Teren ten słuŜył później takŜe jako cmentarz. W Waliiogrodzenia takie nazywa się lian, a w Kornwalii vlan. Oba słowaoznaczają "polanę" bą dź "płaski grunt". W obrębie tego terenu albo wpobliŜu misjonarz budował sobie szałas lub celę. Z biegiem czasu wokółlian tworzyła się wioska, której zazwyczaj nadawano nazwę od imienia

świętego, załoŜyciela kościoła. Po śmierci misjonarza społecznośćchrześcijańska grzebała go i stawiała pamią tkowy kamień z inskrypcją .Mieszkańcy wioski bardzo sobie cenili miejsce pochówku obok grobuświętego.Podczas naszych badań odkryliśmy, Ŝe niejednokrotnie ci świą tobliwimęŜowie zamieniali swe szaty na zbroje i miecze, aby obalić uciąŜliwegotyrana. Tacy słudzy boŜy nazywani byli "Ŝołnierzami-świętymi" i wielurycerzy króla Artura zaliczano właśnie do tej godnej szacunku grupy.

Święty Garmon

Jednym z pierwszych walecznych misjonarzy był ś w. Garmon, bratAldwra, ojca Emyra Llydawa i ksiąŜę władca walijskiej kolonii wArmoryce. Św. Garmon, biskup Aleth, przybył do Walii z Ambrozjuszem iuczestniczył w obaleniu Yortigerna, przyczyniają c się tym samym dorestauracji dynastii romańsko-bry-tyjskiej. Garmon dowodził teŜ

powstaniem, które pozbawiło władzy Benlliego Gawra ("Olbrzyma"),króla lal, i wywalczyło tron dla Cadella Ddyrnlluga ("Lśnią ca Rękojeść").Ukończywszy dzieło obalenia dwóch tyranów, Yortigerna oraz Benlliego, i



magdalena86

pobłogosławiwszy nowych władców, Ambrozjusza i Cadella, świętyGarmon mógł zająć się zakładaniem nowych klasztorów, między innymi

klasztoru Deerhurst w Gloucestershire, zbudowanego na podobieństwokościoła w Tours, które to miasto naleŜało wówczas do federacjiarmorykańskiej.Św. Garmon walnie przyczynił się do zdobycia tronu wyspiarskiegokrólestwa Mań dla brata Konstantyna Błogosławionego Anhuna Dunawda(Antoniusza Donatusa), gdzie i sam postanowił się osiedlić. Spędził tamresztę Ŝycia jako biskup, prowadzą c ewangelizację mieszkańców wyspy,na której nauczał wcześniej święty Patryk. Garmon zamieszkał w pobliŜu

osady, zwanej obecnie Castletown. ZałoŜył między innymi kościół KirkGarmon koło Peel, gdzie pochowano go po śmierci w 474 roku.Średniowieczna katedra, stoją ca w obrębie murów Peel Castle na Wyspieśw. Patryka, została poświęcona św. Germainowi, pierwszemu biskupowiMan. Jego imię nosi takŜe wioska St. Germain w połowie drogi międzymiastami Douglas i Ramsey.

Św. Illtyd Farchog

Prawdopodobnie najwybitniejszym rycerzem-świętym epoki Artura byłIlltyd Farchog ("Rycerz Złotego Łańcucha"), syn Bicanysa, szlachcica zArmoryki i Gweryli, córki króla Tewdriga, czyli dziadka Artura. Illtyd iArtur byli, więc kuzynami.Illtyd wyjechał z Armoryki i udał się na studia do ParyŜa. Został uczniemświętego Garmona, biskupa Aleth, a potem uczył się rzemiosła wojennegow Brytanii. Tam oŜenił się z Trynihidą i rozpoczą ł słuŜbę pod Paulem

Penychenem, który był synem Glywysa, króla Glywysingu. Zostałmianowany kapitanem gwardii, a następnie otrzymał stanowisko MagisterMilitium (Naczelnik Wojskowy).1Od tej pory nazywano go Illtydem Farchogiem ("Rycerzem"). Illtyd uznał jednak, Ŝe jego prawdziwym powołaniem jest słuŜba Bogu. Św. Cadoc,bratanek Paula Penychena, doradził Illtydowi, Ŝeby został mnichem;poszedł on za jego radą i zrezygnował ze słuŜby. Wuj Illtyda, św. Garmon,wyświęcił go na kapłana i przez pewien czas Illtyd mieszkał w chatce z

trzciny nad rzeką Nadafan w Glamorgan. Po separacji z Ŝoną zostałpustelnikiem i mieszkał w lesie w dolinie Hodnant na zachód od rzekiThaw. Trynihida, równieŜ głęboko wierzą ca, udała się w góry, gdzie



magdalena86

załoŜyła kaplicę.Władcą południowego Glamorganu i półwyspu Gower był wówczas

Meirchion Yesanus (Marcjanus Szalony), drugi syn Glywysa. Począ tkowoniechętnym okiem patrzył, jak Illtyd osiedla się na jego ziemi, ale późniejpodarował Illtydowi dolinę Hodnant. Illtyd mógł więc zająć się uprawą ziemi. Wkrótce zgromadził wokół siebie stu nawróconych ludzi. Z ichpomocą odbudował klasztor Cór Tewdws (Chór Teodozjusza), aTlltydzostał mianowany jego opatem przez św. Garmona. Odtą d miejscowość tanazywała się Llanilltyd Fawr (Wielki Kościół św. Ilłtyda), lecz obecnienazwa ma angielskie brzmienie Llantwit Major.

Pod przewodnictwem Illtyda szkoła klasztorna szybko zyskała sławę izaczęła przycią gać uczniów z wybitnych rodzin w całym królestwie.Znaleźli się wśród nich historyk Gildas, poeta Taliesin, Maelgwyn Hir("Wysoki"), ksiąŜę Gwyned-du Samson, który został biskupem Dol wBretanii, Paweł Aurelian, późniejszy biskup Leon, i Arthmael.To klasztorne kolegium bez wą tpienia stało się jednym z najsławniejszychmiejsc Walii. Było czymś w rodzaju połą czonych uniwersytetów wOksfordzie i Cambridge. Wykładali tam święci, opaci i biskupi Kościoła

brytyjskiego, a ich nauk słuchali królowie i ksiąŜęta całej zachodniejBrytanii. W biografii Life ofSt. Samson (ycie św. Samsona) czytamy, Ŝe"Illtyd najlepiej ze wszystkich Brytów znał pisma Starego i NowegoTestamentu. Posiadł olbrzymią wiedzę z dziedziny filozofii, retoryki,gramatyki i arytmetyki oraz potrafił przepowiadać przyszłe wydarzenia".Niektórzy pisarze nazywali Llanilltyd Fawr "Pompeją Świętych", gdyŜ wpią tym i szóstym stuleciu wyszło stamtą d więcej świętych niŜ z jakiegokolwiek innego klasztoru. Jednak zarzą dcy ziemscy króla

Meirchiona, zazdrośni o powodzenie Illtyda, zaczęli go prześladować iuczynili Ŝycie świętego tak nieznośnym, Ŝe musiał się schronić w jaskininad rzeką Ewenny. Po dłuŜszym namyśle Illtyd postanowił wykorzystaćdoświadczenie wojskowe, które nabył podczas słuŜby. Uczynił to takskutecznie, Ŝe prześladowania szybko ustały.Kolegium działało z powodzeniem nawet po śmierci Illtyda aŜ do XIwieku, kiedy to na scenę wkroczyli Normanowie. Wówczas RobertFitzhamon odebrał Llanilltyd Fawr większość terenu i przekazał mnichom

z Tewkesbury Abbey. Kolegium straciło na znaczeniu i zaczęło chylić sięku upadkowi, a za panowania Henryka VIII przestało istnieć.



magdalena86

Św. Paweł Aurelian

W biografii Life of St. Poi de Leon (ycie św. Pawła de Leon), 2 napisanejprzez Wrmonoca w 884 roku na podstawie wcześniejszej biografiiświętego, czytamy, Ŝe Paweł Aurelian urodził się w 487 roku w rzymskimgarnizonie Caput Bovium (Boverton) koło Llanilltyd Fawr (LlantwitMajor) w Glywysingu, w po-łudniowo-wschodniej części Glamorganu.Był synem Porfiriusa Aureliana, który pochodził z rodziny AmbrozjuszaAureliana (Emrysa Wlediga), i poślubił córkę Meuriga, króla Glamorganui Gwentu. Wrmonoc podaje, Ŝe ojciec św. Pawła Aureliana, hrabia

Porfirius Aurelian, był właścicielem ziemskim w Domnonii, towarzyszembroni króla Glywysingu. MoŜliwe, Ŝe jego imię pochodzi od Porfyriona,Czerwonego Smoka, który święty wybrał za swój herb. 3Paweł w bardzo młodym wieku i wbrew woli ojca wyjechał studiować podkierunkiem św. Illtyda w klasztorze Llanilltyd Fawr. Po pewnym czasieIlltyd wysłał Pawła na wyspę Caldey Island (Ynys Pyr), gdzie młodystudent poznał świętych: Dawida, Samsona i Gildasa. Następnie wszyscywrócili do Llanilltyd Fawr, gdzie Illtyd zatrudnił ich przy budowie

nabrzeŜa rzeki Severn w celu wykorzystania Ŝyznych iłów do celówrolniczych. Paweł przyją ł święcenia kapłańskie, prawdopodobnie z rą k św.Dubriciusa (Dyfriga).Następnych kilka lat spędził Paweł w Kornwalii, wezwany tam przezMarka Conomorusa, wygnanego syna księcia Glamorganu MeirchionaYesanusa, aby zająć się duchowym rozwojem tego niewielkiego królestwa.Imię Pawła zachowało się w okolicach ujścia rzeki Fowey w nazwachmiejscowości z przedrostkiem Pol. Spędziwszy dwa lata w Kornwalii i nie

mają c ochoty zostać biskupem w królestwie Marka Conomorusa, Pawełwyruszył do Armoryki. Wylą dował na wyspie Ouessant w porcie PorzEjenned (Port Wołów) i zbudował kościół w największej z okolicznychwsi, Lampaul. Wysepka okazała się jednak zbyt mała dla twórczej energiiPawła, wrócił, więc na stały lą d i zbudował kolejny kościół, nazywanydzisiaj Lampaul Ploudalmzau.Po dwóch latach Pawła znów zaczą ł dręczyć niepokój, wyruszył, więc nawschód wzdłuŜ wybrzeŜa i dotarł do Plou-Meinin, skalistej wysepki

zamieszkanej przez współplemieńców kuzyna Pawła, hrabiego Gwythyra.KsiąŜę Gwentu przybył tam z Caerleon-upon-Usk i zają ł teren od AberIltud do rzeki Morlaix. ZałoŜył tam państewko, które nazwał Leon bą dź



magdalena86

Lyonesse od Caerleonu w Gwencie. Zamieszkał na wyspie Ile de Batz istamtą d rzą dził całym plemieniem.

Paweł postanowił wybrać się z wizytą do kuzyna Gwythyra ze względu napokrewieństwo, ale takŜe, dlatego, Ŝe nie mógł osiedlić się w owympaństwie bez zgody władcy. Po przepłynięciu wą skiego kanału wylą dowałna wyspie Ile de Batz, gdzie spotkał się z ciepłym przyjęciem ze stronyGwythyra, który uradował się na widok kuzyna z Walii. Paweł wiedziałprawdopodobnie o śmierci syna Gwythyra, hrabiego Gwynthiana.Świadom tego, Ŝe kuzyn został bez męskiego spadkobiercy, upomniał się oczęść księstwa Leon. Hrabia wyraził zgodę, lecz pod warunkiem, Ŝe Paweł

uzyska zgodę francuskiego króla Childeberta.Arthmael, który takŜe przebywał wtedy w Armoryce, nie chciał przyglą daćsię biernie rozwojowi sytuacji, gdyŜ niedawno poślubił córkę GwythyraGwenhwyfar i był Ŝywotnie zainteresowany toczą cymi się negocjacjami.Jako delegat udał się do króla Childeberta z misją omówienia religijnejadministracji Leon. Utorował w ten sposób Pawłowi drogę na dwór królafrancuskiego w ParyŜu. Childebert zgodził się ratyfikować umowę podwarunkiem, Ŝe Paweł zostanie biskupem Leon. Paweł, choć niechętnie,

przystał na ten warunek.Po powrocie do Leon nowy biskup z wielką energią podją ł działaniamisjonarskie w całej diecezji i załoŜył centrum klasztorne w zrujnowanymmiasteczku Ocismor. Hrabia Gwythyr przekazał wówczas Pawłowi starą rzymską fortecę na wyspie Ile de Batz, a sam przeniósł się do jednego zeswych nowych dworów. Paweł nadal budował kaplice i klasztory wprowincji, by wreszcie osiedlić się na stałe w mieście zwanym dzisiaj St.Poi de Leon.

Po śmierci hrabiego Gwythyra w 530 roku jego córka Gwenhwyfarodziedziczyła wszystko, co posiadał, zaś jej mąŜ Arthmael uzyskał dostępdo całego mają tku, a więc takŜe księstwa Leon. Nieco później zostało onowchłonięte przez armorykańskie królestwo Domnonii, w którym wspólną władzę sprawowali Arthmael i jego kuzyn Deroch, syn Riwala Mawra.Deroch po śmierci ojca panował w Domnonii od 524 do 535 roku.Jednocześnie Paweł Aurelian, święty-ksiąŜę, zarzą dzał częścią królestwa,którą otrzymał z tytułu pokrewieństwa z hrabią Gwythyrem - diecezją

Leon. Święty Paweł zmarł w 573 roku jako pierwszy biskup Leon wsędziwym wieku 86 lat.



magdalena86

Sw. Samson Dol

ycie tego świętego-Ŝołnierza jest szczególnie interesują ce i dość dobrzeznane, jako Ŝe zostało szczegółowo zrelacjonowane w Vita SanctiSamsonis (ycie Świętego Samsona), biografii spisanej w latach 610-615przez Tigernomaila, biskupa Leon i bratanka św. Pawła Aureliana. 4Św. Samson urodził się w 486 roku w Glamorganie. Był synem AmwnaDdu (Annuna "Czarnego"), syna Emyra Llydawa i jego Ŝony Anny, córkiMeuriga ap Tewdriga, króla Glamorganu i Gwentu. Rodzice posłalipięcioletniego chłopca do szkoły klasztornej św. Illtyda. Pozostał tam

wiele lat, uczą c się Starego i Nowego Testamentu, filozofii, retoryki,gramatyki, geometrii, arytmetyki i wszystkich sztuk znanych w owymczasie w Brytanii. We właściwym czasie św. Illtyd wyświęcił Samsona nadiakona, a potem na kapłana. Wtedy Samson opuścił Llanilltyd Fawr iwstą pił do klasztoru Piro on Caldey Island (Ynys Pyr).Otrzymawszy wiadomość o śmierci opata Piro, św. Illtyd wezwałmnichów z wyspy, aby przybyli do klasztoru Llanilltyd Fawr i wybraliSamsona na swojego opata. Jak się wydaje, Samson wytrzymał tylko

osiemnaście miesięcy na tym stanowisku, poniewaŜ nie mógł znieśćniechęci okazywanej mu przez mnichów. Postanowił przyłą czyć się dogrupy irlandzkich mnichów wracają cych z Rzymu do kraju.Po powrocie z irlandzkich klasztorów Samson odmówił przyjęciastanowiska przeora na wyspie Caldey Island i wyruszył wraz z ojcemAmwnem Ddu i dwoma innymi misjonarzami z klasztoru św. Garmona doDeerhurst w Gloucestershire. Niebawem biskupi wezwali go na synod ipowierzyli mu stanowisko opata tego klasztoru. Zgromadzenie biskupów

jednogłośnie postanowiło podnieść Samsona do godności biskupa i 22lutego 521 roku św. Dubricius dokonał aktu wyświęcenia.Wkrótce potem Samson postanowił wybrać się do Kornwalii. Przeprawiłsię przez Zatokę Severn i wylą dował w Padstow, gdzie spotkał św.Petroka. ZałoŜywszy kaplicę na wzgórzu koło Place House Samsonkontynuował misję na Półwyspie Kornwalijskim. W okolicach Trigg bą dźTricorium (obecnie Tregeare) Samson natkną ł się na grupę ludzi,odprawiają cych bałwochwalcze obrzędy wokół stoją cego głazu za zgodą

władcy, hrabiego Gwythiana Gelliwiga. Samson ochrzcił kamień, rzeźbią cna nim znak krzyŜa. Warto odnotować, Ŝe kamień taki znaleziono podczasrenowacji Studni św. Samsona w South Hill i moŜna go teraz oglą dać na



magdalena86

terenie klasztoru załoŜonego przez Samsona. Wysoki na sto osiemdziesią tcentymetrów głaz oprócz wyrytego krzyŜa nosi łacińską inskrypcję,

upamiętniają cą Cumregnusa, syna Maucusa.W ksiąŜce hrabiego Mikołaja Tołstoja The Questfor Merlin (Wposzukiwaniu Merlina) czytamy, Ŝe Samson napotkał Gwythiana i jegotowarzyszy podczas obchodów "Święta boga Lugha", które przypadałopierwszego sierpnia. Nic, więc dziwnego, Ŝe miejsce owego spotkania,zwane Gwithian, znajduje się kilkanaście kilometrów od miasta Morvah,które było sceną obchodów ostatniego święta Lughnasy w XIX wieku.Wydaje się, więc, Ŝe św. Samson stał się świadkiem brytyjskiej odmiany

irlandzkiego święta Lughnasa, podczas którego bóg Lugh dawał płodnośćziemi i bogactwo królestwu. Z przekazów historycznych wiadomo teŜ, Ŝepodczas obchodów święta istniał zwyczaj przynoszenia kamiennej głowy zpobliskiego sanktuarium i umieszczania jej na szczycie wzgórza.Podczas pobytu w Trigg św. Samson poznał hrabiego Gwythiana iwyświadczył mu przysługę, ratują c jego syna, który stracił przytomnośćpo upadku z konia. Z wdzięczności hrabia uznał Samsona za swegopatrona, oddał swoją posiadłość Gelliwig Caradogowi Freichfrasowi i

wyruszył z Samsonem do Armoryki.Z South Hill Samson dotarł lą dem do Golantu u ujścia rzeki Fowey napołudniowym wybrzeŜu Kornwalii. Tam załoŜył kościół, który do dzisiajnosi jego imię. Samson pozostał w Golancie aŜ do przybycia swegokuzyna Magloriusa, który przyniósł wieść o postępkach uzurpatorahrabiego Marka Conomorusa (króla Marcha) w armorykańskiej Domnoniiw 549 roku. Zostawiwszy kościół pod opieką swego ucznia, Samsonprzeprawił się przez morze do Armoryki i wylą dował w Dol, gdzie załoŜył

klasztor.W rozdziale szesnastym opiszemy szczegółowo, jak Samson zebrał armię,aby pozbawić władzy Conomorusa i przywrócić tron prawowitemuspadkobiercy bretońskiej Domnonii. Ćwiczył swoich Ŝołnierzy naWyspach Normandzkich, a przy tym znalazł czas na wprowadzeniechrześcijaństwa na Guernsey. Przy południowym molo Przystani św.Samsona załoŜył klasztor, a wkrótce potem jego kuzyn Maglorius utworzyłklasztor na wyspie Sark.

Po powrocie do Armoryki Samson na czele swej armii stoczył trzy bitwy iw 555 roku pokonał tyrana Marka Conomorusa. Spełniwszy swą misję,Samson mógł złoŜyć broń i wrócić do spraw Kościoła. Wzią ł udział w



magdalena86

posiedzeniach III synodu biskupów w ParyŜu i złoŜył tam swój podpis. Pośmierci Samsona w 565 roku jego kult szybko się rozprzestrzenił, a do

sarkofagu w Dol w Armoryce przybywało wiele pielgrzymek.

Św. Gwynllyw

W południowo-wschodniej Walii znajdowały się cztery bardzo znanekrólestwa: Brycheiniog, Glywysing, Gwynllywg i Gwent. Władcą Brycheiniogu był Brychan, którego ojciec, Aniach, poślubił Marchellę,córkę Tewdriga, króla Garth Madryn. Królestwo Brychana obejmowało

tereny Brecon, Talgarth i południowej części doliny Usk.Glywysing, które wzięło swą nazwę od Glywysa, rozcią gało się od rzekiUsk na zachód do rzeki Neath. Podobnie jak Ambrozjusz, Glywys byłpotomkiem w prostej linii rzymskiego cesarza Magnusa Maksymusa. Pośmierci Glywysa jego dziewięciu synów podzieliło królestwo międzysiebie. Gwynllywowi Filwrowi ("Wojownikowi") przypadło bagnistehrabstwo Gwynllywg, nazywane obecnie Wentloog Level. LeŜy onomiędzy Newport i Cardiff, sięgają c na północy do Brecon Beacons. II

legion Augusta, stacjonują cy w Caerleon-upon-Usk, osuszył Caldicot iWentloog Levels, lecz po odejściu Rzymian teren ponownie zamienił się wbagno.Znana jest historia o tym, jak Gwynllyw zakochał się w Gwladys, pięknejcórce Brychana Brycheinioga, zwanego "Pstrokatą Spódniczką ", i wysyłałgońców z prośbami o jej rękę. Jednak król Brychan potraktowałposłańców pogardliwie.Wzburzony Gwynllyw uzbroił trzystu ludzi i wyruszył na północ ze swej

fortecy pod Newport w Gwencie. Przekroczywszy góry Black Mountains,Gwynllyw staną ł z oddziałem u bram dworu Brychana Brycheinioga podmiastem Talgarth. PoniewaŜ Brychan wybuchną ł gniewem i odmówiłwydania córki, Gwynllyw postanowił uŜyć siły. Porwał Gwladys i ruszyłw drogę powrotną .Brychan wnet zorganizował silny pościg i dopędził Gwynllywa pod RhiwCarn na północ od Gelligaer, tuŜ za granicą posiadłości Gwynllywa.Rozgorzała krwawa bitwa, w której śmierć poniosło dwustu Ŝołnierzy

Gwynllywa. W bardziej znanej wersji tej historii do walki nie doszłodzięki interwencji króla Artura, który przypadkowo znalazł się w tejokolicy ze swymi adiutantami Caiem i Bedewerem. UmoŜliwiło to



magdalena86

Gwynllywowi ucieczkę z branką do fortecy Allt Gwynllyw koło Newportw Gwencie, zwanej teraz Stow Hill.

Ze zwią zku tych dwojga ludzi narodził się syn, któremu nadano imięCathmael, po walijsku Cadfael ("KsiąŜę Bitew"), co świadczy o tym, ŜeGwynllyw pragną ł, aby jego pierworodny został dzielnym Ŝołnierzem. On jednak wybrał słuŜbę Bogu i znany jest pod imieniem Cadoc bą dź Cattwg.5

Św. Cadoc

Młodego Cadoka powierzono opiece św. Tathana, dziekana kolegiumklasztornego w Caerwencie. W wieku osiemnastu lat Cadoc powrócił doojca Gwynllywa, który próbował go namówić do wszczęcia wojny zkrólem są siedniego państewka. Cadoc nie kwapił się jednak do wojaczki iwrócił do klasztoru św. Tathana. Skończywszy naukę, Cadoc opuściłkrólestwo ojca i udał się do wuja Pawła w Penychen, nazwanego późniejMorgannwgiem. Paweł podarował mu bagnistą dolinę, którą przyszłyświęty z wdzięcznością przyją ł i od razu zabrał się do budowy klasztoru na

skrawku suchego gruntu. Wnet dołą czyli doń inni młodzi uczniowie zCaerwentu, którzy równieŜ nie chcieli zostać Ŝołnierzami.Po pięciu latach Cadoc opuścił klasztorną szkołę w Llancarfanie i udał siędo Irlandii, aby studiować w Saighir pod kierunkiem św. Carthaga, uczniaśw Ciarana. Przebywał tam około trzech lat, a następnie wrócił do Brytaniiz liczną grupą irlandzkich i brytyjskich mnichów. Potem Cadoc wybrał siędo kraju ojca i zamieszkał w klasztorze uczonego mnicha Bachana zBrycheiniogu. Tam, w pobliŜu romano-brytyjskiego miasta Banium (Y

Gaer), uczył się łaciny.Później Cadoc załoŜył klasztor Llangadog w pięknej okolicy międzyrzekami Bran i Sawdde, niedaleko miejsca, gdzie wpadają do rzeki Towi.Na wschód od klasztoru wznoszą się majestatyczne szczyty BreconBeacons, a od południa czerwienią się grzbiety gór Black Mountain,nazywanych teŜ Carmarthen Fan. W pobliŜu tych ostatnich znajduje sięforteca Gara Goch, zbudowana w czasach prehistorycznych na wzgórzu,ską d moŜna było kontrolować cały basen rzeki Towi. Nieopodal tego

miejsca stał dwór Brychana; jest bardzo prawdopodobne, Ŝe kamiennaforteca takŜe nosiła kiedyś jego imię, lecz zmieniono tę nazwę na bardziejopisową - Garn Goch (Czerwony Kamień).



magdalena86

W Llangadog Cadoc nie miał łatwego Ŝycia z powodu Sawyla Beneuchela,syna Pabo Post Prydaina, który mieszkał w fortecy Pen-y-Ddinas w dolinie

Cynwyl Gaio. Brytyjski wódz plemienny napadał stamtą d na są siadów, azwłaszcza Irlandczyków z Brycheiniogu. Wkrótce Cadoc miał dośćuciąŜliwego wataŜki, zrezygnował z budowy nowego klasztoru i wrócił dozałoŜonego wcześniej kościoła w Llancarfan. Jakie było jego przeraŜenie,gdy ujrzał zrujnowaną , opuszczoną budowlę. Dzielny mnich zebrałwszystkich swoich podwładnych i kazał przygotowywać drewno nanaprawę klasztoru.Właśnie wtedy, około roku 527, zachorował jego ojciec. Stary król w

swoim czasie dawał się wszystkim mocno we znaki, ale Cadoc zdołał gonawrócić na chrześcijaństwo. Rozumieją c, Ŝe zbliŜa się śmierć, starzecposłał po Cadoca i biskupa Dubriciusa, który go wyspowiadał.Po śmierci Gwynllywa Rhain, syn Brychana Brycheinioga dostrzegł swoją szansę. Najechał prowincję Gwynllywg i spustoszył ją aŜ do brzegumorza. Jednak mieszkańcy Gwynllywgu zorganizowali się i ruszyli wpościg za rozbójniczą armią . ZwycięŜali w kolejnych bitwach i w końcuschwytali Rhaina. Nie ośmielili się go zabić, poniewaŜ był spokrewniony

ze św. Cadokiem. Na wieść o trudnej sytuacji wuja Cadoc udał się tam,gdzie go więziono, i doprowadził do uwolnienia.W tym czasie w Gwynllywgu panowało bezkrólewie. Cadoc, nie chcą csamemu sobie wkładać korony, mianował królem Meuriga, syna CaradogaFreichfrasa (którego nie naleŜy mylić z Meurigiem ap Tewdrigiem), idoprowadził do jego małŜeństwa z ciotką Dibunn. W kronice Book of Llandoff czytamy, Ŝe Meurig potwierdził wszystkie przywileje nadaneprzez Artura i Maelgwyna. Świadkami tego wydarzenia byli święci:

Dawid, Cynidr, Teilo, Illtyd, Maidoc i Cannou.W 528 roku wędrują cy przez Penychen św. Gildas odwiedził św. Cadoca,który skorzystał z okazji i poprosił Gildasa o to, aby zaopiekował sięklasztorem Llancarfan, gdyŜ chciał udać się do Alby. Gildas wyraziłzgodę, ale poróŜnił się ze św. Dawidem, zanim jeszcze Cadoc ruszył wdrogę. Spierali się o to, kto ma być zwierzchnikiem Kościoła w Dyfed;Gildas usilnie dąŜył do zajęcia miejsca Dawida. Do zaŜegnania konfliktuwezwano Cadoca. Ten jednak nie chciał urazić Ŝadnej ze stron, poprosił,

więc o mediację św. Finiana, swego przyjaciela i druha, który przyznałrację św. Dawidowi.Cadoc wyruszył do Alby około 529 roku i zbudował tam kamienny



magdalena86

klasztor. Przez są siednią parafię Carmunnock biegnie pasmo wzgórzCathkin Hills; oddziela ono Strathclyde od Ayrshire i kończy się w

Stathgryf w Renfrewshire. Przypuszczalnie na prośbę Gildasa Cadocodnalazł tam grób jego ojca, Cawa Prydeina z Cwm Cawlwyd, którystracił swoją ziemię w wojnie z Piktami. Na znak przyjaźni z Gildasem,Cadoc wzniósł kościół na grobie Cawa Prydeina.Po powrocie do Llancarfanu Cadoc z powrotem zają ł stanowisko przeoraklasztoru. Zanim Gildas wyjechał do Glastonbury, dwaj święci spędziliWielki Post w skromnych chatkach na są siadują cych ze sobą wysepkachFiat Holm i Steep Holm na rzece Severn. Modlitwę i medytację przerywali

jedynie na czas wzajemnych odwiedzin. PoniewaŜ w zatoce Severngrasowali piraci, na wysepkach stało się niebezpiecznie i święty Cadocmusiał rozejrzeć się za innym schronieniem. Znalazł takowe na brzegurzeki Neath i wysłał stamtą d dary dla króla Arthmaela (Artura), ten zaśodwdzięczył się, przekazują c świętemu na własność teren, który zostałpóźniej nazwany Cadoc-juxta-Neath.Wkrótce potem Cadoc poróŜnił się z Arturem, udzielił, bowiemschronienia niejakiemu Ligessaukowi Lawhirowi ("Długogłowemu"),

który zabił trzech Ŝołnierzy Artura. Cadoc ukrywał go w Gwynllywguprzez siedem lat, zanim Artur odkrył prawdę. Przekraczało to zwyczajowyokres azylu, więc król bardzo się rozgniewał i zaŜą dał od Cadocaodszkodowania. Artur staną ł po jednej stronie rzeki, a wysłannicy Cadocapo drugiej; porozumiewali się krzykiem. Zaproponowali, Ŝe Cadoc dakrólowi trzy najlepsze woły za kaŜdego zabitego Ŝołnierza, lecz Arturodrzucił propozycję i zaŜą dał w zamian trzystu krów. Kiedy jednakdoprowadzono bydło nad rzekę, król stwierdził, Ŝe nie moŜe przyjąć krów,

bo nie są tej samej maści. Stwierdził, Ŝe przednia część ciała krów ma byćczerwona, a tylna -biała. Cadoc uznał, Ŝe nie moŜe spełnić warunkówkróla. Wówczas Artur polecił Caiowi i Bedewerowi spotkać się zwysłannikami Cadoca pośrodku mulistej rzeki i w końcu zgodził sięprzyjąć bydło. Incydent ów, opisany w biografii Life ofSt. Cadocpokazuje, Ŝe Artur był wszechwładnym królem Glamorganu i Gwentu, aCadoc jego poddanym. Przyznać trzeba, Ŝe święty musiał zapłacić słoną cenę za swój postępek.

W 534 roku św. Gildas wrócił do klasztoru w Rhuys w Armoryce, a Cadocwyruszył na pielgrzymkę do Jerozolimy i Rzymu. W drodze powrotnejodwiedził swego przyjaciela Gildasa w Rhuys i dowiedział się o



magdalena86

odpowiednim miejscu na nowy klasztor na wyspie w lagunie Sea of Bełz.Gildas usilnie namawiał Cadoca, Ŝeby się tam osiedlił, ale święty

postanowił wrócić do Brytanii.Po przybyciu do Llacarfanu Cadoc dowiedział się, Ŝe podczas jegonieobecności odbył się synod w Llandafi Brefi. Bardzo się rozgniewał, Ŝetak waŜne spotkanie zorganizowano bez jego wiedzy. Gniew swójskierował głównie na ś w. Dawida, który odegrał w całej sprawiedecydują cą rolę. Na znak protestu rozpoczą ł głodówkę i zaprzestał jejdopiero wtedy, gdy przekonano go, Ŝe postępuje wbrew zasadomchrześcijańskim.

W 547 roku panikę w całym kraju wywołał wybuch epidemii. Cadocpostanowił wybrać się do Armoryki; po drodze zatrzymał się w Kornwaliii załoŜył kaplicę, której ruiny znajdują się koło St. Minver w hrabstwiePadstow.Cadoc pamiętał wizytę na wyspie w lagunie Sea of Bełz. Po dotarciu doArmoryki zebrał grupę mnichów i załoŜył tam klasztor nazywany obecnieIle de St. Cadou. W tamtejszej kaplicy moŜna zobaczyć posą g młodegoCadoca w mitrze i z pastorałem. W wycią gniętej prawej dłoni zawsze

znajdują się młode kwiaty zbierane przez dzieci z małej wioski na stałymlą dzie. Wyspę łą czy z lą dem grobla z bloków granitu, zbudowana przezśw. Cadoca. Albert Le Grand podaje, Ŝe Cadoc pozostawał na wyspieprzez trzy lata. Potem przekazał klasztor uczniowi imieniem Cadwaladr, asam wrócił do Llancarfanu.W 564 roku król Ainmire wezwał Gildasa, aby pomógł przywrócićchrześcijaństwo w Irlandii. Zaproszenie dotyczyło takŜe Cadoca, któryprzyją ł je i załoŜył nowy klasztor na podarowanej mu ziemi nad rzeką

Liffey.Rok później Cadoc wrócił do Llancarfanu. Odczuwał juŜ cięŜar swojegowieku i zarzą dzanie tak duŜym klasztorem stawało się dlań zbyt męczą ce.Postanowił, więc przekazać władzę w ręce młodego ucznia imieniem Elli.Odchodzą c, zostawił braciom z Llancarfanu Ewangelię przetłumaczoną przez Gildasa i polecił im, aby wszelkie spory rozstrzygali pod leszczyną ,którą sam zasadził.Z Llancarfanu Cadoc udał się do Beneventum, gdzie - zgodnie z instrukcją

- Elli miał go odwiedzać raz do roku i zdawać sprawę z tego, co dzieje sięw Llancarfanie. W Beneventum Cadoca wybrano na przeora duŜegoklasztoru, który pozostał bez zwierzchnika. W ścianach budynku z



magdalena86

rzecznego mułu i trzciny było mnóstwo dziur. Nie zwlekają c długo, Cadoczarzą dził remont klasztoru.

Po tak długim i aktywnym Ŝyciu Cadoc z pewnością pragną ł spokojnejegzystencji, lecz nie było mu dane jej zaznać. Banda Saksonów napadła naklasztor, rabują c i mordują c wszystkich. Jeden z Ŝołnierzy wtargną ł dokościoła i przeszył sędziwego Cadoca włócznią , gdy odprawiał mszę. Jegozwłoki przez pewien czas znajdowały się w Beneventum. Później nagrobie świętego zbudowano nowy kościół. 6

Św. Dawid

Dawid bą dź Dewi - bo tak brzmiało jego walijskie imię-jest jednym ztrzech, obok Cadoca i Teilo, kanonizowanych świętych brytyjskich. Jakopatron Walii cieszy się największą czcią . Według tradycji Dawid urodziłsię w Lian Non, w kościele St. Non w Pembrokeshire. Jak się wydaje,podczas wizyty w Menevii, Sandde (Sant, syn Cerediga, syna Cuneddy),król Ceredigionu, zgwałcił zakonnicę imieniem Nona (Nonnita), któraurodziła później syna, Dewiego. Oboje rodzice pochodzili z wysokich

rodów, gdyŜ Sandde był wnukiem Cuneddy Wlediga, a Nona byłaprawnuczką Yortigerna.Ze źródeł historycznych wynika, Ŝe Dawid kształcił się w niewielkim, alesłyną cym z wysokiego poziomu edukacji klasztorze celtyckim Henfynyw,połoŜonym na zachodnim wybrzeŜu Walii, na południe od Aberaeronu.Administrował nim biskup Guistianus, brat św. Nony, wuj Dawida.Młodego Dawida wysłano następnie na dalsze studia do klasztoruTygwyn-Daf (Whitland) w Dyfedzie, gdzie opatem był ś w. Paulinus.

Później Dawid powędrował do Gwentu, a stamtą d do Black Mountains,gdzie zbudował skromną celę i kaplicę na miejscu obecnego kościoła św.Dawida i klasztoru Llanthony. Spędziwszy tam kilka lat na modlitwach imedytacji, Dawid wrócił do rodzinnej Menevii.Dawid wędrował w towarzystwie trzech uczniów: Aedana, Eiludda iYsvaela. Dotarli do Yalle Rosina, gdzie napotkali wrogo nastawionegoirlandzkiego wodza-druida Boia. Ród ten od czasów prehistorycznychzamieszkiwał w pobliskiej fortecy na wzgórzu. Jej ruiny moŜna dziś

oglą dać na skale znajdują cej się na farmie Clegyr Boia, około dwóchkilometrów od miasta St. David.Po kilku potyczkach Dawid zdołał przekonać Boię, aby ten pozwolił mu



magdalena86

zbudować klasztor w ustronnym miejscu Yalle Rosina, który otrzymałnazwę Mynyw. (W czasach Dawida okolicę tę nazywano "Doliną RóŜ" ze

względu na obfitość tych kwiatów porastają cych zbocza doliny.) Surowe,spartańskie Ŝycie Dawida, wypełnione modlitwą , cięŜką pracą i prostymiposiłkami, było przykładem dla wszystkich, którzy z nim przebywali. Niepił wina, nie jadł mięsa i nigdy nie uŜywał wołów do orki - zaprzęgał dopługa swoich mnichów.Dawid wysyłał z klasztoru misjonarzy w róŜne strony, aby nawracalipogan. Jego wpływ zaznaczył się w południowej i zachodniej Walii,Irlandii, Szkocji, Kornwalii i Bretanii. Wioski o nazwie Llandewi,

rozrzucone po całej Walii, znaczą miejsca, gdzie stanęły kościołyzbudowane przez Dawida bą dź jego uczniów.W 529 roku Dawid zwołał synod, który połoŜył kres herezji pelagiańskiej,nazwany z tego powodu "Synodem Zwycięstwa". Biskupi ratyfikowaliwówczas kodeks postępowania Kościoła Brytyjskiego, sporzą dzony przezDawida. Kopia dokumentu spoczywała w katedrze św. Dawida, lecz uległazniszczeniu podczas napaści piratów.Według obliczeń arcybiskupa Usshera św. Dawid zmarł w 544 roku w

wieku 82 lat w klasztorze Mynyw (Menevia) i został tam uroczyściepochowany z polecenia Maelgwyna Hira z Gwyneddu. W trumnie odkrytejw 1866 roku w niszy za wielkim ołtarzem katedry św. Dawida znalezionokości ludzkie. Przez długi czas uwaŜano, Ŝe są to szczą tki św. Dawida i jego ucznia św. Justyniana, ale badanie metodą izotopu węgla wykazało,Ŝe pochodzą z XII wieku. Mogą to, więc, być kości św. Caradoca. 7W poemacie Armes Prydein Vawr (ok. 930) św. Dawid zostałprzedstawiony jako rycerz prowadzą cy Brytów do zwycięstwa nad

Saksonami, a więc typowa postać dla brytyjskiej epoki heroicznej,podobna do Artura. Wydaje się, Ŝe Dawid zdominował scenę wojskową ireligijną południowego i zachodniego Dyfedu, doprowadzają c do końcapodbój Walii rozpoczęty przez Cuneddę. To właśnie wizerunek Dawida jako przywódcy narodowego sprawił, Ŝe obrano go patronem Walii.Czasami wojska walijskie wyruszały na wojnę, zabierają c szczą tki Dawidaw przekonaniu, Ŝe zapewnią im one zwycięstwo. Nie ulega wą tpliwości,Ŝe Dawid był świętym-Ŝołnierzem dorównują cym samemu Arthmaelowi.

Sw. Efflamywot tego świętego został spisany w XII wieku na podstawie podańludowych, które przetrwały w zniekształconej formie. Mimo to u źródła



magdalena86

tych legend kryje się prawda, którą do tej pory ignorowali badacze dziejówArtura.

Imię Efflam pochodzi od walijskiego słowa efflan - "jasny", "wspaniały".Felim, bo tak po irlandzku brzmiało jego imię, był synem króla Dyfedu,który nieustannie prowadził wojny z innym irlandzkim królem. W końcuzawarli pokój ustalają c, Ŝe Efflam poślubi Elenorę, córkę dawnego wroga.Efflam jednak juŜ wcześniej postanowił zostać mnichem, więc wsiadł nastatek i popłyną ł do Armoryki. Wylą dował w okolicy Plestin-les-Greves.Wcześniej dotarł tam lestin, inny imigrant, który zają ł ziemię między ToulEfflam i Locmikel z wielką skałą , zwaną Querlaz. Lestyn był jednak hojny

z natury, więc odstą pił część swoich posiadłości Efflamowi, Ŝeby mógł onzbudować klasztor.W biografii Life of St. Efflam (ycie św. Efflama) pióra Alberta LeGranda znalazł się ciekawy fragment dotyczą cy św. Efflama i króla Artura:Królem armorykańskiej Domnonii był w owym czasie Riwal Mawr,krewny wielkiego Artura, który od czasu do czasu przyjeŜdŜał do niego napolowanie. Pod skałą Querlaz gnieździł się ohydny smok nękają cymieszkańców tych okolic. Król Artur dowiedział się o potworze i wyruszył

na poszukiwanie. Smok był jednak nadzwyczaj przebiegły, albowiemwchodził do jaskini tyłem dla zmylenia przeciwnika. Artur zmagał się zpoczwarą cały dzień, lecz nie mógł jej pokonać. Wtedy Efflam spytałkróla, czy moŜe stanąć do walki ze smokiem. Artur zgodził się. Efflamuczynił znak krzyŜa i potwór, toczą c z pyska krew i jad, spadł ze skały domorza i zabił się. Skała spryskana smoczą krwią nazywana jest po dziśdzień Czerwoną Skałą . Riwal Mawr, z wdzięczności dla świętego zauwolnienie kraju od wstrętnego stwora, podarował mu ziemię, na której

stała jego cela. 8Legenda spisana w formie zagadki przedstawia wspólną walkę świętegoArthmaela i Efflama z olbrzymią "świą tynią węŜa" zbudowaną z pionowostoją cych głazów, taką samą jak w Carnacu. Była ona symbolem starejpogańskiej wiary i chrześcijanie dąŜyli do jej zniszczenia.Św. Derfel Gadam (" Mocarz")Derfef (Derfael) był synem Riwala Mawra, syna Emyra Llydawa. Do jegoimienia zazwyczaj dodaje się przydomek Gadarn ("Mocarz"), gdyŜ w

młodości zajmował się rzemiosłem wojennym; średniowieczni walijscybardowie często sławili w pieśniach jego siłę i zręczność. PrawdopodobniewyróŜnił się w bitwie pod Camlanem w 537 roku.



magdalena86

Derfel jest patronem Llanderfel w Gwyneddzie, gdzie wielką czcią otaczano drewniany posą g, przedstawiają cy Derfela na koniu z kijem.

Zachowały się jedynie szczą tki konia i kija, które znajdują się obecnie wkruchcie kościoła.W 1538 roku doktor Ellis Price, przedstawiciel Thomasa Cromwella wdiecezji St. Asaph, napisał do Cromwella list z prośbą o dokładną instrukcję dotyczą cą rzeźby. Chodziło o to, iŜ okoliczni ludzie tak bardzowierzyli w Derfela, Ŝe przychodzili codziennie do kościoła z końmi,krowami albo pieniędzmi. 5 kwietnia, czyli w Dniu św. Derfela, pięciusetlub sześciuset ludzi przyszło pokłonić się wizerunkowi. Ludzie ci wierzyli

głęboko, Ŝe kaŜdego, kto tego dnia złoŜy dar Derfelowi, święty ocali odpiekła.Thomas Cromwell nakazał doktorowi Price'owi wysłać drewnianą rzeźbędo Londynu i mimo łapówki w wysokości 40 funtów rozkaz zostałwykonany. Nieco później, 22 maja 1538 roku, spalono na stosiefranciszkańskiego mnicha Foresta z Greenwich za to, Ŝe sprzeciwiał sięzamiarowi króla Henryka VIII, który chciał zostać głową KościołaAngielskiego. TuŜ przed egzekucją rzucono na stos rzeźbę Derfela.

Dziwnym zbiegiem okoliczności Walijczycy znali przepowiednię, wedle,której drewniany posą g spali kiedyś cały las. MoŜna powiedzieć, Ŝeprzepowiednia się spełniła, gdyŜ mnich o imieniu Forest ("las")rzeczywiście spalił się na popiół.Koło Blaenau Ffestiniog w Gwyneddzie jest miejsce, zwane Llys Dorfill, iuwaŜa się, Ŝe tam właśnie mieszkał Derfel Gadarn, kiedy parał sięrzemiosłem wojennym. Niedaleko stamtą d do Camlanu, gdzie odbyła sięsłynna bitwa. W niektórych źródłach czytamy, Ŝe na starość Derfel

zamieszkał w klasztorze św. Cadfana na wyspie Bardsey i tam zostałpochowany.Nie wolno zapominać, Ŝe święci-Ŝołnierze pochodzili z królewskich rodówi wielu było ze sobą spokrewnionych. Oto zwią zki rodzinne niektórychświętych:Elen Luyddog (Helena Zastępów), Ŝona Magnusa Maksymusa otrzymałataki przydomek, poniewaŜ towarzyszyła legionom męŜa. Po jego śmierciwróciła do Walii i poślubiła św. Rhedywa (Ridicusa), który był synem

Ithela Haela ("Hojnego") z Llydaw, słynnego Ŝołnierza-weterana, znanegoteŜ pod imieniem Riothamus, ojca Aldwra (Aldroena) - władcy walijskichosad w Armoryce, św. Garmona (Germaina) - biskupa Aleth (St. Servan w



magdalena86

Bretanii), a potem wyspy Man.To znamienne, Ŝe św. Garmon był wujem św. Illtyda Farchoga

("Rycerza"), którego wyznaczył na zwierzchnika kościoła Cór Tewdys(Chór Teodozjusza), zwanego później Llanilłtyd Fawr (Wielki Kościół św.Illtyda). Św. Illtyd był synem Bicanysa, syna Aldwra, brata św. Garmona.Bicanys, arystokrata i Ŝołnierz z Llydaw w Bretanii oŜenił się z Gwerylą ,córką Tewdriga Fendigaida ("Błogosławionego", króla Morgannwgu iGwentu. Zatem jego syn Illtyd był kuzynem Athrwysa ap Meuriga apTewdriga, czyli historycznego i legendarnego króla Artura.Meurig doprowadził do waŜnego przymierza, wydają c swoje córki za

synów Emyra Llydawa, brata Bicanysa. Jeden z synów Emyra, Amwn Ddu("Czarny"), oŜenił się z Anną , córką Meuriga, siostrą Athrwysa, a ichsynem był wielki Ŝołnierz-święty Samson, bratanek króla Artura. Drugisyn Emyra Llydawa, Riwal Mawr ("Wielki") okazał się niezłomnymsprzymierzeńcem Artura. Riwal miał kilku synów, między innymi św.Derfela Gadarna ("Mocarza"), który walczył u boku Artura w bitwie podCamlanem, i Arthmaela II, który prawdopodobnie takŜe wzią ł udział wowej bitwie, a pochowany został na wyspie Bardsey.

Św. Paweł Aurelian pochodził z domu Ambrozjusza Aureliana, a św.Cadoc z domu Macsena Wlediga (Magnusa Maksymusa). Obaj bylikuzynami Artura, ćwiczonymi w rzemiośle wojennym, i obaj zrezygnowaliz wojowania na rzecz religii. Na wizerunku św. Gwynllywa Filwra("ołnierza"), znajdują cym się w kościele w Newport, widzimymęŜczyznę w zbroi i koronie na głowie. Po przyjęciu chrześcijaństwa królabdykował.Św. Dawid pochodził z domu Cuneddy Wlediga. Doprowadził do końca

dzieło podboju Walii rozpoczęte przez pradziadka, a później poświęcił sięKościołowi celtyckiemu i został biskupem w królestwie swego krewniakakróla Artura.W XII wieku tradycję Ŝołnierzy-świętych odnowił św. Bernard zClairvaux, który w 1118 roku załoŜył zakon templariuszy. Głównym celemrycerzy-mnichów była ochrona pielgrzymów udają cych się do ZiemiŚwiętej. Templariusze podejmowali wiele kampanii zbrojnych przeciwkowrogom Chrystusa, zwłaszcza w Palestynie. Św. Bernard napisał o nich:

Są potulni jak baranki i tak nieliczni jak lwy. Połą czyli łagodnośćmnichów z męstwem rycerzy tak doskonale, Ŝe nie wiem, czy nazwać ichrycerzami czy sługami boŜymi. 9



magdalena86

Rozdział 9

Historia zaklęta w kamieniu

Dwieście lat po odejściu legionów rzymskich mieszkańcy Brytanii nadalzachowywali niektóre elementy kultury Rzymian, na przykład zwyczajstawiania pamią tkowych obelisków z łacińskimi inskrypcjami. Kamieniete, których jest w Walii około 440, upamiętniają począ tki chrześcijaństwaw księstwie w V i VI wieku. Imiona waŜnych osobistości, wypisane naobeliskach, stanowią niezwykły przewodnik po historii średniowiecza wBrytanii.Kamienie pamią tkowe w Walii mają wyją tkowe znaczenie, gdyŜ są

jedynymi pisanymi dokumentami z tego okresu. Niestety po upływie takwielu stuleci znaczna ich część uległa zniszczeniu, głównie z powoduwykorzystywania obelisków w charakterze materiału budowlanego, lecz



magdalena86

od czasu do czasu podczas prac restauracyjnych w staroŜytnych kościołachkonserwatorzy odkrywaj ą takie skarby.

Walia to jedno z niewielu miejsc, gdzie inskrypcje na średniowiecznychobeliskach wykonywano w dwóch językach: po łacinie i pismemogamicznym. Rzecz jasna, na wielu kamieniach w Irlandii, Szkocji i nawyspie Mań wyryto tylko napisy ogamiczne. Ta forma pisma, polegają cana wycinaniu kresek wzdłuŜ brzegu kamienia, prawdopodobnie powstaław IV wieku na południu Irlandii. Najwięcej takich obelisków znajduje sięw tych regionach Walii, gdzie osiedlili się goidelscy najeźdźcy z Irlandii.W Dyfedzie jest ich dwadzieścia jeden, dziewięć w Powys i dwa w

Glamorganie. Dwadzieścia sześć obelisków ma inskrypcje dwujęzyczne:łacińskie i ogamiczne.W Powys, w obrębie staroŜytnego królestwa Brycheiniog (ZiemiaBrychana), znajduje się siedem kamieni z napisami ogamicznymi, copotwierdza silne wpływy irlandzkie na tych terenach. Ojciec Brychana,Aniach, przybył z Irlandii. Brychan oŜenił się z Meneduką , córką Custennina Fendigaida, a ich dzieci załoŜyły wiele kościołów w tymregionie kraju.

Podczas przygotowań do napisania niniejszej ksiąŜki obejrzeliśmy wielestaroŜytnych obelisków. Postanowiliśmy zwrócić uwagę czytelników nate, których inskrypcje zawierają informacje zwią zane z zagadką Artura.Najstarsze obeliski, ustawione przez Rzymian, są skarbnicą wiedzy oówczesnej Brytanii, poniewaŜ zapisywano na nich imiona, wiek, miejsceurodzenia, a nawet zawód zmarłego. Czasami Brytowie ponowniewykorzystywali rzymskie obeliski i dodawali kolejne inskrypcje. Takiwłaśnie okaz moŜna zobaczyć w niewielkim muzeum staroŜytnych

kamieni koło Margam Abbey w zachodniej części Glamorganu. Zpierwotnej inskrypcji dowiadujemy się, Ŝe kamień został ustawiony zapanowania cesarza Flawiusza Waleriusza Maksymianusa, czyli wielkiegoAugusta. Czytamy teŜ na niej:HIC IACIT CANTUSUS PATER PAULINUS (Tu spoczywa Cantususojciec Paulinusa)W północnej Walii znaleźliśmy kamień upamiętniają cy Irlandczyka zrzymskimi koneksjami:

Pod tym stosem kamieni leŜy CarausiusTrudno cokolwiek stwierdzić na pewno, ale człowiekiem tym moŜe byćCarausius, niesłychanie utalentowany Irlandczyk z Menapii, któremu



magdalena86

powierzono dowództwo wojsk rzymskich w Galii i zarzą d portówmorskich. Carausius zerwał współpracę z Rzymem i ogłosił się

samodzielnym władcą Brytanii. Okazał się zdolnym męŜem stanu iznakomitym Ŝołnierzem, rzą dzą c Brytanią przez siedem lat (287-293). Wtym samym czasie jego brat Cabri Lifeacher był władcą Irlandii.Carausius stworzył dynastię, której członkowie rywalizowali z potomkamiMaksymusa. Nie moŜna teŜ wykluczyć, Ŝe pod kamieniem spoczywa synCarausiusa, nazywany Carausiusem II. Rzą dził on w połowie czwartegostulecia, kiedy w Galii wybuchło powstanie Magnecjusza (350-353), Ŝyłwięc współcześnie z Eu-dafem Henem, wszechpotęŜnym władcą Arfonu,

którego córka Elen Luydogg wyszła za Macsena Wlediga (cesarzaMaksymusa).W Llanhaelhearn w Gwyneddzie przyjrzeliśmy się obeliskowi, którymoŜna nazwać dokumentem pamięci plemiennej. Wyryta na niminskrypcja głosi: "Tu leŜy Aliotus Elmetian". Zdanie to świadczy o tym, ŜeAliotus przywędrował z północnego królestwa Elmetu do północnej Walii,gdzie zmarł i został pochowany. Podobny napis znaleźliśmy na obelisku wPenbryn na wybrzeŜu Dyfedu. Napis brzmi:

Kamień Carbelangusa, Ordowika.Ordowikowie to plemię zamieszkują ce w czasach rzymskich środkową Walię. Carbelangus musiał, więc dotrzeć tam z północy, a na grobieumieszczono jego łacińskie imię. Fakt, Ŝe na kamieniu znalazło się słowookreślają ce przynaleŜność plemienną , świadczy o tym, iŜ podział tenprzetrwał rzymską okupację.W kościele Penmachno w Gwyneddzie znajduje się kamień z takim otonapisem:

Tu leŜy Cantorix;był obywatelem Yenedoskuzynem Maglosa, sędziego.Yenedos to celtycka wersja nazwy północno-zachodniej Walii(Caernarvonshire i Anglesey). Sformułowanie to oznacza, Ŝe centrumadministracyjne tego regionu znajdowało się w Segontium, starej fortecyrzymskiej, z którą wiąŜe się imię Magnusa Maksymusa (MacsenaWlediga). Słowo "Maglos" na kamieniu moŜe być skrótem od

Maglonocus, bo tak brzmi łacińska wersja imienia Maelgwyn Gwynedd.W kościele w Nevern w Dyfedzie znajduje się opatrzony inskrypcją kamień, z którego zrobiono parapet okna. Na szczęście inskrypcja jest na



magdalena86

widocznej górnej powierzchni płyty. Oto jej treść:MAGLOCUNI FILI CLUTORIS

MoŜe t o b yć obelisk upamiętniają cy Maelgwyna Gwynedda, synaCadwallona Lawhira ("Długogłowego").Na zewną trz kościoła tkwi w ziemi płyta, zwana Kamieniem Yitaliana. Jestto obelisk upamiętniają cy Yitaliana, ojca Gwrtheyrna Gwrtheneua, czyliYortigerna. Inskrypcja zapisana została w języku ogamicznym i po łacinie.Słowo emereto świadczy, Ŝe człowiek ten słuŜył w armii.YITALIANI EMERETO (Grób Yitaliana)Próbowaliśmy odszukać obelisk Gwrtheyrna Gwrtheneua (Yortigerna

Chudego), lecz jedyne, co znaleźliśmy, to kamień w Penmachno wGwyneddzie, na którym nie ma Ŝadnej inskrypcji; mimo to mieszkańcytych okolic nazywają go Llech Gwrtheyrn. Być moŜe kiedyś była na niminskrypcja, lecz starły ją deszcze i piasek. Trzeba podkreślić, Ŝe imiennynapis na kamieniu nie świadczy wcale, Ŝe osoba ta właśnie tam spoczywa -często obeliski stawiano wyłą cznie po to, aby oddać cześć zmarłemu. Wnaszych czasach postępuje się podobnie, stawiają c pomniki sławnymludziom.

Na wzgórzu 3 kilometry na północ od Margam Abbey w zachodniej częściGlamorganu stał kiedyś kamień zwany, Maen Llythrog (Kamień znapisem). Kilka lat temu przewieziono go do muzeum w Margam. Od tejpory nazywany jest Kamieniem Boduoca. Widnieje na nim taki napis:BODYOC-HIC IACIT / FILIUSCATOTIGRINI / PRONEPUSETERNALI (S) / YEDOMAY(Kamień Bodvoca. Tu leŜy syn

Catotigirnusa i prawnuk Eternalisa Vedomavuma)MoŜliwe, Ŝe dedykacja odnosi się do Bodvoca, syna Catigirna i wnukaYortigerna. Catigirn poległ w bitwie z Saksonami dowodzonymi przezHengista Horsę. Bodvoc, jego syn, odziedziczył władzę w Buellt (BuilthWells) po śmierci Pascenta, trzeciego syna Gwrtheyrna Gwrtheneu.Według tradycji ludowej Catigirn został pochowany w Kit's Coty,prehistorycznym dolmenie w hrabstwie Kentu.W Walijskim Muzeum Narodowym w Cardiff mieliśmy okazję dokładnie

zbadać Kamień Tagernacusa. Trzymetrowy obelisk stał na grzbieciewzgórza Cefn y Brithdir koło Tirpil w środkowej części Glamorganu. Ototreść inskrypcji: j.


http://slidepdf.com/reader/full/barber-chris-pykitt-david-legenda-camelotu1-odkrycie-prawdy-o-kr

magdalena86

l TAGERNACUS FILIUS MARTI HIC IACIT }(Tu leŜy Tagernacus syn Martiusa)

Walijskie tłumaczenie inskrypcji wskazuje, Ŝe spoczywa tam Teyrnoc, synMara, którego ojcem był Glywys Glywysing. Imię Mar występuje wnazwach Marstow (w hrabstwie Hereford), Margam (w zachodniej częściGlamorganu) i Marcross (w południowej części Glamorganu). NazwaMargam (w zachodnim Glamorganie) pierwotnie brzmiała Margan, cooznacza dosłownie "Śpiew Mara". Słowo Margam znaczyło, więc ChórMara. Taką formę nazwy miasta spotykamy w kronice Annales de Margam(Kroniki Margamu).

Imię Tagernacusa występuje równieŜ na kamieniu Cwmdu w Powys, aleoznacza tam Catacusa, syna Tagernacusa. Wysoki na 2 metry obeliskwbudowany jest w przyporę południowej ściany kościoła. Oto treśćłacińskiej inskrypcji, zapisanej pionowo w dwóch rzędach:CATACUS HIC IACIT FILIUS TEGERNACUS(Tu leŜy Catacus syn Tagernacusa)Niegdyś kamień stał na polu, zwanym Tir Gwenlli, około 1,5 kilometra napołudniowy zachód od kościoła w dolinie Cwm Cattwg. Wymieniony w

inskrypcji Catacus to nie sławny św. Cadoc, budowniczy wielu kościołóww Walii i Bretanii, lecz jego bratanek, noszą cy to samo imię. MoŜliwe, Ŝeobelisk Cadoca, syna Gwynlliwa, stał kiedyś w progu kościoła Fach wLladefaelog, w prowincji Powys.Niestety, kilka lat temu został zniszczony lub zaginą ł. Wiadomo, Ŝe byłona nim wyryte słowo CATUC.Istnieje wiele obelisków opatrzonych imionami średniowiecznychświętych i ich krewnych. Widzieliśmy jeden z nich, wbudowany w

zewnętrzną południową ścianę nawy kościoła Llandysilio w Dyfedzie. Ototłumaczenie łacińskiej inskrypcji:Kamień Clutoriksa, syna Paulimisa Marinusa z LatiumJest to prawdopodobnie kamień upamiętniają cy syna św. Pola de Leon.Latium, po walijsku Llydaw, to Bretania. Imię Paulinus cieszyło się, rzecz jasna, wielką popularnością ; w Cynwy Caeo w Dyfedzie moŜna zobaczyćpłytę z łacińską inskrypcją , której tłumaczenie brzmi:SłuŜył wierze i swojej ojczyźnie, którą na zawsze ukochał. Tu leŜy

Paulinus, co spędził Ŝycie sprawiedliwie.Inskrypcja ta odnosi się prawdopodobnie do zmarłego około 550 roku św.Paulinusa, nauczyciela św. Dawida.



magdalena86

Innemu waŜnemu świętemu złoŜono hołd w kościele St. Sadwrn wLlansadwra wAnglesey, prowincji Gwyneddu. Wewną trz znajduje się

obelisk św. Sadwrna, budowniczego kościoła. Odkryty pod ścianą zakrystii kamień opatrzony został takim napisem:HIC BEATU (S) SATURMNUS (PULTIS) ACITET SUA SA (NCTA) CONIX P(AX)(Tu leŜy błogosławiony... Saturninus i jego święta ŜonaPokój wam.)Słowo beatus bą dź beatissimus występuje dość często w dawnychchrześcijańskich epigramach, zwłaszcza tych, które odnoszą się do

męczenników, świętych i biskupów. Santa caniux to zwrot spotykany wpogańskich epitafiach, lecz tutaj bez wą tpienia autor uŜył go w kontekściechrześcijańskim. Saturninus to prawdopodobnie Sadwrn Farchog,armorykański ksiąŜę i brat św. Illtyda, załoŜyciel słynnego kolegiumLlanilltyd Fawr (Llantwit Major) w południowej Walii, który oŜenił się zeswoją kuzynką Canną . Kilka kilometrów od Llansadwrn, w Beaumaris,znajduje się grób ozdobiony misternie rzeźbionymi wizerunkami świętychz Anglesey. Dwa z nich przedstawiają Sadwrna i Cannę. Sandwra ukazany

jest w zbroi, z mieczem u pasa i pielgrzymim kijem w dłoni. Prawą ręką udziela komuś błogosławieństwa. Canna była córką Tewdrwa Mawra("Wielkiego"), syna Emyra Llydawa. ZałoŜyła klasztor Llangan napołudniu Glamorganu, gdzie osiedliło się wielu członków klanu EmyraLlydawa.Jeden z najwaŜniejszych obelisków, upamiętniają cych świętych, znajdujesię w kościele St. Cadfan w Tywynie w prowincji Gwynedd. Kiedy goodkryto w 1761 roku, słuŜył jako słup bramy; na szczęście ktoś

zorientował się, jak cenny to zabytek, i uchronił kamień od zniszczenia.Inskrypcja sporzą dzona w $starowałyskim jest prawdopodobnie jednym zpierwszych napisów w tym języku. Obelisk stoi na grobie św. Cadfana, a znapisu dowiadujemy się, Ŝe obok spoczywa jego patron Cyngen z Powys.Pod kopcem Cynfaela leŜy nieskazitelny Cadfan, gdzie ziemia sławi jegoimię. Niech spoczywa w pokoju. Obok leŜy Cyngen.Cadfan był synem Eneasa Lydewiga i Gwen Teirbron, córki EmyraLlydawa. W VI wieku Cadfan przybył do Walii i wybudował kościół w

Tywyn. ZałoŜył takŜe klasztor na wyspie Bardsey, o którym napiszemywięcej w rozdziale piętnastym, oraz kościół w Llangadfan w prowincjiPowys; jego patronem w tym klasztorze był Cyngen, syn Cadella. Cyngen



magdalena86

obją ł po ojcu prowincję Powys i dał się poznać jako opiekun świętych ihojny patron kościołów. Jego syn Brocmail Ysgythrog został pokonany w

bitwie pod Chester w 613 roku.Obelisk Brocmaila (Brochwela lub Brochfaela) Ysgythroga,upamiętniają cy równieŜ jego Ŝonę, znaleziony został wewną trz grobu wPentrefoelas w Gwyneddzie. W kamiennym grobowcu znajdował sięszkielet długości stu osiemdziesięciu centymetrów. Na płycie wyryte byłoimię Brohomagli, starowalijski odpowiednik Brochmaila. W najstarszymrękopisie Bedy spotykamy jeszcze inną wersję tego imienia- Brocmailus.Brochwelowi nadano przydomek Ysgythrog ("Długozębny"). Jego Ŝoną

była Arddun Benasgell, córka Pabo Post Prydaina, który dostał ziemię odojca Brochwela, Cyngena. Z małŜeństwa Brochwela i Arddun urodzili sięsynowie Tyssilio i Cynan Garwyn. Brochwel zmarł niedługo po bitwie podChester, w której bronił licznej grupy kapłanów i mnichów. Przybyli oni zklasztoru Bangor-on-Dee, aby modlić się o zwycięstwo Brytów nadSaksonami pod dowództwem Ethelfritha. Spośród tysią ca dwustumnichów przeŜyło ponoć tylko pięćdziesięciu.W kościele św. Cenydda w Llangenddzie w Gower, w zachodniej części

Glamorganu, pod podłogą zakrystii kilka lat temu znaleziono staroŜytną ,grawerowaną płytę grobową . UwaŜa się, Ŝe przykrywała ona grobowiecświętego. W dokumentach opactw Penrice i Margam czytamy, Ŝe wkościele przechowywano czaszkę św. Cenydda i w drugiej połowie XVwieku składano na nią przysięgi. W 1472 roku pewien człowiek przysięgałw kościele "na głowę świętego Cenydda".W Walii znajduje się kilkanaście obelisków średniowiecznych królów,które są dla nas szczególnie interesują ce. Jeden z ciekawszych przykładów

to kamień w kościele Merthyr Mawr w zachodniej części Glamorganu.Podczas odnawiania kościoła św. Teilo w latach 1849-1851 znalezionofragment kamienia z wygrawerowanym imieniem PAUL; niestety kamieńbył pęknięty i brakowało dalszej części imienia. MoŜna jednakprzypuszczać, Ŝe chodziło o jakiegoś Paulinusa - najprawdopodobniejPaula Penychena, syna Glywysa, który był niegdyś władcą tego regionu.Kościół Merthyw Mawr został odbudowany w epoce wiktoriańskiej, leczw tym miejscu znajdowała się kiedyś o wiele starsza świą tynia, o której

napisano, Ŝe była "w ruinie". Fundamenty tej staroŜytnej budowli oglą daćmoŜna od południowej strony istnieją cego kościoła. Znaleziono w tymmiejscu wiele pamią tkowych obelisków.



magdalena86

Jednym z najwaŜniejszych tego rodzaju zabytków w południowej Walii jest obelisk upamiętniają cy króla z VI wieku, którego toŜsamość moŜna

ustalić ponad wszelką wą tpliwość. Kamień Vortiporiksa - bo tak brzmi jego nazwa – znajduje się w północnej Walii.W inskrypcji brytyjskie imię Yortiporiksa zapisane zostało po irlandzku, co jest jak najbardziej zrozumiałe, gdyŜ naleŜał do linii irlandzkich królów,oficjalnie uznawanych przez Rzymian. Nosił tytuł PROTICTORIS("Obrońca" lub "Protektor"), który Rzymianie nadawali władcomsprzymierzonych królestw. Zapisanie tego określenia na obelisku z VIwieku świadczy o tym, Ŝe pozostawało ono w uŜyciu ponad sto lat po

odejściu Rzymian.Imię króla walijskiego znalazło się na kamieniu odkrytym w piasku naplaŜy koło Barmouth. Inskrypcja brzmi:HIC JACIT CALIXTUS MONEDD REGI (Tu leŜy wioślarz królaGwynddo)Udaliśmy się do kościoła Llangadwaladr na wyspie Anglesey, abyprzyjrzeć się obeliskowi innego średniowiecznego króla, którego takŜemoŜna bez trudu zidentyfikować. Kościół poświęcony św. Cadwaladrowi

połoŜony jest koło Aberffraw, gdzie niegdyś znajdował się dwór królaGwyneddu. W północnej ścianie tkwi staroŜytny kamień upamiętniają cyCadfana (którego nie naleŜy mylić ze św. Cadfanem), króla Gwyneddu zVII wieku. Jest to jeden z najstarszych znanych obelisków. Oto treśćwidocznej na nim inskrypcji:CATAMANUS REX SAPIENTISMUS OPINATISMUSOMNIUM REGUM (Król Cadfan, najznakomitszy i najmą drzejszy zkrólów).

Pamięć Cadfana prawdopodobnie uwiecznił w ten sposób jego wnukCadwaladr, który zbudował kościół około 650 roku. Król Cadfan zmarł w625 roku i na tron wstą pił jego syn Cadwallon, który dziewięć lat późniejzginą ł pod Hexham (w pobliŜu Wału Hadriana), walczą c przeciwkokrólowi Northumbrii Oswaldowi. Panowanie Cadwaladra (wnukaCadfana) skończyło się w 664 roku, kiedy to -jak czytamy w kroniceAnnales ofWales (Kroniki walijskie) - padł ofiarą zarazy. Na witraŜukościoła przedstawiony jest jego wizerunek w królewskim stroju, z berłem

i jabłkiem.Rzecz oczywista, naszym upragnionym celem było znalezienie obeliskukróla Artura z łacińską bą dź walijską inskrypcją . Wiedzieliśmy wprawdzie,



magdalena86

Ŝe ostatnie lata swego Ŝycia spędził w Bretanii, lecz wydawało się całkiemprawdopodobne, Ŝe imię tak znanego człowieka zostało upamiętnione w

ojczyźnie, chociaŜ na jednym kamieniu.I rzeczywiście w południowej Walii istnieją dwa obeliski poświęconeArthmaelowi, który jest, rzecz jasna, królem Arturem.W Walijskim Muzeum Narodowym znajduje się kamień odkryty podczasprac renowacyjnych w zamku Ogmore w Glamorganie. Wykorzystywanogo jako próg, a kiedy został podniesiony, ktoś zauwaŜył inskrypcję odspodu. W ruinach zamku stoi replika obelisku z inskrypcją :(SCIENDUM EST OMNIB(US) QUOD DED ARTHMAIL DO

ET GLIGWS ET NERTART ET FILI EPI(Niech będzie wiadomym, Ŝe Arthmail dał to pole Bogu iGlywysowi, i Nertatowi, i biskupowi Fili).Wydaje się, Ŝe jest to zapis daru Arthmaela (króla Artura) dla kościołaGlywys w Merthyr Mawr, połoŜonego nieopodal zamku, po drugiej stronierzeki Ogmore.To znamienne, Ŝe rzadko spotykany zwrot sciendum est quo d występujerównieŜ w biografii Vita Cadoci w kościele Llancarfan, w której czytamy,

Ŝe około 530 roku król Arthmael podarował św. Cadocowi teren zwanyCadoxton-juxta-Neath.Arthmael, Glywys, Nertat i Fili Ŝyli w tym samym czasie w VI wieku. Św.Glywys Cernyw był synem Gwynlywa Filwra ("Wojownika"), królaGwynllywgu (Wentlooge). Św. Nertat była córką Brychana Brycheinioga,króla Brycheiniogu (Brecknock), a biskup Fili był synem św. Cenydda iwnukiem św. Gildasa.Imiona Glywysa i Nertat wymienione są takŜe na kolumnie w kształcie

krzyŜa, która stała w polu w pobliŜu ruin kaplicy św. Rocha na terenieMerthyr Mawr House. Oto treść inskrypcji:Conbelan postawił ten krzyŜ za swą duszę i zadusze świętych Glywysa, Nertat, jego brata iojca moimi, Sciloca, rękami.Nie ulega wą tpliwości, Ŝe twórcą krzyŜa jest Sciloc.Około 15 kilometrów od tego miejsca, w kościele św. Illtyda w LlantwitMajor, znajduje się drugi kamień, na którym uwieczniono imię Arthmaela.

Obelisk, zwany Kolumną Samsona, o prostoką tnym kształcie, opatrzony jest łacińską inskrypcją tej treści:IN NOM / INĘ DI SU / MMI INCI / PIT CRU / X SALYATO / RIS QUA /



magdalena86

E PREPA / RAUIT / SAMSO / NI APA / TI PRO / AMIMA / SUA & P / RO ANI / MA IV / THAHE / LO REX & ART/MALI / TECANI

Ukośne kreski oznaczaj ą końce linii tej niezwykłej inskrypcji, której treśćpo przetłumaczeniu brzmi:„W imieniu NajwyŜszego Boga rozpoczęty został krzyŜ Zbawiciela, którySamson Przeor przygotował za swą duszę i za dusze Króla luthahela iArtmala dziekana.”

Historycy datują ten obelisk na IX wiek na podstawie faktu, Ŝe istniał królGwentu imieniem Ithael, który według kronik Annales Camriae i Brut

Twysogion zginą ł w 848 roku. Styl liternictwa wskazuje, Ŝe inskrypcjapochodzi z IX wieku, naleŜy jednak podkreślić, iŜ przeor Samson byłkrewnym Arthmaela (Artura) i Ŝył współcześnie z nim. W VI wieku istniałbretoński władca Judwal, takŜe spokrewniony z Samsonem, przeorem Dol.Imię to podawane jest teŜ czasem jako Ithael. Jeśli obelisk zostałwyrzeźbiony w IX wieku, to znaczy, Ŝe wszyscy wymienieni na nimsławni ludzie Ŝyją cy trzysta lat wcześniej byli nadal otoczeni czcią .NajwaŜniejsze jednak jest to, Ŝe kamień moŜna uwaŜać za obelisk

Arthmaela, to znaczy samego króla Artura. W rozdziale szesnastymprzyjrzymy się jeszcze raz Kolumnie Samsona i odkryjemy prawdziwysens niezwykłej inskrypcji.



magdalena86

Rozdział 10

Wrogowie Brytów

Brytania pozostawała częścią cesarstwa rzymskiego do 410 roku, kiedyRzym dostał się w ręce Wizygotów i stało się jasne, Ŝe legiony wycofanew 407 roku juŜ nigdy nie powrócą . Cesarz Honoriusz oficjalnie zrzekł sięprowincji w liście, w którym bez ogródek informował Brytów, Ŝe odtą dbędą musieli bronić się sami. Decyzją tą cesarz zakończył czterystuletnie

panowanie Rzymian w Brytanii i zostawił wyspę na łasce Irlandczyków,Piktów, Szkotów, Anglów, Saksonów i Jutów.Począ tkowo Brytowie za swych głównych wrogów uwaŜali Piktów iSzkotów. Nie przewidzieli, Ŝe największe niebezpieczeństwo grozi im odstrony anglosaskich najeźdźców, którzy najpierw napadali tylko nanadbrzeŜne wsie i miasta w poszukiwaniu łupów, ale potem zaczęli sięosiedlać na wyspie i zagarniać coraz większe obszary kraju.Najeźdźcy pochodzili z trzech róŜnych narodów germańskich: Jutów,

Saksonów i Anglów. Jutowie pierwotnie zamieszkiwali na PółwyspieJutlandzkim, ale przenieśli się na południe do ujścia Renu i stamtą durzą dzali łupieŜcze wypady do Brytanii. Saksoni pochodzili z obszaru napółnoc od rzeki Elby, czyli obecnego Holsztynu, i z terenów między Elbą iElmsem, gdzie leŜy Hanower. Anglowie zaś zajmowali terytoriumpomiędzy Jutlandią i Holsztynem, znanym dzisiaj jako Szlezwig.Mieszkali takŜe na są siednich wyspach naleŜą cych obecnie do Danii.W galijskiej kronice czytamy: "Brytowie zostali zmiaŜdŜeni przez

Saksonów", a trzydzieści dwa lata później "Brytowie napadani raz po raz zróŜnych stron dostali się pod panowanie Saksonów". To ostatnie zdanienajwyraźniej dotyczy południowo-wschodniej części Brytanii, gdzie



magdalena86

Saksoni osiedlili się po "Zdradzie Długich NoŜy", kiedy to Yortigern podgroźbą mieczy został zmuszony do zrzeczenia się terytorium na rzecz

Saksonów w zamian za odzyskanie wolności. I tak oto tereny dzisiejszychhrabstw Essex, Middlesex i Sussex wpadły w ręce hord teutońskichnajeźdźców.Jutowie zajęli Kent, a największe osady saksońskie powstały na południu.Jednocześnie Anglowie posuwali się w głą b wyspy dolinami rzek Wash,Trent i Ouse. Z pewnością istniała jakaś bardzo konkretna przyczyna, dlaktórej musieli opuścić swój kraj. MoŜliwe, Ŝe liczba ludności wzrosłanagle tak bardzo, Ŝe wielu musiało szukać nowych domów; poza tym czuli

napór innych plemion migrują cych na zachód. Tradycja mówi, Ŝestraszliwi Hunowie zapuszczali się aŜ na tereny Niemiec i Ŝe to właśniestrach przed nimi spowodował wędrówkę ludów. Rzecz jasna Ŝyznerówniny Brytami stanowiły dla migrują cych plemion ogromną pokusę.Przybysze stopniowo zajęli wschodnią część Brytanii, wprowadzają cswoje obyczaje, sposoby rzą dzenia i nowy język, z którego powstał językangielski.Zabobonni Saksoni pozwalali niszczeć rzymskim miastom, budują c

własne osiedla poza ich wałami. Grupa domów nazywała się ton, abudynek saksońskiego wodza (hani) nosił nazwę heal (dwór). Przywódcą społeczności był król; najwaŜniejsi spośród ośmiu monarchów, pomiędzyktórych została podzielona Anglia, nosili tytuł bretwalda. Oznaczało to, Ŝekról pokonał wrogą armię, ale nie jest władcą całego państwa. EthelfrithGroźny uzyskał prawo posługiwania się tytułem bretwalda po zwycięstwienad Brytami pod Chester, a Raedwald, kiedy zabił Ethelfritha i umieścił natronie Northumbrii Edwina. W tych niespokojnych, burzliwych czasach

saksońskie państewka były raz po raz wstrzą sane wojnami.Górzysta Walia stanowiła zawsze trudny teren, wymagają cy odnajeźdźców -rzymskich, saksońskich czy normandzkich - wiele odwagi izastosowania specjalnej taktyki. Po wymarszu Rzymian ten dziki i surowyzaką tek wyspy jako jedyna część zachodniego cesarstwa rzymskiegozdołał zachować swoją toŜsamość i odeprzeć ataki plemion saksońskich.Nigdy nie udało im się przedostać poza linię nazwaną później rowem Offy.W trakcie badań ustaliliśmy bardzo waŜny fakt: Saksoni, którzy

sprzymierzyli się z Piktami i Szkotami, nie byli jedynymi wrogami Brytóww okresie walki o dominację na wyspie. Drugim przeciwnikiem byłoplemię Gewissei, które naleŜy określić mianem "wroga wewnętrznego". 1



magdalena86

eby zrozumieć w pełni, kim byli Gewissei, trzeba przyjrzeć siędokładniej Ŝyciu Yortigerna. Ten potęŜny król irlandzkiego pochodzenia

był synem Vitalisa, syna Yitalinusa, syna Gloui Gwalltira z Gloucester. Takwięc ojciec, dziadek i pradziadek Yortigerna nosili rzymsko-brytyjskieimiona, a jego rodzina mieszkała na terenach wokół ujścia rzeki Severn.Gewissei (Konfederaci) to irlandzkie oddziały wynajęte przez Rzymian dozaprowadzenia porzą dku w republice Sylurów. Zamieszkiwali głównie wokolicach miasta Gloui, które dzisiaj nazywa się Gloucester. Glouiotrzymał przydomek Gwalltir ("Długowłosy") prawdopodobnie zewzględu na pióropusz na hełmie, który oznaczał, Ŝe jego właściciel jest

wodzem Gewissei.Przydomek ów świadczy teŜ o tym, Ŝe Gloui był Goidelem, nie zaśRomano-Brytem. Potomków Gloui Gwallitira nazywano Gwyddel Ffichti(Goidelskimi Piktami) - prawdopodobnie od imienia jego wnuka Guitola(Vitalisa) - w celu odróŜnienia od Piktów z północy. W kronice BrutGwrtheyra nazywany jest Gwr-theneu, który to przydomek William apIthel tłumaczy jako "Obrzydliwe Wargi".John Rhys próbuje wyjaśnić epitet stawiają c hipotezę, Ŝe Yortigern mówił

językiem niezrozumiałym dla swoich poddanych, poniewaŜ byłgoidelskim królem władają cym Brytami w Walii. Dowody potwierdzają cetę teorię znajdziemy we wczesnych walijskich genealogiach - czytamy wnich, Ŝe Gloui Gwalltir pochodził z rodu Casanautha (Casnara Wlediga) iCarawna (Carausiusa):Carawn (Carausius)Casanauth (Casnar) WledigGloui Gwalltir ("Długowłosy")

Guoitalin (Yitalinus)Guoitaul (Vitalis)Gwrteurn Gwrtheneu (Ybrtigern "Chudy")Przypomnijmy sobie historię Magnusa Maksymusa, który zdobył władzęw Brytanii, Ŝenią c się z Elen, córką Oktawiusza Starego (Eudafa Hena),księcia Arfon. Geoffrey z Monmouth tytułuje ojca Elen Dux Gewissei itego samego określenia uŜywa wobec Yortigerna, którego najwyraźniejuwaŜał za kolejnego władcę kraju.

Na Kolumnie Elisega w Yalle Crucis w dolinie Llangolen znaleźliśmyinformację potwierdzają cą zwią zek Yortigerna ze Sevirą , córką Magnusa iElen. Stwierdzenie Geoffreya z Monmouth moŜna pogodzić z inskrypcją



magdalena86

na obelisku, przyjmują c, Ŝe Yortigern nabył prawa do terytorium Gewisseiza pośrednictwem Ŝony, spadkobierczyni Magnusa Maksymusa.

Nie da się wykluczyć, Ŝe obelisk był pierwotnie kolumną rzymską , którą Cyngen wykorzystał ponownie jako kamień pamią tkowy; przypomina onbardzo krzyŜe z Mercii, które moŜna oglą dać w prowincji Peak District.Cyngen, ostatni władca Powys ze starej dynastii, zmarł w czasiepielgrzymki do Rzymu w 854 roku. Jego przodek Brochmail Ysgythrogpoległ w bitwie pod Bangor-is-Coed w 613 roku, kiedy to armia brytyjskazostała pokonana przez Anglów pod dowództwem Aethefirtha. WBewcastle, małej wiosce w Cumberland na północ od Wału Hadriana, stoi

pamią tkowy obelisk Aethelfirtha. Inskrypcja na krzyŜu głosi, Ŝe postawiligo Hwaefred i Worthgaer na cześć Aethelfirtha, syna Aethelrica.Długa inskrypcja na Kolumnie Elisega zatarła się niemal całkowicie. Naszczęście w 1696 roku spisał ją antykwariusz Edward Llwyd. Napis składasię z trzydziestu jeden poziomych linii (widocznych jest teraz tylkosiedem) podzielonych na akapity, z których kaŜdy rozpoczyna się znakiemkrzyŜa. Oto treść tej intrygują cej inskrypcji:• Concenn syn Cadella, Cadell syn Brochmaila, Brochmail syn Elisega,

Eliseg syn Guaillauca.• I tak Concenn, praprawnuk Elisega, wzniósł ten kamień dla swegoprapradziadka Elisega.• TenŜe Eliseg, który połą czył dziedzictwo Powys... spod mocy Anglówswoim ognistym mieczem.• KaŜdy, kto powtórzy treść tych słów, niech pobłogosławi duszę Elisega.• TenŜe Concenn pochwycił w swe ręce tysią c sto akrów, które ongiśnaleŜały do jego królestwa Powys.

[Następne dwa akapity nieczytelne.] Maksymus... Brytanii...Concenn, Pascent... Maun, Annan.• Britu zaś (był) synem Guorthigirna (Yortigerna), którego błogosławiłGermanus i którego urodziła mu Sevira, córka króla Maksymusa, któryzabił króla Rzymian.• Conmarch sporzą dził ten napis na Ŝyczenie króla Concenna.• Niech Pan błogosławi Concenna i cały jego dom i krainę Powys aŜ dokońca dni. Amen.

Eliseg Ŝył w połowie ósmego stulecia i naleŜał do dziesią tego pokoleniadynastii Powys. Jego wnuk Cadell zmarł w 808 roku i na tron wstą piłConcenn lub Cyngenn, który wzniósł obelisk na pamią tkę prapradziadka.



magdalena86

MoŜna, więc przypuszczać, Ŝe krzyŜ powstał w pierwszej połowie IXwieku, jako Ŝe Concenn zmarł około 854 roku podczas pielgrzymki do

Rzymu, a był ostatnim z rodu.Autor inskrypcji szczególną uwagę poświęca Yortigernowi i jego synowiBritu, a takŜe Pascentowi, trzeciemu synowi Yortigerna. Neniusz, historykŜyją cy w IX wieku, podaje, Ŝe późniejsi królowie Buellt (obecnie BuilthWells) i Gwrtheyraionu, prowincji Powys, byli potomkami Pascenta.MoŜliwe, Ŝe w XVIII wieku w Tywyn znaleziono pamią tkowy obeliskPascenta. Widniało na nim imię Pascentius, lecz było ono dość popularne inie moŜna stwierdzić z pewnością , Ŝe mowa właśnie o królu Pascencie.

Niestety obelisk zaginą ł lub został zniszczony.Inskrypcja na kolumnie oznacza, Ŝe Eliseg wywodził się zarówno odYortigerna, jak i od Magnusa Maksymusa. Z dzieł Neniusza wynika, Ŝewszyscy ksiąŜęta Powys byli potomkami Gwrtheyrna (Yortigerna), którywymieniony jest na obelisku obok Severy, córki Magnusa Maksymusa(zwanego teŜ Macsenem Wledigiem).Następny etap naszych badań dotyczył Cerdica, syna Elesy, syna Esly,syna Gewisa, od którego wywodzi się nazwa Gewissei. Brytyjskie imię

Cerdica, Careticus, utworzone zostało od drugiej wersji oryginalnegoimienia - Ceredig. Geoffrey z Monmouth opisuje przybycie Saksonów wczasach Careticusa, czyli właśnie Cerdica z plemienia Gewissei. Jego imię,tym razem jako Ceretic, znalazło się takŜe u Neniusza przy okazji relacji oYortigernie - miał on wystą pić jako tłumacz Hengista. 2Stało się dla nas jasne, Ŝe Cerdic nie był zamorskim najeźdźcą , leczmieszkańcem wyspy. Wśród jego przodków i potomków znajdują siębrytyjskie imiona. Poza uderzają cym podobieństwem Elesy i Elisega z

Kolumny Elisega w dolinie Llangollen, równieŜ imiona Elesy i Esly, czyliojca i dziadka Cerdica, przypominają Elisega i Elisę z rodu władcówPowys. Zatem Elafius (Elasius), który witał św. Germanusa, biskupaAuxerre, podczas jego drugiej wizyty w Brytanii w 447 roku, nie moŜebyć nikim innym jak Elesą , ojcem Cerdica. Fakty te tłumaczą , dlaczegoCerdic rościł sobie prawo do tronu i dlaczego późniejsi królowie W essextak chętnie wywodzili swoje rodowody właśnie od niego.Oktawiusz Stary (Eudaf Hen) był księciem Arfonu, który oŜenił się z córką

Carausiusa II; w ten sposób został władcą terytorium Gewissei i zyskałprawo do tytułu Dux. Walijski odpowiednik Gewissei brzmi lwys i słowoto zachowało się w nazwach Ewyas Harold i Ewyas Lacey w



magdalena86

Herefordshire. Oprócz Gwentu w skład państwa Oktawiusza weszły terenyplemienia Hwiccas, brytyjskich chrześcijan, którzy wymieszali się później

z anglosaksońskimi osadnikami. Terytorium to obejmowało dzisiejszehrabstwa Hereford, Gloucester, Worcester, część Warwick oraz terenymiędzy rzekami Wye i Severn wraz z Forest Dean. Córka Oktawiusza Elenwyszła za Magnusa Maksymusa, którego synowie Oswain i Konstantynzostali brytyjskimi pendragonami. Od nich wywodzili się władcy Hwiccas,czyli obszaru między rzekami Wye i Severn.Tytuł Dux Gewissei, to znaczy księcia Gwentu, Ergingu i Ewyas, nosiłrównieŜ Yortigern, który prawo do niego nabył poprzez małŜeństwo z

Sevirą , córką Magnusa Maksymusa i Elen. MałŜeństwo to zostało zpewnością zawarte z przyczyn politycznych, aby zapewnić pokój naterenach pogranicza. Po śmierci Elen Sevira, na mocy prawa Ŝeńskiejsukcesji, odziedziczyła posiadłości rodzinne. Yortigern, jako mąŜ Seviry,stał się jednym z najwaŜniejszych władców południowej Brytanii.Po wypędzeniu Elesy, które zbiegło się z obaleniem Yortigerna przezAmbrozjusza w 465 roku, syn Elesy Cerdic, podejrzewany o spiskowanie,został pozbawiony sukcesji. Schronił się na kontynencie, u ujścia Loary,

na terytorium saksońskiego wodza imieniem Odoaker. W 494 Cerdicwrócił do Brytanii na czele saksońskich oddziałów, by upomnieć się oswoje dziedzictwo.Cerdic z synem Creodą i sprzymierzeńcami wylą dowali w miejscu, którezostało nazwane Cerdicesora. Znajduje się ono między Calshot irzeką Beaulieu nad Zatoką Southampton. Tam Cerdic ustanowił swojeksięstwo, powołują c się na prawo dziedzictwa i stawiają c czołoprzybyszom. Począ tkowo brakło mu zwolenników, bo małe państewko nie

dawało wielkich nadziei na przyszłość, a Brytowie mieli nad Gewisseiznaczną przewagę. Jednak Cerdic zdołał sobie podporzą dkowaćteutońskich osadników, przechodzą cych przez jego terytorium, i w tensposób liczba jego poddanych szybko wzrosła.Dopiero następcy Cerdica dotarli do doliny Tamizy, gdzie narzucili swoją władzę nie zorganizowanym chłopom, którzy stanowili większośćmieszkańców tego obszaru. Dzięki rozmaitym politycznymprzetasowaniom Cerdic został zwierzchnikiem juryjskich i saksońskich

kolonii w Brytanii. Sprzymierzył się z Saksonami w długotrwałychwojnach i zapoczą tkował dynastię, która była zarazem celtycka iteutońska. Jego potomkowie zostali królami Wessex.



magdalena86

Gewissei zamieszkiwali tymczasem w pobliŜu Yenta Belgarum (wWinchesterze) w kantonie Belgae, rozcią gają cym się od zatoki Portsmouth

poprzez Hampshire i Wiltshire do Somerset, z Wyspą Wight włą cznie. Podwodzą Cerdica rozprzestrzenili się na wschód aŜ do Cerdicesora nad rzeką Solent i Cedicesleaga.W 501 roku grupa Jutów z Kentu pod dowództwem Biedy i Maegli,wylą dowała w zatoce Portsmouth (która została błędnie zidentyfikowana jako Llongborth). Splą drowali Portus Adurni (Portchester) i Clausentum(Bitterne), a następnie zawarli przymierze z Gewissei. W 508 roku te dwiegrupy opanowały całkowicie tereny od ujścia rzeki Itchen do zatoki

Portsmouth. Urzą dzali stamtą d pirackie wyprawy do ujścia Severn, leczzatrzymali ich zachodni Brytowie pod dowództwem Gerainta Llyngesoga("Właściciela Floty"); pod Llongborth rozegrała się bitwa, którą opiszemyw następnym rozdziale.Neniusz w kronice Historia Brittonum sugeruje, Ŝe najwaŜniejszymprzeciwnikiem Artura i Brytów był Octha, ale raz po raz myli go z synemHengista Oerikiem Oeskiem. Będą w Historia Ecclesiastica pisze, Ŝe byłon wnukiem Hengista, i potwierdza to cytatami z pocztu królów Kentu.

Artur i Octha II wkroczyli na scenę tuŜ przed powstaniem potęŜnegokrólestwa Kentu w południowo-wschodniej części wyspy, w schyłkowejfazie epoki romańskiej Brytanii. Sława Artura rozeszła się po całymświecie, Octha zaś niemal całkowicie popadł w zapomnienie. Począ tkowowrogami Brytów byli nie Saksoni, lecz Piktowie i Szkoci; Artur i Octha IIwspólnie bronili kraju przed północnymi plemionami. Ich zwycięstwazapewniły Brytanii okres spokoju i dobrobytu. Artur otrzymał tytuł ComesBritanniarum ("Hrabia Brytanii"), Octha zaś - Comes Litoris Saxinici

("Hrabia Saksońskiego WybrzeŜa"). Jego zadaniem była obrona przednajeźdźcami południowo-wschodniej części wyspy, czyli Kentu. Artur zpomocą innych królów strzegł zachodnich i północnych rubieŜy kraju.Octha II był synem Yortigerna i Alis Ronwen, córki Hengista (Octhy I).We fragmencie Mabinogionu zatytułowanym The Dream of Rhonabwy(Sen o Rhonabwy) znajdujemy starszą , walijską wersję jego imienia -Osla. Pod tym imieniem pojawia się w innej opowieści Mabinogionuzatytułowanej Culhwch i Olwen, w której podczas pogoni za Twrch

Trwythem, zwanym teŜ Porcus Troit, gubi swój cudowny nóŜ. Nazywanogo Osla Gellellfawr ("Długi NóŜ"), z czego moŜna wnosić, Ŝe posługiwałsię krótkim saksońskim mieczem. Broń ta odegrała kluczową rolę w



magdalena86

masakrze brytyjskiej arystokracji w Caer Caradoc, zwanej "Zdradą Długich NoŜy".

W tym miejscu naleŜy podkreślić znaczenie długotrwałej rywalizacjimiędzy dwoma dynastiami. W czasach Artura większość przymierzyzawierano za pomocą małŜeństw, a wojny dynastyczne wybuchałyzazwyczaj z powodu zatargów o sporne tereny. Dopiero świadomość tegofaktu pozwala w pełni zrozumieć skutki ekspansjonistycznej politykiArtura.Jak juŜ powiedzieliśmy, Gwrthefyr Fendigaid (Yortimer Błogosławiony)był najstarszym synem Gwrtheyrna Gwrtheneu (Yortigerna Chudego) z

małŜeństwa ze Sevirą , córką Macsena Wlediga (cesarza Maksymusa).Gwrthefyr był ojcem świą tobliwej Madryn, inaczej Matriony, załoŜycielkiklasztoru Trawsfynydd w Gwyneddzie, która poślubiła Ynyra I z Gwentu; jej imię zachowało się w nazwach Garth Madryn (Dziedziniec Matriony)w Talgarth i Garth Fadrun (Kopiec Madryny) na półwyspie Lleyn. SamegoGwrthefyra zaś upamiętniono w nazwie Gwrthefyrig (Miasto Yortimera),czyli obecnego Wonastow w Gwencie. Forest Dean nazywano kiedyśLlwyn Danet, więc moŜna przypuszczać, Ŝe relacja Neniusza o trzech

blokadach wyspy Thanet przez Gwrthefyra dotyczy bitew z plemieniemGewissei w dolnym biegu rzeki Wye w Gwencie i zachodniej częściGloucester.Po tej straszliwej klęsce Gwrthefyr zmarł otruty przez macochę AlisRonwen. Jego kości zostały zaliczone do "trzech najcenniejszych ukrytychprzedmiotów Wyspy Brytanii", gdyŜ wierzono, Ŝe tak długo, jakpozostawały w ukryciu w głównych portach wyspy, Ŝadna inwazja niemogła jej zagrozić. Ujawnił je ponoć Gwrtheyrn (Yortigern) z miłości do

Alis Ronwen, córki Octhy I (Hengista). Alis Ronwen urodziła Octhę II,który po śmierci przyrodniego brata Gwrthefyra w 457 roku i ojcaGwrtheyraa w 465 roku zaŜą dał tych terenów dla siebie i zdobył je przypomocy Gewissei.Octha II, zwany przez Walijczyków "Osla Gyllelfawr" zgłosił pretensje dodawnego terytorium przyrodniego brata Gwrthefyra Fendigaida (YortimeraBłogosławionego), Cerdic, przywódca Gewissei, zaŜą dał terenów Marchaap Meirchiona, powołują c się na małŜeństwo z Henwen, córką Marcha.

March (Marek Konomorus) do końca Ŝycia nie wybaczył Arturowi, którywypędził go z jego posiadłości w Gwencie. Ta waśń okazała siębrzemienna w skutki. Właśnie, dlatego najzagorzalszymi wrogami króla



magdalena86

Artura byli Octha, Cerdic i Marek Konomorus.Królowie Kentu

Ebissa (Horsa) 455 r.Octha I (Hengist) 455-488 r.Oeric Oesc 488-512 r.Octha II 512-534 r.Eomenric 534-560 r.Ethelbertl 560-616 r.Ealdbald 616-640 r.Earconberht 640-664 r.

Egbert I 664-673 r.Hlothere 673-685 r.Eadric 685-686 r.Istnieją liczne dowody na to, Ŝe Artur był prawdziwą postacią historyczną ,a nie tylko bohaterem mitu czy rycerskiego romansu. Wsławił się jakowybitny Ŝołnierz, zwycięzca w wielu bitwach pod koniec V i na począ tkuVI stulecia. 3



magdalena86

Rozdział 11

Bitwa pod Llongborth

Nie ulega wą tpliwości, Ŝe najwaŜniejszymi rzekami Brytanii są Tamiza iSevern, gdyŜ obie odegrały znaczną rolę w historii kraju. W toku naszychdociekań szybko doszliśmy do wniosku, Ŝe ujście rzeki Severn to

kluczowa część terytorium królestwa Artura, na której rozegrały sięniektóre jego bitwy.Przy ujściu rzeki Severn w Gwencie, w prowincji Cernyw, znajdował się



magdalena86

główny dwór Artura, Gelliwig. Król urodził się w Boverton koło LlantwitMajor na południu Glamorganu. W tamtejszym klasztorze św. Illtyda

mieściła się szkoła, w której kształcił się Gildas i wielu innych sławnychludzi owego czasu. Jak pamiętamy, dziadek Artura, król Tewdrig, zostałpochowany w Matern koło Chepstow nad rzeką Severna. Na tych terenachznajduje się więcej miejsc ściśle zwią zanych z Ŝyciem króla Artura.Rzeka Severn jest drugą na świecie pod względem wysokości faliprzypływu - róŜnica poziomów przekracza tam czasem 17 metrów -ustępują c jedynie Zatoce Fundy. Przy silnym wietrze od morza falemorskie cofają wody rzeki; sytuacja taka zdarza się przeciętnie sto

trzydzieści pięć razy w roku. NajpotęŜniejsze przypływy, których jestdwadzieścia pięć w roku, tworzą niezwykłe widowisko. Najlepiej moŜna je obserwować w Newnham, gdzie autostrada A 48 biegnie równolegle dorzeki. Być moŜe to nie przypadek, Ŝe fenomen przypływu rzeki Severnnazywany jest bore (wymawiane tak samo jak boar - dzik). Wśródmieszkańców tych okolic zachowała się, bowiem pamięć o polowaniu nadzika Twrch Twrch, opisanym w Mabinogionie.Nie wolno zapominać, Ŝe ujście rzeki bardzo się zmieniło od czasów

wczesnego średniowiecza z powodu zamulenia. W cią gu kaŜdego stuleciaod epoki Artura poziom morza podnosił się w przybliŜeniu o 25centymetrów. Oznacza to, Ŝe w V wieku poziom wody był niŜszy odobecnego o 4 metry.Zjawisko zagarniania lą du przez morze jest szczególnie widoczne wosadzie Sudbrook Camp, która kiedyś miała kształt okręgu, a dzisiaj jestpółokrą gła. W Gołdcliff fundamenty starego klasztoru, nieubłaganiepodmywane przez wodę, w końcu zniknęły całkowicie. W 1758 roku

pewien świadek podczas procesu są dowego w Monmouth zeznał podprzysięgą , Ŝe kiedyś kosił trawę na łą ce Charston Rock, która znajdowałasię na stałym lą dzie, a teraz jest maleńką wysepką kilkadziesią t metrów odbrzegu.W staroŜytności wzdłuŜ ujścia rzeki Severn po stronie Gwentu znajdowałosię kilka naturalnych, zacisznych przystani. Teraz świadczą o nich tylkonieznaczne załamania linii brzegowej.Rzeka Severn była waŜnym szlakiem komunikacyjnym od czasów

rzymskich i te przystanie odgrywały wielką rolę, bo właśnie dzięki nimpołudniowa część Gwentu mogła się rozwijać. Przykładem tego są trzyduŜe budowle - Moynes Court, St. Pierre i pałac biskupi w Mathern -



magdalena86

stoją ce obok siebie tuŜ koło przystani St. Pierre Pili. Tamtejszy strumień -podobnie jak ten, który płynie w Sudbrook - był niegdyś całkiem duŜą

rzeką . Teraz jednak, z powodu zamulenia, znacznie się zmniejszył.W Triadach walijskich czytamy, Ŝe w staroŜytności trzy wielkie portyBrytanii znajdowały się w Porth-is-Coed (u ujścia Severn w Gwencie), wPorth Wygar (nad rzeką Cemaes koło Llanbadrigu) i w Porth Wyddno(Borth w dawnym hrabstwie Cardigan).1Trudno dokładnie ustalić miejsce, gdzie znajdowała się przystań Porth-is-Coed. W starych rękopisach nazwę tę zapisywano Porth Yshewydd, PorthKiwedd lub Porth Yskiwed, co moŜna przetłumaczyć jako "Przystań

Starszego Lasu". Później pisano Porthscueth, a potem Portscuett bą dźPortscuit. Od tej wersji pochodzi nazwa wioski Portskewett, co jednakwcale nie znaczy, Ŝe tam właśnie znajdowała się staroŜytna przystań Porth-is-Coed.Z Triad walijskich dowiedzieliśmy się, Ŝe port nazywano takŜe Abertwggi,od strumienia Troggy Brook, wpadają cego do rzeki Nedern w wiosceLlanfair Discoed (Kościół św. Marii pod Lasem). Rzeczka Troggy bierzeswój począ tek w Wentwood, przepływa przez Maesgwyneth (nazwa

wymieniona w Mabinogionie), okrąŜa Caerwent i przed Caldicotemzmienia nazwę na Nedern. W Deepwe-ir w Caldicocie strumień sięrozdwaja; główny nurt wpada później do rzeki Severn pod Sudbrook Pili.Niedawno wykopano nowe koryto, aby uregulować bieg rzeczki. Wwyniku tego zabiegu Nedern wpływa teraz prosto do Caldicot Pili, astrumień Sudbrook Pili uległ zamuleniu. Łacińska nazwa przystani, PortusTarogi, w wielkim spisie Domesday Bookpojawia się jako Porteschuiet, awe wczesnym średniowieczu zmieniono ją na Porth-is-Coed. Gwałtowne

przypływy na rzece Severn i erozja wybrzeŜa sprawiły, Ŝe miejsce to nieprzypomina juŜ przystani.W Sudbrook Pili na zachód od wioski Portskewett znajdował się niegdyśwaŜny port. Sylurowie zbudowali tu fortecę do jego obrony,wykorzystywaną później przez Rzymian. Są siadują ca z przystanią zrujnowana normandzka kaplica stoi w miejscu, gdzie znajdował siękiedyś inny, starszy kościół, zwany Castle Con-scuit. Nazwa kościoła,nawią zują ca do Castell Twyn Iscoed - "Forteca na Wzgórzu pod Lasem" -

świadczy o tym, Ŝe na terenie zmytym przez morze znajdowało się niegdyśwzgórze z fortem.W kronice Book od Llandaff (Księga Llandaff) znaleźliśmy zapis



magdalena86

dokumentują cy przekazanie ziemi przez królów Gwentu biskupomLlandaffu na począ tku X wieku. Biskupi otrzymali teren kościoła Castle

Conscuit oraz ziemię z dostępem do morza i przystanią u ujścia rzekiTaroci (Troggy lub Nedern Brook) wraz z łowiskami. Jedną z granicposiadłości było ujście Taroci do Zatoki Severn.Zbadaliśmy lokalizację owych staroŜytnych przystani, aby ustalić miejscebitwy pod Llongborth, którą stoczono w VI wieku. Po złoŜeniu w całośćwszystkich części tej układanki ogarnęło nas zdumienie, Ŝe Ŝaden tropicielśladów Artura nie wpadł wcześniej na to, iŜ bitwa miała miejsce właśnie wtej części Brytanii.

Wnet jednak uświadomiliśmy sobie, Ŝe pomieszanie trzech bitewdoprowadziło do utrwalenia w powszechnej świadomości poglą du, ŜeLlongborth to albo Portsmouth w hrabstwie Hampshire, gdzie w 501 rokuwylą dowali Bieda i Maegla, albo Langport w Somerset. W tej drugiejmiejscowości zbiegały się dwie rzeki, umoŜliwiają c Ŝeglugę nawetstatkom morskim. W VIII wieku w walce z Saksonami zginą ł tam ksiąŜęDewonu Geraint. My jednak szukaliśmy miejsca bitwy, która rozegrała sięw począ tkach VI wieku. W niej takŜe poległ Geraint, ale oczywiście inny.

Wszystko wskazuje na to, Ŝe te dwa wydarzenia pomylono ze sobą idlatego utarło się, Ŝe Langport to miejsce bitwy pod Llongborth. 2W języku starobrytyjskim Llongu Borth znaczyło "Port Łodzi" lub"Przystań Okrętów". W ksiąŜce A Guidebook to Arthurian Britain(Przewodnikpo Brytanii Artura) znany badacz epoki arturiańskiej GeoffreyAshe podaje, Ŝe oznaczało to "Port Wojenny". Słowo llong moŜe znaczyćdowolny statek, ale pochodzi ono od łacińskiego longa navis - portokrętów wojennych, czyli baza morska.

Z Triad walijskichwiadomo, Ŝe Geraint dysponował nie tylko armią , ale iflotą wojenną , dlatego nazywano go Geraintem Llyngesogiem (Gerontius"Posiadacz Floty"). Flota składała się ze stu dwudziestu jednostekzacumowanych w przystani u ujścia rzeki Severn. KaŜdy okręt miałstudwudziestoosobową załogę.3 Okręty strzegły wybrzeŜy przedsaksońskimi i irlandzkimi piratami, od których roiło się na wodach MorzaIrlandzkiego. Dla wielu czytelników będzie to pewnie zaskakują ce, gdyŜuwaŜa się, Ŝe staroŜytni Brytowie nie umieli budować statków. Trzeba

jednak pamiętać, Ŝe Brytowie przejęli wiele umiejętności od Rzymian,którzy cumowali u ujścia rzeki Severn, tak samo jak Geraint. Dowodypotwierdzają ce tę hipotezę znaleziono w Lydney Park. Na wzgórzu



magdalena86

nieopodal rzeki, kilka kilometrów od Chepstow stoją ruiny rzymskiejświą tyni boga Nodensa. Na fragmentach naczyń z IV wieku widnieje

inskrypcja PR.REL, co najprawdopodobniej oznaczało PraefectusReliquatonis Classis. Był on oficerem zaopatrzeniowym zachodniej floty,która stacjonowała w Zatoce Bristolskiej.Geraint Llyngesog, syn Erbina i wnuk Konstantyna Błogosławionego, byłksięciem zachodniej prowincji kraju pod koniec V wieku. W PeniarthManuscńpt czytamy, Ŝe oŜenił się z Gwyar, córką romano-brytyjskiegoksięcia Amlawdda Wlediga. Ich dziećmi byli Selyf, Cyngar, lestyn, Caw iCadwy. Drugą Ŝoną Gerainta została Enida, córka Ynywla, lorda

Caerleonu, którego Geraint uratował z wielkiej opresji, gdy został onpozbawiony ziemi i władzy przez krewnego-uzurpatora. Geraint zabrałEnidę do rodzinnej Kornwalii; sędziwy Erbin przekazał wówczas synowiwładzę w Domnonii.4Geraint miał teŜ posiadłości w Armoryce. NaleŜał doń pałac w Belle Ule, jak równieŜ ziemie w Blavet, Morbihan, Martignon, Ctes-du-Nord.Poświęcone mu kościoły znajdują się w St. Gerran, w Pontivy, które byłocentrum jego prowincji, oraz w drugim St. Geran w parafii Porhoet, a

diecezja Vannes obrała go sobie za patrona. W katedrze Dol w St. Geranbyła kaplica św. Gerana, a między Loudeac i Pontivy znajduje się parafiaSt. Gerand.Geraint przyją ł tytuł pendragona konfederacji brytyjskich królestw pośmierci swego wuja Ambrozjusza i kontynuował walkę z Saksonami.Dzięki tej nominacji imię Gerainta zachowało się w nazwachmiejscowości w Walii, Herefordshire, Somerset i Kornwalii. Geraint zostałkanonizowany, a jego czterej synowie - Selyf, Cyngen, lestin i Cadwy -

takŜe trafili na listę świętych.Śmierć Gerainta Llyngesoga w bitwie pod Llongborth opisana została welegii, której autorem jest ponoć Llywarch Hen ("Stary").Pod Llongborth widziałem szaleją cą śmierć,Mar więcej niŜ moŜna zliczyć,I wrogów we krwi, których dosięgną ł miecz Gerainta.Pod Llongborth widziałem ostrze uniesione,Trwogę w oczach ludzi, krew na pancerzach,

Gdy siekł ich Geraint, godny syn swego ojca.Pod Llongborth zginą ł Geraint,Dzielny Ŝołnierz z Dyfnaintu.



magdalena86

Zanim go pokonali, wieluPoległo z jego ręki!

Nieprzyjacielskie okręty wtargnęły do portu Llongborth. PrzeciwkoSaksonom stanęli Brytowie z Domnonii i Ŝołnierze Artura poddowództwem Gerainta. Rozgorzała bitwa, w której poległ Geraint.Ustaliwszy miejsce bitwy pod Llongborth, zajęliśmy się poszukiwaniemgrobu Gerainta, który powinien się znajdować w pobliŜu ujścia Severn.Tak sławny wódz z królewskiego rodu z pewnością został pochowany jakbohater i zapamiętany jako męczennik, który oddał Ŝycie w obronierodaków. Odnalezienie jego grobu byłoby potwierdzeniem lokalizacji

bitwy pod Llongborth i kolejnym elementem układanki.Po raz kolejny sięgnęliśmy do Księgi Llandoff i znaleźliśmy niesłychaniewaŜną wskazówkę. W jednym ze staroŜytnych rejestrów natrafiliśmy nawzmiankę o klasztorze Merthyr Gerein. Nazwa ta występuje na starychmapach, lecz na nowych miejscowość ta, leŜą ca koło Magor, nazywa sięChapel Tump. Na niewielkim wzniesieniu stała tam niegdyś kapliczka,zwrócona ku staroŜytnej przystani Abergwaitha, opuszczonej po wielkiejzarazie. Ta skromna budowla była prawdopodobnie mauzoleum Gerainta

poległego w bitwie pod Llongborth.

Mnogość Geraintów

W średniowieczu imię Geraint naleŜało do najpopularniejszych - tenprosty fakt doprowadził do wielu historycznych nieporozumień, międzyinnymi błędnej lokalizacji bitwy pod Llongborth. Wielu autorów piszą cycho Arturze kroczyło utartymi szlakami i nie studiowało uwaŜnie genealogii.Wydaje się, bowiem, Ŝe Gerainta Llyngesoga, który zginą ł podLlongborth, pomylono z jego wnukiem, noszą cym to samo imię. 5We fragmencie Księgi Llandaff, poświęconym św. Teilo, znaleźliśmywzmiankę o niejakim Gerenniuszu, królu Kornwalii. Podczas ucieczki

przed Ŝółtą zarazą do Armoryki w 547 roku św. Teilo przechodził przezKornwalię i złoŜył wizytę królowi Gerenniuszowi. Król był juŜ wsędziwym wieku, więc Teilo przyrzekł, Ŝe odwiedzi go jeszcze przed



magdalena86

śmiercią . Wracają c z Armoryki w 555 roku, Teilo przywiózł prezent dlakróla w postaci kamiennego sarkofagu. Teilo wylą dował w Dingerrin,

okrą głej fortecy w parafii St. Gerrans, i udał się do króla. Zastał go przyŜyciu, ale bardzo chorego. Wkrótce po przyjęciu komunii Gerenniuszumarł i został złoŜony w sarkofagu przywiezionym przez Teilo.Istnieje miejscowa legenda, według której zwłoki króla zostałyprzewiezione złotą łodzią ze srebrnymi wiosłami przez Zatokę Gerran domiejsca pochówku -kurhanu, zwanego Carn Beacon. Tam złoŜono ciałoGerenniusza z królewskimi insygniami, z mieczem w dłoni i złotą łodzią uboku, aby mógł nią popłynąć, gdy wstanie z grobu i wróci jako władca

swojego królestwa. Rabusie rozkopali kurhan w 1858 roku, ostrzą c sobiezęby na złotą łódź, ale znaleźli tylko trumnę z kośćmi. Kolejny Geraintpojawia się w poemacie epickim Aneurina Y Gododdin, opisują cym bitwępod Catraeth, stoczoną na nizinie szkockiej między 586 a 603 rokiem. TenGeraint był wodzem plemienia zamieszkują cego region Strathclyde. W705 roku zaś św. Aldhelm napisał list do króla Gerainta, wzywają c go doporzucenia celtyckich praktyk religijnych i podporzą dkowania sięRzymowi. Ten Geraint, którego królestwo leŜało w południowo-

zachodniej części Brytanii, w 710 roku pod Taunton stoczył bitwę zzachodnimi Saksonami dowodzonymi przez króla Inę.W elegii Llwyarcha Hena Geraint, męczennik spod Llongborth,przedstawiony został jako Ŝyją cy współcześnie z Arturem; w epizodzieMabinogionu, poświęconym Geraintowi ap Erbinowi czytamy natomiast,Ŝe Artur był kuzynem Gerainta i bratankiem Erbina. W czasie wojnywojska domnońskie prawdopodobnie zaakceptowały Artura jakozwierzchnika ich dowódcy Gerainta. Po śmierci Gerainta pod Llongborth

Artur panował wspólnie z Cadwy, synem Gerainta.



magdalena86

Rozdział 12

Król wyrusza na wojnę

W kronice Historia Brittonum Neniusza czytamy, Ŝe Artur stoczył conajmniej dwanaście wielkich bitew. Ustalenie ich lokalizacji zawszestanowiło największe wyzwanie dla uczonych zajmują cych się historią Artura. Historycy pochylali się nad mapami i zgadywali, kierują c się takwą tłą wskazówką jak podobieństwo nazw. Henry Huntigdon nie mógłzidentyfikować tych miejsc, mimo Ŝe pisał w XII wieku; być moŜe,dlatego, Ŝe spodziewał się znaleźć je wszystkie w Anglii. Neniusz

poświęca tej kwestii kilka słów, ale jego informacje, delikatnie mówią c,nie są zbyt konkretne:Pierwsza bitwa odbyła się u ujścia rzeki zwanej Glein; druga, trzecia,czwarta i pią ta nad inną rzeką , która w okolicach Dubglas nazywa sięLinnuis, a szósta nad rzeką Bassas. Siódmą bitwę Artur stoczył w lesieCelidon, była to bitwa pod Coed Celidon. W czasie ósmej bitwy podCastellum Guinnion Artur niósł na ramionach obraz Najświętszej MariiPanny, zawsze dziewicy; zadał wtedy klęskę poganom, z których wielu

zginęło dzięki Panu Naszemu Jezusowi Chrystusowi i mocy jego matki,Marii. Dziewią ta bitwa miała miejsce w Urbs Legionis. Dziesią tą bitwęArtur stoczył na brzegu rzeki Tribruit. Jedenasta bitwa odbyła się na górzezwanej Agned. Podczas dwunastej bitwy na górze Mons Badonis z rękiArtura zginęło dziewięciuset sześćdziesięciu ludzi. Artur odniósłzwycięstwo we wszystkich tych bitwach. 1PowyŜsza lista kampanii przez wiele stuleci była fascynują cym tematemdo spekulacji, badań i sporów dla tropicieli śladów Artura. Na

współczesnych mapach trudno zidentyfikować staroŜytne nazwy;proponowano rozmaite, najbardziej nieprawdopodobne miejsca. "Tylkodwie lokalizacje moŜna ustalić z pewną dozą prawdopodobieństwa -



magdalena86

napisał profesor Kenneth Jackson. - Wszystko inne to zwykłe hipotezy".Trudno przyjąć do wiadomości, Ŝe jeden człowiek mógł wziąć udział w

dwunastu bitwach, tym bardziej, Ŝe dzieli je przedział czasowy znaczniedłuŜszy niŜ Ŝycie ludzkie. Uporczywie powracało, więc pytanie: jeśli Artur jest postacią historyczną , a wymienione bitwy naprawdę się zdarzyły, toczy naleŜy je wszystkie przypisywać tylko jemu? Niektórzy sceptycykwestionują liczbę dwunastu bitew Artura, poniewaŜ wydaje się ona zbytokrą gła, Ŝeby była prawdziwa. MoŜe to być jednak zwykły zbiegokoliczności, poniewaŜ w czasie Wojny Dwóch RóŜ rzeczywiście odbyłosię dwanaście bitew.

Bitwa I: U ujścia rzeki zwanej Glein

Jedna rzeka Glen znajduje się w Northuinberlandii, a druga wLincolnshire. Ta ostatnia płynie między Grantham i Stamford, koło drogiB1176. MoŜliwe, Ŝe bitwę stoczono przy brodzie, chociaŜ Neniuszwspomina o ujściu rzeki. MoŜna z tego wnosić, Ŝe miejsce bitwy znajdujesię w miejscu, gdzie rzeka Glen łą czy się z rzeką Welland, około 7

kilometrów na północ od Spalding.

Bitwy 2,3, 4 i 5: Supereliund flumen quod dictur Dubglas et est regionisLinnuis.

To zdanie wskazuje na rzekę Douglas w okolicy miejscowości Linnius wLincolnshire koło Lindsey. Tereny te naleŜały wówczas do królestwaAnglów.

MoŜna śmiało przypuszczać, Ŝe w bitwach tych Artur walczył przeciwkoAnglom z Lindsey, a siły króla stacjonowały w Lincoln, które byłowówczas opuszczoną fortecą rzymską Lindum Colonia z czteremabramami, czterema głównymi ulicami i łaźnią . Rzymianie połą czyli osadęz morzem za pomocą rzek i kanałów, z których najdłuŜszy, Car Dykeswykopany za czasów Nerona miał 48 kilometrów. 2Kawaleria Artura mogła dotrzeć do Lincoln rzymskimi drogami,prowadzą cymi od południa przez miasto Uriconium (Wroxeter) w

Shropshire. Celem ekspedycji było przepędzenie anglosaskich osadników,którzy wpłynęli od morza na rzeki Wash i Humber i posuwali się w głą blą du. Artur prawdopodobnie stoczył z nimi pierwszą potyczkę w



magdalena86

Lincolnshire na brzegu rzeki Glen, która płynie w stronę Wash. Następniestarł się z najeźdźcami nad rzeką Douglas (takŜe w Lincolnshire, kilka

kilometrów od miejscowości Lennox, o której wspominał Neniusz,nazywają c ją Linnuis), by ostatecznie pokonać wroga w dwóch krwawychbitwach pod Lindsey w północnej części Lincolnshire nad rzeką Humber.W ksiąŜce The Chronicie oflhe Kings ofBritain (Kronika królów Brytanii)moŜna przeczytać, Ŝe głównym sprzymierzeńcem Artura w walce zAnglami był Riwal Mawr. Ich połą czone siły dotarły do Lincoln drogą rzymską , nazwaną później Ermine Way. MoŜliwe, Ŝe nazwa ta pochodziod imienia Erme lub Ermin, które jest odmianą imienia Armel bą dź Ermel.

Innymi słowy droga została nazwana na cześć Artura dla upamiętnienia jego wyprawy wojennej.3W Triadach walijskich czytamy, Ŝe Riwal Mawr, syn Emyra Llydawa (zArmoryki), był jednym z "trzech rycerzy królewskiego pochodzenia nadworze Króla Artura". MoŜna więc przypuszczać, Ŝe połą czone siłyArtura, Riwala i Cadwiego wyruszyły z Caerleon-upon-Usk drogą ErmineWay do bazy wojskowej Cirencester, a potem do Lincoln, gdzie postoczeniu czterech bitew podbiły niewielkie królestwo Lindsey.

Kawaleria Artura przypominała konne zagony rzymskie, którychmobilność mogła zaimponować. Bardzo często zdarzało się, Ŝe król jakiegoś małego państewka wzywał takie oddziały na pomoc w chwilachzagroŜenia.4NaleŜy pamiętać, Ŝe w VI wieku łatwiej podróŜowało się w Brytanii naduŜe odległości niŜ w czasach normandzkich, gdyŜ rozbudowana siećtraktów rzymskich była jeszcze w bardzo dobrym stanie. Drogi testanowiły odpowiedniki dzisiejszych autostrad i umoŜliwiały pokonywanie

znacznych odległości stosunkowo szybko, zwłaszcza konno. Rzecz jasnawykorzystywali je takŜe Saksoni, posuwają c się w głą b wyspy, ale dziękiistnieniu systemu dróg Artur i jego oddziały mogły szybko dotrzeć dozagroŜonych miejsc.Maszerują ca piechota pokonywała 10 mil rzymskich dziennie, a przyintensywnym marszu dwa razy tyle; konnica zaś potrafiła przejechać 40 do50 mil. Dla porównania, w VI wieku łatwiej było dotrzeć rzymskimidrogami z Londynu do Yorku niŜ tysią c dwieście lat później, w

osiemnastym wieku, kiedy drogi brytyjskie znajdowały się w opłakanymstanie. Biorą c to wszystko pod uwagę, naleŜy odrzucić wą tpliwości, czyArtur mógł wziąć udział w tak wielu bitwach na terenie całej Brytanii.



magdalena86

Łatwo wyobrazić sobie konnicę Artura na rzymskich drogach, którekilkaset lat później wykorzystywane były dokładnie do tego samego celu.

W 1066 roku król Harold wyruszał rzymską drogą z Londynu przezRochester i Maidstone do Hastings na wybrzeŜu, gdzie miał stoczyć swoją ostatnią bitwę. W 1485 roku Henryk Tudor i król Ryszard III starli się wbitwie pod Bosworth koło rzymskiej drogi prowadzą cej z Leicester.Podczas rzymskiej okupacji Brytanii, która trwała prawie czterysta lat,legioniści zbudowali ponad 10 tysięcy kilometrów głównych traktów ityleŜ samo pomniejszych. Drogi te, które miały ułatwić Rzymianompodbój wyspy, stały się najbardziej trwałym pomnikiem ich pobytu w

Brytanii.Brytyjscy wodzowie i rycerze wyruszają cy na wojnę wyglą dali równiestrojnie jak niegdyś Rzymianie. Sam Artur prawdopodobnie nosił zbroję wrzymskim stylu, ale posługiwał się długim mieczem, zwanym spatha wodróŜnieniu od Rzymian walczą cych krótką bronią .Kawalerzyści mieli Ŝelazne hełmy z osłonami na szyję i policzki orazokrą głe tarcze z Ŝelaza lub z drewna wzmocnionego Ŝelazem. Z dumą nosili na płaszczach ozdobne złote spinki i brosze. Posidoniusz tak opisuje

celtyckich wojowników w drugim wieku: "Mają złote ozdoby na szyjach ibransolety na rękach, a oficerowie noszą stroje barwione farbą z drobinamizłota". W czasach Artura bez wą tpienia obowią zywały takie samezwyczaje, jednak tylko szlachetnie urodzonym wolno było nosić złotenaszyjniki - wierzono, Ŝe mają one magiczne właściwości chronią cewojownika przed niebezpieczeństwem. 5

Bitwa 6: Nad rzeką zwaną Bassas

Ustalenie miejsca tej bitwy stanowi to niełatwe zadanie, chociaŜ odpoczą tku mieliśmy przeczucie, Ŝe równieŜ ono znajduje się w hrabstwieLincolnshire, gdyŜ przedrostek "bass" występuje tam bardzo często, naprzykład w nazwach Bassingthorpe koło Ermine Street i Bassingham napółnocny zachód od Leadenham.Odkryliśmy jednak, Ŝe w 510 roku Glast, prawnuk Cuneddy Wledigabronił strategicznego skrzyŜowania dwóch rzymskich dróg. W Luitcoyt

koło Lichfield, przy Watling Street, droga prowadzą ca z Londynu doChester krzyŜuje się z drogą Icknield Way. Luitcoyt to dawna fortecarzymska Letocetum około 3 kilometrów na zachód od dzisiejszego miasta



magdalena86

Lichfield. Podczas oblęŜenia fortecy przez Anglów Artur przybył Glastowiz odsieczą i rozbił wrogą armię w bitwie nad rzeką Bassas, nazywają cą się

obecnie Hammerwich Water. Płynie ona na południowy zachód odLichfield, a dawna nazwa zachowała się w nazwach trzech miejscowościStaffordshire Basfords.Nazwa istnieją cej obecnie wioski Wall-by-Lichfield pochodzi od ruinfortecy rzymskiej Letocetum, ta zaś od nazwy celtyckiej Caer LlwydCoed, co oznacza "Obóz w Szarym Lesie". Nieopodal znajdował sięwaŜny ośrodek kultury druidzkiej ze świętym zagajnikiem w środkugęstego lasu oraz wielką pogańską świą tynią bogini Minerwy, czyli

romańskiego odpowiednika celtyckiej bogini Brigit, której imię moŜna teŜspotkać w innych częściach Brytanii. Świą tynię wzniosło plemię Cornovi,która to nazwa oznacza "czcicieli rogatego". W ścianach rzymskiej osadytuŜ obok kościoła św. Jana znaleziono rzeźby ludzkich głów z rogami.Wyglą da na to, Ŝe Rzymianie zburzyli staroŜytną budowlę, alewykorzystali kamienie, czynią c drobny gest w stronę bóstw celtyckich.Juliusz Cezar napisał: "Wszyscy Gallowie uwaŜają się za potomków boga,którego zwą Dis Pater (Bóg Ojciec) i twierdzą , Ŝe jest to wiara druidów".

Cernunnos, "rogaty", pasuje do opisu boga-ojca, przodka wszystkichplemion celtyckich. Juliusz Cezar podaje równieŜ, Ŝe gallijscy druidziudawali się do Brytanii pobierać nauki religijne, zatem główny ośrodekkultu Ditis Patris (Boga Ojca) znajdował się na wyspie. Opanowanieświą tyni przez plemię z kontynentu (Saksonów) stanowiłoby dla BrytówpowaŜny cios, albowiem z relacji Cezara wynika, iŜ Dis Pater byłtranscendentalnym, najwyŜszym bogiem wszystkich mieszkańcówpółnocy.

Juliusz Cezar pisze takŜe, Ŝe druidzi obchodzili swoje wielkie święto "wpoświęconym miejscu na terytorium Karnutów, których kraj leŜy ponoć wśrodku Galii". UwaŜa się, Ŝe w czasach chrześcijaństwa centrum owegokultu w Anglii było Lichfield. Wioska Wall znajduje się przy WatlingStreet, trakcie zbudowanym przez Rzymian wzdłuŜ staroŜytnegoceltyckiego szlaku znaczonego świętymi miejscami kultu druidów. Biegnieon znad źródeł rzek Trent i Severn do doliny Yale of Clwyd, a dalej przezcieśninę Menai do wyspy Anglesey, która stała się ostatnią twierdzą

druidów.Nazwa Lichfield oznacza "pole śmierci". Bardzo moŜliwe, Ŝe jest tonawią zanie do legendy o masakrze chrześcijan z rozkazu cesarza



magdalena86

Dioklecjana.6 Nie ulega wą tpliwości, Ŝe Brytowie gotowi byli bronić tegoszczególnego dla nich miejsca za wszelką cenę.

W 665 roku odbyła się tam kolejna bitwa, kiedy miejscowy ksiąŜę MorfaelLuitcoyt połą czył swe siły z walijskim księciem Cynddylanem z Powys irazem odnieśli zwycięstwo nad Anglami z Mercii pod Caer Luitcoet, czyliWall-by-Lichfield.

Bitwa 7: Cat Coit Celidon

Miejsce tej bitwy łatwiej ustalić, gdyŜ nazwa z pewnością odnosi się doCoed Celyddon (Las Celyddon) koło Hart Fell w zachodniej części nizinszkockich. Rósł tam niegdyś wielki las, obejmują cy tereny Dumfries iSelkirk. W Triadach walijskich znajduje się informacja, Ŝe Myrddin apMorvryn postradał zmysły po bitwie pod Arferydd (Arthuret) w 573 roku izamieszkał w lasach Celyddonu.

Chodziło prawdopodobnie o Las Kaledoński, który ongiś pokrywałwiększą część Strathclyde na północ od zatoki Solway Firth. Walijczycynazywali te okolice Coed Celyddon; Artur walczył tam z Piktami lubIrlandczykami, albo z jednymi i drugimi jednocześnie. Niewykluczone, ŜeArtur chciał w tej bitwie rozprawić się z brytyjskim arystokratą sprzymierzonym z Piktami - Hueilem, synem Cawa. Artur skazał gopóźniej na ścięcie w miejscowości Ruthin w Clwyd, gdzie blok kamieniapośrodku miasta po dziś dzień nazywany jest Maen Huail.

Bitwa 8: Castellum Guinnion

Miejsce to z pewnością było fortecą . Ktoś wysuną ł hipotezę, Ŝe nazwawiąŜe się z Caerwent, lecz nie wydaje się to prawdopodobne. Przynajmniejraz Neniusz podaje więcej szczegółów, pisze, bowiem, Ŝe "Artur niósł naramieniu (to znaczy na tarczy) obraz Najświętszej Marii Panny, zawszedziewicy; zadał wtedy klęskę poganom, z których wielu zginęło dzięki

Panu Naszemu Jezusowi Chrystusowi i mocy jego matki, Marii".Nieraz juŜ okazywało się, Ŝe ludowe opowieści o dawnych wydarzeniachczęsto zawieraj ą element prawdy. Poszukują c śladów średniowiecznej



magdalena86

bitwy, dotarliśmy do kościoła św. Marii w Stow-in-Wedale na południowyzachód od Lauder w Borderlands. Zachowały się tam szczą tki staroŜytnej

tarczy, którą według legendy nosił sam Artur w bitwie pod CastellumGuinnion. Nazwa Wedale, nadana przez Saksonów, oznacza "dolinęŜałoby" i nie trzeba chyba wyjaśniać, Ŝe ponieśli oni tam wielką klęskę. Tonie przypadek, Ŝe kościół nosi imię Marii, a nieopodal znajduje się fortecaCastellum, która mogła być zamkiem Guinnion, wymienionym przezNeniusza jako miejsce ósmej bitwy Artura.

Bitwa 9: Pod Urbs Legionis

Neniusz nawią zuje tutaj do Miasta Legionów, którym mogło być alboChester, albo Caerleon-upon-Usk. Jednak informacje zawarte wMabinogionie wskazują , Ŝe chodzi o Caerleon. Wydaje się, Ŝe w pobliŜutej fortecy Artur odniósł zwycięstwo nad siłami Osly Gellelfawra ("DługiNóŜ"), a następnie ruszył za wrogiem w pościg w stronę ujścia rzekiSevern.Prawdziwe miejsce bitwy pod Urbs Legionis niełatwo ustalić. Mogła się

odbyć koło rzymskiej fortecy, na co wskazuje nazwa, ale trudno teŜwykluczyć, Ŝe została stoczona na wzgórzach koło Caerleonu. Artur ścigałOslę w stronę ujścia rzeki Severn naleŜy, więc przypuszczać, Ŝe posuwałsię drogą Via Julia, biorą cą począ tek od południowej bramy Caerleonu,przekroczył most na rzece Usk, a potem Ultra Fontem, by wreszcie przejśćgrzbiet Wentwood przełęczą , zwaną obecnie Cat's Ash. Cat w nazwiepochodzi od słowa cad, oznaczają cego bitwę, jest więc moŜliwe, Ŝe nic nieznaczą ca nazwa Cafs Ash pochodzi od Cad Aesc - Bitwa Aesca lub Oesca,

który był synem Hengista. Nie ulega wą tpliwości, Ŝe zginą ł on w tejbitwie, a zniekształcona nazwa to ślad tego wydarzenia w pamięciludowej. Warto teŜ zwrócić uwagę, Ŝe w Cafs Ash stoją jeszcze ruinystaroŜytnej kaplicy św. Curiga, którego bardowie opiewali pod imieniemCurig Llwyd ("Błogosławiony") lub Curig Farchog ("Rycerz"). Prawdy otej bitwie pewnie nigdy się nie dowiemy, lecz przedstawiony tu scenariusz jest całkiem prawdopodobny.Bitwa 10: Na brzegu rzeki Tribruit

Wysuwano rozmaite, czasem najbardziej nieprawdopodobne, hipotezydotyczą ce miejsca dziesią tej bitwy Artura. Pamiętają c jednak o tym, Ŝe



magdalena86

odbyła się ona po bitwie pod Miastem Legionów i pościgu za wrogiem doujścia rzeki Severn w Gwencie, moŜna wysnuć logiczny wniosek, iŜ bitwę

stoczono właśnie w tamtej okolicy.PoŜyteczną wskazówkę znaleźliśmy w Sielankach o królu AlfredaTennysona. W poemacie o Lancelocie i Elaine znajduje się taki wers:"...piaszczystą plaŜą Traeth Troit, gdzie padł niejeden poganin".7 Alfredlord Tennyson spędził niemało czasu w Gwencie, szukają c śladów królaArtura i z pewnością pisał swój poemat na podstawie miejscowych podańludowych, z których wiele poszło juŜ dawno w zapomnienie. Oryginalnawalijska nazwa Traeth Troit wymieniona jest w dwóch poematach

zawartych w ksiąŜce Black Book of Carmarthen (Czarna księgaCarmarthenu). Jedna wersja brzmi Trywruid; druga zaś, Traetheu Trywrid,wyraźnie nawią zuje do piaszczystego brzegu, czyli ujścia rzeki.W poszukiwaniu dalszych wskazówek sięgnęliśmy do opisu pościguArtura w Porcus Troit, przytoczonego po raz pierwszy w apendyksieMirabilia, dołą czonym do kroniki Neniusza Historia Brittonum. Znaczniedokładniej wydarzenie to zostało jednak opisane w relacji o polowaniu naTwrch Trwyth ("Irlandzkiego Dzika") w opowieści Kilhwcha i Owena w

Mabinogionie. Dowiadujemy się z niej, Ŝe trasa ucieczki Twrcha Trwythawiodła przez Cam Cavall (koło Rhyader w środkowej części Walii),Brecon Beacons i Aber Gwy, gdzie rzeka Wye wpada do Severn kołoChepstow. Szlachetnie urodzony dzik rzucił się tam w wodę, by pojawićsię potem na chwilę w Cernywie i zniknąć na dobre. W zagadce tej kryjesię niewą tpliwie ludowa pamięć wypędzenia Gewissei z Gwentu. Staje się,bowiem oczywiste, Ŝe plemię Gewissei zwane było przez WalijczykówTwrch Trwyth, czyli "Irlandzki Dzik". 8

Nie wiadomo, czy zanurzenie się Trwytha w rzece Severa koło LlynLliwan, czy teŜ Llinlivan, ma zwią zek z cudami, jakie zdarzały się w tejniezwykłej okolicy. NaleŜy jednak przypuszczać, Ŝe tylko nadprzyrodzonewydarzenie mogło wywołać cudowne skutki opisane w traktacie DeMirabilibus Brittonum zawartym w kronice Historia Brittonum Neniusza:Jest jeszcze jeden cud, rzeka Aber Llyn Lliwan, która uchodzi do Severn, amorze w podobny sposób wpada do tejŜe rzeki. Gdy przypływ dociera doSevern, plaŜa nad rzeką nie zostaje zalana. A kiedy wody morza cofają się,

basen w ujściu rzeki wypluwa całą wodę, którą wcześniej połkną ł i zalewaplaŜę jedną falą , wielką jak góra. Gdyby zebrać tam całą armię, wodawcią gnęłaby Ŝołnierzy wraz z końmi. Kiedy morze się cofa, zalana plaŜa



magdalena86

znów się odsłania."W kronice Brut Tyssilio czytamy o tym, jak Artur i Riwal spoglą dają na

wody jeziora niedaleko rzeki Severn, nazywanego Llyn Lliwan, "którepłyną podczas przypływu, a ich poziom nie podnosi się mimo prą dusłodkiej wody; tym, którzy stoją twarzą do jeziora, trudno ujść z Ŝyciem,zaś ci, którzy stoją tyłem, uciekają ". 10Z informacji zawartych w De Mirabilibus Britanniae, w Brut Tyssilio iopowieści Kilhwcha i Olwena w Mabinogionie moŜna wnosić, Ŝe Arturwykorzystał naturalne zjawisko przyboju rzeki Severn, aby pokonaćGewissei w bitwie pod Traeth Troit.

Bitwa 11: Na górze zwanej Agned

Nigdy nie udało się zlokalizować miejsca tej bitwy. Przytoczony krótkiopis Neniusza sugeruje wzgórze o nazwie pochodzą cej od imienia Agned iniejeden tropiciel śladów Artura ślęczał długie godziny nad mapami wposzukiwaniu nazwy, która choćby w najmniejszym stopniu kojarzyłabysię z Agned. Jednak w niektórych wersjach rękopisu Neniusza miejsce

bitwy nazywa się Cath Breguoin. Całkiem przypadkowo natrafiliśmy nawskazówkę dotyczą cą tej bitwy w ksiąŜce Josepha Ritsona z 1825 rokuzatytułowanej Life of King Arthurfrom Ancient Historians and AuthenticDocuments (ycie króla Artura na podstawie ksią g staroŜytnychhistoryków i autentycznych dokumentów). Ritson przeczytał rękopisNeniusza w Cotton i obok opisu tej właśnie bitwy na marginesie spostrzegłdopisane przez kogoś słowa: "W Somersetshire, quem nos Cath bregion".Na starej mapie południowo-zachodniej części Anglii, nieco na północ od

Bristolu znaleźliśmy nazwę Catbrain. TuŜ obok jest wzgórze, na którymstała forteca. Jak juŜ powiedzieliśmy, słowo cat lub cad oznacza miejscebitwy, brain moŜe pochodzić od Bregion. Miejscowość ta leŜy obecnie whrabstwie Avon, lecz przed reformą administracyjną w 1974 rokuznajdowała się w starym hrabstwie Somerset, co zgadza się z notatką wrękopisie.Jest całkowicie moŜliwe, Ŝe właśnie tam Artur stoczył swoją jedenastą bitwę, jeśli przyjąć, Ŝe następna w kolejności bitwa pod Badon miała

miejsce koło Bath, jak podaje Geoffrey z Monmouth. Tą najwaŜniejszą zbitew Artura zajmiemy się w następnym rozdziale.Istnieją dowody na to, Ŝe Artur był postacią historyczną , a nie bohaterem



magdalena86

mitu czy rycerskiego romansu. Wsławił się jako wybitny Ŝołnierz,zwycięzca wielu bitew pod koniec pią tego i na począ tku szóstego stulecia.



magdalena86

Rozdział 13

Zwycięstwo pod Badon Hill

W ostatniej bitwie pod Badon Artur zadał wrogowi druzgocą cą klęskę.Gildas, historyk z VI wieku, podaje, Ŝe oblęŜenie Mons Badonicuszakończyło się zwycięstwem nad Saksonami, po którym zapanowałopięćdziesią t lat pokoju. Niestety Gildas nie podaje ani daty bitwy, ani niemówi, kto kogo oblegał. Saksoni Brytów czy na odwrót? Nie znamy teŜimienia dowódcy brytyjskiej armii. Historycy spierali się, czy był nim

Artur, czy Ambrozjusz, i podawali rozmaite daty.A poniewaŜ Gildas nie wymienia Artura, niektórzy uczenizakwestionowali samo istnienie tego władcy. Trzeba jednak wiedzieć, Ŝepiszą c o bitwach Gildas nie określa bliŜej Ŝadnego brytyjskiego wodza zwyją tkiem Ambrozjusza. Mimo to niepodanie imienia dowódcy w takwaŜnej bitwie jak Mount Badon naleŜy uznać za zdumiewają ce. MoŜemyprzypuszczać, Ŝe kronikarzowi nie zaleŜało na wysławianiu zasług ksiąŜą tbrytyjskich.

W Annales Cambriae znajdujemy potwierdzenie, Ŝe Artur wzią ł udział wtej bitwie:517 r.: Bitwa pod Badon, w której Artur przez całe trzy dni niósł naramieniu krzyŜ Pana Naszego Jezusa Chrystusa i z której Brytowie wyszlizwycięsko. 1Neniusz natomiast dokładniej określa rolę Artura: "Podczas dwunastejbitwy na górze Mons Badonis Artur w jednym tylko ataku zabiłdziewięciuset sześćdziesięciu wrogów".2

Historycy wskazywali rozmaite miejsca pierwszej bitwy pod MountBadon, między innymi Liddington Castle koło Swindon, Badbury Hillkoło Faringdon, Badbury Rings koło Wimborne Minster i trzymiejscowości koło Bath.Najbardziej prawdopodobną lokalizacją , za którą przemawiaj ą powaŜnedowody, wydaje się właśnie Bath. Badon to jedyna bitwa opisana przezGildasa, który jest niezaleŜnym autorytetem w tej materii. Historyknazywa ją obessio Montes Badonis - oblęŜenie Mount Badon - i

umiejscawia bitwę koło ujścia Severn, prope Sabrinae ostium. Brytowienazywali Bath Caer Baddon; w języku walijskim "dd" wymawia się jakdźwięczne "th", zatem nazwa Caer Baddon brzmiała jak Caer Bathon.



magdalena86

Piszą cy w XVII wieku William Camden uwaŜał, Ŝe miejscem bitwy podMount Badon było miasteczko Bannerdown koło Bath.3 Mieszkańcy tej

okolicy ponoć znajdowali kiedyś na wzgórzu całe garście zębów. Beda zaśpiszą c o bitwie pod Badon określa ją mianem "oblęŜenia wzgórzaBaddesdown-hill" i nie trzeba zbyt wielkiej wyobraźni, Ŝeby skojarzyć tomiejsce ze wzgórzem Bannerdown Hill.4 Fakt, iŜ miało to być oblęŜenie,moŜna wytłumaczyć tym, Ŝe Artur przybył w sukurs brytyjskiej załodzefortecy obleganej przez wroga.John Aubrey w napisanej w 1680 roku ksiąŜce Monuments Britannicasugeruje, Ŝe bitwa pod Badon miała zwią zek z oblęŜeniem Bath, a odbyła

się w Ban-ner-Down koło Batheaston. Rzymskie miasto Aą uae Sulis,nazwane później Bath, było juŜ od dawna opuszczone i zrujnowane, lecz jako święte miejsce miało wielkie znaczenie dla Brytów w VI wieku.Zrozumiałe jest, więc, Ŝe nie mogli pozwolić, Ŝeby wpadło w ręce wroga.Był to główny powód, dla którego stoczono bitwę pod Badon.Rzymian przycią gnęła do tego miejsca obecność naturalnych źródełgorą cej wody o temperaturze 49 stopni Celsjusza; nazwa Aquae Sulispochodzi od imienia brytyjskiej bogini źródeł - Sul bą dź Sulis.

Miejscowość ta stała się waŜnym centrum ką pieli leczniczych, gdzieskładano ofiary bogini Sulis-Minerwie, łą czą cej w sobie elementy kulturzymskiej bogini sztuki lekarskiej i jej miejscowej odpowiedniczki - Sulis.Celtowie uwaŜali owe źródła za cud, dlatego wznieśli tam kaplicę na cześćbogini gorą cej wody. Nie ulega wą tpliwości, Ŝe świą tynia Sul bą dź Sulisstała tam przed przybyciem Rzymian, którzy unikali niszczenia kultumiejscowych bóstw - woleli kojarzyć je z własnymi bogami. Zgodnie z tą polityką święte miejsce bogini Sulis o druidzkiej proweniencji zostało

wkomponowane w nową rzymską świą tynię.W XIX wieku Neniusz określił te gorą ce źródła jako jeden z "cudówBrytanii". W jego kronice czytamy: "W kraju Hwicce [chodzi o Gewissei],tam, gdzie są łaźnie Badon. Otacza je mur z cegły i kamienia; kaŜdy moŜesię wyką pać, kiedy chce i jak chce. Jeśli chce zimnej ką pieli, to bierzezimną , a jeśli chce gorą cej, gorą cą ". 5Rys. 53. Na wzgórzu Solsbury Hill koło Bateaston widoczne są pozostałości wałów fortecy z epoki Ŝelaza. Nazwa wzgórza pochodzi

prawdopodobnie od imienia celtyckiej bogini Sul bą dź Sulis. W czasiebitwy pod Badon w 517 roku Artur ścigał wrogów od są siedniego wzgórzaBannerdown, oni zaś schronili się na szczycie Solsbury Hill



magdalena86

To zdanie Neniusza jest bardzo znaczą ce, gdyŜ kronikarz nie tylkowymienia nazwę Badon, ale stwierdza równieŜ, Ŝe ziemie te zajmowało

plemię Gewissei. To niesłychanie istotna informacja, poniewaŜ historycywykluczali Bath jako miejsce bitwy pod Mount Badon, uwaŜają c, Ŝe w518 roku Saksoni nie dotarli jeszcze tak daleko na południowy zachód. Niema to jednak znaczenia, jeśli Saksonów zastą pimy plemieniem Gewissei.To właśnie przeciwko nim Artur przeprowadził długotrwałą kampanięzakończoną zwycięstwem pod Caer Badon i wypędzeniem Gewissei zpołudniowej Walii i Somerset.Jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, Ŝe centrum działań Gewissei znajdowało

się zaledwie 3 kilometry na wschód od Bath w Bradford-on-Avon,zwanym wcześniej Wirtgernesburg (Miastem Yortigerna) od imieniaksięcia Gewissei, wszystko staje się jasne. Zwycięstwo Artura pod MountBadon zapobiegło trwałemu połą czeniu Gewissei, zamieszkują cychpołudniową Walię i Wiltshire.Przeciwnikami Artura w bitwie pod Mount Badon byli Osla Gyllelfawr iCerdic Gewissei z jutlandzkimi i saksońskimi sprzymierzeńcami, którzypołą czyli siły z saksońskimi najeźdźcami z doliny Tamizy. W bitwie tej

waŜyły się więc losy całej Brytanii. Był to swoisty "rzut na taśmę"Saksonów przygnębionych niepowodzeniami we wcześniejszych bitwach.Artur stał się bohaterem po bitwie pod Badon tak samo jak czternaście ipół stulecia później został nim Montgomery po bitwie pod Alamain wczasie II wojny światowej.Geoffrey z Monmouth, podają cy często informacje tyleŜ niejasne, coprzesadzone, wyją tkowo rzetelnie przedstawia bitwę pod Bath:Wówczas Saksoni po długim marszu dotarli w pobliŜe Bath i obiegli

miasto... Artur załoŜył skórzaną kamizelę, jak przystało na wielkiegokróla. Na głowę włoŜył złoty hełm z grzebieniem w kształcie smoka, a naramieniu umieścił okrą głą tarczę Pridwen z namalowanym wizerunkiemMarii Matki BoŜej, która sprawiała, Ŝe nie myślał o niczym oprócz niej.Przypasał sobie niezrównany miecz Caliburn, wykuty na wyspie Avalon, aw prawą dłoń ują ł włócznię zwaną Roń: długą , o szerokim ostrzu ispragnioną krwi. Artur uformował wojsko i odwaŜnie uderzył naSaksonów, którzy jak zwykle ustawieni byli w długie kliny. Przez cały

dzień męŜnie odpierali Brytów, chociaŜ przypuszczali oni jeden atak podrugim. Przed zachodem słońca Saksoni stanęli na są siednim wzgórzu izamierzali tam rozbić obóz. Ufni w swoją liczebność, są dzili, Ŝe wzgórze



magdalena86

zapewni im dostateczną ochronę. Jednak następnego dnia o brzasku Artur ją ł wspinać się na zbocza, tracą c po drodze wielu ludzi. Naturalnie Saksoni

z wyŜej połoŜonych pozycji mogli łatwiej zadawać ciosy i Brytowiemusieli się bardzo natrudzić, Ŝeby dostać się na szczyt. Gdy tam dotarli,rozpoczęła się walka wręcz. Saksoni bronili się zaciekle.Gdy minęło południe, Artur wpadł w złość, bo zrozumiał, Ŝe wróg nadaltrzyma się dobrze i zwycięstwa nie widać. Dobył, więc Caliburna,przywołał imię Najświętszej Marii Panny i z całym impetem wpadł w samśrodek szeregów wroga. KaŜdego, na którego uderzył, zabijał jednymciosem. A czynią c to modlił się w myślach do Boga. Nie zaprzestał,

dopóki nie zgładził swoim mieczem czterystu siedemdziesięciu wrogów.Gdy to ujrzeli Brytowie, ruszyli za królem, sieją c śmierć. W bitwie tejpoległ Colgrin z bratem Baldulfem i tysią ce innych. Celdric zaś, gdyspostrzegł niebezpieczeństwo, rzucił się do ucieczki z tymi, którzy jeszczezostali. Artur, gdy uzyskał przewagę, rozkazał Cadorowi, księciuKornwalii, ścigać Saksonów...6Aby przyjąć podany w Annales Cambriae 518 rok jako datę bitwy podBadon, trzeba uporać się z zagadkową informacją podaną przez Gildasa. Z

kroniki Gildasa wynika, Ŝe oblęŜenie Mons Badonicus miało miejsce wroku jego urodzenia, czterdzieści cztery lata przed napisaniem przezeń DeExcidio. To jednak oznaczałoby, Ŝe jeśli bitwa odbyła się w 518 roku, DeExcidio powstało w 562 roku. Taką ewentualność naleŜy jednakwykluczyć, poniewaŜ Gildas krytykuje w swej ksiąŜce Maelgwyna, królaGwyneddu, który zmarł na począ tku zarazy w 547 roku. Taką datę śmierciMaelgwyna znajdujemy w Annales Cambriae, a Gildas pisze tak, jakbyMaelgwyn nadal Ŝył. Trzeba więc przeanalizować kontekst:

Aby uniknąć ostatecznej klęski, Brytowie chwytają za broń i pod wodzą Ambrozjusza Aurelianusa stają przeciwko swoim pogromcom... IzwycięŜają . Od tej pory zwycięstwo przypadało to jednym, to drugim...Trwało tak aŜ do oblęŜenia Mount Badon, jednego z ostatnich pogromówtej rozbójniczej zgrai. Tak od tej pory trwało przez czterdzieści cztery lata,bez jednego miesią ca. 7We fragmencie tym czytamy o dwóch nie datowanych wydarzeniach -zwycięstwie Ambrozjusza i zwycięstwie pod Mount Badon -

rozdzielonych okresem zmiennego powodzenia walczą cych sił. Wydaje siębardzo prawdopodobne, Ŝe piszą c o czterdziestu czterech latach bez jednego miesią ca, Gildas miał na myśli czas dzielą cy owe bitwy. Jeśli więc



magdalena86

bitwa pod Badon została stoczona w 517 roku, bitwa Ambrozjuszaprzypadałaby na rok 473.

Zdanie Jest to teŜ rok mojego urodzenia" odnosiłoby się zatem nie do datybitwy pod Mount Badon, lecz do zwycięstwa Ambrozjusza. Wniosek tenwyjaśnia kontrowersyjny problem datowania bitwy pod Badon. Tak, więczwycięstwo Ambrozjusza i przyjście na świat Gildasa przypadają na 473rok, co oznacza, Ŝe miał on siedemdziesią t lat, jeśli pisał De Excidio pobitwie pod Camlanem i abdykacji Artura.Dalsze wą tpliwości pojawiają się, jeśli wziąć pod uwagę informacjęzawartą w Annales Cambriae, Ŝe druga bitwa pod Mount Badon miała

miejsce w 665 roku. MoŜna przypuszczać, Ŝe bitwy te dzieli okres stupięćdziesięciu lat, i Ŝe w drugiej bitwie zginą ł Morcantius. Najbardziejprawdopodobnym miejscem tej bitwy jest Mynydd Baedon wGlamorganie, gdzie widoczne są pozostałości umocnień ziemnych.Wspomniana ofiara bitwy, Morgan, był prawnukiem Artura, którego dwórznajdował się kilka kilometrów od Margam.U Neniusza znajdujemy zagadkowe stwierdzenie na temat pierwszej bitwypod Mount Badon:

"Podczas dwunastej bitwy na górze Mons Badonis sam Artur zgładziłdziewięciuset sześćdziesięciu ludzi. Artur odniósł zwycięstwa wewszystkich tych bitwach". 8Trudno się dziwić, Ŝe to niewiarygodne stwierdzenie traktowane byłopodejrzliwie, a nawet wykpiwane, gdyŜ trudno wyobrazić sobie Arturawłasnoręcznie zabijają cego setki wrogów. Trzeba jednak te słowaporównać z wcześniejszą informacją Neniusza, który pisze, Ŝe w innejbitwie u boku Artura "walczyli wszyscy królowie Brytanii". 9

MoŜna, więc przypuszczać, Ŝe w bitwie pod Badon walczyła tylko armiaArtura. Inni królowie brytyjscy byli tam nieobecni.W jednej z opowieści Mabinogionu, zatytułowanej The Dream of Rhonabwy, odnajdujemy dodatkowe wskazówki, co do miejsca bitwy podBadon i lokalizacji fortecy Artura, Gelliwigu. Czytamy, bowiem, Ŝe przedbitwą pod Mount Badon Artur zebrał swoje wojska na brzegu rzekiSevern. Autor opisuje Artura siedzą cego na wysepce koło brodu wtowarzystwie biskupa Bedwina. 10

Wzmianka o biskupie zasługuje na szczególną uwagę, gdyŜ wymienia sięgo takŜe w opowieści Mabinogionu o Culhwchu i Owenie; czytamy wniej, Ŝe biskup "błogosławił Ŝywność i napoje Artura". W jednej z Triad



magdalena86

walijskich znajdujemy stwierdzenie, Ŝe Bedwini był arcybiskupem nadworze Artura w Gelliwigu, który, jak wykazaliśmy, znajdował się w

Llanmelinie, kilka kilometrów na północ od Caerwentu. Informacja, ŜeArtur przebywał z Bedwinim na wysepce na rzece Severn jest szczególnieistotna, poniewaŜ na starej mapie zwanej Ordinance Survey, tuŜ kołobrodu przedstawiono skrawek lą du pod nazwą Bedwin Sands, łą czą cy się zwysepką Denny Island, która mogła być właśnie tą , o której pisał autorTriad. Z Mabinogionu zaś wiemy, Ŝe właśnie tam Artur zgromadził wielką armię przed bitwą pod Badon. Caer Badon (Bath) znajdowało się zaledwieo kilka godzin jazdy od tego miejsca. 11

Historycy, którzy często analizowali opowieść Mabinogionu traktują cą obitwie pod Badon, szukali w niej wskazówek pomocnych w ustaleniumiejsca starcia; doszli do wniosku, Ŝe bród na rzece Severn znajdował siękoło Welshpool. Wojska Artura przeprawiły się przez rzekę i skierowałydo "Cefh Digoll", by zsiąść z koni "pod Caer Fadon". Wydaje się, Ŝeniektórzy badacze pomylili Artura z Ŝyją cym w VII wieku Cadwallonem,który walczył na Caer Digoll z Anglami z Northumbrii. Grzbiet owegodługiego wzgórza zwany jest Buttington Ridge, a jego wcześniejsza nazwa

- Botinum - być moŜe dała asumpt do przypuszczeń, Ŝe właśnie tam miałamiejsce bitwa pod Badon.Niektórzy pisarze bezpodstawnie uwaŜają , Ŝe bitwę stoczono gdzieś napółnocy; my jednak podzielamy opinię Camdena, który twierdzi, Ŝe miałaona miejsce niedaleko wzgórza "Bannesdown koło wioski Bathstone, naktórym wznosiły się niegdyś mury obronne". Nie wolno teŜ lekcewaŜyćfaktu, Ŝe pobliska dolina rzeki Avon nadal zwana jest przez WalijczykówNant Badon, czyli Doliną Badon. 12

Ostatnia z dwunastu bitew Artura zapoczą tkowała dla Brytówpięćdziesięcioletni okres pokoju i pozwoliła im zjednoczyć się jako naród.MoŜna powiedzieć, Ŝe było to największe osią gnięcie króla. Niestety, po jego abdykacji w 537 roku jedność ta szybko się rozpadła.



magdalena86

Rozdział 14

Bitwa pod Camlanem

Od wielu wieków jednym z ulubionych zajęć historyków są próbyustalenia prawdziwego miejsca trzynastej bitwy Artura stoczonej wmiejscowości zwanej wówczas Camlan. Bitwa ta doprowadziła do upadku

króla. Wysunięto całe mnóstwo najbardziej niewiarygodnych hipotez, zktórych większość moŜna bez wahania pominąć.Malowniczy opis bitwy pióra Geoffreya z Monmouth zawarty w kroniceHistory of the Kings of Britain (Historia królów Brytanii) nie daje zbytwielu wskazówek. Wiadomo, Ŝe bitwa odbyła się nad rzeką Camlan, aprzeciwnikiem Artura był niejaki Mordred, naznaczony mianem zdrajcy.To oznacza, Ŝe był Brytem, sprzymierzonym wcześniej z Arturem. WojskaMordreda stały w miejscu, a armia Artura posuwała się w stronę

przeciwnika. MoŜna z tego wnosić, iŜ Mordred czekał na Artura.Mordred zginą ł, zaś Artur, choć śmiertelnie ranny, nie poległ w bitwie.Zabrano go na wyspę Avalon, która musiała być stosunkowo blisko, i



magdalena86

udzielono pomocy medycznej. Po bitwie Artur ogłosił abdykację;wszystko to zdarzyło się w 542 roku. Władzę przeją ł kuzyn Artura

Konstantyn, syn Cadora, księcia Kornwalii. 1PoniewaŜ tylko tych kilka informacji moŜna wyłuskać z dzieła Geoffreya zMonmouth, dalszych wskazówek naleŜy szukać gdzie indziej.Po pierwsze trzeba ustalić toŜsamość przeciwnika Artura, Mordreda, oraznazwę dynastii, z której pochodził. Geoffrey z Monmouth zaciemniłsprawę, zmieniają c walijskie imię Medraut na kornwalijskie Mordred (lubModred). Jego identyfikację utrudnia dodatkowo fakt, Ŝe w VI wieku Ŝylidwaj brytyjscy ksiąŜęta o tym imieniu. Byli nimi Medraut ap Llew ap

Cynfarch i Medraut ap Cawrdaf ap Caradog Freichfras. Pierwszy z nichbył bratankiem Uriena Rhegeda zmarłego w 580 roku, a więc Ŝył zbytpóźno, aby walczyć z Arturem w bitwie pod Camlanem, stoczonej wedługkroniki Welsh Annals w 537 roku. Bardziej prawdopodobnym kandydatemna przeciwnika Artura jest więc Ŝyją cy współcześnie z królem Medraut,syn Cawrdafa ap Caradog Freichfras.Ojciec Medrauta, Cawrdaf, pojawia się w Triadach walijskich (triada 13) jako jeden z "trzech najwyŜszych oficerów na Wyspie Brytanii". Jak się

wydaje, był on pierwszym ministrem i doradcą króla Artura. W Triadzie 1czytamy teŜ, Ŝe ojciec Cawrdafa, Caradog Freichfras, zajmowałstanowisko głównego doradcy Artura na dworze Gelliwig w Cernywie, wprowincji Gwent. Pod nieobecność Artura Caradog zarzą dzał obydwiemaczęściami Gwentu z fortecy Llanmelin koło Caerwentu.Według brytyjskich ywotów świętych Cawrdaf był nie tylkowpływowym politykiem, ale równieŜ przewodnikiem Kościoławalijskiego. ZałoŜył klasztor dla trzystu mnichów w Cór Cawrdaf między

Miskin i Mid Glamorgan. Został teŜ patronem klasztoru Abererch napółwyspie Lleyn w północnej Walii. W Triadach walijskich i ywotachświętych czytamy, Ŝe Medraut naleŜał do potęŜnej rodziny, która trzymaław ręku Gwent i półwysep Lleyn. Być moŜe właśnie, dlatego Arturmianował go regentem.Z Mabinogionu i Triad walijskich wynika, Ŝe ekspansjonistyczna politykaArtura stworzyła swoistą próŜnię władzy, która doprowadziła do rewolucjidynastycznej. Wzmianka o zaczą tkach spisku znajduje się w opowieści

Mabinogionu o Kilhwchu i Olwenie. Czytamy tam, Ŝe siostrą Gwenhwyfary (Ginewry), Ŝony Artura, była Gwenhwyfacha. To istotnyfakt, gdyŜ wedle walijskich genealogii Gwenhwyfacha wyszła za



magdalena86

Medrauta ap Cawrdafa, przeciwnika Artura. W triadzie 53 czytamy zaś, Ŝeto właśnie ona dała powód do bitwy pod Camlanem, zadają c cios swej

siostrze Gwenhwyfarze.W Triadach walijskich czytamy, Ŝe pierwsze z "trzech wielkich spustoszeńWyspy Brytanii" zdarzyło się, gdy Medraut najechał dwór Artura wGelliwig w $Gwencieu, zwlókł Gwenhwyfarę z tronu i uderzył ją . Drugienastą piło po odwetowym ataku Artura na dwór Medrauta. Takie byłopreludium do bitwy pod Camlanem. 2Wydaje się, Ŝe Artur pozostawił administrowanie krajem Medrautowi, gdywyruszył do Irlandii, by rozprawić się z Llwchem Wyddelem (Lucjuszem

Hibernusem), irlandzkim wodzem, zwanym równieŜ LlwchemLlawinawgiem, czyli Władcą Jezior. W romansach arturiańskichuczyniono zeń jednego ze szlachetnych rycerzy króla. Llwch wysłałgońców do Artura z Ŝą daniem zapłacenia daniny. Artur odpowiedział, ŜeIrlandczycy mają takie samo prawo Ŝą dać daniny od Brytyjczyków, jakBrytyjczycy od Irlandczyków.Artur bezzwłocznie zebrał swoich najlepszych rycerzy i przeprawił się doIrlandii. W bitwie, którą wrogie armie stoczyły koło góry Mynneu, padło

wiele ofiar po obu stronach. Na koniec Artur zabił samego Llwcha. Nawieść o tym, Ŝe siły Artura są w rozsypce, Medraut postanowił skorzystaćz okazji i przejąć władzę. Król zaś, usłyszawszy o rebelii, wrócił do kraju zresztką armii i wylą dował w pobliŜu siedziby Medrauta. W bitwie podCamlanem zginęło wielu dzielnych rycerzy, lecz bunt został stłumiony. Wśmiertelnej walce Artur zabił Medrauta, jednak sam odniósł cięŜkie rany.Wiersz ze zbioru YrAfallenau Myrddin, przypisywany MyrddinowiSylvesterowi, takŜe mówi o bitwie pod Camlanem:

O Medraucie i Arturze, dowódcy zastępów!Wyruszycie znów na bitwę pod Camlanem,I tylko siedmiu ujdzie z ŜyciemZ dwudniowego starcia.Niech Gwenhwyfara wspomni swoje zbrodnie,Gdy Artur, poboŜny władca,Zasią dzie znów na tronie,I poprowadzi swe armie do boju. 3

A więc gdzie właściwie stoczono bitwę pod Camlanem? Z pewnością niew Camelford w Kornwalii ani nie nad rzeką Falkirk w hrabstwieStirlingshire, jak sugerowali niektórzy. Zazwyczaj próbowano kojarzyć



magdalena86

bitwę z miejscowościami, które w obecnej nazwie mają słowo Camlan. WAnnales Cambriae nazwa ta pisana jest "Camlann", a pochodziła od słowa

cadgamlan, które oznacza "rzeź". Na mapie zaznaczona jest nawetprzełęcz o nazwie Camlan na północ od Dinas Mawddwy, doskonalenadają ca się na miejsce zasadzki. Tamtejsze legendy mówią o tym, Ŝewłaśnie tam odbyła się fatalna dla Artura bitwa, po której raptowniezakończyło się jego panowanie, jednak nie istnieją Ŝadne dowody, które byto potwierdzały.Z kilku powodów, które wyjaśnimy później, doszliśmy do wniosku, Ŝemiejscem bitwy pod Camlanem był półwysep Lleyn, gdzie znajdowały się

posiadłości rodziny Medrauta. Długo przeglą daliśmy mapy półwyspu,stare i nowe, w poszukiwaniu nazwy Camlan - wszystko na próŜno. Iwreszcie na wschód od Aberdaron, na samym koniuszku półwyspu Lleyn,nazywanym "Land's End of Wales", zauwaŜyliśmy nazwę Porth Cadlan, comoŜna przetłumaczyć jako "Przystań w miejscu bitwy". Koło zatoczkiwznosi się samotna skała, zwana Maen Gwenonwy. Nazwa ta z czymśnam się kojarzyła; po pewnym czasie przypomnieliśmy sobie, ŜeGwenonwa była córką Meuriga ap Tewdriga, a więc siostrą króla Artura.

Skałę nazwano jej imieniem prawdopodobnie z powodu ludowychopowieści o bitwie, którą Artur stoczył w tym miejscu w VI wieku.Gwenonwa wyszła za Gwyndafa Hena, syna Emyra Llydawa; jeden z jejsynów, św. Henwyn, zbudował kościół nad brzegiem morza w Aberdaron,3 kilometry od przystani moŜliwe, więc, Ŝe podczas odwiedzin synaGwenonwa stała się świadkiem bitwy.Łatwo sobie wyobrazić lą dują ce w małej przystani łodzie pełnewojowników Artura i Medrauta czekają cego z wojskiem na zboczach

-wzgórz przed krwawą bitwą . Nazwy na mapie wiele mówią : CadlanUchaf znaczy "górna część miejsca bitwy", a Cadlan Isaf- "dolna częśćmiejsca bitwy"; wszystko to świadczy o tym, Ŝe niegdyś miały tu miejsce jakieś tragiczne wydarzenia. Kręty strumyk, który wypływa ze wzgórz,wije się doliną , a potem spada ze skały na plaŜę. Właśnie ten strumieńnazywany jest przez okolicznych ludzi Camlanem.W innych miejscowych nazwach znajdujemy kolejne potwierdzenia, Ŝeodkryliśmy miejsce bitwy pod Camlanem, rozwią zują c tym samym jedną z

największych zagadek historycznych. Cynwyl, wymieniony wMabinogionie jako jeden z tych, którzy przeŜyli bitwę, został patronemkościoła Penrhos koło Llanor kilka kilometrów dalej. Był ponoć tak



magdalena86

potęŜnie zbudowany, Ŝe wrogowie obawiali się go ścigać, więc zdołał ujśćz miejsca bitwy.

Rodzina Medrauta zostawiła w tej okolicy liczne ślady. Jego ojciecCawdraf zbudował kościół w Abererch, imię wuja, św. Cadfarcha,upamiętnione zostało w nazwie kościoła Fynnon Gadfarch w północnejczęści parafii Abererch, koło miejsca, gdzie stał kiedyś klasztorLlangedwydd.Trzeba teŜ pamiętać, Ŝe kiedy rodzina Emyra Llydawa przybyła do Walii, jego synowie, wnukowie i ich poddani stanowili grupę doświadczonychŜołnierzy. Jeden z jego synów Alan Fyrgan ("Biała Kostka"), nazwany w

Mabinogionie wodzem jednej z "trzech niewiernych band na WyspieBrytanii", uciekł w nocy od ojca i pozwolił, by wyruszył on na bitwę podCamlanem, w której zginą ł. Inny syn Emyra, Gwyndaf Hen ("Stary"),oŜenił się z Gwenonwą , siostrą Artura. To jej imię nosi skała w PorthCadlan.Wbrew powszechnie panują cemu przekonaniu Artur przeŜył bitwę podCamlanem. Geoffrey z Monmouth napisał, Ŝe po bitwie zawieziono Arturana wyspę Avalon. PołoŜenie tego mitycznego miejsca ujawnimy w

następnym rozdziale.Tak zginą ł król Artur, a jego upadek przyspieszył kres Brytów, inaczejCymrów, jako niepodległego narodu. Od tej pory Saksoni stopniowo rośliw siłę, aŜ w końcu pozbawili Brytów ziemi i zamknęli ich za górską barierą Walii. 4



magdalena86

Rozdział 15

Droga do Avalonu

Popularna legenda mówi o tym, jak król Artur zaraz po bitwie podCamlanem zostaje zabrany łodzią na tajemniczą wyspę Avalon, gdzie

leczono go z ran. CięŜko ranny Artur nie wytrzymałby dłuŜszej podróŜy. Azatem wyspa Avalon musiała się znajdować blisko miejsca bitwy.Geoffrey z Monmouth nazywał tę wyspę Insula Afallonis, ale potemskrócono tę nazwę do Avalon. Charakterystyczne jednak, Ŝe we wszystkichwalijskich wersjach rękopisu czytamy o "Ynys Afallach" (WyspieAfallacha).Kilkaset lat temu panowało przekonanie, iŜ Avalon to Glastonbury,poniewaŜ bitwę pod Camlanem umiejscawiano w Camelford w Kornwalii.

Ta zdumiewają ca pomyłka historyczna przyczyniła się do burzliwegorozwoju przemysłu turystycznego w południowo-zachodniej Anglii.Istotną wskazówką , pozwalają cą zidentyfikować tajemniczą wyspęAvalon, znaleźliśmy w ksiąŜce Jamesa Bonwicka z 1894 roku,zatytułowanej Irish Druids and Old Irish Religions (Irlandzcy druidzi istare religie irlandzkie). Bonwick pisze: "Walijski Avalon, czyli WyspaJabłek, niewyczerpane źródło eliksiru Ŝycia, dom Artura i innychmitologicznych bohaterów, połoŜony jest nad Zatoką Cardigan, w

kierunku Irlandii".1 Informację tę potwierdza arcydruid Owen "Morien"Morgan w ksiąŜce The Royal Winged Son oii Stonehenge andAvebury(Królewski skrzydlaty syn Stonehenge i Avebury). Podaje on, Ŝe celtyckie



magdalena86

Elizjum znajdowało się między Borth w zatoce Cardigan i Arklow wIrlandii.2 Wystarczy spojrzeć na mapę Wysp Brytyjskich, by dojść do

wniosku, Ŝe wyspą tą moŜe być tylko Bardsey koło półwyspu Lleyn.Wyspa Bardsey wystaje nad powierzchnię morza niczym gigantycznamysz z wielkim ogonem. Długa na 3 kilometry i szeroka na 0,8 kilometraw najszerszym miejscu ma powierzchnię 177 hektarów. Zadwustumetrowym wierzchołkiem Mynydd Enlli, po zawietrznej stroniewyspy, kryje się niewielka przystań, gdzie przed wiekami przybijały łodziewiozą ce świętych i pielgrzymów.Bardsey określano często mianem najbardziej romantycznej brytyjskiej

wyspy, a poniewaŜ przebywało tam wielu świętych, nazywano ją teŜŚwiętą Wyspą -Insula Sanctorum albo Iona of Wales. Pielgrzymiprzybywali do niej ze wszystkich stron ówczesnego świata; w jednym zestaroŜytnych dokumentów czytamy, Ŝe ze względu na liczbę świętychuwaŜano ją nawet za "drugi Rzym". W bibliotece watykańskiej znajdujesię lista odpustów udzielanych pielgrzymom udają cym się na wyspęBardsey.Wiele wskazuje na to, Ŝe to Saksoni nazwali wyspę Bardsey od bardów,

którzy udawali się tam na starość, albo od imienia wodza wikingówBardra. Jedna z jej walijskich nazw Ynys Enlli, "Wyspa prą du" -nawią zuje do silnego prą du morskiego między wyspą i stałym lą dem. Tostosunkowo wą skie pasmo wody morskiej jest jednym znajniebezpieczniejszych wokół Wysp Brytyjskich, gdyŜ prą d zawsze matam wielką siłę.Aby dowiedzieć się, dlaczego wyspę nazywano kiedyś Ynys Afallach,postanowiliśmy porównać legendy ze starymi walijskimi rękopisami.

Geoffrey z Monmouth w Vita Merlini (ycie Merlind) opisuje, jak Merlin iTaliesin zawieźli łodzią rannego Artura na Insula pomorum que Fortunata(Wyspę jabłek zwaną Fortunata), której nazwa pochodziła od tego, Ŝewszystko rodziło się tam bez trudu. Przyjęła ich lady Morgan, która kazałapołoŜyć króla na złotym łoŜu obiecują c, Ŝe przywróci mu zdrowie.Zwią zek złowrogiej królowej Morgan i sławnego króla Artura od wiekówfascynował badaczy i wywoływał spory. Pozostało jednak bez odpowiedzipytanie: kim była owa tajemnicza dama?

Opis Morgan, przedstawiony przez Geoffreya z Monmouth, odpowiadafragmentowi kroniki Gesta Regum Britanniae, napisanej około roku 1235przez Guillaume'a de Rennes. Oto widzimy obraz księŜniczki otoczonej



magdalena86

przez dziewięć słuŜebnic, panują cej w cudownie Ŝyznym królestwieAvalon; z kontekstu moŜna wywnioskować, Ŝe jest ona córką króla wyspy.

Straszliwie poranionego Artura przynoszą na dwór w Avalonie, gdziekrólewna opatruje jego rany, a później zostaje kochanką króla.3Thomas Malory w romansie LeMorted'Arthur pisze, Ŝe Morgan Le Faywyszła za Uriena Gorre'a. To bardzo interesują ce, gdyŜ w Triadachwalijskich czytamy, Ŝe Urien Gorre poślubił Modron, córkę Afallacha, zaśUrien był ojcem Yvaina, zwanego przez Walijczyków Owenem. W triadzie70 znajdujemy stwierdzenie, Ŝe Owen i jego siostra Morfudd przyszli naświat z łona Modron, córki Afallacha, Ŝony Uriena Gorre'a.4

Według niektórych starych genealogii walijskich Rhun był synemMaelgwyna Hira ("Wysokiego") z Gwyneddu i jego konkubinyGwalltwen, córki Afallacha. Potwierdza to fakt, Ŝe w Lleyn za panowaniakróla Artura Ŝył ksiąŜę imieniem Afallach.Porównanie licznych wzmianek o Morgan Le Fay, zawartych w romansacharturiańskich, z cechami Modron nieuchronnie prowadzi do wniosku, Ŝecórka Afallacha to właśnie ta osoba, która opatrywała rany Artura. ImięModron pochodzi od Matriony - bogini-matki w mitologii celtyckiej.

Analiza ludowych opowieści i staroŜytnych mitów pozwala stwierdzić, ŜeMerlin i Taliesin przywieźli Artura na Ynys Afallach (wyspę Bardsey),gdzie jego ranami zajęła się Modron (Morgan Le Fay) oraz jej dziewięćsióstr, druidek biegłych w sztuce uzdrawiania.Barinthus przewoźnikW poemacie The Spoils ofAnnwn (Skarby Annwn) Taliesin pisze:"Stamtą d po bitwie pod Camlanem zabraliśmy rannego Artura, prowadzeniprzez Barinthusa, który dobrze zna wody i gwiazdy na niebie". W Vita

Merlini (ycie Merlind) Geoffrey z Monmouth takŜe wspomina o przeorzeBarinthusie, celtyckim Charonie (przewoźniku), który zawozi Myrddina iTaliesina z rannym Arturem łodzią na wyspę Avalon. Barinthusa zwano"Nawigatorem", poniewaŜ był świetnym Ŝeglarzem, umieją cym znaleźćdrogę według gwiazd. 5W ksiąŜce Navigation Sancti Brendaiii czytamy, Ŝe św. Brendan udał się wpodróŜ do Ziemi Obiecanej Świętych, chrześcijańskiego odpowiednikaWyspy Błogosławionej, pod wpływem rozmowy ze św. Barrindem

(Barinthusem), który właśnie stamtą d wrócił. Brendan dotarł dokryształowej wieŜy na morzu i widział wyspę kowali-olbrzymów. Tociekawe stwierdzenie, jeśli przypomnimy sobie, Ŝe według Geoffreya z



magdalena86

Monmouth miecz Artura, Caliburn, został wykuty na Ynys Afallach! 6

Zamek ze szkła

Popularna legenda o tym, Ŝe Merlin siedział zamknięty w szklanym zamkuna wyspie Bardsey razem z trzynastoma skarbami Brytanii, z pewnością kryje w sobie jakieś znaczenie, które warto rozszyfrować. Śpi tam ponoćnadal zaklęty, oczekują c powrotu Artura.7Legendy w większości przypadków osnute są na folklorze i mimo Ŝezazwyczaj przypominaj ą zwykłe baśnie, zawierają element prawdy. W tej

legendzie szczególnie zaintrygowało nas wyobraŜenie szklanego zamkuuznaliśmy, więc, Ŝe warto mu się dokładniej przyjrzeć.W poemacie Taliesina Preiddiau Annwfn (The Spoils of Annwn), czytamy,Ŝe Annwn to czworoboczna szklana forteca na wyspie. Lewis Morris wksiąŜce Celtic Remains (Celtyckie zabytki) z 1878 roku umieszcza TyGwydyr (Szklany dom) Merlina Szalonego na wyspie Bardsey. Wszesnastowiecznym rękopisie Peniarth Manuscript czytamy zaś, Ŝe Merlinudał się na wyspę w towarzystwie dziewięciu bardów, zabierają c ze sobą

trzynaście skarbów Brytanii. W oksfordzkim rękopisie La Folie Tristanautor pisze, Ŝe Morgan, królowa Avalonu, mieszkała w szklanej komnacie,w której zbiegały się promienie światła. W walijskich i irlandzkichtekstach zamek Annwn najczęściej nazywany jest Caer Wydr (Szklanymzamkiem). Stopniowo doszliśmy do wniosku, Ŝe na wyspie mógł sięznajdować budyneknasuwają cy takie skojarzenia - na przykład komnata ze szklanymi oknami,wykorzystywana do leczenia światłem. "Szklany zamek" był, więc czymś

w rodzaju słonecznego raju.Szklany zamek, kryształowy pałac, szklana komnata bą dź szklarnia - botak to się. obecnie nazywa - była świą tynią , w której światło sprawiałowraŜenie Ŝywej istoty. Hodowano tam jabłka, a Morgan, królowa Avalonu,była panią tego ogrodu, w którym - niczym w Raju - owoce rosły przezcały rok. Dlatego Bardsey nazywano wyspą ogrodów. Na wyspie dobrzerośnie zboŜe, ale nie ma tam Ŝadnych drzew, gdyŜ wyrywają je zkorzeniami silne południowo-zachodnie wiatry. Jabłonie z pewnością

mogły jednak rosnąć w szklarni. W staroŜytności jabłka ceniono wysoko jako symbol młodości. Zarówno rzymskie, jak celtyckie prawo nakładałosurowe kary za ścięcie jabłoni. Jabłko w języku celtyckim nazywało się



magdalena86

aval - słowo to występuje w nazwach trzech wysp: Avallach, EmainAblach i Abalum. Avalon znaczy jabłkowy sad.

Ale czy staroŜytni potrafili wytapiać szkło? Wiemy, Ŝe Rzymianiewykorzystywali do produkcji szkła piasek zmieszany z wapnem i sodą .Zanieczyszczenie piasku Ŝelazem nadawało ich szkłu niebieskozielonkawyodcień. Dmuchanie szkła zostało wynalezione w Syrii na począ tku erychrześcijańskiej. Zatem szokują ca w pierwszej chwili hipoteza, ŜeCeltowie w czasach Artura uŜywali szkła, nie jest aŜ taka niewiarygodna.

Klasztor św. Cadfana

Król Artur był z pewnością cięŜko ranny i potrzebował pomocy. Rzecz jasna nie istniały wówczas szpitale - ich rolę spełniały klasztory, anajbliŜszy znajdował się na wyspie Bardsey, niedaleko Porth Cadlan.W połowie V wieku pierwszy klasztor na wyspie zbudował król Einion,którego obelisk stoi na stałym lą dzie w kościele Llanengan. Był onprawnukiem Cuneddy Wlediga i władcą Lleyn. Eininon wznosił klasztorwspólnie z Emyrem Llydawem, którego wnuk Cadfan został pierwszym

przeorem.Św. Cadfan przybył do Walii z Armoryki (Bretanii), uciekają c przedFrankami. Imiona jego licznych towarzyszy zachowały się w nazwachwielu kościołów w północnej Walii i na półwyspie Lleyn. Zbudowawszykościoły w Towyn i Llangadfan, św. Cadfan przeniósł się na wyspęBardsey. Tam załoŜył klasztor i w latach 516-542 był jego przeorem.Znaczy to, Ŝe przebywał na wyspie w czasie bitwy pod Camlanem.W 522 roku św. Dubricius (Dyfrig), arcybiskup Walii, osiadł na Bardsey

po rezygnacji ze sprawowania funkcji ze względu na podeszły wiek. OntakŜe był więc na wyspie, kiedy przywieziono tam rannego Artura.Dubricius zmarł w 546 roku i został pochowany na cmentarzuklasztornym. Sześć wieków później, w 1172 roku, z polecenia biskupaUrbana, jego kości przeniesiono uroczyście do katedry w Llandaff kołoCardiffw Glamorganie.

Półwysep Lleyn

Warto przyjrzeć się nazwom na mapie półwyspu Lleyn i zbadać ichzwią zki z osobami, które odegrały jakąś rolę w historii Artura. Przy okazji



magdalena86

ujawnią się kolejne dowody potwierdzają ce, Ŝe właśnie tam miała miejscebitwa pod Camlanem i Ŝe Bardsey to legendarna wyspa Avalon.

Wśród towarzyszy ucieczki św. Cadfana do Walii znaleźli się Cynon,Padarn, Tydecho, Trinio, Gwynfad, Mael, Sulien, Tanwg, Sadwrn,Lleuddad, Tecwyn i Maelrys. Przyjrzyjmy się zwią zkom łą czą cym teosoby:Cynon, który pochodził z rodziny Emyra Llydawa, spokrewniony był zCadfanem. Został sekretarzem kancelarii klasztoru na wyspie.Padarn był synem Pedwrna, syna Emyra Llydawa. Jego wujami byliAmwn Ddu, Umbrafel i Owyndaf Hen. Bracia ci oŜenili się z trzema

córkami Meuriga ap Tewdriga, zostali więc szwagrami króla Artura.Tydecho był synem Amwna Ddu, syna Emyra Llydawa i Anny, córkiMeuriga (ojca Artura). Brat Tydecha, św. Samson, był bratankiem Artura ikuzynem św. Cadfana.Gwyndaf Hen ("Stary") był synem Emyra Llydawa ("Armorykańczyka").Jako uczeń swego wuja Garmona wrócił do Anglii w czasach Yortigerna.Poślubił Gwenonwę, córkę Meuriga ap Tewdriga, króla Morgannwgu,siostrę Artura. Przez pewien czas Gwyndaf był przeorem klasztoru Cór

Dyfrig w Caerleon-upon-Usk w Gwencie. Starość spędził na wyspieBardsey, gdzie został pochowany.Henwyn był synem Gwyndafa Hena z Gwenonwą , siostrą Artura.Studiował w Llanilltyd Fawr w Glamorganie, a później został uczniemswego kuzyna św. Cadfana na wyspie Bardsey. Był patronem kościoła wAberdaron, a potem przeorem klasztoru Cadfana na wyspie Bardsey.Meugant, brat Henwyna, takŜe został mnichem w Llanilltyd Fawr, a potemposzedł w ślady ojca i udał się do Cór Dyfrig w Caerleon-upon-Usk.

Geoffrey z Monmouth podaje, Ŝe król Artur mianował biskupem CaerYudei pewnego Meuganta (Mauganniusa). Dwór Caer Yudei znajdował się jednak nie w Silchester, jak pisze Geoffrey z Monmouth, ale wWoodchester. To właśnie tam Artur był koronowany przez Dubriciusa,który dokonał swych dni na wyspie Bardsey. Meugant takŜe spędziłostatnie lata Ŝycia na Bardsey, gdzie został pochowany.Mael, syn Riwala Mawra, udał się na wyspę Bardsey ze swym kuzynemśw. Cadfanem. Wspólnie z bratem Sulienem zbudowali kościoły w

Corwen w Merionethshire i Cwm we Flintshire. Sulien równieŜ osiedlił sięna wyspie Bardsey. Mael, nazywany teŜ Arthmaelem, jest jednym zbohaterów czternastowiecznego francuskiego romansu prozą ,



magdalena86

poświęconego Artusowi (który nie był Arturem, ale otrzymał imię na jegocześć), synowi księcia Bretanii. On sam takŜe się czymś wsławił, bo

pochowano go na wyspie Bardsey. Fakt ten tłumaczy błędne przekonanie,Ŝe Artur spoczywa na wyspie Avalon. W tym samym okresie Ŝyło, bowiemdwóch Arthmaelów, z których jeden (zwany teŜ Athrwysem) był królemArturem, historycznym i legendarnym. Jednak tym, którego pochowano nawyspie Bardsey, alias Afallach, alias Avalon, był imiennik króla, synHywela Mawra. 8Sadwrn, brat Illtyda, oŜenił się z Canną , córką Tewdwra Mawra, synaEmyra Llydawa. Oboje przybyli do Walii z Cadfanem i synem św. Crallo.

Pamięci Sadwrna poświęcony jest obelisk w kościele Llansadwrn nawyspie Anglesey, opatrzony inskrypcją z jego łacińskim imieniem,Saturninus. Sadwrn zmarł w 530 roku.Sulien pospołu z Maelem jest patronem kościołów Corwen i Cwm wClwydzie. Ffyn-non Sulien znajduje się w odległości około jednegokilometra od kościoła Corwen koło Rug Chapel. Kościół poświęconySulienowi jest równieŜ w Dyfedzie.UWAGA:

Nazwa Cadlan być moŜe pochodzi od słowa cadgamlan oznaczają cegopogrom; z czasem nazwa uległa skróceniu do Cadlan.Tanwg, syn Ithaela Haela z Armoryki, to kolejny uciekinier, który przybyłdo Walii z Cadfanem. Został on patronem kościoła Llandonwg nawybrzeŜu Gwyneddu, gdzie przechowywano zwłoki osób przewoŜonychna wyspę Bardsey.Lleuddad był synem Alana Fyrgana, który wraz z bratem Llynabem zostałstudentem kolegium św. Illtyda w Glamorganie. Po śmierci św. Cadfana

mianowano go przeorem klasztoru na Bardsey. Imię Lleuddada zachowałosię w nazwie wyspy Gerddi Lleuddad (Ogrody Lleuddada) i Ogof Lleuddad koło Aberdaronu (Jaskinia Lleuddada). Zbudował takŜe kościółna stałym lą dzie w Bryn Cross, gdzie znajduje się święta studnia zwanaFfynnon Lleuddad.Tecwyn to patron kościoła Llandecwyn w Merionethshire. LeŜy tamkamień z inskrypcją : "KrzyŜ św. Tegwyna, kapłana: na chwałę Boga inajwierniejszego jego sługi, zrobił mnie Heli, diakon". Obelisk znaleziono

w północnej ścianie starego kościoła podczas jego burzenia w 1879 roku.W tym miejscu stoi teraz nowy kościół.Maelrys był synem Gwyddno ab Emyra Llydawa i kuzynem św. Cadfana.



magdalena86

Jego imię najczęściej podaje się z imieniem kuzyna Suliena. Na stałymlą dzie na wysokości wyspy Bardsey zbudowano kościół św. Maelrysa.

Święta studnia jego imienia, Ffynnon Faelrys, znajduje się w pewnejodległości od kościoła. Co ciekawe, w Brytanii jest tylko jeden kościółpoświęcony Maelrysowi.Llynab, syn Alana Fyrgana, był kuzynem św. Cadfana. Został uczniemkolegium św. Illtyda w Glamorganie. Ostatnie lata Ŝycia spędził na wyspieBardsey.Św. Cybi, syn Selyfa i Gwen (siostry św. Nony, matki św. Dawida),zbudował kościół koło Pwllheli. Potem udał się do Caer Gybi na wyspie

Anglesey, gdzie załoŜył kościół w ruinach fortecy rzymskiej. Po śmierci w555 roku zwłoki Cybiego przewieziono na wyspę Bardsey i tampochowano.Ś w. Padarn, syn Pedrwna ap Emyra Llydawa, urodził się w Bretanii.Przybył do Walii w 516 roku i zbudował klasztor Llanbadarn kołoAberystwyth w Dyfedzie. Zmarł w 550 roku i został pochowany na wyspieBardsey.Św. Petroc (Petrog), syn króla Glamorganu i Gwentu, zbudował klasztor

Llanbedrog na półwyspie Lleyn.Św. Trillo i jego bracia Lleched, Tegai i Twrog byli synami Ithaela Haela;wszyscy mają w Walii kościoły swojego imienia. Trillo został pochowanyna wyspie Bardsey.Św. Tudno, syn króla Seithenynu, zbudował kościół w Llandudno. Pośmierci pochowano go na Bardsey.Św. Tudwal, syn króla armorykańskiej Domnonii Riwala Mawra, wiódłŜycie pustelnika na wyspie Ynys Tudwal (Wyspa św. Tudwala na wschód

od półwyspu Lleyn), gdzie załoŜył klasztor. Jego imię nosi kościółTudweiliog na półwyspie Lleyn.Medraut, przeciwnik Artura w bitwie pod Camlanem, miał liczne zwią zkiz półwyspem Lleyn:Św. Cawdraf, ojciec Medrauta, był wedle Triad walijskich jednym z trzechkanclerzy Artura. Zbudował kościół w Abererch, nazywany niegdyś LianGawrda, gdzie spoczą ł po śmierci. Na niewielkim wzniesieniu półtorakilometra od kościoła znajduje się Cadair Cawrdaf (Siedzisko Cawrdafa),

wielki głaz z wyciętym płaskim fragmentem.Św. Cadfarch był bratem Cawdrafa i wujem Medrauta. W północnej częściparafii Abererch, koło nieczynnej juŜ kaplicy Llangedwydd, znajduje się



magdalena86

studnia Ffynnon Gadfarch. Słowo cadfarch oznacza wierzchowcabojowego.

Rozdział 16

Artur, ksiąŜę Bretanii

Utrwalona w tradycji legenda o Arturze kończy się z chwilą , gdy królzostaje zabrany na wyspę Avalon - przyjmuje się, Ŝe nie zdołano gowyleczyć z ran otrzymanych w bitwie pod Camlanem. My jednakdoszliśmy w trakcie badań do wniosku, Ŝe Artur przeŜył i wzią ł udział w jeszcze jednej bitwie.1Geofrrey z Monmouth pisze, Ŝe po bitwie pod Camlanem w 542 roku

Artur abdykował, przekazują c koronę Brytanii kuzynowi Konstantynowi.Taka osoba z pewnością istniała - był to syn sprzymierzeńca Artura,Cadwy'ego. Jako król nie upamiętnił się on Ŝadnymi wybitnymiosią gnięciami, ale w starszym wieku wybrał słuŜbę Bogu i zbudował kilkakościołów w rodzinnej Kornwalii.Artur, wyleczywszy się z cięŜkich ran, poŜeglował do Armoryki wBretanii, gdzie miał posiadłości. Wielu współczesnych Arturapodejmowało podobne decyzje w późnych latach Ŝycia, nie było w tym,

więc nic dziwnego. Tak jak inni celtyccy rycerze i królowie, Arturzamierzał spędzić resztę Ŝycia w słuŜbie Bogu. Nie był juŜ, więc Arturem,królem Brytów, lecz powszechnie szanowanym mnichem, którego Bretoni



magdalena86

nazywali św. Armelem. Armel to bretoński odpowiednik imienia Arthmaelbą dź Arzmael, oznaczają cego "Księcia -Niedźwiedzia", które pochodzi od

celtyckiego bóstwa. Króla, bowiem nazywano takŜe Artorem lub Arzurem"Niedźwiedziem".Artur spędził ostatnie lata swego Ŝycia w Bretanii, dlatego teŜ odtą dbędziemy go nazywali jego bretońskim imieniem. W większości diecezjiBretanii święto Armela obchodzone jest 16 sierpnia. UwaŜa się tam, Ŝe Ŝyłon w latach 482-562.Wielu Brytów, którzy wyemigrowali do Armoryki w V i VI wiekupochodziło z Devonu i Kornwalii, lecz wiadomo, Ŝe emigrantów z

południowej Walii było znacznie więcej. Szczególnie duŜa grupa wyszła zGwentu zagroŜonego przez Saksonów. ZałoŜyli oni kolonię w północno-zachodniej części Armoryki i nazwali ją Leon bą dź Lyonesse odCaerleonu, ską d pochodzili. Nieco później kolonia Leon zostałaprzyłą czona do królestwa Domnonii.Przywódcami emigrantów byli ksiąŜęta walijscy. Pierwszą kolonię wpółnocnej Bretanii, z której powstała później Domnonia, załoŜył RiwalMawr ("Wielki"), ksiąŜę Archenfieldu w południowo-wschodniej Walii. Z

liczną grupą kolonistów Mawr osiedlił się w Champ de Rouire napółnocno-wschodnim wybrzeŜu Armoryki i wybrał na swoją siedzibęLidhellion.Jednym ze stale powtarzanych wą tków Ŝycia króla Artura jest przyjaźń iprzymierze wojskowe z bratankiem Riwalem Mawrem. Źródeł tegoprzymierza naleŜy upatrywać w tym, Ŝe Riwal (lub Howel, bo tak brzmi jego oryginalne walijskie imię) był synem Emyra Llydawa, dobroczyńcyAmbrozjusza, który pochodził od Magnusa Maksymusa. W pierwszych

latach V wieku Artur przybył na odsiecz Riwalowi zmagają cemu się znajazdem Wizygotów. Aby zabezpieczyć królestwo Domnonii, Arturzostawił Riwalowi część swojej armii. Jako Dux Britannorum Riwalpanował wspólnie z Arturem aŜ do śmierci w 524 roku.Następcą Riwala został jego syn Deroch, po którym władzę przeją ł jegosyn, Jonas. Ten ostatni zmarł wcześnie w tajemniczych okolicznościach,zostawiają c jako następcę nieletniego syna imieniem Judwal. Wdowa poJonasie wyszła za hrabiego Conomorusa, który tym samym stał się

regentem Judwala. 2Hrabia Conomorus, występują cy w legendzie jako król March, to MarekConomorus, ksiąŜę wygnany z Glamorganu, który wyjechał do Armoryki z



magdalena86

brytyjskiej Domnonii (w południowo-zachodniej części Anglii). Tamzostał hrabią Poher, Ŝyznego rolniczego płaskowyŜu połoŜonego między

dwoma pasmami wzgórz. Jego dwór znajdował się w Cairhaix, starejrzymskiej stolicy zachodniej prowincji, nazywanej Yorgium lubYorganium.Conomorus zgłosił pretensje do znacznej części Leon i przyją ł tytułhrabiego Leon. UwaŜa się, Ŝe na począ tku swojego panowania byłpatronem Kościoła, jednak wśród duchowieństwa miał jak najgorszą opinię po gwałtownym sporze z Pawłem Aurelianem. Popadł teŜ wkonflikt z Derochem, drugim królem Domnonii. Conomorusa

podejrzewano o skrytobójcze zgładzenie następcy Derocha, Jonasa. Jakoregent Judwala zaczą ł planować zamach na młodocianego króla.Odczytawszy zamiary ojczyma, Judwal schronił się na dworzefrancuskiego króla Childerberta (511-558), który najpewniej przyją ł go bezradości, poniewaŜ Bretania zawsze była niechętna rzą dom Franków.Armel rychło poróŜnił się z uzurpatorem, wybrał się, więc do ParyŜa, byprzekonać Childerberta do usunięcia Conomorusa i przywróceniu dowładzy Judwala. Wysiłki Armela spełzłyby jednak na niczym, gdyby nie

przybycie jego bratanka św. Samsona, którego energia i upór przekonaływreszcie Childerberta.Św. Samson, załoŜyciel wielkiego klasztoru Dol w Domnonii, udał się zmisją dyplomatyczną do Childerberta, aby zjednać go dla sprawy Judwala.Samson zdołał namówić króla Franków, aby pozwolił zabrać Judwala zpowrotem do Armoryki. Młody ksiąŜę miał wziąć udział w kampaniiwojennej przeciwko tyranowi Conomorusowi. 3Armel (Artur) mieszkał wówczas w Plou-Arzel, miejscowości nazwanej

od jego imienia, leŜą cej w diecezji Leon. Wiódł spokojne Ŝycie zakonnikai z pewnością dawno zapomniał o wojowaniu. Jednak podobnie jak to sięstało w przypadku jego krewnego, św. Illtyda, duch wojownika Ŝył w nimnadal i moŜna było rozbudzić, jeśli zaszła potrzeba. Jeszcze w XVI wiekupapieŜ Juliusz II przywdział zbroję i poprowadził swoją armię do boju. Wtamtych czasach świą tobliwy człowiek mógł walczyć, nie naraŜają c się napiętno grzechu. Armel zgodził się, więc bez wahania, gdy bratanekSamson poprosił go, by jeszcze raz wzią ł do ręki broń i wspólnie z

Judwalem, prawowitym władcą , obalił uzurpatora Conomorusa.Tak, więc na czele potęŜnej armii, wzmocnionej siłami króla Childerberta,stanęło dwóch świętych-Ŝołnierzy. Wojska Conomorusa napotkali w



magdalena86

miejscowości Brank Aleg u stóp Montagnes d'Aree. ZaŜarta bitwa trwałatrzy dni. Wieczorem trzeciego dnia Judwal przeszył Conomorusa

włócznią . Uzurpator spadł z konia i został stratowany przez szarŜują cą konnicę.4W wiosce Mengluez nieopodal Brank Aleg po dziś dzień moŜna oglą daćpłaski kamień, zwany Menbeg Konmor, którym oznaczono grób tyrana.Judwal, król bretońskiej Domnonii, wynagrodził Artura posiadłością ziemską nad rzeką Seiche w obecnym dystrykcie Ule et Yilaine; Arturzbudował tam klasztor. Wioska nazywa się teraz St. Armel-des-Boschaux.To nie przypadek, Ŝe w całym regionie Ule et Yillaine, podarowanym św.

Armelowi przez wdzięcznego Judwala, legendy o Arturze i rycerzachOkrą głego Stołu są szczególnie Ŝywe.Rys. 64. Le Camp D'Artus (Obóz Artura) to forteca z epoki Ŝelaza nawzgórzu koło Huelgoat Forest, około 21 kilometrów na północny zachódod Carhaix Plouguer w dystrykcie Finistere. Wielki fort otoczony jestdwiema liniami wałów obronnych: zewnętrzny ma obwód 3 kilometrów, awewnętrzny osią ga wysokość 17 metrów. Według miejscowej tradycji zfortecy tej korzystał król Artur

Na szesnastowiecznym witraŜu w kościele St. Sauveur w Dinan znalazł sięwizerunek ś w. Armela w stroju duchownego. U jego stóp wije się wąŜskrępowany stułą . W Ploermel Armela przedstawiono w podobny sposób,w brą zowym habicie, lecz w Languedias i w St. Armel-des-Boschauxznajdują się siedemnastowieczne posą gi przeora tratują cego smoka. W tensposób symbolicznie upamiętniono zwycięstwo św. Armela nad tyranemConomorusem.Niedaleko kościoła zbudowanego przez Armela w Ploermel rośnie las

Paimpont, niegdyś stanowią cy fragment wielkiej puszczy Broceliande,która pokrywała większą część środkowej Bretanii. Właśnie tam, nawetsilniej niŜ w południowo-zachodniej Anglii, utrwaliły się w folklorzelegendy o królu Arturze i jego rycerzach. Nazwy wielu tamtejszychmiejscowości pochodzą od jego imienia, gdyŜ Broceliande było terenem,na którym panował, i gdzie pamięć o nim przetrwała do naszych czasów.

Współcześni św. Armela, którzy osiedlili się w Armoryce

Armoryka jawiła się jako cudowne miejsce Brytom, którzy uciekli przedzagroŜeniem ze strony Saksonów i "Ŝółtej zmory". Jednak wielu



magdalena86

szlachetnie urodzonych Celtów przybywało tam z pobudek religijnych,czego widomym potwierdzeniem moŜe być fakt, Ŝe - podobnie jak w Walii

i Kornwalii - nazwy większości miejscowości pochodzą od imion świętychz czasów Artura.Jednym z najsławniejszych współczesnych Arturowi, którzy przybyli doArmoryki, był św. Gildas, syn Cawa. Gildas najbardziej upamiętnił siękronikami wydarzeń szóstego stulecia. Sposób, w jaki wytyka wszystkiegrzechy i przywary wymienionym z imienia władcom Brytanii świadczy otym, Ŝe kronikarz ów musiał wówczas mieszkać w Bretanii. Artur zostałprzezeń pominięty zapewne, dlatego, iŜ nie był juŜ wtedy królem.

Gildas nie mógł wrócić do kraju po napisaniu kroniki, w której niezostawił suchej nitki na Ŝyją cych jeszcze władcach. To znamienne, Ŝe wBrytanii nie ma ani jednego kościoła ani nawet studni jego imienia, a wBretanii jest ich kilka. Zmarł w klasztorze w Rhuys, gdzie zostałpochowany.TakŜe świętego Illtyda łą czyły silne zwią zki z Bretanią . U ujścia rzekiAber Ildut znajduje się parafia Lanildut, wzorowana na Llaniltyd Fawr wGlamorganie. Jest tam kościół St. Tudwal z kaplicą św. Illtyda. Natomiast

w kaplicy kościoła Loc-Ildut w parafii Sigun stoi posą g św. Illtyda.Św. Paweł Aurelian, młodszy o pięć lat od św. Armela, takŜe przyszedł naświat w Boverton w Glamorganie. Spędził większą część Ŝycia w Walii,gdzie zbudował kościoły w Llandeusant i Llangorse, a potem z grupą uczniów poŜeglował do Armoryki. Najpierw zbudował klasztor w Lampolna wyspie Quessant, a następnie przeniósł się na stały lą d do LampoulPloudalmezou. Stamtą d udał się na wyspę Batz, gdzie odwiedził kuzynaGwythyra z Gwentu, który panował na tym terenie. Zbudowawszy klasztor

na wyspie, Paweł wyruszył do ruin miasta Ocsimor. ZałoŜył tam ośrodekreligijny, który później przeistoczył się w miasto St. Pol-de-Leon. Biograf św. Pawła podaje, Ŝe zmarł on w roku 573 w wieku 86 lat. Jego kościumieszczono w brą zowej pozłacanej szkatule w wielkiej katedrze.W Dirinon w dystrykcie Finistere moŜna podziwiać pięknyszesnastowieczny relikwiarz i podobiznę św. Nony, matki Dawida, patronaWalii. Ona takŜe w starszym wieku przeniosła się do Armoryki izbudowała kościół.

Kolejny walijski święty, Brioc, który zbudował kościół St. Breoke kołoWadebridge w Kornwalii, równieŜ osiadł na starość w Armoryce. ZałoŜyłtam klasztor, który stał się zaczą tkiem katedralnego miasta Saint-Brieuc.



magdalena86

Zmarł w 530 roku w wieku 90 lat.Św. Mewan (Meen) był uczniem Samsona, który zbudował kościół St.

Mewan w Kornwalii. Później przybył do Bretanii i załoŜył klasztor w lesieBroceliande. Stamtą d przeprowadził się w okolice Rennes, gdzie zostałprzeorem kościoła St. Meen. Zmarł w połowie VI wieku. Kolejnymuczniem św. Samsona, który spędził tam ostatnie lata Ŝycia, był św. Austol(Austell), takŜe pochodzą cy z Kornwalii.

Znaczenie zwią zków Walii z Armoryką

W Arfon w północnej Walii narodziło się bardzo waŜne przymierze dwóchpotęŜnych walijskich rodzin ksiąŜęcych, gdy Elen, wdowa po MagnusieMaksymusie, wyszła za Rhedywa, księcia walijskich osad w Armoryce. Ztego zwią zku narodził się Aldwr, przyrodni brat KonstantynaBłogosławionego. Aldwr był bratem św. Garmona, Ŝołnierza-świętego,który pomógł Ambrozjuszowi pokonać Yortigerna. Jako władca zachodniejczęści kolonii walijskiej, Aldwr wybrał na swoją siedzibę Castelaudren nawschód od La Meaugon w hrabstwie Yannes, zamieszkanym od bardzo

dawna przez Brytów.Jego syn Emyr Llydaw, zwany równieŜ Budikiem Armorykańskim,udzielił schronienia Ambrozjuszowi i Uthyrowi po zamordowaniu ichbrata Konstantyna Młodszego przez uzurpatora Yortigerna w 466 roku.Inny uzurpator, Weroc I, zają ł hrabstwo Yannes i nazwał je od swegoimienia Bro Weroc; Emyr Llydaw, syn Aldwra, musiał uciekać z rodziną do Walii. Imię Llydaw oznacza po walijsku Armorykę, a pochodzi odnazwy jeziora Llyn Llydaw w górach Snowdon w północnej Walii. Liczna

rodzina Emyra i jego Ŝony Anaumed odegrała waŜną rolę w Ŝyciu Artura,warto, więc poświęcić jej więcej uwagi.Gwen Teirbron, ich córka, wyszła za Eneasa Ledewiga. Mieli syna,świętego Cadfana, który załoŜył klasztor na wyspie Bardsey.Jednym z synów Emyra był Riwal Mawr, znany teŜ jako Hywel Farchog,określony w Triadach walijskich mianem "jednego z trzech szlachetnieurodzonych rycerzy na Dworze Króla Artura".Alan Fyrgan, kolejny syn Emyra, który uciekł z Armoryki wraz z ojcem,

wstą pił do kolegium św. Illtyda. Został Ŝołnierzem-świętym, którego armięwymienia się w Triadach walijskich jako jedną , z "trzech niewiernychband na Wyspie Brytanii". Alan Fyrgan opuścił króla Artura przed bitwą



magdalena86

pod Camlanem.Następny syn Emyra, Gwyndaf Hen, oŜenił się z Gwenonwą (siostrą króla

Artura); z ich zwią zku przyszli na świat święci Meugant i Henwyn.Warto teŜ zauwaŜyć, Ŝe podczas pobytu w południowej Walii synowieEmyra Llydawa pojęli za Ŝony córki Meuriga ap Tewdriga, królaMorgannwgu, wzmacniają c tym samym zwią zek obu rodzin. Arturkontynuował tę politykę, kiedy został królem.Wiemy na pewno, Ŝe legenda króla Artura, której waŜnym składnikiem jestwiara w jego "powrót", mocno zakorzeniła się w Bretanii jeszcze przedXII wiekiem. MoŜna, więc przyjąć, Ŝe Normanowie dowiedzieli się o

Arturze od Bretonów, a nie od Walijczyków, i na podstawie tychprzekazów stworzyli własne wersje legendy, które złoŜyły się na cyklzwany Matiere de Bretagne?

Grób świętego Armela

Św. Armel, zwany inaczej Arthmaelem, czyli Artur, król Sylurów, zmarł w562 roku i został pochowany w grobowcu w kościele St. Armel-des-

Boschaux. Teraz został tam tylko pusty kamienny sarkofag. W 1645 rokuPierre Hamon, proboszcz kościoła Loutehel, najwyraźniej odkrył, kim byłleŜą cy w owym miejscu, otaczany szczególną czcią święty, gdyŜ zwróciłsię do M. Tyarta, proboszcza Ploermel, o wydanie szczą tków i insygniówśw. Armela. W 1685 roku, pod nadzorem proboszcza Pierre'a Barreumieszczono je w nowym relikwiarzu w Loutehel.Bardzo istotne jest zrozumienie mechanizmu, który doprowadził dopomieszania elementów biografii Artura, działają cego w Bretanii, Walii i

Kornwalii. Brytowie, uciekają c w VI wieku z Walii i Kornwalii doArmoryki w obawie przed Saksonami, przynosili ze sobą swoją historię ikulturę. Osiedliło się ich tak wielu, Ŝe z czasem Armorykę zaczętonazywać "Małą Brytanią " (Bretanią ). Wspomnienia z rodzinnego krajumusiały stanowić dla nich wielką wartość, gdyŜ legendy o narodowymbohaterze, królu Arturze, zachowały się, wiąŜą c się w świadomościkolonistów z nową ojczyzną .Legenda Artura i wiara w jego powrót juŜ w XII wieku zajmowały trwałe

miejsce w folklorze Bretanii. NaleŜy, zatem są dzić, Ŝe to odBretończyków, a nie od Walijczyków Normanowie usłyszeli po razpierwszy o Arturze. Ci ostatni stworzyli cykl romansów rycerskich,



magdalena86

zaciemniają c jeszcze bardziej prawdę o jego Ŝyciu.



magdalena86

Rozdział 17

Grobowiec w Glastonbury

Miejscem jednego z największych hochsztaplerstw w historii poszukiwańArtura stało się miasto Glastonbury w Somerset. Pomysł, Ŝe znajduje się

tam grób Artura i jego Ŝony Ginewry, zrodził się prawdopodobnie wzamku Cilgerran Castle w Dyfedzie. Lord Rhys (Rhys ap Gruffydd)zdobył tę fortecę w 1165 roku. W tym samym roku, podczas wizyty królaHenryka II, jeden z bardów lorda przepowiedział, Ŝe w Glastonburyzostanie odkryty grobowiec Artura i Ginewry.Prawie dwadzieścia lat później, w dniu świętego Urbana, 25 maja 1184roku, w klasztorze Glastonbury wybuchł poŜar. Spłoną ł wówczas starykościół, a zakonnikom brakło pieniędzy na odbudowę. W 1189 roku

Henryk II podpowiedział mnichom, Ŝeby szukali grobu króla Artura.Henryk z pewnością długo się zastanawiał nad opowieścią zasłyszaną wCilgerran i postanowił zdyskredytować celtycką przepowiednię, Ŝe Arturpewnego dnia powróci. A powrotu tego Celtowie niecierpliwie oczekiwaliw Walii, Kornwalii i Bretanii. Mnisi z jakiegoś powodu ocią gali się zwykonaniem polecenia Henryka, a król jeszcze tego samego rokuzachorował i zmarł. Trudności finansowe zakonników jeszcze siępogłębiły, gdy następca Henryka, Ryszard I, odcią ł im pozostałe źródła

dochodów.Nie mają c innego wyjścia, w 1191 roku mnisi zaczęli poszukiwania wnadziei odkrycia atrakcji, która przyniosłaby klasztorowi sławę i



magdalena86

pienią dze. Na głębokości 5 metrów odkopali dębową trumnę z dwomaszkieletami i ogłosili, Ŝe są to szczą tki króla Artura i Ginewry.1 Mnisi

twierdzili równieŜ, Ŝe znaleźli ołowiany krzyŜ z taką oto inskrypcją : HICJACET SEPULTUS INCLITUS REX ARTHURIUS CUMWENNEYERIA UXORE SUA SECUNDA IN INSULA AVAL-LONIA.Po przetłumaczeniu treść inskrypcji brzmi: "Tu spoczywa pochowanysławny król Artur z drugą Ŝoną Ginewrą , na wyspie Avalon". 2Ołowiany krzyŜ niestety zaginą ł, lecz treść inskrypcji zostałazamieszczona w ksiąŜce Williama Camdena Britannia, wydanej w 1607roku. Na tej podstawie moŜna jedynie stwierdzić, Ŝe liternictwo na pewno

nie przypomina stylu VI wieku.Po odkryciu trumny powszechnie uwaŜano ziemskie szczą tki króla Arturai Ginewry za autentyczne, ale później sprawa wywołała wielekontrowersji. Większość historyków zgadza się obecnie, Ŝe wykopaliskastały się częścią swoistej kampanii popularyzatorskiej, podjętej przezmnichów w celu zebrania funduszy na odbudowę klasztoru. Nie ulegakwestii, Ŝe zakonnicy dodali do trumny ołowiany krzyŜ, aby nadać swemuznalezisku znamiona autentyczności.

Dębowa trumna, w której znajdowały się szkielety, wyŜłobiona jak łódź-dłubanka, wskazuje raczej na pogański pochówek, poniewaŜ w epoceArtura złoŜono by ciało w kamiennym sarkofagu. Po jakimś czasie kościzostały umieszczone we wspaniałym grobowcu z czarnego marmuru przedołtarzem odbudowanego kościoła. Otwarto go w 1278 roku, kiedy naWielkanoc do Glastonbury przyjechał król Edward I z Ŝoną Eleonorą .Naoczny świadek królewskiej wizyty, Adam Damerham, napisał potem:W dwóch trumnach z namalowanymi portretami osobno leŜały kości króla,

które były wielkich rozmiarów, i kości królowej Ginewry, nadzwyczajpiękne. Następnego dnia król umieścił kości Artura i Ginewry z powrotemw trumnach, owiną wszy je uprzednio w drogocenny jedwab. 3Kości rzeczywiście znalazły się z powrotem w trumnach, z wyją tkiemczaszki i stawów kolanowych, które pozostawiono, "aby wierni moglioddawać im cześć".Ostatnim pisarzem, który wspomniał o grobowcu, był John Leland. Opisałon trzy groby w kościele: od północnej strony leŜał król Edward Starszy,

od południowej Edmund elazny, a pośrodku znajdował się grób"Arcturusa". Leland podaje, Ŝe na ścianie grobowca Artura widniałainskrypcja łacińska. Oto jej treść po przetłumaczeniu: "Tu spoczywa Artur,



magdalena86

kwiat królów, chwała królestwa, którego mą drość i szlachetność godne są wiecznej chwały". Nie zapomniano teŜ o Ginewrze: "Tu leŜy pogrzebana

szczęsna Ŝona Artura, która swą cnotą zasłuŜyła na niebo".Grób przetrwał w kościele aŜ do 1536 roku, kiedy król Henryk VIII kazałzlikwidować brytyjskie klasztory i wszystko, co się w nich znajdowało.Rzekomy grobowiec Artura i Ginewry został, więc brutalnie otwarty, akości strzaskane. Czarna kamienna płyta wskazuje dziś miejsce przedołtarzem, gdzie niegdyś stał grobowiec. Miejsce, w którym mnisi odkopalitrumnę, znajduje się 15 metrów od kaplicy, lecz nie jest oznaczone. 4Bez odpowiedzi pozostaje pytanie o toŜsamość człowieka pochowanego

tam z Ŝoną w dębowej trumnie. Taki sposób grzebania zmarłychobowią zywał na długo przed epoką Artura. Mógł to być Andragus, któregoczęsto mylono z Arturem. Jego gaelicko-piktyjskie imię brzmiałoprawdopodobnie Arc-wyr-auc, co oznacza "Wódz Niedźwiedziego Ludu".Gaelickie "c" w języku piktyjskim zmieniało się w "t", zaś walijska wersjaimienia - Arthwyr - znaczyła "Przesławny Niedźwiedź". Jak pamiętamy, wczasie, gdy krajowi zagraŜało wielkie niebezpieczeństwo, Brytowiewybierali wodza, któremu nadawali tytuł Arthwyra ("Przesławnego

Niedźwiedzia") od imienia celtyckiego boga-niedźwiedzia.Pisaliśmy juŜ o tym, Ŝe dzieje Arviragusa łą czą się z zamkiem CadburyCastle; warto teŜ wspomnieć, Ŝe wódz ten pojawia się w legendzie ozałoŜeniu Glastonbury przez Józefa z Arymatei. W 63 roku n.e., gdyAndragus był królem w Brytanii, podarował ponoć Józefowi i jegotowarzyszom dwanaście połaci ziemi pod budowę klasztoru. Brytyjski królpanował w Somerset, mógł więc obdarować w ten sposób wędrują cychmisjonarzy. Tereny Cadbury pozostały w rękach brytyjskich po podboju

rzymskim, więc Andragus zachowywał niezaleŜność wśród wzgórz imokradeł Somerset w czasie, gdy św. Józef przybył do Brytanii. MoŜliwe,Ŝe Andragus znał Józefa wcześniej jako kupca handlują cego metalem. SamArviragus nie nawrócił się na wiarę chrześcijańską , ale był ponoć łaskawydla misjonarzy.Rzymianie zburzyli fortecę Cadbury w 70 roku. Leslie Alcock podczaswykopalisk prowadzonych tam w latach 1966-1970 odkrył ślady masakry.Pod spaloną południową bramą archeolodzy znaleźli szczą tki około

trzydziestu męŜczyzn, kobiet i dzieci, prawdopodobnie rozszarpanychprzez dzikie zwierzęta. MoŜliwe, Ŝe właśnie wtedy zginą ł teŜ królAndragus, którego pochowano z Ŝoną w Glastonbury obok kościoła



magdalena86

zbudowanego przez Józefa z Arymatei.MoŜna, zatem przyjąć, Ŝe odkrywcy grobu Artura w Glastonbury

rzeczywiście wierzyli w jego autentyczność. Jeśli tak, to nasuwa siępytanie, dlaczego uwaŜali, iŜ właśnie tam pochowano króla. Po pierwszenaleŜy pamiętać, Ŝe Artura często mylono z Arviragusem, który Ŝyłczterysta lat wcześniej. Drugim źródłem pomyłki była legenda o tym, ŜeArtur został pochowany na wyspie Avalon, i tu rodzi się kolejne pytanie:dlaczego utoŜsamiono Glastonbury z owym tajemniczym miejscem?Tym razem trzeba oddać sprawiedliwość Geoffreyowi z Monmouth ipowiedzieć, Ŝe to nie jego wina. Wyspę, na którą zabrano Artura po bitwie

pod Camlanem, nazwał on bowiem Insula Avalonis. Wiemy juŜ, Ŝe Avalonto wyspa Bardsey, a więc nie mogło to być Glastonbury.Nazwa Glastonbury, która pochodzi z VI wieku, oznaczała "fortecępotomków Glasta". Glast był prawnukiem Cuneddy Wlediga i walczył uboku Artura w bitwie pod Bassas koło Lichfield. Po rozbiciu pogańskiegoplemienia Anglów Artur nakazał Glastowi udać się na południe i zapewnićochronę krajowi swych przodków i sanktuarium załoŜonemu przez Józefaz Arymatei. Glast wyruszył, więc traktem Ickniełd Way i Fosse Way do

Bath, ską d udał się do miejscowości, zwanej dziś Glastonbury. Pozostałtam, by panować na dawnych posiadłościach swego rodu. Jego imię Ŝyłow pamięci ludzi jeszcze sto lat później, w 658 roku, gdy Saksoniopanowali celtycką osadę, którą nazwali Glaston.Dwunastowieczny historyk William z Malmesbury podał jedną znajstarszych historycznych nazw Glastonbury: Ynys Witherin. PoniewaŜsłowo witrin oznacza szkło, a Glastonbury połoŜone było wśród bagien,nazwę zinterpretowano błędnie jako "Wyspę Szkła", podczas gdy w

rzeczywistości pochodziła ona od św. Gwytherina (Victorinusa),pradziadka Cuneddy Wlediga, który załoŜył tam klasztor nazwany potemYnys Witherin. 5William z Malmesbury6 spędził dłuŜszy czas, poszukują c imienia królaArtura w archiwach opactwa; napisał potem, Ŝe nie znalazł niczego, copozwalałoby łą czyć imię Artura z Glastonbury. W kronice History of theKings of England (Historia królów Anglii) napisał: "Grobu Artura niemoŜna znaleźć, a staroŜytna legenda mówi, Ŝe król kiedyś powróci". W

trzywersowej zwrotce poematu The Songs ofthe Graves (Pieśni o grobach)czytamy, Ŝe miejsce spoczynku Artura pozostaje tajemnicą , choć Autorwie, gdzie znajdują się groby trzech innych bohaterów.



magdalena86

Grób Marcha, grób Gwythyra Grób Gwrgana, Czerwonego Miecza; Nacałym świecie nikt nie wie Gdzie szukać grobu Artura.

W oryginale ostatnia linijka brzmi: "Anoeth bycl bet y Arthur", cotłumaczono na róŜne sposoby, lecz jej najwaŜniejsze słowo - anoeth -znaczy "wieczna zagadka" lub "niewiadomy", co wskazywałoby, Ŝe gróbArtura to najtrudniejsze do znalezienia miejsce na świecie. UŜycie takiegosłowa sugeruje, iŜ Artur jest bohaterem nieśmiertelnym, który pewnegodnia wróci, by uratować swój lud. Stą d sławna legenda o królu, „który byłi który powróci", poniewaŜ nie umarł, tylko śpi gdzieś w ukryciu.Artur stał się ucieleśnieniem świadomych i nieświadomych tęsknot

Brytów, ich pragnienia zemsty i umiłowania wolności. Całe dziedzictwokultury celtyckiej przetrwało w jego osobie czasy rzymskiej okupacji ipoczą tków chrześcijaństwa. Legendy wrosły w pamięć zbiorową ioŜywały, gdy zaszła potrzeba. Z grobu staroŜytnego bohatera rozeszły siępo całym świecie.7



magdalena86

Rozdział 18

Czy Henryk VII znał prawdę?

Dowodów świadczą cych o tym, Ŝe król Artur to ten sam człowiek, coŜyją cy w VI wieku św. Arthmael (zwany przez Bretończyków Armelem)

jest wiele. Mamy, więc pewność, Ŝe wreszcie odkryliśmy prawdę. Tymbardziej dziwiło nas, Ŝe przez tyle wieków nikomu nie udało się ustalićprawdziwej toŜsamości Artura.Postanowiliśmy, zatem przyjrzeć się dokładniej sławnym ludziom, znanymz fascynacji legendą króla Artura. ToŜsamość Artura musiała być bardzowaŜna na przykład dla walijskiego księcia roszczą cego pretensje do tronuAnglii i pragną cego przekonać rodaków, Ŝe w jego osobie spełni sięprzepowiednia o powrocie króla Artura. Jeśli ów ksiąŜę młodość spędził w

Bretanii, znałby tamtejsze wersje legend. Zrozumiałby wówczasniezawodnie, Ŝe średniowieczny król-wojownik to nikt inny jak Armel, jeden z najbardziej znanych bretońskich świętych.Człowiekiem spełniają cym wszystkie te warunki był król Henryk VII, ikiedy zaczęliśmy badać szczegółowo jego biografię, z fragmentówukładanki szybko wyłoniła się całość.KsiąŜę Henryk był synem Edmunda Tudora i lady Margaret Beaufort,spadkobierczyni Johna z Gauntu. Edmund, członek stronnictwa Lancaster

w wieku dwudziestu kilku lat zmarł w zamku Carmarthen Castle podczasepidemii, trzy miesią ce przed przyjściem na świat syna. TrzynastoletniaMargaret po śmierci męŜa znalazła opiekę u szwagra, Jaspera Tudora,który był konstablem w zamku Pembroke, naleŜą cym do rodu Lancaster.W tymŜe zamku urodziła Henryka, przyszłego króla Anglii. Henrykspędził tam pierwsze pięć lat Ŝycia, ale kiedy 30 września 1460 rokuzamek Pembroke wpadł w ręce lorda Williama Herberta, walczą cego postronie rodu York, księcia zabrano do zamku Raglan w Gwencie, w którym

znajdowała się słynna biblioteka starych rękopisów. Henryka wychowano jako członka rodziny Herbertów. Po śmierci Williama Herberta,pierwszego hrabiego Pembroke, w bitwie pod Edgecote w 1469 roku,



magdalena86

wdowa po nim, Anna Devereux, siostra Waltera Devereux, pierwszegobarona Chartley, zabrała Henryka Tudora do domu rodziny Devereux w

Weobley. Być moŜe uczyniła to ze względu na jego bezpieczeństwo, gdyŜw sierpniu 1471 roku jej syn, William Herbert II, drugi hrabia Pembroke, ibrat Walter Devereux zostali wysłani przeciwko wujowi Henryka,Jasperowi. Annę Devereux darzyła miłością Henryka nawet po śmiercibrata walczą cego po stronie rodu York w bitwie pod Bosworth w 1485roku.W wieku czternastu lat Henryk musiał uciekać w obawie przeduwięzieniem lub śmiercią . Razem z wujem Jasperem wsiedli na statek w

Tenby i - tak jak wielu innych uciekinierów przed nimi - wzięli kurs naBretanię. Zamieszkali tam pod opieką księcia Franciszka II, któryzapewniał im ochronę przez piętnaście lat.Na tronie angielskim zasiadał wówczas Ryszard III, a ksiąŜę Buckingham,lord Marcher Brecknock, snuł plany jego obalenia. Jako przykrywkę dlaspisku próbował wykorzystać imię Henryka, ten jednak nie udzielił mupomocy i przewrót spalił na panewce. John Bourchier, drugi baronBerners, który takŜe chciał widzieć Henryka Tudora na tronie, musiał

uciekać do Bretanii.W wieku 28 lat Henryk uznał, Ŝe nadszedł czas, aby postawić wszystko na jedną kartę i odebrać koronę Ryszardowi. Doszedł do wniosku, Ŝe jedynym sposobem pozyskania sprzymierzeńców będzie odwołanie się dowalijskiego rodowodu. W pierwszy dzień Świą t BoŜego Narodzenia 1483roku Henryk złoŜył w katedrze w Rennes przysięgę, Ŝe kiedy zostaniekrólem Anglii, poślubi księŜniczkę Elizabeth z rodu York (najstarszą córkęEdwarda IV). Poprzez Mortimerów pochodziła ona od córki Llewellyna

Wielkiego, była więc prawdziwą celtycką księŜniczką , a więc wymarzoną wręcz kandydatką na Ŝonę Henryka.Mieszkają c w Bretanii przez czternaście lat Henryk z pewnością słyszałtamtejsze wersje legendy o królu Arturze. Na pewno teŜ nie zapomniałdzieciństwa w Walii, gdzie bardowie powtarzali staroŜytne przepowiednieo tym, Ŝe kiedyś Walijczyk włoŜy znów na głowę koronę Brytanii.KsiąŜę wsiadł potajemnie na statek i udał się do Walii szukać wsparciarodaków. Liczył na to, Ŝe uda się przekonać ich, by raz jeszcze powstali

pod sztandarem Czerwonego Smoka, wypełnili starą przepowiednię ipomogli mu zdobyć tron Anglii.Henryk przybył na dwór Ryszarda ap Howella Mostyna i przedstawił



magdalena86

swoją sprawę. Jednak król Ryszard znał juŜ zamiary przeciwnika i zzamku Flint Castle wysłał wojsko do Mostyn Hall. ołnierze zapukali do

wrót zamku i w imieniu króla zaŜą dali wydania Henryka. Młody ksiąŜęuciekł jednak przez okno na tyłach zamku, wsiadł na koń i odjechał, byznaleźć bezpieczne schronienie w górach Walii.Henryk wrócił do Francji, gdzie udało mu się zebrać armię. JohnBourchier, drugi baron Berners, i markiz Dorset zostali jakozabezpieczenie pieniędzy, które poŜyczył. Armia Henryka wsiadła nastatki w Honfleur i 7 sierpnia 1485 roku wylą dowała w Milford Haven wzachodniej części Walii. Liczą ca cztery tysią ce ludzi armia w duŜej części

składała się z byłych przestępców, resztę stanowili uciekinierzy tacy jakHenryk, którzy schronili się w Bretanii z obawy przed śmiercią z rą k królaRyszarda. Ktoś powiedział, Ŝe była to "najgorsza zbieranina, jaką moŜnasobie wyobrazić". Wuj Henryka, Jasper, takŜe przypłyną ł z zamiaremzwerbowania swoich dawnych poddanych do walki przeciw królowi.Henryk wylą dował w Walii, poniewaŜ liczył na pomoc rodaków. Miałnadzieję, Ŝe potomkowie Celtów zbiorą się pod jego sztandarem w takiejliczbie, która wystarczy do obalenia Ryszarda. Około 85 lat wcześniej

Owain Glyndwr wzniósł sztandar Czerwonego Smoka, by ogłosić sięksięciem Walii. Teraz pod tym samym sztandarem wyruszył Henryk.ywił głębokie przekonanie, Ŝe nie tylko uwolni Walię spod angielskiejdominacji, lecz jako potomek wielkiego Cuneddy Wlediga zdobędziekoronę Anglii, zabraną Brytom przez Normanów pod Hastings w 1066roku. Henryk miał bardzo wą tłe podstawy, by zgłaszać pretensję doangielskiego tronu: jego matka, Margaret, wyszła za Edmunda Tudora,hrabiego Richmond, przyrodniego brata Henryka VI. Z walijskiej strony

rodziny pradziad Henryka VII, Mareddud ap Tudor, był kuzynembohaterskiego Owaina Glyndwra, który w 1400 roku podją ł próbęwywalczenia dla Walii niepodległości. MoŜna powiedzieć, Ŝe Henryk VII,pierwszy monarcha z rodziny Tudor, był w jednej czwartej Walijczykiem,w jednej czwartej Francuzem i w połowie Anglikiem.Od czasu, gdy Owain Glyndwr skruszył ich potęgę, normandzcy lordowiez rodu March prawie zniknęli ze sceny, a ich miejsce zajęli wodzowiewalijscy, którzy nadal słuchali pieśni bardów i wierzyli w staroŜytne

przepowiednie. Wzrastali w atmosferze przesyconej czarem starychlegend, a bardowie nigdy nie przestali śpiewać o czasach, gdy koronaBrytanii naleŜała do Kymrów. Lotem błyskawicy rozeszła się, więc wieść



magdalena86

o przybyciu Henryka, księcia urodzonego w Walii, i wnet kaŜdy bard wkraju głosił, Ŝe oto pojawił się Mab y Darogan - "Syn Przepowiedni". Nie

było, zatem potrzeby przekonywania Walijczyków, by chwycili za broń iskupili się pod sztandarem Henryka.W bitwie pod Market Bosworth, w samym centrum kraju, zginą ł RyszardIII, ostatni normandzki król Anglii. Widzą c, Ŝe Ryszard nie Ŝyje, jegoludzie rozpierzchli się. Koronę, która potoczyła się w krzak głogu,podniesiono i uroczyście włoŜono na głowę Henryka Tudora. Tak spełniłasię stara przepowiednia mówią ca o tym, Ŝe pewnego dnia korona Brytaniiwróci do Walijczyka.

Miejsce to, oznaczone kamieniem, nadal nazywa się Crown Hill(Wzgórzem Korony) na pamią tkę jedynej koronacji króla Anglii na polubitwy. Korona, utracona w bitwie przed setkami lat, została odzyskana.Tak spełniło się marzenie Henryka.Ryszarda III pochowano w Grey Friars, franciszkańskim klasztorze wLeicester, ale w czasach reformacji jego grób został splą drowany, a kościwrzucone do rzeki Soar. W katedrze Leicester znajduje się obeliskpoświęcony jego pamięci, koło mostu na rzece Soar zaś umieszczono

kamień z pamią tkową inskrypcją . W chwili śmierci Ryszard liczyłzaledwie 32 lata i jest jedynym królem angielskim od czasów podbojunormandzkiego, który nie ma grobu.W świadomości Walijczyków Henryk Tudor łą czył w sobie cechy OwainaGlyndwra i staroŜytnego bohatera, króla $Ryszarda. Wszyscy, którzypomogli mu odzyskać koronę, otrzymali sowite nagrody. Jaspera Henrykmianował księciem Bedfordu, a potem lordem Glamorganu. Rhys Thomaszostał rycerzem, konstablem Brecknock, szambelanem Carmarthenu i

Cardiganu, oraz stewardem lorda Builth. William Gruffyd otrzymałgodność szambelana północnej Walii.Poprzez walijskiego ojca Henryk wywodził swój rodowód od staroŜytnychkrólów brytyjskich i uwaŜał się za następcę króla Artura.1 Choć w jegoŜyłach płynęła tylko częściowo krew walijska, Henryk miał celtyckiwyglą d i temperament. Urodził się w Walii, tam spędził pierwsze lataŜycia, a potem mieszkał w Bretanii, przesią kają c staroŜytnymi tradycjamiCeltów. Walczył pod sztandarem Czerwonego Smoka, w którym upatrywał

symbolu Brytanii Artura. To chyba coś więcej niŜ przypadek, Ŝe romansrycerski Thoinasa Malory'egoLć- Morte d'Arthur został wydany w roku, wktórym Henryk Tudor zwycięŜył w bitwie pod Bosworth i sięgną ł po



magdalena86

koronę jako król Henryk VII.Obsesja legendy króla Artura tak bardzo opanowała Henryka, Ŝe

postanowił nadać swemu pierworodnemu synowi imię Artur, by spełnić wten sposób staroŜytną przepowiednię o królu Arturze II. Pod koniecsierpnia 1486 roku Henryk i jego Ŝona ElŜbieta wyruszyli z wielkimorszakiem do Winchesteru, bo chcieli, by tam przyszedł na świat ichpotomek. 20 września ElŜbieta wydała na świat syna, którego nazwaliArturem "na cześć brytyjskiego narodu". Chrzest księcia odbył się kilkadni później w katedrze w Winchesterze.Artur w 1489 roku otrzymał tytułksięcia Walii i dwanaście lat później poślubił hiszpańską księŜniczkę

Katarzynę Aragońską . Młoda para zamieszkała z doradcami w zamkuLudlow w Walii.Jednak marzenie Henryka nie ziściło się, poniewaŜ 2 kwietnia 1502 rokuszesnastoletni ksiąŜę Artur zmarł na grypę w zamku Ludlow.W dniu św. Jerzego jego zwłoki zostały przewiezione do katedryWorcester i złoŜone w kaplicy zbudowanej na polecenie Henryka popołudniowej stronie wielkiego ołtarza. Śmierć księcia w tak młodymwieku miała zmienić historię, gdyŜ oznaczała, Ŝe następcą tronu będzie

jego brat Henryk. Dziesięć miesięcy później młody Henryk zostałmianowany księciem Walii, lecz tytuł ten niewiele dlań znaczył, bo nigdynie staną ł na walijskiej ziemi. Po pewnym czasie Henryk oŜenił się zwdową po bracie, Katarzyną Aragońską , która stała się pierwszą z jegosześciu sławnych Ŝon.Margaret, córka Henryka VII, wyszła za króla Szkocji Jakuba IV i w 1509roku urodziła syna, który otrzymał imię Artur. Chłopiec nie przeŜył nawetroku. Imię Artur cieszyło się popularnością w monarszych kręgach takŜe w

późniejszych czasach. W 1850 roku królowa Wiktoria nadała swemutrzeciemu synowi imię Artur. Jedno z imion króla Jerzego VI brzmiałoArtur, a jego wnuk Karol, obecny ksiąŜę Walii, takŜe nosi imię Artur,nadane mu na chrzcie w 1948 roku.Henryk VII uczynił smoka symbolem królewskiej armii i tradycja tautrzymała się przez cały okres panowania dynastii Tudor. Później smokazastą pił jednoroŜec Stuartów. Henryk VII powołał teŜ urzą d CzerwonegoSmoka przy College of Heralds dla upamiętnienia zwycięstw Cadwaladra i

utworzył słynną straŜ przyboczną Yeoman of the Guard, powszechnieznaną jako Beeicatcrs. Pierwszych członków tego wyją tkowego oddziałuHenryk wybrał spośród Ŝołnierzy, którzy spędzili na wygnaniu w Bretanii



magdalena86

tyle samo lat co on i walczyli razem z nim pod Bosworth. Obecnie jest tonajstarsza gwardia tego rodzaju, istnieją ca bez przerwy od 1485 roku.

Matka Henryka, Margaret Richmond, została patronką uniwersytetów wOksfordzie i Cambridge; ona teŜ zamówiła na własny koszt ksiąŜkę okrólu Arturze u Thomasa Malory'ego. Malory miał zebrać, posegregować iuporzą dkować materiały z istnieją cych wówczas walijskich ikornwalijskich rękopisów, legend i podań, a t akŜe wszystkie danehistoryczne, mają ce zwią zek z królem Arturem. Margaret wierzyłagłęboko, Ŝe jej syn Henryk Tudor pochodzi w prostej linii od Artura.Thomas Malory, wówczas mało znany rycerz z Yorkshire, napisał cykl

romansów rycerskich, zatytułowany Le Morte d'Arthur, wkomponowanyw zbiór nazwany przez autora The whole book ofKing Arthur and hisknights ofthe Round Tobie (Kompletna księga o królu Arturze i rycerzachOkrą głego Stołu). Niestety Malory nie doczekał wydania drukiem swojegoliczą cego 383 tysią ce słów arcydzieła, zmarł, bowiem w Newgate w 1471roku. KsiąŜka ukazała się dopiero w 1485 roku, kiedy William Caxtonsprowadził do Anglii prasę drukarską i załoŜył wydawnictwo w OpactwieWestminsterskim.

Henryk VII zmarł w pałacu w Richmond 21 kwietnia 1509 roku z powodupodagry, astmy i niewydolności układu oddechowego. Miał 52 lata.Zostawił kwitną ce, bogate królestwo z prawie dwoma milionami funtów wskarbcu.Poszukiwania dowodów potwierdzają cych toŜsamość króla Arturazaprowadziły nas do Opactwa Westminsterskiego i kaplicy Henryka VII.Przez jakiś czas podejrzewaliśmy, Ŝe Henryk Tudor wiedział, iŜ król Arturto rycerz-święty Arthmael. Henryk wierzył na przykład, Ŝe z katastrofy

morskiej u wybrzeŜy Bretanii uratował go duch świętego Arthmaela. WBretanii św. Armel otaczany jest wielką czcią , więc Henryk, który spędziłtam czternaście lat, z pewnością dobrze poznał biografię świętego. Przezkilka lat Henryk mieszkał z wujem Jasperem w Chateau de Suscinio napółwyspie Rhuys, w miejscu, gdzie znajdowała się wojskowa kwateraksięcia Arzura, czyli wielkiego rycerza-świętego Arthmaela. DuŜeznaczenie miał teŜ fakt, Ŝe ówczesnym towarzyszem broni Henryka byłJohn Bourchier, drugi baron Berners, który przełoŜył ksiąŜkę The History

ofthe MostNoble and Yaliant Knight Arthur of Littlc Britain (Historianajszlachetniejszego i najwaleczniejszego rycerza Artura z MałejBrytanii). Wiadomo równieŜ, Ŝe sukces w kampanii, która doprowadziła



magdalena86

do zdobycia przezeń korony Anglii, Henryk przypisywał modłom doświętego Armela.

Wspaniała kaplica, gdzie spoczywają Henryk i jego Ŝona ElŜbieta z Yorkuznajduje się za ołtarzem. W trzeciej wnęce południowej nawy stoi posąŜekbrodatego męŜczyzny w ornacie i rycerskich rękawicach, ze stułą w dłoni,która krępuje smoka. Jest to wizerunek św. Arthmaela ("KsięciaNiedźwiedzia"). Druga podobizna świętego stoi w północnej nawie. Podhabitem Arthamela widać kolczugę, wskazują cą na to, Ŝe był Ŝołnierzem, astopa depcze smoka, symbol ciemnych sił. Nie bez przyczyny wBrewiarzu z Leon (1516) nazywa się go Miles Fortissimus ("PotęŜny

wojownik"), a wRennes Prose (1492) określa się go mianem armigere(oręŜny), który walczył przeciw wrogom zbawienia.Po łacinie imię Arthmaela brzmi Armigillus, co prawdopodobnie pochodziod armigere. W kronice Historia Brittonum Neniusz nazywa ArturaArturusem Milesem, w biografii Life of St. Efflam czytamy o ArturusieFortissimusie. Widać z tego, Ŝe wielki Ŝołnierz-święty Arthmael byłnarodowym Mesjaszem, który wyzwolił swój naród spod tyranii,utoŜsamiany z królem Arturem. Henryk Tudor wierzył, Ŝe uwalniają c kraj

od tyranii Ryszarda III wypełnia proroctwo Merlina, zapowiadają cepowrót króla Artura.W toku uporczywych dociekań odkryliśmy kilka dowodówpotwierdzają cych istnienie kultu św. Armela w Anglii. Wydaje się, Ŝeszczyt jego popularności przypadł na lata panowania Henryka VII,poniewaŜ imię i wizerunki św. Armela często występują w ksiąŜeczkachdo naboŜeństwa z tego okresu.Kolejnym faktem świadczą cym o obsesji Henryka VII na punkcie św.

Arthmaela jest nazwa wzgórza St. Ermyon, na którym stoi St. Ermyon'sHotel w Westminsterze. Nazwa ta pojawia się po raz pierwszy w 1496roku jako St. Armill, a potem kolejno Armell, Armen, Armet i Ermyne. WXVII wieku na wzgórzu stała kaplica, a dzisiaj znajduje się tam parafiaChristchurch Westminster. Rzeźba z emaliowanego drewna,przedstawiają ca św. Armela, znalazła się na ołtarzu kościoła Romsey wHampshire. Święty ma długie włosy, brodę i nosi zielony ornat zczerwonymi smugami. W prawej dłoni trzyma ksiąŜkę; jego ramiona są

obnaŜone. Nogi, które na pierwszy rzut oka wydają się bose, okrywazbroja. U stóp Armela wije się jasnoczerwony smok ze stułą owiniętą wokół szyi. 2



magdalena86

W Stoneyhurst College znajduje się średniowieczny wizerunek Armela,namalowany na alabastrze. Brodaty święty w zbroi klęczy na górze przed

krucyfiksem. Widać wyraźnie elementy zbroi na jego nogach, rękach iramionach. Armel ubrany jest w ornat i pelerynę. W lewej dłoni trzymaksiąŜkę, a w prawej stułę owiniętą wokół szyi smoka. W tle widoczny jest jakiś budynek i rzeka Seiche, do której święty wrzuca zabitego smoka.Obraz w symboliczny sposób przedstawia obalenie uzurpatora MarkaConomorusa.W kościele St. Mary's Brookfield Church w Londynie stoi alabastrowyposą g św. Armela, który - poza tym, Ŝe nie jest pomalowany - do złudzenia

przypomina wizerunek w Stoneyhurst College. Wielebny Phillip H. Rogersnapisał, Ŝe otrzymał rzeźbę w spadku po ojcu. Aby uchronić statuę przedzniszczeniem, kazał ją wbudować w filar. Posą g odkryto wiele lat temu, a jednocześnie w wiejskiej rezydencji Vale Llangollen w północnej Waliiznaleziono pod podłogą fragment przedstawiają cy Chrystusa na krzyŜu.Budynek naleŜał do dziadka Rogersa, Thomasa Rogersa z Oswestry.MoŜliwe, Ŝe alabastrową rzeźbę zabrano z opactwa Valle Crucis w czasielikwidacji klasztorów i wkomponowano w ornament ścienny domu Plą s yn

Pentre, a następnie ukryto w innym miejscu przed Ŝołnierzami ThomasaCromwella, którzy walczyli w tych okolicach.Grobowiec kardynała Mortona w krypcie katedry w Canterbury ozdobiony jest szeregiem figur świętych. Wszystkie są pozbawione głów iokaleczone, lecz pierwszy posą g od wschodniej strony zostałzidentyfikowany przez doktora M. R. Jamesa jako wizerunek św. Armela.John Morton był w młodości więziony przez Ryszarda z Gloucester, aleuciekł i wstą pił do armii Henryka Tudora w Bretanii. Po bitwie pod

Bosworth długo cieszył się zaufaniem Henryka VII i był jego kanclerzemprzez trzynaście lat aŜ do śmierci w 1500 roku. Grobowiec wykonanyzostał jeszcze za Ŝycia kardynała.Rozpoznana przez doktora Jamesa rzeźba przedstawia duchownego.Świętego okrywa z wierzchu płaszcz o kroju w kształcie litery T. Choćposą g n ie ma rą k, lewa była prawdopodobnie uniesiona w geściebłogosławieństwa, a z prawej zwisała stuła krępują ca smoka, wiją cego siępo prawej stronie postaci Armela, bardzo zniszczonego, lecz z dobrze

zachowanym prawym skrzydłem. Widoczna jest teŜ stopa świętego, ale niesposób stwierdzić, czy jest bosa, czy obuta.Grób kardynała Mortona, towarzysza wygnania Henryka Tudora, jego



magdalena86

kanclerza i powiernika, to chyba najlepsze miejsce, jakie moŜna sobiewyobrazić dla posą gu św. Armela.

StaroŜytny zakon księcia Artura

W przedmowie do Le Morte d'Arthur William Caxton napisał:"W Opactwie Westminsterskim, w kaplicy św. Edwarda, znajduje sięodcisk pieczęci w czerwonym wosku, zamknięty w szkatule z berylu,następują cej treści: "Patricius Arthurus, Britannie, Gallie, Germanie,Dacie, Imperator"."3 Imię Artura na pieczęci w kaplicy St. Edward brzmi

tak samo, jak podane przez Williama z Malmesbury imię AmbrozjuszaAurelianusa - Arthurus. To znamienne, Ŝe łacińscy autorzy zawszenazywają Artura Arthurusem, nigdy Artoriusem. Imię to stało się jakbysynonimem pewnego rodzaju bohatera, tytułem nadawanym tym, którzywalczyli o istnienie królestwa na wyspie w taki sposób, aby wspomagaćinne narody. Wiele lat po śmierci św. Edwardowi nadano tytuł "PatriciusArthurus" i umieszczono go na jego grobowcu. Ci, którzy to uczynili,musieli mieć wielkie wpływy, aby uzyskać pozwolenie. To znaczy, Ŝe

istniało wówczas stowarzyszenie rycerskie, ściśle zwią zane z dworemkrólewskim. Jego członkowie wykorzystywali imię Artura do utrwalanianajchlubniejszych tradycji rycerskich Brytanii.Opis załoŜenia tajnego stowarzyszenia rycerzy w Anglii, posługują cego sięimieniem Artura, prawdopodobnie powstał sto lat przed wydaniem ksiąŜki,w której go zamieszczono. W British Museum znajduje się ksiąŜkaRicharda Robertsona, zatytułowana The Ancient Order, Society and UnityLaudable of Prince Arthur andKnightly Armoury ofthe Round Table

(StaroŜytny zakon, stowarzyszenie i jedność przesławnego księcia Artura irycerzy Okrą głego Stołu) wydana przez Johna Wolfa w Londynie w 1583roku. Autor zadedykował ją przewodniczą cemu urzędu celnego w porcielondyńskim oraz Stowarzyszeniu Łuczników. KsiąŜka mówi o załoŜeniuprzez Tudorów stowarzyszenia z siedzibą w Anglii, do którego weszliprzedstawiciele innych narodowości, wśród nich wielcy europejscywładcy, tacy jak na przykład Maksymilian I, który został wybranycesarzem Świętego Cesarstwa Rzymskiego w rok po wydaniu Le. Morte d

'Arthur. Na jego pomniku w kaplicy królewskiej w Innsbrucku,zaprojektowanej za Ŝycia władcy, widnieją wizerunki dwudziestu ośmiupostaci z pochodniami, wśród których znajduje się król Artur. Budowę



magdalena86

tego imponują cego monumentu rozpoczęto w 1509, a ukończono w 1583roku - tym samym, w którym wydana została ksiąŜka Robertsona.

Maksymilian, przedstawiony jako ostatni rycerz, bez wą tpienia znałświetnie tradycję arturiańską . To nie przypadek, Ŝe Maksymilian I umieściłw królewskiej kaplicy w Innsbrucku rzeźbę króla Artura. Wręczprzeciwnie, fakt ten dowodzi, Ŝe oŜywienie legendy Artura leŜało nie tylkow interesie dynastycznym angielskiej rodziny królewskiej, lecz całejeuropejskiej arystokracji.Sir Thomas Malory ukończył pisanie Le Morte d'Arthur w 1469 roku, leczksiąŜka czekała na wydanie drukiem przez szesnaście lat. William Caxton,

pierwszy angielski drukarz, stwierdził, Ŝe do publikacji dzieła nakłonili go"liczni szlachcice i dŜentelmeni tego kraju, którzy prosili o to wiele razy".KsiąŜka ukazała się więc na wyraźną prośbę angielskiej arystokracji bliskozwią zanej z rodem Tudorów, zaczynają cym swe panowanie w Brytanii.Tudorowie zaś mieli wszelkie powody po temu, aby przywrócić do Ŝycialegendę Artura, którego uwaŜali za jednego ze swych przodków.

WitraŜ w kościele Merevale

W oknie kościoła w Merevale znajduje się piękny szesnastowiecznywitraŜ, przeniesiony z cysterskiego klasztoru w Strata Florida. ZałoŜone w1148 roku przez Roberta - drugiego hrabiego Ferrers, zmarłego około 1160roku - opactwo Merevale zostało ponoć rozwią zane w 1538 roku podecyzji samych zakonników.Wydaje się niemal pewne, Ŝe postać ukazana na witraŜu to św. Armel.Ubrany jest w obszerną pelerynę zapiętą pod szyją duŜą broszą , pod którą

widać puklerz pancerza i spódniczkę kolczugi. Zbroja chroni teŜ nogi istopy świętego. W prawej dłoni Armel trzyma pastorał, a na głowie mamitrę. Z ksiąŜki w prawej dłoni świętego zwisa stuła owinięta wokół szyismoka. Zbroja ma cechy stylu szesnastowiecznego, podobnie jak szklaneokno zagranicznej roboty.Rodzina Ferrers, pochodzą ca z Ferrieres-St. Hilaire w Normandii,przybyła do Anglii z Wilhelmem Zdobywcą , który podarował HenrykowiFerrersowi zamek Tutbury Castle i ziemie w innych hrabstwach. W 1138

roku król Stefan nadał Robertowi Ferrersowi tytuł hrabiego Derby. Gdyzmarł rok później, jego syn Robert, drugi hrabia Ferrers, zbudowałklasztory w Merevale w Warwickshire i Darley w Derbyshire.



magdalena86

Robert, który wysoko cenił cystersów, licznych w owym czasie w Anglii,załoŜył równieŜ klasztor Abbey Dore w Herefordshire i nie szczędził

darów dla Kościoła. Zmarłego w 1162 roku Roberta pochowano wMerevale Abbey, owiną wszy jego zwłoki w wołową skórę. William,siódmy hrabia Ferrers, w 1254 roku takŜe spoczą ł w Merevale Abbey.Po śmierci w 1460 roku szóstego barona Williama Ferrersa, kiedy jegocórka wyszła za Waltera Devereux, tytuł barona przeszedł na tę rodzinę.Walter Devereux zginą ł w bitwie pod Bosworth w 1485 roku. W roku1532 roku jego wnuk, równieŜ Walter Devereux, wykupił Merevale odkorony. W XVI wieku dwór w Merevale stał się własnością Roberta

Devereux, drugiego hrabiego Essex, pierwszego stewarda Tamworth.Został on ścięty z rozkazu królowej ElŜbiety I w 1601 roku. RobertDevereux, trzeci hrabia Essex, który odzyskał tytuł w 1604 roku, zmarł w1645 roku, a jego siostra Dorothy wyszła za Henryka Shirleya ze StauntonHarold koło Ashby-de-la-Zouch. W 1649 roku dwór w Merevale zostałsprzedany Edwardowi Stratfordowi, bogatemu londyńskiemu kupcowi,który przekazał posiadłość najstarszemu synowi Franciszkowi. Jego córkai spadkobierczyni, Penelopa Bate Stratford, wyszła za Ryszarda Geasta,

który w 1799 roku przyją ł nazwisko wuja, Johna Dugdale'a. Obecniewłaścicielami Merevale są Dugdale'owie. Jeden z ich przodków, sirWilliam Dugdale, słynny antykwariusz i badacz genealogii, był autoremksięgi Monasticon Anglicanum, zbioru zapisków dotyczą cych budowyklasztorów. Sir William Dugdale sporzą dził go wspólnie z RogeremDodsworthem, a potem obublikował pod swoim nazwiskiem w trzechtomach w latach 1655, 1661 i 1673.W Monasticon Anglicanum znalazła się wzmianka z rejestru kościoła

katedralnego w Llandaff, w której jedyny raz imię Arthur pojawia siępisane w ten właśnie sposób. Czytamy tam, Ŝe Arthur, syn Mourica, ojciecMorcanta, był królem Gwentu i Morgannwgu, Ŝyją cym współcześnie zbiskupem Llandaff. We wszystkich innych przypadkach imię to występujew formie Athruis. Wydaje się, więc, Ŝe sir William Dugdale (1605-1686)znał prawdziwą toŜsamość króla Artura. Byłby to doprawdy zdumiewają cyzbieg okoliczności, gdyby portret św. Arthmaela znalazł się przezprzypadek na witraŜu kościoła St. Mary w Merevale, posiadłości rodziny

Dugdale.Historia tego szczególnego okna wiąŜe się albo z rodziną Ferrers, alboDevereux. Zagłębiają c się w historię tych rodów powoli odkrywaliśmy



magdalena86

kolejne ogniwa niezwykłego łańcucha zdarzeń, świadczą cego o zwią zkuMerevale i opactwa Strata Florida w Walii.

Pewien szlachcic z Arabii, o nazwisku Stedman, naleŜą cy do RycerzyGrobu Chrystusowego, przybył do Brytanii w 1191 roku z RyszardemLwie Serce. Przywiózł z Ziemi Świętej słynny kielich Nanteos, przezniektórych uwaŜany za Świętego Graala, i powierzył go pieczy mnichów zopactwa Strata Florida.Przed masową likwidacją klasztorów w 1539 roku opactwo Strata Floridaznajdowało się na terenach naleŜą cych do rodu Devereux. Ich zarzą dcą byłJohn Stedman, w prostej linii potomek Stedmana, który przybył do Anglii

z Ziemi Świętej. Stedman wykupił posiadłości wraz z opactwemtwierdzą c, Ŝe Ryszard Talley wydzierŜawił mu je juŜ w 1533 roku.Stedman mieszkał nawet przez pewien czas w klasztorze, zanim zbudowałwłasny dom.Pierwszym członkiem rodziny Devereux, który dzierŜawił Strata Florida,był sir Walter Devereux, trzeci baron Ferrers Chartley. Opactwo Merevaleuległo likwidacji w 1538 roku, a Strata Florida w 1539 roku. Jest bardzoprawdopodobne, Ŝe szklane okno z portretem św. Arthmaela trafiło do

Merevale ze Strata Florida. WitraŜ pochodzą cy z lat 1500-1525 znajdujesię obecnie w kościele St. Mary w Merevale. MoŜna są dzić, Ŝe JohnStedman przeją ł klasztor Strata Florida w 1533 roku, po tym, jak sir WalterDevereux przeniósł się do Merevale w 1532 roku zabierają c ze sobą oknoz portretem św. Arthmaela. 4Chcemy wyrazić wdzięczność Fredowi Stedmanowi-Jonesowi, w prostejlinii potomkowi Stedmana, Rycerza Grobu Chrystusowego, za informacjeo kielichu Nateos i zwią zkach rodziny Devereux z opactwem Strata

Florida.

Nieprzerwana nić rodziny Devereux

Ród Devereux wywodzi się od Roberta Devereux, towarzysza broniWilhelma I Zdobywcy. Ryszard, trzeci hrabia Evreux w Eure wNormandii, zmarły w 1067 roku, oŜenił się z Heleną z domu Leon - tegosamego, z którego pochodziła Ŝona św. Arthmaela. Robert d'Evreux, głowa

gałęzi rodziny w Herefordshire w czasie podboju normandzkiego, stał sięwłaścicielem zamku Weobley Castle, zbudowanego przez WilliamaFitzosberna, hrabiego Hereford, spokrewnionego z Robertem przez



magdalena86

małŜeństwo z Adelisą , córką Rogera I de Toeni i Godehildisy. WalterDevereux z Weobley, potomek Roberta Evereux, poślubił Agnes Crophill,

córkę Thomasa Crophilla, kuzynkę i spadkobierczynię sir Johna Crophilla,lorda zamku Ludlow Castle w Shropshire. Agnes zmarła w 1439 roku, a jejwnuk, takŜe Walter, oŜenił się z ElŜbietą , córką i spadkobierczynią sirJolma Merbury z pierwszego małŜeństwa. Prawo własności zamkuLudlow rodzina Devereux dziedziczyła aŜ do 1601 roku. NaleŜy, więcsą dzić, Ŝe ktoś z rodziny Devereux mieszkał w Ludlow podczas pobytutam księcia Walii Artura, syna króla Henryka VII, w latach 1501-1502. W1461 roku sir Walter Devereux, który oŜenił się z Anną , dziedziczką

mają tku Williama Ferrers, szóstego barona Chartley, został pierwszymbaronem Ferrers Chartley. Po śmierci męŜa Williama Herberta w bitwiepod Edgecote w 1469 roku, Annę Devereux, siostra Waltera Devereux,zabrała młodego Henryka Tudora do domu rodziny Devereux w Weobley,by zapewnić mu bezpieczeństwo w czasie Wojny Dwóch RóŜ. Sir WalterDevereux, pierwszy baron Ferrers Chartley, poległ walczą c w szeregachRyszarda III w bitwie pod Bosworth 22 sierpnia 1485 roku.Wnuk Waltera Devereux o tym samym imieniu urodził się w 1490 roku i

po śmierci ojca Johna Devereux w 1501 roku został trzecim baronemFerrers Chartley. W 1510 roku mianowano go stewardem Tamworth, a wlutym 1511 roku pierwszym konstablem zamku Warwick. 1 sierpnia 1513roku został członkiem Rady Walii i Pogranicza, która miała swą siedzibę wLudlow Castle. Dwa lata później przyjęto go do zakonu RycerzyPodwią zki, a w 1525 mianowano stewardem domu Marii Tudor,rezydują cej wówczas na zamku Ludlow. Wysłał ją tam ojciec, król HenrykVIII, aby nadzorowała przestrzeganie prawa w Walii. Dziewięcioletniej

księŜniczce towarzyszył liczny orszak oraz rada pod przewodnictwem sirJohna Vorseya. Marii nie nadano formalnie tytułu księŜnej Walii, leczposiadała wszelkie prawa wiąŜą ce się z nim, co miało ją przygotować doprzyszłej roli królowej Anglii. Na inskrypcji w kaplicy zamku Ludlowczytamy, Ŝe John Vorsey sprawował funkcję kanclerza Rady Walii iPogranicza u boku lady Marii, księŜnej Walii. Linacre w dedykacji doswojej ksiąŜki Rudiments (Rudymenta), wydanej w 1523 roku, tytułujeMarię księŜną Walii i Kornwalii.

W tym samym roku, w którym John Vorsey został kanclerzem Rady,Waltera Devereux mianowano stewardem Marii Tudor w Ludlow inajwyŜszym sędzią południowej Walii. Udało nam się ustalić, Ŝe obaj ci



magdalena86

ludzie naleŜeli do dworu i Rady Walii i Pogranicza, StowarzyszeniaRycerzy św. Jerzego i Złotego Płótna. Bardzo moŜliwe, Ŝe byli teŜ

członkami StaroŜytnego Zakonu Księcia Artura. W 1532 roku WalterDevereux wykupił od króla zamek Merevale Manor.Kolejnym członkiem StaroŜytnego Zakonu Księcia Artura mógł być JohnBourchier, drugi baron Berners, który zmarł w 1533. Był on kuzynemCecylii, która wyszła za Johna Devereux, drugiego barona Chartley, i wten sposób krewnym ich syna, Waltera Devereux, trzeciego barona FerrersChartley. Johna Bourchiera fascynowała historia i cały wolny czaspoświęcał badaniom literackim. W 1532 roku opublikował pierwszy tom

sławnego przekładu Kronik (Chronicles) Jeana Froissarta, w 1525 drugi.Przetłumaczył teŜ z francuskiego Dzieje najszlachetniejszego inajdzielniejszego rycerza Artura z Małej Brytanii Jeana de la Fontaine'a,biografię wy daną po raz pierwszy w Lyonie w 1493 roku, rok popublikacji ksiąŜki Rennes Prose (1492), w której autor określa Arthmaelamianem armigere (oręŜnego), obrońcy naszego zbawienia.Czternastowieczny francuski romans rycerski Artus de la Petite Bretagneopublikowano pod tytułem Arthur of Little Britain (Artur z Małej

Brytanii). Opowiada on dzieje Artusa - który nie jest Arturem -poszukują cego zaczarowanego zamku z uwięzioną księŜniczką Florencją ,córką króla Emendusa. Artur opisany jest jako syn księcia Bretanii,największy rycerz na świecie, który udowadnia swoją niezwykłą sprawność w pojedynkach z ludźmi i walkach z baśniowymi stworami.Młody John Bourchier był towarzyszem broni Henryka Tudora i usiłowałzdobyć dlań tron Anglii. Spisek zakończył się fiaskiem, a jego uczestnicymusieli ratować się ucieczką do Bretanii, gdzie przyją ł ich na dwór w

Chateau de Suscinio ksiąŜę Franciszek II. Zamek znajdował się w lesieSarzeau na południe od Yannes, w pobliŜu miejsca, gdzie niegdyś mieściłasię kwatera wielkiego rycerza Artura. Źródłem informacji, z któregoczerpali autorzy ycia św. Arthmaela, była ksiąŜka Rennes Prose (1492);Dzieje najszlachetniejszego i najdzielniejszego rycerza Artura z MałejBrytanii Jeana de la Fontaine'a ukazały się w Lyonie w 1493 roku. Jestzatem bardzo moŜliwe, Ŝe John Bourchier wiedział, kogo przedstawiaportret św. Arthmaela na witraŜu, i podzielił się tą wiedzą z kuzynem

Walterem Devereux, potomkiem Ryszarda, trzeciego hrabiego Evreux,którego Ŝona pochodziła z domu Leon, tak samo jak niegdyś Ŝona królaArtura. Fakt ten tłumaczy obecność wizerunku św. Arthmaela na witraŜu w



magdalena86

kościele St. Mary w Merevale. W 1550 roku sir Walter Devereux zostałmianowany pierwszym wicehrabią Hereford. Zmarł w 1558 roku i spoczą ł

w kościele parafialnym Stowe-by-Chartley w Staffordshire.W Monasticon Anglicanum czytamy, Ŝe Arthur, syn Mourica, ojciecMorcanta, był królem Gwentu i Morgannwgu. Morcant, król walijski,podstępnie zabił swego wuja Frioca, choć uprzednio poprzysią gł przedołtarzem, Ŝe zapanuje między nimi pokój na wieki. Za złamanie przysięgiOudouceus, biskup Llandaff, i jego bratanek ś w. Teilo obłoŜyli zdrajcęekskomuniką . Dzięki tej informacji moŜna ustalić, kiedy Ŝył MorganMwynfawr, a więc i jego ojciec Athrwys ap Meurig, czyli nie, kto inny, jak

król Artur.

Dodatek I

CHRONOLOGIA WYDARZEŃ Z YCIA KRÓLA ARTURA

Król Artur był wybitnym przywódcą i obrońcą swego kraju. Gdy zrzekł siękorony, poddani na pewno bardzo tego Ŝałowali, gdyŜ od tej pory historiaBrytów to nieprzerwany cią g poraŜek, co doprowadziło do tego, Ŝe z całej



magdalena86

Brytanii pozostał im jedynie obszar dzisiejszej Walii.482 - Narodziny Artura w Boverton w Glamorganie.

497 - Ambrozjusz (Emrys Wledig) wyznacza Artura na następcę tronu, aswego brata Uthyra i bratanka Gerainta Llyngesoga ("Właściciela Floty")na pendragonów, czyli dowódców sił zbrojnych, bronią cych kraju przedSaksonami. Śmierć Ambrozjusza zbiegła się w czasie z pojawieniem siękomety, opisanej przez Geoffreya z Monmouth. Sw. Dyfrig (Dubricius)koronuje Artura na władcę Brytów w Caer Yudei ("Obóz w Lesie").Geoffrey z Monmouth identyfikuje to miejsce z Silchester, podczas gdy

było nim Woodchester w Gloucestershire, gdzie znajdowała się kwateragłówna Ambrozjusza.

501 - Liczna horda Jutów z Kentu i Gewissei z południowo-wschodniego Hampshire lą duje w Portsmouth i pustoszy miasto PortusAdurni (Portchester).

508 - Gewissei wraz ze swymi sprzymierzeńcami Jutami lą duje w

zatoce Severn, lecz zostają powstrzymani przez zachodnich Brytów podwodzą Gerainta Llyngesoga. Geraint ginie w bitwie pod Llongborth.Zostaje pochowany w Merthyr Gerein (grób męczennika Gerainta) nadbrzegiem rzeki Severn w Gwencie.

510 - Artur przychodzi z odsieczą swemu krewniakowi RiwalowiMawrowi, królowi armorykańskiej Domnonii (509-524), zmagają cemu sięz najazdem Wizygotów. Połą czone siły Riwala i Artura odpierają desant

Wizygotów z morza w Baden na południowy zachód od Yannes.Mieszkańcy Yannes wybierają Artura (Arthmaela) na księcia swegopaństwa. Armel (Arzel) to bretoński odpowiednik imienia Arth (Arz) mael,oznaczają cego "KsiąŜę Niedźwiedź". Nazwy miejscowości Arzon i Ule deArz na południe od Yannes pochodzą od imienia wielkiego wojownikaArzura, zamieszkują cego potęŜną fortecę w Sarze-au Forest, w pobliŜuktórej stoi klasztor św. Gildasa w Rhuys. Na południe i zachód od Yannes,niedaleko miejsca, gdzie Artur stoczył zwycięską bitwę z Wizygotami,

znajdują się dwa poświęcone mu kościoły o nazwie St. Armel.512 - Stary Uthyr Pendragon jeszcze raz obejmuje dowództwo, by



magdalena86

stoczyć bitwę z połą czonymi siłami teutońskimi i pomścić śmierć swegobratanka Gerainta, poległego w bitwie pod Llongborth. W ksiąŜce Sa-xon

Chronicie czytamy, Ŝe pod Dragon Hill (w pobliŜu Uffington) zginą łbrytyjski pendragon i pięć tysięcy jego Ŝołnierzy. Wódz został pochowanyw Caer Caradoc w Glamorganie.Dowództwo armii przejmuje Artur i stacza dwanaście bitew. W pięciu znich chodziło o podporzą dkowanie Anglów w środkowej i wschodniejAnglii. W szóstej przeciwnikiem Artura był północny odłam tego samegoplemienia, a w siódmej Piktowie. Pozostałe pięć bitew stoczonych zostałow południowo-zachodniej Brytanii przeciwko Gewissei i ich

sprzymierzeńcom.

517 - Ostateczna bitwa pod Mount Badon niedaleko Bath przynosiArturowi decydują ce zwycięstwo, po którym następuje pięćdziesią t latpokoju. Brytowie mają teraz szansę zjednoczenia się jako naród. Niestetypo abdykacji Artura w 537 roku ich państwo wnet się rozpada.

522 - Św. Dubricius (Dyfrig), arcybiskup Walii, zrzeka się stanowiska iudaje na wyspę Bardsey.

524 - Umiera Riwal Mawr, bratanek Artura. Niektóre źródła podają , Ŝepochowano go w Llanilltyd Fawr (Llantwit Major) na południuGlamorganu.

530 - Umiera hrabia Gwythyr (Victor), ojciec Gwenhwyfary (Ginewry) i

jego ziemie przechodzą na własność córki. W ten sposób Artur, jako mąŜGwenhwyfary, przejmuje księstwo Leon w Armoryce (Bretanii), którezostaje włą czone do armorykańskiego królestwa Domnonii. Artur panujetam wspólnie z następcą Riwala Mawra, Derochem (królem Domnonii wlatach 524-535).

533 - Deroch zwraca się do Artura o pomoc w obronie przed najazdemWizygotów. Podczas czteroletniej nieobecności Artura Medraut przejmuje

władzę w królestwie i bierze sobie królową Ginewrę.537 - Wieści o przewrocie docierają do Artura, który walczy w Irlandii z



magdalena86

Llwchem Llawinawgiem. Król wraca do kraju z resztkami armii. Lą duje wniewielkiej przystani (obecna nazwa - Cadlan - znaczy "Miejsce bitwy")

na półwyspie Lleyn, gdzie znajdują się posiadłości rodzinne Medrauta. Wbitwie pod Camlanem Medraut ginie, a Artur zostaje cięŜko ranny.Przewieziony łodzią na wyspę Ynys Afallach (Bardsey Island) z trudemwraca do Ŝycia. Zrzeka się wówczas korony na rzecz syna Cadwy'ego,Konstantyna. Po upadku Artura wielka konfederacja księstw brytyjskich,tak skutecznie powstrzymują ca inwazję Saksonów, rozpada się.

544 - W wieku 82 lat umiera św. Dawid w klasztorze Mynyw

(Menevia), gdzie obecnie stoi wspaniała katedra św. Dawida. Jego kościzostają złoŜone w trumnie umieszczonej w kościele.

546 - Św. Dubbricius (Dyfrig) umiera na wyspie Bardsey (Avalon).

547 - Maelgwyn Gwynedd umiera w czasie epidemii.

549 - Marek Conomorus (król Marek), który przywędrował do

Armoryki z Walii, skrytobójczo morduje Jonasa, syna Derocha. Abyzdobyć pozycję regenta, Conomorus Ŝeni się z wdową po Jonasie. Judwal,prawowity następca tronu, musi szukać schronienia na dworzefrancuskiego króla Childerberta w ParyŜu.

554 - Po kłótni z Markiem Conomorusem Artur udaje się do ParyŜa, byprzekonać Childerberta o konieczności usunięcia uzurpatora iprzywróceniu do władzy Judwala. Na dwór Childerberta przybywa kuzyn

Artura, Samson, i razem udaje im się przełamać opór francuskiego króla.Wracają do Armoryki, by zorganizować insurekcję.

555 - Połą czone siły Samsona, Judwala i Artura wraz z posiłkami odChilderberta spotykają się z armią Conomorusa koło Brank Aleg u stópMontagnes d'Aree. ZaŜarta bitwa trwa przez trzy dni. W końcu Judwaltrafia włócznią Conomorusa, który spada z konia i ginie pod kopytamiszarŜują cych koni.

562 - Artur (św. Armel) umiera w St. Armel des Boschaux, gdzie zostajepochowany w kamiennym sarkofagu. Miał osiemdziesią t lat. Bretończycy



magdalena86

nie wiedzieli, kim naprawdę był ów sławny Ŝołnierz-święty z Glamorganu.Dopiero teraz, po ukazaniu się tej ksiąŜki, poznali jego prawdziwą

toŜsamość!

565 - W cią gu następnych jedenastu lat umiera trzechnajwybitniejszych, obok króla Artura, ludzi tamtej epoki. Ostatnie lataŜycia spędzają w Armoryce, tak samo jak Artur.Św. Samson, bratanek króla Artura, umiera w klasztorze w Dol wArmoryce. Do jego grobu przybywały później rzesze pielgrzymów.

570 - Św. Gildas umiera w wieku 94 lat w St. Gildas du Rhuys. Jegociało zostaje złoŜone w trumnie, która znajduje się tam do tej pory.

573 - W wieku 86 lat w klasztorze St. Poi de Leon w Armoryce umieraśw. Paweł Aurelian, który podobnie jak Artur urodził się w Boverton wGlamorganie.



magdalena86

Drzewo genealogiczne

fe Rheiden Ceindrech = Macsen Wledig (Maksymus, cesarz)

lGwythyr (Victor)cesarz (387-388) Anhun Dunawd (Antonius Donatus) Owain

Finddu (Eugeniusz Czarnousty) 388-394l Custennin Yychan l Teudfal(Tathal) (Konstantyn, Młodszy) (443-446) Emrys Wledig(Ambrozjusz, cesarz) 465-497Teuder (Teithrin)Teudafall (Teithfallt)l Tewdrig Fendigaid (Błogosławiony) Gwythelyn król GarthMadryn, Morgannwgu i Gwentu (440-470)

Marchella = Aniach Mac Cormac Meurig, król Morgannwgu i Gwentu= Onbrawsta Morgan (Morcant)Athrwys, król Morgannwgu l l Brychan Brycheiniog i Gwentu ur.482 r., zrn. 562 r. Idnerth Frioc Comereg Gwenonwa Anna AfrellaLlacheu Amhar Gwydre Ithael GwaednerthMorgan Mmynvawr król Glamorganu i Gwentukrólewskiego rodu ArturaEudaf Hen (Oktawiusz Stary), ksiąŜę Arfon, Dux Gewissei i Yarll Kernyw

Cesarz zachodniego imperium rzymskiego (383-388) = Elen Luyddog(Helena Zastępów)Peblig (Publicius)



magdalena86

Custennin Fendigaid (Konstantyn Błogosławiony) l cesarz rzymsko-brytyjski (433-443) Leo

Uthyr (Victor) 497-512 Erbin DigainCórka = Pepiau Clavorauc król ErginguGeraint Llyngesog ("Właściciel Floty") (497-508)CynfynCadwy (Cato)Custennin GorneuGwrgant Mawr (Wielki)Urbgennius (Urianus)

Król Goare (Gower)i Ergingu = ModrunEbrdilŚw. Dyfrig (Dubricius) zm. 546 r.Mabon Morfudd Yvain (Owain) Perfirius AurelianusCaradog Freichfras ("Mocne Ramię") król Gwentu, Uthcoed i IscoedGwythyr (Victor) Paweł Aurelian, biskup Ynyr II, król hrabia Leon zm.530 r. Leon ur. 487 r. zm. 573 r. Gwentu Iscoed Cawrdaf Tangwyn

CadfarchGwythian hrabia Gelliwigu.Gwenhwyfara = AthrwysIddon II król GwentuMedraut zm. 537 r.

Uwaga: Anhun Dunawd (Antonius Donatus) był synem z pierwszegomałŜeństwa Macsena Wlediga (Maksymusa, cesarza) z Ceindrach Ferch

Rheiden, zawartego podczas jego pobytu w północnej Brytanii ok. 368r.Custennin Fendigaid (Konstantyn Błogosławiony) był synem z drugiegomałŜeństwa Macsena z Elen Luyddog (Heleną Zastępów), urodzonym ok.383 r.

Genealogia

De Situ Brecheniauc

Anhun Dunawd (Antoniusz Donatus)Teudfal (Tathal)Teuder (Teithrin)



magdalena86

l Teudfall (Teithfallt)l Teuderic (Tewdrig) Fendigaid

Marchella = Aniach Mac CormacBrachan (Brychan Brycheiniog"Pstrokata Spódniczka")

Genealogia zawarta w kronice Book ofLlan Dav

Custennin Fendigaid (Konstantyn Błogosławiony)Córka = Pepiau Clavorauc

CynfynGwrgant Mawr (Wielki)Onbrawsta = MeurigAthrwysWielebny Artur Wade-Evans utoŜsamia Tewdriga ap Teithfallta z GarthMadrynem, ojcem Marchelli, Męczennikiem z Merthyr Tewdrig(Mathern).Kolejność imion królów Morgannwgu, podana w kronice Book ofLlan

Dav, jest niemal identyczna z tą , którą znajdziemy w genealogiiHarleianPedi-grees.Męska linia roduMacsen Wledig (Maksymus, cesarz)l Anhun Dunawd (Antoniusz Donatus)Tathall Teithrinl Teithfallt

Tewdrig Fendigaid (Błogosławiony)Meurig Athrwys zm. 562 r.eńska linia roduMacsen Wledig (Maksymus, cesarz)Custennin Fendigaid (Konstantyn Błogosławiony)Córka -Pepiau ClavoraucCynfynGwrgant Mawr (Wielki)

Onbrawsta = MeurigAthrwys zm. 562 r.Anhun Dunawd (Antoniusz Donatus) urodził się w 368 r. Athrwys



magdalena86

(Arthmael) zm. w 562 r. 562 - 368 = 194 - 7 = 27,7 roku.Custennin Fendigaid (Konstantyn Błogosławiony) urodził się ok. 383 r.,

zaś Athrwys (Arthmael) zmarł w 562 r. Jeśli przyjąć, Ŝe jedno pokolenietrwa średnio 30 lat, to 562-383 = 194-6 = 29,8 roku.

Dodatek II

DLACZEGO TOSAMOŚĆ KRÓLA ARTURA POZOSTAWAŁADOTĄD TAJEMNICĄ?

Identyfikacja Arthmaela (Athrwysa, syna Meuriga, syna Tewdriga) jakolegendarnego i historycznego króla Artura, którą autorzy przedstawili wniniejszej ksiąŜce, wydaje się na tyle prosta, Ŝe wielu Czytelników moŜesię zastanawiać, dlaczego historycy nie doszli wcześniej do tych samychwniosków. Gwoli ścisłości naleŜy, zatem wyjaśnić, iŜ uczynili to niektórzyosiemnasto- i dziewiętnastowieczni badacze, a takŜe B. Blackett i A.Wilson, autorzy wydanej w 1986 roku ksiąŜki Artorius Rex Discovered

(Odkrycie króla Artura). Identyfikacja ta została wszelako odrzucona przezortodoksyjnych historyków, którzy uparli się, Ŝeby brnąć starym tropem.W tym miejscu warto się odwołać do dzieła Johna H. Parry'ego z 1834roku pod tytułem The Cambrian Plutarch (Kambryjski Plutarch). Nastronach 1-3 autor przedstawia trudności, jakie czekają na badacza historiiArtura, oraz podaje prawdziwą toŜsamość sławnego króla:Wydobycie prawdy na jaw spod zasłon legendy i wzniesienie dumnegogmachu historii na ruinach baśni zawsze jest zadaniem niełatwym. Trudno

rozproszyć dziecięce wizje, bo mimo wpływu doświadczeń dorosłościumysł broni się przed wyzwoleniem z czaru dawnych złudzeń.Nic tak dobitnie nie potwierdza słuszności tych spostrzeŜeń jak historiasławnego Artura, otoczona romantycznym nimbem rycerskości, ukryta wwymyślnej scenerii mitu. Odarcie naszego bohatera z tych złudnychornamentów i przedstawienie światu w prawdziwej postaci - nie jakotriumfują cego zdobywcę dalekich krain, nie jako pogromcę olbrzymów ikrólestw, nie jako uosobienie wszelkich cnót ludzkich, a nawet posiadacza

nadludzkich mocy, ale po prostu jako wojownika słyną cego z męstwa iwspaniałych zwycięstw, ale poza tym nie róŜnią cego się od współczesnych- to doprawdy przedsięwzięcie nadzwyczaj ryzykowne.



magdalena86

MoŜemy wszelako stwierdzić, iŜ po oczyszczeniu Ŝycia Artura z wszelkiejfikcji i pozostawieniu tylko tego, co zaakceptuje krytyczny umysł

prawdziwego historyka, pozostaje prawdziwa chwała, która aŜ nadtowystarczy, by uwiecznić imię wielkiego króla.Artur był synem Meuriga ap Tewdriga, księciem sylurskich Brytów napoczą tku szóstego wieku, i wedle wszelkiego prawdopodobieństwasłynnym Uthyrem bą dź Utherem. 1Inną ksiąŜką zawierają cą tę samą identyfikację jestDictionary ofWales(Słownik Walii) Lewisa z 1759 roku:Meurig ap Tewdrig, mąŜ wielkiej odwagi i mą drości, był ojcem Artura,

którego walijscy pisarze wysławiają teraz jako wielkiego bohatera. On teŜodziedziczył tron Meuriga. 2W roku 1801 William Coxe wydał ksiąŜkę Coxe's Tours of Monmouthshire (PodróŜe Coxe'a po Monmouthshire), w której napisał:Powiadają , Ŝe kościół został wzniesiony w Mathem przez Meuriga, bą dźMaurice'a, który był ponoć ojcem Artura, słynnego brytyjskiego bohatera.3Autorzy cytowani na potwierdzenie identyfikacji Athrwysa, króla Gwentu,

jako króla Artura.1073-1086:1120-1140:Piętnasty wiek:1502-1555:1520-1565:1572:1572-1591:

1591:Lifris: 1ta Cadoci [ycie św. Cadoca]. Kroniki LlancafarnRejestr darów dla kościoła Llandaffa za czasów trzech-biskupów - św.Dyfriga (ok. 500-512), św. Teilo (ok. 512-563), i św. Eudoggwy (ok.563-570).Dafydd Ddu ("Czarny Dawid"), przeor Neath Abbey,Y Cwta Cyfarwydd o Morgannwg [Krótki przewodnik po Glamorganie].Rejestr Nealhe Abbey, zawierają cy kronikę począ tków Glamorganu.

Rejestr parafii Brecon, zawierają cy kronikę począ tków hrabstwa Brecon.Sir John Price z Brecon, Historia Britannicae Defensio (1573), str120-123.



magdalena86

Lewys Morgannwg (Llywelyn ap Rhisiart) w elegii o św. Illtydzie.Sir Edward Stradling z St. Donafs Castle (1529-1609). The Winning of the

Lordship of Glamorgan Out of the Welshmen s Hands.Llywelyn Sion of Llangewydd (1540-1615),Z(yma Enwau a HiliogaethBrehinoedd Morgannwg ["These be the Names and GenealogiemoftheKings of Glamorgan"], str. 45.Sir Edward Mansel of Margam (zm. 1595), The Winning of Glamorgan:Another Account of the Corning of the Normans in a Shorter Story thanBefore, str. 23.1606: Thomas ap John (zm. 1616), The History of Brecon (Harleian MS

6108).1673: Sir William Dugdale, Monasticon Anglicanum, tom 3, str. 190.1729: Wielebny doktor David Nicholl, The Antią uities of Llantwit Major,str. 45-53.1747: Thomas Carte, A General History of England, tom l, księga III, str.202.1759: Lev/is,Dictionary ofWales.1775: Wielebny John Whitaker, The History of Manchester, tom 2, str. 34.

1777: Wielebny N. Owen, Yr Hynafion Cymraeg.1796: David Williams, The History ofMonmouthshire, str. 75.1801: William Coxe, Ań Historical Tour ofMonmouthshire.1803: William Owen Pughe, The Cambrian Biography, str. 14.1804: John Duncumbe, Collections towards the History and Antiquitiesofthe County of Herefordshire, tom l, str. 31.1807: Sharon Turner, The History ofthe Anglo Saxons, tom l, str. 101-102.1819: John Hughes, Horae Britannicae, tom 2, str. 193-195. 1824:

John H. Parry, The Cambrian Plutarch, str. 3.1829: Joseph Ritson, The Life of King Artur from Ancient Historians andAuthentic Documents, str. 88.1836: Rice Rees, Ań Essey on the Welsh Saints, str. 185-186. 1858:Thomas Bullfinch, The Agę ofChivalry, str. 394.1860: Joseph Stephenson, przekład ksiąŜki Williama Malmes-bury, Historyofthe Kings of England, str. 11.1870: Ebenezer Cobham Brewer, The Dictionary ofPhrase and Fable, str.

66.1891: Robert Owen, The Kymry, their Origin, History and InternationalRelations.



magdalena86

1911: Owen "Morien" Morgan, A History of Wales, str. 118.

Jednak współcześni historycy nie zgadzają się z tezą , Ŝe Athrwys, synMeuriga, był historycznym i legendarnym królem Arturem, poniewaŜwedług ich interpretacji walijskich genealogii, Ŝył on w innym stuleciu.Doszliśmy do wniosku, Ŝe jeden lub więcej uznanych uczonych popełniłopowaŜny błą d, który sprawił, iŜ nie mogli odkryć prawdziwej toŜsamościkróla Artura. Nie jest naszym zamiarem ośmieszanie tych wybitnychhistoryków - pragniemy jedynie pokazać ich pomyłki, gdyŜ tylko w tensposób moŜna odkryć prawdę.

Profesor Hector Munro Chadwick zbudował genealogię dynastii Gwentuna podstawie księgi Boneddy Saint (Rody świętych) i Liber Landavensis,staroŜytnego rejestru katedry Llandaffa w Cardiff. Popełnił przy tym błą dpolegają cy na umieszczeniu w niewłaściwym miejscu Meuriga apTewdriga, króla Glamorganu i Gwentu. W wyniku tego jego syn Athrwysznalazł się w genealogii w VII wieku, a więc sto lat po panowaniu królaArtura.Patrz Studies in Early British History (Cambridge: Cambridge University

Press, 1954), str. 51.Sytuację jeszcze bardziej skomplikował John Morris, podają c, Ŝe synAthrwysa Morgan Mwynfawr ("Rycerski"), od którego imienia pochodzinazwa Morgannwg (później Glamorgan), walczył w drugiej bitwie podMount Badon w 665 roku. Jednocześnie ten sam autor pisze, iŜnajwaŜniejszym przywódcą VI wieku działają cym na emigracji byłprawdopodobnie Arthmael, o którym wszakŜe niewiele wiadomo.Arthmael to odmiana imienia Arthwyr, oba zaś są tytułami: Arthmael =

KsiąŜę Niedźwiedź; Arthwyr = Przesławny Niedźwiedź. Zatem Morris,sam o tym nie wiedzą c, nawią zywał do prawdziwego króla Artura.Księga Llandaffa zawiera niesłychanie waŜną genealogię królów Gwentu iErgingu. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe większość władców wymienionych wPoczcie Llandaffa naleŜała do tej właśnie dynastii.Doktor Wendy Davies na podstawie interpretacji Pocztu Llandaffa(Walijska Biblioteka Narodowa, Aberystwyth, 1979, str. 75) stwierdza, ŜeFloruit Peibio, król Ergingu, panował w latach 555-585; na podstawie tego

obliczenia wycią ga wniosek, iŜ Athrwys, syn Meuriga. panował w latach625-655. Jest to niemoŜliwe, albowiem Peibio poślubił córkę rzymsko-brytyjskiego cesarza Custennina Fendigaida (Konstantyna



magdalena86

"Błogosławionego"), który rzą dził w latach 433-443, i był dziadkiem św.Dyfriga (Dubriciusa), który zmarł w 546. Zatem Peibio Ŝył sto lat

wcześniej, ok. 455-485. MoŜna, więc wnioskować, Ŝe Athrwys (Artur)panował w latach 525-555. To zgadza się doskonale, gdyŜ św. Arthmael("KsiąŜę Niedźwiedź") urodził się w roku 482, a zmarł w 562.Według doktor Davies (str. 75-76) obecność imienia św. Dyfriga wkronikach Peibio, choć nie wszystkich, wskazuje, Ŝe królowie Ergingu Erbi Peibio panowali w połowie VI wieku. To takŜe moŜna wykluczyć,poniewaŜ władcy ci byli odpowiednio pradziadkiem i dziadkiem św.Dyfriga, zatem musieli Ŝyć w połowie pią tego wieku.

Doktor Davies twierdzi, Ŝe na podstawie począ tkowej części kroniki niemoŜna ustalić, kto był czyim ojcem. Nie sposób zgodzić się z tymwnioskiem. Występuje naturalna cią głość w imionach Athrwys ap Meurigap Tewdrig, a poza tym nie wolno zapominać, Ŝe w owych czasach byłorzeczą naturalną , iŜ królowie spędzali ostatnie lata Ŝycia w klasztorze. Takwłaśnie postą pili Tewdrig, Meurig i Athrwys, który udał się do swegoklasztoru w Bretanii, pozostawiają c królestwo synowi Morganowi.Doktor Davies pisze, Ŝe panowanie Meuriga było wyją tkowo długie, jego

syn Athrwys umarł dość młodo. Być moŜe Meurig doŜył podeszłegowieku, lecz Athrwys nie umarł młodo. Aktywnie działał w Bretanii, kiedyCaradog Freichfras rzą dził w Gwencie w imieniu Meuriga, który nadal byłformalnym władcą kraju i rozporzą dzał ziemią . Na podstawie rejestrudarów ziemskich wyszczególnionych w Księdze Llandaffa moŜna wnosić,Ŝe tron po Meurigu odziedziczył jego wnuk Morgan. Jest całkiemprawdopodobne, Ŝe Athrwys nie mógł wrócić z Bretanii, by upomnieć sięo swe dziedzictwo, gdyŜ - wedle słów Alfreda Tennysona - zmieniły się

koleje rzeczy.Doktor Davies pisze o królu Ergingu imieniem Gwrfoddw, który nienaleŜał do dynastii, ale mimo to walczył przeciw Sasom. Z rejestruLlandaffa wynika, Ŝe Meurig, ojciec Athrwysa, oŜenił się z Onbrawstą ,córką Gwrganta Mawra ("Wielkiego"), króla Ergingu. MałŜeństwo toprzypieczętowało unię Gwentu i Ergingu. Według wielebnego ArthuraWade-Evansa Gwrfodd to nie kto inny jak Gwyndaf Hen ("Stary"), zięćMeuriga. Gwyndaf zaś był synem Emyra Llydawa ("Armorykańczyka"),

który poślubił córkę Meuriga Gwenonwę, stają c się w ten sposóbdziedzicem królestwa Ergingu.Drugim synem Emyra Llydawa był Amwn Ddu (Annun "Czarny"), który



magdalena86

oŜenił się z Anną , córką Meuriga ap Tewdriga. Ich syn św. Samson, biskupDol, został konsekrowany przez św. Dyfriga w 521 roku. Uczestniczył w

trzeciej Konferencji Paryskiej w 557, a zmarł w 565 roku. Był, więcsiostrzeńcem Athrwysa ap Meuriga. Na tej podstawie moŜna ustalić, kiedyŜył Athrwys.Doktor Davies podaje, Ŝe rzą dy Iddona II, króla Gwentu, przypadają nalata ok. 595-600. TakŜe i ten wniosek jest niepoprawny, gdyŜ Iddon II Ŝyłrównocześnie ze św. Teilo, który przeją ł po św. Dyfrigu biskupstwoLlandaff. Św. Dyfrig zmarł w 546 (nie naleŜy zapominać, Ŝe św. Dyfrigostatnie lata Ŝycia spędził na wyspie Beardsley). Iddon II był synem Ynyra

II, wnukiem Caradoga Freichfrasa ("Mocne Ramię"). Zatem Iddon byłkuzynem Medrauta ap Cawrdaf ap Caradog Freichfras, który zginą ł wbitwie pod Camlanem w 537.Wydaje się, iŜ doktor Davies czerpała z prac P. C. Bartruma (patrzEarlyWelsh Genealogical Tracts; Cardiff, University of Wales Press, 1966),który z kolei sugerował się błędnymi wnioskami profesora Hectora MunroChadwicka. W genealogii dynastii Gwentu zaczerpniętej z The Foundationofthe Early British Kingdoms, zawartej w ksiąŜce Studies in Early British

History (Cambridge University Press, 1954, str. 51), profesor Chadwickmyli ze sobą dwóch królów Gwentu imieniem Ynyr. Czyni drugiegomęŜem Madryn, córki Gwrthefyra Fendigaida (Yortimera"Błogosławionego"), wnuczki Gwrtheyrna Gwrtheneu (Yortigerna"Chudego"), przesuwają c w ten sposób lata Ŝycia Caradoga Freichfrasa doV wieku. Ynyr I był synem Dyfnwala Hena ("Starego"), ojcem Caradoga Ioraz Iddona I. Ynyr II zaś był synem Caradoga Freichfrasa i ojcem IddonaII.

Zgodny z rzeczywistością rodowód Dyfnwala Hena, ojca Ynyra I zGwentu znajduje się w Harleian Genealogy No. 5. Jednak w większościpóźniejszych rodowodów błędnie podaje się, Ŝe Dyfnwal Hen był synemEdnyfeda ap Macsena Wlediga (Maximusa "Cesarza"). Oto rodowódDyfnwala Hena:Macsen Wledig (Maximus "Cesarz")Anhun Dunawd (Antoniusz Donatus)Ednyfed

Dyfnwal Hen ("Stary")Z rodowodów Bonedd y Saint Pedigrees 44 i 45 wynika jasno, Ŝe DyfnwalHen uczynił swego syna Ynyra I królem części Gwentu. Ynyr I oŜenił się z



magdalena86

Madryn, córką Gwrthefyra Fendigaida (Yortłmera "Błogosławionego").Mieli trzech synów: Caradoga I, Iddona I i Ceidio. Oto rodowód tej waŜnej

dynastii:Dyfnwal Hen ("Stary")Ynyr I, który poślubił Madryn, córkę Gwrthefyra FendigaidaCaradog I oraz Iddon IProfesor Chadwick wprowadza jeszcze większe zamieszanie, gdyŜczerpią c rodowód króla Gwentu i Ergingu z Księgi Llandaffa popełniabłą d: podaje, Ŝe Erb ap Erbig ap Meurig był wnukiem Caradoga IIFreichfrasa, przesuwają c tym samym dynastię Ergingu o sto lat później.

Efektem tej pomyłki jest teŜ przesunięcie o całe stulecie Athrwysa apMeuriga i oddzielenie go od Artura i jego współczesnych. Oto rodowódzawarty w Księdze Llandaffa:ErbPebiawCynfynGwrgant Mawr ("Wielki")Onbrawsta

AthrwysMorganCaradog Freichfras naleŜy do Bonedd y Saint Pedigree 51, a nie do JesusCollege Pedigree 9, do którego naleŜą Erb ap Erbig ap Meurig.MeurigErbigErbCaradog, ojciec Meuriga, to być moŜe ten sam, który był ojcem Eudafa

Hena (Oktawiusza "Starego") z Jesus College Pedigree 4. Nie wolnozapominać, Ŝe Eudaf Hen i jego rodzina zawsze zwią zani byli zkrólestwem Ergingu. Skorygowany rodowód powinien zatem wyglą daćtak:CaradogMeurigErbingErb

PebiawCynfynGwrgant Mawr ("Wielki")



magdalena86

Onbrawsta = Meurig ap TewdrigAthrwys

MorganZarówno H. M. Chadwick, jak P. C. Bartrum pomylili ze sobą dwóchTewdrigów i dwóch Meurigów. P. C. Bartrum (przypis na str. 132 EarlyWelsh Genealogical Tracts) ma racje, podają c, Ŝe Tewdrig ap Teithfallt,król Garth Madryn, był ojcem Marchelli, matki Brychana Brycheinioga(De Situ Breche-niauc Pedigree 10), ale myli się całkowicie przyjmują c, iŜTewdrig ap Llywarch ap Nynniaw ap Erb (Jesus College Pedigree 9) tomęczennik Merthyr Tewdrig (Mathern). H. M. Chadwick komplikuje

sprawę jeszcze bardziej, czynią c Erba, ojca Nynniawa, synem Erbiga, synaMeuriga, syna Caradoga Freichfrasa. To właśnie z powodu błędów H. M.Chadwicka i P. C. Bartruma doktor Wendy Davies umieszcza Athrwysa apMeurig ap Tewdriga w VII wieku, zamiast w VI.Jesus College Pedigree 9 (Rodowód Jesus College nr 9.)ErbigErbNynniaw

LlywarchTewdrigMeurigDe Situ Brecheniauc Pedigree 10. (Rodowód dynastii Brecheniauc nr 10)Anhun Dunawd (Antoniusz Donatus) Teudfal (Tathal) Teuder (Teithrin)Teudfall (Teithfallt) Teuderic (Tewdrig) Marchella Brachan (Brychan)Rodowód Athrwysa ap Meurig ap Tewdrig moŜna skorygować,wykorzystują c De Situ Brecheniauc Genealogy No. 10:

Rodowód Athrwysa ap Meurig według De Situ Brecheniauc 10.Macsen Wledig (Maximus "Cesarz")Anhun Dunawd (Antoniusz Donatus)TathalTeithrinTeithfalltTewdrigMeurig

AthrwysWedług Księgi Llandaffa, Pepiau, bą dź Peibio, był synem Erba, królaErgingu, który oŜenił się z córką Custennina Fendigaida (Konstantyna



magdalena86

"Błogosławionego"). Mieli córkę imieniem Efrddyla, która została matką św. Dyfriga (Dubriciusa). Następcą Pepiau był jego syn Cynfyn, po

którym na tron wstą pił jego syn Gwrgant Mawr ("Wielki"), którego córkaOnbrawsta poślubiła Meuriga ap Tewdrig, króla Gwentu. Synem Meuriga iOnbrawsty był Athrwys. MoŜna skorygować rodowód Athrwysa apMeurig jeszcze bardziej, odwołują c się do rodowodu królów Gwentuzaczerpniętego z Księgi Llandaffa'.Rodowód Athrwysa ap Meurig według Księgi Llandaffa.Macsec Wledig (Maximus "Cesarz")Custennin Fendigaid (Konstantyn "Błogosławiony")

Córka Custennina FendigaidaPepiau ClavoraucCynfynGwrgant Mawr ("Wielki")Onbrawsta = Meurig ap TewdrigAthrwysDoktor Davies twierdzi, Ŝe Morgan ap Athrwys Ŝył w latach 635-710, zaśdziałał aktywnie od 665 do 710 roku. To równieŜ jest niemoŜliwe.

NaleŜałoby bowiem podejrzewać, iŜ w szóstym i siódmym stuleciu Ŝyłodwóch królów Gwentu imieniem Morgan, których pomylił ze sobą autorKsięgi Llandaffa. Pierwszy Morgan Mwynfawr ("Rycerski") ap Athrwys, adrugi to Morgan Morgannwg, który zjednoczył królestwo i zginą ł wdrugiej bitwie pod Mons Badonicus w 665 roku, opisanej w kronice WelshAnnals.Według Triad zamieszczonych w The Myvyrian Archeology ofWales (l801), Morgan Mwynfawr, syn Athrwysa, był jednym z rycerzy na dworze

króla Artura. W tych samych Triadach występuje teŜ jego adoptowany synRhyhawd jako Eil Morgan, następca Morgana Mwynfawra. PoRhyhawdzie na tron wstą pił prawdopodobnie jego syn Einydd, któregonastępcą był Morgan Morgannwg zmarły w 665 roku.Pomylenie ze sobą dwóch Morganów sprawiło, Ŝe autor Księgi Llandaffaumieścił wczesnych królów Gwentu i Ergingu później niŜ faktycznie Ŝyli.Pomyłka ta zmusiła twórców późniejszych genealogii do "przedłuŜania"rodowodów tak, aby zmieścił się w nich Morgan Morgannwg zmarły w

665 roku. Właśnie, dlatego rodowody, które przetrwały do naszychczasów, obarczone są błędem.J. W. James w pracy The Chronology in the Book of Llandaff (The



magdalena86

National Library ofWales Journal, tom XVI, Aberystwyth, 1969-1970)ustalił, Ŝe w kronice Llandaffa występuje luka długości około stu lat.

Nieścisłości tej nie dostrzegł autor Księgi Llandaffa, który uczynił jednego"króla Morgana" z dwóch ludzi noszą cych to samo imię: Morgana apAthrwys i Morgana, ojca Ithaela. Luka w chronologii mogła powstać zpowodu utraty dokumentu, na przykład psałterza zawierają cego kronikęwydarzeń całego siódmego wieku, który zaginą ł w jakiejś dziejowejzawierusze, takiej na przykład jak opisana na str. 192 Księgi Llandaffa. Porozdzieleniu obu Morganów natychmiast ujawnia się trudność naturychronologicznej.

Linia rodowa od Macsena Wlediga do lestyna ap GwrganMacsen Wledig (Maksymus "Cesarz")Anhun Dunawd (Antoniusz Donatus)TathalTeithrinTelthfalltTewdrig Fendigaid ("Błogosławiony")Meurig

AthrwysMorgan Mwynfawr (Morcant "Rycerski")Rhyhawd (Eil Morgan)EinyddMorgan Morgannwg zm. 665 r.IthelRhysArthmael

MeurigBrochfaelGwriadArthfaelRhysArthmaelMeurigHywel zm. 885 r.

Owain zm. 931 r.Morgan Mawr ("Wielki") zwany równieŜ Morganem Henem ("Starym")zm. 974 r.



magdalena86

IdwallonIthel

Gwrgan zm. 1042 r.Lestyn zm. 1092/3 r.Geoffrey Ashe, znany badacz dziejów Artura, w jednej ze swychnajnowszych ksiąŜek utoŜsamia króla Artura z Riothamem, wodzemdziałają cym na emigracji w pią tym i szóstym wieku. Teoria pana Ashe'a wznacznym stopniu opiera się na fragmencie z Historia Regum BritanniaeGeoffreya z Monmouth opisują cym kampanię brytyjskiego króla Artura wGalii za panowania wschod-niorzymskiego cesarza Leona I (457-474).

Istotnie był Riotham, ale z pewnością nie Artur, zwycięzca w bitwie podBadon w 518 roku.Człowiekiem, który najbardziej zbliŜył się do ustalenia toŜsamościhistorycznego króla Artura i miejsca jego spoczynku jest Ronald Millar,autor ksiąŜki Will the Real KingArthur Please Stan d Upl (Prawdziwy królArtur proszę wstać). Jednak Ŝartobliwy ton ksiąŜki nie pozwolił autorowidojść do właściwego wniosku. Millar wymienia nawet imię Arzura,wielkiego wojownika, który mieszkał w leśnej fortecy w Sarzeau w

czasach Gildasa, lecz nie identyfikuje Arzura z Arthmaelem.Artur, król Sylurów - materiały źródłoweTerytorium Rzymskiej Republiki Sylurów, która w począ tkach V wiekuprzekształciła się w monarchię, obejmowała znaczną część Gwentu iHerefordshire, oraz sięgała do Forest of Dean, Gloucestershire iGlamorganu.Po odejściu Rzymian nazwa plemienia Sylurów nie występowała, gdyŜniepodległe królestwo Gwentu przyjęło nazwę od stolicy Yenta Silurum

(później Caerwent), którą moŜna uwaŜać za cywilny odpowiednikrzymskiej fortecy Isca Silurum (Caerleon-upon-Usk).Thomas Malory w romansie Le Morte d 'Arthur (1485) utoŜsamia Camelotz Winchesterem. NaleŜy jednak wą tpić, Ŝe dwór króla Artura znajdował sięw Winchesterze, wzią wszy pod uwagę fakt, Ŝe w Yenta Belgarum(Winchester) zamieszkiwali jego wrogowie Gewissei. Jest bardzomoŜliwe, Ŝe w późniejszych czasach ktoś pomylił istnieją ce po dziś dzieńruiny zamku Caerwent w Gwencie z Caer Wynt, obecnie Winchester.

Nasuwa się bardzo prawdopodobna hipoteza, którą moŜna przedstawić wten sposób:



magdalena86

Yenta Silurum = Caer Wynt = Winchester Yenta Silurum = Caerwent –Camelot

W ksiąŜce Monasticon Anglicanum, III, 190 (1673), napisanej przez sirWilliama Dugdale'a na podstawie staroŜytnego rejestru katedry Llandaffaznaleźliśmy jedyną wzmiankę o królu Gwentu Arthurze, synu Mourica,króla Morgannwgu, ojcu Morcanta. Wszędzie indziej nazywany jestAthruisem, który Ŝył współcześnie z Comergwynusem, biskupem diecezjiLlandaff. Dzięki dalszym badaniom dowiedzieliśmy się, Ŝe Comergwynusto ta sama osoba co brat Athruisa Comereg, biskup Ergingu, któremu

Athruis podarował Lian Cinmarch koło Chepstow w Gwencie.Biografia Vita Cadoci (ycie Cadoca) została spisana przez Lifrisa bą dźLifricusa, syna biskupa Herewalda z LlandafFi mistrza ś w. Cadoca zLlancarfan w latach 1073-1086, a więc dwa pokolenia przed HistoriaRegum Britanniae Geoffreya z Monmouth (ok. 1136). Autor opisuje w niejArtura, króla południowo-wschod-niej Walii, jako jednego znajwybitniejszych władców tamtej epoki. W ksiąŜce znajdujemy takŜewzmiankę o nadaniu św. Cadocowi posiadłości ziemskiej zwanej

Cadoxton-juxta-Neath przez króla Arthmaela. Wedle genealogii zawartej wKsiędze LlandafFa, królem panują cym wówczas w Morgannwgu iGwencie był Athrwys ap Meurig ap Tewdrig. Wynika z tego, Ŝe Athrwys iArthmael to jedna i ta sama osoba.W bibliotece w Llanover znajdują się dwa grube rękopisy Llywelyna SionLlangewydda, znanego w swoim czasie poety i historyka z Glamorganu.W jednym z nich czytamy taki oto ustęp:Morgannwg rozcią ga się od rzeki Usk, nieco nad Caerleonem, aŜ do rzeki

Tawe. Kraj ten bierze swą nazwę od Morgana Mwynfawra("Rycerskiego"), który był kuzynem króla Artura. Otrzymał on wybraną przez siebie część Walii w królestwie swego kuzyna Artura oraz tysią cdwustu mieszkańców Gwent Essyllt (Sylurski Gwent = Yenta Silurum);kraj ten nazwał Morgannwgiem. (Llyma Enwau a Hiliogaeth BrenhinoeddMorgannwg w: sir Edward Mansel, The WinningafGIamorgan. 1591, str.23-47)Wydaje się, Ŝe Llewellyn Sion przepisywał z manuskryptu znajdują cego

się w bibliotece sir Edwarda Stradlinga w St. Donafs Castle wGlamorganie. Słynny uczony i badacz staroŜytności sir Edward Stradlingbył przyjacielem Williama Camdena, zaś Thomas Williams określił go



magdalena86

mianem najwaŜniejszego kustosza języka ojczystego w południowej Walii.Lewis Dwnn podaje, Ŝe Stradling pisał o genealogiach rodów i historii

całej Brytanii; jego nazwisko wymienia na pierwszym miejscu wśród tycharystokratów, którzy pozwolili mu przeglą dać stare księgi religijne ikroniki spisane przez przeorów. Musiał być wśród nich rejestr klasztoruNeath Abbey, który był w posiadaniu Stradlinga w 1574 roku, a którypóźniej zaginą ł. Autor księgi opisał począ tki historii Morgannwgu(Glamorganu).Sir Edward Mansel z Margan (zm. 1595) w ksiąŜce The Winning of Glamorgan-Another Account ofthe coming ofthe Normans in a shorter

story than before (1591) pisze: "Kraj Glamorganu stał się królestwemdzięki Morganowi, księciu Ŝyją cemu w czasach króla Artura, o którym jedni powiadają , Ŝe był synem Artura, a drudzy, Ŝe kuzynem" (str. 23).NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe sir Eward Mansel niezupełnie zgadza się zLlywelynem Sionem Llangewydd (1540-1615), który w księdze LlymaEnwau a Hiliogaeth Bren-hinoed Morgannwg [Imiona i genealogie królówMorgannwgu] (1572-1591) na stronie 45 napisał: "Morgannwg rozcią gasię od rzeki Usk, nieco nad Caerleonem,

Jak doszło do powstania teorii toŜsamości Arthmaela / Artura

Ok. 530 r.: Dar króla Arthmaela dla św. Cadoca w postaci Cadoxton-juxta-Neath.Ok. 1073-1086 r.: biografia Vita Cadoci(ycieśw. Cadoca) Lifrisazdołą czonym rejestrem Llancarfan Charters, gdzie znalazła się wzmianka opodarowaniu przez króla Arthmaela posiadłości Cadoxton-juxta-Ne-ath

św. Cadocowi ok. 530 r.Pod posadzką zamku Ogmore Castle znaleziono kamień z XI wieku zinskrypcją mówią cą o podarowaniu przez króla Arthmaela ziemGlywysowi, Nertatowi i biskupowi Filiemu; wszyscy oni Ŝyli w VI wieku.Napis brzmi:

„Lciendum est omnibus ą uot dedit Arthmail agrum do et Nertat at Fili epi"- "Niech wszystkim będzie wiadome, Ŝe Arthmael podarował to pole Bogu

i Glywysowi i Nertatowi i biskupowi Filiemu".Warto zauwaŜyć, Ŝe rzadko spotykany zwrot „jciendum est quod" znalazł



magdalena86

się równieŜ w rejestrze dołą czonym do Vita Cadoci w Llancarfan.W bibliotece klasztoru Neath znajduje się piętnastowieczny Rejestr

klasztoru Neath, w którym opisane są począ tki Morgannwgu(Glamorganu). Czytamy tam między innymi, Ŝe w VI wieku "ziemią Morgana" władał król Artur.Ok. 1560 r.: Llywelyn ap Rhisiart (Lewys Morgannwg) pisze o Arturze,wojowniczym królu państwa Morgan. Lewysa Morgannwga łą czyłaprzyjaźń z Lleisionem Tomasem, ostatnim przeorem klasztoru Neathrozwią zanym w 1539 roku. Głównym patronem opactwa Neath był sirEdward Stradling (ok. 1535 r.) z zamku Donafs Castle, który patronował

takŜe klasztorowi Lewysa Morgannwga.1578-1584 r.: Rhys Meurig (1520-1587) w monografii A Book of Glamorganshire Antiquities, powołują c się na Rejestr klasztoru Neath,przechowywany w zamku St. Donat's Castle, podaje, Ŝe Morgan byłsynem Adrasa ap Meuriga (Adras = Athrwys).1572-1591: Llywel Sion of Llangewydd (1540-1615) w kronice LlymaEnwau a Hiliogaeth Brenhinoedd Morgannwg (Oto imiona i genealogiekrólów Glamorganu) wymienia wszystkich władców księstw Artura aŜ do

XII wieku. Pisze równieŜ, Ŝe Adras ap Meurig był bohaterskim królem,który często gromił Saksonów. Adras = Athrwys = Arthmael = Artur.1591 r.: Sir Edward Mansel Margam w ksiąŜce Another Account oftheCorning in ofthe Normans pisze o księciu Morganie, który Ŝył w czasachArtura i według powszechnego mniemania był jego synem.1673 r.: Sir William Dugdale w kronice Monasticon Anglicanum, tom III,str. 190, wymienia imię Artura, syna Meuriga. On takŜe czerpał informacjez Księgi Llandaff. aŜ do rzeki Tawe. Kraj ten bierze swą nazwę od

Morgana Mwynfawra ("Rycerskiego"), który był kuzynem króla Artura.Otrzymał on wybraną przez siebie część Walii w królestwie swego kuzynaArtura oraz tysią c dwustu mieszkańców Gwent Essyllt (Sylurski Gwent =Yenta Silurum); kraj ten nazwał „Morgannwiem."Nazwanie Artura kuzynem Morgana to niewą tpliwie błą d Llywelyna SionLlangewydda, gdyŜ według list XXVIII i XXIX w Harleian MS 3859zawartych w ksiąŜce Genealogies and Texts: Vol. 5 of Arthurian PeriodSources (Londyn; Phillimore 1995), królem rzą dzą cym wówczas w

Gwencie był Arthmael bą dź Athrwys, syn Meuriga, ojciec Morgana.Wydaje się, Ŝe Thomas Carte w ksiąŜce A General History ofEngland (toml, księga III, str. 202,1747) podąŜa śladem sir Williama Dugdale'a, gdy



magdalena86

podaje, Ŝe nie ma wą tpliwości, iŜ Arthruis, król Gwentu, który podarowałSt. Kinmark biskupowi Comeregowi, to sławny król Artur. Warto

zauwaŜyć, Ŝe Thomas Carte podaje imię Artura jako Arthruis, a nieAthruis. Geoffrey z Monmouth, który prawdopodobnie przyłoŜył rękę dopisania Księgi Llandaffa podczas swojego tam pobytu, mógł widziećrejestr z imieniem darczyńcy, króla Gwentu, w postaci Arthruis lubArthurus.Wielebny John Whitaker, czołowy historyk z Lancashire w swoim dzieleHistory of Manchester (1775) podaje, Ŝe Artur był królem Gwentu, a jegodwór znajdował się w Caerwencie. W drugim tomie, na str. 34 Whitaker

pisze: "Artur był Arthuirem, wielkim człowiekiem, władcą Sylurów, awięc królem Gwentu, rzymskiego Yenta Silurum, późniejszej brytyjskiejstolicy". (Arth-uir to odmiana tytułu Arth-wyra, PrzesławnegoNiedźwiedzia). Do historyków identyfikują cych Artura z Athr-wysem apMeurig ap Tewdrig, królem Glamorganu i Gwentu, naleŜą David Williams,autor The History of Monmouthshire (1796), doktor William Owen Pughe,autor The Cambrian Biography (1803), John H. Parry, autor The CambrianPlutarch (1834), oraz Owen "Morien" Morgan, autor A History of Wales

(1911). Inni historycy nawią zują do tej identyfikacji, choć nie zawsze się znią zgadzają : Joseph Ritson w ksiąŜce The Life ofKing ArthurfromAncient Historians and Authentic Documents (1825), Rice Rees, autorksiąŜki Ań Essay on the Welsh Saints (1836). John Duncumbe w ksiąŜceCollection towards the History and Antią uities of the County ofHereford(1804) nazywa Artura królem Sylurów, podobnie jak Ebenezer CobhamBrewer w ksiąŜce Dictionary of Phrase and Fobie (1870).Rzetelna historyczka, jaką jest Sharon Turner, w ksiąŜce The History ofthe

Anglo-Saxons (tom l, str. 101-102,1807), pisze: "Artur był wodzem wpołudniowej Walii, i jako Mouric, król Glamorganshire, miał synaimieniem Artur; słynny król Artur właśnie tam dokonał wielu swoichczynów, dlatego niektórzy powiadają , Ŝe był synem Mourica; jednakwiększość uwaŜa, Ŝe Artur był synem Uthera".Ostatnie słowo oddajmy Leslie Alcockowi, wybitnemu archeologowi ibadaczowi dziejów Artura, który w wydanej w 1971 roku ksiąŜce ArthursBritain zawarł prorocze słowa:

Rodzi się nowe zainteresowanie tekstami z pią tego i szóstego wieku i jestbardzo moŜliwe, Ŝe w następnej dekadzie doprowadzi ono dozrewolucjonizowania wielu poglą dów na historię owego okresu. 4



magdalena86

Dodatek IIIINNE TEORIE



magdalena86

Geoffrey Ashe

W ksiąŜce The Discovery of King Arthur (Odkrycie króla Artura, 1985)ten znawca epoki arturiańskiej wysuwa hipotezę, wedle, której królemArturem był Riothamus, wybitny przywódca-imigrant, który Ŝył w Vwieku, a nie w VI, jak Artur. Ashe stworzył tę teorię na podstawiefragmentu kroniki Historia Regum Britanniae, w którym Geoffrey zMonmouth opisuje kampanię króla brytyjskiego w Galii za panowaniacesarza Leona I (457-474). Ów brytyjski król to rzeczywiście Riothamus,

ale z pewnością nie był on Arturem, zwycięzcą bitwy pod Badon w 517roku.Paul Karlsson Johnstone, archeolog, autor znanej ksiąŜki ConsularChronology of DarkAge Britain (Chronologia średniowiecza w Brytanii)rozwaŜa hipotezę Geoffreya Ashe'a i stwierdza, Ŝe Riothamus, zwany teŜłanem Reithem, św. Rhedyw (Ridicus), ojciec św. Garmona, to jedna i tasama osoba. Wzią wszy pod uwagę chronologię, jest to dość zaskakują ce,ale niewykluczone. Riothamus musiałby zostać ojcem w bardzo młodym

wieku i przeŜyć sławnego syna. Nie ulega wą tpliwości, Ŝe św. Rhedyw dałpoczą tek rodzinie Ŝołnierzy-świętych, działają cych na terenie Walii iBretanii, i z pewnością bardziej pasuje on do postaci Riothamusa niŜhistoryczny król Artur.Drugim źródłem, na podstawie, którego Geoffrey Ashe identyfikuje Arturaz Riothamusem, jest ksiąŜka Legend of Goeznovius (LegendaGeznoviusza). Zdaniem Ashe'a, Artur - Riotamus prowadził wojnę w Galiiw latach sześćdziesią tych czwartego stulecia. Gdyby przeczytał The

History of England (Historia Anglii) Rapina de Thoyrasa (1732), zpewnością przekonałby się, Ŝe prawdziwy król Artur walczył w Galiiokoło 510 roku.Jednym ze stałych wą tków Ŝycia Artura jest wzajemna pomoc, jakiejudzielali sobie z bratankiem Riwalem Mawrem (Wielkim), królemarmorykańskiej Domnonii. Riwal był synem Emyra Llydawa(Armorykańczyka), dobroczyńcy Emrysa Wlediga (cesarza Ambrozjusza),który pochodził od Macsena Wlediga (cesarza Maksymusa). Król Artur

walczył po stronie Riwala w Bretanii za panowania francuskiego królaKlodwiga I (482-511), którego Ŝona była chrześcijanką z Burgundii. Arturprzeprawił się z wojskiem na kontynent europejski, Ŝeby pomóc Riwalowi



magdalena86

odeprzeć najazd Wizygotów. Połą czone siły Artura i Riwala odniosłydruzgocą ce zwycięstwo nad wrogiem pod Baden (kolejna bitwa pod

Baden!) na południowy zachód od Yannes. Mieszkańcy prowincji wybraliArtura na księcia.

Baram Blackett i Alan Wilson

Baram Blackett i Alan Wilson, autorzy ksiąŜki Artorius Rex Discovered(Odkrycie króla Artoriusa, 1985), twierdzą , Ŝe cesarz Magnus KlemensMaksymus, czyli walijski Macsen Wledig, miał syna, który został królem

Grecji jako Artur I. Macsen nie miał syna Artura, choć w księdzegenealogicznej De Situ Breche-niauc jeden z jego synów, Anhun Dunawd(Antonius Donatus), nazywany jest Antoniuszem, królem Grecji. Blackett iWilson nie zauwaŜyli jednak, Ŝe ów Anhun, którego nazywają Arturem I,był w prostej linii potomkiem Athrywsa ap Meuriga, nazywanego przeznich Arturem II. Twierdzą , Ŝe Artur II to syn Meuriga, syna Tewdriga, synaTeithfallta, syna Nynniawa, podczas gdy Teithfallt był synem Teithrina,syna Tathala, syna Antoniusza, króla Grecji. Mylą takŜe Nynniawa ze św.

Ninianem z Whithorn w Galloway, w którego klasztorze St. Peblig(Publicius) studiował syn Macsena Wlediga. Nynniaw zaś był bratemPeibiawa, z którym wspólnie panowali w Ergingu i Gwencie.Anhun Dunawd został królem Strathclyde i Galloway z woli ojca Macsena(Maksymusa); przez wiele lat prowincja Galloway nazywana była od jegoimienia Annwn. Dlatego Blackett i Wilson najpierw błędnie utoŜsamiliGalloway z Annwn, celtyckim królestwem zmarłych, a potem z YnysAfallach, Wyspą Jabłek, czyli Avalonem. Autorzy ci piszą nawet, Ŝe Ynys

Wydrin to Biały Dom św. Ninniana w Galloway. Prawda zaś jest taka, ŜeAnnwn, Ynys Afallach i Ynys Wydrin to nazwy Bardsey, celtyckiej WyspyŚwiętych.Istotny jest fakt, Ŝe Bretoni panowali w staroŜytnym królestwieStrathclyde przed najazdem Anglów i Sasów. Wydaje się, bowiemoczywiste, iŜ spadkobiercy Anhuna szukali pomocy armii bretońskiej,która później skolonizowała Strathclyde. RównieŜ Artur, w prostej liniipotomek Anhuna, zwrócił się o wsparcie wojskowe do Riwala Mawra

(Wielkiego), króla armorykańskiej Domnonii.Blackett i Wilson utoŜsamiają Emrysa Wlediga (cesarza Ambrozjusza) zEmyrem Llydawem ("Armorykańskim"). To z całą pewnością błędna



magdalena86

identyfikacja. Emrys Wledig był bowiem synem Custennina Fendigaida(Konstantyna Błogosławionego), syna Macsena Wlediga, podczas gdy

Emyr Llydaw był synem Aldwra (Aldroena), władcy walijskich osad wArmoryce.Autorzy Artoriusa Rexa poprawnie ustalają połoŜenie Cernywu i słuszniepodkreślaj ą znaczenie fortecy Lodge Hill w Caerleon-upon-Usk. NazwęCamelotu wywodzą tak jak my od Caer Melyn, ale - co zaskakują ce -umieszczają dwór między Newport i Cardiff w pobliŜu pasma wzgórzCefn Onn. Miejsce to leŜy wprawdzie w Cernywie, ale siedziba Artura,króla Sylurów mieściła się w Caer Melyn (Llanmelin) na północ od

Caerwentu.Blackett i Wilson najpierw piszą , Ŝe miejscem bitwy pod Baden jestwzgórze Bouden Hill w Szkocji, ale później zmieniają zdanie iumieszczają bitwę w Mynydd Baedan w Glamorganie. Na podstawieopowieści z Mabinoglonu, zatytułowanej The Dream ofRhonabwy,formułują wniosek, Ŝe przed bitwą Artur zebrał swe wojska w okolicyzamku Ogmore Castle, około 11 kilometrów od Mynydd Baedan.Zdaniem Blacketta i Wilsona bitwa pod Llongborth odbyła się na

wybrzeŜu koło Cardigan tuŜ przed bitwą pod Camlanem. Śmierć Geraintamiałaby, zatem miejsce ponad trzydzieści lat wcześniej niŜ siępowszechnie przypuszcza. Blackett i Wilson uwaŜają , Ŝe Camlan leŜałonieco na północ od Dolgellau, gdyŜ taka nazwa pojawia się na jednej zestarych map. Rannego Artura zabrano w długą podróŜ lą dem, a potemłodzią na wyspę Whithorn w Galloway, która według autorów była wyspą Yalentia.Blackett i Wilson poprawnie identyfikują Athrwysa ap Meuriga z

Ŝołnierzem-świętym Arthmaelem, królem Morgannwgu i Gwentu, leczpodają , Ŝe święty został pochowany w Cór Emrys, gdzie obecnie znajdujesię kościół St. Peter-Super-Montem w Caer Caradoc koło Mynydd y Gaerw środkowej części Glamorganu. Nie wiedzą chyba, Ŝe grób św.Arthmaela znajduje się w kościele St. Armel-des-Boschaux w Bretanii.Twierdzą równieŜ, Ŝe w pogrzebie Artura brał udział św. Illtyd. Św. Illtydotrzymał święcenia kapłańskie z rą k swego wuja św. Garmona, zmarłegow 474 roku. Wydaje się, więc mało prawdopodobne, aby Ŝył jeszcze w

roku 562, kiedy zmarł Artur. Blackett i Wilson opisują pamią tkowyobelisk, opatrzony inskrypcją „Jlex Artorius ftli Mauritius", który ponoćznaleźli w ruinach kościoła St. Peter-Super-Montem. Jeśli kamień



magdalena86

naprawdę istnieje, to napis powinien brzmieć "Athruis filius Mauricii".Poza tym, sam obelisk nie świadczy jeszcze o tym, Ŝe tam właśnie

pochowano Artura.Blackett i Wilson twierdzą , Ŝe główny wróg Artura, Medraut, był księciem jednego z północnych państw, synem Llew ap Cynfarcha, podczas gdyMedraut był synem Cawrdafa ap Caradoga, księcia z południowej Walii.Drugi wróg Artura, Marek Conomorus, miałby być Marchem apMeirchion Gulem, innym księciem z północy, a nie Marchem apMeirchionem Yesanusem ap Glywysem, księciem z południowej Walii. Wten sposób Blackett i Wilson przenoszą kampanie Artura do północnej

Brytanii.KsiąŜka Artorius Rex Discovered to z pewnością pozycja nowatorska, aletrudna do zaakceptowania, gdyŜ autorzy umieścili w niej zbyt wielewzajemnie sprzecznych teorii i nacią gają chronologię, by znaleźć dla nichpotwierdzenie.

Doktor Norma Goodrich

Doktor Norma Goodrich, absolwentka University of Yermont, jest obecnieemerytowanym profesorem literatury francuskiej i porównawczej wScripps College i Claremont Graduate School w Kalifornii.W ksiąŜce KingArthur (Król Artur, 1986) doktor Goodrich pisze, Ŝe Artururodził się koło Carlisle i był nie tylko szkockim królem, ale takŜezałoŜycielem klanu Campbellów. Autorka wierzyła kiedyś, Ŝe Avalon towyspa Mań i Ŝe Artur został pochowany na wyspie św. Patryka. Teraz jednak zmieniła zdanie i twierdzi, Ŝe Artur spoczywa w kościele St.

Michael and Ali Angels w Arthuret koło Gretna Green.Szkockie królestwo Dalriadan zostało utworzone około 500 roku przezFergusa Mac Erca, a zatem Artur nie mógł mieć w tym udziału. Piszą c, ŜeArtura pochowano na wyspie św. Patryka, doktor Goodrich myli go zAntoniuszem Donatusem, synem rzymskiego cesarza Magnusa KlemensaMaksymusa. Jak juŜ wspomnieliśmy, Antoniusz, przez swego ojcamianowany królem Strathclyde i Galloway, po abdykacji wiele lat późniejudał się na wyspę Mań, gdzie biskup św. Garmon namaścił go jako króla

wyspy. Antoniusz spoczą ł na wyspie św. Patryka. Doktor Goodrich jednakuwaŜa, Ŝe Artur został pochowany w miejscowości Arthuret, której nazwa jej zdaniem oznacza Głowę Artura. Nie jest to prawdą , poniewaŜ nazwa



magdalena86

Arthuret pochodzi od Arderydd i z głową Artura nie ma nic wspólnego. Pośmierci Artura stoczono tam sławną bitwę.

Doktor Goodrich uwaŜa, Ŝe główny dwór Artura znajdował się w Carlisle.Rzeczywiście rezydowali tam królowie Rheged, z których jeden miał naimię Arthwys, ale był on prawnukiem Coela Hena ("Starego"), załoŜycielarodu Ludzi Północy. Arthwys prowadził długotrwałą wojnę graniczną zPiktami przed Arturem, z którym nic go jednak nie łą czyło.Warto zauwaŜyć, Ŝe swoje teorie umiejscawiają ce Artura w Szkocji doktorGoodrich buduje na podstawie dzieł W. F. Skene'a (1809-1892), wielkiegoszkockiego patrioty. Nic teŜ dziwnego, Ŝe Skene bardzo pragną ł, aby jego

bohater Artur był Szkotem. Jednak informacje podawane przez Skene'azostały podwaŜone i nie moŜna ich uwaŜać za wiarygodne. Trzeba teŜstwierdzić, Ŝe do poparcia swych teorii doktor Goodrich częściejwykorzystuje materiały literackie niŜ historyczne.

Martin Keatman i Graham Phillips

W ksiąŜce King Arthur - the True Story (Prawdziwa historia króla Artura,

1992) Martin Keatman i Graham Phillips utoŜsamiają Artura z OwainemDanwynem ("Białozębym"), władcą maleńkiego księstewka Rhos, itwierdzą , Ŝe panował on w Gwyneddzie i Powys od 488 roku do śmierci,którą poniósł w bitwie pod Camlanem w 519 roku.Teoria ta wydaje się wysoce nieprawdopodobna juŜ na pierwszy rzut oka idowodzi braku wiedzy zarówno geograficznej, jak i historycznej, aszczególnie genealogii.Owain Danwyn, syn Einiona Yrtha ("Porywczego") i wnuk Cuneddy

Wlediga ("Cesarza"), był księciem Rhos, kiedy jego starszy bratCadwallon Lawhir ("Długoręki") panował w Gwyneddzie, a CyngeriGlodrydd ("Sławny") w Powys. Owain Danwyn zginą ł około 517 roku zręki słynnego syna Cadwallona Maelgwyna Hira (Wysokiego) w trakciesporu o dziedzictwo w królestwie Gwyneddu. Nie ma absolutnie Ŝadnychdowodów historycznych potwierdzają cych teorię, Ŝe Owain bą dź jego synCynlas kiedykolwiek panowali w Powys.

Cunedda Wledigl Einion Yrthl l



magdalena86

Cadwallon Lawhir Owain Danwynl l Maelgwyn Hir Cynlas

Martin Keatman i Graham Phillips opierają swoje hipotezy na informacjipodanej przez Gildasa, Ŝe syn Owaina Cynlas powoził rydwanem wfortecy Niedźwiedzia (Dinarth) w księstwie Rhos, jednak błędniezakładają , Ŝe owym Niedźwiedziem był Owain Danwyn. W najnowszymprzekładzie Micheala Winterbottoma z łaciny fragment ów brzmi: "ty,Niedźwiedziu, woźnico rydwanu fortecy Niedźwiedzia". Gildas zwracasię, więc do Cynlasa, a nie do jego ojca Owaina Danwyna. Przydomek

"Niedźwiedź", pochodzą cy od celtyckiego boga-niedźwiedzia, nadawanowielkim wodzom, co jednak nie oznacza, Ŝe Owain lub jego syn Cynlasmógł być królem Arturem.1Martin Keatman i Graham Phillips twierdzą równieŜ, Ŝe Owain Danwynrzą dził w Powys z Yiroconium (Wroxeter). Tymczasem genealogia Powysbardzo się róŜni od genealogii Gwyneddu. Pierwszym królem Gwyneddubył Cadell Ddyrnl-lug ("Lśnią ca Rękojeść"), syn Cateyrna i wnukGwrtheyrna Gwrtheneu (Yortigerna "Chudego"). Zatem królowie Powys

wywodzili się od niesławnego Yortigerna, królowie Gwyneddu pochodziliod wielkiego Cuneddy Wlediga. Po Cadellu na tron wstą pił jego synCyngen Glodrydd ("Sławny"), który rzeczywiście mieszkał w Yiroconium,podobnie jak jego syn i następca Brochwel Ysgythrog ("Zębaty"). Zewszystkich istnieją cych źródeł historycznych wynika, Ŝe dopiero pośmierci, w 586 roku, Rhuna Hira ("Wysokiego"), nieślubnego synaMaelgwyna Powys zastą pił Gwynedd, stają c się najwaŜniejszympaństwem Walii. Królem tego państwa został syn Brochwela Cynan

Garwyn ("Białe Drzewce"). Nie istnieją Ŝadne dowody potwierdzają cehipotezę, Ŝe Owain Dannwyn lub jego syn i następca Cynlas, drugorzędniksiąŜęta Rhos, panowali w Powys i zamieszkiwali w Yiroconium.Keatman i Phillips piszą , Ŝe Owain Danwyn został pochowany w Berthkoło Baschurch w Shropshire. Władcą , który najprawdopodobniej tamspoczywa, jest wielki Cynddylan Jasnowłosy, ksiąŜę Powys i panDogfeilingu, który mieszkał w Pengwern koło Baschurch aŜ do śmierci w656 roku.

Autorzy Prawdziwej historii... dwukrotnie umiejscawiają prowincję Ergingw królestwie Powys. Nie moŜna się z tym zgodzić. Erging znajduje się naterenie obecnego hrabstwa Herefordshire i zostało anektowane przez



magdalena86

Meuriga, króla Morgannwgu i Gwentu, ojca króla Artura. Keatman iPhillips podają , Ŝe Marek Conomorus pochodził z dynastii Gwyneddu, a

tymczasem historycy juŜ dawno ustalili, Ŝe był on księciem Glamorganu,synem Meirchiona Yesanusa (Marcjanusa "Szalonego"). Próbują teŜsugerować, Ŝe Marek Conomorus był arcywrogiem Artura Medrautem. TorównieŜ naleŜy wykluczyć. Udowodniliśmy, Ŝe Medraut był synemCawdrafa i wnukiem Caradoga Freichfrasa ("Mocne Ramię"); wszyscy onipochodzili z Gwentu.Keatman i Phillips zatytułowali swoją ksiąŜkę Prawdziwa historia królaArtura, lecz naduŜywanie słów "moŜliwe" i "prawdopodobnie", wskazuje,

Ŝe sami nie są pewni tego, co piszą .

Podsumowanie

Legendę Camelotu pisaliśmy z myślą o tym, Ŝe udało nam się ustalić, kimbył Artur i gdzie leŜało jego królestwo. Kluczem do rozwią zania tejniezwykłej zagadki jest fakt, Ŝe ksiąŜęta Glamorganu i Gwentu w V wiekupanowali nie tylko w południowej Walii, ale takŜe w Kornwalii i Bretanii.Tereny te znalazły się pod władzą Artura i właśnie tam najsilniej utrwaliłasię pamięć o nim.

To smutne, Ŝe większość mieszkańców Walii i Bretanii nie zdaje sobiesprawy z historycznych zwią zków tych krajów. Szczególnie waŜne jest, Ŝew V i VI wieku znaczna liczba emigrantów z Gwentu i Glamorganuosiedliła się w Bretanii i nazwała swoją nową ojczyznę Leon od Caerleonuw Gwencie. Fakt, iŜ Caerleon, Cernyw i Gelliwig w Gwencie mają swojeodpowiedniki w Kornwalii i Bretanii, wprowadził w błą d niejednegotropiciela Artura.Wielu współczesnych Arturowi w obawie przed Saksonami i zarazą

osiedliło się w Bretanii, trudno się, więc dziwić, Ŝe i on poszedł w ichślady. Byli to ludzie z królewskich rodów, którzy wznosili kościoły iklasztory. W miejscach tych nadal pamięta się ich imiona i pochodzenie.



magdalena86

W XII wieku legenda Artura wraz z wiarą w jego "powrót" była juŜ dobrzezakorzeniona w Bretanii. Wydaje się, Ŝe to właśnie od Bretończyków, a nie

od Walijczyków Normanowie usłyszeli po raz pierwszy o Arturze. Niewolno jednak zapominać, Ŝe legendy owe narodziły się w Walii. DoBretanii przynieśli je osadnicy wraz z całą swoją kulturą i tradycją . Arturstał się ludowym bohaterem po obu stronach kanału La Manche, i to jaknajbardziej zasłuŜenie, albowiem był nie tylko wyją tkową postacią historyczną , ale takŜe wielkim obrońcą cywilizacji chrześcijańskiej,którego imię nigdy nie będzie zapomniane.Czy jest jakiś lud, który nie zna Artura z Brytanii? Pielgrzymi wracają cy

ze Wschodu powiadają , Ŝe w Azji znają go nie gorzej niŜ w Europie, choćkraje te dzieli tak wielka odległość. Mówi się o nim w Egipcie i nadcieśniną Bosfor. O czynach Artura śpiewa Rzym, król miast, a jegozwycięstwa sławi Kartagina, niegdysiejsza rywalka Rzymu. Sława Arturadotarła do Antiochii, Armenii i Palestyny. 2

Bibliografia



magdalena86

Alcock Leslie, Arthurs Britain, Londyn, Penguin, 1971; Dinas Powys-An

Iron Agę and Early Medieval Settlement in Glamorgan, CardifF, Walia.University od Wales Press, 1963.Ashe Geoffrey, Kings and Queens of Early Britain; Londyn, Methuen,1982. Barber Chris, Mysterious Wales; Newton Abott, David & Charles,1982.Baring-Gould, Sabinę i John Fisher, Lives od British Saints; Londyn, TheHonourable Society of Cymmrodo-rion, 1907-1913.Będą Venerabilis,.4 History ofthe English Church andPcople; Londyn,

Penguin, 1968. Kronika opublikowana po raz pierwszy pod tytułemHistoria Ecclesiastica.Blackett A. T. i Alan Wilson, Artorius Rex Dicnvered; Cardiff, Walia, M.T. Byrd, 1986.Bonwick James, Irish Druids and Old Irhh Religiom, 1894, Nowy Jork,Dorset, 1986.Bromwich Rachel, Troedd Ynys Prydein [The Welsh Triads], Cardiff,Walia; University of Wales Press, 1978.

Brut Breninoedd [The Chronicie ofthe Kings]. Rękopis walijski, XI1I-XVw.Cambrensis Giraldus, Gerald of Wales-The Journey through Wales i TheDescription of Wales, Londyn, Penguin, 1978.Camden William, Britannia, 1695, Londyn, John Stockdale, 1806.Chadwick Nora Kershaw, Studies in Early British Hislory, Cambridge,Cambridge University Press, 1954.Coxe William, Coxe's Tours of Monmouthshire. 1801, red. T. Cadell Juriar

& W Davis; reprint: Cardiff, Walia, Merton Press, 1995.Darby H. C. i G. R. Yersey, Cambridge University Press, 1975.Y. Garmondsway G. N., The Anglo-Saxó\Chronide, Londyn, J. M. Dent &Sons, 1972.Geoffrey of Monmouth , The History ofthe Kings of Britain, przekładLewis Thorp, Londyn, Penguin, 1966. Gies Frances, The Knight inHistory, Nowy Jork, Harper Collins, 1984. Goodrich Norma Lorre,KingArthur, Nowy Jork, Franklin Watts, 1986. Guest Charlotte, The

Mabinogion, Londyn, J. M. Dent & Sons, 1906.Juwenalis, Satyry, przekład wielebnego Lewisa Evansa, Bohn's ClassicalLibrary, Londyn, George Bell & Sons, 1880.



magdalena86

Keatman Martin i Graham Phillips, King Arthur-the Tnie Story, 1992.Lewis Henry, Brut Dingestow, Cardiff, Walia, University of Wales Press,

1942.Loomis Roger Sherman, The Grailfrom Celtic Myth to Chnstian Symbol,Cardiff, Walia, University of Wales Press, 1956.MacDonald lain, Saint Brendan, red.; Edinburgh, Floris Books, 1992.Maitre Leon i Paul de Berthou, Cartulaire de l'Abbaye de Saint-Croix deQuimperle, ParyŜ, 1896.Malory Thomas, Le Morte d'Arthur, Londyn, Penguin, 1969.Markale Jean, KingArthur: King ofKings, Londyn, Gordon & Cremonesi,

1977.Morgan Owen ("Morien"), The Royal Winged Son od StonehengeandAvebury, Londyn, Whittaker & Co., 1900.Pughe William Owen, Cambrian Biography, Londyn, Edward Williams,1803.Rees William Jenkins, Liber Landavensis: The Ancient Register oftheCathedral Cliurch ofLlandaff, Llando-very, Wales, Longman & Co, 1839.Rhys John, Celtic Folklore, Oxford, Clarendon Press, 1891.

Ritson Joseph, Life of KingArthur front Ancient Historians and AuthenticDocuments, Londyn, William Nicol, St. James, 1825.Roberts Peter, Early History ofthe Cymry or Ancient Britons frotn 700B.C. to A.D. 500, Londyn, Edward Williams, 1803.- Vita Merlini, patrz: J. J. Parry, The Vita Merlini, Chicago, Univcrsity of Illinois, 1925. Williams David, History ofMonmoutshire, Monmouth,Tudor & Hali, 1796.Winterbottom Michael, Gildas-The Ruin ofBritain and Other Documents,

Londyn & Chichester, Phillimore, 1978.



magdalena86

Glosariusz



magdalena86

Alan Fyrgan ("Biała Kostka") - syn Emyra Llydawa, ojciec Lleuddada i

Lynaba.Aldwr (Aldroen) - król walijskich osiedli w Armoryce w latach 434-460,syn Rhedywa.Amwn Ddu (Annun Czarny) - król Grawegu, syn Emyra Llydawa, ojciecśw. Samsona.Anhun Dunawd (Antoniusz Donatus) - król Strathclyde i Galloway, synMacsena Wlediga.Anna - córka Meuriga, siostra Athrwysa i matka św. Samsona.

Arthmael, św. - Artur.Artur - król brytyjski (497-537).Athrwys (Artur) - król Gwentu, syn Meuriga i ojciec MorganaMwanfawra.Bedwin - biskup Gelliwigu w czasach Artura.Bedwyr, syn Bedrawca - Bedewer.Benlli Gawr ("Olbrzym") - król lal (Clwyd), główny przeciwnik Garmona.Bicanys - syn Aldwra i ojciec św. Illtyda.

Brychan Brycheiniog ("Pstrokata Spódniczka") - król Bryeheimogu, synAnlacha.Cadell Ddyrnllug ("Lśnią ca Rękojeść") - załoŜyciel królestwa Powys, synCateyrna.Cadfan, św. - wnuk Emyra Llydawa i pierwszy przeor klasztoru na wyspieYuys Enlli (Bardsey).Cadfarcb, św. - syn Caradoga Freichfrasa ("Silnego Ramienia"), królaGwentu.

Cadoc, św. - syn Gwynllywa Filwra ("Wojownika"), króla Gwynllywgu(Wentlooge).Cadwallon Lawhir ("Długoręki") - król Gwyneddu, syn Einiona Yrtha.Cadwy (Cato) - król brytyjskiej Domnonii, syn Gerainta Llyngesoga("Właściciel Floty").Cai ap Cynyr Ceinfarfog - sir Kay.Caradog Freichfras - ("Mocne Ramię") - król Gwentu i kanclerz radyGelliwigu.

Cawrdaf, św. - głównodowodzą cy armii brytyjskiej, syn CaradogaFreichfrasa, ojciec Medroda.Ceindrech - córka Rheidena, pierwsza Ŝona Macsena Wlediga.



magdalena86

Cerdic - wódz Gewissei, syn Elesy.Comereg (Comergwynus) - biskup Ergingu, syn Meuriga i brat Athrwysa.

Cunedda Wledig - władca Manau Guotodin, załoŜyciel królestwaGwynedd.Custennin Fendigaid (Konstantyn Błogosławiony) - władca brytyjski(433-443), syn Macsena Wlediga.Custennin Gorneu ("Kornwalijczyk") - król brytyjskiej Domnonii, synCadwy'ego (Cato).Custennin Vychan (Konstanty Młodszy) - władca brytyjski (443-446).Derfel Gadarn ("PotęŜny") - syn Riwala Mawra ("Wielkiego").

Deroch - król armorykańskiej Domnonii (524-535), syn Riwala Mawra("Wielkiego").Dyfrig (Dubricius), św. - syn Efrddyla, wnuk Pepiau Clavorauca.Efflain, św. - syn irlandzkiego króla Dyfedu, sprzymierzeniec Artura wArmoryce.Efrddyl (Ebrdil), św. - córka Pepiau Clavorauca, matka św. Dyfriga.Einion Yrth ("Porywczy") - król Gwyneddu, syn Cuneddy Wlediga.Elen Luydogg (Helena Zastępów) - córka Eudafa Hena, druga Ŝona

Macsena.Elesa - syn Esli, ojciec Cerdica, wodza Gewissei.Emrys Wledig ("cesarz" Ambrozjusz) - brytyjski władca (465-497).Emyr Llydaw ("Armorykańczyk") - władca osiedli walijskich w Armorycew latach 460-509.Erbin - król brytyjskiej Domnonii, syn Custennina Wlediga, ojciecGerainta.Eudaf Hen (Oktawiusz Stary) - ksiąŜęArfonu, Gwentu, Ergingu i Ewyas.

Garmon, św. - biskup Aleth i Mań, syn św. Rhedywa (Ridicusa).Geraint Llyngesog (Gerontius Właściciel Floty) - król brytyjskiejDomnonii, syn Erbina.Germanus, św. - biskup Auxerre.Glast - prawnuk Cuneddy Wlediga, załoŜyciel Glastonbury.Glywys - król Glywysingu, syn Solora, ojciec Gwynllywa Filwra.Glywys Cernyw ("Kornwalijczyk") - syn Gwyullywa Filwra.Gwalchaved ("Letni Jastrzą b") - sir Galahad.

Gwelchmai ("Majowy Jastrzą b") - sir Gawain.Gwenhwyfacha - córka hrabiego Gwythyra, siostra Gwenhwyfary.Gwenhwyfara - córka hrabiego Gwythyra, Ŝona Artura.



magdalena86

Gwenonwa - córka Meuriga, siostra Artura.Gwladys - córka Brychana Brycheinioga, Ŝona Gwynnywa Filwra.

Gwrgant Mawr ("Wielki") - król Ergingu, syn Cynfyna.Gwrthefyr Fendigaid (Yortimer Błogosławiony) - syn i następcaGwrtheyrna Gwrtheneu.Gwrtheyrn Gwrtheneu (Yortigern "Chudy") - król w latach (428-433) i(446-465).Gwyndaf Hen ("Stary") - król Ergingu, syn Emyra Llydawa, ojciecHenwyna.Gwynllyw Filwr ("Wojownik") - król Gwynllywgu, syn Glywysa z

Glywysingu.Gwythian - hrabia Gelliwig, syn hrabiego Gwythyra z Lćon.Gwythyr - hrabia Lecn, ojciec hrabiego Gwythiana z Gelliwigu iGwenhwyfary.Henwyn, św. - syn Gwyndafa Hena i jego Ŝony Gwenonwy. Zostałprzeorem Ynys Enlli (Bardsey).Hywel Farchog ("Rycerz") - syn Emyra Llydawa. Zwany teŜ KiwalemMawrem.

Ian Reith - król armorykańskiej Kornwalii, zwany teŜ Riothamusem.Illtyd Farchog ("Rycerz") - syn Bicanysa, bratanek św. Garmona.Jonas - król armorykańskiej Domnonii (535-549), syn Derocha.Judwal - król armorykańskiej Domnonii (555-580), syn Jonasa.Llacheu ("Błyszczą cy") - syn króla Artura.Llwch Wyddel ("Irlandczyk") bą dź Llwch Llawinawg ("Pan Jeziora") - sirLancelot.Macsen Wledig (cesarz Maksymus) - cesarz zachodniego imperium

rzymskiego (383-388).Madryn (Matriona), św. - córka Gwrthefyra Fendigaida i jego Ŝony Ynyr Iz Gwentu.Maelgwyn Hir ("Wysoki Biały KsiąŜę") - król Gwyneddu (517-547), synCadwallona Lawhira.March ap Meirchion (Marek syn Marcjanusa) - Marek Conomorus.Marek Conomorus - hrabia Poher i Leon, władca armorykańskiejDomnonii 549-555.

Medrod lub Medraut (Mordred) - syn Cawrdafa, główny wróg Artura.Meirchion Yesanus (Marcjanus Szalony) - syn Glywysa, ojciec Marcha.Meurig - król Gwentu, syn Tewdrica, ojciec Athrwysa (Artura).



magdalena86

Modron (córka Afallacha, Ŝona Uriena Gorre'a) - Morgan Le Fay.Morgan Mwynfawr (Morcant Rycerski) - król Gwentu i Morgannwgu.

Myrddin Emrys - Merlin Ambrozjusz.Myrddin Wyllt - Merlin Szalony.Octha I (Hengist).Octha II (Osla Gyllellfawr).Onbrawsta - córka Gwrganta Mawra, Ŝona Meuriga i matka Athrwysa.Osla Gyllellfawr ("Długi NóŜ") - wróg Artura, zwany teŜ Octha II.Owain Danwyn ("Białozęby") - ksiąŜę Rhos, syn Einiona Yrtha("Porywczego").

Owain Finddu ("Czarnousty") - pendragon (388-394), syn MacsenaWlediga i Ceindrech.Paweł Aurelian, św. - syn hrabiego Porflriusa Aurelianusa, druh św.Arthmaela.Pepiau Clavorauc - król Ergingu, syn Erba.Porfirius Aurelianus ("Czerwony Smok") - hrabia, ojciec św. PawłaAureliana.Riothamus (łan Reitb) - król armorykańskiej Kornwalii.

Riwal Mawr ("Wielki") - król armorykańskiej Domnonii (509-524), synEmyra Llydawa.Samson, św. - syn Amwn-Ddu i Anny, córki Meuriga.Selyf - syn Gerainta Llyngesoga.Sevira - córka Macsena Wlediga i Elen Luydogg, później Ŝona Gwrtheyma(Yortigerna).Teitfallt - król Gwentu, syn Teithrina.Tewdrig Fenfigaid (Teodozjusz Błogosławiony) - król Gwentu, syn

Teithfallta.Tristan - syn Marka Conomorusa.Urien Gorre - Gwrgant Mawr.Uthyr Pendragon - pendragon (497-512), syn Custennina Fendigaida.Yvain (Owain) - rycerz z Leon, syn Uriena Gorre'a i Modron.



magdalena86



magdalena86

Przypisy

Wprowadzenie

1 Geoffrey of Monmouth, The History of the Kings of Britain, przekładLewis Thorpe; Londyn, Penguin, 1966, str. 51.2 Geofrey of Monmouth, The History of the Kings of Britain, str. 225-226.3 Alfred, Lord Termy son, Idylls ofthe King (New York: Airmont, 1969).4 John Morris, The Agę ofArthur, Londyn, Weidenfeld & Nicholson, 1973,str. XIV.

Rozdział 1

1 Giraldus Cambrensis, The Journey through Wales i The Description of Wales; Londyn, Penguin, 1978, str. 114-115.2 Juliusz Agrykola został mianowany gubernatorem Brytanii w 78 rokun.e.; Tacyt, historyk rzymski, był jego zięciem. W Rocznikach opisuje onpoczą tkową fazę podboju Brytanii.

3 Nora Chadwick, Studies in Earfy British History; Cambridge,Cambridge University Press, 1954.

Rozdział 2

1 Charlotte Guest, The Mabinogion; Londyn, J. M. Dent & Sons, 1906.2 Macsen był pierwszym władcą noszą cym tytuł Gwledig, nadawanypóźniej innym władcom, takim jak Cunedda, Ceredig i Emrys. Bard

Taliesin nazywa tak równieŜ Uriena Rhegeda, bohatera z północy.3 Octavius dux Wisseoreum, wymieniany przez Geoffreya z Monmouth włacińskiej kronice Brut, to odpowiednik Eudafa, larll Erginga ac Euas wwalijskiej wersji tego dzieła. W łacińskim Brut imię księŜniczki nie jestpodane, lecz w walijskim znajdujemy imię Elen. Patrz: Brut Dingestow,Henry Lewis, Cardiff, Walia, University of Wales Press, 1942, str. 133.4 Gildas zarzuca Magnusowi Maksymusowi, Ŝe zabrał wszystkichŜołnierzy na kontynent, zostawiają c Brytanię bezbronną . "Pozbawił kraj

zbrojnych stróŜów, sprawnych zarzą dów i kwiatu młodzieŜy. Wszyscy oniwyruszyli z Maksymusem i nigdy nie powrócili. Pozwolił, aby Brytaniętratowały dwa wrogie, okrutne narody" (tzn. Szkoci i Piktowie; Saksoni



magdalena86

mieli się pojawić później). Gildas najwyraźniej nienawidził Magnusa, bonastępnie opisuje, jak samozwańczy cesarz "stracił przeklętą głowę w

Aquilla". (Patrz 13,1, str. 20).5 W zbiorze Welsh Triads czytamy, Ŝe Elen Luydogg (Helen "idą ca naczele zastępów") i jej brat Cynan Meiradog prowadzili jeden z "TrzechSrebrnych Zastępów Brytanii" (Triada 35, str. 77-78). KaŜdy zastęp liczył21 tysięcy Ŝołnierzy, a nazwa wzięła się stą d, Ŝe oddziały niosły ze sobą złoto i srebro wyspy.6 W najstarszych pocztach władców Walii Maksymus przedstawiany jest jako ojciec Owaina, króla Buelltu, od którego wywodzą się władcy

Glywysing, rozległego królestwa obejmują cego Glamorgan wpołudniowo-wschodniej Walii (The Red Book ofthe Exchequer, XII w., F.322d, wyd. Rolls 17.760.2).7 W walijskich dokumentach Cuneddę określa się mianem "Guledig".Tytuł ten pochodzi od słowa gulod -kraj - i oznacza władcę. Tak, więc jeston równoznaczny z godnością cesarza, którym ogłosiły Cuneddę oddziałystacjonują ce w Brytanii.8 Yortigern to tytuł oznaczają cy "wielkiego króla". Gildas (23-1, str. 26)

określił go mianem "superbus tyrannus", czyli "dumny tyran". Walijskieimię Yortigerna brzmi Gwrtheyrn Gwrtheneu (Yortigern Chudy). Wtriadzie dziesią tej Llyfr Goch Hergest (Czerwona księga Hergest)Gwrtheyrn Gwrtheneu zostaje wymieniony jako jeden z "trzechnikczemnych mieszkańców Wyspy Brytanii" (triada 51; Rachel Bromwich,Troedd Ynys Prydein, str. 132).9 Caernarfon został przemianowany na Caer Gystennin przed 1100 rokiemi pod taką nazwą występuje w Hanes Gruffud ap Cynan; wydanie pod

redakcją Arthura Jonesa, str. 7.10 W komentarzu do Britannii (1695) Williama Camdena Edmund Gibsonopisał potęŜne ruiny zamku Dinas Ffaraon Dandde. Otoczona potrójnymmurem forteca stała na wzniesieniu, zwanym Braich y Ddinas, "grzbietmiasta", stanowią cym część góry Penmaen Mawr. "Ogrom ruin - piszeGibson, świadczy o tym, iŜ był to zamek ksiąŜęcy, umocniony przez naturęi zręczność budowniczych, który wznosił się na jednej z najwyŜszych górw nadmorskim regionie Snowdonii". Sekretna część miasta Dinas Ffaraon

Dandde w świadomości wielu ludzi zlała się w jedno z Dinas Emrys(Fortecą Ambrozjusza). W przekładzie Mabinogionu T. P. Ellis i JohnLloyd określają Dinas Ffaraon Dandde (Fortecę Ognistego Faraona)



magdalena86

mianem najwaŜniejszego zamku w Aarfon. Patrz: Lewis Spence, TheMysteries ofBritain; Filadelfia, David McKay, 1946, str. 80-81, 146, 158.

11 Beda pisze, Ŝe "Brytowie zastanawiali się, jak zdobyć sprzymierzeńcówdo odparcia coraz częstszych napaści są siadów z północy, i wszyscyzgodzili się z radą Yortigerna, który proponował wezwać na pomocSaksonów zza morza". (Patrz Beda Venerabilis, Historia Ecclesiastica,rozdział l, str. 18). Najwyraźniej chodziło o wykorzystanie plemionsaksońskich w roli najemników, tak jak to wcześniej czynili Rzymianie.12 Wielebny Arthur Wade-Evans w kronice zatytułowanej The Emergenceof England and Wales (str. 63) napisał, Ŝe imię Hengist było jedynie

imieniem klanowym Octhy I, którego córka, Alis Ronwen, wyszła zaGwrtheyrna Gwrtheneu (Yortigerna Chudego). Octha I miał równieŜ synaimieniem Gotta lub Octha II. Z drzewa genealogicznego królów Wessexwiemy, Ŝe Cerdic był synem Elesy (Aluki), syna Esli (Ebissy) czyli Horsy,brata Hengista. Wszystko, zatem wskazuje na to, Ŝe Octha II (Osla) iCerdic byli kuzynami.13 Pierwszym, który stwierdził, Ŝe Catigern, syn Yortigerna, pochowanyzostał w Kit's Coty House, był Lambard, autor ksiąŜki Perambulation of

Kent (1570).14 Gildas ap Caw, De Excidio et Conquesta Britanniae: Gildas - The Ruinof Britain and Other Works, przekład i redakcja Michael Winterbottom;London & Chichester: Phillimore, 1978, ustęp 25,3, str. 28.15 "Wydaje się, Ŝe Merlinów było dwóch: Myrddin Ambrozjusz i MyrddinSylvester. Pierwszy występuje w kronikach Neniusza jako Emrys Wledig(cesarz Ambrozjusz). Imienia Merlin pierwszy uŜył Geoffrey z Monmouth.Myrddin Sylvester Ŝył w czasach Artura i ponoć uciekł z pola bitwy pod

Arderydd, gdzie w 573 roku Rhydderch z Strathclyde odniósł wielkiezwycięstwo nad pozostałymi celtyckimi wodzami. Jego pierwszy bard,Myrddin, postradał zmysły i ukrył się w lesie Celyddon. Ponoć dokonałswych dni na wyspie Bardsley, strzegą c trzynastu skarbów Brytanii.16 Z jedenastowiecznej biografii, zatytułowanej Life ofSt. Gurthiern(Yortigern), oraz z opisu zwią zanych z nim relikwii, zawartym w księdzeCartulaire de l'Abbaye de Saint-Croix de Quimperle (str. 3), wydanej podredakcją Leona Maitre i Paula de Berthou (ParyŜ, 1896), dowiadujemy się

o pobycie Gurthierna w kościele Quimperle w Cornouaille i Yannes wBro-Weroc. Księga Life of St. Gurthiern, najstarszy bretoński dokumenttraktują cy o św. Gurthiernie, znajduje się, tak jak kronika św. Ninnoca, w



magdalena86

bibliotece Quimperle. Z kronik tych wynika, iŜ po ucieczce z Brycheiniogw 465 roku Gurthiern dotarł do południowej Bretanii i zdobył sobie

przychylność króla Comuaille Grallona Mawra, zwanego "Wielkim", orazWeroca I, hrabiego Yanres, którzy w drugiej połowie V wieku byli uszczytów władzy.17 W Historia Brittonum Neniusz pisze, Ŝe po ucieczce Yortigerna"Ambrozjusz został królem wśród królów narodu brytyjskiego" (ustęp 48,str. 33)."Geoffrey z Monmouth, History ofthe Kings of Britain; Londyn, Penguin,1966, str. 200-201.

Rozdział 3

1 John Morris, The Agę of Arthur; London, Weidenfeld & Nicholson,1973), str. 251-2542 W legendzie św. Arthmaela, tak jak przedstawiają ją autorzy RennesProse (1492) i Breviary ofLeon (1516), Artur określany jest mianem"pogromcy wrogów naszego zbawienia". Świadczyłoby to, Ŝe wielki

Ŝołnierz-święty Arthmael ("KsiąŜę Niedźwiedź") był tą samą osobą , coArtur: zbawcą narodu, który uwolnił lud od tyranii. Mael (ksiąŜę) stanowiczęść wielu walijskich imion, na przykład Maelgwyn, Maelog, Maelrhysitd.3 Neniusz, Historia Brittonttm w: Nennius - British History and the WelshAnnals, red. John Morris; London & Chichester: Phillimore, 1980, ustęp56, str. 354 W kronice Wrmonoca Life ofSt. Poi de Leon napisanej w 884 roku na

podstawie wcześniejszych bretoń-skich Ŝywotów świętych, czytamy, Ŝeówczesnym hrabią Leon był Withur, czyli Uthyr (Victor). Władca opisany jest jako poboŜny chrześcijanin zarzą dzają cy księstwem w Armoryce zfortecy Ile de Batz na północ od Roscoff w imieniu francuskiego królaChildeberta, który panował w latach 511-558. W ksiąŜce The Royal SaintsofBrita-infrom the Latter Days ofthe Roman Empire (1929) W. A. S.Hewin pisze: "W owym czasie hrabią Leon -jak czytamy w kronice LifeofSt. Poi de Leon i innych źródłach - był Withur. Znano go równieŜ pod

imieniem Ider, syn Yvaina, a takŜe Uther i Withur (Victor). Warto teŜporównać słowa Yetr i Uther w genealogiach walijskich ksiąŜą t. Znaczyłyone po prostu władca bą dź zarzą dca, podobnie jak Artur. Taką samą rolę



magdalena86

pełniło baskijskie słowo Arthega (dobry), oraz Artegari i Arthegari, któreznaczyły władca lub zarzą dca. Ów Withur był juŜ władcą , kiedy przybył

jego krewny, św. Paweł Aurelian. Św. Paweł Aurelian otrzymał odeń Ile deBatz i załoŜył tam klasztor około 530 roku". Patrz równieŜ La Vie de SaintPaul w Les Yies de Saints de la Bretagne Armorique Alberta Le Grand, str.98-115.5 Według Alana Fyrgana załoŜycielem Domu Leon był Yvain, synUrbgenniusa, konsula Badon z Historii Geofrreya z Monmouth (str. 227).Wielebny Arthur W. Wade-Evans, autor kroniki The Emergence ofEnglandand Wales, str. 111, utoŜsamia go z Gwrgantem Mawrem ("Wielkim"),

królem Ergingu. Yvain poślubił Alienor, siostrę Riwala Mawra("Wielkiego"), i spłodził hrabiego Gwythyr. Chretien de Troyes pisze oYyainie jako o "Rycerzu Lwa". Prawdopodobnie wiedział, Ŝe Yvainpochodził z Lyonesse, lecz zastą pił Leon słowem lion. W bretońskimpoemacie Yonec, napisanym czterdzieści lat po Historii Geoffreya zMonmouth, Marie de France wspomina o władcy imieniem Muldumarec,którego królestwo leŜało między Caerwentem a Caerleonem. W literaturzearturiańskiej Muldumareca nazywa się królem Urien Gorre. Urien został

pochowany w kaplicy koronacyjnej St. Aaron w Caerleon-upon-Usk.6 W kronice Wrmonoca Life ofSt. Poi de Leon czytamy, Ŝe św. PawełAurelian i hrabia Gwythyr byli kuzynami. Wynika z tego, Ŝe obaj mielitego samego ojca, potęŜnego Gwrganta Mawra. W katedrze St. Poi deLeon przechowywano kopię Ewangelii, sporzą dzoną przez hrabiegoGwythyra. Księga została zniszczona podczas Rewolucji Francuskiej.Patrz: Albert le Grand, Les Yies des Saints de la Bretagne Armorique, str.98-115.

7 David Williams, The History of Monmouthshire; Monmouthshire, Tudor& Hali, 1796, str. 75.8 William Owen Pughe, The Cambrian Biography, Londyn, EdwardWilliams, 1803, str. 13-18.9 Neniusz, Historia Brittonum, ustęp 72, str. 4210 Gwrgant Mawr ("Wielki"), król Ergingu, to zdaniem doktora JohnaMorrisa i wielebnego Wade'a Evansa to ta sama osoba, co Urien Gorre(Gower). Jest to bardzo prawdopodobna hipoteza, gdyŜ badania wskazują ,

Ŝe Gwrgant został wypędzony z Ergingu przez uzurpatora Gwrtheyrna iosiadł na półwyspie Gower, który odbił Irlandczykom. Zdaniem loloMorganwga, gdy Cunedda Wledig wyparł irlandzkich osadników z



magdalena86

północnej Walii, Urien Gorre pozbył się ich z półwyspu Gower. EmrysWledig osadził Gwrganta z powrotem na tronie Ergingu, lecz jego dwór

pozostał na półwyspie Aber Llychwr (Leucarum). Warto zauwaŜyć, ŜeUrien Gorre miał sławnego syna Yvaina, Rycerza z Leon, on zaś był ojcemhrabiego Gwythyra z Leon, którego córkę, Gwenhwyfar, poślubił Artur.Zwią zek tych dwóch waŜnych rodów stanowi integralną część dziejówkróla Artura i kolonizacji Bretanii. Patrz Morris, The Agę of Arthur, str.229, i Wade-Evans, The Emergence ofEngland and Wales, str. 11111 John H. Parry, The Cambrian Plutarch; W. Simpkin & R. Marshall,Londyn, 1824.

Rozdział 4

Tacyt, The Annals of Imperial Rome, przekład Michael Grant Dorset,Nowy Jork, 1984, str. 226-269.2 W ksiąŜce Celtic Folklore (Oksford, Clarendon Press, 1891) John Rhyssugeruje, Ŝe Penrhyn Austin yn Kernyw to Aust Cliff w hrabstwieGloucestershire. ZauwaŜa teŜ, Ŝe w średniowieczu mianem Kernyw

określano cały obszar półwyspu Domnonian (patrz tom II, str. 506).3 Mabinogion, przekład Charlotte Guest; J. M. Dent, Londyn, 1906, str.133-134.4 John H. Parry, The Cambrian Plutarch; W. Simpkin & R. Marshall,Londyn, 1824, str. 3.

Rozdział 5

1 Król Henryk II stał się właścicielem zamku w 1155 roku. W 1187 rokuurodził mu się wnuk, któremu dano imię Artur w nadziei, Ŝe wstą pi na tron jako król Artur II. Nie doszło jednak do tego, poniewaŜ odsuną ł go odwładzy król Jan. Wedle tradycji młody Artur zginą ł zamordowany podczaspodróŜy do Francji. W 1337 roku król Edward III mianował swego syna(równieŜ Edwarda) księciem Kornwalii i przekazał mu między innymizamek Tintagel. Przeszedł on do historii jako "Czarny KsiąŜę", gdyŜwyruszał na wojnę w czarnej zbroi. To "Czarny KsiąŜę" nakazał

gruntownie wyremontować drewniany most łą czą cy zamek z lą dem.1 C. A. Raleigh Radford, The Pillar ofEliseg; Edynburg, H. M. StationcryOffice, 1980.



magdalena86

3 Dwunastowieczny poeta anglo-normandzki Beroul umiejscawia legendęTristana pod Samson-in-Golant i pisze, Ŝe pałac króla Marka znajdował się

w "Lancien". Nazwę Lantyan bą dź Lantyne nosi farma 1,5 kilometra napołudnie od Lostwithiel. W średniowieczu zamek Dore znajdował się wobrębie posiadłości Lantyan-in-Golant.

Rozdział 6

1 Wedle legendy Artur miał trzy dwory, co jego zdaniem słuŜyłozjednoczeniu Brytanii. W triadzie 85 (w pierwszym zbiorze) czytamy:

"Były trzy najwaŜniejsze święta: BoŜe Narodzenie, Wielkanoc i ZieloneŚwią tki, które obchodzono z wielką radością , zwłaszcza na trzech dworachArtura: w Caerleon on Usk w Cymru, w Gelliwigu w Cernywie i wPenrhyn Rhionedd na północy". Triada 85 w:, Rachel Bromwich, TroeddYnys Prydein [The Welsh rria&](Cardiff, Walia; University of WalesPress, 1978), str. 211.2 Juwenalis 4, 127. Satyry, przekład wielebnego Lewisa Evansa, Bohn'sClassical Library; Londyn, George Bell & Sons, 1880. Satyra IV, str. 32

3 Patrz wstęp Williama Caxtona do Le Morte d'Arthur ThomasaMalory'ego, 1485; Londyn, J. M. Dent & Sons, 1909.4 Leslie Alcock, Arthur's Britain; Londyn, 1971, str. 163.5 William Coxe, Coxe's Tours ofMonmouthshirc, 1801. Red. T. CadellJuriar & W Davis; reprint: Cardiff, Walia, Merton Press, 1995.6 Brut Breningoedd [Kronika królów], walijski manuskrypt z XIII wieku.7 Geoffrey z Monmouth, The History of the Kings of Britain; Londyn,Penguin, 1966, str. 99

8 Juwenalis, 4, wers 127.9 Tacyt, The Annals of Imperial Rome A D 14-66, przekład Michael Grant;Nowy Jork, Dorset, 1986, str. 266-269.

Rozdział 7

1 Robert Wace, Li Romans de Brut (1155) w: Wace and Layamon -Arthurian Chronicles, przekład Eugene Mason; Londyn, J.M. Dent &

Sons, 19122 Wace and Layamon - Arthurian Chronicles.3 E. O. Gordon, Prehistorie London; The Covenant Publishing Co., 1946,



magdalena86

str. 62.4 Edward III wraz z młodą królową , Filipą , odbył pielgrzymkę do miejsca,

gdzie rzekomo znajdował się grób króla Artura. Potem postanowiłstworzyć brytyjski zakon rycerski, odtworzyć zgromadzenia Okrą głegoStołu i uczynić Windsor najwaŜniejszym ośrodkiem europejskiegorycerstwa. Edward polecił swemu młodemu sekretarzowi, WilliamowiWykehamowi, zorganizować prace przy usypywaniu sztucznego kopca ośrednicy 30 metrów, który następnie miał zostać otoczony wysoką wieŜą .Wewną trz tej wieŜy rycerze Zakonu św. Jerzego i Zakonu Podwią zki oddnia św. Jerzego 23 kwietnia 1351 roku do czasów Karola II obchodzili

doroczny festiwal Podwią zki. Wykeham zbadał tradycję Zakonu i odkrył,Ŝe w pierwszych pięciu wiekach naszej ery Kościół brytyjski byłcałkowicie wolny od nadzoru papieŜa. W jednym z pierwszych aktów królArtur odmówił zapłacenia daniny, po którą przybyli specjalni wysłannicy zRzymu. Król Edward w 1348 r. zwrócił się do papieŜa Klemensa VI owydanie bulli wyłą czają cej kaplicę św. Jerzego spod papieskiej jurysdykcji. Tak więc królewska kaplica św. Jerzego w Windsorze moŜesię mienić prekursorką reformacji. Wizytę króla Francji Franciszka I w

1520 roku uświetnił orszak dziewięciu wielkich rycerzy oraz deklaracjakróla Anglii Henryka VIII, mówią ca o tym, Ŝe Zakon Podwią zki byłpierwszym zakonem rycerskim króla Artura.5 Cesarz Maksymilian - ,J)er Letzte Ritter" "Ostatni Rycerz", jak gonazywają w Niemczech - złoŜył hołd arturiańskiej tradycji Okrą głegoStołu, odwiedzają c Winchester w drodze powrotnej z zamku Windsor,gdzie został przyjęty w poczet rycerzy św. Jerzego.6 T. W. Stone, History ofHampshire; Londyn, Elliot Stock, 1892; reedycja:

Wakefield, E. O. Publishing, 1976, str. 174.7 Geoffrey z Monmouth, Vita Merlini. Patrz: J. J. Parry, The Wta Merlini;Chicago, University of Illinois, 1925.8 Koło zodiakalne to pierwowzór Okrą głego Stołu. Rycerze zbierali sięwokół stołu, aby zamanifestować swe oddanie Świętej Dziewicy. Arturabez wą tpienia moŜna określić mianem celtyckiego Mesjasza.Przepowiedziany w legendzie powrót Artura pod wieloma względamikojarzy się z "drugim przyjściem Chrystusa".

MoŜliwe, Ŝe jeden z najstarszych wizerunków Caia znajduje się nadrzwiach katedry w Modenie, gdzie widzimy go wśród rycerzyatakują cych zamek. Dowodzi nimi "Artus de Bretania". Dwunastowieczna



magdalena86

płaskorzeźba jest dziełem Nicolausa, którego prace znaleźć moŜna w wielumiejscach w północnych Włoszech. W Bretanii sir Kay, znany tam jako

św. Kei, jest patronem co najmniej trzech parafii: Saint Quai Portrieux,Saint-Quai-Perros i Plogoff. W zbiorze zatytułowanym Black BookofCarmarthen zamieszczono poemat opowiadają cy o udziale Keia wbitwie pod Traeth Trevroit, która to miejscowość nazywana jest w wierszuTraethau Trevrwyd. Kei to prawdopodobnie brytyjska wersja imieniaCaius, tak samo jak Ambrozjusz, Gerontius itp. Imię jego ojca, Cynyr, towalijski odpowiednik imienia Cunorix. Zwyczaj latynizowania walijskichimion wprowadził Geoffrey z Monmouth. 10 Angielskiej wersji imienia

Gwenhwyfara - Ginewra - uŜył jako pierwszy Thomas Malory.Rozdział 8

1 Nie ulega wą tpliwości, Ŝe imię Ŝony Illtyda, Trynihidy, zachowało się wnazwach miejscowości Llantryddid, Llanrhidian w Gower, Llanrhidian wSt. Davids i Llanrhidian w Tremarchod niedaleko Fishguard.2 Przed zburzeniem bretońskich klasztorów przez wikingów w X wiekuksiąŜka Wrmonoca Life ofSt. Poi de Leon została przeniesiona do

wielkiego klasztoru Fleury kilka kilometrów od Orleanu. Kaligrafowana wsposób charakterystyczny dla IX wieku biografia znajduje się obecnie wbibliotece w Orleanie. Patrz Albert Le Grand, Les Vies des Saints de laBretagne Armorique; Quimper, 1901, str. 98-115.3 Wrmonoc utoŜsamia św. Pawła Aureliana z Pawłem Penychenem, lecznie zgadza się to z informacjami z innych źródeł. W kronice TheGenealogies of the Welsh Saints (w zbiorze Lives of the British Saints podredakcją wielebnej Sabine Baring-Gould i Johna Fishera, 1907-1913)

czytamy, Ŝe Paweł Penychen był synem Glywysa Glywysinga. Po śmierciGlywysa jego ziemie zostały podzielone między dziesięcioro dzieci; trzecisyn, Paweł, otrzymał prowincję Penychen. Doktor John Morris w ksiąŜceThe Age of Arthur (Londyn; Weidenfeld & Nicholson, 1973) pisze, Ŝeojciec Pawła Aureliana, Porfirius Aurelian, był właścicielem ziemskim wDomnonii (Devon) i towarzyszem broni króla Glywysingu. Informacja tanosi wszelkie cechy prawdopodobieństwa, gdyŜ ksiąŜęta Glamorganuposiadali mają tki w Kornwalii i Bretanii.

4 Biskup Tigernomail podaje, Ŝe biografię The Life ofSt. Samson (patrzThomas Taylor, The Life ofSamson of Dol; Londyn, SPCK, 1926) pisał napodstawie dzieła diakona Henoka, bratanka św. Samsona. Tigernomail,



magdalena86

który znał Henoka, opisuje go jako sędziwego, osiemdziesięcioletniegostarca. Wykorzystał teŜ inne informacje, zaczerpnięte od Henoka i

mnichów z klasztoru Llanilltyd Fawr. Ta wczesna biografia ma szczególną wartość, dlatego, Ŝe jest bardzo stara i spisana na podstawie informacjipochodzą cych od bliskich przyjaciół samego św. Samsona.5 W biografii Life ofSt. Finian autor nazywa Cadoka Cathmaelem bą dźCadfaelem ("Księciem Bitew"), a Lifris podaje jego trzy imiona: Cadoc wWalii, Cadfael w Irlandii i Cadfoddw w Bretanii. Lifris pisał Vita St.Cadoci [Life of St. Cadoc] między 1073 i 1086 rokiem. Imię autorapojawia się na liście świadków w ksiąŜce Book ofLlandajf. Był on synem

biskupa Herewalda, a urodził się około 1050-1055 roku. Zostałarcydiakonem Glamorganu i przeorem klasztoru św. Cadoka w Llancarfan.6 De Keranet w swoim wydaniu ksiąŜki Alberta Le Granda Les V\es desSaints de la Bretagne Armorique utoŜsamia Beneventum z Caerwentem,podobnie jak profesor Bury w opracowaniu biografii Life of St. Patrick,której autorem jest Muirchu. Nie moŜna jednak wykluczyć, Ŝe nazwaBeneventum wzięła się z błędnego odczytania nazwy Łan bent nant auan,która oznacza Nant Nadauan w dolinie rzeki Thaw. Klasztor zaś znajdował

się w Lian Synnwyr, obecnym Llansannorze, około 10 kilometrów napółnocny zachód od Llancarfanu. Być moŜe tam właśnie pochowano wsrebrnej trumnie św. Cadoca.7 Pierwsza biografia św. Dawida powstała w drugiej połowie XI wiekudzięki Rhigyfarchowi, synowi Suliena z Llanbadarn Fawr. Był ondwukrotnie biskupem parafii św. Dawida i napisał ksiąŜkę, aby głosićchwałę relikwii św. Dawida i doprowadzić do powstania diecezji jegoimienia.

8 Albert Le Grand, Life ofSt. Efflam w: Les Vies des Saints de la BretagneArmorique; Quimper, 1901, str. 582-589.9 Św. Bernard z Clairvaux, In Praise ofthe New Chivalry, w zbiorze podredakcją Frances Gies, The Knight in History; Nowy Jork, Harper Collins,1984, str. 108-109.

Rozdział 9

1 Gildas-The Ruin ofBritain and Other Documents, przekład MichaelWinterbottom; Londyn & Chichester, Phillimore, 1978, patrz: De Excidio



magdalena86

Britonum, str. 31.

Rozdział 10

1 Gewissei byli irlandzkimi konfederatami, uwaŜają cymi się za potomkówCasnera Wlediga i Carawna (Carausiusa). W poemacie The Death Song of Uther Pendragon Taliesina (The Book of Taliesin, str. 71) autor nazywawrogów Uthera "Synami Casnara".2 W genealogii The Harleian Pedigree z ksiąŜki Early Welsh GenealogicalTracts P. C. Bartrama, wydanej przez University of Wales Press w 1966

roku, czytamy, Ŝe Edric, król Glamorganu, poślubił Henwen, córkęKynmarcha ap Meirchiona. PoniewaŜ w walijskich pocztach nie wspominasię o Ŝadnym władcy Morgannwgu i Gwentu o tym imieniu, być moŜeautorowi chodziło o Cerdica z plemienia Gewissei. Jeśli tak było w istocie,Cerdic dzięki małŜeństwu nabył prawo do terytoriów Glamorganu iGwentu i prawo to przeszło na jego potomków. W Welsh Triads (triada 26W, str. 48) czytamy, Ŝe wedle przepowiedni Brytania miała cierpieć zasprawą potomka Henwen. Pościg Artura za Henwen (Białą Lochą ) to

symboliczny obraz wypędzenia Gewissei. W kronice Annals of Cambriakróla Alfreda nazywa się rex Giuoys - "królem Gewissei".3 Leslie Alcock, Arthur 's Britain; Londyn, Penguin, 1971, str. xv.

Rozdział 11

1 Nazwa Porth Wyddno pochodzi od imienia Gwyddno Garanhira("Długie Drzewce"), jednego z wodzów wymienionych w Mabinogionie.

Patrz John Rhys: Studies in the Arthurian Legend; Oksford, ClarendonPress, 1891, str. 263.2 W The Anglo-Saxon Chronicie czytamy, Ŝe w 501 roku Brytowiestoczyli bitwę z siłami saksońskimi pod dowództwem Porta i jego dwóchsynów, Biedy i Maegli. Dotarli oni dwoma okrętami do Portsy(Portchester?) i zabili "młodego, szlachetnego Bryta". Ktoś wysuną łprzypuszczenie, Ŝe tym szlachcicem był Geraint. Patrz przekład G. N.Garmondsway; The Anglo-Saxon Chronicie, Londyn, J. M. Dent & Sons,

1972, str. 15.3 Geraint ap Erbin został przedstawiony w triadzie 25 seria II (YCymmrodor, tom III, str. 127) jako jeden z "trzech właścicieli floty na



magdalena86

Wyspie Brytanii". Pozostałymi dwoma byli March ap Meirchion (Mareksyn Marcianusa) i Gwenwynyn ap Naw. Geraint i March, jako władcy

prowincji w południowo-zachodniej Brytanii i posiadacze okrętów,utrzymywali kontakty z Bretanią . Obaj z pewnością byli znani w Bretaniiw IX wieku i obaj panowali w Domnonii, zwią zanej z bretońskimkrólestwem o tej samej nazwie. W starym rękopisie lolo Manuscriptczytamy, Ŝe Geraint był władcą Gereinwgu (Ziemi Gerainta), czyliErgingu, oraz patronem kościoła Caerffawydd bą dź Henffordd (Hereford);bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, Ŝe chodziło o Gerascena,króla Ergingu.

4 Jako syn Custennina Fendigaida Erbin został królem Domnonii. Jegobrat, św. Digain, załoŜył Llangernyw (Kościół Kornwalijczyka) wClwydzie. Dwaj synowie Erbina, Dywel i Erinid, zostali rycerzami nadworze króla Artura. Jednak najbardziej sławnym potomkiem Erbinaokazał się Geraint Llyngesog ("Posiadacz Floty"), który odziedziczył poojcu królestwo Domnonii. Erbin wysłał gońców do Artura z prośbą , abypozwolił Geraintowi wrócić do Kornwalii i przejąć władzę w kraju.Erbinowi poświęcono kościół w Walii pod nazwą Erbistock (Palisada

Erbina) w parafii Clwyd. W Kornwalii zbudował prawdopodobniekościoły St. Ervan i Marazion. Według starowalijskich podań, z którychczerpali autorzy Mabinogionu i Boneddy Saint (Genealogie Świętych),ambasadorzy Erbina, syna Custennina, stanęli przed obliczem Artura wCaerleon-upon-Usk. W Boneddy Saint czytamy, Ŝe Geraint był synemErbina i wnukiem Custennina Gorneu ("Kornwalijczyka"). W walijskich ibretońskich Lives of the Saints (ywoty świętych) oraz w ExeterMartyrology Erbin przedstawiony jest nie jako święty, lecz jako monarcha,

którego dwór zawsze stał przed świętymi otworem.5 Inny Geraint był synem Carannoga z rodziny Cadell Deyrnllwg,księciem Ergingu albo Archenfield w hrabstwie Herefordshire. W WelshPedigrees (Walijskie genealogie) czytamy, Ŝe był on ojcem św. Eldada lubAldate, biskupa Gloucester, zabitego przez Saksonów po bitwie podDyrham w 577 roku. W biografii Life of St. Meven autor podaje, Ŝe św.Eldad był synem Gerascennusa króla jednego z regionów Gwentu,zwanego Orcheus. Wydaje się, Ŝe Orcheus to błędnie zapisana nazwa

Erging, Gerascen zaś to stylizowana forma imienia Geraint (synCarannoga).



magdalena86

Rozdział 12

1 Neniusz, British History and the Welsh Annals, przekład i redakcja JohnaMorrisa; Londyn, Phillimore, 1980, str. 35.2 Geoflfrey z Monmouth pisze, Ŝe Saksoni pomogli Yortigernowi pobićPiktów "za rzeką Humber", a Yortigern odwdzięczył się "darowują cwodzowi Hengistowi duŜe obszary ziemskie w Lindesii". Chodziprawdopodobnie o to samo miejsce, gdzie odbyła się bitwa Artura podLindsey.3 Warto zauwaŜyć, Ŝe Riwal Mawr nosił tytuł Dux Britanniarum i był

podwładnym Artura. Wynika z tego, Ŝe Artur zajmował wyŜszą pozycję: -Comes Britanniae. Ostatnim dowódcą noszą cym ten tytuł przed Arturembył Magnus Maksymus, który odziedziczył go po Teodozjuszu Starszym.Artur sięgną ł jednak po tytuł Amherawdyra, czyli najwaŜniejszego króla.Riwal Mawr nazywał się po łacinie Pompejusz Regalis.4 Wydaje się bardzo prawdopodobne, Ŝe średniowieczne romanserycerskie o Arturze i rycerzach Okrą głego Stołu odzwierciedlają prawdziwe wspomnienia ludzi o konnicy Artura. Rzymianie na pewno

mieli kawalerię, której dwie jednostki stacjonowały w Brytanii w IVwieku. Artur mógł utworzyć takie same mobilne siły sto lat później.Najlepszy opis wyprawy wojennej konnicy zawarty jest w poemacieepickim Aneurina Gododdin.5 Posidonius, History ofthe Period 146-S8r. p.n.e. (w 52 tomach).6 Według legendy za panowania rzymskiego cesarza Dioklecjana podLlywyd Coed doszło do wielkiej masakry chrześcijan. To nie przypadek,Ŝe w Polesworth na wschód od Glascote stoi kościół św. Heleny, a na

północ od tego miasta kościół Konstantyna. Zbudowano je zapewnewówczas, gdy nowa fala chrześcijaństwa za czasów KonstantynaWielkiego ogarnęła te tereny dotknięte prześladowaniami religijnymiDioklecjana.7 Alfred, Lord Tennyson, Idylls ofthe King (New York: Airmont, 1969),str. 1798 Dla Celtów dzik symbolizował siłę i zaciekłość, dlatego często jegowizerunki umieszczano na tarczach. Rzeka Troggy, płyną ca przez region

zwany niegdyś Cernywem, nazywała się pierwotnie Twrc. Rzymianie znali ją pod nazwą Tarocus, która obecnie została zmieniona na angielskobrzmią ce Trogy i Troggy. Warto zwrócić uwagę, Ŝe Twrc znaczy "dzik", a



magdalena86

na staroŜytnych mapach podaje się nazwę rzeki Pen Tyrch, czyli "GłowaDzika".

9 Neniusz, Historia Brittonum, ustęp 69, str. 4010 Brut Tyssilio, przekład Petera Robertsa. The Chronicie ofthe KingsofBritain; Londyn, Edward Williams, 1811, str. 145.11 Leslie Alcock, Arthurs Britairr, Londyn, 1971, str. xv.

Rozdział 13

1 Annales Cambriae w kronice Neniusza British History and the WelshAnnals, opracowanie i przekład Johna Morrisa; Londyn, Phillimore, 1980,str. 45.2 Neniusz British History and the Welsh Annals, str. 35.3 Patrz str. 345 notatek dołą czonych do Mabinogionu w przekładzie iopracowaniu Charlotte Guest; Londyn, J. M. Dent & Sons, 1906.4 Beda Venerabilis, A History of the English Church and People; Londyn,

Penguin, 1968.5 Neniusz, British History and the Welsh Annals, str. 40.6 Geoffrey z Monmouth, The History ofthe Kings ofBritain, przekładLewis Thorp; Londyn, Penguin, 1966, str. 217-218.7 Gildas ap Caw De Excidio. et Conquesta Brittania. Patrz Gildas-TheRuin of Britain and Other Documents, przekład i opracowanie MichaelWinterbottom; Londyn & Chichester, Phillimore, 1978, str. 28.8 Neniusz, Historia Brittonum, str. 35.

9 Neniusz, Historia Brittonum, str. 35.10 W literaturze walijskiej znajdujemy liczne wzmianki o Bedwinie, który jest kojarzony z królem Arturem i prowincją Cernyw, gdzie był głównymbiskupem. Caradog Freichfras zaś sprawował frakcję kasztelana dworuArtura w Gelliwig.11 Mabinogion, str. 95-135.12 John H. Parry, The Cambrian Plutarch; Londyn, W. Simpkin & R.Marshall, 1824, str. 8.

Rozdział 14



magdalena86

1 Geoffrey z Monmouth podaje, Ŝe bitwa pod Camlanem odbyła się w 542roku, tymczasem w Annales Cambriae czytamy, Ŝe był to rok 537.

2 W Mabinogionie, w opowieści zatytułowanej The Dream ofRhonabwyczytamy, Ŝe Cord Prydein zdradził Artura, wyjawiają c jego planyMedrautowi. Spotkanie Iddawca i Medrauta w Nant Gwynant wGwyneddzie, które odbyło się przed bitwą pod Camlanem określonezostało w triadzie 61 mianem jednego z "trzech spotkań zdrajców naWyspie Brytanii".3 Myrddin Sylvester, Yr Afallenau Myrrdin" w zbiorze The Literature of Kymry w opracowaniu Thomasa Stephensa.

4 John H. Parry, The Cambrian Plutarch; Londyn, W. Simpkin i R.Marshall, 1824, str. 14.

Rozdział 15

1 James Bonwick, Irish Druids and Old Irish Religions, 1894; reedycja:Nowy Jork, Dorset, 1986, str. 294.2 Arcydruid Owen "Morien" Morgan, The Royal Winged Son od

Stonehenge and Avebury; Londyn, Whittaker & Co., 1900, str. 1. Tytułdrugiego wydania: Mabin of the Mabinogion; Londyn, Research into LostKnowledge Organisation, 1984.3 Roger Sherman Loomis w ksiąŜce The Grailfrom Celtic Myth toChristian Symbol wyraŜa poglą d, Ŝe znalazcą Graala miała być Morgan LeFay, zaś Charlotte Guest w posłowiu do Mabinogionu zauwaŜa, iŜwalijskim odpowiednikiem imienia Morgan jest Modron. Wszyscy językoznawcy są zgodni, Ŝe walijskie imię Modron pochodzi od celtyckiej

bogini-wszechmatki Matriony, czczonej przez Celtów od GaliiZaalpejskiej w Galii po dolny bieg Renu. Szwajcarski ksią dz Ulrich vonZatzikhofen w ksiąŜce Lanzalet (ok. 1195) opisuje wróŜkę - piękną ,mą drą , obdarzoną mocą uzdrawiania podobnie jak Morgan - władają cą królestwem na wyspie, matkę Mabuza, anglo-normandzkiegoodpowiednika Mabona, który w tradycji walijskiej jest synem Modron.Wychowywany w odosobnieniu na wyspie Lancelot ćwiczy się w sztucewalki. Wyspą tą jest bez wą tpienia Avalon, gdzie panuje Modron w

otoczeniu dziewięciu słuŜebnic. Avalon to celtyckie Elizjum, takie jakwyspa Sena; Lancelot to ta sama osoba co Llwch Llawinawg, "WładcaJezior", który zajmuje poczesne miejsce w poemacie Taliesina Preiddiau



magdalena86

Annwfn (The Spoils od Annwn). Patrz Thomas Stephens, Literature of Kymry, str. 192.

4 P. C. Bartram w ksiąŜce Early Welsh Genealogical Tracts (str. 43-91)pisze, Ŝe Afallach, ojciec Gwalltwen, konkubiny Maelgwyna Hira zGwyneddu i matki jego syna Rhuna, to ten sam, który pojawia się wTroedd Ynys Prydein (numer 70) jako ojciec Modron, Ŝony UrienaGorre'a, matki Owena i Morfudd. W niektórych fragmentach Achau'rMamu, zawartych vi Peniarth Manuscript (numer 75), Rhun przedstawiany jest jako syn Maelgwyna i Gwalltwen, córki Afallacha.5 Taliesin, The Spoils of Annwn w zbiorze The Book of Taliesin; przekład

John Gwenogvryn Evans, Walia, Llanbedrog, 1910.6 Saint Brendan pod redakcją laina MacDonalda; Edinburgh, Floris Books,1992, str. 457 Lewis Morris w ksiąŜce Celtic Remains (str. 170), wydanej przezCambrian Archeological Association w 1878 roku, podaje, Ŝe Ty Wydr(Szklany Zamek) znajdował się na wyspie Ynys Enlli. Morris podją ł próbęracjonalnego wytłumaczenia legendy: jego zdaniem Ty Wydr to muzeum,a Myrddin Wyllt był jego kustoszem. Zwią zki Myrddina z wyspą Bardsey

opisane są w rozszerzonej wersji Enweu Ynys Prydein Hiraethogazawartej w Peniarth Manuscript Nr. 163; czytamy w niej, Ŝe Myrddinzostał tam pochowany.8 Artur z Bretanii jest bohaterem szesnastowiecznego francuskiegoromansu prozą Artus de la Petite Bretagne, przełoŜonego przez JohnaBourchiera, baroneta Berners. Utwór mówi o synu księcia Bretanii,największym rycerzu świata, który demonstruje swoje niezwykłeumiejętności w pojedynkach z ludźmi i w walkach z bajecznymi stworami.

Artus kładzie kres czarowi Port Noire, zdobywają c w ten sposób rękępięknej Florencji, córki króla Emendusa.

Rozdział 16

1 Głównymi źródłami informacji, z których czerpał autor biografii LifeofSt. Armel, są brewiarze kościołów w Rennes (1492), Leon (1516), St.Mało (1537), Yannes (1589) i Folgoet (data nieznana). Widoczne luki w

materiale moŜna wypełnić na podstawie biografii krewnych świętegoPawła Aureliana i Samsona. Albert Le Grand, który zwykle jest rzetelnymkronikarzem, przytacza informacje z brewiarzy Leon i Folgoet oraz z



magdalena86

Legendarium Plouarzel.2 W biografii Life ofSt. Poi de Leon Wrmonoca czytamy, Ŝe Marek

Conomorus był synem Marcjanusa, którego walijskie imię brzmi March apMeirchion, ten zaś był wygnanym synem księcia Glamorganu MeirchionaYesanusa (Marcjanusa Szalonego). March znaczy koń, a marchog- jeździec. Chinmarchocus (Marchocus) brzmi podobnie do nazwykornwalijskiej miejscowości Chenmark, którą wymieniono w spisieDomesday Book; niemal identyczna nazwa - Cheinmerc - znalazła się wspisie Exeter Domesday Book. H. C. Darby i G. R. Yersey, autorzy ksiąŜkiDomesday Gazeteer, wydanej przez Cambridge University Press w 1975

roku, podają , Ŝe miejscowością tą jest Kilmarch (Kryjówka Marka).3 W biografii Life ofSt. Poi de Leon czytamy, Ŝe Samson był kuzynemJudwala. To tłumaczy zapał, z jakim pomagał księciu odzyskać tron.4 W ksiąŜce The Age ofArthur John Morris wspomina o tej bitwie, nie matam jednak Ŝadnej wzmianki o tym, Ŝe św. Armel to król Artur. Morrispisze, Ŝe ciało Marka Conomorusa zostało zabrane z miejsca bitwy ipochowane w Castle Dore. W miejscowych legendach bardzo wyraźniepodkreśla się, iŜ pokonanego tyrana pochowano w miejscu, gdzie padł,

zaznaczają c je duŜym kamieniem. Według Sabinę Baring-Gould MarekConomorus zginą ł na stoku Mont d'Aree w 555 roku. Pobliski klasztorAbbey du Relecą (Opactwo kości) zbudował Judwal wspólnie ze św.Aurelianem dla upamiętnienia zwycięskiej bitwy.5 W. Lewis Jones, KingArthur in History and Legend; Cambridge,Cambridge University Press, 1911.

Rozdział 17

1 Mnisi odkopali kości Artura i Ginewry na głębokości 5 metrów dlatego,Ŝe za czasów świętego Dustana, przeora Glastonbury, cmentarz całkowiciesię zapełnił i przeor kazał go ogrodzić i przysypać grubą warstwą ziemi.Płyta znaleziona tak głęboko niegdyś znajdowała się prawdopodobnie napoziomie gruntu.2 Radford iAlcock podają , Ŝe liternictwo inskrypcji pochodzi z X lub XIwieku, zatem mogła ona powstać w czasach świętego Dustana. Nie moŜna

teŜ wykluczyć, Ŝe mnisi zręcznie sfałszowali napis podczas wykopalisk.Sformułowanie Insula Avalonia nawią zuje do dzieła Geoffreya zMonmouth. Na krzyŜu znalazło się teŜ słowo incli-tus (sławny),



magdalena86

szczególnie często uŜywane przez tego kronikarza.3 Adam z Damerham, History of Glastonbury, ok. 1290 r.

4 W 1962 roku archeolog Raleigh Radford udowodnił za pomocą wykopalisk, Ŝe w miejscu, gdzie mnisi rzekomo znaleźli trumnę,rzeczywiście coś odkopano, a potem zasypano dziurę w ziemi.5 Wśród potomków Cuneddy Wlediga znalazło się wielu przywódcówpolitycznych i religijnych, którzy zawsze wracali do swoich pradawnychposiadłości w Glastonbury. Św. Gwytherin (Victorinus) załoŜył tamklasztor, który nazwano Ynys Witherin. Z czasem nazwa uległa skróceniudo Ynys Witrin.

CuneddaDunauddEbiaunDinacatGwytherin6 William z Malmesbury, History of the Kings of England. Patrz: TheKings Before the Norman Conquest, przekład Joseph Stephenson;Felinfach, Lampeter, Walia: Llanerch, 1989).

7 Jeau Markale, King Arthur: King of Kings; Londyn, Gordon &Cremonesi, 1977.

Rozdział 18

1 W ksiąŜce History of Cambria (1584) David Powell, historyk zDenbighshire, podaje, Ŝe Henryk powołał specjalną komisję, która miałaza zadanie sporzą dzić jego genealogię, sięgają cą walijskich ksiąŜą t i

brytyjskich królów. Henryk za godło wybrał sobie sztandar CzerwonegoSmoka, aby podkreślić, Ŝe pochodzi od staroŜytnych władców Brytanii.Kronikę panowania Henryka VII spisał Bernard Andre, duchownyhistoryk. Według jego genealogii Henryk ze strony ojca pochodził odCadwaladra, ze strony matki od Johna z Gaunt.2 Według słownika Webstera armill oznacza stułę uŜywaną podczasceremonii koronacyjnej. Dziekan Westmiusteru kładł ją na ramionachnamaszczonego króla na znak, Ŝe władca posiada takŜe cechy kapłana.

Stula była jednym z "atrybutów zbawienia". Wydaje się prawdopodobne,Ŝe słowo armill pochodzi od imienia Armel. W ten sposób, dzięki królowiHenrykowi VII i jego zwią zkom z Westminsterem, uwieczniono pamięć



magdalena86

króla Artura, obrońcy wiary (Armel - Arthmael = Artur).3 Thomas Malory, Le Morte d'Arthur, Londyn, Penguin, 1969.

4 Kiedy Walter Devereux został mianowany pierwszym baronem FerrersChartley w 1461 roku, wraz z tytułem otrzymał zamek Chartley Castle.Zbudował go w 1153 roku Ranulph II, hrabia Chester, który dwadzieściadwa lata wcześniej załoŜył klasztor Basingwerk w Clwydzie. Pierwotniemnisi z Basingwerk stowarzyszeni byli z zakonem Savigny, lecz w w 1147roku przyłą czyli się do cystersów. Warto zauwaŜyć, Ŝe księgazatytułowana Black Book of Basingwerk zawiera kronikę Ystoria Dared,pierwszą wersję Historia Regum Britanniae. Cystersów interesowało

wszystko, co miało zwią zek z królem Arturem i Świętym Graalem. Wklasztorze Strata Florida powstały kroniki Bruty Twysogyon, White BookofRhydderch i Red Book ofHergest. Autorzy tych dwóch ostatnichumieścili w swych księgach opowieści tworzą ce Mabinogion i najstarszewalijskie legendy o Arturze. Dlatego łatwo wytłumaczyć fakt, Ŝe towłaśnie w opactwie Strata Florida przechowywano zarówno kielichNanteos (uwaŜany za Świętego Graala), jak i witraŜ z portretem św.Arthmaela. Sir Walter Devereux, trzeci baron Ferrers Chartley, który jako

pierwszy dzierŜawił Strata Florida Abbey, postanowił przechować okno zwitraŜem, by uchronić je przed niechybnym zniszczeniem w czasiemasowej likwidacji klasztorów.

Dodatek II

1 John H. Parry, The Cambrian Plutarch (Londyn; W. Simpkin and R.Marshall, 1834), str. 1-3.

2 The Cambrian Plutarch, str. 1-33 William Coxe, Ań Historical Tour ofMonmouthshire, 1801; reprint: T.Cadell Juriar and W. Davies, Cardiff, Walia; Merton Press, 1995, tom l, str.104 Leslie Alcock, Arthurs Britain (Londyn; Penguin, 1971, str. l

Dodatek III

1 Gildas ap Caw, De Excidio et Conquesta Britanniae. KsiąŜkaopublikowana pod tytułem Gildas - The Ruin of Britain and Other Worksw przekładzie i pod redakcją Michaela Winterbottoma; Londyn, Phillimore



magdalena86

1978, ustęp 32.1, str. 31.2 Alanus de Insulis, ok. 1170 r.

Podziękowania

Autorzy pragną podziękować uczonym, bez których pomocy ksiąŜka ta niemogłaby powstać:Doktor Racheli Bromwich z Aberystwyth, doktorowi Brynleyowi F.Robertsowi z Walijskiej Biblioteki Narodowej, D. B. Lloydowi,sekretarzowi Walijskiej Biblioteki Narodowej, Richardowi H. Lewisowi,bibliotekarzowi w Walijskiej Bibliotece Narodowej, Johnowi Kenyonowi,bibliotekarzowi w Walijskim Muzeum Narodowym, Enid Nixon,

bibliotekarce w Westminster Abbey, panu R. J. H. Hill z bibliotekimiejskiej w Hereford, pani Dowdle z biblioteki miejskiej w Gloucester,panom P. J. Phillipsowi i J. B. Jonesowi z biblioteki miejskiej w Cardiff,



magdalena86

pani Ann Gallagher z biblioteki na Uniwersytecie Walijskim w Swansea,pani Barber z biblioteki Truro County, pani Pauline Thomson z biblioteki

The William Salt Library w Stafford, pani Jennifer Smallman z bibliotekiLudlow Library, personelowi biblioteki Uniwersytetu Birmingham,biblioteki miejskiej w Birmingham, biblioteki Uniwersytetu Cambridge,biblioteki miejskiej w Cardiff City, biblioteki w Burton-on-Trent,biblioteki w Lichfield przy Derby Local Studies, panu Walrond,kustoszowi Stroud Museum, Michaelowi Williamsowi z Bossiney Books,St. Teeth, Bodmin, Cornwall, Chrisowi Shepardowi z NeedwoodBookshop w Burton-on-Trent, personelowi Byrkley Books w Burton-on-

Trent, personelowi Bookstall Services, Derby, personelowi Fagin'sBookshop, Derby, personelowi Laura's Bookshop, Derby, personelowiHornby "s Bookshop, Birmigham, personelowi Dillon's Bookshop,Birmigham, Johnowi D. Austinowi z Arden House, Atherstone,wielebnemu A. Caldwellowi, Atherstone, Rayowi Tarrowi z St. David'sCathedral, wielebnemu Edwinowi Thomasowi Richardsowi zLlangammarch Wells, Canonowi Raymondowi Lockwo-odRavenscroftowi z Probus, Truro w Kornwalii, wielebnemu Russenowi

Williamowi Thomasowi ze Straton w Kornwalii, wielebnemu MichaelowiMountneyowi z Whitchurch w Herefordshire, Normanowi Stubbsowi zAlrewas, Chrisowi Lovergrove, Kate Pollard, Eddiemu Tooke i FredowiStedman-Jones z Pendragon Society, Elizabeth Le-ader, PatrickowiGraucobowi, Brianowi i Joyce Hargreaves z Research into LostKnowledge Organization, Arthurowi Stelfoxowi, Robertowi Hardwickowi,Dave'owi Pauleyowi, George'owi Perrellowi i wielu innym naszymkolegom i przyjaciołom, którzy wsparli nas pomocą . Pragniemy równieŜ

podziękować pani doktor Ruth Williams za ocenę ostatecznej wersjirękopisu.

„Artur, którego Anglicy sławią w legendach po dziś dzień, byłczłowiekiem ze wszech miar godnym podziwu - nie jako bohaterbaśniowy, lecz historyczny. Długo przeciwstawiał się on nieszczęściomspadają cym na jego kraj i budził w narodzie niezłomnego ducha walki...”

William z Malmesbury

History ofthe Kings of England 1125