PL

B I A O R U S K I S Z L A K

B A R O K O W Y B i a o r u P n o c n o - W s c h o d n i a n a V i a R e g i a

Tekst: Wojciech Boberski (noty o obiektach), Micha Kurzej (wstp)

Konsulatacja naukowa: Andrzej Betlej, Piotr Krasny

Redakcja jzykowa: Tomasz Pasteczka

Wsparcie merytoryczne: Grzegorz Zajczkowski

Koordynacja projektu: Natalia Kertyczak, Andrei Yanushkevich

Fotografie: Piotr Jamski (wybr zdj), Micha Kurzej, Kinga Blaschke

Kolorowanie zdj archiwalnych: Nessa Vardamir

Projekt graficzny i skad: Magorzata Szandaa

Tre publikacji jest dostpna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeone na rzecz autorw. Zezwala si na dowolne wykorzystanie utwo-ru, pod warunkiem zachowania ww. informacji, w tym informacji o stosowanej licencji oraz o posiadaczach praw.

Via Regia to od XIV wieku droga handlowa -czca Hiszpani z krajami Europy Wschodniej, a take gwny trakt handlowy czcy Krakw, Wielkie Ksistwo Litewskie z Moskw. To rw-nie droga wymiany idei pomidzy Zachodem i Wschodem. T drog na teren Wielkiego Ksi-stwa przybywali artyci ze lska, Czech oraz z pnocnych Woch, zwaszcza z rejonu jeziora Como, przynoszc nowe idee artystyczne, wy-wodzce si z najlepszych realizacji architekto-nicznych na ziemiach tych artystw.Broszura Biaoruski szlak barokowy. Biaoru na Via Regia jest prb tematycznego spoj-rzenia na biaoruski odcinek Via Regia oraz kwesti architektury sakralnej tego obszaru, bdc unikalnym wyrnikiem tych terenw w europejskiej przestrzeni kulturowej. W szcze-glnoci architektura sakralna drugiej poowy XVIII wieku zostawia na tych ziemiach lad w postaci kociow, charakteryzujcych si zwy-kle dwoma strzelistymi, smukymi wieami, prostymi planami architektonicznymi oraz od-woaniem do krzywoliniowych rzebiarskich fasad. Kocioy te take umiejtnie umieszczone w przestrzeni miast stworzyy swoist domi-nant krajobrazow tych miejscowoci.Biaoruski szlak barokowy jest turystycznym rozwiniciem gwnego przebiegu trasy Via Re-gia na linii Sandomierz-Lublin-Grodno-Wilno, oraz Wilno-Smolesk. Przebiega take poprzez inne lokalne historyczne drogi kulturowe np.: trakt handlowy Wilno-Misk-Witebsk. Niniej-sza broszura stanowi pierwszy krok w kierunku wytyczenia szlaku architektury barokowej na Biaorusi. Naszym celem jest zarwno opraco-wanie i popularyzacja dostpnych materiaw na ten temat, jak rwnie zachcenie badaczy do pogbionych bada w tym zakresie oraz zdynamizowanie turystyki wok przedstawia-nych w publikacji obiektw. W pierwszej czci projektu udao si opracowa grup obiektw (take niestety ju nieistniejcych), istotnych dla zrozumienia fenomenu architektury tego obszaru w pnocno-wschodniej czci Biao-rusi. W przyszoci chcielibymy podj rw-nie tematyk architektury obszaru Biaorusi Zachodniej, Poudniowej (Polesia), Wschodniej (od Orszy do Homla) a take okolic Miska.

W ramach niniejszej publikacji chcemy rozbu-dzi zainteresowanie tym zapomnianym przy-kadem transferu myli artystycznej, ktry na ziemiach biaoruskich znalaz now, niezwyk realizacj.

Na drodze do architektury sakralnej XVIII wieku na terenie Wielkiego Ksistwa Litewskiego

Zastosowanie linii krzywej jako elementu kompozycji architektonicznej zdarzao si ju w redniowieczu, byo jednak wtedy ograniczo-ne przede wszystkim do elementw dekoracyj-nych, takich jak maswerkowe dekoracje okien czy ebra sklepienne. Popularno krzywoli-niowych rzutw architektonicznych przypad-a dopiero na w. XVII i mimo wczeniejszych precedensw miaa charakter rewolucji. Zai-nicjowa j Francesco Borromini (15991667), ktry wykaza si niespotykan wczeniej po-mysowoci, zestawiajc odcinki okrgw i elips w fantazyjne kompozycje planw archi-tektonicznych, na ktrych wznosi budowle o pofalowanych cianach, ozdobione wygitymi gzymsami. Doskonaym przykadem takiego dziea jest koci San Carlo alle Quatro Fonta-ne, zbudowany przez niego w Rzymie dla tryni-tarzy w l. 16341644. Ta mistrzowska budowla wzbudzia zachwyt nastpnego pokolenia ar-chitektw. Wyrnia si wrd nich Guarino Guarini (16241683), czonek zakonu teatynw, matematyk, filozof i teolog. Kontynuowa on architektoniczne eksperymenty Borrominiego, projektujc kocioy na rzucie kilku przecina-jcych si elips, i czy ich wyniki z inspiracj zaalpejsk architektur redniowieczn zarw-no z terenu Francji, jak i arabskiej Andaluzji (jak w turyskim kociele San Lorezo, 16681687. Osiga w tym efekty rwnie niezwyke, jak synteza kartezjaskiego racjonalizmu i religijnej mistyki, do ktrej dy w pismach filozoficz-nych.Twrczo Guariniego znalaza licznych konty-nuatorw w Piemoncie. Naleeli do nich Filippo Juvarra (16781736), twrca paacu myliwskie-go w Stupinigi pod Turynem (17291733) mo-numentalnego zaoenia z wielk sal na rzucie dwch skrzyowanych elips, a take Benedetto

W S T P

1

Vittone (17051770), twrca wielu okazaych budowli o centralizujcych wklso-wypu-kych cianach, takich jak koci Santa Chiara w Bra (17421748). Projekty genialnego teatyna oddziaay jednak znacznie szerzej za pored-nictwem opracowanego przez niego traktatu o architekturze, ktrego ryciny byy znane w caej Europie. Jedna z nich ukazuje niezreali-zowany projekt kocioa w Pradze, wzbudzajcy szczeglne zainteresowanie tamtejszych archi-tektw, wrd ktrych pierwszoplanow po-staci by Krzysztof Dientzenhofer (16551722). Mia on moliwo obejrzenia dzie Guariniego w Turynie, a dowiadczenia te wykorzysta wznoszc kocioy na rzucie sekwencji prze-nikajcych si elips m.in. dla benedyktynw w Brzewnowie pod Prag (17081721) i jezui-tw na praskiej Maej Stronie (17091717).

Ekspresyjne i malownicze budowle o krzywo-liniowych rzutach szybko zaczy wyznacza gwny nurt twrczoci praskiego rodowi-ska architektonicznego, a za spraw architek-tw modszego pokolenia ozdobiy wszystkie kraje Krlestwa Czech. Najciekawszym z nich by Jan Baej Santini-Aichel (16771723), kt-ry nawizywa do dzie Guariniego zarwno w budowlach o antykizujcej artykulacji (ko-ci w Ktinach koo Brna, 17181750), jak i in-spirowanych architektur redniowieczn (ko-ci w dziarze nad Sazaw, 17191722), w obu

przypadkach popisujc si niezwyk fantazj i mistrzostwem architektonicznym. Najwiksz liczb wybitnych budowli wznis Kilian Igna-cy Dientzenhoffer (16891751), syn Krzysztofa, dziaajcy rwnie na lsku, gdzie zaprojek-towa koci na Legnickim Polu (17271731, a by moe take niezwykle monumentalny koci Cystersw w Krzeszowie (17281735). Sztuka Borrominiego i Guariniego znalaza wybitnych kontynuatorw rwnie w Austrii. Nalea do nich Johann Michael Prunner (16691739), twrca m.in. kocioa pielgrzymkowego w Stadl-Paura (17141724). Wrd wybitnych przykadw naley te wymieni wiedeski koci Pijarw (17161722), o pofalowanych cianach i niepewnym autorstwie, wizanym przez niektrych z Johannem Lucasem von Hil-debrandtem (16681745).

Fantazyjna, krzywoliniowa architektura nie-stety nie staa si nigdy tak popularna w Pol-sce. Wyjtkiem byy ziemie ruskie, gdzie dzia-a Bernard Meretyn (zm. 1759), twrca m.in. lwowskiej katedry gr.-kat. pw. w. Jerzego (17441772) i kocioa Misjonarzy w Horodence (ukocz. 1760), wyranie zalenego od twr-czoci Kiliana Ignacego Dientzenhoffera, ktry mg by jego nauczycielem. Przewanie sfalowanie cian ograniczao si jednak do fasady. Do wczesnych przykadw nale mazowieckie kocioy Pijarw w owi-

Koci Jezuitw, Maa Strona, Praga; fot.: Kinga Blaschke Koci w dziarze nad Sazaw; fot.: Micha Kurzej

2

czu (17201731) i parafialny w Karczewie (17281743), oba wizane z Karolem Antonim Bayem (16781742), a take koci Cystersw w wiel-kopolskim Ldzie (17281733), zaprojektowany przez Pompea Ferrariego (zm. 1736). Rozwi-zania takie byy popularne na ziemiach ruskich czy to w odmianie bezwieowej, o wklsym polu gwnym, jak w kocioach Karmelitw w Berdyczowie (17371754) i Dominikanw we Lwowie (17441764), zaprojektowanych przez Jana de Witte (17091785), czy dwuwieowej, wypukej, ujtej skonie dostawionymi wiea-mi jak w kociele Pijarw w Chemie (17531763), autorstwa Pawa Antoniego Fontany (16961765) lub w ogromnej cerkwi monasteru Bazylianw w Poczajowie (17711779). Skrom-niejszym przykadem podobnego rozwizania jest koci w wielkopolskim Lubaszu (17511761). Naley te wspomnie o unikatowym dziele maopolskim, ktrym jest jednowieowy koci Trynitarzy (obecnie Bonifratrw) w Kra-kowie (17521758). W architekturze polskiej d-enie do zdynamizowania kompozycji architek-tonicznej ograniczao si jednak przewanie do skonego dostawienia pilastrw lub nieznacz-nego wybrzuszenia drobnych fragmentw mu-rw, wzniesionych zasadniczo na linii prostej.

Na tym tle wida wyranie odmienno ar-chitektury Wielkiego Ksistwa Litewskiego, gdzie ok. po. w. XVIII ekspresyjne w wyrazie budowle o rzebiarsko potraktowanej bryle za-czy wyznacza gwny nurt architektoniczny. Zjawisko to od dawna intrygowao badaczy, ktrzy spekulowali, czy byo ono wynikiem twrczoci artystw przybywajcych na Litw z Italii, czy uksztatowao si w wyniku wpy-ww czeskich, czy moe wiadczy o niezwykej inwencji budowniczych wileskich, korzystaj-cych ze wzorw graficznych. Kwestia ta wydaje si, przynajmniej na razie, niemoliwa do roz-strzygnicia, dlatego warto spojrze na w fe-nomen z innej strony. Pamitajc, e w w. XVIII o ksztacie budowli przewanie decydowa jej fundator, nie za architekt, trzeba stwierdzi, e na Litwie, w przeciwiestwie do Polski, taka ekspresyjna architektura staa si modna nie tylko wrd wskiej elity. Zaowocowaa ona ogromnym popytem, ktry znalaz odpowied w ofercie utalentowanych budowniczych, czyn-nych w Wilnie gdzie powstay najwybitniejsze dziea ale te w mniejszych miastach i na da-lekiej prowincji.Wspomniany nurt mia jednak specyficzny charakter i podobnie jak w innych czciach Rzeczypospolitej by ograniczony przewanie do elementw drugorzdnych, czsto dodawa-nych do wczeniejszych budowli, lub tradycyj-nych kompozycji modernizowanych w sposb do powierzchowny. W architekturze sakral-nej byy to przewanie fasady lub tylko grne kondygnacje wie, a we wntrzach otarze lub chry muzyczne. Te elementy uzyskiway jed-nak wyjtkowy monumentalizm i stopie kom-plikacji rzadko spotykany gdziekolwiek indziej, a czsto byy przy tym opracowywane z wyjt-kowym artyzmem.

Katedra gr.-kat. pw. w. Jerzego; fot.: Micha Kurzej

3

Klasztor Bazylianw Ufundowany w r. 1637 przez wojewod mci-sawskiego Jzefa Korsaka (zm. 1643). By najwaniejsz obok Wilna i Bytenia placw-k zakonu w Wielkim Ksistwie Litewskim. W w. XVIII mieci nowicjat, wysze szkoy zakonne oraz rezydencj archimandryty li-tewskiego prowincjaa, ktry zazwyczaj peni jednoczenie obowizki tutejszego superio-ra. Po kasacie klasztoru (1834) otworzono tu w r. 1847 prawosawny mski monaster Na-rodzenia NMP, ktry zamknito w r. 1874. W l. 19011915 mieci si tu monaster eski, ewakuowany std do Jalca (gubernia orowska). W r. 1920 w klasztorze umieszczono garnizon Korpusu Ochrony Pogranicza. Podczas II wojny wiatowej budowle zajmoway wizienie led-cze NKWD (19391941) i niemiecki obz kon-centracyjny (19411944), a od jej zakoczenia do dzisiaj wizienie o zaostrzonym rygorze nazywane Teksas.Jest to budynek pitrowy, zbudowany na planie litery H, do ktrego od wsch. przylegaa cer-kiew.

Cerkiew Bazylianw p.w. w. Piotra i w. Pawa

Murowana w l. 17561763 staraniem zako-nu. Zaprojektowa j Domenico lub Antonio Paracca. W l. 17661776 zostaa powikszona o oratorium. Odrestaurowano j w r. 1820 staraniem superiora Tadeusza Majewskiego; w l. 19011909 zostaa gruntownie wyremonto-wana (m.in. rozbudowano oratorium, zaoono elbetonowe sklepienia, zamalowano cienne dekoracje malarskie wntrza i elewacji, wsta-wiono drewniany ikonostas. W r. 1920 cerkiew zostaa przekazana katolikom. Po raz ostatni odnowiono j w r. 1930. Od r. 1949 jej mury byy stopniowo rozbierane, a w r. 1970 wysadzone w powietrze. W korpusie bazyliki wykorzystano schemat krzya wpisanego w prostokt. Symetria wy-rniaa nie tylko fasad, lecz take elewacje boczne z nieznacznie wystpujcymi i odcinko-wo zamknitymi wskimi ramionami transep-

tu. Strzelista, rozfalowana dwuwieowa fasada skomponowana na linii wklso-wypukej, fan-tazyjne ksztaty szczytw, hemw wieowych, plastyczne wykroje otworw okiennych i profili oraz wysokiej klasy wystrj i detal sztukatorski tworzyy arcydzieo europejskiej architektury w. XVIII. Ekspresyjna architektura Berezwecza znajduje podobiestwa w wielu pnobaroko-wych wityniach Wielkiego Ksistwa Litew-skiego.

B e r e z w e c zbia. , ros. ; obecnie pn.-wsch. dzielnica miasta Gbokie, obwd witebski

Cerkiew Bazylianw p.w. w. Piotra i w. Pawa

4

150 km na pn. od Miska znajdowao si miejsce nazywane Bud, pooone w puszczy zapisanej przez Aleksandra Jagielloczyka bernardynom wileskim w r. 1504. W r. 1588 dowiadczono tam pierwszych objawie. Po r. 1613, kiedy trafi tam i zasyn askami obraz Matki Bo-ej (ukoronowany w r. 1998), przywieziony z Rzymu przez wojewod wileskiego Jana Paca, rozwin si ruch ptniczy. W l. 16331643 staraniem gwardiana Floriana Kaleckiego, z funduszy wojewody poockiego, hetmana Ja-nusza Kiszki (zm. 1653), architekt Andrzej Kro-mer zbudowa niewielk dwuwieow wity-ni ozdobion w r. 1649 czarno-zotym otarzem perspektywicznym (obecnie jest to kaplica p.w. w. Barbary, usytuowana z boku prezbiterium nowego kocioa). W r. 1732 Budsaw otrzyma prawa miejskie.

Klasztor Bernardynw

Konwent powsta w r. 1661. Klasztor zbudowa-no w l. 17501787 z fundacji choryny kowie-skiej Barbary z Sokoliskich Skorulskiej. Skaso-wano go w r. 1858. Od r. 1863 mieciy si w nim koszary. Zosta rozebrany pod koniec w. XIX.By to budynek murowany, pitrowy, zbudo-wany na planie podkowy, dowizany jednym skrzydem do kaplicy w. Barbary. Mia od stro-ny placu wejcie zaznaczone wie.

Koci Bernardynw p.w. Wniebowzicia NMP

Murowany w l. 17671783 pod kierunkiem gwardiana Konstantego Pensy, zapewne we-dug projektu Jzefa Fontany. Od r. 1783 funk-cjonowaa przy nim parafia. W l. 17831790 zosta ozdobiony dziewicioma iluzjonistycz-nymi otarzami bocznymi (mal. Kazimierz An-toszewski) oraz wydzielajcym chr zakonny, parawanowym otarzem g., wykonanym w l. 17841790, zapewne wedug projektu Marcina Knackfusa. W l. 19241939 i po 1992 by podda-wany gruntownej restauracji. W r. 1993 sank-tuarium otrzymao rang bazyliki mniejszej. Odrodzi si ruch pielgrzymkowy, ktrego kul-minacj s coroczne uroczystoci w dniu 2 lipca. W r. 1996 do Budsawia powrcili bernardyni.Koci zbudowany na planie krzya aciskie-go ma dugie prostoktne prezbiterium i szero-k (50 m), niezwykle monumentaln dwukon-dygacyjn fasad, opit kolumnami, z wieami wysunitymi na boki. Naley do najwikszych wity zbudowanych na ziemiach Rzeczypo-spolitej w w. XVIII . Przso krzyowe akcen-tuje owalna lepa kopua ukryta w konstrukcji dachu. Rzut fasady nawizuje do niezrealizo-wanego w Rzymie projektu kocioa San Carlo al Corso (1613, Onorio i Martino Longhi), wy-korzystanego wczeniej przez Jzefa Fontan w katedrze bazyliaskiej w Witebsku.

B u d s a wbia. , ros. ; obwd miski

Fasada kocioa Bernardynw p.w. Wniebowzicia NMP Koci Bernardynw p.w. Wniebowzicia NMP nawa gwna 5

Klasztor Karmelitw BosychUfundowany przez wojewod mcisawskie-go Jzefa Korsaka, ktry przekaza zakonowi swoj (poock) cz miasta. Zbudowano go w l. 16411646. Od r. 1727 by siedzib prze-niesionego z Wilna nowicjatu. Skasowano go w r. 1862. Po r. 1864 zosta zamieniony na wi-zienie i kwater policji, a w r. 1892 czciowo ro-zebrany. Po r. 1945 w jedynym ocalaym skrzyd-le miecia si mleczarnia i fabryka konserw. By to budynek dwupitrowy, przylegajcy do pn.-zach. boku prezbiterium i tworzcy z nim czworobok z wewntrznym dziedzicem.

Koci Karmelitw Bosych p.w. Wniebowzicia NMP

Murowany w l. 16391654. Odrestaurowano go po zniszczeniach w r. 1655. Zosta konsekrowa-ny w r. 1735. W po. w. XVIII w. zosta rozbu-dowany (zapewne przez architekta Abrahama Wrtznera) o wiee i szczyt zwrconej do ryn-ku fasady, a take poprzedzony trjprzelotow bram. Po kasacie klasztoru koci zamknito w r. 1864, w r. 1872 oddano go prawosawnym,

a nastpnie, w l. 18751878, adaptowano na sobr p.w. Narodzenia Bogarodzicy (m.in. zwieczono go wtedy drewnian kopu, kt-ra spona w r. 1944). witynia powrcia do katolikw w r. 1921. Odnowiono ja w r. 1932. Obecnie znw jest soborem. Koci, zbudowany na planie prostokta, mia transept i masywne wiee od strony prezbite-rium. W trakcie modernizacji w po. w. XVIII do-dano od strony fasady wiee o zwajcych si ku grze kondygnacjach, opitych w naroach wizkami kolumn i pilastrw, oraz flankowa-ny przez nie lekko wybrzuszony parawanowy fronton, ktry wyrnia rozdrobniona deko-racja w formie nisz i profilowanych gzymsw. W w. XVIII wntrze zdobio pitnacie otarzy.

Koci parafialny p.w. w. TrjcyParafia zostaa zaoona w r. 1628 przez woje-wod mcisawskiego Jzefa Korsaka. W r. 1639 uposaono j z funduszu karmelitaskiego. Dziaaa przy kociele usytuowanym po wsch. stronie rynku, naprzeciwko kocioa Karmeli-tw. Murowany w l. 17641782 staraniem probosz-cza Antoniego Jaszczota (zm. 1782), ukoczony przez jego nastpc ks. Michaa Fiedorowicza. By nieprzerwanie czynny od czasu fundacji. W l. 19021908 zosta rozbudowany o nawy boczne, transept, zakrystie i dwie grne kon-dygnacje wie wedug projektu Adama Dubo-wika. Wyremontowano go w l. 19872003. Koci wzniesiono na sztucznym pagrku. Pierwotnie by jednonawowy, z zamknitym apsyd prezbiterium zwieczonym wysokim szczytem na planie pkola. Wysmuka dwu-wieowa fasada jest podzielona w wielkim porzdku wizkami pilastrw i ukonie usta-wionymi pfilarami, ktre akcentuj naroa grnych kondygnacji wie oraz lekko wypuke pole rodkowe uwieczone wysokim fantazyj-nym szczytem ujtym w wolutowe spywy. We-wntrz zachoway si trzy drewniane otarze z w. XVIII. W grnej kondygnacji otarza g. znajduje si syncy askami obraz Matki Bo-skiej Podchrnej (Gbockiej), przeniesiony w r. 1865 z kocioa odebranego Karmelitom.

G b o k i ebia. , ros. ; obwd witebski

Koci Parafialny p.w. witej Trjcy

6

Miasteczko nad Dzisn, naleao kolejno do Sapiehw (od w. XVI), Hylzenw (17391782) i Szyrynw (17821939).

Koci parafialny p.w. Przemienienia Paskiego

Murowany w l. 17821787 z fundacji waciciela miasteczka, sdziego grodzkiego bracawskiego Ignacego Zrini-Szyryna (zm. 1796) i Marianny z Jakubowskich. By przeznaczony na mauzole-um rodzinne. Od r. 1810 dziaaa przy nim pa-rafia. Zamknito go w r. 1948, a w r. 1988 zwr-cono katolikom. Jest to koci dwuwieowy, jednonawowy z niszym, zamknitym odcinkowo prezbite-rium. Nawizuje w bryle do kocioa Pijarw w ukach. Strzeliste wiee s wysunite z na-roy korpusu, a ich dwie ostatnie kondygnacje s coraz wsze w stosunku do pooonych ni-ej. Parapet empory organowej zdobi stiukowa dekoracja przedstawiajca instrumenty mu-zyczne.

H e r m a n o w i c z ebia. , ros. ; obwd witebski

Wioska pooona 20 km na pn.-zach. od Mohy-lewa. W l. 16321835 znajdowaa si tu rezyden-cja karmelitw trzewiczkowych (pozosta po niej budynek klasztorny z w. XVIII).

Klasztor Dominikanw

Zaoony w r. 1681 przez chorego nadworne-go litewskiego Konstantego Wadysawa Paca i Aleksandr z Lisowskich. Skasowany w roku 1832.By to budynek drewniany. Nie istnieje.

Koci Dominikanw p.w. w. Mikoaja

Murowany ok. l. 17601770 kosztem pisarza wielkiego litewskiego Antoniego Michaa Paca (zm. 1774) i Teresy z Radziwiw. Konsekro-wano go w r. 1780. Po kasacie klasztoru funk-cjonowaa przy nim parafia. W r. 1865 wityni

zajto na cerkiew p.w. Aleksandra Newskiego i w r. 1872 przebudowano. Koci, opuszczony w r. 1940, pozostaje w ruinie (remont podjty w r. 1998 zosta zaniechany po ustawieniu rusz-towa). Jest to koci cienno-filarowy z kwadratowym prezbiterium. Naw ujmuj wklse wnki (po-dobnie jak w kocioach Dominikanw w Po-siniu w Inflantach, Franciszkanw w Dzinie i w ufundowanym przez Paca kociele w Je-znie na Litwie). Szersze o grubo muru przso rodkowe wyznacza pytki transept. Wewntrz zachowa si stiukowy otarz g. oraz wklso-wypuka empora organowa. Dwuwieow fasad podzielon pilastrami, przebudowan w r. 1872 (szczyt i zwieczenia wie), flankuj rozchylone bramki, tworzce przed wejciem trapezoidalny dziedziniec.

K n i a y c ebia. , ros. ; obwd mohylewski

Koci parafialny p.w. Przemienienia Paskiego

7

Miejscowo pooona 25 km na wsch. od Wi-lejki. W majtku ofiarowanym w r. 1652 przez Pawa Laskowskiego SJ kolegium akademickie-mu w Wilnie dziaaa jezuicka stacja misyjna. Po kasacie zakonu w r. 1773 naleaa do bpa mudzkiego Aleksandra Horaina.

koci parafialny p.w. Niepokalanego Poczcia NMP

Murowany w l. 17631765 staraniem rektora

grodzieskiego o. Kazimierza Wazgirda SJ, pro-boszcza Felicjana Sulistrowskiego SJ oraz pod-czaszego Michaa Widmonta. Konsekrowano go w r. 1780.Prostoktna sala o paskiej fasadzie zwieczo-nej szczytem ujtym w wolutowe spywy. We wntrzu nakrytym stropem stoj trzy otarze, w tym architektoniczny otarz g., ktry deko-racj malarsk pokry o. Fryderyk Obst SJ (zm. po 1777).

K o c i e n i e w i c z ebia. ; ros. ; obwd miski

8

Poock: Koci Jezuitw p.w. Nawiedzenia NMP i w. Stefana (patrz str.13-15). Obraz Adoracji Matki Boej przez witych jezuickich. Autor: Szymon Czechowicz (warsztat). Aktualna lokalizacja obrazu: koci p. w. Wniebowzicia Najwitszej Marii Panny w Opolu Lubelskim (Polska).

Miejscowo od r. 1731 stanowia dobra Ogi-skich, a od r. 1786 Wakowiczw. Misja jezui-tw istniaa tu od r. 1731.

Koci Jezuitw p.w. w. Judy Tade-usza, w. Ignacego i w. Franciszka Ksawerego

Murowany w l. 17661774 (bez sklepie i wie) z fundacji kasztelana trockiego Tadeusza Ogi-skiego (zm. 1783) i jego siostry, kasztelanowej mcisawskiej Elbiety z Ogiskich Puzyniny (zm. 1767), staraniem superiora Wadysawa Goaszewskiego. Od r. 1773 funkcjonowaa przy nim parafia. Konsekrowano go w r. 1777. W 1. po. w. XIX zosta przebudowany w stylu klasycyzmu (grne kondygnacje wie, pokr-

gy fronton, ogrodzenie, brama). W r. 1948 ko-ci zamknito. Od r. 1971 miecia si w nim hurtownia zomu. Zwrcono go katolikom w r. 1990. Jest to koci z transeptem, lep kopu i od-cinkowo zamknitym prezbiterium. Pask dwuwieow fasad i elewacje obiega fryz try-glifowy. Wntrze zdobi pi otarzy i iluzjoni-styczna dekoracja malarska (mal. Kazimierz Antoszewski, po 1786) sfinansowana przez Ta-deusza i Ann Wakowiczw. Portrety funda-torw kocioa zostay przeniesione z uczaja do muzeum w Witebsku.

u c z a jbia. , ros. ; obwd witebski

Koci Jezuitw p.w. w. Judy Tadeusza, w. Ignacego i w. Franciszka Ksawerego 9

Kolegium PijarwUfundowane w r. 1741 przez kasztelana poo-ckiego Waleriana ab (zm. 1753) w jego do-brach dziedzicznych. Budynek wznoszono do r. 1804. Do kasaty w r. 1832 dziaay synne szkoy zw. od jego imienia Walerianowskimi. By to budynek zbudowany na planie prostok-ta. Nie istnieje.

Koci Pijarw p.w. w. Michaa Archanioa

Murowany w l. 17421756 zapewne pod kierun-kiem architekta Abrahama Wrtznera, uko-czony staraniem wdowy po fundatorze, Joan-ny ze Skorulskich, i jego syna, Ignacego aby, krlewskiego szambelana. By remontowany w r. 1805 staraniem kolatorki Ludwiki z Kie-brzw abiny. W r. 1835 koci zosta opusz-czony, a w r. 1843 zamieniony na cerkiew. W l. 19191948 i od r. 1988 nalea do katolikw. Funkcjonuje przy nim parafia.Dwuwieowa fasada o diagonalnie ustawio-nych wieach poprzedza szerok trjprzsow naw, podzielon wewntrz przyciennymi pkolumnami, oraz nisze, zamknite odcin-kowo prezbiterium. Wntrze zdobio pierwot-

nie pi drewnianych otarzy. Zwracaj uwag urozmaicony detal ornamentalny oraz formy nadokiennych gzymsw i kapiteli.

u k ibia. , ros. ; obwd witebski

Klasztor Karmelitw BosychUfundowany razem z kocioem przez dziedzi-ca miasteczka, starost zarzeckiego Antoniego Koszczyca. Skasowano go w r. 1832. Do r. 1860 internowano tu niepokorne bazylianki. Spali si w r. 1943, a jego funkcj przej dom dla cze-ladzi.

Koci Karmelitw Bosych p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej i w. Justyna

Murowany w l. po 17441754 z funduszy Anto-niego Koszczyca dla zoenia otrzymanych pod-czas audiencji u Benedykta XIV relikwii w. Ju-

styna Mczennika. W l. 17651772 na pagrkach przy drodze do Postaw staraniem Koszczyca po-wstaa Kalwaria zoona z 21 kaplic oraz omiu bram (niezachowana). Po likwidacji karmelu relikwie trafiy w r.1838 do kocioa parafialne-go w Mosarzu (fund. Brzostowskich, 1792). Od r. 1839 witynia bya cerkwi prawosaw-n, a od r. 1866 dziaaa przy niej parafia. W l. 19201949 ponownie suya katolikom (w r. 1927 powrcili do Miadzioa karmelici). Od czasu repatriacji zakonnikw do Polski w r. 1949 opuszczony koci ulega dewastacji. Zosta zwrcony w r. 1989 i wyremontowany.

M a d z i o S t a r ybia. , ros. ; obwd miski

Koci Pijarw p.w. w. Michaa Archanioa

10

Budowla centralna na planie kwadratu wpi-sana w kubiczn bry naley do najoryginal-niejszych przejaww barokowego klasycyzmu w architekturze Wielkiego Ksistwa Litewskie-go i urzeczywistnia ide martyrium. Trzy ele-

wacje poprzedzaj portyki z parami korynckich kolumn na wysokich cokoach. Omioboczny tambur kopuy (ozdobionej freskiem przed-stawiajcym Sd Ostateczny, zamalowanym w r. 1839) obiega wewntrzna galeria.

Kolegium JezuitwMisja jezuitw ufundowana w r. 1614 przez Zygmunta III podupada, wic w r. 1690 z ini-cjatywy podstarosty mcisawskiego Jzefa Ho-yskiego uchwalono skadk na jej odnowie-nie. W r. 1711 placwka awansowaa do rangi rezydencji, a w r. 1779 otrzymaa status kole-gium. Obecny budynek kolegium wzniesiono w l. 1764 i 1779-1796, za gmach konwiktu szla-checkiego ok. r. 1785. Jezuici zostali usunici w r. 1820. Po r. 2000 budynki zostay zajte przez szko dla guchoniemych i internat.S to budynki pitrowe, znajdujce si za prez-biterium kocioa.

Koci Jezuitw p.w. w. Michaa Archanioa

Murowany w l. 17301749 (z przerwami; od ze-

M c i s a wbia. , ros. ; obwd mohylewski

Koci Karmelitw Bosych p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej i w. Justyna

Archiwalne zdjcie empory organowej Kocioa Karmelitw Bosych p.w. Matki Boskiej Szkaplerznej i w. Justyna

Fasada kocioa Jezuitw p.w. w. Michaa Archanioa 11

wntrz nigdy nieukoczony) pod kierunkiem Benedykta Mezmera SJ i Franciszka Ignace-go Biermana SJ (stolarza). Konsekrowano go w r. 1752. Parafia dziaaa przy kociele od r. 1775. W r. 1832 zosta przebudowany na prawosawny sobr w. Mikoaja. Rozebrano wwczas wiee, a przso krzyowe zwieczo-no drewnian kopu. Od r. 1998 budynek jest remontowany z przeznaczeniem na muzeum.Bya to bazylika z transeptem i pkolicie za-mknitym prezbiterium. Zwrcona do rynku paska dwuwieowa fasada bya poprzedzona krucht. Ozdabiay j dekoracja malarska i sie-dem otarzy ze sztucznego marmuru.

Klasztor Karmelitw TrzewiczkowychZaoony w l. 16181622 z funduszy wojskiego mcisawskiego Jakuba Karola Madaliskiego i starosty mcisawskiego Krzysztofa Stefana Sapiehy. Obecny budynek powsta w 3. w. w. XVIII. Klasztor skasowano w r. 1832.Jest to budynek murowany, pitrowy, zbudo-wany na planie prostokta i przez zakrysti skomunikowany z kocioem.

Koci Karmelitw Trzewiczkowych p.w. Wniebowzicia NMP

Murowany w l. 17171721 staraniem przeora Serapiona (Kazimierza) Rzewuskiego ze ska-dek szlachty, restaurowany i ozdobiony w l.

17561768 staraniem przeora Tomasza Kirkora z funduszy Glinkw i Hoyskich powsta wtedy szczyt i grne kondygnacje wie, stiu-kowe otarze oraz malowida Jzefa Dawida, przedstawiajce m.in. sceny z dziejw miasta (np. rze Mcisawia przez wojska kniazia Tru-beckiego w r. 1654). Po kasacie klasztoru przy kociele istniaa parafia. W r. 1887 zosta on gruntownie wyremontowany. Zamknito go w r. 1937. W r. 1992 zosta przywrcony katolikom od tego czasu jest stopniowo restaurowany. Dwuwieowa bazylika o poligonalnie zamkni-tym prezbiterium i masywnej ptorakondygna-cyjnej fasadzie podzielonej szerokimi pilastrami ujmujcymi nisze.

Koci Jezuitw p.w. w. Michaa Archanioa

Koci Karmelitw Trzewiczkowych p.w. Wniebowzicia NMP12

Cerkiew soborna Bazylianw p.w. w. Zofii (Mdroci Boej)

Uwaana za najstarszy zabytek murowanego budownictwa na Biaorusi, zostaa ufundowa-na w l. ok. 10441066 przez ksicia poockiego Wsiesawa Briaczysawicza zw. Czarodziejem jako symbol niezalenoci ksistwa. Przebu-dowa z ok. r. 1490 nadaa jej cechy obronne.

W r. 1596 staa si katedr arcybiskupa unickie-go, a w r. 1668 osadzono przy niej bazylianw. W l. 16191622 zostaa odnowiona i przebudo-wana (m.in. rozebrano kopuy) przez architekta Andrzeja Kromera z inicjatywy abpa Jozafata Kuncewicza, a wkrtce po jego zamordowaniu pomiecia srebrny sarkofag z ciaem mczen-nika. W r. 1710 zostaa zrujnowana z powodu

P o o c kbia. , ros. ; obwd witebski

Cerkiew soborna Bazylianw p.w. w Zofii (Mdroci Boej)13

wybuchu zmagazynowanego prochu. Obecny ksztat cerkiew uzyskaa w wyniku gruntownej przebudowy prowadzonej w l. 17381762 z ini-cjatywy abpa poockiego i metropolity Floriana Hrebnickiego (16841762). W l. 17681772 przy soborze pracowa architekt Jzef Bertold Ko-szowicz de Lendorff (Lindorf), pozostajcy na usugach abpa Jazona Smogorzewskiego. Po zniesieniu unii (1839) witynia zostaa prze-kazana prawosawnym. W r. 1913 zostaa od-remontowana wedug projektu Piotra Pokrysz-kina. Zamknito j ok. r. 1932. W l. 19451969 miecia archiwum i magazyn ksigarski. Odre-staurowana w r. 1985 spenia funkcj sali kon-certowej i muzealnej.W wyniku przebudowy w w. XVIII witynia staa si trjnawow bazylik z niszym prez-biterium zamknitym apsyd. Jej strzelista fasa-da o dwch wieach flankujcych malowniczy fronton zostaa skierowana na pd. ku Dwinie, za naprzeciw trzech redniowiecznych wielo-bocznych apsyd zachowanych od strony wsch. wzniesiono nowe, zaznaczajc w ten sposb poprzeczne ramiona krzya. Wntrze zwraca uwag fantazyjnymi wykrojami arkad midzy-nawowych oraz dynamicznymi formami stiu-kowego ikonostasu i empory organowej.

Kolegium JezuitwZaoone w r. 1580 z inicjatywy pierwszego rek-tora ks. Piotra Skargi, zostao bogato uposaone przez Stefana Batorego dobrami licznych pra-

wosawnych cerkwi i monasterw. Naleao do najwikszych placwek jezuickich na ziemiach Rzeczypospolitej. Obecny budynek zbudowa-no w l. 17481760. W r. 1764 zostao otoczone murem. Poniewa zakonu nie skasowano na terenie zaboru rosyjskiego, w l. 17731820 ko-legium speniao funkcj siedziby generaa i wiatowego centrum Towarzystwa Jezusowe-go. Po r. 1778 zostao rozbudowane. Po r. 1779 przybywali tu jezuici ze skasowanych kolegiw polskich i zagranicznych, zgromadzono impo-nujce zbiory biblioteczne (ok. 40 tys. drukw) i artystyczne (muzealne), zaoono laborato-ria i drukarni (1787). Wtedy te poczono je flankujcymi koci gmachami szkoy oraz konwiktu. W r. 1812 potencja intelektualny i materialny umoliwi utworzenie Akademii, dziaajcej do wypdzenia jezuitw z Rosji w r. 1820 (wikszo jej zbiorw trafia do St. Petersburga, Moskwy i Witebska). Do r. 1829 prowadzenie Liceum w gmachach pojezuickich objli pijarzy. W l. 18331835 budynki przebu-dowano wedug projektu Piotra Antoniego Por-ty) i umieszczono w nich korpus kadetw. Po r. 1945 w ocalaej po zniszczeniach wojennych czci gmachw mieci si szpital wojskowy, a od r. 2005 wydzia historyczno-filologiczny Uniwersytetu Poockiego oraz muzeum.Kolegium zajmowao zach. pierzej rynku, roz-cigajc si w gb do Wzgrza Zamkowego. Byo trjkondygnacyjne, usytuowane wok dziedzica za prezbiterium.

Cerkiew soborna Bazylianw p.w. w Zofii (Mdroci Boej). Zwieczenie otarza gwnego14

Koci Jezuitw p.w. Nawiedzenia NMP i w. Stefana

Murowany w l. 17331745 pod kierunkiem za-konnych budowniczych Kazimierza Matela-kowskiego i Benedykta Msmera. Po poarach z r. 1750 i 1762 by remontowany i modernizo-wany m.in. w l. 17621765 wyduono okna, a w l. 17621766 wykonano dziewi stiuko-wych otarzy z obrazami Szymona Czechowicza oraz organy (zapewne dzieo Dominika Ada-ma Caspariniego, obecnie w kociele w. Jana w Wilnie). Od r. 1783 prace nad wyposaeniem i ozdob kocioa kontynuowali m.in. artyci jezuiccy: Jakub Grym, Jan Wogt, Gabriel Gru-ber, Franciszek Pryszczyski i Jan Strmer. W r. 1801 sprowadzono z Werony obrazy Sa-veria dalla Rosa. W l. 18071830 znajdoway si tutaj relikwie w. Andrzeja Boboli, przeniesio-ne nastpnie do pobliskiego kocioa Dominika-

nw. Po wygnaniu jezuitw przejli go pijarzy. W r. 1830 koci zamieniono na sobr p.w. w. Mikoaja. Odnowiono go po poarach w r. 1871 i 1912. W r. 1941 straci dach, wiee i kopu, a w r. 1964 zosta wysadzony w powietrze. W r. 1978 na jego miejscu postawiono blok mieszkalny.Koci zbudowano na planie krzya z prezbi-terium zamknitym apsyd ukryt w gruboci muru. Zwieczony kopu nad skrzyowa-niem naw, zwraca si do rynku pask fasad dzielon pilastrami wielkiego porzdku, ktre ujmoway wnki z figurami. Bry urozmaica-y grne kondygnacje wie o krzywoliniowych rzutach i malownicze hemy (1754), a zwaszcza kopua o czaszy przeamanej w poowie wyso-koci (17511752), nawizujca do form kopu kociow w. Ducha (1749) i w. Kazimierza w Wilnie.

Klasztor BernardynwUfundowany w l. 17261729 przez waciciela miasteczka, podsdka poockiego Jozafata An-toniego Sielaw. W r. 1790 zakonnicy rozwaali opuszczenie placwki z powodu braku rod-kw na wzniesienie murowanego klasztoru w miejsce drewnianego. Niewielki konwent w r. 1826 zosta zdegradowany do rangi rezyden-cji, a nastpnie skasowany w r. 1832. Jest to bu-dynek dwuskrzydowy, pitrowy, przylegajcy od pd. do zakrystii kocioa.

Koci Bernardynw p.w. w. Weroniki

Murowany w l. po 17411757 z funduszy Joza-fata Antoniego Sielawy i Eleonory z Kociew oraz podczaszego i rotmistrza poockiego Jana Jzefa Rahozy na miejscu drewnianych budow-li wystawionych przez nich dla bernardynw w l. 17261729. Po kasacie klasztoru funkcjono-waa przy nim parafia. Po r. 1864 wzbogaci si o przedmioty przenoszone z zamykanych wi-ty w Kubliczach i w Uszaczu. W r. 1897 sta-raniem ks. Antoniego Symonowicza przeszed gruntowny remont poczony z nadbudow wie. By czynny do r. 1926. Po zniszczeniach

w czasie II wojny wiatowej pozostaje ruin. Bazylik zbudowan na planie krzya wpisane-go w prostokt wyrnia krtkie prezbiterium o pkolistym zamkniciu wpisanym w obrys murw (jak w kociele Jezuitw w Poocku i w kociele Franciszkanw w Hubinie). Dwu-wieowa, paska, wielkoporzdkowa fasada wypeniona konchowymi niszami sprawia ar-chaiczne wraenie. Mimo destrukcji wysoki po-ziom prezentuj relikty murowanych, ozdobio-nych stiukiem otarzy w ramionach transeptu.

S i e l i s z c z ebia. , ros. ; obwd witebski

Koci Bernardynw p.w. w. Weroniki. 15

Miejscowo pooona 25 km na zach. od Orszy. Od r. 1543 stanowia dobra Sanguszkw. Znaj-duje si tu zamek Biay Kowel, zbudowany w r. 1617, obecnie ruina.

Klasztor DominikanwZaoony w r. 1680 przez starost suraskiego Hieronima Sanguszk i Teodor Konstancj z Sapiehw na cze narodzin syna, Pawa Ka-rola. Skasowano go w r. 1832. Gruntownie prze-budowany w r. 1937.Jest to budynek murowany, parterowy.

Koci Dominikanw p.w. Wniebowzicia NMP

Murowany ok. l. 17681786 z fundacji marsza-kowej litewskiej Barbary z Duninw Saguszko-wej (zm. 1791) i jej syna, wojewody woyskiego Hieronima Janusza (zm. 1812). Po kasacie klasz-toru by kocioem parafialnym. Remontowano go w l. 18981899 staraniem proboszcza Hera-simowicza, pod kierunkiem architekta Daukszy i Leona Witan-Dubiejkowskiego. Koci zosta zamknity ok. r. 1931, a w l. 19451989 by wy-korzystywany jako garae kochozu. Obecnie zrujnowany. witynia ma dwuwieow fasad o trzech wklsych polach rozdzielonych kolumnami, transept wpisany w prostoktny korpus na-wowy, a take pkolicie zamknite prezbite-rium.

S m o l a n ybia. , ros. ; obwd witebski

Koci Dominikanw p.w. Wniebowzicia NMP16

Miasto pooone przy trakcie MiskSmolesk. W l. 17721793 znajdowaa si tu graniczna ko-mora celna. Byo wasnoci Sapiehw, a na-stpnie Sanguszkw.

Klasztor BazylianwZaoony w r. 1604 dziaa bardzo krt-ko. Nowy klasztor powsta w l. 17691779. W r. 1834 zosta skasowany, reaktywowano go jako monaster eski w r. 2004.Jest to budynek pitrowy, zbudowany na planie prostokta.

Cerkiew Bazylianw p.w. Opieki Matki Boskiej

Murowana w l. 17681796 z funduszy Barbary Sanguszko, ukoczona ok. r. 1803 (grne kon-dygnacje wie). Po kasacie klasztoru bya cer-kwi prawosawn. W r. 1993 zostaa odrestau-rowana. Od r. 1996 funkcjonuje przy niej parafia prawosawna.

Rzut dwuwieowej fasady (pn.) kocioa wy-rnia dynamiczna, amana linia elementw wypukych i wklsych. Wewntrz jest zacho-wany murowany ikonostas (przed r. 1796). Architektura cerkwi ma wiern replik w po-bazyliaskiej wityni w Lubawiczach (Rosja, obwd smoleski).

T o o c z y nbia. , ros. ; obwd witebski

Cerkiew Bazylianw p.w. Opieki Matki Boskiej

Cerkiew Bazylianw p.w. Opieki Matki Boskiej

17

Klasztor FranciszkanwZaoony w r. 1643 przez wojewod mcisaw-skiego Jzefa Korsaka i Marcjann ze Szwejkow-skich. Obecny budynek powsta w l. 17661805. Klasztor skasowano w r. 1851. Po r. 1948 mie-ci szko. Obecnie znw naley do franciszka-nw.Jest to budynek murowany, pitrowy, zbudo-wany na planie podkowy, pierwotnie poczo-ny z kocioem galeriami (zachowane jedno ich skrzydo, drugie rozebrano w r. 1882).

Koci Franciszkanw p.w. Niepokalanego Poczcia NMP

Murowany w l. 17771791 staraniem prowin-cjaa bpa Feliksa Towiaskiego, by moe we-dug jego wskazwek i abrysu danego przez ks. bazylianina z Berezwecza. Po poarze w r. 1809 koci przebudowano (fasad po-

zbawiono wie, filary midzynawowe opi-to joskimi pilastrami, wymieniono wystrj). W r. 1837 barokowy szczyt zastpiony trjkt-nym. Po r. 1948 penicy funkcj orodka parafii koci zamknito i zamieniono na magazyn. W r. 1989 oddano go katolikom. Do r. 2000 ko-ci by restaurowany staraniem ks. Jzefa Bul-ka, proboszcza z Mosarza. W r. 2000 oddano go zakonowi franciszkanw.Bya to zamknita w obrysie prostokta trj-nawowa hala o odcinkowo wystpujcym za-mkniciu prezbiterium. Pofalowane przsa pierwotnie dwuwieowej fasady s rozdzielone ustawionymi ukonie pilastrami i kolumnami. Elewacje boczne s podzielone listwami.

U d z i a bia. , ros. ; obwd witebski

Koci Franciszkanw p.w. Niepokalanego Poczcia NMP18

Klasztor BernardynwUfundowany w r. 1676 przez wojewod witeb-skiego Jana Antoniego Chrapowickiego. Mu-rowany w l. 17531761 wedug projektu Jzefa Fontany. Skasowany w r. 1832. W r. 1844 prze-kazano go wadzom owiatowym. Po przebu-dowie w r. 1852 mieci konwikt Gimnazjum Aleksandryjskiego i od r. 1876 kuratorium. Zo-sta zburzony razem z kocioem w r. 1961.By to budynek pitrowy, ktrego trzy skrzyda i boczna elewacja kocioa wyznaczay kwadra-towy dziedziniec. Razem z kocioem zajmowa on ca wsch. pierzej rynku.

Koci Bernardynw p.w. w. Antoniego

Murowany w l. 17421755 wedug projektu Jzefa Fontany, z funduszy podkomorzego witebskiego Kazimierza Sakowicza (zm. 1736), staraniem wdowy, Tekli z Larskich, ony wo-jewody witebskiego Marcjana Ogiskiego, i gwardiana Adriana Sebestyaskiego. W r. 1768 koci zosta konsekrowany. Ok. r. 1775 podjto prace przy fasadzie (grne kon-dygnacje wie i szczyt). Nad bogatym wystro-jem (dziewi murowanych otarzy i ambona) pracowali oprcz Fontany mistrzowie Ludwik Jazdowski (17561758) i Jan Ozielewicz (1766). W l. 18321937 by kocioem parafialnym.

W r. 1882 i w r. 1898 witynia bya remon-towana. W r. 1939 urzdzono w niej Muze-um Ateizmu. W okresie okupacji niemieckiej (19411944) przywrcono liturgi. Koci prze-trwa wojn pozbawiony wie i szczytu. Zosta zburzony w r. 1961. Dekad pniej jego miej-sce zaja poszerzona ulica Lenina oraz placyk z fontann.W architekturze wityni dominoway podzia-y horyzontalne. Lekkoci rozoystej, dwukon-dygnacyjnej fasadzie przydaway grne kon-dygnacje dwch wysunitych wie oraz fronton elementy dodane dopiero ok. r. 1775. Ponad apsyd prezbiterium growa attykowy szczyt mieszczcy sygnaturk. Wewntrz zwraca uwag otarz g. wykonany w l. 17491753, na-wizujcy do otarza w. Ignacego w rzymskim kociele Il Ges.

Cerkiew unicka p.w. Zmartwychwstania Paskiego (Rynkowa)

Murowana w l. 1763(?)1772 z fundacji kupca Mikoaja Smyka i Eudoksji ze wirszczewskich, staraniem proboszcza Teodora Juriewicza. Od r. 1799 miaa status sobornej. W r. 1834 zostaa przekazana Cerkwi prawosawnej. Przebudo-wano j w r. 1841 wedug projektu architekta eparchialnego Antoniego Porty (m.in zburzono szczyty, zbudowano drewnian kopu, por-

W i t e b s kbia. , ros. ; obwd witebski

Archiwalne zdjcie panoramy miasta 19

tyk wejciowy oraz ikonostas). Remontowa-no j w r. 1913. Ok. r. 1928 zostaa zamknita, a w r. 1936 wysadzona w powietrze (zachowa-y si fundamenty, na ktrych po splantowa-niu zaoono trawnik). W l. 20012006 zostaa zrekonstruowana wedug projektu Igora Roka i Aleksandra Michajliukowa i przekazana epar-chii prawosawnej.Cerkiew ssiadujca z ratuszem wsptworzya scenograficzn kompozycj placu rynkowego. Strzelist fasad o trzech wklsych przsach rozdzielonych korynckimi kolumnami wie-czyy aurowe wiee zwajce si ku grze i malowniczy dwukondygnacyjny fronton. Po-przedzaa ona naw opit parami przycien-nych kolumn, zakoczon wsz apsyd, uko-ronowan na zewntrz wysokim, wygitym pkolicie attykowym szczytem. Wntrze zdo-bio siedem drewnianych rzebionych otarzy. Poszczeglne rozwizania plastyczne tego wy-bitnego dziea architektury doczekay si wielu powtrze na terenie Biaorusi.

Klasztor BazylianwUfundowany w r. 1682 przez podkomorze-go witebskiego Adama Franciszka Kisiela. W l. 17431785 drewniane budynki zastpiono

murowanymi. W r. 1799 ogromny gmach zaj-y urzdy gubernialne i administracja soboru. W r. 1856 adaptowano je na potrzeby semina-rium duchownego przeniesionego z Poocka. Od r. 1920 roku g. korpus klasztoru zajmuje technikum.Budynki klasztorne skupiay si po pn. stronie katedry wok prostoktnego podwrza. Wielki trjkondygnacyjny korpus g. by zwrcony ku Dwinie dwudziestoosiow elewacj, podzielo-n szerokimi pilastrami w wielkim porzdku.

Cerkiew Bazylianw p.w. Zanicia NMP i w. Jozafata

Cerkiew soborna staa od koca w. XIV w. na szczycie ysej (vel Uspieskiej) Gry, przy uj-ciu Wiby do Dwiny. W r. 1623 bya miejscem mczestwa w. Jozafata Kuncewicza. Idea budowy murowanej katedry bya zwizana z pragnieniem stworzenia godnej oprawy dla kultu mczennika i jego relikwii.Murowana w l. 17431755, 17751785. Budo-w rozpoczto za rzdw superiora Justyna Czeczkowskiego wedug projektu Jzefa Fon-tany, dziki legatom braci Michaa i Szymo-na appw oraz innych kupcw witebskich. Z powodu braku funduszy zostaa wstrzymana. Ukoczono j za rzdw superiora Benedykta Eliaszewicza z zalecenia gubernatora poockie-go gen. Michaa Kreczetnikowa. W r. 1799 za-mieniono j na prawosawny sobr Uspieski. W l. 18031804 z inicjatywy gubernatora Mi-chelsona przeprowadzono klasycyzacj wity-ni (zniszczono wwczas oryginalne ornamenty, szczyty zastpiono trjktnymi frontonami, a take zbudowano okaza drewnian kopu na cylindrycznym tamburze). W l. 18391844 przeprowadzono gruntowny remont wntrza (m.in. przed murowanym ikonostasem usta-wiono nowy, drewniany). Kolejne renowa-cje miay miejsce w l. 18691873 i 19111913. Po r. 1920 sobr sta pusty, a w r. 1926 zosta upastwowiony. We wrzeniu r. 1936 wysa-dzono go w powietrze, budujc na jego miejscu warsztaty technikum obrabiarek. Po ich rozbir-ce w r. 1991 rozpoczy si badania fundamen-tw pod ktem rekonstrukcji soboru. Dokonano jej w l. 20002010 wedug projektu Igora Ro-ka i Aleksandra Michajliukowa, przywracajc ksztat po klasycyzacji w r. 1804. Monumentalna bazylika miaa transept, ktry

Cerkiew unicka p.w. Zmartwychwstania Paskiego

20

nie wystpowa poza mury obwodowe trj-nawowego korpusu, i cigi gbokich kaplic, otwartych do naw bocznych i przykrytych wsplnym z nimi dachem. Krtkie, pkolicie zamknite prezbiterium obiega ambit o szero-koci i wysokoci naw bocznych. Przed r. 1804 ozdob elewacji bocznych byy wysokie szczyty transeptu zwieczone przerwanymi gzymsa-mi. Zwrcona ku Dwinie dwukondygnacyj-

na, dwuwieowa fasada czya dynamiczny rzut ze wiatocieniowymi walorami gstej kolumnowej artykulacji. Plan wityni, cznie z rzutem jej fasady, by wiern kopi znanego z rycin projektu rzymskiego kocioa San Carlo al Corso (proj. 1613 Onorio i Martino Longhi), wykorzystanego rwnie (jeli chodzi o rzut fasady) w architekturze kocioa Bernardynw w Budsawiu.

Klasztor Karmelitw TrzewiczkowychNajwczeniejsze informacje o karmelitach w Za-wirzu pochodz z r. 1697. Klasztor wzniesiono razem z kocioem w l. 17131714. Skasowano go w r. 1832.Trzy skrzyda budynku wyznaczay wraz ze cian kocioa rozlegy prostoktny wirydarz. Obecnie ruina.

Koci Karmelitw Trzewiczkowych p.w. w. Trjcy i Nawiedzenia NMP

Murowany w l. 17131714 z fundacji marszaka oszmiaskiego Krzysztofa Zenowicza i Jadwi-gi ze Szwykowskich, wacicieli dbr, wedug projektu zastosowanego przez Jana Pens przy

budowie kocioa w Michaliszkach (16861693) Konsekrowano go w r. 1766. Po kasacie klasz-toru by kocioem filialnym parafii w wirze. W r. 1865 przekazano go Cerkwi. W r. 1919 zosta rewindykowany od tego czasu funk-cjonowaa przy nim parafia. W r. 1946 zosta zamknity i zdewastowany. Zwrcono go w r. 1990 i poddano restauracji.Jest to koci jednonawowy, z krtkim prezbi-terium zamknitym apsyd. Surowe kubiczne formy, bez ornamentu i artykulacji porzd-kowej, sigaj do lokalnej tradycji (np. dzie Andrzeja Kromera). Fasad o dwch wieach wystpujcych z naroy korpusu poprzedza kruchta na planie podkowy.

Z a w i r zbia. , ros. ; obwd miski

Koci Karmelitw Trzewiczkowych p.w. w. Trjcy i Nawiedzenia NMP 21

www.drogibaroku.org