«O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI CHET TILLARl FAKULTETI DUSOVA HILOLA BOTIR QIZI

TARJIMADA METONIMIYA (ingliz va o’zbek tillari misolida)

BITIRUV MALAKAVIY ISH 5120112-Filologiya va tillarni o’qitish(ingliz tili) ta’limyo’nalishi

bo’yichanbakalavr darajasini olish uchun taqdim etilga

Urganch 2015

- 2 - 2

KIRISH……………….........................................................................................3

I.BOB. METONIMIYANING NAZARIY ASOSLARI

1.1.Metonimiya haqida umumiy tushuncha.................................................7

1.2. Metonimiyaning tasnifi va o’rganilishi ……………………………...13

II.BOB. E. HEMINGUEYNING “ALVIDO QUROL” ASARIDA

METONIMIYA TARJIMASI HUSUSIDA

2.1. “Alvido Qurol’’ asarida metonimiyaning qo’llanilishi…………………22

2.2. Metonimiya tarjimasida shakl va mazmun birligi……………………...29

2.3. Tarjima nuqsonlari va kamchiliklari........................................................35

X U L O S A..........................................................................................................41

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI.............................................43

- 3 - 3

K I R I SH

Bugungi jadal globallashuv jarayonlarida axborot kommunikasiya

texnologiyalarining rivoji misli ko’rilmagan holatlarini qamragan bir vaqtda, bir

tildan boshqasiga so’z o’tmasligini tasavvur etishni o’zi mushkul, shunday ekan

tilimiz yanada boyib boradi, ravnaq topadi va go’zallashadi. Bu bugungi kunda

dunyoning inkor etib bo’lmaydigan lisoniy mantiqiy haqiqatlaridan biridir.

Muhtaram yurtboshimizning quyidagi so’zlari tilshunoslar va

tarjimashunoslarga alohida mas’uliyat yuklaydi: “Biz ajdodlardan avlodlarga o’tib

kelayotgan bebaho boylik sifatida ona tilimizni asrab- avaylashimiz, uni boyitish,

nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur, ayniqsa, fundamental

fanlar, zamonaviy kommunikasiya va axborot texnologiyalari, bank-moliya tizimi

kabi o’ta muhim sohalarda ona tilimizning qo’llanish doirasini kengaytirish,

etimologik va qiyosiy lug’atlar nashr etish, zarur atama va iboralar, tushuncha va

kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so’z bilan aytganda, o’zbek tilini ilmiy asosda

har tomonlama rivojlantirish, milliy o’zlikni, vatan tuyg’usini anglashdek ezgu

maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz”. (1;87)

Mavzuning dolzarbligi Ma’lumki, ingliz adabiyotining yorqin vakillari,

V.Shekspir, Dj.London, T.Drayzer asarlari qatorida E.Hemingueyning durdona

asarlari ham dunyo tillari qatorida o’zbek tiliga tarjima qilingan va o’zbek xalqini

o’z ma’naviy va milliy qadriyatlari bilan bahramand qilib, kitobxonlar diqqatini

o’ziga jalb qilib kelgan.

Mazkur asarlarning tarjima sifati, uslubi bilan bog’liq jihatlari o’rganilmagan.

Shu sabab ushbu masalani o’rganish tarjimashunoslikda muhim ahamiyatga ega.

Shunga ko’ra biz ishimizda E.Hemingueyning “Alvido qurol” asarining asliyati va

tarjimasini tahlilga tortdik. Asar tarjimasida badiiy tasvir vositasi, ya’ni

ko’chimning eng murakkab shakllaridan biri bo’lgan metonimiyaning tarjimada

qay darajada saqlaganligini atroflicha tadqiq etdik. Bu esa mavzuning

dolzarbligini ta’minladi.

- 4 - 4

Mavzuning o‘rganilish darajasi “Metonimiya” atamasi paydo bo‘lganidan

beri o‘tgan yillar davomida metonimiyaga doir ko’plab tadqiqotlar, izlanishlar

amalga oshirildi. Ayniqsa o’zbek olimlari tomonidan metonimiya sohasida ko’plab

izlanishlar olib borildi. Bunga misol qilib R.Qo’ng’irov, S.Karimovlarning ilmiy

tadqiqotlarini keltirishimiz mumkin. Metonimiya hodisasi R.Qong’irov,

S.Karimovning tadqiqotlarida o’zbek badiiy tili misolida qisman o’rganilgani

bilan ajralib turadi. Agar T.Aliqulov, M.Mirtojiyev tadqiqotlarida nazariy jihatdan

asoslangan bo’lsa, yuqoridagi ikki tadqiqotda esa metonimiya asar tilida yozuvchi

uslubni yuzaga keltiruvchi hodisa sifatida tahlil etilgan. Ikkinchidan bu ikki

tadqiqotda metonimiya lingvistik hodisa ekanligiga ham alohida urg’u berilgan.

Demak, tadqiqotlar orasida metonimiya grammatik hodisa sifatida

o’rganilgan. Metonimiyani tasviriy vositaning shakllari bilan qorishtirish, holatlari

uchrab turadi. 60-yillarda T.Aliqulov tadqiqotlarida metonimiya ko’p ma’nolik

hodisa sifatida qaraldi. 70-yillarga kelib esa M.Mirtojiyev tadqiqotlarida

metonimiyaning bunday xususiyati yanada chuqurlashtirib o’rganildi. Har ikki

tadqiqotda ham metonimiya hodisasi nazariy jihatdan asoslanishga harakat

qilingan. Metonimiya hodisasi badiiy asarlardan olingan parchalar yoki ma’lum

ijodkor qo’llangan tasviriy vosita asosida emas, asosan tadqiqotlarning o’z

qarashlaridagi so’zlarni tahlil etish jarayonida ko’rsatilgan. M.Mirtojiyev

metonimiyani polisemiyaning bir shakli sifatida o’rganar ekan, unga shunday ta’rif

beradi. “Metonimiya .... nomdoshlovchi bilan nomdoshlanuvchi o’rtasidagi

aloqadorlik tufayli ko’chma ma’no hosil bo’lishidir” muallif bu fikrini misollarda

asoslashga erishadi.

Metonimiya hodisasi M.Mirtojiyev tadqiqotining bir qismi sifatida

o’rganilganligi sababli ham uning xususiyatlari ilmiy nazariy jihatdan to’la

ochilgan. Muallifning doktorlik dissertasiyasida ham mazkur fikrlar

rivojlantirilgan. Mazkur tadqiqotda metonimiyaning klassifikasiyasi haqida fikr

yuritilar ekan, muallif nomi asarning nomi bilan qo’llaniladi. Birinchi qo’llanmada

o’zbek tilida metonimiyaning olti ikkinchisida yetti xil ko’rinishi mavjudligi

asoslab berilgan. Masala bir muallif tomonidan yoritilganligi sababli ham

- 5 - 5

metonimiya hodisasining ko’rinishlari har ikki qo’llanmada ham bir xil ta’rif

keltirilgan. Bu o’rinda metonimiyaning yetti xil ko’rinishini keltirish maqsadga

muvofiq. Narsa (idish) ichidagi narsaning ma’nosi o’sha narsaga o’tkaziladi.

Harakat yoki uning natijasi shu harakatni bajarishdagi vosita, qurol bilan

almashtiriladi. Biror narsadan yasalgan material bilan almashtirish. Ma’lum

mamlakatda, davlatda yoki ma’lum o’rinda yashab turgan kishilar ma’nosi shu

yerga davlat yoki mamlakatga ko’chiriladi. Alohida olingan aniqlovchi to’liq

narsani almashtiradi. Aniq tushuncha nomi o’rniga mavhum ma’noli ot

qo’llaniladi.

Nutq madaniyati va usulbiyat asoslari qo’llanmasida ta’kidlab o’tish joizki

o’zbek tili stilistikasi va mazkur qo’llanmadagi tilning tasviriy vositalari qismlari

professor R.Qo’ng’irov tomonidan yozilgan metonimiya hodisasining ko’chma

ma’noga asoslangan.

Tadqiqot maqsadi Tadqiqotdan ko’zlangan asosiy maqsad mavzuni

nazariy jihatdan yoritib berish hamda E.Hemingueyning “Alvido qurol” asari

tarjimasida metonimiyaning o’zbek tilida qay darajada tiklanganligini o’rganish

va tarjima jarayonidagi nuqsonlar va yutuqlarni aniqlashdan iborat.

Tadqiqot vazifalari Tadqiqot maqsadidan chiqib o’z oldimizga quyidagi

vazifalarni ko’ndalang qo’ydik.

- Metonimiya tushunchasiga to’la oydinlik kiritish va uning tarjima bilan bog’liq

jihatlarini kompleks o’rganish;

- Tarjimada metonimiyani saqlashda tarjimonning individual uslubiy mahoratini

ochib berish;

- Metoniya tarjimasida shakl va mazmun birligi saqlanishini aniqlash;

Tadqiqotning ilmiy yangiligi Tadqiqot ishi o’zbek tarjimashunosligida

metonimiyaning ingliz tilidan o’zbek tiliga o’girishda yuzaga keladigan

muammolarni o’rganishga qaratilgan dastlabki monografik plandagi ishlardan

biridir. Unda tadqiq etilgan masalalar ishning ilmiy yangiligini belgiladi.

- Metonimiya tushunchasiga ma’lum va muayyan ma’noda oydinlik kiritildi, uning

mavjud tasniflari umumlashtirildi;

- 6 - 6

- Tarjima va asl nusxaga qiyosiy – tipologik jihatdan o’rganib chiqildi hamda

o’zaro nomutonosibliklar aniqlandi.

- tarjimada metonimiya muqobillarining shakl va mazmun birligi o’rganildi.

- Badiiy asardagi metonimiyani saqlashda tarjimonning individual– uslubi tarjima

asarning sifatini aniqlash imkonini berishi tadqiq qilindi.

Tadqiqot manbalari Tadqiqot manbai sifatida E.Hemingueyning “Alvido

qurol” asari asliyati va uning o’zbekcha tarjimasi asos qilib olindi.

Tarjimashunoslarning ilmiy qarashlari, tarjimalari, taqrizlari, shuningdek, folklor

asarlari namunalari, ilmiy maqola va risolalar mazkur mavzuni tadqiq etishda

metodologik asos o’rnini bosadi.

Tadqiqqotning ilmiy – nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur tadqiqot

tarjimashunoslikda kam o`rganilgan soha tarjimada metonimiyani saqlanishiga

bog`lik masalalarga bag`ishlanganligi, bundan keyin yaratiladigan tadqiqotlar

uchun nazariy manba bo’lib xizmat qilishi mumkin.

Tadqiqotning metodologik asosi va metodlari N. Vladimirova, G`

Salomov, R.Fayzullayeva, Q.Musayevlarning ilmiy fikrlari, nazariy qarashlari

tadqiqotga metdologik asos bo`lib xizmat etdi.

Mavzuning maqsad vazifalaridan kelib chiqqan holda qiyosiy – tipologik,

uslubiy (stilistik), tekstologik, semantik, va statistik tahlil qilish metodlariga

tayanildi.

Tadqiqotning tuzilishi Tadqiqot kirish, asosiy ikki bob, xulosa, adabiyotlar

ro’yxatida iborat bo’lib 44 saxifani tashkil qiladi.

- 7 - 7

I. METONIMIYANING NAZARIY ASOSLARI

1.1. Metonimiya haqida umumiy tushuncha

Metonimiya tarjimasi doimiy ravishda tadqiq qilishni talab qiluvchi

tajimashunoslikda muhim bo‘lgan masalalardan biri hisoblanadi. Metonimiyada

ikki predmet tashqi ko’rinish yoki ichki xususiyatlari bilan bir-biriga qandaydir

aloqasi bo’lsa ham, umuman bir-biridan farq qiluvchi predmetlar belgilari

chog’ishtiriladi. Metonimiya ancha murakkab ma’no ko‘chish hodisasi hisoblanib,

ayni zamonda ham tilshunoslar, ham adabiyotshunoslar diqqatini o‘ziga jalb etib

keladi. Bu ma’no ko‘chishga tilshunoslar ko‘p ma’noli so‘zlardagi semema va

semalarning xarakterli xususiyatlarini ochish, ko‘chma ma’no hosil qiluvchi

hodisalar tahlili nuqtai nazaridan yondoshsalar, adabiyotshunoslar esa polisemantik

so‘zlardagi tasvirning turli vositalar (o‘xshatish, sifatlash, majoz istoriya)ni yuzaga

keltiruvchi omillar deb biladilar. Har ikkala yo‘nalishda ham maqsad bitta, u ham

bo‘lsa, so‘zning ko‘p ma’noligi va undagi uslubiy imkoniyatlarni o‘rganishdir.

So‘zning ko‘p ma’noliligini o‘rganish, avvalo, leksik uslubiyat uchun

muhim rol o‘ynaydi. Chunki, bir so‘zning o‘zida turli xil ma’noning bo‘lishi uchun

og‘zaki va yozma nutqda qo‘llashda uslubiy bo‘yog‘iga, ma’nosiga e’tibor berishni

talab qiladi. Shu boisdan ma’no ko‘chish ham sinonimiya, omonimiya va boshqa

leksik vositalar singari hazil, mutoyiba, kulgi va turli so‘z o‘yinlarini yuzaga

keltiradi. Bunday paytlarda so‘zning to‘g‘ri va ko‘chma ma’nosi to‘qnashtiriladi,

natijada kutilmagan yangi ma’no hosil bo‘ladi. So‘zlarning ana shu nozik ma’no

ottenkalari badiiy adabiyotda muhim tasviriy vosita sifatida keng qo‘llanadi.

Uslubiyat – nutqning eng yaqin va muvofiq vositasini tavsiya etadi, me’yor

qilib belgilaydi. Nutqning turli uslubiy qatlamlarida qo’llanmalardan vositalarini

belgilab beradi. Shunga ko’ra uslubiyat so’z san’ati ifoda vositalari haqidagi

alohida bir fandir. Hozirgi kunda uslubiyat sohasida tadqiq etilgan tadqiqotlar

bizning e’tiborimizni tortdi. Ayniqsa, metafora, metonimiya va sinekdoxa kabi

tasviriy vositalar va o’xshatishlar ham ijodkor asari tilidagi o’ziga xos

xususiyatlarini ochib berish ham mas’uliyatli va ham qiziqarlidir. Ana shu fan

haqidagi tushunchalarimizning boyib borishida tilshunos olimlarimiz va

- 8 - 8

yozuvchilarimizning xizmati benihoyatdir. Ularning katta mehnati tufayli o’zbek

tilining ko’pgina sohalarida qat’iy me’yorlar belgilaydi, til birikmalarining aloqa

jarayonidagi lisoniy namunalari tavsiya etiladi.

Til taraqqiyotidagi ko’pgina masalalar ilmiy nazariy asosda qo’yildi.

Masalan: dastlab o’zbek tilida tasviriy vositalar, ko’chimlar bo’yicha hal

qilinadigan masalalariga kam e’tibor berilar edi. Keyinchalik bu sohalarda

so’zlarning biriga ko’chirish yoki so’zlarni shu maqsadda, umuman ko’chma

ma’noda (asossiz ma’noga emas), ishlatilishiga troplar (ko’chimlar) deyiladi.

Ko’chimlar ko’proq og’zaki nutq uchun xarakterli hodisadir. Ulardan

zo’rma-zo’raki foydalanib bo’lmaydi, nutqni buzishi mumkin. Ularga yozuvchi

yoki notiq zarurat tug’ilgandagina murojaat qilishi lozim. Aks holda ular badiiy

asar qimmatni oshirish o’rniga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ko’chim (trop)lar

quydagi asosiy turlarga bo’linadi: Metonimiya, metafora, sinekdoxa, epitet

(sifatlash), o’xshatish, jonlantirish, simvol, allegoriya, giperbola, litota, perifraza,

antifraza, ironiyalaridir. (17;13)

Badiiy tasvir vositalaridan biz kuzatishlarimizni metonimiyaga qaratdik.

Metonimiya – grekcha metonumiya so’zidan olingan bo’lib boshqacha nom

berish degan ma’noni bildiradi. Metaforaga o’xshash tropning asosiy turlaridan biri

bo’lgan metonimiya ham so’zlarning, ko’chma ma’nosiga asoslanadi.

Metofarada bir-birlariga o’xshash predmet va ularning belgilari ko’chirilsa,

metonimiyada bu ikki predmet tashqi ko’rinish yoki ichki xususiyatlari bilan bir-

biriga qandaydir aloqasi bo’lsa ham ammo, umuman bir-biridan farq qiluvchi

predmetlar belgilari chog’ishtiriladi. Masalan: Ra’no Anvarga xat yozib yuboradi

va gapning qolganini Fuzuliydan o’qirsiz, deydi (A.Qodiriy “Mehrobdan chayon”).

Bunda muallifning nomi uning asari o’rniga ko’chgan uni nomi bilan qo’llanadi.

(17;19)

Yoki darsdan so’ng A.Qodiriyni olish uchun do’stimni uyiga bordim gapida

ham asar avtor nomi bilan qo’llanilgan.

Umuman metonimiyada biror narsa ichidagi predmetni ma’nosi, o’sha

narsaga o’tkaziladi. Masalan: Bir piyola ichdim. Bir tovoq tushurdim, “piyola”,

- 9 - 9

“choy” ma’nosida tovoq esa “osh” ma’nosida keltirilgan. Yoki muallif nomi asar

o’rnida qo’llanilishi mumkin: Navoiyni o’qidim, Oybekni o’qidim: yana harakat

natijasi shu harakatni bajaruvchi qurol nomi bilan almashtiriladi. Masalan: mazkur

gaplarning hammasi ustoz S.Ayniy qalamiga tegishli. Yoki yana:

Besh asrkim nazmiy saroyini

Titratadi zanjirband bir sher

Temur tigi yetmagan joyni

Qalam bilan oldi Alisher

Biror narsani u yasalgan material bilan almashtirish mumkin:

Endi senga tismol aytay bir avlon

O’lmas po’lat berdi, yegniga qalqon

Ma’lum bir hududda qishloqda yashab turgan kishilar ma’nosi shu yerga

qishloq yoki hududga ko’chiriladi. Yanvarning 15 larida butun qishloq to’g’on

qurilishiga otlandi. (Oybek oltin vodiydan shabadalar) Ma’lum bir hududda

qishloqda yashab turgan kishilar ma’nosi shu yerga qishloq yoki hududga

ko’chiriladi. (Oybek oltin vodiydan shabadalar)

Metonimiya hodisasi ko’pgina olimlar tomonida o’rganilgan va unga turli

xil tasniflar berishgan. Masalan olim E.Qilichev o’zining “Badiiy tasvirning leksik

vositalari” kitobida metonimiyaga quyidagicha ta’rif bergan.

Metonimiya polisemiyaning bir ko’rinishidir. Predemet yoki hodisalarni

anglatuvchi so’zlar metonimiya yo’li bilan yangi ko’chma ma’no anglatar ekan,

bunda bir- biridan tubdan farq qiluvchi va butunlay boshqa-boshqa tushunchalarni

ifodalovchi predmet-narsa va hodisalarning makon yoki zamonda o’zaro ichki va

tashqi jihatdan yaqinligi, bog’liqligi, aloqadorligi ko’zda tutiladi. Ya’ni predmet

yoki hodisalarni makon yoki zamondagi o’zaro doimiy bog’lanishlari asosida

birining nomi ikkinchisiga ko’chiriladi. (12; 23)

Masalan ’’kent ko’chdi‘’ birikmasidagi ‘’kent ‘’ so’zi ko’chma ma’noda ’’

odamlar’’ ’’kishilar’’ ma’nosini ifodalaydi. Bunda ikki voqealik orasida o’zaro

o’rin munosabatiga ko’ra yaqinlik, aloqadorlik, bog’liqlilik ifodalanmoqda, ya’ni

- 10 - 10

shu joyda o’rnashgan, joylashgan odamlar, kishilar ko’chdi ma’nosidir.

Shuningdek avtor nomi asarlari o’nida qo’llanilishi mumkin, bunda keng

kitobxonlar orasida tanilgan mashhur yozuvchi yoki shoirlarning asrlari haqida

gap boradi. Chunki bir yozuvchi barcha asarlarining nomini sanamay, nutqda

ixchamlikda erishish va fikrni qisqa bayon qilish uchun shu yozuvchining nomi

ishlatilaveradi.

So’zlardagi metonomik ma’no ko’chirilishining bu turi S.Ayniyning asarida

uchraydi: Men bibixalifa (qizlar maktabi )da Xofiz, Bedildan bir necha qism

o’qidim. Misolidagi “Xofiz’, “Bedil” so’zlari ularning kitobi (she’rlari)

ma’nosini ifodalamoqda. Shu konteksdagi “Bibixalifa” so’zi va undan keyingi

qavs ichida keltirilgan “qizlar maktabi” birikmasi kishilar diqqatini tortadi.

Qadimda “bibixalifalar” deyilganda “qizlar o’qiydigan maktab“ tushunilgani

yozuvchi bir shtrix bilan izohlab kelgan, buni yozuvchining ma’nosi metonimiya

yo’li bilan ko’chgan, tushunilishi qiyin bo’lgan istorizm so’zlari asar kontekstida

izohlab ketish mahorati deb bilmoq kerak. Metonomik ma’no ko’chirish usullari

xilma –xil bo’lib, biror bir asarning janri o’rnida uning nomi ishlatilishi ham

mumkin.

So’zlarning metonomik ko’chma ma’noda qo’llash, ulardagi semantik

strukturani o’zgartirish orqali kitobxonga estetik ta’sir qilish bayonining

emotsionalligini oshirish ko’zda tutiladi. Bu holatda ham tilning estetik funksiyasi

uni kommunikativ funksiyasi bilan dialektik birlikda olib boriladi.

Har bir brigada o’ziga topshirilgan qit’ani mehr bilan ishlamoqda edi.

Misoldagi “brigada” so’zi “brigadada ishlovchi kishilar, a’zolar, ma’nosida

ishlatilgan bo’lib, kitobxonlarga qisqa, ya’ni bir so’z orqali keng tushunchani

ifodalab, estetik ta’sir ko’rsatmoqda . Shuningdek, kitobxon, hech shubhasiz, bu

so’zlarning ma’nosini anglab yetadi. Yuqorida qayd qilinganidek, nutqini obrazli

qilish, ixchamlash zaruriyati bilan metonomik ma’no ishlatiladi. Bunda so’zning

dastlabki nominativ funksiyasi yo’qolib, semantik siljish yuz beradi.

Metonomik ma’no ko’chirishda fikrni lo’nda qilib berish bilan birga,

avtorning emotsiya va to’lqinlarini voqealikka munosabatini ifodalash ham

- 11 - 11

ko’zda tutiladi: ….bular topgan pul va molning bir qismi hamma kattalar

cho’ntagiga tushadi. Misoldagi “kattalar” amaldorlar , yuqori mansabdagi kishilar

ma’nosi qo’llanilgan. Bu o’rinda ta’kidlash lozimki, “katta” sifatining uning

ifodalagan ko’chma ma’no bilan o’xshashlik belgisi yo’q. Ammo nutqdagi

“kattalar” deganda mansabdor shaxslar bevosita anglashaveradi.

Metonimiya badiiy adabiyotda eng ko’p qo’llaniladigan badiiy vosita.

Olimlardan Tursunov.U, Muxtorov.J o’zlarining “Xozirgi o’zbek adabiiy tili”

kitobida metonimiyani bir qancha turlarga bo’lganlar. Shulardan biri sinekdoxadir.

Sinekdoxada qism va butun munosabati asosida ma’no ko’chiriladi. U

metonimiyaning bir ko’rinishidir. (22;121)

Masalan “Oyoqyalanglar” so’zida kishi organizmidan - tana qismidan

“oyoq“ va uning “sochiqligi”ga ishora qilish bilan bir vaqtning o’zida ikki ma’no

mujjasamlashgan. Yani “oyoq” organizm qismi orqali butun “odam” tushunilsa,

unga “yalang” “ochiq” so’zi qo’shilib, “kambag’al”, “qashshoq” ma’nosini bergan.

Natijada bu so’zning ifoda planidan ko’ra mazmuni kengayib, ta’sirchanlik,

emotsionallik xususiyati ham yanada oshgan.

E.Qilichevning “Badiiy tasvirning leksik vositalari” kitobida metonimiyaga

quyidagicha ta’rif berilgan: Metonimiya deb voqea-hodisa, narsa-buyumlar

o’rtasidagi o’zaro yaqinlik va bog’liqlik asosida ma'no ko’chishiga aytiladi.

Metonimiya ham qiyosga asoslanadi. Faqat «metaforada bir-biriga o’xshash

predmetlarning belgilari qiyoslansa, metonimiyada bu ikki predmet tashqi

ko’rinishi yoki ichki xususiyatlari bilan bir-biriga qandaydir aloqasi bo’lsa ham,

ammo, umuman bir-biridan farq qiluvchi (bir biriga o’xshamagan) predmetlarning

belgilari chog’ishtiriladi".

Masalan: ...yaxshiliqmi, yomonliqmi haytovur bo’ladirgan ko’ngilsiz gapni

kechikkani yaxshi... Fuzuliyni yaxshilab o’qish kerak. (A.Qodiriy)

Ushbu gapda muallif va uning asarlari o’rtasidagi aloqadorlikka asoslanib, «asar»

muallif nomi bilan qayta nomlanyapti. Yoki, Saroy tinch uyquda, tun yarim

(A.Qodiriy). Bu misolda "saroy” so’zi orqali «saroydagi odamlar» ma’nosi ham

ifodalangan. Metonimiyaning turli ko’rinishlari mavjud va bu haqda tilshunoslikka

- 12 - 12

oid adabiyotlardan atroflicha ma’lumot olish mumkin. Biz sizga bir mansurani

havola qilmoqchimiz. Unda muallifning metonimik qayta nomlash usulidan

mahorat bilan foydalanganiga o’zingiz guvoh bo’lasiz:

Xemengueyni o’qish

– Aka Xemenguey ham badimga urib ketdi, – dedi buxorolik shoir. – Endi

o’qiyapman Jabron Xali, Folkner, Frishni.

O’sha kuni uyga keldim. Yana kezib chiqdim o’zim sevgan Ernst olamlarini.

To’g'ri ekan. Badga urishi mumkin ekan hatto Xemenguey ham.

Agar o’z erking ko’rinsa juda uzoq. Ishonching darz ketsa.

Tuyulsa omonat, liqildoq.

Muomalaga o’rgatar Xemenguey. Olijanob muomalaga. Biz esa tobora

yiroqlashib boryapmiz bunday muomaladan. (I.G’afurov)

Ba’zi adabiyotlarda metonimiya metaforani bir ko’rinishi deb qaraydilar,

lekin metonimiya metaforadan farq qiladi. Metonimiya ham nom ko‘chish usuli

bo‘lib, narsalar orasidagi obyektiv bog‘liqlikka asoslanadi. Bog‘liqlik asosidagi

ma’no ko‘chish bir necha xil bo‘lishi mumkin:

1. Narsa nomi – shu narsa asosidagi boshqa bir narsaga ko‘chadi:

Dasturxon – stolga yoziladigan mato // dasturxon ishtaxamni ochib yubordi

(dasturxondagi ovqatlar).

2. Bir narsaning shu narsaga asoslangan o‘lchov birligi nomi bo‘lib xizmat

qiladi: bosh, kalla – “bosh” o‘lchov birligi: ikki bosh uzum, bunda metafora ham

qatnashadi – shakliy o‘xshashlik bor.

3. Bir narsaning nomi shu predmetdan hosil bo‘ladigan predmetga ko‘chadi:

til (nutq a’zosi), til (nutq).

4. Belgining nomi shunday belgisi bor narsaga ko‘chiriladi – ko‘k (rang

nomi) – ko‘k (osmon)

Qorong‘u kechada ko‘kka ko‘z tikib,

Eng yorug‘ yulduzdan seni so‘rayman.

Cho‘lpon. (“Go‘zal”)

- 13 - 13

5. Harakatning nomi shu harakat natijasida hosil bo‘ladigan narsaga

ko‘chiriladi: to‘ymoq – to‘y.

Metonimiyaning muayyan ko‘rinishi – sinekdoxa butun va qism

orasidagi bog‘liqlikni nazarda tutadi. Metonimiya va metafora orasidagi farq nom

ko‘chish asoslaridadir. Metaforaga o‘xshashlik, metonimiyaga bog‘liqlik asos

bo‘ladi. Bu eng asosiy farq bo‘lib, o‘xshashlik va bog‘liqlik munosabatlari

orasidagi tafovut bu farqni yanada kuchaytiradi.

Bu tafovut shundaki, o‘xshashlik qaysidir darajada erkin, ya’ni subyekt

o‘xshashlikni ochadigina emas. Noo‘xshash narsalar orasida mutanosiblikni topish

qadimdan iste’dod sanaladi. Metaforada qiyos asosi nihoyatda murakkab bo‘lishi

mumkin. Yuqorida ana shunday holatlar haqida gapirib, faqat so‘zning semem

tarkibiga suyanib turib bu xil metaforalarni ochish qiyin bo‘lishi haqida gapirgan

edik.

Metonimiyada esa bog‘liqlik asos bo‘ladi. Bog‘liqlik obyektiv mavjud

bo‘lmasa, uni tiklab bo‘lmaydi. Darhaqiqat, bog‘liqlik (munosabati) xususiyati

doimiy bo‘lib, uni hamma tan oladi va qayd etadi. Ko‘chaning oldingi qismini

nima uchun bosh deb atalishiga umumtektologik-mantiqiy qonuniyatlar ko‘rsatish

qiyin. Biroq metonimiyaning xususiy ko‘rinishi bo‘lgan sinekdoxa – butunni qism,

qismni butun bilan atash asosini kibernetika ham tushuntirib bera oladi. Chunki

kibernetikaning asosiy qonunlaridan bo‘lmish axborot nazariyasi bo‘yicha har

qanday butun qism haqida, har qanday qism butun haqida axborot tashiydi.

1.2. Metonimiyaning tasnifi va o’rganilishi

Badiiy asarda so’zlarning o’z ma’nosida ishlatilishi bilan birga

tasvirlanayotgan voqealikning mohiyatini ochish uchun so’zning turli ma’nolarda

tovlanishi tilshunoslik hamda adabiyotshunoslikda maxsus o’rganib kelinadi.

Masalan: Mirtojiyev yozishicha, “Tildagi polisemiya hodisasi juda qadimdanoq

olimlar diqqatini o’ziga jalb qilib keldi”. Eramizdan avval uni falsafa va uslubiyat

nuqtai nazaridan o’rganishdi. Tilchilarimizning qayd etishicha bu masala bilan

Xitoy va Hind olimlari eramizning boshlarida esa yunonlar ham shug’ullanishgan

ekan. So’zlarning turli ma’nolarda tovlanishi qadimgi turkiy til boyliklariga

- 14 - 14

bag’ishlangan asarlarda ham o’rganilgan. Mahmud Qoshg’ariyning “Devoni

lug’otit turk”, Alisher Navoiyning “Muhabbat-ul lug’atayn” asarlarida bunday

hodisani kuzatish mumkin.

So’zlarning rang-barang ma’nolarda kelishi adabiy matnlarni tahlil etish

jarayonida aniqlanadi. So’zning o’z ma’nosidan boshqa manoda qo’llanilishi

tilshunoslik va adabiyotshunoslikda trop atamasi bilan yuritilgan. Badiiy tildagi

bunday hodisani R.Qo’ng’irov shunday izohlaydi: “Adabiy asarning badiiy

qimmatini, ifodaligini, ekspressivligini kuchaytirish uchun bir narsaning nomini,

belgisini ikkinchisiga ko’chirish yoki so’zlarni shu maqsadda, umuman ko’chma

ma’noda ishlatishga troplar deyiladi”.

So’z yoki so’z birikmasining o’z ma’nosidan boshqa ma’noda qo’llanilishini

trop atamasi bilan nomlash tilshunoslik hmda adabiyotshunoslikka oid darslik

hamda qo’llanmalarda adabiyotshunoslik lug’atlarida ham uchraydi. Troplar

adabiyotshunoslikda boshqacha nom bilan yuritilgan holatlar ham mavjud.

Masalan: N.Shukurov va boshqa olimlar tomonidan yaratilgan

“Adabiyotshunoslikka kirish darsligida troplash ko’chim atamasi bilan ham

izohlanadi. So’zning ko’chma ma’nosi adabiyotda ko’chim (trop) termini bilan

ifodalanadi. Demak, bu ta’rifda atama yuzaga kelishiga so’zning o’z ma’nosidan

boshqa ma’noga o’tishi, ko’chishi asos qilib olingan. Bunday tarifga troplarning

vazifasi, xususiyatidan kelib chiqib, o’zbek tiliga moslashtirilishi asos qilib

olingan. Trop jahon tilshunosligi va adabiyotshunosligida atama sifatida qabul

qilingan tushunchadir. Asli grek tilida paydo bo’lgan bu atamaning barcha

tillardagi atamashunoslik lug’atlarida ta’rif va tavsiflari mavjud. So’ngi yillarda

o’zbek tilida yaratilgan atamashunoslik lug’atlarida troplar ko’chim atamasi bilan

ham yonma-yon tarzda qo’llanilmoqda. Bu atama haqidagi tasavvurlar

mutaxassislarimizda yetarli bo’lsa-da, o’rganilayotgan masalaning mohiyatini

to’laroq ochish maqsadida atamashunoslik lug’atlaridagi ta’riflarning birini

keltirish o’rinli deb o’ylaymiz. (27; 134)

Troplar – biror narsa yoki hodisani ifodalash uchun so’z yoki so’z

birikmalarining o’z ma’nosidan boshqa ma’noda qo’llanilishi anglatuvchi

- 15 - 15

tushuncha. Ko’chma ma’noda qo’llanilgan so’zning o’z va ko’chma ma’nosining

munosabati hamda ularning narsa yoki voqelikka bo’lgan munosabatiga qarab

ko’chimlar bir necha turlarga bo’linadi. Ulardan eng asosiylari: metafora,

metonimiya, sinekdoxa, allegoriya, litota, simvol va hokazolar. Bizning ongimizda

qandaydir xususiyatlari, belgilari bilan bir-biriga yaqin bo’lgan ikki narsa yoki

hodisani chog’ishtirish, o’xshatish troplarga asos qilinib olinadi. Boshqacha

aytganda, biror narsa yoki voqea-hodisa haqida aniq, yorqin tasavvur hosil qilish

uchun unda boshqa biror narsa yoki voqeaning belgisi ko’chiriladi, o’xshatiladi.

Ko’chim umuman tilga xos hodisa bo’lib, u so’zning qo’llanish doirasini, uning

ma’no tovlanishlarini boyitadi. Shuning uchun ko’chimlarning badiiy nutqda

ishlatilishi, ifodalilikni, ta’sirchanlikni oshirishga, tasvirlanayotgan voqea hodisani

ravshanroq, baholashga yordam beradi.

Ko’chim tufayli badiiy nutqning turli stilistik vazifalari kuchayadi. Shuning

uchun ham ko’chimlar jonli til bilan birga, badiiy adabiyotda ham g’oyat keng

qo’llaniladigan maxsus tasviriy vositalardandir.

Bizningcha ushbu ta’rifda troplar va ularning turlarining vazifasi juda to’g’ri

asoslangan. Eng muhimi troplar til hodisasi sifatida baholanmoqda, ularning badiiy

nutqning stilistik vazifalarini kuchaytirish ta’kidlanmoqda. O’zbek tili uslublarini

vazifaviy jihatdan tasnif qilish amalga til va tildan tashqarida bo’lgan omillarga

tayanadi. (28; 320)

Bu uslublarning N.A.Bashakov, A.Sulaymonov, A.Shomaqsudov,

G’.Abdurahmonov, B.O’rinboyev, S.Muhammadiyevlar tavsiya etilgan

qatlamlarida qo’llaniladigan vositalarni belgilab beradi. Shunga ko’ra stilistika so’z

san’ati ifoda vositalar haqidagi bir janrdir. Tildagi ana shunday muammolar bilan

shug’ullanadigan uslubshunoslikning quyidagi yo’nalishlari mavjud:

1. Tilning leksik resurslari o’rganuvchi yo’nalish.

2. Funksional stilistika vazifaviy uslubshunoslik.

3. Badiiy adabiyot uslublari.

4. Amaliy uslubshunoslik .

- 16 - 16

Mavzu nuqtai nazaridan bu o’rinda bizni vazifaviy uslubshunoslik qiziqtiradi.

Kishilar o’z ijtimoiy faoliyatlarida tildagi barcha foydalanganlarida avvalo ularni

o’z extiyojlaridan kelib chiqib nutq mavzuiga, vaziyatga qarab tanlaydilar va

qo’llaydilar. Tilshunoslikda ko’chma ma’no hosil qiluvchi so’zlarni tasniflash va

ularni nomlash boshqa yo’sinda ko’rinadi.

M.Mirtojiyev o’z risoslasida bunday tasniflarni umumlashtirgan. Shunday

bo’lsada ko’chma ma’no hosil qiluvchi so’zlarni tasniflagan tilshunoslarning

ayrimlari ishlariga e’tiborni qaratish o’rinlidir. Bu muammo jahon

tilshunoslarining ayrimlari ishlariga e’tiborni qaratish o’rinlidir. Bu muammo

jahon tilshunoslarining doimiy e’tiboridagi hodisadir. Masalan fransuz tilshunosi

J.Maruzo ko’chma ma’noli so’zlarni uch turga metafora, metonimiya, sinekdoxaga

ajratadi. Rus tilshunosi L.A.Buxolovskiy esa ko’chma ma’no hosil qiluvchi

hodisani olti turga bo’lgan. 1) Metafora, 2) Vazifadoshlik, 3) Emotsionallik, 4)

Metonimiya, 5) Xalq etimologiyasi sifatida 6) Aloqadorlik L.A.Buxolovskiy

sinekdoxani metonimiyaning bir ko’rinishi deb hisoblaydi. (13;51-75)

Tilshunos K.A.Levkovskaya ko’chma ma’no hosil qiluvchi so’zlarni faqat

metonimiya deb tushunadi: N.M.Shanskiy esa ko’chma ma’noli so’zlarni uch turga

1) o’xshashlik (metafora) 2) yondoshlik (metonimiya) 3) vazifadoshlikka ajratib

o’rganadi. O’zbek tilshunosi A.Azizovning “Tilshunoslikka kirish” darsligida esa

sinekdoxani metonimiyaning bir ko’rinishi sifatida ko’rsatiladi. Demak, yuqoridagi

asarlarda shuningdek biz kutgan ayrim manbalarda ham ko’chma ma’no hosil

qiluvchi so’z yoki so’z birikmasi haqida fikr yuritilganda asosiy metofara va

metonimiya e’tirof etilgan. Sinekdoxa esa ko’chma ma’no hosil qiluvchi ikkinchi

hodisa sifatida o’rganiladi va asosan u metonimiyaning bir turi sifatida qaraladi va

ba’zan unga qo’shilib yuboriladi. (4;56)

Bizningcha, ko’p ma’noli so’z va birikmalar hosil qiluvchi til hodisalarini

faqat uch turga metafora, metonimiya, sinekdoxa bilan cheklanish unchalik to’g’ri

emas. Negadir o’zbek tilida polisemiya hodisasining tadqiqotchisi M.Mirtojiyev

ham jahon tilshunoslarining bu masaladagi qarashlarni maqullaydi ya’ni o’z

tadqiqotiga boshqa ko’p ma’noli til hodisalari xususida fikr yuritmaydilar. O’zbek

- 17 - 17

tilida trop, ko’chim yoki majoziy vositalar nomi bilan ifodalangan hodisalar faqat

uch turni tashkil etmay, ularning hammasida ham ko’p ma’nolik alomatlari

mavjuddir. Albatta bu o’rinda o’zbek tilining barcha tasviriy vositalarini sanab

o’tmoqchi emasmiz. O’zbek tilining tasviriy vositalari deyilganda tilshunoslikda

mavjud stilistik figuralar esa ma’no va shakl tuzilishiga ko’ra doimiy o’zgarmaslik

xususiyatiga egadir. Demak, troplar so’zlarning ko’p ma’noli, so’zlarning boshqa

ma’nolarga ko’chishi xususiyatlariga ega. Figuralarda bunday hodisa kuzatilmaydi.

Ammo stilistik figuralar (antiteza, gradesiya, ritorik so’roq, ellipsis, takror, epifora

va boshqalar) troplarni to’ldirish, undagi mazmunga aniqlik kiritishda ham xizmat

qiladi.

Metafоra, metonimiya va sinekdoxa troplarning asosiy, badiiy tilda keng

qo’llanilgan turidir. R.Qo’ng’irovning “O’zbek tilining tasviriy vositalari” kitobida

troplarning yana bir necha turlarni jumladan, yuqoridagi uch turidan tashqari epitet

(sifatlash), o’xshatish, perifraz, ironiya, antifraza giperbola (mubolag’a), simvol

litota, jonlantirish kabi turlarini keltirgan. “O’zbek tili stilistikasi” da shunday

troplarning bu turlari to’g’risida fikr yuritiladi. Troplarning bunday turlari va

ularning badiiy tildagi xususiyatlari S.Karimovning risolasida ham yoritilgan.

(6;12-109) (28;236-246) (11;7-41)

Xullas, metonimiya so’zga xos semantik-uslubiy hodisa bo’lib, undagi

muayyan ma’no taraqqiyoti, yangi hosila ma’nosining narsa va ma’nolar

o’rtasidagi aloqadorlikka ko’ra yuzaga kelish kechimi deb tushunilish kerak.

O’rganishga bag’ishlangan tadqiqotlar ham mavjud. H.Shukurov bir maqolasida

nutqdagi gaplarning tarkibida kelgan birikmalardan biror so’z ellipsiz hodisasiga

uchrashi natijasida so’zda nutqiy metonimiyalar sodir bo’lishini tahlil etadi.

Tadqiqotchining kuzatishicha, bunday metonimiyalar asosan otlarda keng

tarqalgan bo’lib, ular aniqlovchi, birikmalarning natijasida yuzaga kelgan.

Metonimiyaning morfologik hamda sintaktik stilistikaga oid xususiyatlari

mavjuddir. “Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari” qo’llanmasida metonimiyaning

aniqlovchilik hamda ot vazifasida kelgan ko’rinishlari asoslab berilgan. Otlarda

- 18 - 18

metonimiya tilshunoslar metonimiyaning uchdan 12 gacha shakllari mavjudligini

ko’rsatib o’tishganini ta’kidlaydi. (16; 102)

Metonimiya hodisasi R.Qo’ng’irov, S.Karimovning tadqiqotlarida o’zbek

badiiy tili misolida qisman o’rganilgani bilan ajralib turadi. Agar T.Aliqulov,

M.Mirtojiyev tadqiqotlarida nazariy jihatdan asoslangan bo’lsa, yuqoridagi ikki

tadqiqotda esa metonimiya asar tilida yozuvchi uslubni yuzaga keltiruvchi hodisa

sifatida tahlil etilgan. Ikkinchidan bu ikki tadqiqotda metonimiya lingvistik hodisa

ekanligiga ham alohida urg’u berilgan.

Demak, tadqiqotlar orasida metonimiya grammatik hodisa sifatida

o’rganilgan bo’lsa kerakli metonimiyani tasviriy vositaning shakllari bilan

qorishtirish, holatlari uchrab turadi. 60-yillarda T.Aliqulov tadqiqotlarida

metonimiya ko’p ma’nolik hodisa sifatida qaraldi. 70-yillarga kelib esa

M.Mirtojiyev tadqiqotlarida metonimiyaning bunday xususiyati yanada

chuqurlashtirib o’rganildi. Har ikki tadqiqotda ham metonimiya hodisasi nazariy

jihatdan asoslanishga harakat qilingan. Metonimiya hodisasi badiiy asarlardan

olingan parchalar yoki ma’lum ijodkor qo’llangan tasviriy vosita asosida emas,

asosan tadqiqotlarning o’z qarashlaridagi so’zlarni tahlil etish jarayonida

ko’rsatilgan. M.Mirtojiyev metonimiyani polisemiyaning bir shakli sifatida

o’rganar ekan, unga shunday ta’rif beradi. “Metonimiya .... nomdoshlovchi bilan

nomdoshlanuvchi o’rtasidagi aloqadorlik tufayli ko’chma ma’no hosil bo’lishidir”

muallif bu fikrini misollarda asoslashga erishadi.

Metonimiya hodisasi M.Mirtojiyev katta tadqiqotining bir qismi sifatida

o’rganilganligi sababli ham uning xususiyatlari ilmiy nazariy jihatdan to’la

ochilgan. Muallifning doktorlik dissertasiyasida ham mazkur fikrlar

rivojlantirilgan. Mazkur tadqiqotda metonimiyaning klassifikasiyasi haqida fikr

yuritilar ekan, muallif nomi asarning nomi bilan qo’llaniladi. Birinchi qo’llanmada

o’zbek tilida metonimiyaning olti ikkinchisida yetti xil ko’rinishi mavjudligi

asoslab berilgan. Masala bir muallif tomonidan yoritilganligi sababli ham

metonimiya hodisasining ko’rinishlari har ikki qo’llanmada ham bir xil tarif

keltirilgan. Bu o’rinda metonimiyaning yetti xil ko’rinishini keltirish maqsadga

- 19 - 19

muvofiq. Narsa (idish) ichidagi narsaning ma’nosi o’sha narsaga o’tkaziladi.

Harakat yoki uning natijasi shu harakatni bajarishdagi vosita, qurol bilan

almashtiriladi. Biror narsani yasalgan material bilan almashtirish. Ma’lum

mamlakatda, davlatda yoki ma’lum o’rinda yashab turgan kishilar ma’nosi shu

yerga davlat yoki mamlakatda ko’chiriladi. Alohida olingan aniqlovchi to’liq

narsani almashtiradi. Aniq tushuncha nomi o’rniga mavhum ma’noli ot

qo’llaniladi.

O’zbek tilshunosligida metonimiya hodisasi to’g’risida umumlashma hodisa

beradigan tadqiqot yaratilganligining boisi ham shu asoslangan. Ya’ni “Tashqi

yoki ichki tomondan bir-biriga aloqador narsa yoki hodisaning nomi boshqa narsa

yoki hodisaga ko’chiriladi” degan ta’rif keltiriladi. Demak bu ta’rifda metonimiya

hodisasi uchun narsalardagi tashqi yoki ichki tomondan aloqadorlik asos qilib

olinmoqda.

Lug’atlarda metonimiyaga bir muncha mukammalroq ta’rif berilgan hamda

uning beshta ko’rinishi xususida fikr yuritilgan. Metonimiyaga shunday ta’rif

kelitiriladi. Metonimiya (grekcha metonumiya qayta nomlash so’zidan olingan).

So’zlarning ko’chma ma’nosiga asoslangan ko’chimning asosiy turlaridan biri ikki

tushuncha o’rtasidagi yaqinlikka asoslangan o’xshatishsiz ko’chim. Metonimiya

biror narsa yoki voqyea-hodisaning nomi boshqasiga ko’chiriladi, u boshqa nom

bilan ifodalanadi, biroq bu nomlanish yoki narsalar o’rtasidagi yaqinlikka,

aloqadorlikka asoslanadi. Lug’atdagi metonimiyada predmetning tashqi ko’rini

yoki ichki xususiyatlari bilan bir-biriga aloqador bo’lgan lekin bir-biriga

o’xshamagan predmet belgilari chog’ishtirilishi haqida fikr bayon etilar ekan,

metonimiyaning quyidagi ko’rinishlari mavjudligi ta’kidlanadi. 1) Kishi yoki

narsaga xos xususiyat o’sha yoki narsaning nomiga o’tkaziladi. 2) avtorning nomi

uning natijasi shu harakatni bajaruvchi qurolning nomiga ko’chiriladi. 3) ma’lum

joydagi narsalar ma’nosi shu joyga ko’chiriladi. 4) Narsa predmetlarga shaxsni

harakati ijodi ko’chiriladi.

O’zbek tili stilistikasida metonimiyaga shunday ta’rif berilgan. Metonimiya

grekcha so’zdan olingan bo’lib boshqacha nom berishi degan ma’noni beradi. Biz

- 20 - 20

yuqorida lug’atda qayta nomlash degan ta’riflar bilan tanishdik. Albatta qayta

nomlash va boshqacha nom berish o’rtasida ma’no jihatdan qisman bo’lsada farq

mavjud. O’zbek tili stilistikasida ana shunday ta’rif keltiriladi. Metonimiya

hodisasi ham so’zlarning ko’chma ma’nosi bilan bog’liq. Ammo bu yerda asosan

biror narsa yoki voqea hodisaning nomi boshqa biror narsa yoki hodisaga

ko’chiriladi. Bu predmet yoki voqea hodisa ongimizda bir-biri bilan aloqador

tushunchalarni anglatishi bilan o’zaro bog’langan bo’ladi.

Nutq madaniyati va usulbiyat asoslari qo’llanmasida ta’kidlab o’tish joizki

o’zbek tili stilistikasi va mazkur qo’llanmadagi tilning tasviriy vositalari qismlari

professor R.Qo’ng’irov tomonidan yozilgan metonimiya hodisasining ko’chma

ma’noga asoslangan.

Metonimiyada nomdoshlovchi bilan nomdoshlovchi alohida ikki narsa

voqyelik, harakat, holat, belgi kabi bo’lgani kabi sinekdoxalarda tamoman

boshqachadir. Ma’no ko’chishi metonimiyada obyektlarning o’zaro aloqadorlik

belgisiga qarab nomlashdan kelib chiqadi.

Metonimiyaga xos yo’l bilan ma’no taraqqiyot ot sifat, fe’l olmosh, son va

ravish turkumiga oid so’zlarda yuzaga kelgani holda, bu hodisaga xos yo’l bilan

ma’no taraqqiyot faqat ot turkumiga oid so’zlarda yuzaga keladi.

Mazkur hodisani metonimiyaga nisbatan shuncha farqlari borligini nazarda

tutib metonimiya emas alohida ma’no ko’chishi deb atadik. (11; 75)

L.Boboxonova o’zining “Ingiliz tili stilistika”si kitobida metonimiyani ikki

turga , ya’ni tildagi metonimiya va nutqdagi metonimiyaga ajratib qo’yibdi.

Nutqdagi metonimiyaning stilistik vazifasini mukammal aniqlab olish uchun

avvalo tildagi metonimiyada ba’zi bir misollarni ko’rib chiqamiz

Masalan, “Terim paytida ko’p qo’l kerak bo’ladi “ (Ro’znomadan).

Tildagi metonimiya doim siyqasi chiqqan, hammaga ma’lum bo’lib qolgan bo’ladi.

Tildagi metonimiyaga yana bir misol : Uning qalami qasos o’ti bilan yonardi”.

Nutqdagi metonimiyalar badiiy ma’noli yoki tasodifiy bo’ladi. Masalan,

Qalam orom topsa, uyg’onar bolam. Bolam uxlaganda, qalam uyg’onar. (G.J). Bu

- 21 - 21

metonimiya badiiy ma’noli metonimiya hisoblanadi .Metonimiyalar tushunchalar

o’rtasidagi munosabatiga ko’ra, turli xil bo’ladi:

1) Metonomik so’zlarning mavhum hamda aniq tushunchalari asosida hosil

bo’lishi mumkin.Yuqorida keltirilgan gap shunga misol bo’la oladi.Bu yerda

“qalam” so’zining aniq tushunchasi (ijod) o’rtasidagi munosabat mutloq aniqdir.

Aniq hamda mavhum tushunchalar o’rtasidagi munosabatlarni quyidagi

misolda ko’rishimiz mumkin; Ikkovimizning fikrimiz qarama-qarshi bo’lsa ham,

siz menga avval quloq bering, so’ngra bir gap bo’lar (A.Q)

2) Narsa, hodisa yoki kishilarga xos xususiyatlar o’sha narsaning yoki

kishilarning nomiga o’tkaziladi: Pakana xuddi xech nima bo’lmaganday “miyg’ida

kulib turardi (Mushtum).” Tantanali majlis zalida ”a’lo”, “yaxshi” qator o’tirdi.

(S.J)

3) Bo’lakning butunga yoki butunning bo’lakka munosabatiga misol qilib,

quyidagilarni keltirish mumkin: Nikolay zamonida ostonam tuyoq ko’rmagan (O.)

4) Ma’lum narsa bilan uning nomi o’rtasidagi munosabat asosida

metonimiyaning yana bir turi vujudga keladi:

“Majlisga butun qishloq keldi”. “Auditoriya kuldi”. Keltirilgan misoldagi

“qishloq” so’zi qishloqda yashovchi aholi ma’nosini ifodalagan; “auditoriya” so’zi

esa (yig’ilishga), ma’ruzaga kelga talabalarni bildiradi.

5) Ba’zan esa muallifning ismi uning asari o’rnida qo’llaniladi. Fuzuliyni oldim

qo’limga, Majnun bo’lib yig’lab qichqirdim (H.O.). “Ba’zan Shekspirni tushunish

qiyin “. Navoiy “Qush tili” ustida to’lg’in zaqvq bilan ishladi (O,).

Bu tasnif cheklangan emas, uni davom ettirish mumkin, chunki metonimiyaning

boshqa turlari mavjud .

Metanimiya istoriyadan yetarlicha ajralib turishini bilmoq lozim. Birichidan,

istoriyani doimo o’xshatish yordamida o’zgartirib ifodalashimiz mumkin,

metanimiya bilan esa bunday qilib bo’lmaydi.Bundan tashqari, ko’pinch

metanimiya tabiatini ochish, tushunib yeyish uchun ma’lum bir matn zarur, istoriya

uchun esa ma’lum matnni bo’lishi shart emas.Eskirgan, odatiy qo’llanuvchi

- 22 - 22

metanimiyalarni tushunishda matn kerak bo’lmaydi. Quyidagi misollardan buni

ko’rish mumkin:

Qo’shiq kuylar qizaloq,

Tinglar uni dala, bog’.

Meni og’ir ishga qo’ying, iltimos qilaman. El qatori ishlab ter to’kay (S.A.).

Eskirgan metanimiyalarning ko’pchiligi frazeologiyadan joy olgan. Metanimiya

xuddi istoriya singari voqealik dallillarni obrazli ifoda etish maqsadida

qo’llqniladi. U muallif bayon etilayotgan voqealikkaqaratilgan mulohazalarni

ochib berishi mumkin. Biror belgi yoki hodisaning bo’rttirilgan, umumlashtirilgan

bir xususiyati, shu narsa boshqa narsa bilan taqqoslagan vaqtda, o’sha boshqa narsa

haqida ham ma’lumot beradi.

II. E.HEMINGUEYNING “ALVIDO QUROL’’ ASARIDA

METONIMIYA TARJIMASI HUSUSIDA

- 23 - 23

2.1’’Alvido Qurol’’ asarida metonimiyaning qo’llanilishi

XIX asrning oxiri XX asrda dunyoda imperiyalar tarqalib, kolonial tobelikda

yashab kelgan ko’p xalqlar ozodlikka chiqdi, mustaqil milliy davlatni tuzish,

tiklash va qurishga erishdi.Demokratiya, ozodlik, tenglik, birodarlik g’oyalari yer

yuziga keng tarqaldi.Tarjimachilik bu kabi ulug’ g’oyalarning tez tarqalishiga

yalovbardorlik qildi.XX asr tarixga ilmiy-texnikaviy rivojlanish asri, jumladan,

tarjimachilik keng rivojlangan, qanot yozgan asr bo’ldi. XIX asrning so’nggi

choragidan e’tiboran O’zbekistonda tarjimachilik yangi o’zanga kirdi.Matbuotning

tarmoq otishi, o’quv dargohlarining misilsiz kengayishi, savodxonlik darajasining

ko’tarilishi, tarjimachilikni yil sayin, kun sayin kuchaytirib bordi.

XX asrning o’rtalarida ayniqsa oltmishinchi yillariga kelib, O’zbekiston

dunyo adabiyotlari eng ko’p tarjima qilinadigan o’lkalardan biriga aylandi. Milliy

zaminda ko’plab professional layoqatli tarjimon ijodkorlar yetishib chiqdi.Rus

mumtoz va zamonaviy adabiyoti qon-qarindosh mamlakatlar, uzoq yaqin o’lkalar

adabiyotning eng qimmatli madaniyat ko’rsatkichi bo’lgan namunalari mahorat

bilan o’zbek tiliga tarjima qilindi.Tarjimalar milliy tilning o’sishi, lug’at

boyligining kengayishi, turli soha terminlarining ishlanishi, tartibga solinishi, til

normalariga muvofiqlantirilishi, turli-turman yo’nalishdagi lug’atlarni tayyorlab

nashr qilishga yo’l ochdi. (24; 48-49)

XX asr boshidan e’tiboran turli sohalar bo’yicha G’arbiy Ovropa tillarida

yaratilgan asarlarning o’zbekchaga ko’plab o’girila boshlagani va bu jarayonning

keyingi yarim asrdan ko’proq davr moboynida yanada jadallashib ketgani yurtimiz

ilmiy-texnikaviy salohiyatimizning kamol topishi va boshqa xalqlar bilan abadiy-

madaniy aloqalarning kengayishida muhim ahamiyat kasb etadi.Bizning

e’tiborimizni o’ziga ko’proq tortayotgan mamlakatlar qalam ahllari, chunonchi,

G’arbiy Ovropa mamlakatlari adabiyotining ajralmas bo’lagi hisblanmish Angliya

adabiyoti va ingliz zabon ijodkorlar sanalmish amerika adabiyoti vakillari

asarlarining o’zbek tiliga tarjimalari haqida gap ketadigan bo’lsa , shuni alohida

qayd etish lozimki, bunday tarjima asalari o’zbek kitobxonlari e’tiborini darhol

o’ziga tordi va tez orada ularning ko’pchiligi xalqimizning sevimli asarlariga

- 24 - 24

aylanib kitob javonlaridan o’rin oldi.40- yillarda o’zbek kitobxonlari jahon

adabiyotining bir talay yirik namoyondalari asarlarini ona tilida mutola qila

boshladilar.Abdulla Oripov Gyotening “Faust”ini, Qodir Mirmuhammedov

“Oddiseya”,Mirtemir qirg’iz eposi “Manasni”, Muhammad Ali hind xalqining

“Ramayona” eposi Ibrohim G’ofurov tomonidan Ernest Hemingueyning “Alvido

qurol” asari va boshqa bir qator asalar o’zbek tiliga tarjima qilindi. (14;14-16)

Tarjima qilingan asalar ichidan ayniqsa Ernest Hemingueyning “Alvido qurol”

asari o’zbek kitobxonlarining sevimli asariga aylangan.Asar yozuvchining

hayotidan olingan bo’lib, unda urushda bo’lgan voqeakalar ta’svirlanadi.Asar

o’zbek tiliga Ibrohim G’ofurov tomonidan tarjima qilingan.Yozuvchi asarda badiiy

vositalardan mohirona qo’llagan bo’lib, bunda bizlar badiiy vositalardan

metonimiya, metafra, sinekdoxa, epitet, perifraza, kabi ko’pgina badiiy vositalarni

ko’ramiz. BMIning II bobi asardagi metonimiyalarni qo’llanilishi, tarjimada shakl

va mazmunni saqlanib qolishi va tarjimadagi kamchiliklar ko’rib chiqamiz.

Kitobning birinchi betida asarga shunday ta’rif berilgan “Ernest

Xemingueyning Alvido qurol romani shafqatsiz va mantiqsiz urushga qarshi

yozilgan otashin asardir.Romanning bosh qahramoni leytenat Genri sof, yorqin

muhabbat yo’lida be’mani urushni tashlab ketadi.Bu ramon buyuk yozuvchining

eng ehtirosli asarlaridan biridir”deb aytilgan.

Metonimiyalarning E.Hemingueyning “Alvido qurol” (Farewell to Arms )

asarida qo’llanilishi va uning o’ziga xos tomonlari.

E. Hemingueyning “Farewell to Arms” asari Ibrohim G’ofurov tomonidan

o’zbek tiliga “Alvido Qurol” nomi bilan tarjima qiligan. Asar juda qiziqarli, tili

ham ravon, stilistik bo’yoqlarga boy asar bo’lib, unda avvalo o’zbek tillarini aslan

qudratining ifodasini ko’rish mumkin bo’lsa, qolaversa yozuvchining tilga shaxsiy

munosabatlari va uning qudratini oshirishda erishgan xissalarini sezish

mumkin.Shundan kelib chiqib bu asarni stilistik jihatdan tahlil qilishga harakat

qildik.Mazkur bitiruv malakaviy ish muhokamasida kaminaning vazifasi asarda

qo’llanilga metonimiyalarni topish, ularni tahlil qilish va ularni o’zbek tiliga

qanday tajima qilinganligini aytish, badiiy asarni tarjima qilish jarayonida

- 25 - 25

metonimiya o’zbek tilida ham o’zining tuzilishi va ma’nosini saqlab qolgan va

qolmaganligini ko’rib chiqishimiz va tarjimada uchraydigan muoammolarni

kitobxonlarga tushuntirishimiz, BMIning oldiga qo’yilgan asosiy vazifalarimizdan

biridir.Yozuvchining individual uslubidan kelib chiqqan holda, asada qo’lanilgan

metanimiyalarning son va sifat jihatidan yangi tomonlari bor yo’qligini

o’rganishdir. Asarni o’qib bo’lib undagi metonimiyalarni topdim va ularni qoidasi

bo’yich 5 guruhga bo’ldim, ular quyidagilar:

1) Metonimiya so’zlarning mavhum hamda aniq tushunchalari asosida hosil

bo’lishi mumkin.

2) Narsa, hodisa yoki kishilarga xos xususiyatlar o’sha narsaning yoki

kishilarning nomiga o’tkaziladi.

3) Bo’lakning butunga yoki butunning bo’lakka munosabati.(Sinekdoxa)

4) Ma’lum narsa bilan uning nomi o’rtasidagi munosabat asosida

metonimiyaning yana bir turi vujudga keladi.

5) Ba’zan esa muallifning ismi uning asari o’rnida qo’llaniladi.

1. The river ran behind us and the town had been captured very

handsomely but the maintains beyond it could not be taken and I was very glad the

Aaustrians seemed to want to come to the town sometimes, if the war should and

because thewy did not bombard it to destroy it but only a little in a military war.

(8;4)

Daryo bizning ortimizda oqardi, shaharni ham osongina qo’lga kiritdik, lekin

nariroqdagi tog’larni ishg’ol qila olmadik; men shunisiga xursand edimki,

avstriyaliklar qachonlardir urush tugasa, qaytib boramiz-ku, degan o’y bo’lsa

kerak, shaxarni aytarli bombardion qilishmas yo’liga po’psa qilib qo’yardilar

xalos. (7; 9)

Bu yerda us metonimiya, o’zbek tiliga bizni deb tarjima qilinadi. Chunki daryo

bizni orqamizdan oqmaydi. Biz orqali yashaydigan joy nazarda tutilmoqda. Bu gap

metonimiyaning to’rtinchi turiga kiradi, ya’ni ma’lum narsa bilan uning o’rtasidagi

munosabatni ko’rishimiz mumkin.

2. The battary in the next garden woke me in the morning. (8; 1)

- 26 - 26

Ertalab meni qo’shni bog’dagi batariya uyg’otib yubordi. (7; 19)

Batareya so’zi batareya qurollaridan chiqadigan qattiq tovushni bildiradi.Uni

batareya emas, batareyadan chiqadigan qattiq tovush uyg’otib yuborgan. Bu gapda

narsa bilan uning o’rtasidagi munosabat ko’rsatilgan. Bu gap metonimaning

to’rtinchi turiga mnsub.

3. The battary fired twice. (8; 11)

Batareya ikki marta o’q uzdi. (7; 19)

Bu gapda batareya qurol ma’nosini bildiradi. Bu gapda metonimiyaning

to’rtinchi turi narsa bilan uning nomi o’rtasidagi munosabat ko’rsatilmoqda.

4. Don’t write anything that will bother the censor. (8; 18)

Senzorga ozor beradigan gaplarni yozib o’tirmang yana. (7; 30)

Bu yerda senzor metonimiya.Yozuvchi senzor deb jamitatni nazarda tutmoqda.

Bu gap metonimiyaning to’rtinchi turiga misol bo’la oladi.

5. A regiment went by in the road and I watched them pass. (8; 24)

Yonimdagi yo’ldan polk o’tib borardi, men saflar qanday qadam

tashlayotganiga qarab turar edim. (7; 39)

Regriment so’zi o’zbek tiliga polk deb tarjima qilanadi. Polk so’zininig ma’nosi

ko’pchilikdan tashkil topgan asakarlarning guruhi nazarda tutiladi.Polkning oyog’i

yo’q u yurolmaydi, polk orqali odamlar nazarda tutilmoqda.Bu gapda

metonimuyaning to’rtinchi turi qo’llanilgan.

6. There were stragglers going by long after the regriment had passed men who

could not keep up with their platoons. (8; 24)

Polk allaqachon o’tib bo’lganiga qaramasdan, yo’lda hamon orqada qolganlar

o’tib borishardi - bular o’z bo’linmalari bilan barobar borishga qurblari yetmay

qolganlar edi. (7; 39)

Bu gapda polk so’zi metonimiya bo’lib, unda odamlar nazarda tutilmoqda. Bu

misol narsa bilan uning o’rtasidagi munosabatni ko’rsatadi.

7. I would like to eat at the Cova and then walk the Via- Manzoni in the hot

evening and cross over and turn off along the canal and go to the hotel with

Catherine Barkley. (8; 28)

- 27 - 27

U bilan “Kova”da ovqatlanib olsang-da, keyin dim kechki havoda Via-

Mansoni bo’ylab ketsang, ko’prikdan o’tib, kanal yoqalab burilsangda Ketrin

Barkiln bilan otelga kirsang. (7; 44)

Kova so’zi gapda metonimiya bo’lib, u Italiyadagi bir shahar. Bu yerda Kova

so’zi orqali Kovadagi restaranni nazarda tutmoqda. Ya’ni narsa bilan uning

o’tasidagi nomi ko’rsartilmoqda.

8. The saint hung down on the outside of my uniform and I undid the throat of my

tunic, unbuttoned the shirtn collar and dropped him in under the shirt. (8; 32)

Avliyo xarbiy frenchim ustida turib qoldi, men yoqamni ochib, kuylagimning

yoqasini bo’shatdimda avliyo Antoniyni ichimga solib qo’ydim. (7; 51)

9. “ It’s a saint Anthony” she said.(8; 31)

Bu avliyo antoniy – dedi u. (7; 50)

Bu gapda narsani nomi bilan atamoqda, ya’ni Avliyo Antoniy deb medalyonni

nazarda tutmoqda.Bu misolda tirik odam emas, balki unig rami tushirilgan

medalyonni ko’rsatmoqda.

10. The Saint Anthony was in a little metal capsule. (8; 32)

Avliyo Antoniy oq metaldan ishlangan kichkina medalyonga joylangan edi.

(7; 50)

Bu yerda Avliyo Antoniyning rasmi haqida gapirilmoqda, chunki tirik odamni

medalyonga joylab bo’lmaydi.Bu misol metonimiyaning to’rtinchi turiga kiradi.

11. The enemy’s ears are everywhere. (8; 66)

Dushmanning har yerda qulog’i bor. (7; 98)

Bu gapda quloq metonimiya bo’lib, yozuvchi quloq orqali odamlarni nazarda

tutmoqda. Ya’ni bu gapni shunday tushunishimiz mumkin. Dushmanning hamma

yerda odami, ayg’oqchisi bor deb. Bu misolda metonimiyaning birinchi turi, ya’ni

metonimik so’zlarni aniq va mavhum tushunchalariasosida bog’lanishiga misol

bo’la oladi.

12.In the fall when the rains came the leaves all fell from the chesnut trees and the

branches were bare and the trunks black with rain. (8; 1)

Kuz kirib, yomg’ir ketidan yomg’ir quyib bergach, kashtanlarning yaproqlari

- 28 - 28

duv to’kilardi-da, shoxlari qip-yalang’och bo’lib qoldida, daraxtlarning tepalari

yomg’irdan qorayib ketdi. (7; 8)

Bugungi kunda ingliz tilida “autumn” ya’ni kuz degan so’zning o’rnida “fall”

degan so’zi ishlatilishini ko’ramiz. Bu so’z kelib chiqishiga ko’ra “come or go

down freely” ya’ni kelmoq yoki tushmoq deb tarjima qilinadi.Kuzda daraxtlarning

yaproqlari tushadi. Shuning uchun kuz “fall” ya’ni “tushish” deb nomlanadi.

Bunda butun qism bilan ifodalanmoqda. Bu gap metonimiyaning uchinchi turiga

tegishli.

13.”When you come back bring a phonograph”

“Bring good opera disks”.

“Bring Caruso”.

“Don’t bring Caruso. He bellows”. (8; 7)

-Qaytib kelayotganingizda grammafon obkeling.

-Yaxshi opera plastinkalaridan obkeling.

-Karuzoni obkeling.

-Karuzo kerak emas, uvillaydi. (7; 13)

Asarda Genrinig do’sti undan plastinka olib kelishini so’radi. Bunda u Karuzoni

plastinkasini so’radi, Karuzoni o’zini emas. Ya’ni o’sh plastinkani uni yozgan

odam nomi bilan aytilmoqda. Bu gapda muallifning ismi uning asari o’rnida

qo’llanmoqda. Bu misol metonimiyaning to’rtinchi turiga tegishli.

14.Rinaldi was sitting on the bed with a copy of Hugo’s English grammar. (17; 12)

Rinaldi Huyugoning ingliz tili grammatikasini qo’lda tutib, karovotda o’tirgan

ekan. (8; 22)

Bu misolda asar yozuvchining nomi bilan ishlatilmoqda. Huyugo kitobni yozgan

muallif bo’lib kitob unig nomi bilan aytilmoqda.Bu gap metonimiyaning beshinchi

turiga mansub.

15. We were in the foot-hills on the near side of the river and as the road mounted

there were the high mountains off to the north with snow still on the tops. (8; 32)

Biz daryo tomondan tog’ etagi bilan ketmoqda edik, yo’l yuqorilagach, shimol

tomanda baland qorli cho’qqilar ko’rindi. (7; 51)

- 29 - 29

Bu yerda “tog’ etagi” metonimiya bo’lib, tog’ etagi deganda tog’ning yo’li

nazarda tutilmoqda. Narsa bilan bilan uning o’rtasidagi munosabat ko’rsatilmoqda.

Bu gapda metonimiyaning uchinchi turi qo’llanilmoqda.

2.2. Metonimiya tarjimasida shakl va mazmun birligi

Har bir badiiy asar shakl va mazmunning dialektik birligini tashkil etadi. Bu

hususiyatning badiiy tarjimada qayta yaratilishi to’la-to’kis adekvatlikka

erishishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. Ayrim tarjimonlar faoliyatida

kuzatilganidek, mazmun birinchi o’ringa qo’yilib, shaklga e’tiborsizlik bilan

qaraladigan bo’lsa, muallif uslubi hamda personajlarning nutqlari tasviri to’laqonli

chiqmaydi. Tarjima hamma vaqt shakl va mazmunni bir buyum holda tiklashdek

ijodiy jarayon bo’lib, u tarjimondan asliyatning mazmun va g’oya birligini qayta

yaratish bilan bir qatorda uning muvofiq shaklini tiklashni ham talab qiladi.Ilmiy

va tanqidiy adabiyotda shakl va mazmunning dialektik birligini tarjimada qayta

yaratish zarurligi haqida fikr ko’p uchraydi. Ammo mavjud ishlarning birortasi bu

masala misollar asosida, kengroq va atroflicha yoritib berilmagan. Tarjimada shakl

va mazmunni tiklanishiga bag’ishlangan birorta maxsus ish haligacha maydonga

kelmagan.

Mazmun va shakl birligining tarjimada to’lqonli aks ettirilishi san’atkordan

nafaqat amaliy, balki nazariy bilimlar bilan qurollangan bo’lishni talab etadi. Til

hodisalari sirlarini o’zlashtirib olmasdan, asliyat va tarjima tillarining o’ziga xos

qonun-qoidalaridan hamda muallifning individual ijodiy uslubidan xabardor

bo’lmay turib, asliyat va ruhiyatini to’laqonli talqin etish also mumkin emas.

Asliyatni shakl va mazmun birligini qayta yaratishning nihoyatda

murakkabligi ayrim malakaviy va nazariy jihatdan ancha yetuk bo’lmagan

tarjimonlarni umidsizlantirib qo’yadi. Mashhur tarjimashunos G.Gachechiladze

haqli ravishda: “Birinchi ko’rinishda asarni qayta yaratish uning shakl va mazmun

birligini takrorlash yo’li bilangina amalga oshishi mumkinday bo’lsa (shaklning

asosiy unsuri esa asar ijod etilgan tildir).Tarjima qilish, darhaqiqat imkoniyatdan

tashqaridir. Ammo bu boshi berkday bo’lib ko’rinadigan ko’chadan chiqib olish

- 30 - 30

imkoniyati bor: bu tarjimani san’at ekanidir. Tarjima shuning uchun ham san’atki,

unda shakl va mazmun bir-biridan ajratilgan holda emas, balki bir butun tarzda

qayta yaratiladi… Tarjimon asliyatga mos shakl va mazmun birligini yaratishi

lozim” deydi. (6;26-27)

Jahon adabiyoti durdonalari bo’lmish ko’pgina asarlarning o’zbek

tarjimalarida shakl va mazmun birligi yaxshi aks etganligi uchun ham ular

xalqimizning sevimli asrlariga aylanib qoladilar. O’zbek kitobxonlarining bu

asarlarning g’oya va mazmunlariga emas, balki ulardagi fikrni bayon qilishda

tanlangan shakllar ham sehrlab qo’ymoqda. Shekspirning “Gamlet”,va “Otello”

tragediyalari, A.S.Pushkinning “Yevgeniy Onegin”, L.N. Tolstoyning “Urush va

tinchlik” hamda “Anna Karenina”, Voynichning “So’na”, M.Sholoxovning ”Tinch

Don” romanlari shakl va mazmun jihatidan bir butun holda o’zbekchaga

san’atkorona tarjima etilganligi uchun ham ularning mualliflari kitobxon ko’z

oldida butun buyukliklari bilan gavdalanib turadi.

Tarjimada tasviriy vositalar, ko’chimlar nihoyatda katta ro’l o’ynaydi.Ular

asarning ekspressivligini oshiradi va kitobxonga zavq berib, uning asarga bo’lgan

qiziqishini oshiradi. Badiiy vositalar bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilinganda asl

nusxasidan farq qilmasligi, tarjimon asarni tarjima qilganda asl nusxasidek shakl

va mazmunni saqlab qolishi kerak. Men E.Xemingueyning “Farewell to Arms”

asarini o’qib, Ibrohim G’ofurov tomonidan o’zbek tiliga “Alvido Qurol“ deb

tarjima qilingan o’zbekcha nusxasini ham o’qib chiqdim va ikkala asarni bir-biri

bilan solishtirdim.Ya’ni asar o’zbek tiliga tarjima qilinganda ingliz tilidagi badiiy

vositalar o’z ahamiyatini yo’qotmaganmi va tarjimon shakl va mazmunni asarning

asl nusxasidagidek saqlab qola olganmi yo’qmi shuni ko’rib chiqdik. Ikkala asarni

ham o’qib undan metonimiya tarjimasida shakl va mazmunga doir bir qancha

misollar topdim va ularni quyidagicha tahlil qildim. Ya’ni ularni leksik

ekvivalentlar asosida guruhlarga bo’ldim.

Leksik ekvivalentlarning 3 ta turi mavjud bo’lib, ular quyidagilar kiradi:

1. To’liq ekvivalentlar

2. Qisman ekvivalentlar

- 31 - 31

3. Murakkab ekvivalentlar (ekvivalenti yo’q)

To’liq ekvivalentlar – bunda asliyatdagi so’zga tarjima tilida bitta so’z to’g’ri

kelishi va ikki tildagi so’z ma’nolari to’liq ekvivalentga ega bo’lishi

tushuniladi.Bunday so’zlar sirasiga odatda atoqli otlar, geografik va joy nomlari,

korxona, tashkilot, muassasa, idora, kema va mehmonxona nomlari va shu kabilar

kiradi. Ekvivalentlar aksariyat hollarda monosemantik, ya’ni bitta ma’noga ega

bo’lgan so’zlardir.

Qisman ekvivalentlar - agar asliyatdagi so’zga tarjima tilida bitta so’z qisman

to’g’ri kelsa, bunda biz qisman ekvivalentlar haqida fikr yuritamiz.Tarjima

nazariyasida qisman ekvivalenlarning uch turi ham ajratiladi. Bunga sabab bir

tildan boshqa tilga to’g’ri keladigan, ekvivalentdan tashqari yana bir nechta so’z

ma’nolaridan iborat bo’lishi mumkin.Ko’p ma’noli so’zning bittasi ekvivalent,

qolganlari esa qo’shimcha ma’no sifatida namoyon bo’ladi. Masalan ingliz tilidagi

ko’p ma’noli “cover” so’zini oladigan bo’lsak, u o’zbek tilidagi “yopmoq”,

“to’shamoq”, “ustiga yozmoq”, “bekitib qo’ymoq” va boshqa ma’nolariga ega.

Semantik munosabatning ikkinchi varianti qisman ekvivalent so’zga to’g’ri

keladigan ma’noning kesishish hodisasi. Bu degani ikki tildagi muayyan so’z bir

xil ma’no yoki ma’nolarga ega bo’lishi mumkin va shunday bo’lsa ham ayni

paytda ularning bir-biriga to’g’ri kelmaydigan ma’nolari ham bo’lishi mumkin.

So’zning bu ma’nolari turlicha bo’lishiga asliyat va tarjima tillari turli oilalarga

mansub bo’lganligi, o’zlashtirilgan so’zlar boshqa tillardan olinganligi va boshqa

bir qator lingvistik va ekstralingvistik omillar sabab bo’ladi.

Murakkab ekvivalentlar – munosabatlarning uchinchi turiga kiradi.Turli

xalqlar ob’ektiv reallikni turlicha qabul qiladi va uni tilda turlicha, o’ziga xos

ravishda aks ettiradi. Ma’lumki, ingliz tilida “qo’l” tushunchasini ifodalashni bir

nechta turi mavjud. O’zbek tilida “qo’l” tushunchasi bitta so’z bilan ifodalanadi.

Ingliz tilida “hand” so’zidan tashqari bu tushuchani tilda ifodalash uchun yuqorida

ko’rsatilgan so’z bilan birga ayni paytda “arm” so’zi ham ishlatiladi. Bundan

tashqari “hand” so’zi ko’chma ma’noda ham qo’llaniladi va ular ham o’zbek

tilidagi ko’chma ma’nolarning aksariyatiga to’g’ri kelsa ham, farq qiladigan

- 32 - 32

jihatlari ko’p. Ushbu guruhga tegishli so’zlar tarjimasi alohida e’tiborga molik,

chunki shu va shu kabi so’zlar tarjima jarayonida muammolar tug’diradi. Buning

uchun kontekstni bilish lozim. Kontektsiz bu gapni o’zbek tiliga tarjima qilib

bo’lmaydi. Tarjimada ekvivalenti bo’lmagan so’zlarga – boshqa davlatlarda

qo’llanmaydigan ismlar, geografik va joy nomlari hamda xos so’zlar kiradi. Xos

so’zlar tarjima nazariyasi adabiyotlarida realiya sifatida qo’llaniladi. Bunga, bir

tomondan, ingliz tilidagi lobby, muffin, drugstore, ikkinchi tomondan o’zbek

tilidagi tandir, somsa, qiz uzatish, uloq va shu kabi tushunchalar kiradi. (24; 106-

107-108)

Hemingueyning “Farewell to Arms” (Alvido Qurol) asarini va uning o’zbek

tilidagi tarjimasini mana shu ekvivalentlarni 3 turi bo’yicha tahlil qildik va

metonimiya tarjimasidagi shakl va mazmunni saqlanib qolishini mana shu turlarga

qarab aniqladik. Metonimiya hodisasi o’zbek tilida tarjima qilinganda shakl va

mazmun to’liq saqlanib qolganmi, qisman saqlanib qolganmi yoki umuman

metonimiyalik hodisasini yo’otganmi? Biz shu masalalarni “Alvido Qurol” asarida

ko’rib chiqdik. Asarni o’qib undan shakl va mazmunga doir ko’plab misollar

topdik va ularni eng yaxshilarini tanlab olib tahlil qildik.

1. The river ran behind us and the town had been captured very handsomely

but the maintains beyond it could not be taken and I was very glad the Aaustrians

seemed to want to come to the town sometimes, if the war should and because they

did not bombard it to destroy it but only a little in a milit any war. (8; 1)

Daryo bizning ortimizda oqardi, shaharni ham osongina qo’lga kiritdik,

lekin nariroqdagi tog’larni ishg’ol qila olmadik; men shunisiga xursand edimki,

avstriyaliklar qachonlardir urush tugasa, qaytib boramiz-ku, degan o’y bo’lsa

kerak, shaxarni aytarli bombardion qilishmas yo’liga po’psa qilib qo’yardilar

xalos. (7; 9)

Bu yerda metonimiya “us” so’zi bo’lib u o’zbek tiliga “bizni”, “bizga” deb

tarjima qilinadi. Ya’ni bu gap orqali daryo ularning ortidan emas, balki ular

joylashgan yerning ya’ni joyning ortidan oqadi degan ma’noni bildiradi. Mazmun

jihatdan oilb qaraydigan bo’lsak “us” so’zi o’zbek tiliga to’g’ri tarjima qilingan va

- 33 - 33

tarjimon mazmunni to’liq saqlab qolgan. Shakl jihatidan ham tarjimon shaklni

ham to’liq saqlab qolgan, ya’ni “us” so’zi ingliz tilida bitta so’z bilan berilgan,

tarjimada ham bitta so’z bilan “bizning” so’zi bilan tarjima qilingan.Bu gapda

metonimiya tarjimasida shakl va mazmun birligi to’liq saqlanib qolingan. Misolda

ekvivalentlarning birinchi turi ishlatilgan, asliyatdagi so’zga tarjima tilida bitta

so’z to’g’ri kelgan, ya’ni “us” bilan “bizning” so’zlari va bu so’zlar ikki tildagi

so’z ma’nolari to’liq ekvivalentga ega bo’lgan.

2. Menga qarang leytenat siz meni albatta polkka eltib tashlashingiz kerakmi?

(7; 41)

“Listen letonanat”.Do you have to take me to that regiment? (8; 26)

Misolda “regiment” o’zbek tilida “polk” so’zi metonimiyani asosi bo’lib

duribdi. Bu yerda polk so’zi orqali askarlar yashaydigan qarorgoh nazarda

tutilmoqda. Bu misol leksik ekvivalent birinchi turiga kiradi. Asliyatdagi so’zga

tarjima tilidagi bitta so’z to’g’ri kelgan, ya’ni asliyatdagi so’z “regiment” shu

so’zni o’zbek tiliga tarjima qilsak “polk” so’zi. ”Regiment” so’zini o’zbek tiliga

tarjima qilinganda ham bitta so’zga teng bo’lib turibdi. Tarjimon metonimiyani

tarjima qilganda shaklni to’liq saqlab qolgan. Endi mazmun jihatdan tahlil

qiladigan bo’lsak, bu so’zlarning ikki tildagi so’z ma’nolari to’liq ekvivalentga

egadir. “Regiment” va “polk” so’zlari to’liq ekvivalentga egadir. Bu gapda

metonimiyani tarjima qilganda mazmun to’liq saqlanib qolgan.Tarjimon

metonimiya tarjimasida shakl va mazmunni to’liq

saqlab qolgan. Bu tarjimonning yutug’idir.

3. Sometimes in the dark we heart the troops marching under the window and

guns going past pulled by motor-tractors. (8; 1)

Ba’zan qorong’ida derazadan qo’shinlarning o’tib borishini, to’p-to’pxonalar

tortib kelayotganini eshitib qolardik. (7; 7)

Bu gapda “guns” metonimiya bo’lib, u o’zbek tiliga “to’pponcha”, “miltiq” deb

tarjima qilinadi. Ingliz tilidagi misolga qaraydigan bo’lsak qurollar traktorda

borayotgan edi deb tarjima qilianadi. Lekin qurollarning oyog’i bo’lmaydi, ular

yurib bilmaydi, shuni uchun ham bu gap metonimiyadir. Misoldagi “gun” so’zini

- 34 - 34

tarjimon “to’p-topxona” deb tarjma qilgan. B u gapda leksik ekvivalentni ikkinchi

turi qo’llanilgan bo’lib unda asliyatdagi so’zga tarjima tilida bitta so’z qisman

to’g’ri kelgan.Ya’ni “guns” so’zi “qurol”, “to’pponcha” deb emas, balki “to’p-

to’pxona deb tarjima qilgan.Tarjimon bu gapni kontekstan kelib chiqib tarjima

qilgan. ”To’p-to’pxona” ham qurolning bir turi hisoblanadi. Tarjimon bu yerda

mazmunni qisman saqlab qolgan. Shakl jihatdan olib qaraydigan bo’lsak, bu yerda

asliyatda bitta so’z berilgan bo’lib, bu so’z “guns” so’zidir. Lekin tarjimon bu

so’zni tarjima qilnganda ikkita so’zdan foydalan, natijada shakl o’zgarib ketgan.Bu

misolda shakl saqlanmagan, mazmuni esa qisman saqlangan.

4.There is a class that controls a country that is stupid and does not realize

anything and never can. (8; 37)

Mamlakatni befahm, hech nimani tushunmaydigan sinf boshqarmoqda. (7; 58)

Bu gapda “class” so’zi metonimiyadir. “Class” so’zi, ya’ni “sinf” so’zi orqali

“hukumron doiralarni-inson” larni nazarda tutmoqda. Bu misol leksik

ekvivalentlarni ikkinchi turiga kiradi. “Class” so’zini o’zbek tiliga tarjima

qiladigan bo’lsak, ko’p ma’noli so’z bo’lib, “sinf”, “dars”, “sinf, tabaqa”, “turkum,

sinf”, “malaka”, “nav, tur”,daraja”, “daraja” kabi ma’nolariga ega. Bu so’zlarning

ichida bittasi ekvivalent qolganlari qo’shimcha ma’no bo’ladi. Tarjimon

kontekstdan kelib chiqqan holda bu misolda “sinf, tabaqa”so’zini ekvivalent qilib

oladi, qolganlari qo’shimcha ma’no bo’lib qoladi.Metonimiya tarjimasidagi shakl

to’liq saqlanib qolgan, ya’ni tarjimon “class” so’zini o’zbek tilida ham bitta so’z

“sinf” so’zi bilan ifodalagan.Mazmun esa qisman saqlanib qolgan.

5. ”If you have no papers I can give you papers”

“What papers?”

“Leave papers”.

“I have no papers” (8; 170)

-Agar qog’ozlaringiz bo’lmasa, qog’oz to’g’irlab beraman.

-Qanday qog’oz?

-Ruhsat guvohnomasimi?

-Menga qog’ozlar kerak emas.Qog’ozlarim bor. (7; 249)

- 35 - 35

Bu gapda “papers” ya’ni “qog’oz”lar so’zi metonimiyadir.Ya’ni qog’oz so’zi

orqali hujjatlarni nazarda tutilmoqda.Bu yerda leksik ekvivalentlarni ikkinchi turi,

qisman o’xshashlik qo’llanilgan.”Paper” so’zi ko’p ma’noli bo’lib, o’zbek tiliga

“qog’oz”, “gazeta”,‘qog’ozlar, hujjatlar, qo’lyozmalar”, “ilmiy maqola,

dissertatsiya, doklad” deb tarjima qilinadi. Bu ko’p ma’noli so’zlar ichida

“qog’ozlar, hujjatlar” ekvivalent, qolganlari qo’shimcha ma’no bo’lib turibdi.

Tarjimon bu gapni kontekstdan kelib tarjima qilgan va kontekstga mos keladigan

so’zni tanlab olgan.Shakl jihatdan olib qaralsa, metonimiya tarjimasida shakl to’liq

saqlangan, mazmun esa qisman saqlanib qolgan.

6. Babe Ruth was a pitcher then playing for Boston. (8; 95)

Beyb Rut xozir Bostonda o’ynamoqda ekan. (7;145)

Bu gapda Boston metonimiya bo’lib, u Shimoliy Amrikada joylashgan shahar.Bu

gapni tahlil qiladigan bo’lsak, bunda tarjima Boston shaharini emas, balki

Bostondagi komanda nazarda tutilmoqda.Ya’ni Beyb Rut Bostonda emas, balki

Bostondagi biror komanda o’ynamoqda. Bu yerda leksik ekvivalentlarning to’liq

qismi qo’llanilgan.Asliyatdagi Boston so’zini tarjima qilganda, o’zbek tilida bitta

so’zga to’g’ri kelgan, ya’ni Boston deb tarjima qilingan va ikkala tilda ham so’z

ma’nolari to’liq ekvivalentga ega bo’lgan.Chunki Boston joy nomi bo’lib, uni

tarjima qilganda ham huddi o’ziday tarjima qilinadi.Bu misoldagi metonimiya

tarjimasidagi shakl va mazmun to’liq saqlanib qolgan.

2.3. Tarjima nuqsonlari va kamchiliklari

Tarjimachilik nazariyasining vujudga kelishi va uning universal qoidalarining

ishlanish ijodiy tarjima amaliyotiga keskin va xayrli ta’sir qildi. XX asrning

o’rtalaridagiga nisbatan olganda ham, tarjimalarning sifati va saviyasi sezilarli

darajada ko’tarildi. Tarjimada savodsizlik, taglama tarjimalardan foydalangan

holda tarjima qilish, vositali tillar orqali tarjima qilish ancha kamaydi. Asliyat va

tarjima tilining butun qirralari va nozikliklari, bir-birlariga qay darajada mos va

muvofiq ekanliklari, ziddiyatlari, murakkab tomonlarini qiyosan mukammal bilish

- 36 - 36

xozirgi zamonda tarjimaning eng birinchi shartlaridan ekanligi hamma yerda tan

olinadi.

Adabiy-badiiy asarlar tarjimasi uchun bu ham kamlik qiladi. Asliyat va

tarjima tillarining poetik ifoda xazinalarini bilish, so’zlar va gap qurilishlarining

semantik, sintaktik, stilistik olamlarida, tilshunoslik dunyosida o’z ishini aniq

biluvchi va tasavvur qiluvchi ko’zi ochiq usta g’avvos kabi harakat qilish- badiiy

so’z, ilmiy tafakkur sohalarida nozik hissiyotlarni san’atkorona singari ijod qilish –

tarjimonlik kasbining bosh xususiyati, uning ma’sulyatini qanday bilishi,

madaniyatining asosi, tamal toshi deb qaraladigan bo’ldi.Tarjima matnining asliyat

matniga va uning janr hamda poetik xususiyatlariga mosligi, adekvatligi, barcha

xususiy va umumiy universal talablarning o’zaro uyg’unligi, ekvivalentlik va

interpretatsiya tamoyillari, so’zlarning bir tildan boshqa tillarga o’tganda

metamorfozasi, rang-barang pragmatik kuzatishlar va xulosalarning barchasi o’z

ilmiy andozalarini topdi.Tarjima ikki til yoki tillar o’rtasidagi voqealikning

hodisasi. Tarjima nazariyasida lingvistikaning o’rni beqiyos. Keyingi o’n yillarda

nazariyada lingvistik muammolar ko’p va qayta-qayta ishlanmoqda.Ulardan

ma’lum bo’ladiki, tarjimada lingvistikasiz ishonch bilan qadam tashlash qiyin. Shu

bilan birga lingvistik muammolar qatorida tarjimaning poetik, estetik, psixologik,

falsafiy, ijtimoiy muammolarini chuqur va izchil o’rganish, tarjima tanqidiga

hozigiga qaraganda kuchliroq e’tibor qaratish bu jozibador sohaning muhim

vazifalar sirasiga kiradi. Tarjimashunoslik o’zinig mana shunday qirralari bilan

hamisha jozibador va samarali bo’la oladi.

Tarjimon mehnatini hech qachon ikkinchi darajali deb tushunmaslik kerak.

Uning mehnati yozuvchi mehnati bilan barobar. Ulug’ Gumboltning “til-faoliyat”

degan mashhur aforizimi hammadan ko’ra ko’proq tarjimonlarga tegishlidir.

Tarjimon tilni harakatga keltiradi. Uning mehnati tilni faoliyat manbayiga,

faoliyatni esa til manbayiga aylantiradi. Zotan tarjimon mehnati bois tillarning

xazinalari yangi so’zlar, terminlar, ifodalar, gapning g’aroyib, ilgari ko’rilmagan,

sinalmagan sintaktik qurilishlari bilan boyiydi.Tarjimonning ijodiy mehnati bois til

yangilanadi. (14;12- 13)

- 37 - 37

Albatta tilning rivojlanishida tarjima va tarjimachilikning o’rni beqiyosdir.

Tarjima sohasida yutuqlar bo’lgani sari, kamchiliklar va nuqsonlar ham kam

emas.Asliyatdagi asarni biror tilga tarjima qilish jarayonida turli xil muammolarga

duch kelinadi. Har bir tarjimon nafaqat tarima qilayotgan mamlakatni tilini yaxshi

bilishi kerak, shuningdek o’sha mamlakatni urf-odatini, madanityatini, milliy

mentalitetini yaxshi bilishi lozim. Agarda tarjimon tilni yaxshi bilisayu, lekin o’sha

davlatni madaniyatini, urf-odatini yaxshi bilmasa tarjima qilish jarayonida

xatoliklarga duch keladi va asarni tushunib, anglab yetmagan holda tarjima qiladi.

Natijada asarning mano-mazmuni o’zgarib ketadi. Nafaqat tarjimon asarni tarjima

qilish jarayonida o’sh mamalakatni urf-odati, madaniyatini bilib qolmasdan, asar

yozilgan vaqtdagi mamlakatni hayoti, jamiyatdagi o’zgarishlardan habardor

bo’lmog’i lozim va shuningdek asardagi qahramonlarning ruhiyati ham muhim rol

o’ynaydi. Suning uchun tarjimon har tomonlama yetuk va bilimli bo’lmog’i lozim.

II bobning uchinchi faslida E.Hemingueyning “Alvido Qurol” asarining

tarjimasidagi kamchiliklar va nuqsonlar haqida fikr yuritamiz. Asarning ikkala

nusxasini, ya’ni asl va tarjima qilingan nusxalarini o’qib chiqib, metonimiya

tarjimasiga doir kamchiliklarni topdik va ularni tahlil qildik.

1. Har holda bu yerda ikki qo’lini burniga tiqib o’tirishdan boshqa chorasi yo’q

dedi kapitan. (7; 24)

“He can’t do anything about it anyway”. (8; 16)

Bu yerda muallif “ikki qo’lini burniga tiqmoq” deganda hech nima qilmay, hech

ish qilmay o’tirishni nazarda tutgan. Ikki qo’lini burniga tiqmoq iborasi orqali

muallif metonimiyaning uchinchi turi ya’ni bo’lakning butung yoki butunning

bo’lakka munosabati (sinekdoxa)ni ko’rsatgan. Qo’l inson tana a’zosining bir

qismi, demak bu yerda butunning bo’lakka munosabati aks etgan. Asarning

inglizcha variantini ko’radigan bo’lsak bu gap metonimiya hodisasi

qo’llanilmagan, lekin tarjimon bu gapni o’zek tiliga metonimiya qilib tarjima

qilgan. Bu gapni ingliz tilidagi tarjimasini ko’radigan bo’lsak, u shunday deb

tarjima qilnadi: “Uni bu yerda qiladigan boshqa ishi yo’q” deb tarjima qilsa

bo’ladi. “Tarjimon asarni emotsional xususiyatini oshirish maqsadida oddiy gapni,

- 38 - 38

o’zbek tiliga tarjima qilganda ibora qatnashtirib metonimiya hodisasini yuzaga

keltirgan. Tarjimon bu yerda erkin tarjimadan foydalanib, asarni o’zining

ruhiyatidan kelib chiqib tarjima qilgan.Bu esa tarjimonning kamchiligi hisoblanadi.

2. Men uni qattiq o’pib, azot bag’rimga tortim. (7; 32)

I kissed her hard and held her tight and tried to open her lips. (8; 23)

Bu misolda aytadiki men uni qattiq o’pib bag’rimga tortim deydi. Bag’ir insonning

ichki a’zolarining bir qismi bo’lib, butunning bo’lakka bo’lgan munosabatini

ko’rsatadi. Odam bag’riga tortolmaydi, chunki bag’r insonning ichki a’zosi,

yozuvchi bu yerda quchoqladi degan ma’noni bag’r so’zi orqali bergan. Bu

misolda sinekdoxa qo’llanilgan. Ba’zida tarjimonlar asarni tarjima qila yotganda

uni ekspressivligini oshirish maqsadida stiliktik vositalardan foydalanadilar, garchi

asliyatda yozuvchi o’sha gapni yoki so’zni stilistik bo’yoq bermagan bo’lsa ham.

3. Rulga o’tiring-dedim men. (7; 41)

“You drive “, I said. (8; 25)

Bu yerda rul so’zi orqali mashina nazarda tutilmoqda, negaki rulga o’tirib

bo’lmaydi, gapda qism orqali butun narsa anglanmoqda. Bu gapda sinekdoxa

qo’llanilgan. Shu misolni inglizcha varianti ko’radigan bo’lsak, bu yerda “you

drive” deb berilgan bo’lib, drive so’zi o’zbekchaga tarjima qilinganda mashinani

haydamoq, boshqarmoq, mashinaga o’tqazmoq deb tarjima qilinadi. Bu gapni

mashinani haydang deb tarjima qilinadi. Asarni inglizcha variantida sinekdoxa

qo’llanilmagan, lekin o’zbek tiliga tarjima qilinganda, tarjimon badiiy vositadan

foydalangan. Bunda tarjimon erkin tarjimadan foydalangan.

Asarni o’qib tahlil qilish jarayonida metonimiya hodisasidan tashqari

tarjimada qilingan bir nechta xatoliklarni ko’rsatib o’tishga qaror qildik. Masalan

bu misolni ko’rsak:

1.The snow blew in our faces so we could hardly see. (8; 213)

Qor odamning basharasiga urar, ko’z ochirgani qo’ymasdi. (7; 308)

Endi shu ikkala misolni ham ko’rib chiqsak. ”Face” so’zini o’zbek tiliga tarjima

qilsak “yuz”, “aft”, “bashara”, “chehra”, “oraz” deb tarjima qilinadi. Bu

so’zlarning hammasi bir aniq narsani anglatgan bilan turli xil ma’nolarga ega. Yuz

- 39 - 39

so’zi inson tana a’zosining bir qismi hisoblanadi. Barcha joylarda biz yuz, aft,

bashara, oraz, chehra so’zlarini qo’llay olmaymiz. Ularning har qaysisini o’z o’rni,

joyi bor. Yuz, chehra, oraz so’zlari ijobiy ma’noni anglatsa, aft, bashara esa salbiy

ma’noni anglatadi.Tarjimon esa tarjima qilish jarayonida kontekstga qarab mana

shu so’zlardan birisini, ya’ni eng loyig’ini tanlab olishi lozim.U tanlab olgan so’z

asarning asliyatdagi ma’nosi bilan bir xil bo’lishi kerak. Asardagi misolga

qaraydigan bo’lsak tarjimon u yerda “face” so’zini salbiy ma’noda tarjima qilgan.

O’sha gapda “bashara” so’zi o’rniga “yuz” so’zini qo’llaganda maqsadga muvofiq

bo’lardi va kitobxonda asardagi qahramonlarga nisbatan yomon ko’rish hissi

uyg’onmasdi. Agarda asardagi qahramon yomon odam bo’lganda “bashara” so’zini

bemalol ishlatsa bo’lar edi. Bunda tarjimon o’sha odamning yomon inson ekanligi

salbiy so’zlarni qo’llash orqali ham kitobxonga tushuntirsa bo’ladi. Lekin bu yerda

tarjimon “face” so’zining tarjimasini to’g’ri tanlay olmagan, natijada asarning

mazmuniga salbiy ta’sir ko’rsatgan.

2.I knew the barman and sat on a high stool and ate salted almonds and potato

chips. (8; 174)

Barmen eski tanishim edi, baland kursida o’tirib sho’r danak bilan quvroq

qovrilgan kartoshka yedim. (7; 255)

Bu yerda “salted almond” so’zi o’zbek tiliga “sho’r bodom” deb tarjima qilinadi,

lekin tarjimon uni “sho’r danak” deb tarjima qilgan. “Sho’r bodom” Italiya

uslibida tayyorlanadigan taom. “Sho’r danak” esa Samarqand va Buxoroda

tayyorlanadigan mashhur taom. Bu yerda tarjimon xatolikka yo’l qo’ygan, ya’ni

“sho’r bodom” bilan “sho’r danak’ni alamashtirgan.Tarjimon o’sha xalqni urf-

odati, madaniyati, shuningdek milliy taomlari bilan ham tanish bo’lishi kerak.

Agarda tarjimon o’sha mamlakatni madaniyati, milliy taomlari, urf-odatlari haqida

yetarlicha bilimga ega bo’lmasa xatolikklarga yo’l qo’yadi.

3.-Siz tezda o’rganib olasiz. O’g’lim hayitga kelmoqchi, u sizga o’rgatib

qo’yadi. (7; 309)

“You will learn easily. My boy will be here for Christmas and e will teach you”

(8; 213)

- 40 - 40

Bu misoldagi “Christmas” so’zini tarjimon “hayit” so’zi bilan almashtirgan.

Christmas Xristianlarning milliy diniy bayrami bo’lib 25-dekabrdan boshlanib to

yangi yilgacha davom etadi. 25-dekabr Xristianlarning payg’ambari Iso

payg’ambarning tug’ilgan kunidir. Bu bayram oilaviy bayram bo’lib, har bir uyda

Kristmas archasi bezatiladi. Kristmas bilan bog’liq bo’lgan ko’p an’anaviy

qo’shiqlar, shirinliklar bo’ladi o’sha kunda. “Hayit” esa musulmon xalqlarining

milliy dinniy bayramidir. Bu kunda odamlar ota-bobolarning, yaqin

qarindoshlarining qabrlariga ziyorat qilish uchun boradilar. Odamlar bir-

birlarinikiga mehmonga borishadi. Bu kunda odamlar bir-birlari bilan

urishmaydilar, urushganlar esa yarashadilar. Bu ikkala bayramning o’zini urf-

odatlari bor bo’lib, ular bir-birlariga umuman o’xshamaydi. Tarjimon esa bu iki

bayramni xuddi bir bayramdek qilib tarjima qilgan. Bular tarjimada qilingan

xatolar va kamchiliklarga kiradi.

- 41 - 41

XULOSA

1. E.Xemingueyning “Alvido qurol” asarini ingliz tilidan o’zbek tiliga

o’girgan tarjimon ko’chimning eng murakkab turlaridan bo’lgan metonimiyaning

tarjimada asliyatini saqlashga katta e’tibor qaratgan. Asliyat tiliga mos muqobil

variant topishi, uning ma’no va mazmun xususiyatlarini yoki shakli saqlangan

yoki o’zgartirgan holda berishi, transliteratsiya, izoh berish va badiiy tarjimadan

ko’ra ko’proq ilmiy tarjima usullaridan foydalanganligi kuzatiladi. Bu - yangi

tarjima usullarini vujudga keltirib chiqaradi.

2. Tarjima jarayonida matn mazmuniga ziyon yetkazmaslik, badiiy o’ziga

xoslikni va asar badiiy koloritini saqlashga urinishlar va bu boradagi ijodiy

yondashuvlar kuzatilsa-da, tarjimon anchagina nuqsonlarga yo’l qo’ygan,

aksariyat hollarda ba’zi badiiy tasvir vositalari, milliy so’z va iboralarning leksik

va kontekstual ma’nolarini hamda shakliy ixchamlikni, musiqiy ohangdorlikni

saqlay olmagan. Bunga sabab esa uning ko’proq ilmiy hamda erkin tarjima

printsipiga amal qilganligidan dalolatdir.

3. Noqardosh tildan tarjima qilayotgan tarjimon har bir mayda detalga,

mushtaraklikka va o’ziga xoslikka ehtibor bermasa, asar milliyligiga putur

yetkazib qo’yishi, badiiy asar muallifining individual uslubini va ruhini kitobxonga

to’g’ri yetkaza olmasligi mumkin. Ingliz xalqining urf-odatlari, turmush tarzi,

ruhiyati, madaniyati, mentaliteti va tilini yaxshi o’rgangan tarjimon metonimiya

orqali asliyat mazmunini tarjimada to’la bera oldi.

4. E.Xemingueyning “Alvido qurol” asarini ingliz tilidan o’zbek tiliga

tarjimasi o’zbek kitobxoniga ingliz xalqining ma’lum bir davrdagi (urush

davridagi) rasm-rusmlari, yashash tarzi, madaniyati, mentaliteti, milliy xarakteri

borasida tasavvur hosil qilishga yordamchi manba bo’lib xizmat qiladi.

5. Milliy realiyalar transliteratsiya yoki ekvivalent qo’llash orqali o’girilganki,

bu narsa tarjima tili asliyatni singdira olmasligi, kitobxon uchun

tushunmovchiliklar keltirib chiqarishi bilan belgilanadi. Tarjimon qo’llagan bu

usul eng to’g’ri bo’lib, o’zbek o’quvchisi ko’z o’ngida voqeaning qaerda, qaysi

- 42 - 42

millat doirasida kechganligini realiyalar tarjimasi orqali gavdalantiradi va oson

tushunilishini ta’minlaydi. Bu o’z o’rnida tarjima realiyalarning o’zbek tiliga

o’zlashib, ularning lug’at tarkibidan joy olishiga zamin yaratdi.

6. E.Xemingueyning “Alvido qurol” asarining o’zbek tiliga qilingan

tarjimasidagi ayrim metonimik chekinishlar ingliz tili qonuniyatlari asosida

asliyatning ma’no va mazmuninigina emas, balki uning badiiy uslubini, timsollar

silsilasini va ta’sirchan ruhini saqlash imkonini berdi. Qolaversa, mazkur asar

o’zbek kitobxonlariga o’ziga xos badiiy-ilmiy asar sifatida taqdim etildi.

- 43 - 43

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1.Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. -Toshkent: ma’naviyat,

2008, 87-b

2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. – T: “Manaviyat”, 2009.

83-b

3. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida // Til elni

birlashtirishi lozim. – Toshkent: “O’zbekiston”, 2011. 67-b

4. Azizov A. “Tilshunoslikka kirish”. Toshkent. 1963 y.

5. Boboxonova L, “Ingliz tili stilistikasi” Toshkent. 1995

6. Gachicheladze G, Проблемы реалического переводаб автореф докт. дисс.

Тбилиси. 1961ю стр 26-27. .

7.Heminguey E “Alvido Qurol” T., Adabiyot va san’at nashriyoti, 1973.

8. Hemingway E. “A Farewell to Arms”. L. 1971.

9. Hudayberganov E “Adabiyotshunoslikka kirish”T.,”O’AJNBT”, Markazi 2003

10. Jo’rayev T, Salomov G’ “Tarjima san’ati: Maqollar to’plami”.T.1985

11.Karimov S. “Badiiy uslub va tilning ifoda tasvir vositalari”. 7-41 b

12.Mirzayev M, Usmonov S, Rasulov I. T.: O’qituvchi, 1970 yil, 26-bet.

13.Mirtojiyev M. “O’zbek tilida polisimiya”. T: Fan 51-75 betlar.

14.Musayev Q. “Tarjima nazariyasi asoslari” Toshkent-2005 14-16-b

15.Nurmanov A., “O’zbek tilshunosligi tarixi”. Toshkent., 2002, 213-215-b

16.Qo’ng’irov R. va boshqalar. “Nutq madaniyati va uslubiyati asoslari”. 102-b.

17. Qo’ng’irov R. “O’zbek tilining ta’sviriy vositalari”. Toshkent. “Fan”. 1977 yil

13- b

18. Salomov G’ “Tarjima nazariyasiga kirish”T., 1978

19. Sattorova Z. “Tarjima va xalqaro adabiy jarayon”. “Tarjima san’ati”, 6-kitob.

20.Toshkent.1985

21.Suvonova R, O’zbek tilida metonimiya. Toshkent, 2003 y.

22.Tursunov U, Muxtorov J, Raxmatullayev Sh. “ Hozirgi o’zbek adabiy tili “.

23.Toshkent. 1965 121- b

24.G’ofurov I, Mo’minov O, Qambarov N “Tarjima nazariyasi” Toshkent-2012

- 44 - 44

25.Ефимов А, “Стилистика руского язика”. MTU. 1962 y. 2- bet.

26.Shukurov N, Hotamov N, Xolmatov SH, Mahmudov M

Adabiyotshunoslikka kirish” T., 1979

27. Shukurov N va boshqalar, Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent,

O’qituvchi, 1984 y, 134-b

28. Shomaqsudov A va boshqalar. “O’zbek tili stilistikasi”. 236-246 b

29. Виноградов В.В “Основке тип лексическиx значный слова”. Moskva,

1953. №3.46-b

30. Убрятова Е И Удвоение основк в якуцком языке –Вопроск грамматики

(Сборник статей к 75- летию академика И Меанинова). M. – L., 1960, 221-b

FOYDALANILGAN SAYTLAR

1. www.ziyonet.uz

2. www.google.com

3. www.referatz.com

4. www.wikipedia.com