BÜTÜN YÖNLER‹YLE OSMANLICA VE M‹RASI ULUSLARARASI SEMPOZYUMU

B‹LD‹R‹ K‹TABI26-27 Nisan KIRIKKALE/TÜRK‹YE

Editörler:Prof. Dr. Eyüp BAfi

Yrd. Doç. Dr. Ayten EROLYrd. Doç. Dr. Adem YILDIRIM

Yrd. Doç. Dr. Fatıma Zeynep BELEN

Bildirilerde yer alan yazıların hakları saklı olup, yazıların tamamı veyabir kısmı kaynak gösterilmeden iktibas edilemez.

Bildirilerde yer alan yazıların dil, bilim ve hukuksal açıdan her türlü sorumlulu¤u yazarlarına aittir.

Dizgi-Düzenleme:Ali ÇEL‹K

Baskı:ÖZEL OFSET Bas›n Yay›n Mat. Rek. ‹nfl. Tur. San. Ltd. fiti.Matbaac›lar Sanayi Sitesi 1514. Sok. No:6Yenimahalle–ANKARATel: 0.312.395 06 08Sertifika No: 29514

ISBN 978-975-8626-13-7

Birinci Basım Aralık 2016KIRIKKALE ÜN‹VERS‹TES‹ ‹SLAMÎ ‹L‹MLER FAKÜLTES‹Kırıkkale Üniversitesi Kampüsü 71450 Yahflihan/KIRIKKALE

KURULUfiTAN TANZ‹MÂT’AOSMANLI DÖNEM‹NDE TÜRKÇE ‹LM‹HALLER

YRD. DOÇ. DR. ADEM YILDIRIMKIRIKKALE ÜN‹VERS‹TES‹

‹SLAM‹ ‹L‹MLER FAKÜLTES‹

ÖZET

Bu tebli¤de; Kurulufltan Tanzimat'a Osmanlı co¤rafyasında Osmanlıca te'lif edilen ‹lmi-

hal kitapları, yazma ve matbu nüshalar ıflı¤ında ele alınmıfl ve Osmanlıca ilmihal literatürü or-

taya konulmufltur. Di¤er taraftan ilmihallerin içerdi¤i konuların yazıldı¤ı dönemin ihtiyaç ve

beklentilerine yer yer ıflık tuttu¤u gerçe¤inden hareketle,ilmihallerde Osmanlı toplumunda ne

tür konuların öne çıktı¤ına iflaret edilmifltir.

G‹R‹fi

‹lmihaller, ‹nanç, ibadet, muâmelât, ahlâk alanından peygamberler ve Allah Rasulü’nün

hayatına kadar birçok konuda özlü bilgiler içerir. ‹lmihallerin muhatap kitlenin yafladı¤ı za-

man ve co¤rafyaya göre flekillendi¤i bu sebeple psiko-sosyal ve tarihi bir arka planının oldu-

¤u söylenebilir. ‹lmihal gelene¤i tarihi süreç içerisinde hicri IV. Miladi X. yüzyıldan itibaren

oluflmaya bafllamıfltır. ‹lmihal gelene¤inin ortaya çıkmasında temel sâiklerden biri, halkın te-

mel dini konularda özgün bilgileri sade ve basit bir dille yazan kitaplara duydu¤u ihtiyaçtır.

Bafllangıçta bu ihtiyaç Osmanlı co¤rafyasında Arapça yazılmıfl bazı eserlerin Türkçe’yeçevril-

mesi ve üzerine ilaveler yapılmasıyla bafllamıfl, sonraki dönemlerde Osmanlı Türkçe’si ile te-

lif edilen çok sayıdaki ilmihal eserleriyle devam etmifl ve çeflitli tasnifler dikkate alınarak

yazılan ilmihallerle günümüze kadar varlı¤ını korumufltur. Osmanlı co¤rafyasında, Türkçe ka-

leme alınan ilmihal gelene¤inin ortaya konulması, Osmanlıca’nın ilim dili olması açısından

önem arz etmektedir.

A. OSMANLI DÖNEM‹NDE TÜRKÇE TEL‹F ED‹LEN ‹LM‹HALLER

1. K‹TAB-I GÜZ‹DE TERCÜMES‹

Kitab-ı Güzide, Ebu Nars b. Tahir b. Muhammed es-Serahsî tarafından telif edilmifl, Meh-

med b. Bâlî tarafından da XIV. Yüzyılda Anadolu Türkçesine aktarılmıfltır. Kitab-ı Güzîde es-

ki Anadolu Türkçesiyle yazılmıfl en eksi kitaplardan biri olma özelli¤ine sahiptir. XIV. Yüzyılda

Anadolu’da yaflayan Mehmed b. Bâlî hakkında fazlaca bir bilgi bulunmamaktadır. Eser Güzîde,

Güzîde Kitabı, Akâid-i ‹slâm gibi isimlerle de anılmaktadır.1

Kitbâb-ı Güzîde kırk altı bab’dan oluflmaktadır. Müellif tevhid, ma’rifetullah, muhabbe-

tullah, mütâbeati’s-sünneve’l-cemâa konularını ilk dört bâb’ta iflledikten sonra beflinci bâb’da

salât (namaz) konusunu ifllemifltir. On ikinci bâb’da zina, on beflinci bâb’da faiz, yirminci

bâb’daibâdetler, yirmi altıncı bâb’da oruç, yirmi yedinci bâb’da kaza namazı, kırk üçüncü

bâb’da ise vasiyyet konuları ifllenmifltir. Kitâb-ı Güzide sırf bir fıkıh veya ilmihal kitabı olmayıp

konuları arasında ahlak ve mev’izaya dair birçok konu bafllı¤ı bulunmaktadır.2

Kütüphane kayıtları arasında Kitâb-ı Güzide’nin Mehmed b. Bâlî’nin tercüme etti¤i bir-

çok yazma nüshasını görmek mümkündür. Te’lif, Kayıtlarda genelde Kitâb-ı Güzide3 fleklinde

isimlendirilmiflken, Milli Kütüphane’de kayıtlı, hicri 1049 (m.1638) yılında istinsah edilmifl bir

nüsha Terceme-i Kitâb-ı Güzide fleklinde isimlendirilmifltir.4

2.K‹TAB-I GUNYA

Kitâb-ı Gunya’nın I. Murat veya Beylikler döneminde yazıldı¤ı veya tercüme edilmifl ol-

du¤u düflünülmektedir. Bununla birlikte eserin kim adına yazıldı¤ı veya tercüme edildi¤i hu-

susunda da bilgi yoktur. Eserin baflındaki bir ibareden iflaretle eserin “‹mam Kâdî” adında bir

kifli tarafından yazılmıfl veya tercüme edilmifl oldu¤u söylenebilir.5 Di¤er taraftan kitabın sek-

sen dokuz bâb üzere tertip kılındı¤ı bilinmektedir. Eser tek nüsha olup, Bursa Eski Yazma ve

Basma Eserler Kütüphanesi’nde 4006 numarada kayıtlıdır.

Kitâb-ı Gunyabâb’lar fleklinde hazırlanmıfl, mensur bir ilmihal/fıkıh kitabıdır. Ebu Ha-

nife’nin görüflleri esas alınarak te’lif edilen kitapta yeri geldikçe ‹mâmeyn, imam Züfer,

‹mam fiâfii’nin de görüfllerine yer verilmifltir. Müellif kitabını, müslümanlara kendi dinleri-

nin kural ve kaidelerini ö¤retmek ve ahirete faydalı olmak gayesiyle te’lif etmifltir. Bununla

birlikte adı geçen fıkıh imamlarının görüfllerine de yer vererek, okuyucunun ufkunu genifl-

letmeye çalıflmıfltır.6

124 I Bütün Yönleriyle Osmanlıca ve Mirası Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı

1. Erdem, Melek, Kitâb-ı Güzîde (76 a – 134 a), ‹nceleme-Metin-Sözlük, AÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı, Ankara,1992, s. 5

2. Melek, Kitâb-ı Güzide, 12-15.

3. Konya Bölge Yazma Eserler Ktp., T. 957 (1549), Nr. 15 Hk 2169/1; Ankara Türk Dil Kurumu Ktp. Türkçe Yazmaları, T. 1194 (1780),Nr. Yz. A 302-2; ‹zmir Milli Ktp. Türkçe Yazmaları, T. 1106 (1695), Nr. 332/1;

4. Ankara, Milli Ktp. Yazma Eserler Koleksiyonu, Müstensih, Osman b. Molla Mehmed, 06 Mil Yz A 6137.

5. Akkufl, Muzaffer, Kitâb-ı Gunya, ‹nceleme-Metin-‹ndeks-Tıpkı Basım, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil KurumuYayınları: 592, Ankara, 1995, s. 13-14.

6. Akkufl, Kitâb-ı Gunya, s.14-15.

Kitâb-ı Gunya, hem eski Anadolu Türkçesi’nin ilk eserlerinden biri olması hem de ilk

Türkçe ilmihal/fıkıhörneklerinden biri olması dolayısıyla üzerinde fazlaca durmayı hak eden

bir te’liftir. Bu sebeple Kitab-ı Gunya’nın muhtevasının, dönemin ilmihal konuları ve dini bil-

gi talebi konusunda okuyucusuna fikir verece¤i kanaatindeyiz.

“Allah’ım kolaylafltır, zorlafltırma” duasıyla kitabına bafllayan müellif, kitabı 89 bâb üze-

re cem kıldı¤ını ifade eder. Eserde konular flu bafllıklar altında incelenmektedir: ‹lim Talebi,

Ma’rifetullah, Temizlik, Sular Bahsi, Abdesti Bozan fieyler, Mesh ve Teyemmüm, Namaz, Na-

maz Vakitleri, Namazın Mekruhları, Kıraat Miktarı, Namazda Caiz Olan ve Olmayan fieyler,

Hastanın Namazı, Sehiv Secdesi, Tilâvet Secdesi, Ölünün Yıkanması, Cezane Namazı, Bayram

Namazı, Teflrik Tekbîri, Cuma Namazı, Hayız, Nifas, Oruç,Orucun Vacibleri, Orucun Fazilet-

leri, Îtikaf, Fıtır Sadakası, Zekat, Öflür, Menâsiku’l-Hac, Nikah, Nikahta Caiz Olmayan fieyler,

Mehir, Süt Emzirme, Nafaka, Ayrılıkta Çocu¤un Durumu, ‹ki Eflle Nikah, Talak (Boflama), Ta-

lâk-ı Ric’a, ‹ddet, Talakla ‹lgili Durumlar, ‹’lâ, Lian, Talakta fiaka, Ümmu’l-Veled, Zıhar, Hunsa,

Uyuflturcu, Hurmet, içki, Avlanma, Hayvan Kesimi, Kurbanlık, Vedîa, Âriyet, Hudûd, Zina,

‹man ve Kefferat, Gasb, fiirket, Vakıf, fiehadet, Hîbe, Selem, Büyû’, Sarf, ‹câzet, fiuf’a, Lukata,

Kısmet, Sulh, Cihad, ‹krah, Vekâlet, Da’vâ, ‹krah, Kefâlet, Havâle, Rehn, Muzârât, Cinâyât, Di-

yetler, Katl, Vasiyyet, Mevârifl, Asabe, Hîle, Kerâhet, Meyyit, Hukuk.7

Kitabın konu bafllıklarından da anlaflıldı¤ı üzere, Kitâb-ı Gunya sırf bir ilmihal kitabı içe-

ri¤inden ziyade, ilmihal konularını da içine alan, aynı zamanda kısa ifllenmesine ra¤men fıkhî

konuları ihtiva eden muhtasar bir fıkıh kitabı mahiyetindedir.

3. ‹BN ‹SFEND‹YR EBU’L-HASAN‹ ‹SMAL‹ B. ‹BRAH‹M (Ö. 803/1400) N‹NTE’L‹F ETT‹⁄‹ ‹LM‹LAH

Hulviyât

‹bn ‹sfendiyar Ebu’l-Hasani ‹smail b. ‹brahim’in kaleme aldı¤ı Hulviyât’ta birincibab pey-

gambere (sav) mütâbeatetmekli¤in ve namazın fazîleti beyanında, ikinci bab namazın farzıyye-

ti beyânında ve iman beyânında, üçüncü bab, namazın flartları beyânında, dördüncü bab, su-

lar beyânında, beflinci bab kuyuya düflüp murdar eden nesneler beyanında, altıncı bab, tahâ-

retinfarziyeti beyânında, yedinci babistincâ beyanında ve hayzahkamındadır. (bu bâb üç fasl

üzerinedir) Fasl-ı evvel: ‹stincâ beyânındadır. Fasl-ı sânî, yara beyanındadır. Fasl-ı sâlis: hayz

beyânındadır. Sekizinci bab, abdest beyânında, dokuzuncu bab, abdest farzları ve sünnetleri

ve edepleri keyfiyetleri beyânındadır. Onuncu bab, teyemmüm beyânında, on birinci bab (Bu

bab üç fasıl üzerinedir). Birinci fasıl mesh etmek beyanında, ikinci faslsâhib-i özrün meshi be-

yânında, üçüncü fasl meshin beyânındadır. On ikinci bab abdest sayan nesneler beyânındadır.

(bu babdahî befl fasıl üzerinedir.) Fasl-ı evvel dübürden ve kubülden ve gayr-ı endâmlardan

çıkıp abdest sayan murdar nesneler beyânındadır. ‹kinci fasıl: namazda kahkaha ile gülmek ah-

kâmı beyânındadır. Üçüncü fasıl: uyku ahkâmı beyânındadır. Dördüncü fasıl: kusmuk ahkâmı

beyânındadır. Beflinci fasıl: sâhib-i özür ahkâmı beyânındadır. On üçüncü bab gusül be-

Kurtuluştan Tanzimat’a Osmanı Döneminde Türkçe İlmihaller / Yrd. Doç. Dr. Adem Yıldırım I 125

7. Akkufl, Kitâb-ı Gunya, s. 227- 402.

yânındadır. On dördüncü bab, neces olan nesnelerin ve neces ile kılınan namazların ahkamı

beyânındadır. (bu bab üç fasıl üzerinedir) Fasl-ı evvel: neces olan nesneler beyânındadır. ‹kin-

ci fasl: neces ile kılınan namazların ahkâmı beyânındadır. Üçüncü fasıl neces olan nesneler ne

vecihle pâk oldu¤unun beyânındadır. On beflinci bab erenlerde ve avratlarda (erkek ve

kadınlarda) avret olan ve açılmasından günah hâsıl olup namazı fâsit eden yerler beyânındadır.

On altıncı bab, namazın vakitleri beyânındadır ve bu bab iki fasıl üzerinedir. Evvelki fasıl: fa-

rîza namazların vakitleri beyânındadır, ikici fasıl evkât-ı mekrûhe beyânındadır. On yedinci

bab ezan beyânındadır. On sekizinci bab ahkâm-ı mescid ve edepleri beyânındadır. On doku-

zuncu bab, istikbâl-i kıble beyânındadır. Yirminci bab namazın niyeti beyanındadır, yirmi bi-

rinci bab tekbir-i evvel beyânındadır. Yirmi ikinci bab sıfat-ı salât beyânındadır. Yirmi üçüncü

bab, namazın kırâtı beyânındadır. Yirmi dördüncü babhilel-i kırâat beyanında, yirmi beflinci

babsucûd beyânında, yirmi altıncı babka’de beyânında, yirmi yedinci bab namazın bâtını be-

yânında, yirmi sekizinci bab namazın vacipleri beyânında, yirmi dokuzuncu bab sünnetleri be-

yâında, otuzuncu bab namazın müstehapları beyânında, otuz birinci bab namazın edepleri be-

yânında, otuz ikinci bab secde-i sehiv beyânında, otuz üçüncü bab flek vâki olan namazların

ahkâmı beyânında, otuz dördüncü babbinâ beyânında, otuz beflinci bab namazda mekrûh

olan namazlar beyânında, otuz altıncı babmenhiyyât beyânında, otuz yedinci bab namazın

içinde iken öldürülmesi mübah olan nesneler beyânında, otuz sekizinci bab namazı fasid eden

ve etmeyen beyânında, otuz dokuzuncu babimâmet beyânında, kırkıncı babiktidâ beyânında,

kırk birinci bab, muhâzât beyânında, kırk ikinci bab secde-i tilâvet beyânındadır. Kırk üçün-

cü bab salât-ı mesbûkun ahkâmı beyânında, kırk dördüncü bab hasta namazının ahkâmı be-

yanında, kırk beflinci bab salât-ı misâfir üzere kılınan namazın beyânında, kırk altıncı babter-

tib namazı ve kazâ-i fevâyit beyânında, kırk yedinci bab, idrâk-i farîza ve kazâ-i sünen be-

yânında, kırk sekizinci babfazîlet-i cum’a beyânında, kırk dokuzuncu bab flerâit-i cum’a

beyânında, ellinci bab bayram namazı beyânında, elli birinci bab sadaka-i fıtır beyânında, elli

ikinci bab kurban beyânında, elli üçüncü bab tekbir-i teflrik beyânında, elli dördüncü bab pey-

gamberden ve ulemâdan ve meflâyıhindenmervî olan nâfile namazların fazileti beyânında, elli

sekizinci bab, salât-ı küsüf beyânında, elli dokuzuncu bab salât-ı istiskâ beyânında, altmıflıncı

bab Kâbe’de kılınan beyânında, altmıfl birinci bab, ümmî namazının ahkâmı beyânında, altmıfl

ikinci bab salât-ı havf beyânında, altmıfl üçüncü bab ahkâm-ı flehid beyanında, altmıfl dördün-

cü bab ahkâm-ı cenâze beyanındadır (altı fasıl üzeredir) fasl-ı evvel telkîn-i iman beyânında,

fasl-ı sânîgasl beyânında, fasl-ı sâlis kefen beyânında, fasl-ı râbi’ salât-ı cenâze beyânında, fasl-ı

hâmismesâil-i kabir beyânında, fasl-ı sâdismekâbir üzerinde okunacak Rasulullah’tan (sav)

mervî olunan duâlarbeyânındadır. Altmıfl beflinci bab nezir beyânında, altmıfl altıncı babtesbih

ve tehlîl beyânında, altmıfl yedinci bab zekât beyânında, altmıfl sekizinci bab zekâtı kime ver-

mek beyânında, altmıfl dokuzuncu bab deve zekâtı beyânında, yetmiflinci bab sı¤ır zekatı

beyânında, yetmifl birinci bab koyun zekatı beyânında, yetmifl ikini bab öflür beyânında, yet-

mifl üçüncü bab, zekâtın esrârı beyânında, yetmifl dördüncü babsavm beyânında, yetmifl be-

flinci bab oruca ziyân nesneler beyânında, yetmifl altıncı bab orucun hakikati ve sırrı be-

yânında, yetmifl yedinci bab hac beyânındadır. Eser yüz yetmifl bir sayfadan müteflekkildir.8

126 I Bütün Yönleriyle Osmanlıca ve Mirası Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı

8. ‹bn ‹sfendiyar, Hulviyât, ‹stanbul B.B. Kitaplı¤ı, Yer Nr. 297.4 ‹SF 297.4 ‹SF 1, Demirbafl Nr. MC_Yz_O.000109.

4.KUTBÜDD‹N ‹ZN‹K‹ (Ö. 821/1418)’N‹N TE’L‹F ETT‹⁄‹ ‹LM‹HALLER

a. Mukaddime

Kutbüddin‹znikî,Türkçe ilmihal gelene¤inin ilk örneklerinden olan Mukaddime isimli

eserinde namaz, oruç, hac, zekat gibi ibadet konularını Hanefi mezhebine göre ifllemifl ayrıca

inanç ve ahlaka dair meselelere de yer vermifltir.9

b.Râhatü’l-Kulûb

Kutbüddin‹znikî’nin kaleme aldı¤ı Râhâtü’l-Kulûb, farz olan ilmin tâyinine ve ilmihal

tahsilinin farz olmasına dair Türkçe te’lif etti¤i eseridir.10 Eserin farklı kütüphanelerde tespit

etti¤imiz yazmaları mevcuttur.11

5. EL-‹KDÜ’S-SEM‹NVE’L-AKDÜ’L-YEM‹N (KUTBUDD‹NZADE, Ö. 885/1480)

‹znik’te do¤an Mehmed b. Mevlâ Kutbüddin ‹znikî, babası Kutbüddin ‹znikî’ye nisbetle-

Kutbuddinzâde ismiyle tanınmıfltır. El-‹kdüs’s-Semîn ve’l-Akdü’l-Yemîn isimli Türkçe bir ilmi-

hal eser kendisine nipet edilmektedir.12

6. LÜTF‹ PAfiA B. ABD EL MU’‹N (Ö. 970/1563)’‹N TE’L‹F ETT‹⁄‹ ‹LM‹HALLER

Lutfi Pafla, Arnavut kökenli bir devflirme olarak II. Bayezid zamanında saraya alınıp En-

derun’da iyi bir e¤itim görmüfltür. Kanûnî Sultan Süleyman zamanında taflradaki sancak beyli-

¤i ve beylerbeyi, sonrasında vezâreti ve iki yıla yakın devam eden sadâreti sırasında önemli gö-

revler üstlenmifltir.13 Devlet adamlı¤ı yanında tarihçili¤i ve flairli¤i de olan Lutfi Pafla’nın ilmi-

hal türünden üç eseri mevcut olup bunlar yazma eserler arasında yer almaktadırlar. Bu eser-

ler iman ve ibâdete dair Türkçe ilmihal mahiyetindeki te’liflerdir.

a.Zübdetü’l-Mesâilfî’l-‹tikâdve’l-‹bâdât14

b. Tuhfetü’Tâlibîn15

c. Risâle-i ‹lm-i Hâl16

Lutfi Pafla’nın Âsafnâme17, Kânunname-i Osmânî, Tevârîh-u Osmânî18 gibi meflhur eser-

lerinin yanı sıra daha birçok Arapça te’lifâtı da bulunmaktadır.19

Kurtuluştan Tanzimat’a Osmanı Döneminde Türkçe İlmihaller / Yrd. Doç. Dr. Adem Yıldırım I 127

9. Öngören, “Kutbüddin‹znikî”, D‹A, XXVI, 485.

10. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, 134.

11. Kastamonu ‹lk Halk Ktp. Nr. 37 Hk 2758; Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, Nr. 06 Mil Yz A 7308; ‹stanbul Üniversitesi NadirEserler Ktp. Nr. 297.5

12. Recep Cici, Osmanlı Dönemi ‹slam Hukuku Çalıflmaları

13. ‹flpirli, “Lutfi Pafla”, D‹A, XXVII, 234-235.

14. Konya bölge yazma eserler kütüphanesi, nr. 15 Hk 2212/2; Beyazıt Devlet Kitaplı¤ı 1985nolu kayıt.

15. Süleymaniye (Fatih) Kütüphanesi, nr. 951.

16. Bosna-Hersek Gazi Hüsrev Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, nr. R-6140/1)

17. Osmanlı teflkilâtına dair olan bu risale, Osmanlıda te’lif edilen siyâsetnâme türünün ilk örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir.(‹flpirli, “Lutfi Pafla”, D‹A, XXVII, 235.)

18. Avusturma Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, H.O. 17 a.

19. Lütfi Pafla’nın Arapça te’lîf etti¤i eserler flu flekildedir:

el-Kunûz fî Letâifi’r-Rumûzfi’l-Ahâdîsi’l-erbâîn, Risâle fî Tashîhi’n-niyyetive’l-amelübihâ, Risâle fî takrîri’l-ervâheyneYesîrûneizâharacûminhâzihi’l- ecsâd, Risâle fî takrîr-i men ehabbe’l-likâe ve men kerihehu, Risâle fî takrîri’fl-flühedâ ve mâyeteallekubiumûri’l-âhire, Ri-

7. MEHMED B. P‹R AL‹ B‹RG‹V‹ (Ö. 981/1573)’N‹N TE’L‹F ETT‹⁄‹ ‹LM‹HALLER

a. Vasiyyetnâme (Risâle-i Birgivî)

Risâle-i Birgivî diye de bilinen Vasiyetnâme, derli toplu bir Türkçe ilmihal kitabıdır.20 Ki-

tap yüz altmıfl dokuz sayfadan müteflekkildir.21 Kitabın konu bafllıkları flu flekildedir:

Sıfat-ı selbiye, sıfat-ı subûtiyye, melâike, Allah’ın kitapları, Allah’ın rasülleri, Muhammed

(as), mîrac, Hz. Peygamberin zevceleri, ve evlatları, kerâmet-i evliyâ, Ebu Bekir, Ömer, Os-

man, Ali (ra), kabir azabı, kıyamet alametleri, kıyamet, mîzân, sırat, havz, cennet ve cehen-

nem, kaza ve kader, iman ve ‹slam, mezhebin açıklanması, farzın açıklanması, vacibin açıklan-

ması, mübahın açıklanması, haramın açıklanması, mekruhun açıklanması, sünnetin açıklan-

ması, müstehabın açıklanması, yerilen ahlak, övülen ahlak, takva, gözün afetleri, elin afetleri,

karnın afetleri, fercin afetleri, aya¤ın afetleri, dilin afetleri, küfrün afetleri, küfür lafızları, ahi-

ret yolcusunun vasiyetleri, ölüme yakın kifliye müteallik vasiyetler, iskâtı’s-salât, tekfin, ölünün

yıkanması, cenaze namazı, kabirde okunacak fleyler, oruç ve yemin kefareti, telkin, istinca, ab-

destin farzları, abdestin sünnetleri, abdestin mekruhları, abdesti bozan fleyler, guslün farzları,

guslün sünnetleri, guslün mûcipleri, namazın dıflındaki farzlar, namazın içindeki farzları (na-

mazın rükünleri), namazın vacipleri, namazın sünnetleri, namazın mekruhları, namazın müf-

sitleri, tahiyyat ve teflehhüt, senâ ve istiftâh.

b. Vasiyyetnâme (Risâle-i Birgivî) Üzerine Yapılan fierhler

1. Cevhere-i Behiyye-i Ahmediyye fî flerhi’l-vasıyyeti’l-Muhammediyye

Birgivî’nin Vasiyetnamesi, Kadızâde ‹stanbûlî Ahmed b. Muhammed Emîn (ö.

1197/1782) tarafından “Cevhere-i Behiyye-i Ahmediyye fî flerhi’l-vasıyyeti’l-Muhammediyye”22

adıyla flerhedilmifltir. D‹A “‹lmihal”23 maddesinde Kadızâde ‹stanbûlî’nin adı geçen eserinin

müstakil bir ilmihal oldu¤u intibaı belirse de, söz konusu eserin Vasiyetnâme üzerine yapılmıfl

flerh oldu¤u hem yazma nüshalardaki kayıtlarda24 hem de madde yazarının makalesinde gö-

rülmektedir.25

Hem muhteviyâtının zenginli¤i hem de Osmanlı toplumunda fertlerin ihtiyaç duydu¤u

dini bilgiler hususunda fikir vermesi sebebiyle Cevhere-i Behiyye-i Ahmediyye fî flerhi’l-

vasıyyeti’l-Muhammediyye isimli eserin konu bafllıklarını kitapta geçti¤i flekliyle vermek isti-

yoruz. Buna göre kitabın konu bafllıkları sıtfıt-ı selbiyye, sıfat-ı subûtiyye, Melâike, Kitâbu’l-Al-

128 I Bütün Yönleriyle Osmanlıca ve Mirası Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı

sâle fî hasâisiehli’s-sünneve’l-cemâa, Risâle fî’l-firaki’d-dâlle (Çorum Hasan Pafla il halk kütüphanesi, nr. 19 Hk 1023/2), Risâle fî beyâ-nitashîh-i salâti’l-cum’a (Manisa il halk kütüphanesi, nr. 45 Ak Ze 1374/1), Risâle fî duhûli’l-hammâmvemâyeteallequbihâve’l-ihtizâbuve taklîmu’l-ezâfîr, Risâle fî beyânimetâyenqatıuma’rifete’l-abdiminennâsi inde hâleti’l-mevti ve fî’t-tevbeti ve beyaniha ve fî’t-tâibimen huvu, Risâle fî takrîri’l-îdive’z-zebâhi ve fîmâyehillu ve mâ lâ yehillu, Risâle fî beyânit’tedâvîve’l-mesaîbi ve telkîni’l-meyyiti ve ma-yestehibbumin ahvâli’-muhtedarîneinde’l-mevti, Risâle fî beyânîef’âli’l-ibâd. (Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, III, 133-134.)

20. Yüksel, “Birgivî”, D‹A, VI, 193.

21. Birgivî, Vasiyetname, ‹stanbul B.B. Atatürk Kitaplı¤ı, Yer Nr. 297.451 B‹R 297.451 B‹R 1218 H 1, Demirbafl Nr.001449/01.

22. Milli Ktp, Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 5436; Çorum Hasan Pafla ‹l Halk Ktp, 19 Hk 930.

23. Kelpetin, “‹lmihal” D‹A, XXII, 140.

24. Cevheretü'l-behiyyeti'l-Ahmediyye fi flerhi'l-vasiyeti'l-Muhammediyye, ‹stanbul Belediyesi Ktp, Yer Nr. 1255 H/1839, DemirbaflNr.06776.

25. Hatice K. Arpagufl, “Bir Telif Türü Olarak ‹lmihal”, Marmara Ünv. ‹lahiyat Fak. Dergisi, sayı 22, 2002/1,53.

lah, Rasûlullah, mîrac, ezvâc-ı Muhammed (s.a.s.) ve evlâduhu (Hz. Peygamberin eflleri ve ev-

latları), kerâmet-i evliya, azâb-ı kabr, alâmât-ı kıyâmet, ye’cûc ve me’cûc, dâbbetü’l-arz, kıyâ-

met, mîzân, sırât, havz, cennet ve cehenem, kaza ve kader, îman ve ‹slam, din ve millet, imân-

ı icmâlî, mukallidin imanı, mezhep, farz, vacib, mübah, haram, mekruh, sünnet, müstehab, ah-

lâk-ı zemmiyye, ahlâk-ı hamîde, takvâ, âfât-ı ayn, âfât-ı yed, âfât-ı batn, âfât-ı ferc, âfât-ı ricl, âfât-

ı lisân, âfât-ı küfr, elfâz-ı küfr, ıskât-ı salât, hafr-i kabr, kefen ve gasl-i meyyit, salât-ü meyyit,

kırât-ı ale’lkabr, keffâret-i yemîn, telkîn, zeyl-i vasâyâ, abdestin farzları, abdestin sünnetleri, ab-

destin mekruhları, abdesti bozanlar, güslün farzları, güslün sünnetleri, güslünmûcibleri, na-

mazın dıflarısında olan farzları, namazın içinde olan farzları, namazın vacibleri, namazın sün-

netleri, namazın mekruhları, namazın müfsitleri, tahiyyât, kunût, ahvâl-i hayz ve nifâstan olufl-

maktadır.26 Kitabın gününüz Türkçe’sine çevirisi de bulunmaktadır.27

2. fierh-i Niyazi ala flerhi’l-Birgivîli’l-Konevî

‹smail Niyâzî’nin kaleme aldı¤ı bu eser Birgivî’nin Vasiyetname adlı eserine fieyh Ali Sad-

ri el-Konevî’nin yaptı¤ı flerhin flerhi/hafliyesidir. ‹smail Niyâzî’nin bu hâfliyesi hacim itibariyle

yo¤un bir eser olup dörtyüz yirmi sekiz sayfadan oluflmaktadır.28

c. ‹nkâzü’l-HâlikînTercemesi

Birgivî, ‹slam muâmelat hukukuna dair Arapça olarak te’lif etti¤i ‹nkâzü’l-hâlikîn29’i yi-

ne kendisi Osmanlıca Türkçesine çevirerek ‹nkâzü’l-hâlikîn tercemesi ismini vermifltir. Ese-

rin farklı kütüphanelerde birçok yazma nüshasının kaydı bulunmaktadır.30

8. VECD‹ AHMED EFEND‹ (Ö. 1070/1660)’N‹N TE’L‹F ETT‹⁄‹ ‹LM‹HAL

Zübdetü’l-Kelâm fîmâYahtâcü‹leyhi’l-Has ve’l-Âm

Eser ‹stanbullu, Nakflîbendî tarikatına müntesip Vecdî Ahmed Efendi31 tarafından hicri

1043 (m.1633) yılında Türkçe olarak kaleme alınmıfltır.32 Zübdetü’l-kelâm fîmâyahtâcüiley-

hi’l-has ve’l-âm, on bab ve yetmifl üç fasıl üzerine tertip edilmifltir. Birinci bab akîde-i ‹slâmi-

ye, ikinci bab fazîlet-i ilm, üçüncü bab tahâret, dördüncü bab salât, beflinci bab zekât, altıncı

bab savm, yedinci bab hac, sekizinci bab hac, sekizinci bab kitap ve sünnete i’tisam ve Mu-

hammed’e (sav) zat-ı umûrunda ihtirâz, dokuzuncu bab sayd ve zebâyih, onuncu bab ise ha-

zar ve ibâha beyânındadır.33

Kurtuluştan Tanzimat’a Osmanı Döneminde Türkçe İlmihaller / Yrd. Doç. Dr. Adem Yıldırım I 129

26. Cevheretü'l-behiyyeti'l-Ahmediyye fi flerhi'l-vasiyeti'l-Muhammediyye, ‹stanbul Belediyesi Ktp, Yer Nr. 1255 H/1839, Demirbafl Nr.Bel_Osm_K.06776, fihrist kısmı.

27. BirgivîVasiyetnâmesi Kadızâde fierhi, Sadelefltiren, Faruk Meyan, Bedir Yayınevi, 2015.

28. ‹smail Niyâzî, fierh-i Niyazi ala flerhi'l-Birgivîli'l-Konevî, ‹stanbul B.B. Kitaplı¤ı, Yer Nr. 297.411 B‹R 297.411 B‹R 1269 H/1852 1,Demirbafl Nr.OE_TK_00148.

29. ‹nkâzü'l-hâlikîn'in birçok yazma nüshasından birkaçı flu flekildedir: Ankara Milli Ktp. Nr. 01 Hk 637/2; Konya Bölge Yazma Eserler Ktp.32 Ulu 398/4; Erzurum ‹l Halk Ktp. 25 Hk 2042/3(a)

30. Manisa ‹l Halk Ktp, Nr. 45 Hk 1233/9; Çorum Hasan Pafla ‹l Halk Ktp. Nr. 19 Hk 479/2; Ankara Milli Ktp. Nr.50 Or His 18/4.

31. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, s. 461.

32. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, s. 461.

33. ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi Atatürk Kitaplı¤ı, Belediye Yazmaları, Demirbafl Nr. 001434, Yer Nr. 297.451 297.451 1062 H 1

9. EBÜ’L BEKA EL-KEFEV‹ (Ö.1095/1684)’N‹N TE’L‹F ETT‹⁄‹ ‹LM‹HAL

Kefe Müftüsü fierif Musâ efendinin o¤lu olan Ebü’l-Bekâ el-Kefevî, 1028’de (1619)

Kırım’da do¤mufltur. Tahsilini Kırım’da tamamladıktan sonra burada uzun süre müftülük gö-

revi ifa etmifl, ardından Birgi ve Filibe’de kadılık görevinde bulunmufltur. 1653-1655 yılları

arasında sadrazamlık yapmıfl, 1095’te (1684) ‹stanbul’da vefat etmifltir.34

Tuhfetü’fl-fiâhân

Ebü’l-Bekâ el-KefevîTuhfetü’fl-flâhân’ı ilmihal kitabı muhteviyâtındate’lif etmifltir. Ki-

tabın fihristinde ve içeri¤inde, bölümlere numara verilmeksizin toplamda kırk üç fasl’a (bö-

lüm) ayrılarak konular ifllenmifltir. “Ahkâmü’l-îman” ile bafllayan fasıllar, “mukaddimetü’s-sa-

lâh”, “teyemmüm”, “encâs”, “el-kıyâmfi’s-salâh”, “el-kırâet-i fi’s-salâh”, “el-vâcibât-i fi’s-salâh”

gibi bölümlerle devam etmektedir.35 Kitabın geneline bakıldı¤ında içerisinde akâid, namaz,

oruç, efâl-i mekellefîn, helâl ve haramlar, ahlâk ve âdâb, alıflverifl, evlenme, ehl-i zimme, cihad,

elfâz-ı küfür gibi konuların yer aldı¤ı görülmektedir. Konuların çeflitli olmasına karflılık, zekat

ve hac gibi bölümlerin kitapta yer almaması; bölüm geçifllerinin açıklıkla görülmemesi; konu-

ların bölümlere ayrılırken yeknesaklık olmaması gibi hususlar ilk etapta göze çarpmaktadır.

Kitabın farklı kütüphanelerde birden çok yazma nüshası mevcuttur.36

10. KADIZADE fiEMSEDD‹N AHMED B. MEHMED EM‹N’‹N TE’L‹F ETT‹⁄‹ ‹LM‹HAL

Feraidü’l-fevaid fi beyani’l-akaid (1240)

Kadızâde fiemseddin Ahmed b. Mehmed Emin’in kaleme aldı¤ı Feraidü’l-fevaid fi beya-

ni’l-akaid isimli kitap ikiyüz yetmifl sekiz sayfadan müteflekkil olup akaid konularının ifllendi¤i

bir te’liftir.

Kitabın muhteviyâtı flu konu bafllıklarından oluflmaktadır: fiart ve cevâb-ı iman, ihtilâ-

fât-ı bedîhî ve nazarî, îman-ı mukallid, hakîkat ve mâhiyet, kâinat ve mahlûkât, sıfât-ı mane-

viyye, esmâ-i hüsnâ, ism-i zü'l-celâl, makâm-ı sânî fî melâike, nev-u melâike, imam Fahreddîn,

cebrâilaleyhisselâm, hârût ve mârût, kur'ân-ı sûre ve âyât, îmânbi'r-rusül, ahkâm-ı flerîat-ı fle-

rîfe, evsâf-ı peygamberân, peygamberân-i zikr-i kur'ân, havârik-i âdât, hasâis-i flerîfe-i (as), nü-

zûl-ü cebrâîl (as), enbiyâ-i kirâm (as), enbiyâve'l-mürselîn, kabûl-i islâm-i sahâbe (ra), mübefl-

flerâtbi'l-cenneh, îmânbi'l-yevmi'l-âhir, münker ve nekir, ihtilâfât-ı cesed, ihtilâf-ı rûh, er-ru'yâ

fî ehl-i kubûr, alâmât-ı kıyâmet, haflr-i eczâ-i asliyye, el-ism fî yemi'l-kıyâmeh, flefâat-ı kübrâ,

ümem-i sâlife ve gayruhû, hz.Rabbü'l-Âlemîn, melâike-i müekkel-i kâtib, mîzân-i haflr, temsîl

ve irflâd, ihtilâf-i mekân-i cehennem, eshâb-i cehîm, mücerred-i duhûl-i cennet, dârü's-sevâb,

derece-i cennet, refat-i derece-i cennet, ziyâfetillah, îmân-i bi'l-kazâve'l-kader, kader-i müte-

devvira.37

130 I Bütün Yönleriyle Osmanlıca ve Mirası Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı

34. Kılıç, “Ebü'l-Vefâ el-Kefevî”, D‹A, IV, 298.

35. ‹stanbul Belediyesi Ktp, Demirbafl Nr. YRY_Osm_00203, Yer Nr. 297.411 KEF 297.411 KEF.

36. Manisa ‹l Halk Ktp, istinsah t. 1115 (1702), Nr. 45 Hk 5859; Kastamonu ‹l Halk Ktp, Nr. 37 Hk 3735; Bursa ‹nebey Yazma EserlerKtp, Nr. 16 Or 496; Ankara Türk Dil Kurumu Türkçe Yazmaları, ‹stinsah t. 1145 (1733), Yz. A 82

37. Kadızâde fiemseddin Ahmed b. Mehmed Emin, Feraidü'l-fevaid fi beyani'l-akaid, ‹stanbul B.B. Kitaplı¤ı, Yer Nr.297.411 KAD 297.411KAD, Demirbafl Nr. Bel_Osm_O.02499.

SONUÇ

Kurulufltan Tanzimat'a Osmanlı co¤rafyasında Osmanlıca te'lif edilen ‹lmihal kitap-

larının yazma ve matbu nüshalar ıflı¤ında ele alındı¤ı bu çalıflmada on altı Türkçe ilmihal ki-

tabından bahsedilmifltir. Bu kitaplardan ço¤unun tüm konu bafllıklarına yer verilirken, ulafla-

madı¤ımız az bir bölümünün içerik kısmı hakkında bilgi verilememifltir.‹ncelenen ilmihallerin

bir kısmında temel inanç, ibadet ve ahlak konuları ifllenmiflken, di¤er bir kısmının ilmihal bo-

yutunu biraz daha aflarak orta hacimli bir fıkıh kitabı mahiyetinde yazıldı¤ı görülmektedir. ‹l-

mihal kitaplarının halkın hemen her kesimi tarafından kolaylıkla okunup el altında bulundu-

ruldu¤u dikkate alındı¤ında, tespit edilen ilmihallerin yazma ve matbu nüsha sayılarının çok-

lu¤u anlaflılır bir durum olarak görülmektedir. Di¤er taraftan Osmanlı co¤rafyasında, Türkçe

kaleme alınan ilmihal gelene¤inin ortaya konulması, Osmanlıca'nın ilim dili oldu¤unun örnek-

li¤i açısından önem arz etmektedir.

KAYNAKÇA

Akkufl, Muzaffer, Kitâb-ı Gunya, ‹nceleme-Metin-‹ndeks-Tıpkı Basım, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Ku-

rumu

Birgivî Vasiyetnâmesi Kadızâde fierhi, Sadelefltiren, Faruk Meyan, Bedir Yayınevi, 2015.

Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Türkçe Baskısı

Erdem, Melek, Kitâb-ı Güzîde (76 a - 134 a), ‹nceleme-Metin-Sözlük, AÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili

ve Edebiyatı, Ankara, 1992.

Hatice K. Arpagufl, “Bir Telif Türü Olarak ‹lmihal”, Marmara Ünv. ‹lahiyat Fak. Dergisi, sayı 22, 2002/1.

Katip Çelebi, Keflfü'z-Zunûn, I-IV, 1475.

Recep Cici, Osmanlı Dönemi ‹slam Hukuku Çalıflmaları, Arasta Yayınları.

Türk Dil Kurumu Yayınları: 592, Ankara, 1995.

Kütüphaneler:

Ankara, Milli Ktp. Yazma Eserler Koleksiyonu

Ankara Türk Dil Kurumu Kütüphanesi Türkçe Yazmaları

Amasya Beyazıt ‹l Halk Kütüphanesi

Avusturya Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları

Beyazıt Devlet Kitaplı¤ı

Bursa ‹nebey Yazma Eserler Kütüphanesi

Bosna-Hersek Gazi Hüsrev Kütüphanesi Türkçe Yazmaları

Çorum Hasan Pafla ‹l Halk Kütüphanesi

Erzurum ‹l Halk Kütüphanesi

‹stanbul Üniversitesi, Nadir eserler kütüphanesi

‹stanbul Büyükflehir Belediyesi Kitaplı¤ı

‹zmir Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları

Kahire, Mısır Milli Kütüplanesi Türkçe Yazmaları

Kahire, Hidiv Kütüphanesi Türkçe Yazmaları

Kastamonu ‹l Halk Kütüphanesi

Kurtuluştan Tanzimat’a Osmanı Döneminde Türkçe İlmihaller / Yrd. Doç. Dr. Adem Yıldırım I 131

Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi

Manisa ‹l Halk Kütüphanesi

Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu

Süleymaniye (Fatih) Kütüphanesi

D‹A

Abdulkadir Özcan “‹dris-î Bitlisî” D‹A, XXI, 485.

Emrullah Yüksel, “Birgivî”, D‹A, VI, 193.

Hatice Kelpetin, “‹lmihal” D‹A, XXII, 140.

Hulûsi Kılıç, “Ebü'l-Vefâ el-Kefevî”, D‹A, IV, 298.

Hüseyin Kayapınar, “Münyetü'l-musallî” D‹A, XXXII, 33.

Mahmut Erol Kılıç, “Fergânî” D‹A, XII, 382.

Mehmet ‹flpirli, “Lutfi Pafla”, D‹A, XXVII, 235.

Reflat Öngören, “Kutbüddin‹znikî”, D‹A, XXVI, 485.

132 I Bütün Yönleriyle Osmanlıca ve Mirası Uluslararası Sempozyumu Bildiri Kitabı