BIA & NA BITHMÓILÍNÍ Cb.3

Iníon Ní Chonchuir, Scoil Chaitríona 1

BIA & NA BITHMÓILÍNÍ Cb.3

Cothú- an tslí ina bhfaigheann & a úsáideann orgánaigh a chuid bia.


Príomh Feidhmeanna Bia:• Fuinneamh a chur ar fáil. • Fás & deasú cealla.• Cosaint & Atáirgeadh…

Dúile ceimiceacha: Tá 6 príomh dúil i mbia: • Carbón, • Nítrigin,• Hidrigin,• Fosfar,• Ocsaigin, • Sulfar.


Cén fath go bhfuil salainn riachtanach I nár mbia réimse??

Go mór mhór Soidiam (Na):• méid UISCE sa corp a railú.• pH an fuil a choiméad

seasamhach.• Cabhair le crapadh na matáin.


Tá trí dhúil eile atá tábhachtach d’orgánaigh beo- na Riandúile (trace)

• Iarann, • Sinc, • Copar. Toisc nach bhfuil gá leis na dúile i mórchodanna glaoitear rian dúil orthu.


Bith Móilíní: Aon móiliní déanta I ceall orgánaigh. M.s. Protéiní, nucleotídi (DNA/RNA), Hormóin, Lipidí…


Tá 4 príomh bith móilíní BIA :

1. Carbaihiodráit, 2. Lipídí (Saill/ola), 3. Próitéin & 4. Vitimíní


1. Carbaihiodráit• Na dúile/Déanta as:

Carbóin, Hidrigin & Ocsaigin.

• Tógáil: H & O i gcóimheas (ratio) 2:1 i gcónaí.

An fhoirmle ginearálta ná Cx(H2O)y

m.sh. (glúcós ná C6H12O6. )

Aonaid siúcra/móilíní siúcra a bhíonn ontu.


Tá trí chineál Carbaihiodráití:• Aicmítear (classified) de réir líon na móilíní siúcra

a bhí iontu. 1. Monaisiúicrídí, 2. Déshiúicrídí & 3. Polaisiúicrídí

Carbaihiodráit: C X (H₂O)Y

Monaisiúicrídí: -Glúcós - Fructós

Polaisiúicrídí: -Ceallalóis - Stáirse - Citin

Déshiúicrídí:- Siúcróis- Lactóis- Maltóis


(a) MonasiúicrídíStructúir: Aonad singile siúcra m.sh. glúcós, fruchtós. Sámplaí: Glúcós- an coitianta. * Príomh foinse fuinneamh in orgánaigh.* Déanann plandaí é le linn fótaisintéis.

Blas: Milis

Siúcra Dí-ocsaídiúchán: shiúcra a dtéann DEARG nuair a fhiuchtar (boil) é i dtuaslagán Benedict.


(b) DéshiúicrídíStructúir: 2 monasiúicrídí le chéileSamplaí: Siúcrós(gnáth siúcra), lachtós (siúcra bainne) &Maltós.• Glúcós + Fruchtós = Siúcrós• Glúcós + Galachtós = Lachtós• Glúcós + Glúcós = Maltós

Blas: Milis.Who Has Lactose Intolerance? Infants & small children have the enzyme lactase so they can digest mothers' milk. However, during childhood, lactase begins to disappear in many people. By adolescence, it is gone in about 75% of African-Americans, Jews, Native Americans, Hispanic persons, and in 90% of Asians.


(c) Polaisiúicrídí Structúir: slabhra monasiúicrídí nasctha le chéile.Blas: Níl siad milis & tá siad dotuaslaghta in uisce2 Saghas: De réir na fheidhmeanna a bhíonn acu:

(a) Stóráil- Stáirse & Glicigin. • Stáirse: an stóir bhia i cealla plandaí. • Glicigin: an stóir carbaihiodráit in ainmhí. Muna

bhfuil glúcós ag teastáil ag an orgánaigh lionann sé an stóir glicigin sna Matán, an t-Ae & na hinchinne.

(Nuair atá na stóir seo lán stóráiltar aon breis glúcós mar saille faoin craiceann….)


Polaisiúcrídí Stóráil ainmhí: Glicigin

Rialíonn an hormoin Inslin ionsú Glúcós sna chealla.



3. Polaisiúicrídí- Structúireach (b) Structúireach (strutúirí a tógáil sa corp):

• Ceallalós (snaithín)- Déanann ceallalós an príomh chuid don chill bhalla. Cabhraíonn sé leis an bplanda seasamh.

Ní faighmíd AON cothathigh asach deanann sé cosc ar iatach (constipation).

• Citin- eiseachnámharlach nafeithidí & I chill bhalla Fungais mar muisirúin.


Feidhmeanna na carbaihiodráití:1. Fuinneamh a chur ar fáil don chorp. 17kJ/gram.2.Stór bia – plandaí i riocht stáirse ainmhithe i riocht glicigine3.Farasbarr (excess) Carbaihiodráite/Stóir: m.sh. Glicigine, saill.4.Meitibileacht – úsáidtear glúcós i riospráid & I plandaí déantar glúcós i rith fótaisintéis


Foinsaí Carbaihidráití sa bia réimse:• Monaisiúicrídí: torthaí, mil, & subh• Déshiúicrídí: Siúcróis- torthaí & siúcra boird. Lactóis- bainne.Maltóis- síolta a mbionn ag peachadh.• Polaisiúicrídí: Stáirse: Arán, Rís,

Pasta, Prátaí.• Ceallalós: fTorthaí, Glasraí, Arbharr,

cnónna..


Saillte agus ólaí – na LipidíDéanta as: na dúile Carbón, Ocsaigin & Hidrigin. Structuir: aon mhóilín amháin gliocróil & é nasctha le trí mhóilín d’aigéad sailleach, ‘Trí Ghlicríd’ a glaoitear ar an móilín lipid is lú seo.

Móilín amháín Lipid (Saille nó Ola)

Saillte- lipidí atá solad ag teocht an tseomraOla- lipidí atá mar leacht ag teocht an tseomra.


2. Lipidí: 2 Saghas: Sáithithe nó neamh-sáithithe a bhíonn na haigéid shailleacha.• I saillte ainmhithe a bhíonn

na haigéid shailleacha sáithithe le fáil m.sh. ím.

• Bíonn na haigéid shailleacha neamh-sáithithe le fáil in olaí glasraí, síoltaí agus éisc.


Fosfailipid: Má aistrítear mhóilín d’aigéad sailleach le fosfáite. Úsáid- An tábhachtach chun chill scannáin a dhéanamh.• Bíonn siad dothuaslagtha

in uisce ach intuaslagtha i gclóraform & alcól te.

Móilín Fosfailipid


Feidhmeanna na Lipidí:(a) Structúireach: 1. Déantús an chill scannáin2. Insliú do ainmhí3. Déantús an cúitín céireach (waxy) barr na duilleoga sna plandaí4. Cosaint timpeall orgáin ainmhí m.s. Duáin (kidneys)


Feidhmeann an lipidí- Meitabealach

(b) Meitibalach: 1. Stóir fuinneamh

2. Stóráil na Vitimíní saille intuaslagtha (A,D,E,K)

3. Cuid mar hormóin.


3. PróitéinDéanta as/Dúile: C, H, O & N –Nitrigin.(uaireanta S, Sulfar fresin)Structúir: déanta d’aimínaigéadí ina slabhraí fada. (20 aimínaigéad difrúile).

Peiptíd= a thugtar ar roinnt aimínaigéid ceangailte le chéile


Próitéiní déanta sa corp: do Einsímí, Hormón, próitéin i matán, miósin agus líocha (pigments).

Foinnsaí Phróitéiní: Feoil rua, Uibheacha, Iasc & i dtáirgí bainne, piseánanna, cnónna srl….


Struchtúr na bpróitéiní:• Bíonn aimín ghrúpa & grúpa carbocsaileach.


*Difrúil le carb & lipidí mar NÍ FÉIDIR le do chorp stóir Phrótéine a coiméad!!

Eisfhearadh: Ní féidir próitéiní a stóráil sa chorp. Dianscaoiltear aon BREIS aimínaigéad san Ae. Baintear as an ghrúpa NH2(dí aimíníú) & déanann sé úiré – (déantar fual as seo sna Duáin). Stóraltear aon bhreis ______________ &

_________________ mar saille faoin craiceann


Caifear roinnt amínaigéidí a choiméad do gach Chill:

• Taréis díléa téann na haimínaigéid isteach san fuil & déantar stór beag sna cealla óna ndéantar na próitéiní a bhíonn ag teastáil ón gcorp.


Cruth na slabhraí polaipeiptíd:1. Casta – próitéiní snáitheacha m.sh. Ceirtín 2. Infhillte – m.sh. einsímí & hormón3. Measctha le ceimiceacha eile m.sh. haemaglóibin i fhuil chill dearg.


Feidhmeanna na bpróitéiní:

17kJ fuinnimh/g ar fáil ACH: • Ní úsáidfidh an corp an próitéin do fuinneamh ach

amháin nuair atá gá (i gcás síor ocrais).

(a) Prótéiní Struchtúireach: * Le na fosfalipíd= cill scannán a dhéanamh. • Feictear iad mar ceiritin – próitéin na gruaige, & na n-ingine• Laistin & collaigin sa craiceann &• Míosin (myosin) sna matáin


(b) Meitibileacha::

• Einsímí- amaláise, maltáis, cataláise srl…

• Hormón – Insilin, Adrenilín srl…..

• Antasubstaint- chun trid in naghadih galair


4. Vitimíní• Níl ag teastáil ach an

beagán dóibh ach mar sin féin bíonn siad riachtanach don sláinte.

• Vit. A, B, C, D, E, K


4. Vitimíní : Saille no Uisce intuaslagtha.• Vitimíní A, D,E & K : intuaslagtha i

saill.• Vitimín B & C: intuaslagtha I H₂O

**Stór na vitimíní saill sa chorp- sa t-Ae & saill faoin craiceann-

** Ach ní féidir vitimíní intuaslagtha in uisce a stóráil.


Vitimín C – Aigéad AscorbachFoinnse: Is iad oráistí (torthaí citris), cuiríní dubha, & glasraí duilleachaFeidhm: Tábhachtach do na fíochán tacaíochta m.sh. cnámh , fuil (loingeán &ballnasc) Galair Easpa: Scorbach.Siomptóim: Drandail bog & ag cur fola.


Vitimín D –An cailcifearól:Foinnse: Olaí Ae éisc, Uibheacha, agus táirgí déiríochta/bainne.*& Déanta sa chraiceann (solas na gréine) Feidhm: Cailciam a ionsú Galar Easpa: Raicíteas Siomptóim: Ní forbraíonn na cnámha.

http://www.youtube.com/watch?v=nt9u7CfVoc4


5. Mianraí: Ceimiceáin neamhorgánacha (ní bithmóilíní!) • Ní foinse fuinnimh iad. Príomh fheidhmeanna na mianraí

Sna Ainmhí: Cailciam- cnámha/fhiacla Iarann: tá gá le hiarann haemogloibín a dhéanamh

Sna Plandaí: Cailciam: lannóg láir a dhéanamh chun cealla plandaí a coimeád le chéile.Magnesiam: clóraplastaí a thógáil sa chill planda.

Lannóg lárnach


Uisce H₂O:1. Tuaslagóir uilíoch é an t-uisce. Meán D’imoibrithe ceimiceacha & DO iompar.2. Is ionsúitheoir maith teocht é an t-uisce i.e. coimeádann sé an teocht. 3. Mar chuid de imoibrithe ceimiceacha m.sh. fótaisintéis, riospráid.4. Bíonn rudaí in ann bogadh isteach is amach ó cheallaí nuair atá siad intuaslagtha in uisce (glúcós).


Documents

BIA & NA BITHMÓILÍNÍ Cb.3