13
BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 1 TÜRKÇEDE EKLER Kelimelerin sonuna gelerek onlardan yeni kelimeler türeten veya çeşitli anlam ilgileri kurarak onların cümle içinde kullanılmasını sağlayan harf ya da hecelerdir. Babam bize Almanya’dan hediyeler getirdi. Bu cümlede koyu renkle belirtilen ekler, “baba, biz, Almanya, hediye, getir-kelimelerine gelerek, bu kelimelerin anlamını değiştirmeyip onlara cümle içinde çeşitli anlamlar kazandırmıştır. Şimdi bu eklerin kelimelere kattığı anlamları inceleyelim: Cümlede geçen “baba-m” kelimesindeki “-m” ekinin kelimeye, aitlik anlamı; “biz-e” kelimesindeki “-e” ekinin kelimeye, yönelme anlamı; “Almanya’dan” kelimesindeki “-dan” ekinin kelimeye, ayrılma anlamı; “hediyeler” kelimesindeki “ler” ekinin kelimeye, çokluk anlamı kattığını; “getir-di” kelimesindeki “-di” ekinin eylemin yapılma zamanını belirttiğini görüyoruz. ak hareket etmeden, adımızı yolcu listesine yazdırdık. Bu cümlede koyu renkle belirtilen ekler, “uç-, yol, yaz-kelimelerine gelerek, bu kelimelerin anlamını değiştirip onlardan yeni kelimeler türetmiştir. Cümlede geçen “uçak” kelimesi, “havada yol almak” anlamına gelen “uç-” kelimesine -ak” eki gelerek “kanatlarının altına havanın yaptığı basınç yardımıyla yükseli p ilerleyebilen motorlu hava taşıtı” anlamı; “yolcu” kelimesi, “bir yerden bir yere gitmek için aşılan uzaklık” anlamına gelen “yol” kelimesine -cu” eki gelerek “yolculuğa çıkan kimse” anlamı; “yazdır-kelimesi, “söz ve düşünceyi özel işaret veya harflerle anlatmak” anlamına gelen “yaz-kelimesine -dır” eki gelerek “yazma işini yaptırmak” anlamı kazanmıştır. ÇEKİM EKLERİ Türkçede sözcükleri, isim soylu sözcükler ve eylemler diye ikiye ayrılır. Buna göre, isim soylu sözcüklere gelen çekim eklerine “isim çekim eki”, fiillere gelen çekim eklerine “fiil çekim eki” denir. A. İsim Çekim Ekleri 1. Hal (Durum) Ekleri Yaklaşma Durumu Eki Bulunma Durumu Eki Ayrılma Durumu Eki Belirtme Durumu Eki 2. İyelik Ekleri

BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

  • Upload
    others

  • View
    11

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

1

TÜRKÇEDE EKLER

Kelimelerin sonuna gelerek onlardan yeni kelimeler türeten veya çeşitli anlam ilgileri

kurarak onların cümle içinde kullanılmasını sağlayan harf ya da hecelerdir.

Babam bize Almanya’dan hediyeler getirdi.

Bu cümlede koyu renkle belirtilen ekler, “baba, biz, Almanya, hediye, getir-”

kelimelerine gelerek, bu kelimelerin anlamını değiştirmeyip onlara cümle içinde çeşitli

anlamlar kazandırmıştır. Şimdi bu eklerin kelimelere kattığı anlamları inceleyelim:

Cümlede geçen “baba-m” kelimesindeki “-m” ekinin kelimeye, aitlik anlamı; “biz-e”

kelimesindeki “-e” ekinin kelimeye, yönelme anlamı; “Almanya’dan” kelimesindeki “-dan”

ekinin kelimeye, ayrılma anlamı; “hediyeler” kelimesindeki “ler” ekinin kelimeye, çokluk

anlamı kattığını; “getir-di” kelimesindeki “-di” ekinin eylemin yapılma zamanını belirttiğini

görüyoruz.

Uçak hareket etmeden, adımızı yolcu listesine yazdırdık.

Bu cümlede koyu renkle belirtilen ekler, “uç-, yol, yaz-” kelimelerine gelerek, bu

kelimelerin anlamını değiştirip onlardan yeni kelimeler türetmiştir.

Cümlede geçen “uçak” kelimesi, “havada yol almak” anlamına gelen “uç-” kelimesine

“-ak” eki gelerek “kanatlarının altına havanın yaptığı basınç yardımıyla yükselip ilerleyebilen

motorlu hava taşıtı” anlamı; “yolcu” kelimesi, “bir yerden bir yere gitmek için aşılan uzaklık”

anlamına gelen “yol” kelimesine “-cu” eki gelerek “yolculuğa çıkan kimse” anlamı; “yazdır-”

kelimesi, “söz ve düşünceyi özel işaret veya harflerle anlatmak” anlamına gelen “yaz-”

kelimesine “-dır” eki gelerek “yazma işini yaptırmak” anlamı kazanmıştır.

ÇEKİM EKLERİ

Türkçede sözcükleri, isim soylu sözcükler ve eylemler diye ikiye ayrılır. Buna göre,

isim soylu sözcüklere gelen çekim eklerine “isim çekim eki”, fiillere gelen çekim eklerine

“fiil çekim eki” denir.

A. İsim Çekim Ekleri

1. Hal (Durum) Ekleri

Yaklaşma Durumu Eki

Bulunma Durumu Eki

Ayrılma Durumu Eki

Belirtme Durumu Eki

2. İyelik Ekleri

Page 2: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

2

3. Tamlayan Eki

4. Çoğul Eki

5. Eşitlik Eki

6. Vasıta Eki

7. Ekeylem

8. Soru eki

B. Fiil Çekim Ekleri

1. Kip Ekleri

2. Kişi Ekleri

3. Ekeylem

4. Soru Eki

İSİM ÇEKİM EKLERİ

İsim soylu sözcüklere gelerek onların anlamlarını değiştirmeden çekimleyen eklerdir.

1. Hal (Durum) Ekleri (-e, -de, -den, -i)

a. Yaklaşma Durumu Eki (-e, -a)

Genel olarak eklendiği adlarla birlikte cümleye yaklaşma ve yönelme anlamı katar.

Ahmet çarşıya gitmiş.

Eklendiği sözcüklerle cümleye başka anlamlar da katar.

Akşama parkta buluşalım. (zaman)

Arkadaşına bir hediye aldı. (aitlik)

Ad soylu sözcükleri ilgeçlere bağlar.

okula doğru, her şeye rağmen, sabaha karşı…

İkileme kurabilir.

Onunla yüz yüze görüşmelisin.

Not: İkileme kuran yönelme durum eki “-e, -a”, bağ-fiil yapan “-e, -a” ekiyle

karıştırılmamalıdır.

Onlar koşa koşa gitti.

Onlar yan yana oturdu.

Birinci cümlede “koşa koşa” ikilemesi bağfiildir. Çünkü eylemden (koş-) türemiştir.

Bu sözcüklere eklenen “-e,-a” eki bağfiil oluşturan yapım ekidir, ikinci cümlede ise, “yan

yana” ikilemesi bağfiil değil, ad soylu bir ikilemedir. Çünkü “yan” sözcüğü ad soylu

sözcüktür ve bu ikilemeye eklenen “-e,-a” eki yönelme durumu ekidir.

Page 3: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

3

b. Bulunma Durumu Eki (-de, -da, -te, -ta)

Genel olarak eklendiği adlarla birlikte cümleye “bulunma, bir yerde var olma” anlamı

katar.

Çocuklar bahçede oynuyor.

Eklendiği sözcüklerle cümleye başka anlamlar da katar.

Çocukluğunda çok yaramazmış. (zaman)

Valiyi herkes ayakta karşıladı. (durum)

İkileme kurabilir.

İkide bir hasta oluyor, devamsızlık yapıyor.

Eklendiği sözcüğün anlamını değiştirip yeni bir sözcük türeterek yapım eki görevinde

kullanılabilir.

Döneminin gözde sanatçılarındanmış.

Hiç çalışamadım, sözde sabaha kadar çalışacaktım.

c. Ayrılma Durumu Eki (-den, -dan, -ten, -tan)

Genel olarak eklendiği adlarla birlikte cümleye “ayrılma, bir yerden uzaklaşma”

anlamı katar.

Az önce kitapçıdan çıktı.

Eklendiği sözcüklerle cümleye başka anlamlar da katar.

Geceden yola çıkalım ki törene yetişelim. (zaman)

Baş ağrısından hiç ders çalışamamış. (sebep)

Araba aniden durdu. (durum)

Az da olsa, eklendiği sözcüğün anlamını değiştirip yeni bir sözcük türeterek yapım eki

görevinde de kullanılır.

Dün seyrettiğimiz, çok sıradan bir maçtı.

İki arkadaş sudan bir nedenle kavga etmiş.

İkileme kurabilir.

Hastamız, günden güne iyileşiyor.

Tamlayan eki görevinde kullanılır.

Öykülerimden birkaçını yayımlamadım. (Öykülerimin birkaçı)

d. Belirtme Durumu Eki (-ı, -i, -u, -ü)

Yükleme durum eki de denir. Cümlelerde nesneyi yani yüklemdeki işten etkilenen

varlığı belirtir. Yükleme sorulan “neyi, kimi” sorularının cevabı olan sözcüklerde bu eki

görebiliriz.

Page 4: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

4

Duvarı beyaza boyamış, (neyi boyamış / duvarı)

Oyuncakları odanızdan toplayın.

2. İyelik (Tamlanan) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri)

Adlara gelerek onlara aitlik anlamı katan, onların neye, kime ait olduğunu belirten

eklerdir. Ünsüzle biten bir sözcüğe geldiğinde iyelik ekleri şu şekilde karşımıza çıkar:

defterim 1.tekil kişi iyelik eki

defter-in 2.tekil kişi iyelik eki

defter-i 3.tekil kişi iyelik eki

defter-imiz 1.çoğul kişi iyelik eki

defter-iniz 2.çoğul kişi iyelik eki

defter-leri 3.çoğul kişi iyelik eki

Ünlüyle biten bir sözcüğe geldiğinde ise iyelik ekleri şu şekilde karşımıza çıkar:

araba-m

araba-n

araba-s-ı

araba-mız

araba-nız

araba-ları

Not: İyelik eki olan “-/, -/’, -u, -ü” ile, durum eki olan “-/, -i, -u, -ü” birbirine

karıştırılmamalıdır.

Defter -i dün okulda kalmış.

Defter – i bu masanın altında buldum.

Birinci cümlede “defter” sözcüğüne gelen “-i” eki bu sözcüğe aitlik anlamı katmıştır,

yani defter sözcüğünün bir varlığa ait olduğunu belirtmiştir. Bu yüzden bu cümlede “-i” eki,

iyelik ekidir. İkinci cümlede ise “defter” sözcüğüne gelen “-i” eki aitlik anlamı katmamış, bu

sözcüğü cümlede nesne durumuna getirmiştir. Bu yüzden bu cümlede “-i'” eki, durum ekidir.

Ad tamlamalarında tamlanana gelen ek, iyelik ekidir. Bu yüzden bu ekin diğer bir adı

da “tamlanan” ekidir.

“Gülün yaprağ-ı, gül reçel-i” tamlamalarında tamlanan olan “yaprak, reçel”

sözcüklerine “-ı, -i” iyelik eki getirilerek belirtili ve belirtisiz ad tamlaması oluşturulmuştur.

Page 5: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

5

3. Tamlayan Eki (-ın. -in, -un, -ün, -im)

Ad tamlamalarında tamlayan olan sözcüklere gelerek belirtili ad tamlaması

oluşturduğundan tamlayan eki olarak adlandırılır. Kaynaştırma ünsüzüyle birlikte “-nın, -nin,

-nun, -nün” şeklinde de kullanılır.

Bahçenin kapısı açıktı.

Selim’in kardeşi okula gitmemiş.

Yarınki geziden onların haberi yokmuş.

Bizim evimiz buraya biraz uzak.

Adıllara gelerek ilgeç grubu oluşturur.

Senin için geldik.

Onun gibi çalışmalısın.

Sizin kadar çalışkan olanını görmedim.

Adılları ve adları eylemlere bağlar.

Bu kitap senin olsun.

Büyük ödül Ahmet’in oldu.

Bu sene kupa bizim olacak.

Not: Tamlayan eki, “ben ve biz” kişi adıllarına geldiğinde “-im” şeklinde yazılır.

Ben – im kalemim

Biz – im okulumuz

Bu iki örnekte görüldüğü üzere “ben” ve “biz” adılları, tamlayan ekini “-im” şeklinde

almıştır. Tamlayan eki olan “-im”, iyelik eki olan “-ım, -im, -um, -üm” ekiyle

karıştırılmamalıdır.

İyelik eki olan “-ın, -in, -un, -ün” eki ile tamlayan eki olan “-m,-in, -un, -ün” eki

birbirine karıştırılmamalıdır.

Kalem-in ucu kırılmış.

Kalem-in çok güzelmiş.

Birinci cümlede “kalem” sözcüğü, “-in” eki alarak tamlayan olmuştur. Bu yüzden bu

cümlede “-in” eki tamlayan ekidir. İkinci cümlede ise “”kalem” sözcüğü, “-in” ekini alarak

ikinci kişiye (senin kalemin) ait olmuştur. Bu yüzden bu cümlede “-in” eki iyelik ekidir.

4. Çoğul Eki (-lar, -ler)

Eklendiği sözcüklere çokluk anlamı katar.

Bu çiçekler çok güzel.

Page 6: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

6

Yapraklar yavaş yavaş dökülüyordu.

Eklendiği sözcüklere başka anlamlar da katar.

Dünyaları kazansa gözü doymaz. (abartma)

Selim Beyler henüz gelmedi. (saygı)

Fuzuli’ler, Baki’ler kolay yetişmiyor. (benzerleri, gibi)

Not: “-ler, -lar” eki aile adı oluşturarak yapım eki görevinde de kullanılır. Bu durumda

“-ler, -lar” eki yazım kuralı gereği, kesme işaretiyle ayrılmaz.

Ayşeler yarın İzmir’e gidiyor.

5. Eşitlik Eki (-ca, -ce, -ça, -çe)

Cümleye çeşitli anlam ilgileri katar.

çocukça davranıyor. (gibi, eşitlik)

Sınıfta sessizce oturuyor. (şekilde)

Sence bu durumda ne yapmalıyım? (görecelik)

Okulca geziye gittik. (birliktelik)

Bakanlıkça şu kararlar alındı. (tarafından)

Aylarca bir mektup yazmadı. (boyu, süresince)

Elinde kalınca bir sopa vardı. (küçültme)

6. Vasıta Eki (-la, -le)

Cümleye çeşitli anlam ilgileri katar.

o İzmir’e trenle gitmiş. (vasıta, araç)

o Elmayı bıçakla soydu. (gereç)

o Çarşıya annesiyle gitti. (birliktelik)

o Sınavı heyecanla bekliyor. (durum)

o Gürültüyle yatağından fırladı. (sebep)

7. Ekeylem (-dı, -mış, -se, -dır)

Ekeylemle birlikte kullanılan kip ekleri (-dı, -mış, -se, -dır) ad soylu sözcüklere

eklenerek kullanıldığında isim çekim eki olur.

Hava dün güzeldi. (ekeylemin -di’li geçmiş zaman kip eki)

Onlar çok iyiymiş. (ekeylemin -miş’li geçmiş zaman kip eki)

Hastaysan yarın görüşelim. (ekeylemin şart kipi eki)

Page 7: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

7

Orada havalar yağmurludur. (ekeylemin geniş zaman eki)

8. Soru Eki (mı, mi, mu, mü)

Bu ek kendisinden önceki sözcükten ayrı yazılır. Adlara gelerek cümleye soru anlamı

katar. Kendisinden sonra gelen ekler ise bitişik yazılır.

Dünden beri yorgun musun? (soru)

Cümleye çeşitli anlam ilgileri de katar.

İyi mi iyi bir insandır o. (pekiştirme)

Bunu da mı yapacaktın! (şaşırma)

FİİL ÇEKİM EKLERİ

Fiillere gelerek anlamlarını değiştirmeden veya şahıs bildiren eklerdir.

1. Kip Ekleri

Eylemlere değişik zaman ve anlam ilgileri katan eklerdir.

gel – i – yor (şimdiki zaman kipi eki)

gel – ecek (gelecek zaman kipi eki)

gel – di (görülen geçmiş zaman kipi eki)

gel – miş (öğrenilen geçmiş zaman kipi eki)

gel – ir (geniş zaman kipi eki)

gel – meli (gereklilik kipi eki)

gel – se (dilek-şart kipi eki)

gel – e – yim (istek kipi eki)

2. Kişi (Şahıs) Ekleri

Eylemlere kip eklerinden sonra gelerek eylemi kimin yaptığını gösteren eklerdir.

geldi – m gelmiş – im (1. tekil kişi eki)

geldi – n gelmiş – sin (2. tekil kişi eki)

geldi gelmiş (3. tekil kişi eki)

geldi – k gelmiş – iz (1. çoğul kişi eki)

geldi – niz gelmiş – siniz (2. çoğul kişi eki)

geldi – ler gelmiş – ler (3. çoğul kişi eki)

Page 8: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

8

3. Ekeylem

Ekeylem ile birlikte kullanılan kip ekleri, eylemlere geldiğinde bileşik zamanlı eylem

oluşturur ve bu kullanımlarıyla fiil çekim eki olur.

gelir – di (hikâye bileşik çekim)

gelir – miş (rivayet bileşik çekim)

gelir – se (şart bileşik çekim)

4. Soru Eki

Eylemlerin sonuna gelerek cümleye soru anlamı katar.

Yarın arkadaşlarla buluşalım mı?

Cümleye değişik anlam ilgileri katar.

konuştu mu herkes susardı. (zaman)

Planlı çalıştın mı bu sınavı kazanırsın. (koşul)

YAPIM EKLERİ

Eklendiği sözcüklerin anlamını değiştirip onlardan yeni sözcükler türeten eklerdir. Bir

sözcükteki çekim ve yapım ekleri çıkarıldıktan sonra geriye kalan anlamlı en küçük parçaya

“kök” denir. Bir sözcükte yapım eki bulunuyorsa kökle yapım ekinin bulunduğu bölüme de

“gövde” denir. Sözcüklerin “kök”ü ile “gövde”si arasında anlamca bir ilgi bulunur.

o göz-lük: “göz” isminden “-lük” ekiyle “gözlük” ismi.

o göz-le: “göz” isminden “-le” ekiyle “gözlemek” fiili,

o yaz-ı: “yaz-” fiilinden “-ı” ekiyle “yazı” ismi,

o yaz-dır: “yaz ” fiilinden “-dır” ekiyle “yazdırmak” fiili türetilmiştir.

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, yapım ekleri, fiil veya isim soylu sözcüklere

gelerek fiil ya da isim soylu sözcükler türettiğinden dörde ayrılır:

1. İsimden İsim Yapım Ekleri

2. Fiilden İsim Yapım Ekleri

3. İsimden Fiil Yapım Ekleri

4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

Page 9: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

9

1. İSİMDEN İSİM YAPIM EKLERİ

-lık, (-lik, -luk, -lük) ağaçlık, doktorluk

-lı, (-li, -lu, -lü) akıllı, boyalı

-sız, (-siz, -suz, -süz) yüreksiz, tuzsuz

-cı, (-ci, -cu, -cü) aşçı, kapıcı

-daş, (-deş, -taş, -teş) vatandaş, meslektaş

-er, (-ar) üçer, altışar

-ıncı, (-inci, -uncu, -üncü) beşinci, onuncu

-tı, (-ti, -tu, -tü) şırıltı, patırtı

-cıl, (-cil, -cul, -cül) evcil, etçil

-cık, (-cik, -çık, -çik) kitapçık, kulakçık

2. FİİLDEN İSİM YAPIM EKLERİ

-ım, (-im, -um, -üm) ölüm, bakım

-ı, (-i, -u, -ü) yapı, ölü

-gı, (-gi, -gu, -gü) bulgu, sezgi

-kı, (-ki, -ku, -kü) bitki, tutku

-gın, (-gin, -gun, -gün) durgun, ölgün

-kın, (-kin, -kun, -kün) yatkın, seçkin

-gan, (-gen) kaygan, sürüngen

-kan, (-ken) çalışkan, iletken

-k (-ık, -ik, -uk, -ük) kırık, çürük

-ak, (-ek) uçak, yatak

-ınç, (-inç, -unç, -ünç) gülünç, korkunç

-ıcı, (-ici, -ucu, -ücü ) alıcı, sürücü

-r (-ır, -ir, -ur, -ür) düşünür, okur

-t (-ıt, -it, -ut, -üt) geçit, umut

-tı, (-ti, -tu, -tü) morartı, kızartı

-ıntı, (-inti, -untu, -üntü) kırıntı, üzüntü

-ağan, (-eğen) durağan, süreğen

-anak, (-enek) tutanak, gelenek

-ca, (-ce) sakınca, güvence

-ga, (-ge) dalga, gösterge

Page 10: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

10

-gaç, (-geç) utangaç, üşengeç

-gıç, (-giç, -guç, -güç) dalgıç, bilgiç

Fiilimsi ekleri de fiilden isim yapım ekleridir:

-mek, (-mak) yemek, içmek

-me, (-ma) dondurma, danışma

-ış, (-iş, -uş, -üş) giriş, görüş

-an, (-en) gülen, ağlayan

-ası, (-esi) görülesi, yıkılası

-mez, (-maz) yılmaz, tükenmez

-ar, (-er) benzer, göçer

-dik, (-dik, -duk, -dük) tanıdık, bildik

-ecek, (-acak) içecek, giyecek

-mış, (-miş) geçmiş, dolmuş

3. İSİMDEN FİİL YAPIM EKLERİ

-la, (-le) başla-, sula-

-l kısal-, alça(k)l-

-al, (-el) azal-, yönel-

-sa, (-se) garipse-, susa-

-ımsa, (-imse) azımsa-, özümse-

-a, (-e) yaşa-, türe-

-leş, (-laş) iyileş-, beyazlaş-

-lan, (-len) canlan-, evlen-

-ık, (-ik, -uk, -ük) birik-, a(ç)cık-

-ar, (-er) morar-, a(k)ğar-

-da, (-de) ışılda-, fısılda-

4. FİİLDEN FİİL YAPIM EKLERİ

-t (-ıt, -it, -ut, -üt) yürüt-, okut-

-l (-ıl, -il, -ul, -ül) yazıl-, süzül-

-ış, (-iş, -uş, -üş) yazış-, görüş-

-n, (-ın, -in, -un, -ün) sevin-, taran-

-dır, (-dir, -tır, -tir) aldır-, yaptır-

Page 11: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

11

-r, (ır, -ir, -ur, -ür) içir-, uçur-

-ar, ( er) kopar-, gi(t)der-

-ala, (-ele) kovala-, eşele-

Not: Bazı eklerin yazılışları aynı, görevleri farklıdır. Bu ekler birbirine

karıştırılmamalıdır.

Sınıfın kapısı açıldı, (tamlayan eki)

Senin kitabın nerede? (iyelik eki)

Çocuk etrafına bakındı. (fiilden fiil yapım eki)

Bir yığın problemi var. (fiilden isim yapım eki)

Bu eşyaları satın. (emir kipinin kişi eki)

Açlıktan içim bayıldı. (iyelik eki)

Benim kalemim kayboldu. (tamlayan eki)

Artık bir seçim yap. (fiilden isim yapım eki)

Page 12: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

12

KONUYLA İLGİLİ ÖRNEK SORULAR

1- Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük diğerlerinden daha fazla yapım

eki almıştır?

A) Bu sporcuların başarılarını göz ardı edemezsi­niz.

B) Polis, olaylarla ilgili inceleme başlattı.

C) Bir akşamüstü adamın karşısına dikilmişti.

D) Kimi gürültüden bunalıyor, kimi yalnızlıktan sıkılıyor.

E) Zavallı adam uykusuzluktan bitkin düştü.

2- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ayrılma durum eki birden fazla yapım eki almış

sözcüğe gelmiştir?

A) Nabzım bir saat gibi işledi yıllarca.

B) Her gün denize bırakıyorum yorgunluktan.

C) Kanlanmış gözlerim geceleri gün saydığımdan.

D) Öğretmenler sınav kâğıtlarını vermek için bir sü­re bekledi.

E) Sevginin yüceliğini ancak sevenler bilir.

3- Romanın büyüklüğü bir takım sanatsal kriterlerin yanında, özellikle yeniden okuma

isteği uyandırmasıyla anlaşılır.

Bu parçada aşağıdakilerden hangisi yoktur?

A) Çokluk eki

B) Ek fiil

C) Hem yapım eki hem çekim eki alan sözcük

D) İyelik eki

E) Fiil çekim eki

4- Aşağıdakilerin hangisinde altı çizili sözcüğün aldığı “-i” eki ötekilerden farklı bir

işlevdedir?

A) Masayı çok beğendiğini söyledi.

B) Pastanın kreması çok yoğun olmuş.

C) Çantası arabanın içinde kalmış.

D) Gözleri uzaklara dalıp gitti.

E) Çocuğun dersleri iyi değildi.

5- Aşağıdakilerin hangisinde altı çizili sözcük hem yapım eki hem çekim eki almıştır?

A) İşinde yükselmek istiyorsan çok çalışacaksın.

B) O iki çocuğu ayrı ayrı oturtun.

C) Gözümde giderek küçülüyorsun farkında değilsin.

D) Bütün bu işleri yalnız mı yaptın?

E) Sınıf başkanlığına seçilmek istiyorum.

6- Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük çekim eki almamıştır?

A) Bahçenin etrafı sağlam bir duvarla çevrilidir.

B) Uzun zamandır ikisinden de haber alamıyorduk.

C) Seher vakti işe başlar, akşam olmadan eve dönmezdi.

D) Yan tarafta yakın akrabalarımızın evi vardı.

E) Dedemler buraya geldiğinde babam gencecik bir delikanlıymış.

Page 13: BÖLÜM 3 TÜRKÇE KELİME BİLGİSİuzek.kilis.edu.tr/dosyalar/BÖLÜM 3 - TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ.pdf · BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ 3 b. Bulunma Durumu Eki (-de,

BÖLÜM 3 – TÜRKÇE KELİME BİLGİSİ

13

7- Karlar donmuş otların ucunda

Aklım bu soğuğu yaşıyor kış çiçeklerinden

Yaşanan güzellikleri bir bir unutuyoruz

Aklıma siz gelirsiniz kahraman kadınlar

Bu dörtlükte hal eki almış kaç sözcük vardır?

A) 3

B) 4

C) 5

D) 6

E) 7

8- Aşağıdakilerin hangisinde “ acak, -ecek” eki yapım eki görevinde kullanılmıştır?

A) Daha bu hayatta görecek günlerimiz var.

B) Toplantıda bu sorunlarımız elbette konuşulacak.

C) Her şeyi sen yapacaksın ama bunu kimse bilmeyecek.

D) Bir gün kimse kalmayacak yanında.

E) Sanki bir oyundur ömrün, hiç bitmeyecek.

9- “Bir kimseye yapılacak iyiliğin en güzeli o kimseyi minnet altında bırakmamaktır.”

cümlesinde aşağıdakilerden hangisinin örneği yoktur?

A) Hal (durum) ekinin

B) iyelik ekinin

C) Yapım ekinin

D) Çoğul ekinin

E) Tamlayan ekinin

10- “Hecenin beş şairinden biri olan Faruk Nafiz ilk şiirlerini aruz ölçüsüyle yazmıştır.”

Aşağıdaki cümlelerden hangisinde “-dan, -den” eki bu cümledeki göreviyle

kullanılmıştır?

A) Taksim’deki ağaçlardan geriye hiçbir şey kalmadı.

B) Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.

C) İki çocuk yalandan bir kavga çıkardılar.

D) Sınavdaki sorulardan ikisi çok zordu.

E) Bu Uzakdoğu ülkesi yüzlerce adacıktan oluşuyor

Cevap Anahtarı: e, b, b, a, c, e, c, a, d, d