BBiilltteenn - GENuBiHUniverzitet u Sarajevu u ovoj COST akciji i njenom promotivnom videu (). U realizaciji radionice su učestvovali sljedeći međunarodni predavači, eminentni

ISSN 2566-2899

BBiilltteenn UUddrruužžeennjjaa ggeenneettiiččaarraa uu BBoossnnii ii HHeerrcceeggoovviinnii

Br. 9 | Januar, 2020.

Aktuelno

Virusi

Str. 4

Predstavljamo projekt

Nargila: užitak ili prijetnja?

Str. 22

Tema broja

Komet test

Međunarodna radionica „Comet workshop – Basic comet assay techniques“

Str. 7

2020 Bilten, 9

2 Udruženje genetičara u Bosni i Hercegovini – GENuBiH

Izdavač

Udruženje genetičara u Bosni i Hercegovini (GENuBiH)

Urednik Prof. dr. Sanin Haverić, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Urednički odbor Akademik Rifat Hadžiselimović, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Stojko Vidović, Medicinski fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci

Prof. dr. Kasim Bajrović, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Naris Pojskić, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Lejla Pojskić, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Doc. dr. Jasmina Čakar, naučni savjetnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Adaleta Durmić Pašić, viši naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Doc. dr. Anja Haverić, viši naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Dr. Naida Lojo Kadrić, viši naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Dr. Amra Kazić, naučni saradnik, Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Semina Hadžiabulić, Agromediteranski fakultet, Univerzitet Džemal Bijedić

Prof. dr. Izet Eminović, Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Slavka Ibrulj, naučni savjetnik Medicinski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Emina Kiseljaković, Medicinski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Doc. dr. Mirela Mačkić Đurović, Medicinski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Dunja Rukavina, Veterinarski fakultet, Univerzitet u Sarajevu

Prof. dr. Azra Skender, Biotehnički fakultet, Univerzitet u Bihaću

Mr. Radmila Malešević, Klinički centar, Banja Luka

Naslovna stranica: Softverska analiza u komet testu – Laboratorija za citogenetiku i genotoksikologiju Instituta za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju Univerziteta u Sarajevu

URL: http://www.genubih.ba/Bilten.html

Bilten, 9 2020

Udruženje genetičara u Bosni i Hercegovini – GENuBiH 3

SADRŽAJ

AKTUELNOSTI ............................................................................................................................. 4

Virusi ........................................................................................................................................... 4

TEMA BROJA ................................................................................................................................ 7

Međunarodna radionica „Comet workshop - Basic comet assay techniques“ ............................ 7

Komet-FISH esej ....................................................................................................................... 11

Biljni komet test ........................................................................................................................ 14

Kritične tačke pri izvođenju alkalnog komet testa na oralnim leukocitima .............................. 19

PREDSTAVLJAMO PROJEKT ................................................................................................... 22

„Nargila: užitak ili prijetnja?“ ................................................................................................... 22

NAJAVE KONFERENCIJA ......................................................................................................... 24

2020 Bilten, 9


AKTUELNOSTI

Virusi

Prof. dr. Lejla Pojskić, naučna savjetnica

Kina je u posljednjih desetak godina,

postala vodeća svjetska sila u istraživanju

ljudskih bolesti i novih lijekova. Tako su

kineske vlasti oformile na desetke prestižnih

istraživačkih instituta. Jedan od njih je i

Virusološki institut u Wuhanu koji je i

lokacija jedine zvanične kineske laboratorije

najvišeg biosigurnosnog nivoa (PBL-4).

Neposredno prije puštanja u rad ove

laboratorije, pojedini svjetski autoriteti iz

oblasi biosigurnosti upućivali su na rizike od

biohazarda, zbog neadekvatne kontrole,

vrste eksperimentalnih životinja i socio-

kulturološkog odnosa prema biosigurnosnim

aspektima u laboratoriji koja je tada dobila

atest i akreditaciju za rad sa virusima

visokog rizika za ljudsko zdravlje u skladu sa

međunarodnim standardima.

Postoji velika vjerovatnoća povezanosti

zaraze čiji je pretpostavljeni epicenter

tržnica u Wuhanu koja je udaljena

četrdesetak kilometara od pomenutog

instituta. U tom slučaju kineske vlasti i

nadležna regulatorna tijela koja su izdala

odobrenje za rad laboratorije, a prema

međunarodnim biosigurnosnim

smjernicama i zakonima, dužna su provesti

istragu o sličnosti virusnog soja koji je

izazvao zarazu među ljudima u provinciji

Wuhan sa globalnim rizikom širenja i onog

koji se čuva u laboratorijskim uslovima

Biosigurnosne laboratorije Virusološkog

instituta u Wuhanu, te provesti mjere

sanacije i prevencije svakog biosigurnosnog

rizika i posljedica koje eventualno utvrđeni

biosigurnosni događaj može imati na ljudsko

društvo.

Slika 1: Naučnici sa Virusološkog instituta u Wuhanu obučeni po standardima zaštite za laboratorije najvišeg (četvrtog) biosigurnosnog nivoa u proučavanju najopasnijih patogena kao što su virusi ebole i SARS-a

(preuzeto sa Dailymail.co.uk 23.1.2020.)

Bilten, 9 2020


Virusi su zarazne čestice koje nisu

sposobne da aktivno egzistiraju van ćelija

domaćina tj. da se dijele i multipliciraju. Te

čestice sadrže genetički materijal (virusni

genom) koji je obavijen proteinskim

zaštitnim omotačem (kapsidom). Genetički

materijal sadrži informaciju za sintezu

virusnih proteina i to samo kada su unutar

ćelije-domaćina kada koriste njegove

„resurse“ za biološku sintezu.

Virusne čestice zaražavaju vrlo specifičnu

vrstu domaćina i tako razlikujemo

bakterijske, biljne, animalne i humane

viruse. Virusi koji imaju sposobnost

zaražavanja ljudskih ćelija, često uzrokuju

virusne zarazne bolesti kada izazivaju

određene simptome (respiratorne i druge

infekcije). Kada nastupi virusna infekcija,

virus se sistemski širi. U određenoj fazi

virusne infekcije se između ljudskih jedinki

prenose kontaktom tj. preko tjelesnih

tekućina (pljuvačka, krv, urin, itd.). Do većeg

širenja virusnih infekcija dolazi usljed

mutiranja virusa i formiranja novih virusnih

oblika protiv kojih ne postoji prirodni ili

stečeni imunitet kod čovjeka. Najpoznatiji

prirodni rezervoari viroza opasnih za čovjeka

su nedostupni šumski ekosistemi koji se u

incidentalnim događajima kontakta sa

čovjekom „otpuštaju“ i prenose u daljoj

međuljudskoj komunikaciji (najpoznatiji je

primjer virus ebole). Drugi potencijalni rizik

su vještački rezervoari virusa (virusološke

laboratorije) gdje se virusi namjerno

umnožavaju i modificiraju, ali sa motivima

njihovog istraživanja za ljudsko zdravlje i

prevencije širenja infekcija.

Većina virusnih zaraznih bolesti koje su

opasne po ljudsko zdravlje, tj. one koje se

lako šire među ljudima i izazivaju teške

zdravstvene posljedice su sanirane u javno-

zdravstvenim programima vakcinacije, kada

se ljudi imuniziraju i time stiču sposobnost

prepoznavanja virusa i njihove uspješne

eliminacije – otpornost na virusne infekcije.

Do otkrića vakcina se dolazi u mukotrpnim

laboratorijskim istraživanjima biologije

samog virusa kada se pokušava izolirati

specifična molekula tj. biološka meta

buduće antiviralne terapije. Nakon toga se

proizvode vakcine, tj. antigeni čija se

učinkovitost u odbrani od virusnih infekcija

testira u eksperimentalnim uslovima i na

eksperimentalnim modelima ćelija, tkiva i

organizama (eksperimentalnih životinja).

U svijetu postoji pedesetak laboratorija

koji se bave izolacijom, uzgojem i

proučavanjem za ljude visokorizičnih virusa

(EBOLA- virus, SARS-virus, virusi

pandemijske gripe, itd.), a sve s ciljem

istraživanja adekvatnih lijekova za

prevenciju i liječenje bolesti koje oni

uzrokuju. Ove laboratorije su izgrađene i

djeluju po strogo propisanim

međunarodnim standardima i kontrolom, te

prolaze detaljnu provjeru pouzdanosti kadra

i opreme, te drugih uslova rada prije

stavljanja u pogon. Takve laboratorije ili

laboratorije četvrtog tj. najvišeg

biosigurnosnog nivoa (PBL-4) su zatvoreni i

izolovani sistemi u kojoj postoji visoka

kontrola rizika od curenja infektivnog

materijala. Sav otpad mora biti maksimalno

neutraliziran, a osoblje izolovano od

2020 Bilten, 9


mogućnosti infekcije i daljeg širenja zaraze.

Eksperimentalne životinje su također pod

visokom kontrolom da ne bi došlo do

interakcije sa osobljem i mogućim

prenosom infekcije.

U slučaju izbijanja pandemije virusnih

bolesti kod čovjeka, neophodna je

orkestrirana međunarodna akcija pod

koordinacijom Svjetske zdravstvene

organizacije (WHO) praćenja i kontrole

širenja virusnih infekcija. Pored

epidemiološke sanacije rizika, u ostale mjere

spadaju usaglašene smjernice za

dijagnostiku tj. otkrivanje uzročnika i

potvrdu porijekla virusne infekcije, te

razmatranje treapijskih opcija i potencijalnih

vakcinacijskih strategija.

Bilten, 9 2020


TEMA BROJA

Međunarodna radionica „Comet workshop - Basic comet assay techniques“

Mr. Tamara Ćetković, viša stručna saradnica

Dr. Anja Haverić, viša naučna saradnica

Udruženje genetičara u BiH je u saradnji

sa Institutom za genetičko inženjerstvo i

biotehnologiju i „hCOMET - The comet assay

as a human biomonitoring tool (CA15132)“

COST akcijom organizovalo međunarodnu

radionicu pod nazivom „Comet workshop –

Basic comet assay techniques“, koja je

održana 5. - 6. oktobra 2019. godine.

Suorganizator radionice, evropska mreža

naučnika „hCOMET - The comet assay as a

human biomonitoring tool (CA15132)“ je

obezbijedila novčana sredstva za troškove

puta i smještaja inozemnih predavača koji

su došli iz Norveške, Portugala, Španije,

Francuske, Hrvatske i Turske te stipendije za

12 međunarodnih od ukupno 30 učesnika.

Radionica je okupila brojne učesnike iz

Hrvatske, Srbije, Turske, Italije i Češke.

Organizator i predavač na radionici iz BiH

bila je dr. Anja Haverić, viša naučna

saradnica Instituta za genetičko inženjerstvo

i biotehnologiju UNSA, koja predstavlja

Univerzitet u Sarajevu u ovoj COST akciji i

njenom promotivnom videu

(www.hcomet.eu).

U realizaciji radionice su učestvovali

sljedeći međunarodni predavači, eminentni

naučnici u pripadajućoj oblasti: prof. dr.

Andrew Collins – voditelj hCOMET COST

akcije (Oslo, Norveška), prof. dr. Joao Paulo

Teixeira (Porto, Portugal), prof. dr. Amaya

Azqueta Oscoz (Pamplona, Španija), prof. dr.

Bertrand Pourrut (Tuluz, Francuska), prof.

dr. Mirta Milić (Zagreb, Hrvatska), prof. dr. i

Nermin Gozukirmizi (Istanbul, Turska).

Uvodnu riječ o Udruženju genetičara u

BiH i Institutu za genetičko inženjerstvo i

biotehnologiju UNSA, kao domaćinima ove

radionice, dao je direktor Instituta, prof. dr.

Naris Pojskić. Voditelj hCOMET COST akcije

prof. dr. Andrew Collins održao je

predavanje o glavnim ciljevima akcije,

samim počecima primjene alkalnog comet

eseja i osnovama primjene ovog testa.

S obzirom da se comet test rutinski ne

primjenjuje u Bosni i Hercegovini, cilj ove

edukacije je njeno uvođenje u širu

nastavno-naučnu i istraživačku praksu u

Bosni i Hercegovini. Program dvodnevne

radionice bio je fokusiran na standardizirane

protokole za comet test u eukariotskim

ćelijama, s ciljem da se mladi i iskusni

naučnici oslanjaju na njih u svojim budućim

istraživanjima.

Budući da je comet test metoda za

detekciju oštećenja DNK u pojedinačnim

eukariotskim ćelijama, koja se koristi već 30

godina, tokom prvog dijela praktičnog rada

http://www.hcomet.eu/

2020 Bilten, 9


sa učesnicima predavači su dijelili svoja

iskustva, prolazeći s njima osnovne korake

postavke eksperimenta za comet test.

Metoda je zasnovana na lizi ćelija, nakon što

je suspenzija ćelija fiksirana u agarozi na

predmetnom staklu, da bi došlo do

odmotavanja DNK u alkalnim uslovima.

Elektroforeza na visokoj pH vrijednosti

rezultira strukturama koje liče na komete,

koje se posmatraju na fluoroscentnom

mikroskopu. Intenzitet i dužina repa komete

u odnosu na glavu odražava broj DNK

oštećenja. Analiza ima primjenu u ispitivanju

genotoksičnosti novih hemikalija, praćenju

kontaminacije okoliša genotoksinima,

biomonitoringu ljudskih populacija i

molekulskoj epidemiologiji te

fundamentalnim istraživanjima oštećenja i

popravka DNK (Collins, 2004).

U drugom dijelu radionice učesnici su

imali mogućnost da vizuelno i primjenom

softvera za obradu slika (Comet Assay IV,

Instem, UK) analiziraju dobivene,

fluorescentno obojene komete, kako bi

odredili stepen oštećenja DNK.

Slike 1-4: Otvaranje radionice, predavanja i praktični rad

Bilten, 9 2020


Slike 5-9: Praktični rad i predavanja

Na samom kraju organizovana je diskusija

na temu važnih faktora koji mogu da utiču

na izvođenje i uspješnost comet testa, kao i

na interpretaciju dobijenih rezultata na kojoj

su učesnici imali priliku da sumiraju stečeno

znanje tokom intenzivne radionice.

Cijeli događaj (Slike 1 - 10) zaokružen je

uručivanjem certifikata, razmjenom korisnih

informacija, zahvalama organizatorima i

predavačima na uspješno održanoj

međunarodnoj radionici i saradnji, kao i

učesnicima na njihovom interesovanju.

2020 Bilten, 9


Slika 10: Predavači i učesnici radionice Ispred Instituta za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju

Univerziteta u Sarajevu

Radionica predstavlja značajan doprinos

uvođenju nove široko primjenjive metode u

bh. genetiku i srodne aplikativne naučne

oblasti ali i priliku za uspostavljanje veza sa

naučnicima iz evropskih centara i

započinjanje novih kolaborativnih projekata.

Realizacija radionice „Comet Workshop –

Basic comet assay techniques“ je

omogućena sredstvima Ministarstva civilnih

poslova BiH, a inicijalna sredstva za

primjenu ove metode na Univerzitetu u

Sarajevu obezbijedili su Ministarstvo za

obrazovanje, nauku i mlade Kantona

Sarajevo i Institut za genetičko inženjerstvo i

biotehnologiju UNSA.

Udruženje genetičara u BiH će nastojati

da i u budućim redovnim aktivnostima

organizuje stručna usavršavanja iz različitih

oblasti genetike, u saradnji sa Institutom za

genetičko inženjerstvo i biotehnologiju

UNSA.

Literatura

Collins, A.R. (2004) The comet assay for DNA damage and repair: principles, applications, and limitations.

Mol Biotechnol. 26(3): 249-261.

Bilten, 9 2020


Komet-FISH esej

Mr. Mahira Mehanović

Irma Durmišević, BSc.

Komet esej je jedna od najčešće

korištenih tehnika za mjerenje i detekciju

nivoa oštećenja DNK u eukariotskim

ćelijama. Ova tehnika može detektovati

brojna oštećenja, uključujući jednolančane i

dvolančane lomove, fotodimere, alkalno-

labilna mjesta u frekvencijama od nekoliko

stotina do nekoliko hiljada lomova u

pojedinačnim ćelijama. Najčešća primjena

ovog eseja je za in vitro i in vivo procjenu

genotoksičnosti hemikalija, toksina i fizičkih

agenasa te izloženosti okoliša

karcinogenima. Mnoge su pogodnosti

korištenja komet eseja obzirom da je riječ o

senzitivnoj i rapidnoj tehnici koja

omogućava proučavanje ćelija iz različitih

tkiva dobivenih uzorkovanjem iz velikog

broju različitih eukariotskih organizama. Ova

metoda je također primjenjljiva i za

mjerenje kapaciteta popravljanja DNK u

živim ćelijama i acelularnim sistemima.

Pored toga, koristi se i u prenatalnom

dijagnostičkom ispitivanju sindroma kao što

su xeroderma pigmentosum (XP) i

trihotiodistrofija (TTD) (Trzeciak et al.,

2008).

Postoje dvije osnovne varijante ovog

eseja: neutralni i alkalni komet esej. U

neutralnim uvjetima (pH=7), molekula DNK

je očuvana kao dvolančana struktura što

omogućava otkrivanje dvolančanih lomova,

dok je u alkalnim uvjetima (pH>7)

omogućena istovremena detekcija i

jednolančanih i dvolančanih lomova DNK,

kao i alkalno-labilnih mjesta, što dovodi do

zaključka da je alkalni komet esej znatno

osjetljiviji u odnosnu na neutralnu varijantu

(Peycheva et al., 2009). Kako god,

kombinacija elektroforeze, fluorescentne

mikroskopije i interpretacija dobijenih

kometa, omogućava da i alkalni i neutralni

komet esej pruže zadovoljavajuće pristupe i

informacije za procjenu i analizu oštećenja

DNK in vitro.

Od kada su Ostling i Johansson razvili ovu

tehniku 1984. godine postoje različite

modifikacije komet eseja. Tako se, na

primjer, veća specifičnost može postići

korištenjem ove metode u kombinaciji sa

fluoroscentnom in situ hibridizacijom (FISH)

koja omogućava detekciju DNK sekvenci od

interesa primjenom specifično označenih

proba. Kombinacija ove dvije tehnike

omogućava detekciju ukupnog kao i

oštećenja određenog dijela DNK, ali i

detekciju reparacije u pojedinačnim

ćelijama. Naime osnova ove tehnike je

komet esej u kojem se ćelije fiksirane u

agarozi na mikroskopskom stakalcu liziraju i

izlažu elektroforezi pri čemu se

fragmentirana i nefragmentirana DNK

odvajaju i stvaraju tzv. komete. Nakon toga

2020 Bilten, 9


moguće je posmatrati sveukupno oštećenje

DNK na fluorescentnom mikroskopu

primjenom odgovarajuće boje. No ovaj

modifikovani test nakon odmotavanja DNK i

elektroforeze uključuje dodatni korak

hibridizacije koji omogućava označavanje

specifične sekvence unutar kometa. Za to se

koriste različite DNK probe poput genski

nespecifičnih proba: centromerne,

telomerne, probe za ribosomalna DNK

ponavljanja, SINE, LINE te genski specifične

probe poput oligonukleotida, PCR

produkata, BAC, YAC i drugih (Shaposhnikov

et al., 2009). Vizualizacija FISH kometa

omogućava lokalizaciju specifičnih sekvenci

unutar područja glave ili repa kometa,

odnosno oštećenog ili neoštećenog dijela

(slika 1). Ukoliko se fluoroscentni signali

uočavaju na području repa komete to

ukazuje da se oštećenja događaju u blizini

ispitivanih sekvenci ili gena od interesa.

Komet-FISH esej također postoji u dvije

verzije, neutralni i alkalni pri čemu je u

alkalnom eseju broj signala udvostručen

obzirom da se FISH probe vežu na oba lanca

DNK što nije slučaj u neutralnim uvjetima.

Slika 1. Prikaz FISH kometa (neoštećena, lijevo; oštećena, desno) obojenih SYBR-Green sa dva

TP53 signala (Glei et al., 2009)

Osim istraživanja strukturne organizacije

DNK i hromatina, te lokalizacije oštećenja

DNK ovom tehnikom moguće je istraživati i

kinetiku popravke oštećenja praćenjem

relokalizacije signala specifičnih gena (poput

TP53, DHFR, MGMT gena) iz repa u područje

glave komete tokom perioda inkubacije

(Shaposhnikov et al., 2015). Ova aplikativna

tehnika omogućava istraživanje indukcije i

otkljanjanja DNK modifikacija i lezija

uključujući jednostruke i dvostruke lomove,

lezije uklonjene ekscizijom baza ili

nukleotida, ribonukleotide ugrađene u DNK

te DNK demetilaciju pružajući uvid u

molekularne mehanizme različitih puteva

reparacije (Mondal et al., 2017). Tako je ova

tehnika pronašla primjenu za detekciju

specifičnih lomova u DNK regijama koje su

važne za nastanak različitih bolesti.

Dokazano je da je komet-FISH tehnika

prikladna za istraživanje odabranih

genetičkih promjena što povećava

Bilten, 9 2020


mogućnost karakterizacije endogenih

faktora rizika kao potencijalnih faktora u

procesu kancerogeneze gornjeg

aerodigestivnog trakta, a upotreba proba

specifičnih za različite hromosomske regije

može pružiti dodatne informacije o vrsti

aberacije.

Izloženost ionizirajućem zračenju može

uzrokovati druge maligne bolesti. Samim

tim, postoji potreba za pouzdanom

metodom za brzo i precizno mjerenje

oštećenja nastalih usljed zračenja. Nedavna

istraživanja opisala su specifičnu in situ

hibridizaciju Ret, Abl1 i Trp53 gena u

ćelijama periferne krvi miševa C57BL/6 i

CBA/J sojeva, kao pokazatelja oštećenja

izazvanog zračenjem. Iako su rezultati

komet eseja dali značajne rezultate zbog

interindividualne i eksperimentalne

varijabilnosti, Komet-FISH rezultati za ova

tri gena na statistički značajan način su

diskriminirali efekte testiranih doza (Glei et

al., 2009).

Na kraju, za komet-FISH tehniku možemo

reći da je vrlo obećavajući i vrlo koristan alat

u otkrivanju ukupnog oštećenja i popravke

DNK određenih genskih regiona u

pojedinačnim ćelijama. Iako nije moguće sa

sigurnošću zaključiti da se oštećenja i

popravci događaju unutar određenog gena,

ova metoda omogućava procjenu ovih

događaja u blizini gena od interesa.

Također, ova metoda može pomoći i u

boljem razumijevanju mehanizama razvoja

kancera i hemoprevencije.

Literatura

Glei, M., Hovhannisyan, G., Pool-Zobel, B. (2009) Use of Comet-FISH in the study of DNA damage and

repair: Review. Mutation Research. 681(1): 33-43.

Mondal, M. i Guo, J. (2017) Comet-FISH for Ultrasensitive Strand-Specific Detection of DNA Damage in

Single Cells. Methods in Enzymology. 591: 83-95.

Peycheva, E., Georgieva, M., Miloshev, G. (2009) Comparison BetweenAlkaline and Neutral Variants of

Yeast Comet Assay. Biotechnology & Biotechnological Equipment. 23(1): 1090-1092.

Shaposhnikov, S., El Yamani, N., Collins, A. (2015) Fluorescent In Situ Hybridization on Comets: FISH

Comet. U S. Chellappan, Chromatin Protocols. Humana Press, New York.

Shaposhnikov, S., Frengen, E., i Collins, A. (2009) Increasing the resolution of the comet assay using

fluorescent in situ hybridization - a review. Mutagenesis. 24(5): 383-389.

Trzeciak, A.R., Barnes, J.I., Evans, M.K. (2008) A Modified Alkaline Comet Assay for Measuring DNA

Repair Capacity in Human Populations. Radiation Research. 169(1): 110-121.

2020 Bilten, 9


Biljni komet test

Selma Behmen, BSc.

Biljna biomasa predstavlja preko 90%

ukupne mase žive biote. Lanac ishrane u

biosferi započinje biljkama, međutim,

genotoksični učinci polutanata na biljne

sisteme često su zanemareni. Kao sjedilački

organizmi, biljke su stalno izložene

utjecajima okoliša. Stoga su biljke široko

korištene za procjenu toksičnosti hemijskih

spojeva i za bionadzor kako vodenih tako i

kopnenih ekosistema. Međutim, iako je u

posljednjih nekoliko decenija postignut brz

napredak u određivanju utjecaja faktora na

indukciju genetičkog oštećenja u ljudskoj

populaciji, došlo je do relativno ograničenog

napretka u utvrđivanju utjecaja takvih

faktora na divlje vrste, a posebno biljke.

Metoda za evaluaciju oštećenja DNK u

biljnim tkivima je biljni komet test (Pourrut

et al., 2015). Komet test ili gel eketroforeza

pojedinačnih ćelija je tehnika procjene

genotoksičnosti in vitro, a prva izvješća o

upotrebi komet testa na biljkama datiraju iz

1990-ih. Naziv komet potječe od

karakterističnog izgleda ćelija sa oštećenim

genetičkim materijalom, koje posmatrane

na preparatu pod mikroskopom, izgledaju

kao komete (Navarrete et al., 1997; Collins,

2004). Primjena komet testa na biljnim

tkivima signifikantno proširuje upotrebu

biljaka u osnovnim i primijenjenim

studijama u okolišnoj mutagenezi i

toksikologiji (Navarrete et al., 1997). Tokom

posljednje decenije, jednoćelijska gel

elektroforeza ili komet test postali su jedna

od najperspektivnijih tehnika koje se koriste

u području genetičke ekotoksikologije

zahvaljujući svojoj jednostavnosti,

osjetljivosti, svestranosti, brzini i

ekonomičnosti. Alkalna verzija testa

uspostavljena je nekoliko godina kasnije od

strane Koppena i Verschaevea upotrebom

korijena jedinki vrste Vicia faba (Pourrut et

al., 2015). Teoretski, test se može primjeniti

na svakoj biljnoj vrsti. Također, zbog lakoće

uzgoja u kontrolisanim uvjetima, koriste se i

jedinke vrsta Allium cepa, Nicotiana

tabacum i Arabidopsis thaliana (Dhawan et

al., 2009).

Izolacija nukleusa

Metodologija komet testa (Slika 1)

počinje izolacijom nukleusa što je ujedno I

najvažniji korak u ovom testu a primjenjuju

se dvije metode: formiranje protoplasta (tj.

biljnih ćelija s uklonjenim ćelijskim zidom) ili

mehanički postupci kao što su izolacija

nukleusa iz biljne ćelijske suspenzije i

izolacija nukleusa iz intaktnog korijena ili

lišća. Metoda formiranja protoplasta nije

pogodna za toksikološke studije, a sam

postupak je dugotrajan i skup (Abas et al.,

2007). Također, ni postupak dobijanja

nukleusa iz biljne ćelijske suspenzije se više

ne praktikuje. Trenutno aktuelni postupak,

Bilten, 9 2020


kojeg su Pourrut i saradnici (2015)

modificirali je izolacija nukleusa iz intaktnog

korjena i lišća. Navedeni autori su

identificirali ključne korake metodologije i

predložili optimizirani protokol za povećanje

njegove pouzdanosti. Nukleusi iz korjena ili

lišća mogu se izolirati rezanjem malog

komadića lista (približno 2 cm x 2 cm) ili

dijela korijena novom (čistom I oštrom)

britvicom (žiletom). Ovaj se postupak

provodi na ledu u plastičnoj Petrijevoj

posudi s 320 ml 0,4 M Tris-HCl pufera, pH =

7.5. Komadić lista ili korjena se brzim

pokretima usitnjava na male djeliće uz

pomoć britvice otprilike 30 s. Petri posuda

se drži nagnuta u ledu kako bi se izolirani

nukleusi sakupljali u puferu (Gichner et al.,

2008; Pourrut et al., 2015). Mora se obratiti

pozornost na prisutnost hloroplasta jer su

oni važan izvor slobodnih radikala i

oksidativnih oštećenja stoga se postupak

provodi pod crvenim svijetlom kako bi se

izbjegla oštećenja izazvana svijetlom

(Pourrut et al., 2015).

Slika 1: Metodologija biljnog komet testa

Pravljenje preparata

Mikroskopska stakalca drže se u etanolu

otprilike jednu sedmicu. Stakalca se zatim

potapaju u 1% agarozu normalne tačke

topljenja (NMPA) na 50°C. Stražnji dio

stakalaca obriše se kako bi se uklonio višak

agaroze i postavi se horizontalno na ravnu

površinu za sušenje na sobnoj temperaturi.

Drugi sloj agaroze koji se postavlja na

stakalca je mješavina 1% agaroze s niskom

tačkom topljenja (LMPA) i suspenzije svježe

izoliranih nukleusa. Suspenzija nukleusa

pomiješana s LMPA pri 40°C, u omjeru 1: 1 u

mikroepruveti, 100 l smjese se stavi na

2020 Bilten, 9


svaki preparat i pokrije pokrovnicom.

Preparati se postavljaju na hladnu površinu

najmanje 5 minuta nakon čega se

pokrovnice uklanjaju a preparati su spremni

za denaturaciju i elektroforezu (Gichner et

al., 2008). Na jedno stakalce se mogu

napraviti dva gela tzv. two gel format.

Međutim, u svrhu analize većeg broja

uzoraka istovremeno postoje i 12, 48 i 96

gel formati.

Denaturacija i elektroforeza

Postavljanjem preparata na denaturaciju

DNK se odmotava i oslobađa od histona i

drugih nehistonskih proteina. Denaturacija i

elektroforeza DNK se odvijaju pri pH

vrijednosti od 7 do 8. Pri neutralnom pH

olakšano je otkrivanje dvostrukih lomova, a

ukupno oštećenje DNK je manje izraženo

nego u alkalnim uvjetima što je prednost pri

proučavanju ćelija koje imaju visoku razinu

oštećenja (Angelis et al., 1999). Denaturacija

DNK i elektroforeza pri alkalnom pH

(pH=12,1–12,4) olakšavaju otkrivanje

jednolančanih i dvolančanih lomova i

nepotpune ekscizije. Za studije toksičnosti,

provodi se alkalni komet s pri pH>13.

Postupak odmotavanja DNK može se izvesti

potapanjem preparata u otopinu za

elektroforezu u Koplinovoj posudi koja se

stavi na led ili uranjanjem preparata u

otopinu za elektroforezu na 4–8°C u kadici

za elektroforezu (Angelis et al., 1999). Treba

optimizirati trajanje denaturacije DNK za

svaku biljnu vrstu.

Optimizacija komet testa odnosi se na

najprikladnije vrijeme denaturacije i

elektroforeze. Vrijeme elektroforeze ovisi o

temperaturi, naponu na udaljenosti između

anode i katode (V/cm), amperaži i pH

otopine za elektroforezu. Npr, u alkalnom

komet testu kalibriranom za paradajz

(Solanum tuberosum), optimalno vrijeme

denaturacije bilo je 10 min, nakon čega je

slijedila elektroforeza u trajanju od 15 min

na 0,74 V/cm (26 V, 300 mA) i 4-81°C

(Gichner et al., 2008). U drugim biljnim

vrstama s istim naponom elektroforeze

moraju se upotrijebiti različita vremena

denaturacije i elektroforeze, npr. za biljke

duhana 15 min denaturacija i elektroforeza

25 min, 20 za pšenicu (Triticum durum) 5

min denaturacija i 15 min elektroforeza i za

maslačak (Taraxacum officinale) 30 min

denaturacija i 30 min elektroforeza (Gichner

& Muhlfeldova, 2002).

Po završetku elektroforeze preparati se

fiksiraju dva puta po 5 minuta u PBS-u, a

nakon toga u 95% etanolu te se pohranjuju

u kutije za čuvanje stakalaca (Pourrut et al.,

2015).

Bojenje

Različiti fluorohromi se primjenjuju u

komet testu za bojenje DNK, npr. akridin

narančasto, DAPI, EtBr, propidijev jodid. Za

alkalnu verziju biljnog komet testa mogu se

koristiti fluorohromi EtBr, DAPI i YOYO-1 sa

sličnom učinkovitošću pri čemu je YOYO-1

vrlo skup i nestabilan. Najčešće korištena

boja u komet testu je EtBr, a u manjoj mjeri i

DAPI (Gichner et al., 2006), pri čemu se sve

više favorizuje odabir što manje toksičnih

boja.

Bilten, 9 2020


Analiza preparata

Preparati se mogu analizirati softverski ili

vizualno. Glavni parametri stepena

oštećenja DNK pri softverskoj analizi su %

repne DNK (% ukupne fluorescencije u repu)

ili repni trenutak (TM) (dužina repa se množi

s intenzitetom fluorescencije u repu

podijeljenom sa 100, izraženo u mm)

(Kumaravel & Jha, 2006). Ukoliko se koristi

metoda vizualnog bodovanja komete su

svrstane u jednu od pet klasa prema

intenzitetu repa i označavaju se kao 0, 1, 2,

3 ili 4 (od neoštećene klase 0, do

maksimalno oštećene 4). Analizira se 150

kometa po uzorku, odnosno 50 po gelu

(Pourrut et al., 2015).

Razlika između animalnog i biljnog komet

testa

Glavna razlika između biljnog i animalnog

komet testa ogleda se u činjenici da biljne

ćelije posjeduju celulozni ćelijski zid dok

animalne ćelije imaju samo ćelijsku

membranu. Nukleusi iz ljudskih i životinjskih

ćelija mogu se izolirati liziranjem s visokim

koncentracijama soli i deterdžentima što u

biljnom komet testu predstavlja nepotrebno

tošenje vremena te se pripremljeni

preparati odmah postavljaju u otopinu za

denaturaciju, odnosno odmotavanje DNK

(Moller, 2005; Pourrut et al., 2015).

Podaci govore da ova jednostavna

tehnika može biti moćan alat za nadopunu

konvencionalnih metoda in situ praćenja

zagađenja okoliša. Štaviše, nova polja

istraživanja koja koriste analizu biljnih

kometa otvorena su, ne samo u studijama

okoliša, već i u fiziologiji biljaka, jer ova

tehnika može pomoći u rasvjetljavanju

metaboličkih puteva uključenih u razvoj

biljaka, ćelijski ciklus / programiranu ćelijsku

smrt ili čak rezistentnost na biljne bolesti.

Također je i dalje važno polje istraživanja

dešifriranja genetičkih mehanizama

povezanih sa oštećenjem / popravkom DNK,

u kojem će analiza kometa nesumnjivo imati

presudnu ulogu.

Literatura

Abas, Y., Touil, N., Kirsch-Volders, M., Angenon, G., Jacobs, M., Famelaer, I. D.H. (2007) Evaluation of UV

damage at DNA level in Nicotiana plumbaginifolia protoplasts using single-cell gel electrophoresis. Plant

Cell Tiss. Organ Cult. 91: 145.

Angelis, K. J., Dusinska, M., Collins, A. (1999) Single-cell gel electrophoresis: Detection of DNA damage at

different levels of sensitivity. Electrophoresis. 20(10): 2133-2138.

Collins, A. (2004) The comet assay for DNA damage and repair: principles, applications, and limitations.

Molecular Biotechnology. 26(3): 249-261.

Dhawan, A., Bajpayee, M., Parmar, D. (2009) Comet assay: a reliable tool for the assessment of DNA

damage in different models. Cell. Biol. Toxicol. 25(1): 5-32.

2020 Bilten, 9


Gichner, T., Muhlfeldova, Z. (2002) Induced DNA-damage measured by the Comet assay in 10 weed

species. Biologia Plantarum. 45(4): 509-516.

Gichner, T., Mukherjee, A., Veleminsky, J. (2006) DNA staining with the fluorochromes EtBr, DAPI and

YOYO-1 in the Comet assay with tobacco plants after treatment with ethyl methanesulfonate,

hyperthermia and DNase-I. Mutation Research. 605(1-2): 17-21.

Gichner, T., Znidar, I., Szakova, J. (2008) Evaluation of DNA damage and mutagenicity induced by lead in

tobacco plants. Mutation Research. 652(2): 186-190.

Kumaravel, T. S., Jha, A. N. (2006) Reliable Comet assay measurements for detecting DNA damage

induced by ionising radiation and chemicals. Mutation Research. 605(1-2): 7-16.

Moller, P. (2005) Genotoxicity of environmental agents assessed by the alkaline Comet assay, Basic Clin.

Pharmacol. Toxicol. 96(suppl. 1): 1-42.

Navarrete, M.H., Carrera, P., Miguel, M., Torre, C. (1997) A fast Comet assay variant for solid tissue cells.

The assessment of DNA damage in higher plants, Mutation. Research. 389(2-3): 271-277.

Pourrut, B., Pinelli, E., Celiz Mendiola, V., Silvestre, J., Douay, F. (2015) Recommendations for increasing

alkaline comet assay reliability in plants. Mutagenesis. 30(1): 37-43.

Bilten, 9 2020


Kritične tačke pri izvođenju alkalnog komet testa na oralnim leukocitima

Alen Džaferspahić, student

Alkalni komet test

U zadnje dvije decenije, nove

metodologije pomoću kojih je moguća

procjena DNK oštećenja su rapidno razvijane

ili su vršene modifikacije već postojećih.

Takav slučaj je i sa metodom koja je poznata

pod nazivom komet test. Ostling i Johanson

su još 1984. godine razvili komet test koji se

još naziva ćelijska gel elektroforeza (single-

cell gel electrophoresis – SCGE). Ova

metodologija se modificirala tokom godina

te je tako Singh sa saradnicima 1988. godine

izveo elektroforezu pod alkalnim uslovima

(pH>13), a Olive i saradnici 1990. pod

neutralnim uslovima. Alkalni komet test se

pokazao kao senzitivnija metoda te je

postao popularan još 90-tih godina, ali i

danas predstavlja jednu od najčešće

korištenih metoda u evaluaciji DNK

oštećenja (Piperakis, 2009). Ovu činjenicu

potvrđuje podatak pretrage PubMed baze

podataka prema kojoj je u 2008. bilo

obavljeno 4154 unosa pod pretragom pojma

“comet assay”. Pod tim istim pojmom u

decembru 2019. broj unosa iznosi 11784.

Komet test predstavlja jednostavnu i brzu

tehniku za određivanje DNK oštećenja.

Njegov naziv potiče od izgleda ćelija

dobijenih ovom metodom koje bojenjem i

posmatranjem pod fluorescentim

mikroskopom sliče stvarnim kometama.

Posmatranjem repova ćelija, odnosno

kometa, moguće ih je klasificirati te na

osnovu njihove dužine i intenziteta zaključiti

o DNK oštećenju u posmatranom uzorku

(Slika 1). Ono što ih svrstava u idealne

biomarkere jeste raznolikost polja u kojima

se može primjenjivati krenuvši od humanih

studija, ekološkog monitoringa,

genotoksikoloških testiranja, procjene

uspješnosti DNK sistema popravke i mnogih

drugih. Također uzorci koji mogu biti

korišteni u ovom testu su mnogobrojni. Tu

spadaju krvni ili tkivni uzorci, sperma, razni

tipovi epitelnih ćelija kao i oralni leukociti

(Rojas et al., 2014; Cortes-Gutierrez et al.,

2014; Brunborg et al., 2015). Kao i u većini

testova varijabilnost dobijenih rezultata

predstavlja ozbiljan problem, što je slučaj i

sa komet testom (Langie et al., 2015).

Komet esej i oralni leukociti

Konkretan primjer mogućeg dobijanja

varijabilnih, nekvalitetnih i nereproducibilnih

rezultata je uočljiv primjenom komet testa

na oralnim leukocitima. Projekat Instituta za

genetičko inženjerstvo i biotehnologiju,

0 1 2

2020 Bilten, 9


proveden u Laboratoriji za citogenetiku i

genotoksikologiju, je imao za cilj

optimiziranje protokola izolacije i izvođenja

alkalnog komet test na uzorcima oralnih

leukocita u svrhu prevazilaženja navedenih

poteškoća.

Slika 1: Komete porijeklom iz oralnih leukocita bojene DAPI bojom nakon izvođenja alkalnog

komet testa pokazuju različit nivo DNK oštećenja (0-4)

Prednosti oralnih leukocita su

neizvazivno i jednostavno uzorkovanje te

vrlo informativni rezultati što je posljedica

njihove stalne eksponiranosti polutantima i

toksinima. Međutim pri izvođenju alkalnog

komet testa na uzorcima oralnih leukocita

postoji velika varijacija u broju dobijenih

“kometa” u konačnoj analizi preparata.

Kritične tačke protokola koje mogu

doprinijeti varijaciji u broju ishodišnih ćelija

su eksperimentalno testirane te

optimizirane u svrhu dobijanja optimalnog

broja ćelija potrebnih za uspješnu analizu

uzorka. Prije svega, testiran je utjecaj

korištenja kupovne i laboratorijski

pripremljene fiziološke otopine koja se

koristi kao medij za izolaciju. Komparacijom

rezultata dobijenih korištenjem obje

otopine primjećuje se signifikantan utjecaj

korištene otopine te za dobijanje optimalnih

rezultata savjetuje se korištenje

komercijalno dostupne, kupovne fiziološke

otopine. Sljedeća kritična tačka, koja je

imala i literaturno zasnovanu sumnju, jeste

utjecaj temperature na elektroforezu i

rezultate (Speit et al., 1999). Poređenjem

dobijenih rezultata korištenjem različitih

temperatura u laboratoriji je zaključeno da

optimalna temperatura za izvođenje

alkalnog komet testa treba biti u rasponu od

20-25C, što u ljetnim periodima može

predstavljati problem i ugroziti kvalitet

preparata dobijenih alkalnim komet testom.

Također pri izvođenju ovog testa pažnja

treba biti usmjerena na povremenu provjeru

pH vrijednosti pufera i otopina koje se

koriste prema protokolu kako bi se održali

alkalni uslovi. Uslovi brzine i temperature

centrifugiranja mogu biti jedan od faktora

koji utječu na varijaciju u broju ćelija.

Testiranja vezana za podešavanja centrifuge

su pokazala najbolji prinos pri korištenju

temperature od 4C, te obrtaja u vrijednosti

od 600 rcf (g). Jedan od važnih koraka

predstavlja raslojavanje uzorka odnosno

vizualizacija i prikupljanje oralnih leukocita

iz odgovarajućeg sloja (Slika 2).

Bilten, 9 2020


Slika 2: Odvajanje oralnih leukocita

Pored problema sa kojima se može

susresti prilikom izvođenja alkalnog komet

testa te oralnim leukocitima kao

materijelom za istraživanje, komet test

generalno svakodnevno doživaljava svoju

evoluciju kako kroz unaprijeđenje

instrumenata potrebnih za rad tako i

informatičkim dostignućima kroz razne

softvere koji ovu metodu čine

informativnijom i prezicnijom.

Literatura

Brunborg, G., Collins, A., Graupner, A., Gutzkow, K., Olsen, A. (2015) Reference cells and ploidy in the

comet assay. Front Genet. 27(6): 61. doi: 10.3389/fgene.2015.00061

Cortés-Gutiérrez, E., López-Fernández, C., Fernández, J., Dávila-Rodríguez, M., Johnston, S., Gosálvez, J.

(2014) Interpreting sperm DNA damage in a diverse range of mammalian sperm by means of the two-

tailed comet assay. Front Genet. 27(5): 404. doi: 10.3389/fgene.2014.00404

Langie, S., Azqueta, A., Collins, A. (2015) The comet assay: past, present, and future. Front Genet. 6: 266.

doi: 10.3389/fgene.2015.00266.

Piperakis, S. (2009) Comet assay: a brief history. Cell Biol Toxicol. 25(1): 1-3.

Rojas, E., Lorenzo, Y., Haug, K., Nicolaissen, B., Valverde, M. (2014) Epithelial cells as alternative human

biomatrices for comet assay. Front Genet. 28(5): 386. doi: 10.3389/fgene.2014.00386

Speit, G., Trenz, K., Schütz, P., Rothfuss, A., Merk, O. (1999) The influence of temperature during alkaline

treatment and electrophoresis on results obtained with the comet assay. Toxicol Lett. 110(1-2): 73-78.

2020 Bilten, 9


PREDSTAVLJAMO PROJEKT

„Nargila: užitak ili prijetnja?“

Mr. Maida Hadžić, viša stručna saradnica

Udruženje genetičara u Bosni i

Hercegovini realizira projekat pod nazivom

„Nargila: užitak ili prijetnja?“ koji je

finansijski podržan od strane Ministarstva za

obrazovanje, nauku i mlade Kantona

Sarajevo u 2019. godini. Cilj projekta je

podizanje svijesti mladih o efektima

konzumiranja nargile na genetički materijal

uz ohrabrivanje mladih da donose ispravne

odluke i izbore jer su u značajnoj mjeri i

sami odgovorni za svoje genetičko naslijeđe

i buduće potomstvo.

Poznato je da konzumacija duhana

povećava nivo genetičkih oštećenja u ćeliji

te uzrokuje više tipova karcinoma.

Posljednjih godina je jedan od

najpopularnijih konzumacija duhana,

pušenje nargile ili tzv. šiša. Nargila je u

širokoj upotrebi na Bliskom istoku u

posljednjim desetljećima, ali se njena

upotreba postupno povećavala, posebno

kod mladih ljudi koji žive u zemljama

zapadne kulture, u Americi i Evropi.

Procenat konzumenata nargile je sve veći i u

enormnom je porastu. Procjenjuje se da 100

miliona ljudi širom svijeta konzumira nargilu

svakodnevno. Nedavne naučne studije

pokazuju da je, za razliku od konzumiranja

cigareta, nargila socijalno prihvatljivija i zbog

toga postoji manje kampanja za podizanje

svijesti javnosti o postojanju ovisnosti i

štetnosti po zdravlje. Procjene Svjetske

zdravstvene organizacije (WHO) su da je

prosječna sesija konzumiranja nargile u

trajanju od 20-80 minuta, ekvivalentna

pušenju 100 i više cigareta. Izloženost

pušenju nargile je povezana sa smanjenom

tjelesnom težinom, varijacijama srčane

frekvencije, hiperglikemijom, hiper–

trigliceridemijom i povećanim rizikom od

genetičkih oštećenja koja vode ka razvoju

karcinoma. Dimnik nargile može doseći

temperaturu i do 450°C i sadrži

genotoksične, naročito klastogene

komponente kao što su katran i policiklični

aromatski ugljikovodici koji doprinose

razvoju karcinoma. Ove činjenice

naglašavaju potrebu kontinuiranog

educiranja prvenstveno mladih osoba koje

su aktivni ili pasivni konzumenti nargile. U

Bosni i Hercegovini svakodnevno raste broj

konzumenata nargile što je zabrinjavajuća

činjenica, jer su veoma popularna javna

mjesta za izlaske i okupljanja studenata i

srednjoškolaca koja to promovišu.

U okviru projekta, predviđeno je

upoznavanje učesnika (srednjoškolaca i

studenata) sa konkretnim utjecajem

konzumacije nargile na genetički materijal u

ćelijama konzumenata. Na ovaj način

Bilten, 9 2020


Udruženje genetičara u BiH će prezentirati

važnost adekvatne brige o preveniranju

genetičkih promjena izbjegavanjem

konzumiranja poznatih genotoksičnih

agenasa, u prvom redu duhana i duhanskih

derivata.

Planirana edukacija učesnika u projektu

provoditi će se u formi predavanja iz

pripadajućih oblasti genetike te u formi

praktičnog rada u laboratoriji. Ciljana

populacija mladih ljudi (studenata i

srednjoškolaca) koja pokaže

zainteresovanost za samotestiranje će imati

pristup laboratorijskom radu. Učesnici u

projektu će pripremati preparate ćelija

epitela bukalne sluznice (Slika 1), koje

predstavljaju prvu barijeru duhanskom

dimu, i u njima mikroskopski posmatrati

markere genotoksičnog i citotoksičnog

djelovanja duhana kod konzumenata

nargile. Komparirati će se frekvencija

markera genotoksičnosti kod konzumenata

nargile (aktivnih i pasivnih) i nepušača. Ovaj

segment predstavlja inovativan, naučno

utemeljen pristup prezentiranja poznatih

činjenica o utjecaju duhana na genetički

materijal, koji je rezultat opsežnih analiza

velikog broja uzoraka u internacionalnim

kolaborativnim studijama.

Slika 1: Ćelije epitela bukalne sluznice obojene akridin narančastom, 1000x uvećanje

(a - normalna diferencirana epitelna ćelija, b - diferencirana epitelna ćelija s mikronukleusom, c - karioreksija)

Značaj jednog ovakvog projekta i

educiranja mladih kao ciljne grupe leži u

činjenici da genetička oštećenja nastala kod

mlađih osoba imaju tendenciju akumulacije

te mogu rezultirati razvojem ozbiljnih

patoloških procesa kao što je karcinom.

Također, genetička oštećenja nastala u

spolnim ćelijama mogu imati značajan

utjecaj na smanjen fertilitet ili biti

prenesena na potomstvo.

a b c

2020 Bilten, 9


NAJAVE KONFERENCIJA

Pripremila: mr. Maida Hadžić, Viša stručna saradnica

Joint 3rd Donau Symposium and 4th AIT Austrian Biomarker Symposium

Translational Biomarker Development and Clinical Application

March 19-20, 2020

Vienna, Austria

https://www.applied-diagnostics.eu/

Open Conference - Budapest 2020

Human Biomonitoring and the Comet Assay

27th of March, 2020

Budapest, Hungary

http://www.hcomet.eu/open-conference-budapest-2020

https://pharmaceuticalchemistry.annualcongress.com/

https://www.applied-diagnostics.eu/http://www.hcomet.eu/open-conference-budapest-2020https://pharmaceuticalchemistry.annualcongress.com/

Bilten, 9 2020


Inter-Organ Communication in Physiology and Disease

March 15-18, 2020

EMBL Heidelberg, Germany

https://www.applied-diagnostics.eu/

The European Human Genetics Conference 2020

June 6-9, 2020

Berlin, Germany

https://www.eshg.org/94.0.html

https://foodchemistry.healthconferences.org/

16th World Congress on Structural Biology

April 16-17, 2020

Amsterdam, Netherlands

https://structuralbiologycongress.conferenceseries.com/

https://www.applied-diagnostics.eu/https://www.eshg.org/94.0.htmlhttps://foodchemistry.healthconferences.org/https://structuralbiologycongress.conferenceseries.com/

2020 Bilten, 9


15th European Conference On Fungal Genetics

February, 15-17

Rome, Italy

https://fems-microbiology.org/opportunities/15th-european-conference-on-fungal-genetics-ecfg15/

Behavioural Science-2020

May 05-06, 2020

Rome, Italy

https://behaviouralscience.healthconferences.org/

13th International Conference on Genomics and Molecular Biology

May 25-26, 2020

Rome, Italy

https://genomics.insightconferences.com/

https://fems-microbiology.org/opportunities/15th-european-conference-on-fungal-genetics-ecfg15https://behaviouralscience.healthconferences.org/https://genomics.insightconferences.com/

Bilten, 9 2020


2nd World Congress on Plant Science and Molecular Biology

June 17-19,

London UK

http://massivegroup.org/plant-science-conference/

https://www.scientificfederation.com/genetics-2020/
http://massivegroup.org/plant-science-conference/https://www.scientificfederation.com/genetics-2020/

Documents

BBiilltteenn - GENuBiHUniverzitet u Sarajevu u ovoj COST akciji i njenom promotivnom videu (). U realizaciji radionice su učestvovali sljedeći međunarodni predavači, eminentni