BRABANTS MOZAÏEK POLITIEKE SCHEIDSLIJNEN OP DE KAART

Josse de Voogd

De veelkleurige verkiezingskaarten van Nederland weerspiegelen een samenleving in verandering. Ontwikkelingen als globalisering, migratie en vergrijzing en het toenemende belang van opleidings-niveau en leefstijl doen sociale, politieke en ruimtelijke verschillen vergroten. Nieuwe patronen worden zichtbaar op de kaart, terwijl oude tegenstellingen herleven. Het zijn veranderingen die ook aan Brabant niet voorbij gaan. Tegelijk toont de provincie zowel politiek als geografisch een eigen karakter waarmee zij zich onderscheidt van de rest van Nederland: de regio doet er toe. Booming Brabant kan gezien worden als het Beieren van Nederland. Toch doen niet alle ge-meenten mee aan dit succesverhaal, waarbij de grote contrasten bin-nen de provincie mogelijk versterkt zullen worden door de ontwikke-ling naar een participatiesamenleving.

P O L I T I E K E S C H E I D S L I J N E N O P D E K A A R T

B R A B A N T S M O Z A Ï E K

4

OUDE EN NIEUWE SCHEIDSLIJNEN

Tot ver in de twintigste eeuw werd de geografie van het stemgedrag voornamelijk bepaald door religieuze tegenstellingen. Nederland bestond uit katholieke, (orthodox-)protestantse en vrijzinnige gebieden en partijen die de aldaar dominante zuil vertegenwoor-digden werden automatisch de grootste. De ‘bible belt’ loopt nog altijd in een schuine lijn van Zeeland, door het Rivierengebied naar Overijssel, maar elders nam de onkerkelijkheid toe. Na de ontzuiling in de ja-ren zestig kwam steeds duidelijker een scheiding naar voren tussen stad, suburb en platteland. De steden werden linkser door grote aantallen studenten en mi-granten en een aanzienlijk aandeel sociale woning-bouw, de welvarende suburbane gebieden kleurden rechts-liberaal en het platteland bleef christendemo-cratisch. Een volgende differentiatie ontstond door postmoderne tegenstellingen samenhangend met leefstijlen en waardeoriëntaties. Aan progressieve zij-de kwamen GroenLinks en D66 op en in meer rechts-conservatieve hoek de CD en later LPF en PVV. Ook de opkomst van de behoudend linkse SP kan in dit licht worden gezien. De partijen onderscheiden zich

van elkaar op een immateriële tegenstelling waarin zaken als globalisering, migratie, integratie, veiligheid enEuropese eenwording centraal staan. Het zijn thema’s waar hoger- en lageropgeleiden over het algemeen zeer verschillend over denken. De nieuwe breuklijnen splijten de traditionele volkspartijen als PvdA, CDA en VVD. Zij verliezen kiezers aan partijen die zich meer profileren op deze maatschappelijke thema’s, wat leidt tot een andere ruimtelijke uitsortering. Waar de PvdA in ste-den met veel hogeropgeleiden wordt beconcurreerd door D66 en GroenLinks, verliest zij in de oude indus-triesteden en in de periferie van Nederland aan de SP en PVV. En zo ziet de VVD toe hoe haar aanhang in de welvarende suburbs ook naar D66 neigt, terwijl de stagnerende groeikernen PVV-bolwerken werden. Tegelijkertijd groeien de verschillen op ruimtelijk ge-bied. De bevolkingsgroei concentreert zich vooral in en rond steden met een groot aandeel hogeropgeleiden en een sterke kennisindustrie, terwijl een aantal perifere regio’s juist wordt geconfronteerd met krimp. Steden met veel lager opgeleide inwoners worstelen met hun industriële erfenis, en waar de stad weer in trek raakt

5

P O L I T I E K E S C H E I D S L I J N E N O P D E K A A R T

onder hogere inkomens, maken voormalige groeiker-nen een proces van sociale daling mee. Een patroon tekent zich af van succesvolle netwerken, zoals de groei-as langs de A2, met daarbuiten én er tussenin zwakkere delen. Waar het goed gaat met de Noordvleu-gel van de Randstad, Brainport Eindhoven en de stad

Groningen, komt in Zuid-Holland bezuiden de Maas, West-Brabant en Oost-Groningen een kwetsbaarder beeld naar voren. Cijfers over bevolkingsgroei, werk-gelegenheid, gezondheid, sociale participatie en het vertrouwen in de medemens en in instituties laten grote verschillen tussen gemeenten zien.

Grootste partij per gemeente in Brabant bij de Europese Parlementsverkiezingen van 2014

Grootste partij per gemeente in Brabant bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2010

Grootste partij per gemeente in Brabant bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2015

Grootste partij per gemeente in Brabant bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2012

VVD

PvdA

PVV

SP

CDA

D66

SGP CU

50PLUS

B R A B A N T S M O Z A Ï E K

6

ELECTORALE GEOGRAFIE VAN DE PROVINCIE

Als we inzoomen op Brabant dan zien we veel van de genoemde tegenstellingen terug. De enkele orthodox protestantse gemeenten die Brabant rijk is, Werken-dam, Woudrichem en Aalburg, stemmen nog altijd trouw CDA, ChristenUnie en SGP. Ook ten zuiden van de Moerdijk zijn er enkele protestantse dorpen, maar die vallen op de verkiezingskaarten weg als gevolg van gemeentelijke herindelingen. De rest van Brabant is van oudsher hoofdzakelijk katholiek, wat vooral nog geldt voor de plattelandsgemeenten in het zuiden en oosten van de provincie. Dit zijn ook de gebieden waar het CDA het beste stand heeft gehouden, met hoge scores in gemeenten als Alphen-Chaam, Bergeijk, Someren en Sint Anthonis. Kijken we naar de ontwikkeling over enkele decennia, dan zien we dat de VVD relatief ge-zien vanuit het westen steeds verder de provincie bin-nendringt. Het proces van ontkerkelijking én de econo-mische groei rukken op in zuidoostelijke richting. De partij doet het vooral goed in welvarende suburbane gemeenten als Vught, Waalre en Oisterwijk, waar ook D66 de nodige aanhang weet te trekken. Tegelijk heeft de VVD vooral in het westen van de provincie juist terrein prijs moeten geven aan de PVV. De regio West-Brabant

kent een lange traditie van proteststemmen. Ook de Boerenpartij, CD en LPF behaalden hier goede resultaten. De hoogste scores behalen deze partijen doorgaans in St. Willebrord in de gemeente Rucphen, een oud smok-kelaarsdorp met een sterk anti-overheidssentiment. Opvallend is de sterke positie van de PVV in de mid-delgrote verstedelijkte en geïndustrialiseerde ge-meenten als Bergen op Zoom, Roosendaal, Waalwijk, Oss en Helmond. Het zijn gemeenten die voor grote uitdagingen staan. Zo worstelen ze met het wegtrek-ken en krimpen van bedrijven, zoals Organon in Oss en Philip Morris in Bergen op Zoom. Ze kennen wel stedelijke sociale problemen, maar missen de dyna-miek en mogelijkheden van de grotere steden met hun kennis- en hoger onderwijsinstellingen. De geografi-sche spreiding van het electoraat van de SP hangt nauw samen met de herkomst van haar belangrijkste politici. De bolwerken concentreren zich in het noord-oosten van de provincie, waar Oss de thuisbasis is van voormalig partij- en fractievoorzitter Jan Marijnissen en Boxmeer van huidig fractievoorzitter Emile Roe-mer. Vooral in Oss is de partij al lange tijd geworteld. De grote steden, ´s-Hertogenbosch, Breda, Tilburg en

Aanhang per partij per gemeente bij de Provinciale Statenverkiezingen van 2015 in Brabant

VVD CDA SP

<16 >16 >17,5 >19 >21 <15 >15 >17,2 >23 >29 <13 >13 >16,1 >18,5 >21

7

P O L I T I E K E S C H E I D S L I J N E N O P D E K A A R T

Eindhoven, zijn de bolwerken voor de progressieve en linkse partijen als PvdA, D66 en GroenLinks. Terwijl Tilburg en Eindhoven een wat meer traditioneel links beeld laten zien, met veel aanhang voor PvdA en SP, hebben ´s-Hertogenbosch en Breda een wat liberaler karakter met veel steun voor D66, terwijl ter rechterzijde de VVD veel aanhang heeft. Enerzijds is het karakter van deze steden zichtbaar welvarender en chiquer, an-derzijds zijn de hoge VVD-scores ook een kwestie van statistiek: beide steden zijn gefuseerd met een aantal goed bemiddelde omringende dorpen. Zoomen we in op de grote steden dan domineren D66, GroenLinks en VVD de binnensteden, SP en PVV de volksbuurten en de VVD de nieuwste wijken. Grofweg zien we verschillende soorten Brabant naast elkaar bestaan. Enerzijds zijn er de succesvolle groei-ende grote steden, omringd en verbonden door een reeks van welvarende, aantrekkelijke, goed bereikbare en sociaal sterke suburbane en plattelandsgemeenten. Deze kern, waar het opleidingsniveau hoog ligt, stemt relatief veel op de VVD, PvdA, D66 en GroenLinks. Aan-sluitend vinden we de traditionele sociaal sterke platte-landsgemeenten waar het CDA nog altijd groot is en

ter linkerzijde de SP de nodige aanhang heeft. Een strook vanaf Woensdrecht in het uiterste zuidwesten, via gemeenten als Roosendaal, Moerdijk, Heusden en Oss, met nog een uitloop naar Helmond, vormt de derde categorie. Hier haalt de PVV hoge scores en laten veel kiezers het afweten bij verkiezingen. In deze gemeenten is het opleidingsniveau lager en de woonomgeving over het algemeen wat minder aantrekkelijk dan elders in de provincie. De sociale samenhang is er zwakker wat zich uit in minder sociaal en politiek vertrouwen en het relatief lage aantal vrijwilligers. De welvaart in deze gemeenten is vergelijkbaar met de rest van Brabant en Nederland, maar de werkgelegenheid en huizenprijzen staan er doorgaans wel meer onder druk.

PVV D66 PvdA

<11 >11 >12,8 >15 >17,5 <9 >9 >12,1 >14 >16 <6,5 >6,5 >8 >9 >10

B R A B A N T S M O Z A Ï E K

8

Waar veel patronen in Brabant en de rest van Nederland sterk overeenkomen, zijn er ook een aantal verschillen te zien. De provincie kenmerkt zich door haar ´palet-landschap´ waarbij stad en platteland meer verweven zijn. De steden hebben vaak een dorps karakter, de dorpen zijn behoorlijk groot en bedrijvig en het onder-scheid tussen stad, dorp en landelijk gebied is soms moeilijk te maken. In het stemgedrag valt dan ook op dat de contrasten tussen steden en dorpen in Brabant minder expliciet zijn dan elders in het land. De steden zijn minder uitgesproken links en de dorpen minder uitgesproken rechts. Deels is de verspreide bebouwing een gevolg van de ligging op zandgrond. Bewoning en bewerking vergt hier minder planning en organisatie dan op de drassige veenweiden van laag Nederland. De grote groei van de dorpen kan daarnaast ten dele verklaard worden doordat welvaartsgroei en ontker-kelijking later doordrongen in het zuiden, waardoor vruchtbaarheidscijfers langer hoog bleven. Maar het was vooral de politiek die een belangrijke rol speelde bij de totstandkoming van het huidige mozaïek van be-bouwingspatronen. Het katholieke bestuur van de provincie wilde de industrialisatie midden twintigste eeuw zo veel mogelijk in kleinere kernen laten plaats-vinden. Een massale trek naar de grote steden moest

voorkomen worden. In de stad loerde het gevaar van ontheemding, moreel verval en linkse sympathieën. Het vasthouden van bewoners, en dus kiezers, op het platteland, zou de beste garantie bieden op het in stand houden van het sociale weefsel dat was vorm-gegeven rond de katholieke kerk. De geografie van het stemgedrag is dus niet alleen een uitkomst van de ruimtelijke uitsortering van groepen, maar kan bewust beïnvloed worden door planning. Het ruimtelijk beleid van spreiding werd in 1950 bestendigd in het ´Wel-vaartsplan´ van Commissaris van de Koningin de Quay. De invloed van de katholieke kerk liet zich ook in de stedenbouw gelden, waar uitbreidingsplannen uit-gingen van overzichtelijke kleine eenheden met de wijk als parochie. De architectuur had vaak een traditionele uitstraling. Ook vandaag de dag, nu zonder de invloed van de kerk, zien we vooral in Brabant de grote popu-lariteit van traditionele nieuwbouw. Van nauwelijks van oud te onderscheiden boerderettes met buxushagen tot hele wijken in de vorm van een vesting, zoals Brande-voort in Helmond en Haverleij bij ’s-Hertogenbosch.

POLITIEK EN RUIMTE

9

P O L I T I E K E S C H E I D S L I J N E N O P D E K A A R T

Naast een verschil in ruimtelijke ordening tussen Bra-bant en de rest van Nederland valt ook een verschil in politieke en electorale dynamiek op, die samenhangt met een specifieke geschiedenis. Tot aan de jaren ze-ventig stemde bij de landelijke verkiezingen een over-weldigende meerderheid van de Brabantse en Lim-burgse kiezers op de Katholieke Volkspartij, de KVP. Deze partij, die in 1980 opging in het CDA, was een eenheidspartij waarin arbeiders, boeren en kapitalisten verenigd waren. Het religieuze, sociale en politieke leven werd beheerst door de kerk, waarbij de pastoor zich de kans niet liet ontgaan een stemadvies uit te brengen. Waar de ontkerkelijking in de rest van Nederland eerder inzette en ook weer stabiliseerde, kwam deze in het zuiden later op gang en verliep deze sneller en ingrij-pender. Dankzij de ontkerkelijking is er vooral in het zuiden een grote electorale markt vrijgekomen. Het stemgedrag moest zich, na het wegvallen van de do-minante katholieke zuil, opnieuw uitsorteren. Men is op zoek naar nieuwe bakens.Partijbindingen zijn minder sterk dan in het noorden en de schommelingen in kie-zersvoorkeur doorgaans een stuk groter. Daarbij wordt er ook gemakkelijker gewisseld tussen verschillende ideologische posities. Er is veel overloop tussen de SP en de PVV, en in een aantal gemeenten waar nu de

PVV sterk is, deed in de jaren negentig D66 het nog opvallend goed. Politieke nieuwkomers vinden in het zuiden gemakkelijk voet aan de grond. Dit wordt ver-sterkt doordat de politieke cultuur in het zuiden sterker gericht is op personen. Als politici uit een bepaalde regio in het zuiden komen, kan hun partij daar reke-nen op een flinke extra steun in de rug. Het meest treffende voorbeeld is de SP met haar bolwerken in Oss en Boxmeer. En zo stapte Toine Manders, kandi-daat voor het Europarlement, over van VVD naar 50PLUS en nam daarbij een uitzonderlijk groot deel van het electoraat in Helmond, Asten en Someren mee. Op gemeentelijk niveau zien we het personalisti-sche karakter terug in het grote aantal lokale partijen die nogal eens vernoemd zijn naar de lijsttrekker.

De specifieke positie van zuidoost-Nederland valt op wanneer we op de kaart de scores optellen van PVV, SP en 50PLUS, alle drie partijen met een populistisch karakter die een tegenstelling accentueren tussen volk en elite. Er loopt een duidelijke lijn vanuit Zeeuws-Vlaanderen door het Rivierengebied naar de Achterhoek, waarbij de aanhang voor deze combinatie van partijen ten zuiden hiervan vrijwel overal boven-gemiddeld is. De breuklijn overlapt met tegenstellin-

POLITIEKE (SUB)CULTUUR

B R A B A N T S M O Z A Ï E K

1 0

gen tijdens de Tachtigjarige oorlog, toen de zuidelijke Nederlanden aan de Spanjaarden toebehoorden. Daarna werden deze zogenoemde Generaliteitslanden lange tijd bestuurd als een soort interne koloniën, waarbij katholieken als tweederangs burgers werden gezien. Ten zuiden van de breuklijn heerste destijds de KVP en liggen tegenwoordig de opkomstpercentages lager terwijl het electoraat beweeglijker is. Het is daar-naast een grens die ook in het straatbeeld zichtbaar is: bezuiden de lijn duiken de rolluiken en kapelletjes op.

Het is opmerkelijk te zien hoe de aanhang van nieuwe niet-religieuze partijen zo sterk samenhangt met eeu-wenoude tegenstellingen waarin religie wel een grote rol speelde. We kunnen spreken van een ‘fantoom-grens’, een niet bestaande grens die in politiek en cul-tureel opzicht toch nog sterk aanwezig is. Lange tijd was het zuiden van Nederland een overgangsgebied waar nationale grenzen er weinig toe deden. Dankzij infrastructuur, communicatiemiddelen en de verzor-gingsstaat raakte het gebied meer geïntegreerd met

Aanhang van de KVP in 1963 en van PVV, SP en 50PLUS in 2012

> 50%< 50%

9-16%16-19%19-22%22-27%27-45%

KVP 1963 PVV, SP en 50PLUS 2012

1 1

P O L I T I E K E S C H E I D S L I J N E N O P D E K A A R T

de rest van Nederland, maar bepaalde verschillen ble-ven bestaan. Vergelijkbare fantoomgrenzen zien we tussen West- en Oost-Duitsland, tussen het oorspron-kelijke Polen en het deel dat van Duitsland werd gean-nexeerd en tussen het westen en oosten van Oekraïne. Opmerkelijk is ook hoe de steun voor het rechtspopu-lisme in West-Brabant geografisch aansluit op de aanhang van het Vlaams Belang in België en het Front National in Frankrijk. Op meer plekken zien we dat het populisme bloeit daar waar veel veranderingen heb-ben plaatsgevonden, zoals secularisatie of migratie, en waar grenzen in het verleden onduidelijk en dis-cutabel waren, of nog steeds zijn. Het lijkt er op dat langs zowel huidige als oude grenzen een bepaalde onzekerheid rondom de identiteit bestaat. Ook aan de protestantse zijde van de breuklijn zien we vrij hoge PVV-percentages, terwijl ze dieper in Brabant weer afnemen. De specifieke geschiedenis van het zuiden maakt de aversie jegens het gezag in Den Haag tradi-tioneel groter: men regelt het liever zelf. Vooral in het zuiden zien we enerzijds de roep om meer zaken op een informele wijze zelf te doen, en anderzijds de nei-ging te vertrouwen op een sterke leider. Er bestaat

een groter wantrouwen richting instituties, wat zich mede uit in lage opkomsten bij verkiezingen. Het vreemde en onzekere wordt eerder gemeden. Tegelijk wordt er meer waarde gehecht aan familiebanden en gemeenschapszin. Een gemeenschapszin die wel communautair is, maar niet per sé egalitair of ideologisch gekleurd. Verder is men nauwelijks meer belijdend katholiek, maar hecht men wel degelijk aan tradities. De sociaal-conservatieve oriëntatie komt naar voren wanneer we verschillende verkiezingsuit-slagen naast elkaar leggen. Bij de Tweede Kamerver-kiezingen van 2010 maakte het zuiden, evenals de oostelijke en noordelijke periferie van Nederland, een ruk naar rechts toen het debat sterk werd bepaald door meer cultureel georiënteerde thema’s. In 2012 waren het juist precies deze gebieden die weer fors naar links opschoven toen de campagne zich toesneed op thema’s als zorg en bezuinigingen. In het noordelij-ke deel van de Randstad was het precies andersom. Vooral bij de SP valt op hoe sterk de aanhang geogra-fisch overlapt met de oude KVP. Terwijl de PvdA relatief sterker is in de van oudsher protestantse en vrijzinnige gebieden, leunt de SP eerder op vroegere katholieke

P O L I T I E K E S C H E I D S L I J N E N O P D E K A A R T

B R A B A N T S M O Z A Ï E K

1 4

én communistische regio’s, vaak landstreken met een meer feodale geschiedenis. De SP lijkt in het zuiden een deel van het gat te hebben gevuld dat de KVP heeft achtergelaten. Zij functioneert als een ‘service-partij’, die zaken regelt en die dicht bij de mensen staat en meer dan de PvdA staat voor geborgenheid en zekerheid. Het verschil in partijcultuur met de PvdA valt op. Enerzijds wordt de partij gezien als gezelliger, men drinkt samen een biertje, terwijl de PvdA ruzie maakt. Anderzijds is de partij hiërarchischer en worden knopen bij wijze van spreke doorgehakt aan de keuken-tafel van Marijnissen. Op het gemeentelijke en provin-ciale niveau is de SP in Brabant een serieuze speler, en bestuurt vaak met rechtse partners, terwijl zij zich landelijk in een geïsoleerde en gepolariseerde positie bevindt. De stevige lokale netwerken waarin men el-kaar iets gunt en de minder ideologische en meer pragmatische positioneringen waar Brabant zich door kenmerkt zullen de samenwerking vergemakkelijken. De SP kan, behalve als links alternatief voor de PvdA, in zekere mate gezien worden als een regionale partij. Waar boven de rivieren de SP vooral sterk is in armere gemeenten, zoals in het noorden en in de zwakkere

delen van de Randstad, scoort de partij in het zuiden in vrijwel elke gemeente bovengemiddeld. Daarmee heeft zij een vergelijkbare rol als Die Linke in Duits-land, een linkse partij waar weliswaar in het hele land op gestemd wordt, maar die haar thuisbasis vooral in oosten heeft, waar de partij appelleert aan een zeker gevoel van heimwee naar de tijd waarin de DDR nog voor haar burgers zorgde.

Aandeel inwoners met een kerkelijke gezindte (2010-2013)

Aandeel huishoudens met een hoge welvaart (2014)

Aandeel hoogopgeleiden per gemeente (2014)

>40 >55 >70 <16,6 >16,6 >25 >35 <21 >21 >25 >31 >35

1 5

P O L I T I E K E S C H E I D S L I J N E N O P D E K A A R T

Een andere interessante parallel met Duitsland be-treft de vergelijking tussen Brabant en de zuidelijke deelstaat Beieren. Beide regio’s kenmerken zich door een combinatie van moderniteit en conservatisme, waarbij Beieren zich trots afficheert met het motto ‘laptop und lederhosen’. Er heerst een levendige fes-tivalcultuur. Traditionele Beierse Oktoberfesten worden in ere gehouden en duiken ook steeds meer in Brabant op. Het zijn gebieden met een sterke identiteit, wat een belangrijke meerwaarde is in een globaliserende wereld. In zowel Brabant als Beieren spelen high-tech en traditionele familiebedrijven een belangrijke rol in het economische succes. Beide regio’s waren ooit achterstandsgebieden maar staan inmiddels op een voorsprong, waarbij een zekere bescheidenheid plaats maakt voor toenemend zelfvertrouwen. Als gevolg van hun snelle economische en demografische groei drukken beide regio’s een groter stempel op de lande-lijke politiek. Iets overeenkomstigs zien we ook in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, waar de staat Texas een soortgelijke positie inneemt als Beieren en Brabant. Politieke partijen beseffen dan ook steeds beter dat verkiezingen in het zuiden van deze landen worden gewonnen. Brabant is dé ‘swing state’ van

Nederland. De sleutel voor de overwinning ligt vooral in de suburbane gemeenten en grote dorpen, waarvan het gewicht nogal eens wordt onderschat naast de aandacht voor stad en platteland. De laatste jaren was het vooral de VVD die deze slag won. Dit terwijl Beieren nog altijd wordt gedomineerd door de CSU, de regionale tak van de christendemocratische CDU. Waar het chris-tendom in Brabant aan belang heeft ingeboet, geldt dat allerminst voor conservatieve gemeenschaps-waarden. Met een moderne sociaalconservatieve koers en een sterke zuidelijke kandidaat is een terug-keer van het CDA een uiterst reëel scenario.

HET BEIEREN VAN NEDERLAND?

1 6

B R A B A N T S M O Z A Ï E K

Brabant toont zich als een provincie met veel dyna-miek, een hoge mate van welvaart, een sterke identi-teit en krachtige netwerken. Tegelijk lijkt deze voor-spoed samen te gaan met gevoelens van onzekerheid en ontheemding na de snelle secularisatie. Toene-mende verschillen monden uit in grotere contrasten, waarbij delen van Brabant minder positieve uitkom-sten laten zien wat betreft de ontwikkeling van de werkgelegenheid, participatie en sociale samenhang. Het succesverhaal geldt voornamelijk voor het mid-den en zuidoosten en minder voor het westen van de provincie. Door de grote verschillen tussen groepen mensen en tussen buurten en gemeenten, zullen maatschappelijke veranderingen verschillende gevolgen hebben. Dit geldt bijvoorbeeld voor de transitie naar een participatiesamenleving, waarin van burgers wordt verwacht dat zij een grotere verantwoordelijkheid nemen voor het eigen leven en de omgeving. De participatie-mogelijkheden van mensen worden beïnvloed door hun opleidingsniveau, inkomen, gezondheid en mobi-liteit en de ene regio kent een sterkere traditie van zelforganisatie dan de andere. Positieve voorbeelden van participatie komen vooral naar voren daar waar burgers toch al meer zelfredzaam zijn, en niet per de-finitie daar waar inzet van de samenleving het meest nodig is, zoals in vergrijzende dorpen, middelgrote

forensen- en industriegemeenten en achterstands-buurten. Een toenemende ongelijkheid is haast onver-mijdelijk bij een terugtredende en decentraliserende overheid. Dezelfde transities zullen in Breda, Vught en Sint Anthonis anders uitpakken dan in Steenbergen, Waalwijk en Roosendaal. Het is belangrijk hier rekening mee te houden bij de totstandkoming van nationaal en regionaal beleid, dat zowel uit kan gaan van toepas-baarheid in alle gemeenten als van maatwerk. Aandacht voor regionale spreiding was lange tijd een belangrijk onderdeel van de verzorgingsstaat. Nu stelt de toene-mende sociale én ruimtelijke ongelijkheid overheden voor nieuwe uitdagingen.

TOT SLOT: TRANSITIE EN VERSCHIL

P O L I T I E K E S C H E I D S L I J N E N O P D E K A A R T

1 7

Het kaartmateriaal is gebaseerd op data van de Kiesraad, het Centraal Bureau voor de Statistiek, het Compendium voor de Leefomgeving en Geodan, in een aantal gevallen bewerkt door de auteur.

Atlas of European Values (2008). Regional Map, http://www.atlasofeuropeanvalues.eu/new/europesekaarten.php

Bommel, M. van & Long, K. de (2013). De culturelesmaak van Brabanders. Een onderzoek naar de verschillende cultuurconsumenten in Noord-Brabant. Tilburg: PON, https://hetpon.nl/vraagstukken/leefklimaatvraagstukken/culturele-smaak/

Centraal Bureau voor de Statistiek (2014). Welvaart in Nederland 2014, Den Haag, https://www.cbs.nl/-/media/imported/documents/2014/22/2014-welvaart-in-nederland-pub.pdf Compendium voor de Leefomgeving (2014). Hogerop-geleiden, 2014, http://www.compendiumvoordeleef-omgeving.nl/indicatoren/nl2100-Opleidingsniveau- bevolking.html?i=36-175

Dagevos, J., Smeets, R. & Wentink, C. (Red.), Duurzaamheidsthema’s uitgelicht. Thematische verdiepingen bij de Duurzaamheidsbalans van Brabant 2014, Tilburg: Telos, http://www.telos.nl/Publicatie-PublicatiesRapporten/318103.aspx?t=Duurzaamheidthema27s+uitgelicht

Donk, W. van de, Dommelen, S. van, Janssen, J., Leeuwen, W. van & Notermans, M. (Red.).(2014). Het Nieuwste Brabant, Eindhoven: Lecturis Graaff, W. de, Bol, P. van der, Janssen, J. & Dage-vos, J. (Red.). (2013). Kijk op Brabant, deel 1. Tilburg: BrabantKennis, http://brabantkennis.nl/wp-content/uploads/2014/03/Kijk-op-Brabant_boekje-1.pdf

Graaff, W. de & Roijackers, H. (2013).(Red.). Kijk op Brabant, deel 2. Tilburg: BrabantKennis, http://brabantkennis.nl/wp-content/uploads/2014/03/Kijk-op-Brabant_boekje-2.pdf

Haarmann, W., Mommaas, H., Smeets, R., Hartog, J. den, Rietveld, T. & Dagevos, J. (2014). ‘Sociale veerkracht’ als ontwikkelingsperspectief. Met een toepassing op West-Brabant. Tilburg: Telos, http://www.telos.nl/Telos/Medewerkers/MMommaas/downloads_getfilem.aspx?id=416076

Janssen, J. (2015). Religiously inspired urbanism: Catholicism and the planning of the southern Dutch provincial cities Eindhoven and Roermond, c. 1900 to 1960. Urban History, 42 (2), 1-23.

Jong, R. de, Kolk, H. van der & Voerman, G. (2011). Verkiezingen op de kaart. Utrecht: Matrijs

Kiesraad, Database verkiezingsuitslagen, www.verkiezingsuitslagen.nl

Knippenberg, H. & Pater, B. de (2000). De eenwording van Nederland. Nijmegen: SUN

Lee, R. van der, (2012, 1 september). Brabant en Beieren: traditie troef. Brabants Dagblad, Spectrum, p. 1-3

Lekkerkerker, J., Buijtels, H., Wagemans, A. & Jans-sen, J. (2015). Midsize Brabant. Verkenning van de toekomst voor Brabantse middelgrote steden. Tilburg: BrabantKennis & Ruimtevolk http://issuu.com/ brabantkennis/docs/magazine_midsize_brabant

Louter, P. & Eikeren, W. van (2013). Waar willen we wonen 2013. Thema: Verklaring verschillen in woningprijzen. Delft: Bureau Louter

GERAADPLEEGDEBRONNEN

1 8

B R A B A N T S M O Z A Ï E K

Mengelers, J. (2015). Het nieuwste cahier #02. Kennis máken met het goede leven. Eindhoven: Lecturis, http://brabantkennis.nl/wp-content/up-loads/2015/02/Het-Nieuwste-Cahier2-Kennis-maken-met-het-goede-leven_WEB.pdf

Putters, K. (2014). Rijk geschakeerd. Op weg naar de participatiesamenleving. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, https://www.scp.nl/Publicaties/Alle_publicaties/Publicaties_2014/Rijk_geschakeerd

Schmeets, H. (2014). De religieuze kaart van Nederland, 2010-2013. Den Haag: Centraal Bureau voor de Statistiek, http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/20EC6E0B-B87A-4CFE-818B-579FB779009F/0/20140209b15art.pdf

Schreuder, A. (2014, 31 mei). Vught, Brabants Wasse-naar. NRC Handelsblad, http://www.nrc.nl/handels-blad/2014/05/31/vught-brabants-wassenaar-1383824

Schreuder, A. (2014, 31 mei). Sint-Willebrord, saam-horig. NRC Handelsblad, http://www.nrc.nl/handels-blad/2014/05/31/sint-willebrord-saamhorig-1385569

Smit, A. (2010). Het zuiden heeft een sterke pappa nodig. Resource, http://resource.wageningenur.nl/nl/show-31/Het-zuiden-heeft-een-sterke-papa-nodig.htm

Snel, J. (2010, 11 september). Alle populisten waren katholiek. NRC Handelsblad, Opinie & Debat, p. 1-3

Tordoir, P., Poorthuis, A. & Renooy, P. (2015). De veranderende geografie van Nederland. De opgaven op mesoniveau. Amsterdam: Regioplan, http://agendastad.nl/wp-content/up-loads/2015/03/14091-Eindrapport-De-veranderen-de-geografie-van-Nederland-Regioplan-25mrt2015.pdf

Voogd, J. de (2011). Bakfietsen en Rolluiken. De electorale geografie van Nederland, Utrecht: Bureau de Helling

Voogd, J. de (2013). Nieuwe scheidslijnen op de kaart. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2013/10/01/nieuwe-scheidslij-nen-op-de-kaart

Voogd, J. de (2014). Redrawing Europe’s Map. World Policy Journal, 31 (4). 21-30. http://www.worldpolicy.org/journal/winter2014/redrawing-europes-map

Voogd, J. de (2015). Het ongelijkheidsdebat in land en stad. Een analyse van de maatschappelijke discus-sie over toenemende verschillen in Nederland. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en Konink-rijksrelaties, https://www.rijksoverheid.nl/binaries/rijksoverheid/documenten/rapporten/2015/07/17/het-ongelijkheidsdebat-in-land-en-stad/het-ongelijk-heidsdebat-in-land-en-stad.pdf

1 9

P O L I T I E K E S C H E I D S L I J N E N O P D E K A A R T

AuteurJosse de Voogd is zelfstandig onderzoeker en publicist op het raakvlak van ruimte, politiek en samenleving. Hij heeft zich gespecialiseerd in de geografie van het stemgedrag, een thema dat raakt aan geschiedenis, ongelijkheid en identiteit. Van zijn hand verscheen het boek ‘Bakfietsen en Rolluiken, de electorale geografie van Nederland’.

COLOFON

Dit is een product als onderdeel van de verkenning Mind the Gap! van BrabantKennis.

Projectleiding: Anke van der Heijden (BrabantKennis)Vormgeving: ScherpontwerpFotografie: Marc Bolsius, Josse de VoogdDruk: Wilco Art Books

BrabantKennis is het platform waar strategische kennis van en informatie over Noord-Brabant wordt verzameld, ontwikkeld en gedeeld. BrabantKennis staat voor onafhankelijk vooruitdenken; het bekijkt de toekomst van de Brabantse samenleving vanuit wisselend perspectief. Naast het verzamelen en analyseren van data, het opstellen van trendverkenningen en scenariostudies, voedt BrabantKennis het publieke debat met discussie, lezingen en trenddagen.

Uitgave BrabantKennis, september 2016

Volg ons op www.brabantkennis.nl of op Twitter @brabantkennis.

De uitspraak ‘Mind the Gap!’wordt in de Londense metro gebruikt om reizigers te waarschuwen voor het te overbruggen gat tussen treinstel en perron. Het is een perfecte metafoor voor een verkenning naar verschillen in de Brabantse samenleving. Wat betekenen de groeiende verschillen in opleidingsniveau, inkomen, de plekken waar mensen wonen en de waarden die ze belangrijk vinden? En wat kunnen we doen om deze verschillen te overbruggen?