BTKLER REHBER EL KTABI
© 2019 Doa Koruma Merkezi
Gençlik ve Kent çin Doa Projesi, Erasmus+ Program kapsamnda Avrupa
Komisyonu tarafndan
desteklenmektedir.
Proje Referans No 2016-2-TR01-KA205-036224
e-posta:
[email protected]
Hazrlayanlar: Banu Binbaaran Tüyzsüzolu, Vildan Acar, Nesrin Mehtap
Aydner, Ekin Ylmaz, Nur Bahar Usta,
Umut Hasanolu, Ahmet Furkan Ton, Ecem Kuçuolu, brahim Kla, Kardelen
Mutlu, Fethiye Arslanta, Aysun
Bolat, Ünzile Göç, Didem Karagence, Doruk Karalar, Melek Mercanta,
Ufuk Sarsaltk, Ceren Maden, Tuse Su
Toa, Olgu Gizem Birgi, Hande Gürsan, Esin Duygu Döner, Yldray Lise,
Fatih ahin, Yamur Akgün
Grafik Tasarm ve Illüstrasyonlar: Güngör Genç
Editörler: Tuba Can, Zuhal Özer
Bilimsel Editörler: Burcu Nazler, Uur Zeydanl
Kapak fotoraf: © FethiyeArslanta
Doa Koruma Merkezi
Tel: (0312) 287 81 44 Faks: (0312) 286 68 20
www.dkm.org.tr |
[email protected]
görülerden Avrupa Komisyonu ve Türkiye Ulusal Ajans sorumlu
tutulamaz.
BTKLER Rehber El Kitab
ODTÜ’NÜN DOASI 2 Flora 5 Fauna 7
BTKLER 8 Bitkiler 8 Bitki Sistematii 9 Modern Taksonomi 9 Bitkinin
Bölümleri 10 Bitkiler Nasl Ortaya Çkt? 12 Bitkileri Birbirinden
Nasl Ayrt Ederiz? 14 5N + 1K Bitkiler 16
ETKNLKLER 18 Bozkr Krall 19 Bitki Av 20 Doa Kolaj 21 Yaprak
Çeitlilii 22 Bitki Çeitlilii 23 Aaçlar Birçok Canlya Ev Sahiplii
Yapar 24 Japon iir Sanat: Haiku 25 Tozlama 26 Bitki Cetveli 27
Amatör Botanikçi 28 Yararlanlabilecek Kaynaklar 29
çindekiler
2
ODTÜ yerlekesi, Ankara kent merkezinin güneydousunda yer alr ve
yaklak 45 km2lik bir alan kaplar.
Karakusunlar, Yalncak ve Tapnar köylerinin bulunduu çok geni bir
arazinin kamulatrlmasyla OD- TÜ’ye tahsis edilen alan, Mimarlk
Fakültesi binasnn da mimar- lar olan Altu ve Behruz Çinici
tarafndan “Douda Ankara kenti görünüü, batda sakin tabiat, gün-
eyde hareketli da peyzajlar.” olarak ifade edilmitir.
Kampsün önemli özelliklerinden biri, Türkiye mimarlk tarihinde
gerçekletirilen planl ve geni kapsaml ilk proje olmasdr. 1960’l
yllardan balayarak üniversite çalanlar ve örencilerinin çabalaryla
aaçlandrlan yerleke, aaçlandrmann yansra doal bozkr örtüsü ve bu
örtünün su kayna Eymir Gölü sayesinde bitki ve hayvan çeitlilii
açsndan zengindir.
Neredeyse tüm ODTÜ’lüler, üniversitenin bir gelenei olan aaçlandrma
enliine katlm ve dönemin rektörü Kemal Kurda’n anlarn dinlemitir.
Rektör Kemal Kurda, dere boylarna ve binalarn bulunduu bölgeye
dikmek için yaklak 500 çnar fidan bulunmasn ister. Ancak o zaman
Türkiye’deki fidanlklarda çnar ve benzeri türler yetitirilmez.
Yaplan aratrma sonucunda yalnzca 50 çnar fidan bulunur.
Kemal Kurda içileri toplar ve iki kamyonla bir gecede Bartn
Deresi’nden fidan toplayarak ODTÜ’ye getirir. Bugün etrafta görülen
boylar 15-20 metreye ulam çnarlarn böyle bir hikayesi vardr.
Ankara gibi bir metropol merkezinden 5 km uzakta birçok bitki, ku,
kelebek, böcek ve memeli türü barndran bir alann bulunmas,
çevresinde mikro iklim oluturmas, yaplama için bir set oluturmas
ekolojik açdan önemli olduu gibi kentliler için de bir anstr.
ODTÜ’de, 50’si endemik yaklak 700 bitki, 23 memeli, 9 sürüngen, 126
kelebek ve 226 ku türü bulunur.
knal keklik
Seyrek orman / Open forest
Kavaklk / Poplar plantation
ODTÜ alan / METU Campus
Aaç türleri / Tree species
1 Badem / Almond
2 Badem, Ahlat, Alç, Mahlep, Kuburnu Almond, Wild pear, Oriental
hawthorn, Mahaleb cherry, Dog rose
3 Bozkr / Steppe
6 Fidanlk / Tree nursery
7 Karaçam / Black pine
9 Karaçam, Badem, Ahlat / Black pine, Almond, Wild pear
10 Karaçam, Badem, Ahlat, Dibudak, Sapl mee, Kuburnu Black pine,
Almond, Wild pear, Ash tree, Common oak, Dog rose
11 Karaçam, Kzlçam / Black pine, Turkish red pine
12 Karaçam, Sarçam / Black pine, Scotch pine
13 Karaçam, Toros sediri / Black pine, Taurus cedar
14 Karaçam, Toros sediri, Ahlat, Kuburnu, Çakal erii Black pine,
Taurus cedar, Wild pear, Dog rose, Blackthorn
15 Karaçam, Toros sediri, Alç, Sapl mee Black pine, Taurus cedar,
Oriental hawthorn, Common oak
16 Karaçam, Toros sediri, Badem / Black pine, Taurus cedar,
Almond
17 Karaçam, Toros sediri, Badem, Ahlat Black pine, Taurus cedar,
Almond, Wild pear
18 Karaçam, Toros sediri, Badem, Ahlat, Alç Black pine, Taurus
cedar, Almond, Wild pear, Oriental hawthorn
19 Karaçam, Toros sediri, Kzlçam Black pine, Taurus cedar, Turkish
red pine
20 Kuburnu, Alç, Badem, Çakal erii Dog rose, Oriental hawthorn,
Almond, Blackthorn
21 Sarçam / Scotch pine
22 Sazlk / Reedbed
23 Sazlk, Kuburnu, Aksöüt, Alç, Elma, Çnar, Ahlat Reedbed, Dog
rose, White willow, Oriental hawthorn, Crab apple, Oriental plane,
Wild pear
24 Toros sediri / Taurus cedar
25 Göl, gölet ve akarsu / Lake, pond and rivers
26 Aksöüt, Karakavak, Badem White willow, Black poplar,
Almond
27 Yerleim / Built area
Kelebek önemli yaam ortam Important butterfly habitat
Ta oca / Stone quarry
Eski mezarlk Old cemetery
4 BTKLER REHBER EL KTABI
tilki
alç
Ana yerlekeden ormana birkaç kilometrelik bir yürüyüle Toros
sediri, karakavak, akkavak, engerek otu, sr kuyruu, geyikdikeni,
söüt, badem, alç, karaçam, sarçam, ptrak, geven otu, devedikeni,
ahlat, ökse otu, akçaaaç, kuburnu, adaçay ve hatta kzlçam gibi
bitki türleri kefedilebilir.
Ayrca yol boyunca tilki yuvalar, kör fare tümsekleri, tarla faresi
tünelleri, ku yuvalar, yabanars kovanlar, onlarca kelebek, örümcek
ve çekirge türü de görülebilir. 1961 ylndan günümüze karaçam,
sarçam, Toros sediri, mee, kavak ve badem gibi kurak koullara
dayankl yaklak 10 milyon ibreli ve 23 milyon yaprakl aaç
dikilmitir. Zamanna göre tek tür deil de bozkra uyumlu birçok türün
seçilmesiyle oluturulan ODTÜ Orman, ülkemiz için örnek saylacak bir
ekolojik iyiletirme çalmasdr.
Beynam Orman, Anadolu doasnda insan etkisi ile yaanan 10.000 yllk
bozulmay gösterirken ODTÜ Orman da bu süreci tam tersine
çevirebilmek için ortaya konan çabay gösterir.
5BTKLER REHBER EL KTABI
Yaklak 3100 hektar geniliindeki ODTÜ Orman TC Kültür ve Turizm
Bakanl tarafndan 1995 ylnda Doal ve Arkeolojik ST Alan ilan
edilmitir.
Ayrca ODTÜ yerlekesi, 1995’te “Ekolojik deerleri hzla bozulan
dünyamzda yaratm olduu art deerler” nedeniyle “yenilikçi kavramlar”
kategorisinde Aa Han Mimarlk Ödülü’nü kazanmtr.
Flora
ODTÜ orman, büyük oranda karaçamlardan oluur. Karaçamn yan sra
sarçam ve Toros sediri türleri baskndr.
Toros sedirleri ç Anadolu iklimine uyum göstermeyi baarrken,
sarçamlarda skntlar yaanmaktadr. Bunda sarçamn en iyi yetitii
yerlerin, Kuzeydou Anadolu’daki 2500 metreden yüksek platolar
olmasnn da pay vardr. Uzmanlar, iklim deiiklii nedeniyle Ankara’nn
daha
Yerlekenin güneyinde bulunan Yalncak, doalln en çok koruyan alandr;
bozkrla birlikte ibreli aaçlar, dere yataklar ve kayalklar barndrr.
Yalncak yolu üzerindeki gölet, taknlar önlemek amacyla kurulmutur.
Gölet, birçok tür için önemli su kaynaklarndan biridir.
ODTÜ arazisinin güneydousunda Eymir Gölü bulunur. Çevresi 14 km
uzunluunda olan 120 hektarlk bu göl s bir tatl su gölüdür. Göl,
youn sazlklar ve çevresindeki ormanlk alanla kentin çok yaknnda
olduu halde birçok canlnn varln sürdürebildii nadir bölgelerden
biridir.
kirpi
Aaçlandrma çalmalar srasnda araziye kazandrlan yer örtücü gevenler,
çal formundaki kuburnu, yaseminler, patlangaçlar, yabani sar
güller, cehriler, yaban hayat için son derece önemli aaççklar olan
ahlat, alç, badem ve mahlep, Anadolu’nun yaygn mee türlerinden saçl
mee, palamut meesi ve sapl mee, ayrca dibudak, dibudak yaprakl
akçaaaç, ova karaaac, ide, dut, ceviz, karakavak, söüt, çnar gibi
türler florasnn zenginliklerinden yalnzca bir ksmdr.
6
Florann genel yapsn oluturan bozkrn temel özellii ya azldr. Ya
miktar ylda 500- 600 mm’nin altndadr ve bu miktar yan olduu yerde
etrafta kurakla uyumlu olanlar dnda aaçlara pek rastlanmaz. Elbette
bozkrn aaç yerine otsu bitkiler bakmndan zengin olmasnn tek nedeni
ya miktar deildir. klim olaylar, sürekli tekrar eden doal yangnlar,
çlar, seller, toprak ve anakayann yaps da bunda etkilidir. Yine de
Avrupa’nn bir ucundan Çin’in dousuna kadar yaylan uçsuz bucaksz
bozkrlarn temel özellii yan azldr.
ODTÜ’nün doal bozkr örtüsünde yaklak 700 bitki türü bulunur.
Bunlarn yaklak 50’si sadece Türkiye’de bulunan endemik türlerdir.
Ayrca ODTÜ bozkr ç Anadolu’daki “alçak da aaçl kekik-geven”
dediimiz bozkr tipinin en iyi temsilcilerinden biridir. Kekik ve
gevenin hakimiyetini kimi yerlerde adaçay ve aypençesi bozar. Genel
olarak baklagilller (Fabaceae), ballbabagiller (Lamiaceae),
papatyagiller (Asteraceae) ve budaygiller (Poaceae) bozkrn egemen
aileleridir.
7BTKLER REHBER EL KTABI
Fauna
Yerleke, ku varlyla da dikkat çeker. Bunlarn bir ksm ODTÜ’de
sürekli yaarken bir ksm da alan belli dönemlerde konaklama amacyla
kullanr.
ODTÜ’de 224 ku türü bulunur. Bu say, Türkiye kularnn yarsdr.
Saksaan, serçe, güvercin, srck, batankara, saka, alaca aaçkakan,
alakarga, ishakkuu yaygn görülen ku türleridir. Pasba patka, alaca
sinekkapan, dikkuyruk, küçük akbaba, kara akbaba, bldrcnklavuzu ve
gökkuzgun gibi baz türler korumada öncelikli kulardr.
Sütlabi, paçal ahin, küçük suyelvesi, da mukallidi, zeytin
mukallidi, sar mukallit, dou çvgn, çideci, ak bal kirazkuu ve ak
kal kirazkuu gibi türlerse nadir görülen kulardr.
Yerlekenin memeli varlna bakldnda yarasalar (Chiroptera), kirpi
(Erinaceus concolor) ve soreks (Crocidura spp.) gibi böcekçiller
saylabilir.
Otçul türler arasnda tavan (Lepus europaeus), çayrlklar ve yol
kenarlarnda tarla tareleri (Microtus guentheri ve M. levis),
çallklarda Anadolu orman faresi (Apodemus witherbyi), açklk ve
kurak kesimlerde avurtlaklar (hamsterler) (Cricetulus migratorius
ve Mesocricetus brandti), çöl faresi (Meriones tristami) ve nadir
görülen gelengi (Spermophilus xanthoprymnus) bulunur.
Toprak altnda körfare (Nannospalax nehringi) bir kilit tür olarak
ilev görür. Tilki (Vulpes vulpes), porsuk (Meles meles), sansar
(Martes foina), alaca kokarca (Vormela peregusna), gelincik
(Mustela nivalis) balca yrtc türlerdir.
BTKLER
Bitki, kendi besinini üretebilen yosun, erelti, ot, sarmak, çal ve
aaç gibi canllarn genel addr. Bilimsel olarak da çok hücreli, hücre
yapsnda selüloz içeren ve fotosentez yapabilen organizmalar olarak
tanmlanr.
Bitkilerin kök, gövde, meyve, çiçek gibi bölümleri var. Bir
bitkinin kökü onu topraa balar.
Kökler araclyla topraktan alnan su ve suda çözünen mineraller
odunsu borular araclyla bitkinin dier bölümlerine tanr.
Gövde bitkinin dik durmasn salar. Yapraksa bitkinin temel enerji
fabrikasdr. Burada su, mineraller ve karbondioksit etkileime girer,
besin ve oksijen üretilir. Bu besin de bitkinin dier bölümlerine
iletilir.
Çiçek bitkinin üreme organdr. Böcekler ve rüzgâr araclyla
gerçekleen tozlama sonrasnda meyve oluur. Meyve tohumu saklar.
Tohum bitkinin neslini devam ettiren birimdir. Yeryüzünde küçücük
bir düünçiçeinden dev bir fstk çamna yaklak 400.000 bitki türü
vardr.
kök
meyve
gövde
yaprak
tomurcuk
çiçek
9BTKLER REHBER EL KTABI
Bitki sistematiinin tarihi, insann tarih sahnesine girmesiyle
balar. nsan türü çevresindeki bitkileri besin, yakacak, barnak
olarak kullanmaya balaynca snflandrma da kendiliinden geliir.
Bitkilerin ot, çal, aaç, yenen yenmeyen, zehirli zehirsiz olarak
ayrlmas ilk snflandrma çalmalarna örnektir.
Sistematik, canllar birbirleriyle akrabalk derecelerini göz önünde
tutarak ve filogenetik geliimlerine dayanarak inceleyip
gruplandrmaktr, taksonomi olarak da adlandrlr.
Hayvanlar dünyasnda belirli gruplar için snflandrma yapmak kolaydr.
Yaayan ku türlerinden % 99’unun, memeli ve sürüngenlerin ise %
90’nn tanm yaplmtr. Ancak omurgaszlar grubundan eklembacakllarn
yalnzca % 10’u bilinir. Buradaki zorluk çok sayda tür olmas ve
bunlarn karmak yaplardr. Bitkiler için de ayn durum
geçerlidir.
Bitkileri ot, çal ve aaç eklinde snflandran ve bildiimiz ilk yazl
eseri veren, botaniin babas kabul edilen Aristo’nun örencisi
Theophrastus (MÖ 370-285)’tr. Historia Plantarum adl eserinde 480
bitkiyi belirtilen özelliklere göre snflandrmtr.
Modern snflandrmann babas Carolus Linnaeus (1707-1778)’dur.
Linnaeus sisteminde bitkiler erkek organlarn says, durumu ve
özelliklerine göre snflandrlr. Bu snflandrma, çiçein cinsiyet
organlarna dayand için “Seksüel Sistem” olarak adlandrlr.
Modern Taksonomi
Ondokuzuncu ve yirminci yüzylda modern taksonomi hzla geliir. Bunun
en önemli nedeni, tipe bal snflandrmann yerini populasyon fikrine
brakm olmasdr. Tür tanm da populasyon düzeyinde yaplmaya balanr. Bu
çalmalarn önemli isimleri Lamarck (1744−1829) ve De Candolle
(1778−1841) olmutur. Bu yeni sistematikte bitkiler arasnda daha
belirgin ve kullanl morfolojik benzerlikler olduu kabul edilir.
Ayrca bitkiler evrimsel açdan basitten karmaa doru snflandrlr. Bu
sistemlerde atasal karakterler ve genetik ilikiler de büyük ölçüde
yer alr.
10 BTKLER REHBER EL KTABI
Üremeyi sa lar
Topraa balar
Bitkinin Bölümleri
- Taç yaprak - Çanak yaprak - Erkek organ - Dii organ
11BTKLER REHBER EL KTABI
yi bir sistematik çalmasnn dayanaklar unlardr: t ncelenen örnekler
arasnda büyük varyasyonlar göstermemeli, - Genetik yönden kararl
olmal, - Ortam deiimlerinden etkilenmemeli, - Kullanlan dier
karakterlerle karlkl uyum göstermelidir.
Bitkiler Nasl Ortaya Çkt?
Yeryüzünde yaam yaklak 3,5 milyar yl önce balad. Bitkilerin atas
yeil alglerse yaklak 1,5 milyar yl önce denizlerde ortaya çkt.
Bunlar damarsz kara bitkileri yani yosunlar, cierotlar ve at
kuyruklar izledi. Ardndan eker, su ve mineralleri ileten damarlara
sahip bitkiler geliti.
Bunlar ereltiler, açk tohumlu ve kapal tohumlu bitkilerdi. Kapal
tohumlular, son 100 milyon ylda evrilmelerine karn 250.000 türle en
çeitli ve en çok yaylm gösteren bitki grubudur. Yeryüzünde yaklak
300.000 bin bitki türü olduu tahmin ediliyor. Bilim insanlar her yl
yaklak 2000 yeni bitki türü kefediyor.
bitkilerin atas
Biyolojik Tür: Biyolojik türler, kendi aralarnda nesil veren, üreme
bakmndan benzer gruplardan ayrlm doal popülasyonlardr.
Alttür: Taksonomik olarak türün dier popülasyonlarndan farkldr ve
corafi örtüme içermez.
Varyete (Irk): Bazen rk terimiyle ifade edilen varyete, tür alt bir
birimdir ve bir türe ait varyeteler ayn corafik bölgede yayl
gösterirler.
13BTKLER REHBER EL KTABI
Çevremizde gördüümüz bitkiler, genellikle tohumlu bitkilerdir.
Bunlar da karaçam, sarçam, ladin, göknar, sedir gibi açk tohumlular
ve papatyagiller, baklagiller, budaygiller ve orkidegilleri içeren
kapal tohumlular olarak ikiye ayrlr.
Bitkiler deyince taksonomik olarak ilk akla gelen tür addr. Türün
altnda, alttür ve varyete, üzerindeyse cins, aile, takm, snf ve
bölüm bulunur.
Her türün genellikle iki sözcükten oluan bir ad vardr. 1753 ylnda
ünlü sveç’li botanikçi Linneaeus “Biner Nomenclatür” ya da ikili
adlandrma yöntemiyle bitkileri adlandrmay önermitir. Hâlâ kullanlan
Latincenin kullanld bu yönteme göre birinci sözcük cins, ikinci
sözcükse tür adn ifade eder.
ODTÜ’de Kan damlas olarak bilinen üç Adonis türü bulunur:
Adonis aestivalis Adonis annua Adonis flammua
Adonis annua Düünçiçeigillerden bir yllk bir otsu bitki türü.
Tarlalar, bozkrlar ve talk alanlarda bulunur. Boyu 10-50 cm arasnda
deiir, alev rengi çiçekleri Mays-Haziran aylarnda çiçek açar.
15BTKLER REHBER EL KTABI
Tür: Adonis aestivalis Cins: Adonis Aile: Düünçiçeiller Takm:
Ranunkulalar Snf: Çift çenekliler Bölüm: Kapal tohumlular
Adonis aestivalis Adonis aestivalis ve Adonis annua koyu, parlak
kan krmzs renktedir. Bu türler birbirinden gövdelerinin tüylü ya da
çplak olmasna göre ayrlr. Adonis aestivalis’in gövdesinin alt ksm
tüylüdür, Adonis annua’nn gövdesiyse çplaktr.
Adonis flammua Bu tür, daha açk krmz, turuncuya çalan çiçekleri ve
taç yapraklarnn alt ksmndaki siyahlk ile dier iki türden kolayca
ayrlr.
16 BTKLER REHBER EL KTABI
B TK LER 5N1K Yeryüzünün esiz üreticileri
düün çiçei
ailesinin Crataegus cinsinden bir türdür.
Ne?
Neden?
Nasl?
Alç türünün her dilde ad farkl. Ancak tek bir bilimsel ad var. O da
Latince Crataegus monogyna. Peki neden iki ad var? Canl snflandrma
sistematiinde ad soyada benzer bir adlandrma kullanlr. lk sözcük
soyadn, yani bitkinin cinsini, ikincisiyse türün adn ifade eder.
Altay alc: Crataegus altaica Çin alc: Crataegus pinnatifida Japon
alc: Crataegus cuneata
Bitkiler nasl ortaya çkt? Yeryüzünde yaam yaklak 3,5 milyar yl önce
balad. Bitkilerin atas yeil alglerse yaklak 1,5 milyar yl önce
denizlerde ortaya çkt. Bunlar damarsz kara bitkileri yani yosunlar,
cierotlar ve at kuyruklar izledi. Ardndan eker, su ve mineralleri
ileten damarlara sahip bitkiler geliti. Bunlar ereltiler, açk
tohumlu ve kapal tohumlu bitkilerdi. Kapal tohumlular, son 100
milyon ylda evrilmelerine karn 250.000 türle en çeitli ve en çok
yaylm gösteren bitki grubudur.
+
damarl bitkiler
damarsz bitkiler
Belirli bir alandaki bitki varl flora olarak adlandrlr. Ülkemiz
flora
bakmndan zengindir; 10.000 tür barndrr. Bunun üçte biri
endemiktir.
En zengin aile papatyagiller, en zengin cinsse gevenlerdir.
Bir bitkinin kökü onu topraa balar. Damarl bitkilerde kökler
araclyla topraktan alnan su ve suda çözünen mineraller odunsu
borular araclyla bitkinin dier bölümlerine tanr. Gövde bitkinin dik
durmasn salar. Yapraksa bitkinin temel enerji fabrikasdr. Burada
su, mineraller ve karbondioksit etkileime girer, besin ve oksijen
üretilir. Bu besin, soymuk borular araclyla bitkinin dier
bölümlerine iletilir. Çiçek bitkinin üreme organdr. Dii ve erken
organ burada bulunur. Böcekler ve rüzgâr araclyla gerçekleen
tozlama sonrasnda meyve oluur. Meyve tohumu saklar. Tohum bitkinin
neslini devam ettiren birimdir.
Ne zaman?
nsanolu çevresini her zaman merak etti ve etkileime girdi. Elbette
bitkilerle de ilgilendi. Bitkileri ot, çal, aaç, yenen, yenmeyen,
zehirli, zehirsiz olarak snflandrd. Ayrca bitkilerden yalnzca besin
kayna olarak yararlanmad; sazdan kulübe, çam ve meeden tekne,
pamuktan giysi, söütten aspirin elde etti. Bitkiler medeniyeti
ekillendirdi, kültürü,
bilimi, ekonomiyi, edebiyat ve sanat etkiledi. Bitkileri inceleyen
bilim dal botanik de böyle ortaya çkt.
Yazl kaynaklara göre bitkileri ilk snflandran, botaniin de babas
saylan Aristo’nun örencisi Theophrastus. bn el-Baytar’n da önemli
bir botanik ansiklopedisi var. Modern snflandrmann babasysa, ikili
isimlendirme sistemini getiren Carolus Linnaeus.
Afrika’daki savannalardan Amazonlardaki yamur ormanlarna,
Antartika’dan çöllere, okyanuslardan sulak alanlara,
barndklar
ekosistemin koullarna uyum salam bitkiler bulunur.
kök
çiçek
ETKNLKLER
Süre: 40 dk
Etkinlik tipi: Elii-sanat
Hazrlk: Kartondan eritler kesilir.
Katlmclarn her birine birer erit verilir. Bu eridi kafasnn
çevresine uygun olacak ekilde yapkan bant yardmyla tutturmalar
istenir. Böylece bir taç ablonu ortaya çkar.
Ardndan kendilerinin bir krallnn olduunu hayal ederek ve
etraflarnda gördükleri bozkr bitkilerini kullanarak birer taç
tasarlamalar istenir. Herkes kendi tacn tamamladktan sonra bir
çember eklinde dizilir ve kendi tacn takar.
Katlmclara krallklarnn nasl olduu sorulur (Krallnz nasl bir yer,
krallkta yaayanlara nasl davranyorsunuz...) Tac yaparken kulland
bitkilerin neler olduunu bilenler var m diye sorulur. Gönüllü
katlmclar seçilip taçlarndaki bitkiler rehberler tarafndan
tantlabilir.
Elii-sanat etkinliiyle bozkrdaki bitkilerin kefedilmesi.
20 BTKLER REHBER EL KTABI
BTK AVI
Etkinlik tipi: Gözlem
Hazrlk: Katlmclarn odunsu, otsu bitki, yaprak, tohum, çiçek, meyve
gözlemleyebilecekleri bir rota belirlenir.
Uygulama:
Katlmclara bitkilerle ilgili ne bildikleri sorulur. Ardndan bir
bitki avna çklaca duyurulur.
Yürüyüün balangcnda katlmclar gözlerini kapatmaya, çevredeki
sesleri dinlemeye ve kokular hissetmeye davet edilir.
Sorular sorulur: Hangi renkleri, hangi ekilleri, hangi desenleri
görüyorsunuz? Bitkilerin toprakla, havayla, suyla ilikisi nasl?
Dier canllarla ilikisi nasl? Bitkiler tek bana m, topluluk halinde
mi yayor?
Bitkilerin, yapraklarn, gövdelerini inceleyin. Çiçekleri var m?
Tohumlar var m, dikkat edin.
Katlmclar yolda bulduklar yaprak, tohum vb. toplamaya
yönlendirilir. Yürüyü sonunda bu örnekler etkinlik kadna
yaptrlr.
Gözlem yoluyla birbirinden ilginç bitkilerin kefedilmesi.
21BTKLER REHBER EL KTABI
Etkinlik tipi: Elii-sanat
Hazrlk: Kartonlar A4 boyutunda kesilerek hazrlanr ve bir yürüyü
rotas belirlenir.
Uygulama:
Bir yürüyüe çklaca duyurulur ve sepetler datlr. Yürüyü srasnda
rastlanan aaç yapraklar, küçük dallar, tohumlar toplanr. Yürüyü
sonrasnda toplanan hazineler paylalr ve her parça üzerinde sohbet
edilir. Bunlarn bitkinin hangi bölümü olduu üzerinde konuulur.
Dokusu, rengi ve dier fiziksel özellikleri incelenir. Katlmclara
birer karton datlr. Tutkal ve renkli kalemleri paylamalar istenir.
Topladklar doal malzemeleri kullanarak kartonlarn üzerine kolaj
yapmalar istenir. Sonra da bunlar sergilenir.
Elii-sanat etkinliiyle bitkilerin yaprak, gövde, çiçek, kök gibi
bölümlerinin incelenmesi.
22 BTKLER REHBER EL KTABI
YAPRAK ÇETLL
Etkinlik tipi: Gözlem
Hazrlk: Katlmclarn farkl yaprak çeitlerini gözlemleyebilecekleri
bir rota belirlenir.
Uygulama:
Katlmclar gruplara ayrlr ve her gruba birer yaprak kart ve asetat
kalemi verilir. Her gruptan bir sözcü yazlanlar dier gruplarla
paylar. Ardndan bir yürüyü yaplaca ve yaprak çeitliliinin
gözlemlenecei duyurulur.
Gruplara birer Yaprak Rehberi verilir ve yürüyü srasnda yapraklarn
benzerlerini (basit yaprak, erit eklinde yaprak, yumurta eklinde
yaprak, bileik yaprak, elsi yaprak, tüysü yaprak vb.) bulmalar
söylenir.
Yürüyü sonunda bulunan yapraklar ve bunlarn ilevleri hakknda
konuulur.
Gözlem yoluyla farkl yaprak tiplerinin ve yaprak dizililerinin
kefedilmesi.
23BTKLER REHBER EL KTABI
Malzemeler: Bitkilerin Ortaya Çk etkinlik kad, Bitki Kartlar ve
kalem
Etkinlik tipi: Gözlem
Hazrlk: Bitki türlerini gözlemleyebilecekleri bir rota
belirlenir.
Uygulama:
Bitkilerin Ortaya Çk etkinlik kad datlr ve yeryüzünde yaamn yaklak
3,5 milyar yl önce balad, bitkilerin atasnn yeil algler olduu
antarlr.
Katlmclar gruplara ayrlr ve her gruba Bitki Kartlar datlr. Bir rota
boyunca yürünecei ve katlmclarn kartlardaki bitkilerin benzerlerini
bulaca açklanr.
Yürüyüten sonra gruplar ellerindeki kartlardaki bitkileri belirli
ölçütler belirleyip snflandrmaya davet edilir. Çalma sonunda
taksonomiden, bitkilerin nasl snflandrldndan ksaca
bahsedilir.
Gözlem yoluyla bitki çeitliliinin kefedilmesi.
24 BTKLER REHBER EL KTABI
AAÇLAR BRÇOK CANLIYA EV SAHPL YAPAR Hedef kitle: 7+ ya
Süre: 30 - 45 dk
Malzemeler: Her Aaç Birçok Canly Barndrr çalma kad, renkli
kalemler
Etkinlik tipi: Gözlem
Uygulama:
birçok ekonomik olanak saladklar, gda saladklar, suyu koruduklar,
mikro iklim oluturarak enerji korunumu saladklar, yaban hayat için
barnak oluturduklar anlatlr.
Katlmclar gruplara ayrlr ve her grup bir aaca yönlendirilir.
Gruplara Her Aaç Birçok Canly Barndrr etkinlik kad datlr. lk grup
aacn çevresinde 1 m, ikinci grup 2 m, üçüncü ve dördüncü gruplar da
3 ve 4 m çapndaki bir alanda inceleme yapmaya davet edilir. Aaçlarn
barndrd canllar ve bu canllarla ilgili iaretler aranr.
Çalma sonunda her grup bulduklarn paylar ve aaçlarla ilgili
sloganlar yazmalar salanarak etkinlik sonlandrlr.
Gözlem yoluyla aaçlarn ekosistemdeki rollerinin kefedilmesi.
25BTKLER REHBER EL KTABI
JAPON R SANATI: HAKU
Hedef kitle: 9+ ya
Etkinlik tipi: Gözlem-sanat
Uygulama:
Katlmclara sanatçlarn doadan nasl esinlenmi olabilecei sorulur.
Ardndan bir Japon iir yazma sanat olan haikudan söz edilir.
Haikunun 3 dize ve 5-7-5 eklinde 17 heceden oluan bir forma sahip
olduu, okuyucuyu ana odaklad, doayla ilgili betimlemelere yer
verdii açklanr. Bu iirlerin hzl dünyay yavalatmann bir yolu olduu
ve ünlü haikuculardan Bao’nun “Haiku, bu anda, bu sürede, burada ne
olduudur.” dedii aktarlr.
Katlmclara çalma kad datlr ve ksa bir yürüyü yapmaya
yönlendirilirler. Bu yürüyüte gözlem yapmalar ve bu gözlemlerden
esinlenip duygularn bir haiku’yla ifade etmeleri istenir.
Yürüyü sonunda sonunda katlmclar haikularn birbirleriyle paylar ve
doann nasl bir zengin esin kayna olduu konusunda sohbet
edilir.
iir araclyla bitkilerin kefedilmesi ve doayla ba kurulmas.
26 BTKLER REHBER EL KTABI
TOZLAMA
Etkinlik tipi: Gözlem-inceleme
Uygun zaman: lkbahar
Öncelikle katlmclara ilkbaharda çevremizdeki havann rüzgârla uçuan
çiçek tozlaryla dolu olduu hatrlatlr ve bu konudaki deneyimleri
sorulur. Çiçek tozlarnn bitkilerin erkek üreme hücrelerini tayan
mikroskobik tanecikler olduu, tozlamann, çiçek tozlarnn erkek
organdan dii organa tanma süreci olduu aktarlr. Tozlamada
kelebeklerin, arlarn öneminden söz edilir.
Tüm katlmclar el ele tutuup çember oluturur ve üçlü gruplara ayrlr.
Üçlü gruplarda iki kii el ele tutuup köprü yaparken dier kii ortaya
geçer. Bir kii ebe olur ve rehber de yönerge verir.
Katlmclara isimleri verilir. Ortadaki kii güzel nazuum, el ele
tutuan kiiler ise fesçitara olacaktr. Rehberin verecei üç yönerge
vardr. Güzel nazuum yönergesi verildii zaman kelebek fesçitarandan
ayrlp kendisine yeni bir bitki bulmaya çalr. Bu srada ebe,
kelebeklerden birinin yerini kapmaya çalr. Fesçitara yönergesinde
ise yerinde kalr, ancak fesçitaraklar kendi aralarnda yer deitirir.
Ekosistem yönergesi verildiinde ise bütün katlmclar kendi aralarnda
yer deitirir ve yeni üçlüler oluturur. Bu ekilde yönergelerin kark
olarak verilmesiyle oyun devam eder. Deerlendirme olarak Tozlama
nfografii datlr ve katlmclardan bunu tamamlamalar istenir.
Gözlem yoluyla bitkilerin nasl çoaldnn kefedilmesi.
27BTKLER REHBER EL KTABI
Etkinlik tipi: Elii-sanat, Masal
Uygulama:
Katlmclara Bitki Cetveli etkinlik kad, mukavva, yaptrc ve maket bça
datlr. Etkinlik kadndan cetvel kesilerek çkarlr ve mukavva üzerine
yaptrlr. Maket bçayla cetvel üzerindeki ekiller oyulur.
Katlmclara dosya kad datlr ve cetveli kullanarak fotosentezi
çizmeleri istenir.
Son olarak da katlmclara, halkn ortak yarats olarak azdan aza,
kuaktan kuaa aktarlan, cin, peri, dev gibi olaanüstü kiileri de
olan, olaanüstü olaylara yer veren, genellikle bir tekerlemeyle ya
da bir varm, bir yokmu gibi bir sözle balayan bir tür halk öyküsü
olan masal açklanr ve onlardan fotosentezle ilgili bir masal
yazmalar istenir. Yazlan masallar paylalr.
Elii-sanat etkinliiyle bitkilerin yaam döngülerinin
kefedilmesi.
28 BTKLER REHBER EL KTABI
AMATÖR BOTANKÇ
Malzemeler: Gözlem defteri, kalem ve fotoraf makinesi, bitki rehber
kitab
Etkinlik tipi: Gözlem-inceleme
Uygulama:
Amatör botanikçilikten bahsedilir. Doa ile ilgili konularda,
kelebek gözlemcilii, ku gözlemcilii bu ile amatör olarak uraan
merakllarn bilim dünyasna önemli katklarda bulunduklar belirtilir.
Amatör botanikçi olmann ilk koulunun da bir gözlem defteri, kalem
ve rehber kitab edinip arazide dolamak olduu söylenir. Arazide
gözlem yapp not tutmann ve fotoraf çekmenin, bunlar bir blogda
paylamann, ilgili topluluklara üye olmann, gönüllü çalmalar
katlmann zamanla kiiyi bir uzmanlatraca anlatlr.
Katlmclara Gözlem Defteri datlr ve bir yürüyü yaplr. Katlmclar
gözlemlerini defterlerine kaydederler. Yürüyü sonunda gözlemler
paylalr.
Bir botanikçinin nasl çaltnn kefedilmesi.
29BTKLER REHBER EL KTABI
Yararlanabilecek Kaynaklar Ülgen, H. ve U. Zeydanl. ed. 2008. Orman
ve Biyolojik Çeitlilik Doa Koruma Merkezi, Ankara, Türkiye
http://www.dkm.org.tr/Dosyalar/YayinDosya_qHFXug0l.pdf
Kaya, Z., Zeydanl, U., Nazler, B., Ylmaz, T., 1999, ODTÜ Yerleke Kr
Çiçekleri Rehberi. Dönmez Offset
Zeydanl, U., 1995, ODTÜ Doa Rezervi, ODTÜ Doa Topluluu,
Ankara
http://www.turkiye-florasi.com/index.php?sayfa=hiyerarsi
Notlar
20
Doayla ba kurmak, bizi çevreleyen doay tanmaktan geçer. ODTÜ de bu
anlamda esiz bir yerdir. Yerleke, Ankara’ya nefes veren orman, el
dememi geni bozkr ve bir vaha olan gölüyle kent merkezinde 4.500
hektarlk bir alana yaylr.
Gençlik ve Kent için Doa projesi, ODTÜ’yü koruyarak Ankaralnn
doayla ba kurmas ve sürdürülebilir kentlerin kurulmas yolunda
önemli bir adm olarak balayan bir projedir.
Doa Koruma Merkezi Vakf’nn ODTÜ, Butterfly Conservation (UK), Anima
Mundi (IT), Thessaly Teknoloji Enstitüsü (GR) ortaklnda yürüttüü
Erasmus+ Stratejik Ortaklklar çerçevesinde desteklenen proje,
gençlerin sürdürülebilirlik ve doa koruma konularnda bilgi ve
becerilerle donatlarak güçlendirilmesini hedefiyor.
Finansman Avrupa Birlii Erasmus+ Program
kapsamnda salanmtr
