İÇİNDEKİLERBUTARİHİNİKİNCİDEVRESİİÇİNMÜELLİFİNMÜRACAATETTİĞİ

BUTARİHİNİKİNCİDEVRESİİÇİNMÜELLİFİNMÜRACAATETTİĞİŞARK

MENBÂLARICEDVELİ

Birincicilttebeyanedilenvekayinâmeler,küllîveumûmîtârihler,haltercümeleri,coğrafyaeserleri,mecmualarilevesikalardanbuikincidevrededahîiktibasolunmuştur;bunlardanbaşkaşueserleredemüracaatedilmiştir:

1-HusûsiTârihler:

1-Selâm-nâme-iİshakÇelebiyahutÜskübî;îshakÇelebişuarâdan-dır;pederiÜsküblüİbrahim’dir.949/1542’devefatetmiştir.YalnızI.Se-lîm’incülusundanvebiraderiAhmedilemuharebesindekivekayidenbahseder.Üçmuhtelifnüshasıvardır;biribüyükkıt’ada38varaktır;diğerleriküçükkıt’adaseksendenyüz’ekadarvarakayımuhtevidir(Keşfü‘z-Zünûn’agörevefatıtârihi944).

2-Selîm-nâme-iSücûdî;şâir;tshak’ıtezyîleder.EseriMısırfethinekadargider.Küçükkıt’ada38varakalıkbircilt;kolleksiyonumdamevcuttur.

3-Seüm-nâme-iKeşfi:Küçükkıt’ada90varaka;kolleksiyonumda

mevcuttur.

4-Selîm-nâme-iSa’dü‘d-din.Sa’dü*d-dîn’inOsmanlıdevletitârihindenbüsbütünbaşkadır.Küçükkıt’ada21varaka;kolleksiyonumdamevcut.Diez’inDenlavürdigkeitenAsien’s(Asya’yaDâirHâtıralar)kitabınamüracaat(c.1,s.256).KezâlikParis’teMillîKütüphâne’nin74numarasındaSelîm-nâme-iSa’dî/fbniAbdii’l-Mutaallis(?)‘emüracaat.BusonuncukitabınSa’dü‘d-dîn’inSelîm-nâme’sindenbaşkabirşeyolmadığıgörünüyor.(Selîm-nâme,istanbulmatbuuTâcü‘t-Tevârîh’inzeylindemünderiçtir.)

5-Selîm-nâme-iCelâl-zade;KanunîSüleyman’ınnişancısı;büyükkıt’ada.DresdenKraliyetKütüphânesi’nde.

6-Selîm-nâme-iŞükrî;Türkçe,manzum;kolleksiyonumdaortaboyda90sahifelikbircilt-(Keşfü‘z-Zünûnbununmüellifiniümerâ-yıEk-râd’danEmirŞükrîojmaküzerekaydeder).

Sayfa3

7-Selîm-nâme-iYûsuf;KâtibMısrî;Şükrî‘ninSelîm-nâme’sinidenesirhâlindenakletmiştir.ŞuyedikitabıneniyisiolanişbuSelim-nâme,İranveMısırseferlerindePâdişah’ınmaiyyetindebulunmuşolanZül-kadiriye

sancağımutasarrıfıKoçıBeğ‘inverdiğimalûmatüzerinetertîbolunmuştur.Ortaboyda118varaka;kolleksiyonumdamevcuttur.

AşağıdakieserlerbilhassaMısırfethindenbahsederler:

8-Târihçe-iŞeyhAhmedbinZeynelel-Remmal;MemlûksultanlarınınsonuolanTomanbay’ınsarayındaremmalsıfatıylamüstahdemidi.Bircilttir.Ortaboyda80varaka.

9-Târih-iMısr-iKadîmveCedîd;müellifiSüheyl,İstanbul,1142/1729.BueserineksermünderecâtıCelâl-zâdeSalihileîbrâhîmVâsıfŞah’ineserlerindenkaynaklanmıştır(Birincicildinbaştarafındakikitaplistesinde19ve20numarayamüracaat.).

10-elMenhi’r-RahmâniyyefîDevleti’l-Osmâniyye;müellifiZeynü‘d-dînMuhammedbinEbî‘s-Sürûri’l-Bekrîes-Sıddîkîel-Felekî;1ortakıt’a-da104varak,kolleksiyonumdamevcuttur.

11-Letâifü‘I-MünîfefizUcri’d-DevIetFI-OsmâniyyeveTemelKikihalihazael-Aktâri’I-Mısriyye.1038/1628târihinekadarmuhtasarMısırtârihi.Küçükkıt’ada310sahîfe;kolleksiyonumdamevcuttur.

12-Nüzhetü‘t-Tâlib.SultânI.AhmedasrındaMehmedPaşa’nınemriyleAvlonyalıAhmedÇavuştarafındantürkçeyetercümeedilmiş.Bueser,Mısırtârihvecoğrafyasındanbahsedenevvelkieserlerinbirhülâsasındanibarettir.Ortaboyda116varak;kolleksiyonumdamevcuttur.

13-Nüzhetü‘n-NâzırînfîTârihminvelâMısrminel-Hulefâve’s-Selâtîn.MüellifiŞeyhİmâmMerî’îîbniYûsufel-Hanbelî.BueserKahirekadısıAzmî-zâdenâmınaithafolunmuştur;1032/1623’ekadarMısır’ınmuhtasarbirtârihidir.Ortaboydabiri79vediğeri75varaklıkikiarap-çanüsha;kolleksiyonumdamevcuttur.

14-Târih-iMısr;müellifiMuhammedbinYûsuf;ortaboyda279varaklıkbirciltOsmanlısultanlarınıntemellükündenberiMısır’dahükümsürenvalilerzamanındayazılantârihlerineniyisibudur.

15-es-Seba’ü‘s-SeyyârfîAhbârMülûki’t-Tatâr.KırımHanlarınınbirincisiolanMengliGiray’danSelâmetGiray’a(1150-1737)kadarKırımHanlarınıneniyitârihlerindenbiridir;234varaklıkbüyükkıt’adabircilt.RusyaImparatoru’nunRomaSefiriŞövalyeîtalinskitarafından

muvakkatenbanaverilmişvedahasonraŞövalye’ninPetersburgşehrine

^-1Aşağıdakieserlerdeonundur:Darü‘l-Citen&nfl-aslroenbâ-iÂl-ıOamftn.Feyjml-MemıânfiDevlet-iAl-1

Osman;el-Kevâkibl’s-SâİrettAhbârMısrveKaabire;elyazılanhakkındakiizahattaSilvestreDoSasi’ye(c1,s.165)veTe*fretüVŞttr«fa*yamüracaat.

hediyeettiğielyazmalarıarasınaiadeolunmuştur.Bukıymetlikitaptanistinsaholunmuşbirnüsha-kigözümünönündedir-Karahi-sar-ıŞarkî‘deîbrâhîmEdhemîtarîkatidervişlerindenHalîlRatibtarafındanyazılmıştır.1

II-MecmualardaVesikalar:

16-İnşâ.SultânBâyezîdilebiraderiŞehzadeCemvevalideleriarasındateâtîolunanmektuplar;küçükkıt’ada,79varakalıkbircild,kol-leksiyonumdamevcuttur.

17-Münşeât-ıİbrahimBeğed-Defterî2ViyanaİmparatorlukKü-tüphânesi’nde404numarada,küçükboyda100.varaktıkbircilt.

18-İnşâ.FarsçaveTürkçelisanlarındayazılmışsiyâsîeserlerhakkındakıymetlibirmecmuadır.Ortaboyda114varaklıkbircilttirki,Pâ-dişahlar’mveŞahlar’ın150kadarmektubunuihtivaeder.

19-Düstûrü‘1-İnşâ,ReisSarıAbdâhEfendi’ninsiyâsîeserleriniüı-tıvâedenkıymetlibirmecmuadır.Ortaboyda171varakalıkbircilt.3

ONÜÇÜNCÜKİTAP

II.MEHMED’İNFETİHLERİ

II.MehmedKostantiniyye’yehâkimvesahipolunca-beldenin,.elegeçirilişininüçüncügünüdonanmasınıpekçokganimetlegönderdiktensonra-dördüncügünbirmuzafferiyetalayıylafâtihâneşehregirdi.AyasofyaKilisesi’ninönünevardığında,HıristiyanlığınŞarkıdakimerkezinitesellümetmeküzereatındanindi.4OradandabukadarasırlardanberiBüyükKostantinneslininikametgâhıolansarayaazimetetti.Bomboşdâirelerigörünce,insanlaraâiteşyadakigelişmişliğemahzûnânebirnazarlabakmaktankendisinimenedemiyerek-ikincicildinsonundabildirildiğigibi-

birtranlışâirinomeşhurbeytiniirâdeyledi.5

SilâhlaitaatettirdiğiHıristiyanlarınmuhabbetlerinikazanmakiçin,II.Mehmedonlarınhâmisiolduğunuilânettive1453HaziranınınbirindenitibarenyenibirRumPatrikininintihabınagirişti.6Şusuretlebirbüyükkumandanlıkhünerinebirdevletadamımaharetiniilâveediyordu;elihenüzkılıcındaikenyenifethettiğimemleketlerdehükümranlığını

bilgecesiyâsîmüesseselerlete’mînetmekistiyordu.Firaredenahâlîninhertürlükorkudanâzâdeolarakevlerinedönmelerini,halkmişleriyleiştigâlveevvelkimaişetlerindedevametmeleriniilânetti.Yinebusıradavefatedenpatrik’inyerineyenisininintihâbveötedenberiuyulanâdetleregöretakdisedilmesiniemretti.Bizanshükümdarlarızamanındacâriolanteşrifatusûlüşöyleidi:Yenipatrik,İmparatorlukahırındançıkarılmışveüzerinegayetkıymetlitakımvurulupbeyazgâşiyekonulmuşbiratileBukoleonSarayı‘ndanPatrikhanecegiderek,oradabüyükrâhiblerkendisineyemînederlerdi.Bütünâyânmeclisiâzasıetrafındabulunduğuvekendisitahtüzerindeolduğuhalde,İmparatordahîhazırbulunurvebaşıaçıkolarakpatrikeincilerle,kıymetlitaşlarlamüyezzenbirasâverirdi.Sarayınbaşrâhibi7butopluluğu«mübâreke»8eder;hâdim-iâzam(büyükdömestik)ilâhîlerle«Temcîd»manzumesini,kandillermuhafızıda«Yâmelekü‘s-Semâvât!»manzumesinitegannîeylerdi.Buterennümlersonaerince,İmparator,elindehükümdarlıkasası,sağtarafındavelîahd,soltarafındaEreğliMetropolitibulunduğuhaldeayağakalkardı.Seçilmişolanpatrik,hey’ethuzurundaüçdefabaşınırükûsuretindeeğer,veimparatorunayaklarınakapanırdı.İmparator,asasınıpatrik’inüzerineuzatarakşusözlerisöylerdi:

-Banabudevletivermişolanmukaddesekanim-iselâse(Teslis)sanayeniRomaPatrikliği’niveriyor.»

Patrikbusuretleİmparatortarafındanmemuriyetinialır,veondansonraİmparator’a«eucharistie»(Hz.İsa’nınkanıveetimakamınakaimolmak

üzereverilenşarabveekmek)vermekâyininiicraederdi.Kilisemugannilerihepbirağızdan:

-«Buefendimizçokseneleryaşasın!»mealindekimanzumeilegünahlarınaffıduasınıokurlardı.Müessesolanteşrifatusûlündeşusonnoktadanbaşkahiçbirşeydeğiştirilmedi.II.Mehmed,-Gennadius’dahîdenilen-patrikYorgiHolaiors’unintihâbmaiştirakedenazsayıdakibüyükpapaslarlaruhanîsıfatıhâizolmayanmemurlarınfetihtenevvelmer’îâdetlerimuhafazaetmeleriniistedi.DahasonraPatrik’imükellefbirziyafetedavetederektantanalıbirşekildekabuletti.Uzunvedostânebirmülakattansonra,Gennadius’unayrılacağısıradaII.Mehmedkendisinekıymetlibirasâvererek:

-«Patrikolunuz,Cenâb-ıHaksizimuhafazaetsin;hervakitme-veddetimdenistifâdeedebilirsiniz;herhusustasizdenöncekilerinhakveimtiyazlarınamâlikolunuz,»dedi.

İslâmPâdişâhı,Patrik’iavlıyakadarteşyîarzusundabulunarakorada,büyükdevletricalininsinodakadarGennadius’arefakatetmeleriniemretti.Patrik,-

vezirlerden,diğerpaşalardanmürekkepbiralayiçinde-Pâdişah’ınengüzelatlarındanbirinebindiğihalde,Ayasofya’nıncamietahvilolunmasındandolayıPatriklikmerkeziolmaküzeretâyinolunanHavariyimKilisesi’negitti.AncakbukiliseninbulunduğumahallehasargörmüşveboşalmışolduğundanvekiliseninönavlusundabirTürkmaktulbulunmuşolduğundanGennadiusPatrikhâne’nin-sonradanFethiyeCâmii’netahvilolunan-MeryemKilisesi’nenaklinePâdişâhmüsâadealdı.9OzamanakadarMeryemKilisesi’ndeikametedenmünzevîrahibeler(Trollus)üzerindekiAzîzYahyaKilisesi’nenaklolun-muşturki,JustinienRinotmetuszamanındabeşinciRâhiblerMeclisiburadatoplanmıştı.Şunakilisbâtediyorki,burahibelerdenbâzılarıırzlarınıdeğilsebilehayatlarınıTürkler’inelindenmuhafazaetmişlerdir.10YeniPatrikhâne’ninkuzeyindekimükellefsaray,patrik’eikametgâholdu.Pâdişâh,kendisineşahsınıntaarruzdanmasuniyeti(dokunulmazlığıolduğunu)bildirenbirberâtgönderdi.Berâttaşöyleyazıyordu:

Sayfa7«KimsePatrik’etahakkümetmesin;kimolursaolsunhiçbirkimsekendisineilişmesin;Patrikvemaiyyetindebulunanbüyükrâhiblerhertürlüumumî

hizmetlerdenmüebbedenmuafolsun.»

Yinebuberât,Rumlar’aşuüçimtiyazıtemînediyordu:«Kiliselericamietahviledilmiyecektir;izdivaçvedefinleriRumKilisesiusûlvekaidelerineuygunolarakeskidenolduğugibiifâolunacaktır;ıyd-ıfasih(?)icrasındadevamolunarakbumünâsebetleFener,yâni‘Rummahallesikapılanüçgeceaçıkkalacaktır.»11

Mehmed,iyiniyetlerinete’mînâtolmaküzereyenipatriktâyînederekRumlarınasayişinite’mîneylediktensonra,HaziranınikisindeGalataCenevizlileriyleiştigâleyledi.Mevcudsakinlertahrîrolundu;Lâtingemilerinekaçmışolanlarınhaneleriaçıldıysada,yağmaedilmedi.Menkûleşyanındefteriyapılaraksahiplerininhaklarınıisbâtetmesiiçinüçaytâyînilebumüddetinhitâmındagerikalaneşyanınhükümeteâitolmasıkararlaştırıldı.Ondansonra,PadişahGalata’nınkaratarafıduvarlarımyıktırdı;lâkinlimanistihkâmlarınıbıraktı.İstanbul4surlarınıtamiretmekveboşkalaniçinişenlendirmekiçinbirçokdülgerlervekireççicelbettiğigibi,gelmediklerihâldeidamedilecekleritehdidiyleTrabzon,Sinop,Asprokastronbeldelerindenbeşbinhaneninİstanbul’anakliniemretti.KölelerindenSüleyman,duvarlarıntamiriiçingerekenkirecinağustostahazırbulunmasınavemuhacirlerinyenivatanlarınagelmeküzereeskivatanlarımeylüldeterketmelerinenezâretetmeğememurdilmişti.12AsaletleriniisbâtedecekRumlar’m,Bizansİmparatorları

zamanındanziyâdehürmetenailolacağınaveeskidenhâizolduklarırütbeleremuâdilrütbelerverileceğinedâirPâdişah’malenîte’mînâtıüzerine,bunlardanbirçoğubununiçintâyînolunanAya-PetroYortusugünündehazırbulundular;lâkinsâdedilliklerinincezasınıçekerekkesilmişbaşlansaraymerdivenlerinikanaboyamaktagecikmedi.13

Kostantiniyyefethininyirmincigünü(18Haziran1453)II.MehmedEdirne’yeazimetederek-Rumasilzâdegâmkızvekadınlarıuzunbirsırateşkiletmekteolduklarıhalde-tantanalıbiralayileşehredâhiloldu.KadınlarınarasındaGrandükNotaras’ınzevcesidebulunuyordu.Buprenses-kifazileti,ulvîtabiatıyladikkateşâyânidi-yolesnasındaMezeneköyüyakınındavefatederekorayadefnedildi.Muzafferiyetala-‘yımterkîbedenlerdenbiridevezîr-iâzamHalîlPaşaidiki,Çandarlılar’mdördüncüsüdür.Vevezîr-iâzamlıkhizmetikendisinekadarhanedanınafasılasızintikaletmiştir.HalîlPaşa’nınbaşıkesildi.Devletinenbüyükmemurununidâmmabubirincimisâldirki,Osmanlıtârihininbugünekadar(Hammerzamanınakadar)saydığı202sadrâzamsaflarındayirmidefadanziyâdetekerrüretmiştir.SultanMehmed’inbuhareketiniRumlar’ıngizlidostuolanvekendisiniirtişadanalamamışbulunanHalil’ingeçmiştekientrikalarıhaklıçıkarır.Notaras’ınPâdişâhileilkmülakatındaII.Mehmedşehrinısrarlıbirşekildemukavemetetmesisebebinisuâletmesiüzerine,Halil’inİmparatoruvesenatosunusebatavemüdâfaayıterketmemeğeteşvîkedenmektublannınsebepolduğunuifâdeetmişti.Mehmed,ikigünkötüniyetinigizlediysede,üçüncügünve-zâr-iâzamimahbeseattırdı,kioradanancakkırkgünsonra-idamolunmaküzere14çıkmıştır.15Yüzyirmibindukailedoluolanhazînesimüsadereveodasımateminitutmaktanmenolundu.MuavinleriolanYâkûbveMehmedPaşalarmansıblarındanazlilebütünemvallerizaptedildiktensonranefyedildiler.16PekçokzamandanberiSultân

Mehmed,Halil’inkendisiniRumaltınlarınasatmışolmasındanşüpheleniyordu.Birgünbirkapıyazincirilebağlanmışbirtilkigörerek:

-«Zavallımecnûn!HürriyetinisatınalmaküzereniçinHalil’emüracaatetmedin?»demişti.

BusözlerveziredehşetverdiğindenMekke’yegitmeksuretiylePâdi-şah’ıngazabındankendisinikorumayaniyetetmişti.Bununlaberaberşüpheleriniizâleedenbirnâme-ihusûsî-işâhâne(Pâdişâhınhusûsîbirmektubu)üzerinehizmetindedevamakararverdi.Lâkinhıyanetinebedelve-Murad’ıikincidefaolmaküzeretahtaiclâsettiğiniaslaaffet-memişolan-Mehmed’ineskikinieseriolmaküzere,hayâtınıverdi.Pâdişâh,Edirne’denMısırSultânı‘na,İranşahına,MekkeŞerifinezafer-nâmelerirsalvekomşularıolanHıristiyanhükümetlerininsenelikvergilerinitakdim

etmektemennileriylemuzafferiyetinitebriketmelerinecevaplargönderdi.17SırbistanveMoradespotlarıPâdişah’ınhuzurunda-birincisionikibin,ikincisionbindukaaltmiyle-hersenebirerelçigöndermeğemuvafakatetmekmecburiyetindebulundular.SakızveMidillihâkimleriolanikiCenevizbeğindenbiriüçbin,diğerialtıbindukasenelikvergivermeğetaahhüdettirildiler.TrabzonileKaradeniz’inAsyasahiliiçinhersenebirelçivâsıtasiylehâk-ipâ-yişâhâne’yetakdîmolunmaküzereikibindukavergivaz’olundu.18OsmanlıPadişahlarınaenevvelitaatetmişHıristiyanhükümetiolanRaguzahükümetinindevergisibinbeşyüzdukadanüçbinduka’yaçıkarıldı.Cumhuriyet,firariRuralar’agösterdiğimisafirperverliğin;Komnen,Laskaris,Paleolog,Kan-takuzenasîlailelerihakkındagösterdiğiihtiramın,JanLaskaris,Dimit-rius,Kalkondil(Halkondilas;Chalcocondilas),Teodor,Spandojino,PolTarhunyatesgibiozamanınâlimlerihakkındaoailelerderecesindegösterdiklerihürmetile,bunlarınLorençoDöMediçi’ninsarayınaseyahâtleriiçinianeolmaküzereverdiğihediyelerincezasını,vergisininartırılmasıylaçekmişoluyordu.19RodosÜstâd-ıÂzamiileVenedik

Do-çu’nunsefirlerisulhmüzâkeresiiçinEdirne’debekleniyordu.Busıralarda,yâniAğustosayındaSırbistanDespotu’nunelçisivaz’olunanvergiilegeldi.Elçi,buvergidenbaşka,esirlerepekçoksadakalarverdiğigibi,despotJorj’unemrimucibinceesirlerdengenç,ihtiyaryüzrahibeyisatınaldı.20SonBizansîmparatoru’nunkardeşleriDimitriusveTomas,Kostan-tiniyye’ninfethindensonraİtalya’yagitmeküzeregemiyebinmekistediklerizaman,MoraRumları‘ylaonlarınArnavudlar’danolanyardımcılarıarasında,vehattâbizzatRumlar’ınsaflarındaihtilâflarmeydanagelmişti.Arnavudlarîmparator’unkardeşlerineitaattenistinkâfileTopalFiyer’inemrialtındaaçıktanaçığaihtilâlçıkardılarveMora’nınhâkimiyetiiçinonlarlamünazaayaçıkıştılar.VâkıâDimitriusveTomas,korkakçafirartasavvurlarındanvazgeçerekII.Mehmed’inkendilerineyüklediğionikibindukavergiyivaadetmişiselerde,RumlarikiyeayrılmışveEmanuelKantakuzen,Paleologlar’amuhaliffırkanınriyasetinegeçmiştir.ArnavudlarmemleketitahrîbetmekiçinbukarışıklıktanistifâdeettilerveeğerMorakıt’asinınhâkimiyetinizât-ışahanelerikendilerinebahşedecekolursa,Rumlar*ınvereceğivergiyiverecekleriniPâdişah’aarzettiler.

MoraDespotluğu’nugaspetmişolanEmanuelKantakuzen’densonraDimitriusveTomasaleyhineisyanınentehlikeliikielebaşısı,sonBizansîmparatoru’nunkayınlarıLukanosveSanterionZaharyanâmındaikiRumolmuştur.TomasbunlarıbirzamandanberiHlomuça21şehrinde,dahadoğrusuşehrinyakınındakiTurnesKulesi’ndemahbusbulunduruyordu.Santerion,II.Murad’ınHeksamilonaleyhindeki

teşebbüsündeAhaimıntıkasınafirarettiğindenLukanosdabirtakımnev-zuhûrlannbaşınageçerekRumveArnavudlandespotlarıaleyhineayaklandırdığındandolayı,bumahbûsiyetemüstehakolmuşidiler.22Bunlar,mahbeslerin-denfiraramuvaffakolarakRumveArnavudihtilâlcilerininkumandasınıellerinealdılarvesonimparatorunkardeşlerim-Mehmed’inbirvergimukabilindekendilerineterketmeklûtfundabulunduğu-hâkimiyetiellerindenalmaklatehdîdettiler.KorintRumkumandanıHazan,bâb-ıhü-mâyûn’danyardım

talepetmemişvePâdişâhbuyardımıfazlasıylayapmışolmasaydı,ikidespotunMora’dakihükümetleribitmişolacaktı.23

Otuzseneönce24Türkler’inbirincisiolmaküzereHeksamilon’unzaptındansonraBerzahtangeçerekSpart’a(Lakedemon),îşkodra’ya(Leon-topolis),Gardika’yakadarilerlemişveTavia’daAnİavudlarımağlûpetmişolanTurhan-oğulları25kendisiylebirliktevebirTürkordusununbaşında-Rumlar’ıyineArnavudlar’akarşıhimayeetmekiçinMo-ra’datekrargöründü(1454).

Turhan,Paleologlar’ıdavetile-hernekadarşimdimüttefiksedeeskidendüşmanolduğundan-halkınkendisindenziyâdevatandaşlarıolarPaleologlar’aemniyetiolacağınısöylediveonlarıahâliyegörünmeğeteşviketti.Halkondilas,Turhan’ınnutkunaşöylehitâmveriyor:

-«EğerPâdişâhsizemerhametedipkaybolmakderecesinibularhükümetinitekrarelinizevermekiçinimdadınızayetişmemişolsaydı,işinizinbitmişolacağınıbenpekgüzelbilirim.Kendihusûsîtecrübenizsizeöğretmiştirki,idarenizfenadır.İstikbaldetebeanızüzerindedahaiy:hükümdarlıketmenizihâlinicâbısizehakimaneemrediyor.Bilhassatavsiyeederimki,dâhiliihtilâflarlakendiharâbîniziçabuklaştırmaymız.Heıtürlüihtilâlmüsebbiblerinekarşıamansızolunuz.Yeniliklereteşebbüsedenlerekarşıpekmerhametligörünmeyiniz.BizTürkler’iikişeyiktidarınzirvesineçıkarmıştır:Onlarınbiriyaramazlaramücâzât,diğeriiyileremükâfattır.26Eğerkararlaştırmışolduğumuzte’dîbleringecikmesineahvâlbiziicbarederse,talepedilenaffıveririz.Fakattamâmiyl*emniyetlibirhaldebulunmaküzere,onuicrayamuktedirolduğumuzvakithakedilmişolancezayıicraeder,vebizeedilenhakaretlerinintikamınısebatlatâkîbederiz».27

Turhansözünüikmâledince,Arnavudlarüzerineyürümekemrin;verdi;DimitriuszayıfbirRumfırkasıylaTürkler’inarkasından-Epirliler’in

kadınlarına,çocuklarınailticâgâhyapmışoldukları-Barbustenis28boğazınagitti.Ordununbukısmıdüşmanımuhafazaedenistihkâmlarınaltınaderhâllâğımkazmağabaşladılar.Arnavudlargecekaçtıklarından,onbin

kadınTürkler’inelinedüştü.Dimitrius’unküçükkardeşiTomasdiğerbirfırkaileİkom(VolkanoTepesi)yolundanEtosşehrinegitti.BubeldeSanteriontarafınıtutmuştu,binesîrileeslîhavezahirevererekkendisinisatınaldı.SairArnavudreisleri-Rumlar’danalınanatlarıiadeyemecburolmamakşart-ımahsûsuyla-^itaatleriniarzetmektegecikmediler.Turhan,azimetindenöncePaleologlar’ıbirbirleriyleuyuşarakyaşamağatekrarteşvikveyenişeylerekalkışanlarhakkındatambirşiddettavsiyeederek,şusözlerisöyledi:

-«Rumbeğleri,sizinkendimenfaatinizeolmaküzereyapmanızıistediğimhususlarıkâfişekildeizaheyledim:Sizmüttehidbulundukçahükümetinizsaâdet-ihâlbulacakveaslasarsılmıyacaktır;lâkinaranızaittifaksizlıkgirerse,aksivukubulacaktır.Husûsiyleşunadikkatedinizki,tebeanızâsâyîşhâlindesizehürmetetsinvefenalıkyapanlarınmerhametsizintikamcısıolunuz.»

TurhanbusözlerisöyleyerekvedaettiveMora’yıterketmeküzereatınaatladı.29

Sayfa13BuTürksiyâsetikaideleriikidespotafaydalıolmadı.Turhan’ınazimetindensonraakıllıcabirşiddetgösterecekyerde,tebealarmahervakittenziyâdeyüzverdiler.Busuretleonlarınsadâkatlerinite’mînetmekümidindeidiler.Halbukiihtilâlvemeseleçıkarmakfikriniteşviketmektenbaşkabirşeyyapmıyorlardı.30LukanosbirfesâdfırkasınınbaşınageçerekbirçokBizanslı‘yı,Amavudlar’ı,Moralıları*bufırkayadâhiletti.Fırkanınmaksadıdespotlarınhükümranlığındankurtulmaktı.BununiçinKorintilehemenbilumumMoramıntıkasıkumandanıHazan’amüracaatettiler.Hazan-dahaziyâde,Pâdişâhtarafındankonulanvergiyipeşinolarakte’diyeyemuktedirolmadıklarıcihetle-Bâb-ıHümâyûn’adurumubildiremiyeceğinibeyânetti.DimitriusveTomas,onikibinduka’yı31derhaltstanbulsarayınagöndererek,ihtilâlcilerintasavvurlarınıbozdular.Pâdişâh,busür’atliharekettenhoşnûdolarak,Mora’nınbaşlıcaailelerihakkındabirlütufberâtıgönderdiki,bunda

Rumlar’mşahısvemallarındataarruzgörmeyeceklerivekendihükümdarlığızamanındaRumlar’mmenfaatlan,evvelkihükümetlerzamanındanziyâdehimayegöreceğiiçinbabasınıntoprağına,belindekikılıca,Müslümanların

yüzyirmidörtbinpeygamberlerine,Kur’ân-ıKerîm’ekasem(yemîn)ediyordu.32

Mehmed,eskiBizans’ınfethinitakipedenkışıEdirne’deistirahatı*geçirdi.Payitahtınilerimuhafızlarıdemekolanveduvarlarınınmetanetinegüvenerek

bütüncivarmahalleriçinde,Osmanlıordularınınhücumunuokadarçokdefalaryalnızcadefetmişbulunan33Silivriv«Bigados,SultânMehmed’inİstanbul’ufethinimüteâkib34muhârebesizceteslimiyetleriniarzettiler.Silivri,eski«Slimbria»dirki,bununmetropolidmakamolanbaşkilisesindeAzîzeOfemin’iniskeletininbakiyyeleri,yahutTürkler’intâbiriveçhile«kadîd»35muhafazaolunduŞimdidahîoradaKantakuzen’insarayıharabelerimüşahedeedilir.Bi-zanslılar’mEpibadosdedikleriBigados,sonzikrolunanİmparatorunkudretlirakibiApokokos’unsarayıylameşhurdur.36Rumİmparatorluğupâyitahtıylagerikalanmemleketlerininsükûnetiçindetemellükleriesnasında,II.MehmeddahaozamandanSırbistan’ınfethinidüşündü.Kostantiniyye’denazimetindenbirsenesonrakibahariçinde(1454/858)ihtiyarSırbistankralınaşuyoldabirnâmeileelçigönderdi:«Hükümsürmekteolduğunmemleketsenindeğil,Lazar’ınoğluEti-enne(Etiyen)‘indir;binâenaleyhbenimdir(Lazar’ınkızınınkayınvalidesininhâiz

olduğuhukuktandolayı).BununlaberaberbabanVolek’inhissesiyleSofyaşehirvearazîsinisanabırakabilirim.Eğerbuşekildebirtesviyeyemuvafakatetmezsen37silâhamüracaatedeceğim.»

Sefir,hilâfındahareketedersebaşıkesilerekcesedivahşîhayvanlarönüneatılacağıtehdidiyle,yirmibeşgüniçindeavdeteme’mûrdu.Jorj,Hunyad’danistimdâdiçinTuna’yıgeçmişti.Elçimuhtelifbahanelerleoyalandırılarak,şehirlerezahiredoldurmakveistihkâmlarınıale’l-aceletamiretmekiçinlâzımolanvakitşusuretlekazanıldı.OtuzuncugünMehmed,elçisininavdetetmediğinigörerekveartıksabratahammülükalmayarak,bütünkuvvetiyleFilibeüzerineyürüdü.Oradaelçisinetesadüfetti.Jorj’unMacaristan’akaçtığıhakkınArverdiğimalûmatına-zar-ıdikkatealarak,elçininhayâtınıbağışladı.Bumalûmatkendisinevaktinde,yâniordununhareketşeklinitâyinemüsâidbirzamandavâsılolmuştu.Osmanlıordusununhareketiesnasında,MacarlarTuna’dangeçerekTırnovavehavalisindekimemleketlerikamilenyağmalamışvealdıklarıganimetlerletekrarnehirdengeçmişidiler.II.MehmedSofya’yavardığında,ordusununbüyükkısmıylabütündîvânıoradabırakarakyirmi-binhafifsüvârîiledüşmanarastlamaksızmSırbistanhududunugeçti.Jorj,Macarlar’ınyakınbirzamandaimdadageleceklerinivaadletebeasınınmüstahkemmevkilereilticaetmeleriniemretmişti.38Mehmed,ordusunuikiyetaksimederek,bunlardanbiriSemendirevediğeriIstroviçüzerinehareketettilerki,şuikimevkimemleketinanahtarlarıdır.SüvarilerbütünSırbistan’ıdolaşarak,beraberlerindeellibinesirgetirdiler;bunlardandörtbiniylePâdişâhKostantiniyyeyakınındakiköylerişenlendirdi.39II.Mehmed’inbütünkuvvetiSemendire’yekarşıbirneticeeldeedemedi.HâriçtekiistihkâmTürkler’inelinedüştüğüsırada,şehrehâkimolan

kalegalebeyeimkânvermiyecekbirmukavemetgösterdi.40îstroviç,41duvarlarınınOsmanlıtoplarıylakülyığınınadöndürüldüğünügörerek42-şecîânemüdâfaasınavemuhafızlarınınşiddetlibirhücumunarağmen-kapılarınıaçtı;fakatmuhafızlarınınserbestçeçekilebilmelerinişartkıldı.BuşartTürklertarafındankabulvebununiçin

yemînedilmişisede,muhafızlaresiredildiler.MehmedSemendire’ninmuhasarasınıkaldırıpSofya’yaveoradanEdirne’yedöndüvekendisineâitolanbeştebiriçinengüzeldelikanlılarıalarakesirleritaksimetti.FîrûzBeğ‘i43-HunyâdiledespotJorj’unkumandasıaltındatoplanmışolanorduyututmakiçin-otuzikibinkişiileMoravaüzerindebulunanKrosvaç‘dabırakmıştı.HunyâdileJorj,FîrûzBeğ‘imağlûpveesîrettiktensonra,PirotaveVidinüzerineyürüyerekbuikişehriyaktılarvebütünohavaliyitalanettiler.Mehmed,Macarordusununmuzaf-feriyâtınasonvermekiçinPirotaveSofyaarasınagelipordukurdu.44LâkinHunyâd,BelgradüzerindenmuzafferbirsuretteMacaristan’adöndüveJorjotuzbindukasenelikvergivermeyiarzetmişolduğundan,45Padişah,sulhamuvafakatederekEdirneyoluylaİstanbul’aavdetetti.46Azönce,Venedikilebirahidnâmeakdetmişti;Cumhur’unsefiriMarselloilemüzâkereolunanbuahidnâmedeikimemlekettüccarlarınaticâretserbestisite’mînolunmaktaydı.DükDöNaksusVene-dik’inmalikânesahiplerindenolmaksıfatıylabuahidnâmehükümlerinedâhilbulunuyordu.Arnavudluk’takiVenedikmüstemlekelerivergisiII.MuradzamanındakimiktardatâyînolunduveVenediktebeasınınhimâyesiiçinKostantiniyye’deelçi47ikametihakkıverildi48(18Nisan1454).(19Rebi’ü‘s-sânî858).

Mehmedbusuretlesulhute’sisettiktensonra,yenipayitahtındatezyinatvedâhiliidaretasavvurlarınadevametti.İstanbul’unmuhasarasıesnasındaPeygamber’inSahâbesi’ninkabrininkeşfolunduğumahaldeEyüpCâmii’ninilktaşınıvaz’eyledi.HavariyyunKilisesi’ninveeskiİmparatorlarmakberlerinin(TeodosMeydanı)harabeleriüzerine,kendiikametgâhıolmaküzerebugün«EskiSaray»denilensarayıinşâetti.49TürklerMehmed’indönüşünekadarşehrinenmeşhurmanastırlarınıtemellüketmişidiler.ŞimdikisarayınmüntehâsıridabulunanTersaneMa-nastırı‘nadervişlervePantokratorSarayıÇırpıcılar50vekunduraeskicileriyerleşmiş

idiler.51

Devletinbirincimansıbıbirseneaçıkkalmıştı.5253Ozamandanberidevletinvekâyîisafhalarındabuhâdisenintekerrürünügörmüyoruz.Pâdişâh,vezîr-iazamlıkmakamına-validesiSırplı,pederiHumolan-MahmûdPaşa’yıtâyînetti.MahmûdPaşahenüzpekgençikenNovo-berda’dan

Semendire’yegidenyolüzerindeelegeçirilmişti.SarayhademesisınıfınakabulolunarakhazînedâiresindeistihdamolunmuşvezekâsıylaMehmed’inteveccühünenailolarak,cülusundamahrem-ihâssderecesiniveRumelivaliliğiniihraz

54

etmişti.

1455/859baharındaSırbistanhududkumandanıİshak-zâdeîsâBeğPâdişah’atakdimettiğibirarîzada,bumemleketinelegeçirilmesindekikolaylıklarıarzediyordu.Mehmed,hemenordusunuEdirnesahrasındatopladı.Teftişettiktensonra,Üsküb’ünbatısındagümüşmâdenleriylemeşhurolan.KaratovaDağıeteğindeordusunukurmağagitti.54Oradatopladığımeclistemuharebeye-Sırbistan’ınmüstahkemşehirlerininenmâmuruveendayanıklısıolan-Novoberda’nınteslimiteklifiylebaşlanılmasıkararlaştırıldı.Novoberda55yahutNovobrodoa-kiNeub-ridum,Novobirjum,Novomonte56isimleriyledemâruftur-eskiçağtârihindezengin

gümüşmâdenlerindendolayı«beldelerinanası»nâ-mıylayâdolunurdu.OnsekizseneÖnce,SırbistanhududuTürkkumandanınınbabasıEvranos-zâdeîshakBeğ‘in,buşehrinelegeçirilmesiniII.Murad’dannesuretleistidaeylediğiniveSemendire’ninelegeçirilmesindensonraneveçhileOsmanlılarelinedüştüğünüevvelcenakletmiştik.NovoberdadahasonraSırbistanDespotu’nunhükümranlığıaltınageçtiğinden,îsâ,vaktiylefetholunmuşolanbubeldeyidevleteiadeedipde-pederininII.Murad’ıniltifatınamazharolmasıyoluyla-II.Mehmed’inteveccühünenailolmakistemişti.îsâ,Sırbistan’ınsondespotuLazarkendisinehalefolacakoğulbırakmadığıcihetle-şehrinPâdişah’aâitolduğunubeyânederektesliminikumandanınateklifetti.Kumandan,Lazaroğulbırakmamışise,birkızıkaldığınıvekızBosnaKralı‘ylaevlendirilmişolduğundan,Kral’ınşusuretleLazar’avârisolduğunuifâdeetti.BuredcevâbıüzerinePâdişâhbizzatgelerekmuhasaranınkumandasınıderuhdeetti.Şehir,yedigüntopatutularak,nihayethaziranbaşlarında(1455)hücumlazaptolundu.58Ordununşehirdebulduğumuazzamservet,gâliblerarasındataksimedildi.SultânMehmed,kaleyebeğ,kadı,kalekumandanıtâyinvefethedilenbumühimyerinmuhafazasınıkumandanatevdietti.Trepçiya(Trepeçya)veTaş-HisarkaleleridebütünhazîneleriylePâdişah’ınpençesinedüşerek,II.Mehmedoradan-Türkler’inHristiyanlar’aikigalebesiylemeşhur-ocivardakiKosovasahrasınaazimetetti.Kosova’daMiloş‘unhançeriylehayâtınıvemuzaf-feriyetininsemeresinikaybetmişolan(45)ceddiI.Murad’ınhâtırasıhürmetineII.Mehmed,akıncılarakıymetlihediyelerdağıtarak,yalnızşahsıiçinayrılmışolanmaiyyetiyleKostantiniyye’yeavdetetti.Bukadarmu-zafferânekazanılmışbirmuharebeninyorgunluğunubirkaçayharem59içinde

kalmaksuretiyleçıkarıyordu.

00

>,

03

C/358llHazirantârihindeydikiRabşehrinebirpostatatarıgelerekSultânMehmed’inSitinçaNehriüzerindekidiğerşehirlerleNovoberdo’yıistilasınıhaberverdi:Novo-Berdocaputilliusetobminerasbellineryus.(Engel,SırbistanTârihi,s.407).

59Bratutu’daSa’dü’d-dîn,2,s.173.Neşrî,varak:201.İdrîs,varak90.Ravzatü’l-Ebrâr,varak264.Takvîmü’t-Tevârîh,859senesi.Solak-zâde,92veÂlî.Âlî,SultânMehmed’inzevkilemeşgulolmakistiyorgibi,fakatahâlîhakkındaicraolunabilecekhertürlütaaddiyâtıhuzuruylamen’etmekmaksad-ihafisinebinâenİstanbul’danSelâniğeazimeteylediğiniyazar.SırbistanDespotu’nunmemleketleriningerikalankısımlarınıkurtarmaküzerederhâlotuzbindukate’diyeettiğinibizehaberverende,OsmanlımüverrihlerimeyânmdayalnızÂlî’dir.

Mehmed,ordusunuterketmekle-ozamanAdalarDenizi’ndedolaşmaktabulunan-donanmasınınharekâtsahnesineyakınolmakistemişti.Sakız,îstanköy,Rodosadalarıüzerinemuhtelifteşebbüsleriniarzuedilen

neticelerletaçlandıramamışolanamiralinincesaretinibizzathuzuruylaartıracağınıümîdediyordu.KısabirsüreönceRodosÜstâd-ıÂzami60aleyhindeilânolunmuşolanmuharebe,budenizkuvvetininkullanılmasınaihtiyâçhissettirmişti.Mehmed’inSırbistanmuharebesineazimetindenönce,Üstâd-ıÂzam,Azîz,YahyatarîkatindenbirkaçşövalyeyigâycfgüzelhediyelerihamilensefaretleKostantiniyye’yegöndererek,LisiveKarisahillerindeveTürkler’inRodosadasındaserbestî-iticâretinite’mînedecekbirahidnâmeakdiniteklifetmişti.VezirlerSakız,Midilli,Limni,tmrozgibidiğerCezâir-iBahr-iSefîd(Akdeniz;Egeadaları)gibi,RodosŞövalyeleri’nindebirvergivermeleriniteklifettiler.Sefirler,kendilerinintalimatındaböylebirteklifihtimâlibulunmadığındanbahisle,hiçbiriyekarar

Sayfa19veremiyeceklerinibeyânettiler.BinâenaleyhÜstâd-ıÂzamilemüzâkereetmeküzere,vekâletnameyihâizbirTürkelçisibunlarınrefakatineverildi.Rodos’asarayınbirinciderecedememurlarındanbirigörderilmişti;lâkinvergitalebiüzerineÜstâd-ıÂzam,tarikatınPapa’yabağlıolmasındandolayıkendisininyalnızbaşkabirdineinanmışolanhükümdarlaradeğil,HıristiyanhükümetlerinebilehiçbirtürlüvergivermektenmemnubulunduğunuvebununlaberaberBâb-ıHümâyun’ahersenehediyelerlebir

sefaretgöndermeğehazırolduğunuifâdeederek,eğerbuteklifleriPâdişâhtarafındankabulolunmazsa,kendisideistediğigibihareketedeceğiniilâveetti.Mehmed,müzâkelerinneticesinihaberalıncaÜstâd-ıÂzam’ınmağrûrânetarzındancerîhadarolarak,RodosŞövalyelerineharbilânetti.KarisahillerindedolaşanotuzOsmanlıgemisimuhâsametebaşlamakiçinemiraldılarveRodosveIstanköyadalarınaçıkarakbirçokganimetlerveesirleraldılar.Buaralık,Mehmedyirmi-beşiüçsıra,ellisiikisıra,yüzdenziyâdesibirsırakürekligemilerdenmürekkep-birdonanmateçhizetti.Novoberda’mnfethindensonrabudonanmaDeryaKapudâmHamzakumandasıylaGelibolu’yaazimetveoradandaRodos’ayanaşacakyerde,Midilli’yeteveccühetti.5758Hamzalimanagirmiyerekaçıktademirattı.MidilliDukasıKatelozirâdeteuygunolarakamiralgemisinehediyelergönderdi.MüverrihDukas’ıntakdiminememurolduuğbuhediyeleripekelbise,altıbingümüşflorin,yirmiöküz,ellikoyun,sekizyüzölçüşarâb,ekmekvegevrek,onkantarpeynirdenvetaifeyemahsûsolmaküzereserinlik

verecekbirçokmeşrubattanibaretti,DonanmakırksekizsaatikamettensonraSakız’agitti;lâkinoradaMidilli’deolduğugibiihtiramalâmetleriilekabulolunmadı.KısabirsüreöncePadişah,GalatatacirlerindenFransuvaDraper’in59-vermişolduğuşapbedeliolarak-Sakız’danalacağıbulunankırkbindukayıtacirnâmınatalepetmişti.TürkAmiralidebutalebitekrarladıveSakızahâlîsiparavermediğitakdirdeadayıtahrîbedeceğinibeyânederektehdîdetti.Hamza,Pâdişâhınemriniadanıntemsilcilerineokuttu;bunlarborcuinkârederek,hiçbirşeyvermiyeceklerinibeyânettiler.Amiral,ne-medhaliyirmidenziyâdeiyisilâhlanmışgemiyletecâvüzdenmasunolan-limana,dene-üç«tüvaz»60derinliğindeçiftehendekveçokmiktardaîtalyanmuhafızlarlamüdâfaaedilen-şehregirmektasavvurundabulunabildi.Beldeyakınındakibağvebahçelerihasarauğratmaklaiktifayamecburoldu.OndansonraadahâkimlerininDraperileuyuşmaküzereiçlerindenbirkaçkişiyigemiyegöndermeleriniteklifetti.Bunlar-birruhsat-nâmealdıktansonra-KirikosCustiniailesinden61beraberineverdiklerigençilebirliktebirihtiyarıtâyinettiler.Buadamlaryoldaverilmişsözübozmayıyalnızcaizdeğil,medhelâyıkbirharbhiylesiaddeden62Türkler’inkendileriniesirsayarakbırakmamaktanictinâbetmiyeceklerikorkusunakapıldılar.Derhalmüthişbirheyecanatutularakatlarınınbaşınıçeviripşehredönmekiçinikitaraftanmahmuz-ladılar;lâkinhenüzbahçelerdebulunanTürkleronlaramânioldular.îkitemsilciyerefakatedenFrenksüvarilerihasımlarınamukavemetedecekmiktardaolmadıklarından,kaçtılar.îhtiyârilegençarkadaşıcebrendonanmayagötürüldü.DonanmadamüteakibendemiralarakRodos’adoğruyelkenaçtı.RodoslimanveşehriistihkâmlarıSakız’dandabüsbütünbaşkasurettemahfuzveelegeçirilemezolduğundan,hertürlütaarruzdaimkânsızlık

görülerek,Hamza,Istanköysularınagitti.Lâkinoadanınmerkezindeharabedenbaşkabirşeybulamadı;kalmışolanbirkaçihtiyar,ahâlîninRaşeya’yaçekilmişolduklarınıhaberverdiler.BunlargemilerealınarakRaşeyakalesisularınagidildi;Draper,Hristiyanlar’ıteslimedavetetti.Yirmiikigünduvarlardançıkmağaçalışmakvemancınıklarlauğraşmaksuretleriyle,beyhude

muhasaradanveaskerarasındazuhuredenbirdizanterisebebiylebirçokadamkaybettiktensonra,Hamzaçekilmeğemecburoldu.Yolda,Sakızahâlîsininbiranlaşmayolubulmaküzere,Pâdişah’abirsefarethey’etigöndermesiniKirikosilemüzâkereetti.KirikosveSakızhâkimleribunapekmüsâidbulundular;fakatHamza,adanınkarşısındademiratarak,kendisiyleberabergelecektemsilcilerhey’etibeklediğisırada,musibeti!birhâdiseyeniihtilâflarayolaçtı.Amiralindonanmadançıkmamalarıhakkındakiemrinemuhalifolarak,sarhoşbirkaçgemiciyüzerekkarayaçıkmaküzeredenizeatılmışlardı.Bunlardanbiribirkiliseninsakkafınaçıkarakkiremitleriyereatmağabaşladı.

BirLâtingemiciyevurduğundan,şuhâlbirkarışıklıkvukuunaişaretoldu.DeğnekvekılıçilenıüsellâholanLâtinveRumlar,arkadaşlarınınimdadınakoşuşanTürkler’inüzerineatıldılar.BunlarHamza’nınkadırgalarındanbirinindemiratmışolduğusahiledoğrukaçtılar,Hıristiyanlartakipettiler;kaçanlarvegâliblerkarmakarışıkkadırgayaatladıklarından,gemibusıkletetahammüledemedi,masumvecanileribirlikteçekipgötürerekderyanınderinliklerinegömüldü.Adanınarhontları-esasenmuatdalolan-kadırganınikikatbedelinivegemiilebirliktebataneşyaveesirlerinbedelinivererekHamza’yıteskinemuvaffakoldular.ButarziyeninistihsâlindensonraHamzaMidilliyegiderek,oradamüverrihDukas,adaDuka’sınınemriylegemiyemükellefbirtaam(yemek)getirmiştir.AmiralikiayayrılıktansonraoradanGelibolu’yadöndü.(Teşrîn-ievvel1455).

Hamza,Edirne’yedönerekMehmed’inhuzurunaçıktığızaman,Padişahtehdîdkârbirtavırla:

-«Eğerbabamsevmemişolsaydı,diridiri,seninderiniyüzdürürdüm!»diyerek,seferedâirifâdesinidinlemekistemeksizin,huzurundandefetti.LâkinkadırgalarındanbirininSakızönündekaybolduğunuhaberalmasıüzerine,Amiral’iyenidençağırarak:

-«Hamza!Sakızahâlîsininbatırmışolduklarıkadırganerededir?»diyesuâletti.

Hamza:

-«Denizindibindedir.»cevâbınıverdi.

T7E|AesPâdişâhbuhâdiseninnasılvukubulduğunusordu.Hamza,birkaçaskerinemrihilâfınahareketlemüstehakolduklarıbirölümübulmuşolduklarınıvebundandolayıSakızlılar’ınithamolunamıyacağınıifâdeetti.OzamanPâdişâhDraper’edönerek:

-«Sanaolankırkbindukaborcubentaahhüdediyorum;telefolanTürkler’inbedeliolmaküzereikimislinibenisteyeceğim!»dedi.

Draper,Pâdişah’ıneliniöpmekşerefinenailoldu;Hamzaamiralliktenazledilerek,Gelibolu’yabedelAdalyahükümetinetâyinolundu.Hamza’nınuğradığıbutalihsizlik,Mehmed’inSakızPrensihakkındakiniyetlerinioldukçaizahediyordu;PâdişâhsınPrens’eharbilânetmesigecikmedi(30Haziran1456).63

WViAvsBuaralıkMidilliPrensiDoriaGatelozioLimni’devefatetti.Onunvefatındanbiraysonra(1Ağustos1455)müverrihDukas-kiMidillisarayındayüksekbirrütbedebulunuyordu-yeniprensNikolatarafındanbirincisiüçbin,ikincisiikibinbeşyüzduka’yıbulanMidilliveLimni’ninsenelikvergileriylePâdişah’ınnezdinegönderildi.İmrozadasınıntemellüküiçinmuayyenolanikibindukaaltınıyladaAynoz(İnoz)prensigeldi.DukasPâdişâhınhuzurunaçıktığında,ozamanınteşrifatusulünce-Padişahyemekyemekteolduğuhalde-onunkarşısınaoturarak,yemektensonravergiyitakdimetti.Vezirler-yeniprensibizzatgelipdeBâb-ıHümâyûn’ate’mînâtvesadâkatarzetmedikçeonutanımakistemediklerinden-evvelkininvefatımbilmiyorlarmışgibi-*ihtiyarMidilliFrensi’-ninhatırımsordular.Dukas,Doria’nmbüyükoğluolangençprensialıpPâdişah’ınhuzurunagetirmeküzereMidilli’yedavetetti.AncakMehmed;İstanbul’daveBalkan’ınötetarafındakivilâyetlerdehasarayolaçanvebadan64dolayı,buaralıkikametgâhınısıksıkdeğiştirmekteidi.DukasPâdişah’ıEdirne’de,Sofya’da,Filibe’dearadıktansonra,nihayetîz-îadiBoğazı‘ndaordusunukurmuşolduğubirdağüzerindetesadüfetti.MidilliPrensivezîr-iâzamMahmûdPaşa’yaikincivezirŞeydiAhmedPaşa’yahediyelerverdiktensonraPâdişah’ınçadırınakabulolunarakZât-ıŞâhânekendisineiltifatgösterdivehattâöpmeküzereeliniuzattı.Lâkinertesigünişlerdeğişti:Vezirler,efendilerininnâmınaolarakTaşoz(Tasos)adasınınterkiniveozamanakadarödenenvergininikikatınıistediler.Dukas,okadarparayıtoplamaktakiimkânsızlığıifâdeyeçalıştıisede,nihayetvergininüçtebirdenziyâdeartırılmamasınaancakmuvaffakolabildi.Binâenaleyhyeniahidnâmedeüçbindukayaçıkarıldı.Prense,dönmedenevvel,kenarlarısırmaişlemelibirkaftan,Dukasilediğermaiyyetihalkınaipekli

kaftanlar

giydirildi.65Buaradaikiveüçsırakürekçeker,onarsefinedenmürekkepdonanma,yeniamiralveyeniGeliboluvâlîsiolan66-II.Mehmed’ingüzelyüzlünedimi-YûnusPaşa67kumandasındaSakızaleyhinehareketetmişti.BirfırtınadonanmayıTruva68sahillerindeperîşânettiğinden,yedigemikaza-zedeolarakyalnızamiralkadırgasıSakızsularınadüştü,diğeronikisiMidillilimanındabeklemeğemecburoldular.YûnusPaşaSakızkarşılarındaPrensNikola’nınkardeşitarafındanKatalandenizhaydudlarıaleyhinekeşifiçingönderilmişbirMidillikadırgasınatesadüfetti.ÇünküMidilliPrensi’nevergidenbaşkaCezâir-iBahr-iSefîdileşimdi«Bayram»denilen69AsosşehrindenKirmah(Kaikus)mansabınakadarAnadolusahillerininmuhâzasıtevdîoldunduğucihetle,butaraflardaOsmanlılar’danalınacakesirlerdendePrensmes’ûldü.YûnusPaşa-içindeSakızlızenginbirRumkadını,yâniMidilliPrensi’ninkayınvalidesibulunanbugemininarkasınadüştü.Midillilimanınakadartakipederekorada-hernekadarsefinePâdişah’ınhimayesindevehizmetindeseferetmekteidiysede-Amiralkendisineâitbirganimetolmaküzeregemiyiistedi.Aksitakdirdeefendisiningazâbıylatehdîdetti.Midilli’denYeniFoça’yadoğruyelkenaçarakorayaTürkmuhafızlarıkoydu.Beldeaslamukavemetgöstermemişolmaklaberaber,yüzdelikanlıvegençkızıberaberalarakPâdişah’ahediyeolmaküzereGelibolu’dankarayoluylaİstanbul’agönderdi.YûnusPaşa’nınhareketindeDukasPâdişâhnezdindeyenibirmemuriyetetâyinedilmişti.AncakdâvasındahaklıbulunmasıAmiralinnüfûzuylamüsâvîgelemedi.HattâFoça’nınzaptıhaberialınıncayakadaralıkonuldu.Mehmedozamanistanbul’uterkederekAynoz(înoz;Aynos;Enez)‘agittiki,YûnusPaşaonkadırgaileAynoz’dakendisinekatılacaktı(24kânunisânî1456).KaraferyeveîpsalakadılarıkendikazalarıdâhilindeAynozhâkimiDoria70tarafındanyapılmışolanmütehakkimânefaaliyetlerdenveonlarınMüslümanlar’danbaşkasınatuzsatmaları,Müslümanlar’abüyükzararvermişolmasındandolayı,Pâdişh’aşikâyetetmiştiler.II.MehmedbufenalığaAynoz’unfethiyle

sür’atlebirçârebulacağınıvaadetti.Doria,TürkleryaklaştıklarındaevvelâSumatraki(Se-madirek)adasınailticaettiysede,sonralarıdahaiyidüşünerek,nâdirbirgüzelliğemâlikolankızınıağırhediyelerlePâdişah’agönderdi.KızPâ-dişah’danbabasınınaffıvebâzımemleketlerinintimarolarakuhdesinetevcihiatıfetinenailoldu.FakatDoriayoldagiderkenkendisinerefaketedenTürkler’inüzerineatılarak,onlarınhepsiniidamederekHıristiyanmemleketlerinegitti.71Dukas,Aynoz’unfethihakkındaancakbirkaçkelimesöylüyor.LâkinOsmanlımüverrihleriAynozileAynozkörfezininmedhalindeki72Türkler’inTaşoz,73Semendirek,îmrozdediklerisos,

Samutraki,îmbrosadalarınınelegeçirilişinihusûsîbirbâbdabüyükbirtafsilâtilenaklederler.74

Sakızkendisinitehdîdedenfırtınadankurtulmakiçinkaybolankadırganıntazminatıolmaküzereotuzbindukaödedivebundanbaşkasenelikonbindukavergitaahhütetti.75MehmedbudefalıkSakızveMidilli’ninelegeçirilmesindenvazgeçerek,yalnızLimni’nin(Istalimne)zaptıylaiktifaetti.LimniahâlîsiyleMidilliPrensi’ninkardeşiNikolaGateloziyoarasındakiihtilâftandolayıadahlar’ınbirTürkvâlîsiistemeleri,buyenigasbavesileoldu.76Mehmed,bumemuriyete-yakındaBeğsıfatıylaAdalia’yagönderilmişolanHamzaBeğ*itâyinveyeniamiralveGeliboluBeğiolanHadimİsmail’i77Hamza’nınLimni’yeikamesinememuretti.Buhaber

üzerineMidilliPrensi-eğerkardeşiyleLininiahâlîsiarasındabiranlaşmamümkündeğilse-kardeşinialıpgetirmeküzereJanFontanaveSpinataLumbutoskumandalarındabüyükbiraceleylebirkadırgahazırlattı.78Bunlarvazifeleriniîfâeylediler;fakatsilâhamüracaatamecburoldular(Mayıs1456).ÜçgünsonraAmiralİsmail,yenibeğilebirliktekarayaçıktı.Limlililer’ipekçoköverekazimetindeadadabulunanMidillileriberabergötürdü.DevletinMacaristanilemuharebesiGateloziyokardeşleriçinbahtiyarlıksebebiolmaküzere,II.Meh-med’innazarlarınıbutaraftançevirerekintikamınıngecikmesinevesileoldu.79

NisanbaşlarındabütünMacaristan’dabirrivayetyayıldıki,Mehmed-Belgrad’ımuhasaraetmeküzere-büyükbirordutoplamaktadır;ozamanelegeçirilmesiimkânsızsayılanbukalekuzeydeTunavebatıdaSavanehirlerindenmüteşekkilbiryarımadaüzerinebinaedilmiştir.Yineoaralıkhaberalındıki,PâdişâhbuniyetebinâenMorava(Markus)üzerindekâinGrosvaç‘da80toplardöktürmektedir.13Hazîran’daOsmanlıordusutakribenyüzellibinkişiyle81Belgradönündegöründü.Ordununarkasındaüçyüzdenziyâdeateşlisilâhlarladonatılmışbirtopçuzümresibulunuyorduki,butoplardanyedisitaştangülleleratarhavantoplanolduğugibi,yirmiikiside82yirmiyedikademuzunluğundapekbüyüktü.83TopçulargecegündüzkaleyeyıldırımlaryağdıraraktoplarınsesiSegedin’de,yâniyirmidörtMacarmilimesafeyekadarişitilirdi.84Mehmed,Kostantiniyye’ninfethinenisbetleBelgrad’ınfethinibirçocukoyuncağızannettiğinden,bâzımüverrihlerinsözlerineitimâdetmeklâzımgelirse-babasınınaltıayboşyeremuhasaraettiği-kaleyionbeşgüniçindealacağınıiftiharlasöylemişveikiayakadarOrfenönündegörünmeyiümîdetmektebulunmuşidi.85İkiyüzçekdirmeden86meydanagelenbirincedonanma,Segedin’dehazırbulundurulmaktaolanimdâdlaraengelolmaküzereVidin’de

toplanarakTuna’danyukarıçıktı.Macaristan’ınbüyükharbadamıHunyad-kiovakit

krallığınumûmîkumandanıidi-evvelâOfen’de,sonraSegedin’deehl-iSalipordusunutopladı.Oehl-iSalipordusunuki,PapaIII.Kalİksttarafındannâme-iumûmîiledavetvevekiliJanAnjelotarafındangünahlarınınkamilenmağfiretedileceğivaadedilerek,Türkleraleyhineolmaküzereellerinesilâhvehaçalmışidiler,87Papa’nmdâvetine,dahadoğrusugayretlivaizJohannesKapistranonunteşviklerinetahminenaltmışbinkişiicabetle,Hunyad’ınbayraklarıaltındatoplanmışidiler.Bununlaberaberbukalabalıkarasındaancaküç«manyat»88bulunuyordu:Makov,Urban,Pozeganınbüyükpalatinivebanı89JanDöKorog-kiBelgrad,90onun«ban»lığıdahilindedir-;Bisteria’nmbüyükpalatinikaptanMiselZelaki;Kanije’ligençLadislas.91Hakîkat-ıhâldediğerbirçokasilzadeler«haç»asarıldılarsadakılıc’aelatmadılar.Hunyad’ınaskerikazık,değnek,saban,kılıçilesilâhlanmışolmaküzere,esnaftan,köylüden,talebeden,dilencipapaslardanmürekkepbirkarışımidi.92KapistranokendisigibiFransiskentarîkatindenaltıarkadaşınıberaberalmıştı93,kionlardanikisi,yâniJanTegliakozuveFara’lıNikolabudikkateşâ-yânzamanhakkındakieserleriylekendilerininveKapistranonunisimlerinihaleflerinenakletmişlerdir.94Temmuz’un14’ündeHunyad,ÇitariSelankamen’detoplanmış,birkısmıBelgrad’daZelaki’ninnezâretiyleinşâolunmuşolanveOsmanlıdonanmasınaeşitolarakikiyüzçekdirmedenmeydanagelmişbulunanbirincedonanmaileOsmanlıdonanmasınıkarşılamağaçıktı.Harbhemenbiryanaşmadanibaretkaldı.Türkgemilerininmanevralarıağırvegemicileritecrübesizolduğundan,azvakitiçindeperişanoldular.95Mehmed,direklerikırılmışvetaifeleritelefolmuşolangemileri,Macarlar’ınelinegeçmemesi

içinyaktırdı.96Türkleryedikadırgakaybettilerki,üçübatmışvedördüzaptedilmiştir.MuharebededebeşyüzdenfazlaOsmanlıtelefoldu.97KapistranomuharebenindevamımüddetindeMesih’inisminiyâdederekveHaçlıbayrağınıtahrikedereksahildeduruyordu.Tunaüzerindekimağlûbiyettenyedigünsonra,umûmîbirhücumemrederek,II.Mehmed,bizzatYeniçe-riler’inbaşınageçti.98Ozamanakadarmuhasarayımâhirânevebah-tiyârâneidareetmişolanRumeliBeğlerbeğiKaraca,birgünevvelbirtopgüllesiisâbetiylehayâtınıkaybetmişti.1456Temmuz’ununyirmibirin-cigünüsabahıOsmanlıordugâhıdavulvetranpetesesleriyledolmuştu;Yeniçerilerşiddetlibirhücumilegediklerdenvaroşagirerek,orayıelegeçirdiler;oradandaşehrindâhilinegidenköprüyüokadarcesûrâneistilâettilejvki,Hunyadbilemağlûbiyeteinanmıştı.LâkinKapistrano’nundindârânerşecaatiozamandabütüncanlılığınımuhafaza

ederek,galebeyeinancıdevamettirdi.Kaleyearkakapıdanyeniimdâddöktü,hücumakalkışanTürkler’inüzerinekükürtdökülmüşçalıdemetleriattırarak,onlarıbusuretlehendeklereric’atettirdi.99Öğleyedoğrumuhâsırlar,tutmuşolduklarımevkileriterketmeğemecburoldular(22Temmuz).BusıradaKapistrano,alemdarPiyerilehemtarîkatlerinden,hemsilâharkadaşlarındanikisini-kibiriTagliakozo’dur-beraberalarakdüşmanınmuhasaratoplarınıelegeçirmeküzere,binehl-iSalipilehâriceşiddetlibirhücumyaptı.100Türklertaraftaraf«Allah!»diyebağırışarakkaçtılar;Hıristiyanlarîsâ‘nınisminiyâderekTürkordugâhınakadargirdiler.Mehmed,Azaplarınhepkaçmaktaolduklarınıvetoplarınınzaptedilmeküzerebulunduğunugörerek,arslangibicenketti.BirkılıçdarbesiylebirHıristiyan’ınbaşınıyardı;101lâkinkendisidekalçasındanyaralanarak102çekilmeğemecburoldu.HiddettenparlayarakYeniçeriAğasıHasan’amüthiştehdîdlerdebulundu.HasanAğa,askerinekserisininyaralıolduğunu,diğerleridekendisineitaatetmediklericevâbınıverdi.

Ondansonragözüönündeşereflibirölümünüzerineatılarak,Macarlar’ın

saflarıiçindehayatınıterketmektegecikmedi.103

Ehl-iSalib’inihayetric’ateicbaretmeküzere,altıbinOsmanlısüvarisivaktindeyetişti.MehmedintizamsızbirsurettemuhasarayıkaldırarakveyüzarabayayaralılardolmuşolduğuhaldeSofya’yaçekilerek,firarileriidametmektedbiriyleaskerinkaçmasınınönünüaldı.104Üç-yüztopgâliblerinelinegeçerek,kaleninduvarlarıaltındadayirmidörtbinTürk105telefolmuştu.106LâkinHunyad,bugalebedensonraçokyaşamadı:Busonmuharebeninyorgunlukları,muhasaraesnasındaalmışolduğuyara,defnedilmedenkalmış(?)Osmanlıcesedlerindenyayılanağırkokularladolumahallerinhavasıbirleşerekşiddetlibirsıtmayatutulup,Mehmed’infirarındanyirmigünsonrahayatınıterket-ti(11Ağustos1456).Kapistranodaonunpeşindengitmektegecikmedi.Oseneteşrinievvelininyirmiüçünde-muharebemeydânındakendisinedahalâyıkbirölümübirçokdefalararadıktansonra-Belgrad’da,yatağındacanverdi.Kapistrano,azizlerzümresinedâhiloldu;şimdidahîViyana’daSent-EtienneKilisesi’ndeyortusututulur;kendisiekseriyaoradaTürkler’inaleyhineehl-iSalipkıyamıiçinvaazlarvererek,sözlerihazırbulunanlarıcoşturur,itikadedenleremukaddesbirgayretveitikadetmeyenleredahîvaizhakkındahürmet

telkînederdi.107

BumuzafferiyetiveHıristiyanlarınBelgrad’ayardımlarınıhatırlatmakiçinPapaIII.Kalikst«Iyd-ıTecellî»108109110yiKapistrano’nunokadarşecaatledöğüşmüşolduğu6Ağustostârihiolaraktâyinetti.YinebuPa-pa’dır

ki,seksenyaşındaolduğuhaldeTürkleraleyhineBeşinciHaçlıMu-hârebesi’niçıkarmıştır.Kapistrano’nungalebesi,buHaçlıseferi’neaittir;nasılki,*112113

İzmir’inzaptıPapaVI.KleraanzamanındakiBirinci;Sırb-hlar*»cengiPapaVI.Uurben’inzamanındakiİkinci;Niğbolubozgunluğu111XI.GreguarzamanındakiÜçüncü;Varnafelâketi112deIV.OjenzamanındakiDördüncüHaçlıSeferlerinetaallukeder.BuHaçlıMuharebeleriiçindâimagayretledoluolanKalikst,ertesisene(861/1457)kendimasrafiyleonsekizkadırgadanmürekkepbirdonanmatechîzederek,VenedikPatrik’iKardinalLuiîskarampakumandasındaAkdeniz’egönderdi.BudonanmaOsmanlılar’akarşı,113Akdeniz’inbaşlıcayediadaşım,yâniRodos,Sakız,Midilli,Lımni,İmroz,Taşoz,Semadirekadalarınımuhafazaedecekti.PapadonanmasıevvelâRodos,ondansonraSakızveMidilliadalarınademirattı.SakızveMidilliahâlîsi,Kardinal’inOsmanlılartarafındankonulanvergiyivermemekhakkındakiteklifindenmemnunolmadılar.SakızArhontları,donanmanınazimetindensonra,Mehmedtarafındanyenitaarruzlaryapılmasındankorktuklarıgibi,MidilliPrensibirseneevvel,yâniBelgrad’ınkurtuluşundansonra,sefiriDu-kasvâsıtasiylevergisinigöndermişti.114ÜçüncüdefaolaraksefirlikyapanDukas,Limniahâlîsini,haklarındaisnâdedilenhıyanettöhmetindenkurtarmağaçalıştıysada,faydasıolmadı;yalnızşukadarınamuvaffakolabildiki,idamamahkûmolanlarKısasmeydânındanEsîrpazarınagötürülerek,oradaMehmedtarafındanbindukaaltınına

sattırıldılar.115PapadonanmasıkırkKatalankorsangemisiylekuvvetiniartırmışolduğuhaldeLimniönünegeldiğinde,SakızveMidilli’dengördüğümuameledenbüsbütünbaşkabirsurettekabulolundu.îskarampa,Limni,Semadirek,îmroz,TaşozadalarınamuhafızbırakarakRodos’aavdetetti.Lâtin-lerinbuteşebbüsekalkışmasınıLimniPrensi’ninelaltındanteşvikettiğindenşüphelenmekteolanSultânMehmed.Ağustosayındaonunaleyhineİsmailkumandasındamüdhişbirdonanınagönderdi.TürklerMe-timnosbeldesinimuhasaraettilersede,muvaffakolamayarak,çekildiler.116Dukas’ınPâdişah’aMidillivergisinigötürdüğüzaman,MoldavyaPrensidekendiliğindenvergitakdimetmekıızeregelmişveikibindukasenelikbirvergite’diyesimukabilinde-Osmanlıkuvvetlerininkomşuluğundandolayı-tehlikealtındagördüğümemleketlerininasayişinisatınalmıştı.117Mehmed,Edirne’yedönüşündeBelgradmağlûbiyetinimuhteşemdüğünlerleunutturmakistedi(1457/861).BirincisiAmasya’da,ikincisiManisa’daikametedenşehzadeleriBâyezidveMustafa’nınsünnetdüğünlerinitertipledi.İkişehzade,saraylarıhalkıyleEdirneşehrinedavet

olundular.Memleketinhertarafınayayınlananemirler118emirleri,fakirleri,fukahâyı,beğleri,şâirleri,kadılarıdüğünedavetediyordu.EdirneyakınındaMeriçsularınınteşkilettiğibüyükadayaordugâhtertîbolunarak,Pâdişah’mdebdebelikabullerinetahsisolunançadıradabirtahtkuruldu.SultânMehmed,düğüneulemânınbiriçtimâiylebaşladı;bütündevletlualâmetlerihâmilolaraktahtıüzerineoturmuşolduğuhalde,enmümtazulemâdandördüetrafındaşerefmevkiindebulunuyordu.Sağındamuallim-isultanîHayr’ddîn,119solundaII.Muradzamanındaİran’dangelmişolanMevlânâAlîet-Tûsîvardı.İstanbul’unfethindensonraTûsîFâtih’inmedreseyetahvilettiğikiliselerinbirindemüderrislikte120istihdamediliyordu.Dahasonraları,

İstanbulyakınındabulunanveozamandanberiMüderrisKöyü121denilenkariye-ilmîolgunluğunamükâfâten-Padişahtarafındankendisinedevredilerekhediyeedildi.Pâ-dişah’mkarşısındaBizanspayitahtınınfetihtensonrakiilkOsmanlıkadısıHızırBeğÇelebî122iledoğumyeriŞirvanolantabîb-isultanî(sultânınhekimi)Şükrullahbulunuyordu.123Budörtzât-Meh-med’inhuzurundaKur’ânveyâhudmakamamünâsipkasidelerokumakta124olan-ulemâmeclisineriyasetetmekteidiler.Türkencümen-idânişi(akademikhey’eti)azasınınbuiçtimâisonundamüderrislereşekerlemelerledolutepsiler,«müderrisliknamzedi»demekolan«dânişmend*leremeyveşekerlemelerikutularıverildiki,bunlarıalıphanelerinegötürdüler.Cümlesialtındanmâmûlkıymetlihediyelervemükellefelbiselerileavdetettiler.125İkincigünşeyhler,fakirlerkabul

olunarak.Pâdişâhonlarladinîmes’elelerhakkındakarşılıklıkonuştu.126Bunlardabirgünevveldavetolunanzevatgibiululanarakağırlandılar.Üçüncügünsilâhtâlimleri,atkoşuları,oktâlimleriyapıldı.127Sünnetdüğünününhatemesiolandördüncügünhalkaparaatıldı.DevletinilerigelenlerikendisıralatıncaPâdişah’ahediyetakdimettiler:Sadrâzam,hediyelerinintantanalıağırlığıylacümlesinetekaddümetti.128Budüğünsonaererermez.EvranosBeğ‘intorunlarından-kiHasan’moğluîsâveİshâk’moğluİsa’dır-birincisiArnavudluk’ta,ikincisiMacaristan’dasefereme’mûroldular.OfenşehribirayTürkler’inakınlarınamâruzkaldı.129Bundansonrakikitapta,İskenderBeğileTürklerarasındaakdolu-nanmütârekemünâsebetiyle,II.Murad’ınirtihâlinden1458(862)senesinekadarArnavudluk’tacereyanedenvak’alarınakledeceğiz.Ancakburadaİsa’nınMacaristan’agirmesinihafızalarayerleştirmeküzere,birdakikaifâdemizinsilsilesinikesmekmecburiyetindeyiz.Buvak’ayıMacarmüverrihlerisükûtlageçerlersede,HalkondilasileOsmanlımüverrihlerizikrederler.Bunungibi,Sırbistanmuharebesinideanlatacağızki,bumemleketondansonrakat’iyyenbirOsmanlıvilâyetiolmuştur.Nihayet

Rumlarınhürriyetlerinibüsbütünkaybetmişolduklarınıbeyânetmeksizin,bahsesonvermiyeceğiz.

1458senesibaşlarındaMehmed,YaldızlıKapıyakınındakiYedikule’-nintemelleriniattıktansonra,Mora’nınistilâsınatahsisettiğiordununkumandasınıbizzatelealmıştı.130YineosıradaSadrâzamMahmûdPaşa-gerekRumelibeğlerbeğiykenBelgrad’davefatedenKaraca’yahalefolmasındandolayıvazifeleridâhilindebulunduğuiçinolsun,gerekMahmûd

PaşahernekadarSultân’ınharîmindeterbiyegörmüşsede,vatanıolanRummemleketleriniitaatialtınaalmağaonume’mûretmek,ihtiyatsızcabirhareketolacağınıPâdişâhdüşünmüşolduğuiçinolsun-henüzmukavemetetmekteolanSırbistankalelerininzaptedilmesineme’mûroldu.Mahmûd,büyükbirkısmınıkendimasrafiyleteçhizetmiş131vekendiirâdesialtındakiveAnadolusancaklarındantoplamışolduğuordusunu,PadişahtarafındanemrineverilenbinkiişlikYeniçerifırkasiyletakviyeetti.Ondansonraaskerine,İstanbulyakınındakisahradabirgeçitresmiicraettirerek,sür’atlibiryürüyüşleTuna’yayöneldi.AzbirzamaniçindeResova,Gürikvaç,Druno,Branikvaçkalelerini132zabtederek,Belgrad’ıngüneydoğusundaveJesuvaveTunanehirlerininbirleştiğiyerdekâinSemendirekalesininmuhasarasınaazimetetti.İshâkBeğileKaramanPaşa,kalenintesliminiteklîfevemüzâkereyeme’mûroldularsada,bütünhâriçtekimüstahkemmevkilerTürkler’inelinedüşmüşolmaklaberaber,kumandan,kaleninteslimindenistinkâfetti.133Mahmûd,zamanvekuvvetiSemendireduvarlarıönündekaybetmekistemeyerek,muhasarayıkaldırarak-Belgrad’aancaküçfersahmesafedeII.Mehmedtarafındaninşâolunmuşolan134-havalekalesinegitti.Bunumüdâfaayahazırbirhâlekoyduktansonra,birbirinemüteakipOstro-viça,Rudnik,Marjonakalelerinehücumvezaptetti.135BayramıNiş’-degeçirerek,Tuna’nınsağtarafındabulunanKolumbac(Kolombraria)136nâmmdakiküçükmüstahkemmevkiegitti.Muhafızlarısusuzluktandolayıteslimolmakmecburiyetindekaldılar.Mahmûd,mevkiesuvermekteolanmenbâınyolunudeğiştirmişvenehirdensualmağagelenaskerinönünükesmişti.Buşehrinduvarlarınıtamirvemüdâfaaimkânlarınıyeniistihkâmlarlaikmâlettiktensonra,MinnetBeğoğluMehmedBeğ‘iTuna’nınötetarafındakimemleketlerivurmaküzerekendisindenayırdı.MehmedBeğSimlinyakınlarında«Tarak»kalesini(Kerkolmasımuhtemeldir)zaptederek,SavaveTunanehirleriarasındabulunanRah-vekazasınıhasarauğratarak,gençdelikanlılardanvegençkızlardan,hayvanâttan,kıymetlieşyadanmeydanagelenganimetlervealtınlarlamücehhezikiyüzaskerle,

nehiryolundandönerekbunları-ozamanÜs-küb’debulunan137Pâdişah’a

takdimetmeğegitti.

Belgrad’ınkurtulmasındanazvakitsonraDespotJorj-karısıİreni,II.Murad’dandulkalmışolankızıMara’yı,GreguarveEtienneveLazarismindeüçoğlunubırakarak-beldenincesurmüdafiiHunyadileKa-pistrano’yutakibenölmüştü.ÜçoğlundanilkikisininhapistebulunduklarısıradaII.Murad’ınemriylegözleriçıkarılmıştı.Lazarbuikiâmâkardeşimemlekettenuzaklaştırarakvevalidesinizehirleyerek138-Pâdişah’asenelikverginâmıaltındayirmibinaltıntakdimetmeksuretiyle-gasbınıtakviyeetmekistedi.Lâkincinayetininsemeresindenuzunzamanistifâdeedemeyerek,hükümdarlığınınikinciayındahayâtıterketti.HemşîresiMaraSultan,biraderiGreguvarveamcasıThomasKantakuzenilebirlikte,SultânMehmed’innezdineilticaetti.Pâdişâh,MaraSultân’ınSırbistantahtıüzerindekihukukunuiltizamedeceğinitaahhüdederek,kendisineAynaroz’danpekuzakolmayan,îstirimun(Strimon)nehriüzerindekiYasovo’daikametgâh139gösterdi.SultânMurad’ındulsevgilisi«DespotJorj’unkızımuttakîyeçariçeMara»140oradahâl-iuzletteyaşıyordu.KardeşiJorj’unvefatındansonraPoilşehrindengetirmişolduğu-KontDöSiley’dendulkalmış-hemşiresiKaterinberaberindebulunuyordu.141142143Lazar’mdulkalanzevcesiElen,kızınıBosnatahtıve-lîahdinetezvîcveSırbistanKrallığı‘mPapa’yamalikâneşeklindetakdimetmeksuretiyle,Sırbistan’ıTürkler’inelindenkurtarmakistedi.PapadavekiliKardinalSenAnjelovâsıtasiyle

145146

Sırbistan’ınhükümranlığınıkabuletti.SırbistanBoyar’larımemleketlerininşusuretlebahşolun-masmdanveKraliçe’ninKatolikmezhebinegösterdiğiteveccühtenhoş-nûdolmayarak,Osmanlılar’ınhükümranlığınıPapa’nınhükümranlığınatercîhveSadrâzamMahmûdPaşa’nınbiraderiMiselAbugoviç‘ikendilerinereîsintihâbettiler.144Elen,

parlakihtiramlarlaAbugoviç‘ikaleyecelbederek,esirlerarasındaMacaristan’agönderdi.MahmûdbusıradaPrizrin’i145itaataltınaalıyordu;hiçbeklenilnıediğibirzamandaSemendireÖnündegörünerek-Elen,hazîneleriyleberaberserbestçeçıkabilmekşartıyla-mevkiiilkteklifteteslimaldı.Vişeslav,Çernov,Belastenakaleleri,Semendire’ningösterdiğimisâleuydular(8Teşrinisani1459);Milçevyakıldı.146147148AneasSilvius’ainanılmaklâzımgelirseiki-yüzbinahâlîesiredilmiştir.İştebusuretle,Kostantiniyye’ninfethindenaltısenesonraSırbistanOsmanlıDevleti’ninbirvilâyetiveeskiTribaliyenler’inpayitahtıolanveikidefaOsmanlılar’mhücumunamukavemetedenSemendire,yahutSpandropTürkiye’ninkuzeyindemüstahkembirmevkiolmuştur.I.Mehmed’inrakibi

Mûsâ1414150151

(817)‘de,üçgüntopladöğdüktensonraşehrizaptetti;lâkinbir

müddetgeçinceiadeedilerek,SadrâzamHalilPaşa’nın-tzladi

muharebesindeesiredilen-biraderiMahmûdBeğ‘infidye-inecatınınödenmesinehizmetetti.NihayetMahmûdPaşabirbirinitakipedenikisenezarfındaikidefamuhasaraederek,birincidefa-kiemlâkvergisinin149bütünOsmanlımemleketlerindebirçiftöküzbasmayirmiüçakçeye150çıkarıldığısenedir-muvaffakiyetenailolamadıysada,ikincidefa-kitalihsizCem’indoğumyılmatesadüfeder-tambirneticeeldeetti.151Bizansîmparatoru’nunkardeşleriikiMoradespotuDimitriusveTo-mas,kendilerinitehdîdedentehlikelerigörmemekhamakatındabulunarak,aileihtilâflarıylakendilerinezaafvermektenbaşka,yapacakiyibir-şeybulamıyorlardı.II.Mehmedkudretininhudutlarınıgenişletmefırsatınıhiç

kaybetmeyerek-Evranos’unikitorunundanbiriniArnavudluk’a,diğeriniSırbistan’agönderdiktensonra-Moraordusununkumandasınıbizzatelinealdı(15Mayıs1458).

SultânMehmed,Kostantiniyye’ninfethindenbaşkabirşeydüşünmediğivebütünkuvvetinibumaksatiçintoplayıp,bumaksadahasrettiğizaman,RumvatanperverlerininsonkalıntılarıMora’yagöçtüklerinden,Padişahdaonlarınoradasonnefesinivermekteolanhükümetlerinirahatsızetmemeğemuvafakatgöstermişti.Bugeçicianlaşma,Spart’ıikametgâhyapanDimitriusilePatras’dahükümsürenTomas’ıte’mînekifayetetti.İkikardeşinarasındakiittifaksızlık152intizamdanmahrumbirtakımArnavudlar’ınmemleketleriiçinegetirilmesineyolaçarak,bunlarıniseisyandagecikmedikleriniveikikardeşin,hükümranlıklarınıancakOsmanlılar’ınmuâvenetiylevesenelikağırbirvergitaahhüdüylenasıleldeedebildiklerinievvelcenakletmiştik.Türkler’eMora’nınfethinikolaylaştıranvaziyetleridahaiyianlamakiçin,ozamanmemlekettebirbiriyleçekişenfırkalarabirnazaratfetmekmünâsipolur.

Kostantin,payitahtınımüdâfaaederkensilâheldehayâtıterkettiğizaman,«Arhont»lar«hakk-ıekberiyet»iletacınvârisiolanDimitrius’uimparatorilânetmekistediler.Batıdahavaî,hırslı,zâlim153birtabiatsahibiolanküçükkardeşiTomas,hükümetionaterketmeğekat’iyyenmuhalefetettiğinden-Arnavudlar’ınihtilâlipekyakındaellerindenalacaklarıtehdidinigöstermektebulunan-Morahükümetiniaralarındataksimetmekmecburiyetihâsıloldu.

Sayfa36

II.Mehmed’edenkfakatmaharetveiktidardabenzeriolmaktanuzakolanTomas,onunsiyâsetinitaklîdetti.154GlarenzaveAhaîmemleketlerinizaptetmekiçinbukazaların-kendisininakrabasındanbulunan-hâkiminibirâmân-nâmeilePatras’agetirterek,oğullarıylaberabermahbesdeaçlıktanöldürdü.3uvahşîlikleriAhaiPrensi’nindamadıhakkındadaicrayakadargiderek-kayınpederininesaretisırasındaizdivacacür’etetmişolduğuiçin-gözleriniçıkarttı;burnunu,ellerini,kulaklarınıkestirdi.Mora’nınenbüyükemlâksahiplerindenolanTeodorBukali-durumundanötürühâizolduğunüfuzdandolayı-gözünüvemallarınıkaybetmekcezasınauğradı.EmanuelKantakuzeniçindeböylebirtuzaktertiplenmişsede,onlardandaha

bahtiyarolarak,kurtulmanınbirçâresinibuldu.RumcaisminibirArnavudismiyledeğiştirmeksuretiyleisyanhâlindekiArnavudlar’ınhoşnûdluğunucelbedip,onlarınbaşınageçerekbütünmemleketitahrîbettivePatrasileSpart’ıikametgâhittihazederek,ikidespotumuhasaraetti.155Mehmed,şukarışıklıkzamanını-haklıolarak-fetihtasavvurlarıiçinenmüsaitfırsatolarakgördü.1458Mayıs’ımnonbeşinde(hicrî862)İstanbul’danhareketleKorint’iablukayaaldıveordusununbakiyyesiyleMorakıt’asında-eskidenAhaifederasyonununbirparçasıolan-Filius’a156kadarilerlemektedevametti.AncakFilius’unArnavudkumandanıDuksias,şehrişiddetlibirmukavemetgöstermedikçeterketmemeğekararvererek,Osmanlıordusunu-müstahkemvebütünarazîyehâkim-birtepeüzerindekarşıladı.Mehmed,başlıcamevkilerinelegeçirilmesindensonra,mutlakapençesinedüşecekolanbirdüşmanileuğraşmayıfaydasızgörerek,Tarsusüzerineyürüdü.Oranınmuhafızlarıilkihtardateslimoldular.Pâdişâhüçyüzdelikanlıyıberaberalarakşehrebirmuhafıztâyinettivemıntıkanındahaiçerilerineyürüdü.Tarsus’dateslimolanArnavudlarfirarteşebbüsündebulunduklarından,onlarıkorkunçbirmisâliledehşetedüşürmekiçiniçlerindenyirmisiişkenceedilmeküzerealındı;ayaklarınınveellerininkemikleritokmaklarlakırılarak,buhaldeölümlerinibeklemeğemecburoldular.Buvahşetinicraedildiğimevkî«Tokmak-Hisar»nâmınıaldı.157DahaiçerideveyüksekbirnoktadabulunanveHalkondilastarafındanismizikredilmeyip,fakatFranzes’in«Etus»158dediğiyerolmasılâzımgelenbelde,suyunçevrilmesisuretiyleokadarmüzayakayadüşürüldüki,ahâlîsi,ekmeklerini,kestikleriyükhayvanlarınınkanıylayoğururlardı.BubaskıaltındaezilerekteslimolacaklarısıradaYeniçerilerduvarlardantırmanıp,içerigirerekşehriyağmayabaşladılar.BuradanMehmed,ordusunu-Akobededenilen-Rupelabeldesine159doğrusevketti,kiArnavudlarveRumlaraileleriyleorayıbirilticayerihâlinegetirmişlerdi.îkigünhücumdansonra,Pâdişâh,askerindenbüyükbirkısmınınyaralanmışolduğunugörerek

00

00

>,

03

C/3

163Neşrl’de«Pazenilea»,Solak-zâde’de<Becene>.

164Halkondilas’da«Muhle»;Franzes’de«Muhlu».Sa’dü‘d-dîn,Neşrî,Solak-zâde«Mihlu»yazarlar.«Mochlia»yâhud«Mochlion»Tripoliçe’denMantine’yegidenyolüzerindekâinMukli(Moukli)kasabasıdır.DefterdarTursunBeğ,târihinin75.va-rakındaişbuMoraseferindeSelemenk,Hulumiç(Halumiça),Gardik,Yıldız-Hisar,Toprak-Hisar,Mihlukalelerininalındığınıbeyâneder.

çekileceğisırada,şehrintemsilcileriitaatleriniarzetmeğegeldiler.Binalarıntahribindenictinâbolunduysada,ahâlîsiİstanbul’anakledildiler.MantineyoluylaPazenika’ya163doğru,harekettedevamedilerek,Pazenika’nınArnavudmuhafızlarıKantakuzenvâsıtasiylePâdişâhtarafındanteslimedavetedildi.Arnavudlar’ınKantakuzen’inteklifinemuvafakatetmemeleriüzerine,bunlarımüdâfaayateşviketmişolmasındanşüpheedilerek,Kantakuzengözdendüştü;Arnavudlarise-Türkleristihkâmlarıneteğinekadargelmişolduklarıhalde-mukavemetgösterdiler.İkincigünMehmed,bumevkiiterkileTeje’yeyaklaştıveondansonra-Tomas’mkapanmışolduğuSpartüzerinemi,yoksaDimitrius’unçekildiğiApiyadorüzerinemiyürüyeceğinibilmeyerek-tereddüdiçindekaldı.YolunTeje’denilerisinin,askeriçingeçilemezdurumdaolduğunuöğrenmesiüzerine,ordusunuTejekazasındaMuhlaüzerineyürüttü.164BumevkîAzanesDimitriustarafındanvedahaziyâdesarpbirdağüzerindekiçetinmevkiiilemüdâfaaolunuyordu.Yalnızbirtarafındangirilmekmümkünolduğuhalde,ocihetteüçkatduvarlakorunuyordu.Ordugâhkurularaktoplaryerleştirildi.Suyoluçevrildi.Evranos-torunuîsâ,mevkiintesliminiteklifetmeküzerebirtercümanalarakAzanesilegörüşmeğegitti.Halkondilas,Osmanlıme’mû-rununPâdişah’ınkudretinigöklereçıkardığıveRumkumandanınınMuh-la’nınkuvvetinimübalâğaedennutuklarınıanlatır.BeyhudekonuşmalardansonraPâdişâh-yegâneyaklaşılabilirveüçkatduvarlakorunmuşolancihetten-kaleyetaarruzetti.Birinciistihkâmağırtoplarvâsitasiy-letoprakyığınınadönüştüktensonra,Azanesikincisininarkasındasebatlamüdâfaaetti.Lâkinyedikantarlıkbüyükbirgülleekmekyapılanyeredüşerek,muhafızlarınzâtenazolanekmeklâzımesinimahvetti.Papas,vatanınahıyanetle,raiyyetinisadıkanemuhafazaedecekyerde,yiyeceğinazlığınıPâdişah’aihbarederek,muhasaradadevametmesiiçinteşviketti.Mehmed,mevkiintesliminitekrarihtarederek,aynızamanda,mahsurlarınyiyecekhususundadüçârolduklarımüzayakayı,içeridekidostlarımarifetiylepekiyihaberalmışolduğunubuihtarailâveetti.BununüzerineAzanesDimitriusveSpart’hLukanosordugâhtaPâdişah’ın

huzurunageldiler.SultânMehmedbunlarahitaben:

-«Efendinizehaberverinizki,Mora’nınşimdiyekadargeçtiğimyerleri,banaâitolmakvehenüzonunelindekiyerleriçinsenelikbeşyüzlibrealtınvermekşartıyle,kendisinesulhvedostlukitasınahazırım.PatrasPrensiTomas’agelince;onadabildirinizkî,hemenmemleketibanaterketmeklâzımgelir;olmadığıtakdirdeelindekisilâhlaonubizzatbenderdestedeceğim!»dedi.

AzanesDimitriusveLukanosbuhaberlerle-müşterekmenfaatlerihakkındamüzâkereetmeküzereTripiner,Pona160(ŞimdikiTripolice)161deyerleşmişolanikidespotugörmeğegittiler.Muhla’nınsukutunumüteâkibKorint,162DespotDimitrius’unkayınıvePalus’unoğlubaşkabirAzanesilediğerbirLukanosNikeforas163tarafındanPâdişah’amüdafaasızcateslimolunmuştu.Despotlar,Pâdişâhtarafındanbildirilenteklifleremuvafakatgösterdiler(Temmuz1458).Dimitrius-Osmanlıordusunungeçmişbulunduğu-FiliazianâhiyeleriyleberaberKo-rintveKalavritacivarınıPâdişah’aterketti.TomasdaPatras’ı,mülha-katındakibeldelerleberaberterkveLazarnâmındakibirmemuriyleteslîmetti.164BusuretlesulhanlaşmasıyapılarakMora’nınbütünkuzeytaraflarıOsmanlıhükümetinegeçti.îlkdefaolarakEksamilon’ugeçmişolanTurhan’ınoğluÖmerPatras’danKalavrita’ya(141)kadarAhai’ninidaresinememuredilerekşehirlereYeniçeriikameedildi.

Mehmed,AkçiauliailesininbirhıyânetiyleTurhan’ınsonundazaptetmişolduğuAtina’yıgörmeğegitti.

Atina’nınsondukasıolanRainer’indulkarısı-VenedikSenatosu’-nunNapoli’deRomanyavaliliğinivermişolduğu-Venediklibirgençaşîlzadeyeâşıkolarak-kocasıgibibirVenedikasilzadeailesindenolan-zevcesiniöldürmekşartıyle,VenedikliyekendisiyleevlenmesiniveAtinahükümdarlığınıteklifetmişti.165Düşes’inkocasıveRainer’inhenüzçocukyaştabulunanoğlununvasisiolmuşolankaatil,Pâdişah’mnezdindebucinayetleithamedildiğigibi,Atinalılar’ınkîniiledetakipediliyordu.Rainer’ingençoğluylabirliktemaiyyetiOsmanlıtabiiyyetinesığındılarki,sonAtinaDukası‘nınyeğeniFrankoÂkçiaolidahîoradabulunuyordu.II.Mehmed,Atinahükümetini,himâyesialtındakiFranko’-yaverdiki,bundan,

gadreuğramışlığınçekiciliğindenyararlanılmakümidediliyordu.166Franko,Atinalılartarafından-Pâdişah’ınemrineuygunolarak-büyüksevinçalâmetleriylekabulolundu.HükümetininbirinciişiolmaküzererakîbesininölümünesebepolanDüşes’iMegar*dahabsveidametti.îlkzevcesininkaatiliolanVenedikdelikanlısıda,ikincizevcesiDüşes’inkatlindendolayıFranko’yuithametti.BununüzerineMehmed,çekişmeyi

bertarafetmekiçin,Atina’yıkendinâmınazaptetmesiniÖmer’eemretti.Ömer-PadişahtarafındanTebveBeotivilâyetinivaadederek-Franko’yuhazîneleriylebirlikteçekilipgitmeğekolaylıklaiknaetti.Bununüzerinedirki,Padişah-Ömer’insiyâsîmanev-ralariylebukadarsulhperverânebiryoldaneldeetmişolduğu-Atina’nınziyaretinegitmiştir.SultânMehmed,Akropolis’inmevkîvehaşmetini,okadarmahfuzolanlimanıngenişliğinigörüncebüyükbirhayretle:

-«DinvedevletböylebiryerinelegeçirilmesindendolayıTurhan’ınoğlunanasılmüteşekkirolmasın?»demiştir.167

SultânMehmed,şehrinbütünâbidelerini-herbirinigörerek-ziyaretettiktensonra,Mora’nınikidespotunuakdedilensulhüzerineyemînettirmekveDimitrius’akızınıntezvîciniteklifetmekiçinbirelçigönderdi(Teşrinievvel1458).168Despotlartalepedilenyeminiettiler;Dimitriusda-evvelkikitaplardagörüldüğüüzereekserisiBizansprensesleriniharemlerinedâhiletmişolanseleflerininutançvericimisâllerineuygunolarak-kızınıverdi.169Fakatokadarutançvericiveondandahafazlameş’ûmolmaküzere,diğerdespot,verdiğiyemîniazvakitiçindenakzetmekcürmünüişledi.170Franzes’inbundandolayıMora’nmkaybedilmesinesebepolmaklaithamettiğiLukanosNikeforas’ıngösterdiğidelillerebinâen,TomasMoraRumlarıylaArnavudlar’ınTürkleraleyhindeayaklanmağahazırbulunduklarınakanâatgetirerek,ahidnâ-meninyemînilete’yîclindenüçaysonra,yalnızTürkler’indeğil,kendikardeşinindealeyhindeaçıktanaçığahusûmetebaşladı(Kânunusâni1459).BuhıyanetiicraedenşahsınmuâvenetiyleTomasTürkler’denyalnızKalavrita’yıaldı.171Lâkin

kardeşinden-bundanböylememleketlerininidaresikendilerineâitolacağınıahâlîsinevaadederek-Karitena(Şubat1459),Ayayorgi,Burdunia,Kastriçaşehirlerinizaptamuvaffakoldu.MessinaKörfezi’ndebulunanZarnataveKalamatekasabalarınımuhasaraetti.HâlbukioaralıkkardeşiDimitriusdaaskeriyleTomas’ınelindekimahallerdenLeontarîveAkoba’yıistilâediyordu.172LâkinenmusîbetlibelâArnavudlar’dıki,Franzesbunları«Enahlâkıbozuk,enfaydasızvedâimabirdespottandiğerininhükmüaltınageçerek,birpazargünüiçindeüçdefaefendideğiştirir,»birkavimolmaküzereyâdeder.173Korint,Patras,AmiklaTürkleriisefırsattanistifâdeilekatigâreteder,dâhiliçekişmelerdenkendilerinimuhakkakbirharâbîyesev-kedendespotvearhontlarlaistihzaederlerdi.174BuaralıkSultânMeh-medÜsküb’debulunarak,MahmûdPaşaMacaristanseferindenalmışolduğuesirlerikendisinearzediyordu.Pâdişâh,MorakarışıklıklarınıTurhan-oğlu’naatfederekonuazledip,yerineHamza’yıtâyînetti.175Hamza,Patras’mRumlartarafındanmuhasarasınıkaldırdırttıktansonraDespotDimitrius’unmüttefikisıfatıyla-Tomas’ıniçinekapanmışbulunduğu-LeontariÖnünde

göründü.Tomas,davetolunduğuharbikabulemü-sâidbulunduysada,bilhassaSipahilerkumandamYûnusBeğ‘inmâhi-rânehareketleriylemağlûpolduveikiyüzadamkaybetti.176Rumlar’ın,Arnavudlar’ın,arhontlarm,despotlarınelinegeçmeyeneşyaTürkler’inşikârıolarak,177tahribattâbvaktekadardevamettiki,nihayetikikardeşvâkîzayiatlarınınnekadarbüyükolduğunuvebüsbütünmahvolmağanekadaryaklaşmışbulunduklarınıhesapederekKoriça’damülakatveSpartMetropolidininicraettiğiLitoryaÂyîni’ndeikisibirliktebulunarakyenidenyemînetmeksuretiylemusalehaeylediler.178SultânMehmed,ikikardeşinittifakındanhaberdarolmasıüzerinedahilîmuharebeyiTurhanoğluÖmer’inhatâsınaisnâdettiğigibi,budefadaHamzaPaşa’yakusuratfederek,onunyerineGeliboluBeğivedonanmakumandanıZağanosPaşa’yıtâyînetti.Zağanos’unMora’yavusulündeOsmanlılarlaaçıktanaçığamuhâsımhaldebulunandespotlarınyardımcısıolanaskerlerinderhaldağıldığıgörüldü.Tomas,budefadaOsmanlılar’akarşıyemininibozmuş

olmasınınneticelerinidüşünerek,kardeşininhâkimolduğuarazidenLakonyaveMessina’yımuhasaravebusıradakendihesabınaPâdişâhilemuhabereyegirişti.Mehrned.UzunHasanaleyhindeAnadolu’yaaskerşevkitedârikindeolduğundan,şuüçşartile,yâni:RumaskerleriTürk’kalelerindenuzaklaşmak;vergiolarakseneliküçbinlibrealtınverilmek;birTürkelçisiningönderileceğiKorint’eyirmigünekadarDespotbizzatgelmeküzere.Tomas’ıntekliflerinidinleyipitibâretti.Tomashepsinivaadetti;fakatvergiyitedârikedemedi.MehmedbunaÖfkelenerek.Anadolu’yaaskerşevkiniertesiseneyete’hîrederek,ikikardeşaleyhineMora’yadoğrubizzatyürüdü(13Nisan1460).179Korint’teAzanes’inkayınıDimitrius’uzincirevurdurduktansonra.Spartönündegöründü.Dimitriuskardeşitarafındanhıyanetgördüğügibi,kendisideYunanistan’ındâvasınahıyanetetmeksuretiyle,birilticamahallibulmakiçin.Pâdişah’mordugâhınagitti.SultânMehmed,kendisinimültefitânekabuletti,kızınızevceolarakkabuledeceğivaadindebulunduveMora’mnterkindendolayıkendisinebirbedelödeyeceğinibildirdi.VeDimitrius’uordudaalıkoyarakSpartşehrineTürkmuhafızlarıtâyînettiktensonra,Kastriçaüzerineyürüdü.Beldederhâlhücumilezaptveyağmaedildi.LâkinelegeçirilmesikaabilolmayanbirmevkidebulunankalemukavemetederekbirçokYeniçeriler,duvarlarınyu-kansmdanaşağıyadüşürüldüler.Bununlaberaberkaleninüçyüzkişiolan-muhafızlarıidamettirdi.180

DahasonraLeontariönündegöründüki,şehrinsakinlerikadınlariyle,çocuklarıylaGardikakalesineilticaetmişlerdi.ÜmidsizbircesaretlebirmüddetAzaplar’mhücûmlannamukavemetettilersede,şecaatlerikendilerinikurtaramıyarak,şehir,hücumlazaptedildi.

CN

Mora’dadiğermevkilerincesaretinikırarak,kendiihtiyarlanyleteslîmolmaküzere,hertaraftantemsilcilergeldiler.AyayorgikumandanıKrokontelos-kiFranzes’intâbirince«Timsah»181nâmınıalmasılâzımgelir-Pâdişah’ınayaklarınakapandı.182BatıtaraflarınınenmüstahkemikilimanıolanAvarinveArkadyateslimoldular.Arkadya’nınonbinibulanahâlîsizincirlerevurularak,Mehmed,bunlarıidamedeceğitehdidindebulunduysada,civardakikariyeleri«şenlendirmek»üzereİstanbul’anakledildiler.Rumlarüzerindeicraolunanvahşîliklereşâhidolmakiçinmaiyyetinde

götürdüğüDimitrius’unre’yimucibincePadişah,Evranos-torunuîsâBeğ‘i-şehriteslimalmakvedespotunzevcevekerîmesinialıpgetirmeküzere-Doğucihetine,yâniEpidor’a,sonrakiadıylaMonambazia(Malvaziya)‘ya183gönderdi.184NikolaPaleolog-damarlarındacereyanedenkanadespottanziyâdelâyıkolduğuiçin-onunemriyleşehriTürkler’eteslimdenimtinaetti,185186fakatPrensesilekızınınserbestçegitmelerinemüsâadegösterdi.Mehmed,bunlarımevkileriylemütenâsipbirşekildeağırlamakiçinbirhadımağasıvererekPeuti’yegönderdiveDespotDimitrius’undaberabergitmesiniemretti.KardeşiTomas,LeontariveGardika’nındüşmesindensonramuvaffakiyettenümidinikeserek,Kalamata’yıterkile,Hıristiyanmemleketlerindesığınacakbiryerbulmakiçinçocuklarıylaberabergemiye

191

binmişti.

Sultân,henüzmukavemetedendiğerşehirlerinelegeçirilmesinibeğ-lerbeğiZağanos’atevdiederekkendisi-Venedikliler’debulunanModonvePiluslimanlarınıbizzatkeşfetmeküzere-sahilboyuncailerledi.BuikincişehrinönünevardığızamanDespotTomas’mgemisihenüzlimanda’,yâhudsahildengörülecekbirnoktadaidi.Venediklilerbuprenseoralardanuzaklaşmasınıihtarederek,sulhdavedostluktakararlıolduklarınıPâdişah’ayenidenifâdeettiler.187BununlaberaberTürksüvarileriPilusetrafınıtahrîbdedevamederekArnavudlar’ıesirettiler.Mehmed,kuzeyedoğruyürüyerek,yoluüzerindebulunanvehenüzteslimolmayandiğerşehirleri,yâniPostiça,Lestrene,Patras,Kalavritabeldelerinifethetti.188BusonşehrincesurkumandanıolanArnavudDoksas189ki-Franzes’intâbirinegörenePâdişah’a,neDespot’a,nedeAllah’ınasâdıkolmuştur-ikiyebiçildi;muhafızaskerlerinyabaşlarıkesildi,yahutesîrolaraksatıldı.PaleologSgurumalo190tarafındanmüdâfaaedilenKaritena,ancakşecîânebirmüdâfaadansonra

teslimiyetgösterdiğigibi-Paleologlar’danbirdiğeriolanGreças’ın191müdâfaaetmekteolduğu-Salmenikoskalesi,şehirteslimolup

yağmaedildiktensonradamukavemetetti.NihayetGreças-ric’atihaleldarolmamasıiçinOsmanlıaskeriordugâhınıkaledenbirfersahmesafeyenakletmekşartiyle-mevkîiniterkedeceğiniPâdişah’abildirdi.SultânMehmed,Paleologlar’ınşecaatlerinehürmetenbuteklifemuvafakatettivekaleninteslimalınmasını-Zağanossunyerineeskimevkiineîâdeolunan-Hamza’yatevdîederek,büsbütünçekildi.AncakPâdişah’ıngitmesindensonradakale-Greças’ınhafifsüvarikumandanısıfatiyleVenedik192hizmetinegirişinekadar-tambirsenedahamukavemetetti.ZağanosPaşa’nınHamza’yahalefolduktansonramevkiinitekrarselefinevermeğemecburolmasıSanta-MariakalesiArnavudmuhafızlarıhakkındagösterdiğihıyanettendolayıdırki,Pâdişâhbuhareketinepeköfkelenmişti.193Zağanosbunlarınserbestçegeçmesinesözverdiktensonra,birkısmınıidamettirmişvekalanlarınıdaesîralmıştı.194SultanMehmedtarafından,verilmişsözünbozulmasıyolundavâkiolanhareket,Rumlar’ınmevkilerinikısabirmüddetzarfındateslimettirmekgibifaydalıbirneticesağlamışolduğuhalde,Zağanos’unmuamelesihenüzitââtetmemişolanbeldelerinArnavudmuhafızlarıüzerineaksinete’sîrederek,onlarınsilâhlarıylasonunakadarmüdâfaalarınayolaçtı.Mehmed,kendisininizincehareketetmişolankumandanınazliyle,doğrudandoğruyafiilinideğil,bununicrasındagösterilenmaharetsizliğicezalandırmıştı.Atina’yavardığında,FrankoAkçiaulininmüstakilbirhükümette’sîsetmektasavvurundabulunduğundanhaberdâroldu.Muteberkişilerdenon’uderhâlrehinolmaküzereİstanbul’agönderilerek,ZağanosdaFranko’nunizâlesineme’mûroldu.DukalıktanazledilmişolanFranko’yubayrağıaltınadavetlegeceuzunmüddetteklifsizcekonuştuktansonra,husûsîbirlütufolmaküzereonukendisininçadırınaiadeile,oradaboğdurdu.195SonAtinaDukasıolanPâdişah’ıneskinedimininakıbetibunamüncerolarak,bütünYunanistanOsmanlıhükümetinegeçti.DespotDimitrius’aİnoz(Aynoz)beldesiikametgâhgösterilerek,tuzlalarınvâridâtiylesenelikaltmışbinakçe,

maişetinetahsisedildi.196197198AncakMehmed,onunkızınıbundanböyleharem-isultâni’debulunmağalâyıkgörmeyerekhizmetindebulunanyalnız

202203

birhadımağasıdaalındı.DespotTomashazîneyerineAya-Andre’ninbaşınıniskeletikalıntılarınıalarakAvrupa’yafiraretmişti.AncakRoma’yagitmezdenevvel,Monambazia(Mal-vaziya)şehriniMora’nıngüneydoğuhükümetiylemübadeleetmeyitek-lîfetmeküzere,mahremlerindenArhontRalles’iKorfu’danPâdişah’agöndermişti.Ralles,SultânMehmed’iAşağıMakedonya’daveKaraferye(Beroya’)debuldu.Ralles,maiyyetiyleberaberderhâlzincirevurulduysada,birkaçgünsonraPâdişah’ıninfialisükûnetbularak,mahbuslannhürriyetiniiadeettiveeğerDespotbizzatgelir,

yahutkendiyerineoğlunugönderirse,hakkındariâyetvehürmetgöstereceğini,aksitakdirdeistediğiniyapacağınıbildirdi.199SultânMehmed,«MoraFâtihisıfatıyleEdirne’yedöndü.200

SultânII.Mehmed,şusuretlecülusununonuncuveKostantiniyyefethininyedincisenesinde,Venediklilerelindebulunanbirkaçlimandan201başka,bütünMora’yıelinegeçirmişti.Lakonia,Ahai,Attikprenslerinitutmuş,sürmüş,boğazlamış,şehirleriyıkmış,yakmış,ıssızbırakmış,mü-dâfîleriniidametmişti.

Mora’daRumlar’ınhükümetkalıntılarıdabusuretleyıkılmışoldu.Ancakşubedbahtmemleketsilâhiletalihinmüsâadesinemazharolamamışise,ekseriyafaydasızvefakatdâimaşereflimukavemetlerdengeridurmadı.TürkleraleyhinehusûmettopraktayerleşmişveRumlar’daır-sîbirşevki-tabiîolmuştur.Milletinistiklâliiçinüçyüzaltmışyedisenedalgadalgakanlar

004S

Sayfa9Sayfa10Sayfa11

Sayfa12

>,03

C/3

LO

«S

>

03

on

Sayfa16Sayfa17Sayfa20

CN

«S

LO

CN

Sayfa26Sayfa2700CN

>,

Sayfa29Sayfa30TCElAes7C¥ES

LO

on03

<jn

Sayfa37Sayfa39Sayfa40on03

<jn

Sayfa44LO

f03

>>

03

vo

>,

03

on

akarak,nihayetasrımızdaYunanistan,müteaddüerlemuhâsamadanmuzafferâneçıkmışvebuayrılıştandolayıkaybettiğibirmilliyetikazanmıştır.207

207Yunan’ınistiklâli,ovakitAvrupa’nındurumuyanlıştakdiretmesineticesidir.LordAberdinin1854târihindeparlamentodaverdiğinutuktahakikati’tirâfolunmuştur.(CevdetTârihi,c.12,s.285).İstiklâlinkazanılmasındaNavarindahîunutulmamalıdır.MaamafihbunlarmâzîyeâidveOsmanlılarcaahvâl-ihaziranınkabulütabiîolarak,istikbâleâidmenfaatleriseOsmanlıdevletiileYunandevletininmusâfât-ikâmilesindevehattâittifakın-dadif.

Hammer,(BaronJosephVonHammerPurgstall)BüyükOsmanlıTarihi,ÜçdalNeşriyat:2/9-45

ONDÖRDÜNCÜKİTAP

II.MEHMED’İNFETİHLERİ

Kostantiniyye’ninzaptındanberiyedisenegeçmişolduğuhaldeSultânII.MehmedAvrupa’dakifetihleri,Yunanistan’ınitaataltınaalınması,SırbistanveArnavudlukmuharebeleriileokadarmeşgulolmuştuki,bumüddetzarfındaAnadolu’yaayakbasmağavakitbulamadı.Sırbistanitaatettirildi;lâkinArnavudlukİskenderBeğ‘inkahramancasebatısayesindeistiklâlinimuhafazaetmişti.Mora’daBizansimparatorlarınınhükümranlıkbakiyyeleriOsmanlısilâhJanyleortadankaldırıldı;fakatTrabzon’dabirKommenhenüzRumİmparatorluğuharabeleriüzerindehükümdarlıkediyordu.BusonhükümetiyerindibinesokmakiçinAnadolu’dabirmuharebeiktizâediyorsada,evvelâRumelitarafınınasayişinite’mînetmeklâzımgeliyordu.Busebepledirki,II.MehmedMora’nınfethinimüteâkibdenilebilecekbirzamanda,İskenderBeğilesulhahidnâ-mesiİmzalanmasınakararverdi.II.Murad’ınvefatındanberiArnavudkahramanıhakkındasükûtettik;buonsenezarfındaİskenderBeğ,aleyhinegönderilmişolanordulara-dâimaşânveekseriyamuvaffakiyetle-karşıkoymaktangeridurmamıştı.Osmanlımüverrihleriyalnızbumüddetiçindedeğil,ondansonrakiyedisenezarfındadahîİskenderBeğ‘inmuharebelerihakkındahiçbirşeysöylemeyerek,SultânMehmed’inbizzatArnavudluğahareketinekadarEpirkahramanındanbahsetenezzületmezler.Osmanlılar’ınmağlûbiyetleribildirmekhususundaonlarıngösterdikleriihtiyatauymağa

hiçbirsuretlemecburolmadığımızgibi,İskenderBeğ‘inhayatındakivak’alarınakledenAvrupalılar’ınsözleriniişitmekvazifemizicâbındandır;şukadarki,bumuhtelifmuharebelerinbütünahvâlvevekayiihakkında-onuntercüme-ihâliniyazandiğermüverrihlerinhepsineme’hazolanBarletikadartafsilâtvermekcihetinegidemi-yeceğiz.Dahamühimvak’alarilemeşgulolacağımızdan-Barleti’nineserindeYedi’denOnbirinci’yekadarüçbüyükkitaptauzunuzadıyaanlatılan-buonsenelikvukuatısıkıştırarak,şuüçneticeyeircaedeceğiz:

Sayfa481-Muharebevemuhasaralar,

2-MozesveHamza’nınİskender’denayrılışı,

3-Birincimütârekeveonutakipedenikisenelikmusâleha.

II.Mehmed’incülusunumüteâkibİskenderBeğ‘inyeğeniHamzabirTürk

askerîkuvvetininyineHamzaadınıtaşıyankumandanınıesiretmişti.202Osmanlılar’ındiğeraskerşevklerindedâhidörtbinTürk-İskenderBeğ‘inmızrağını203birtarafındanbirtarafınageçirdiği-kumandanlarıDbereasileberabermaktulolmuşlardı.DahasonralarıİskenderBeğ-Sırbistan’dakişanlımuharebelerininaklettiği204-HunyadveKapistrano’yumisâlgöstermeksuretiyle,askerininşecaatinialevlendirerekArnavudluk’taBeigradmevkiinimuhasaraetti.Bumevkiinmuhasarasındaaskerîstratejinokta-inazarındangayetmâhirânetedbirleruygulayarak,kendisinikaleninsahibiaddetmektebulunduğuhaldeimdâdyetişmesinin205ümidiyleakdolunanbirmütârekeninyürürlüğegirmesindenevvelSevali206birOsmanlıordusuylayetişipgelerek,Arnavudlar’ımağlûpetti.İskenderBeğavınıelindenkaçırmışolmasındandolayıbüyükbiröfkeyekapılarak-müzâkeremeclisinde,yahutmuharebemevkiindeşiddetlibirduyguyakapıldığızamanlarolduğugibi-altdudağınınçatlayıpkanfışkırdığınıhissetti.207Beşbinşecâatlimuhâribkaybettiktenbaşka,enmahirkumandanlarının,ensâdıkdostlarınınve-ismiAma-vudluk’unbirkazasındaebedîkalmışolan-Mozaki’ninkaybedilmesiyledebirhaylikederlendi.ÖlülerarasındaMorenapolishalkından-hemenhepsiMozaki’ninyanındacanvermiş-yardımcılarıdabulunuyordu.BugalibiyettenmağrurolanTürkler,maktullerinİstanbul’agöndermekiçincesedlerledolumuharebemevkiinidolaştılar.208MuharebemeydânındakalanArnavudîariricüsseliolduklarından,Türklerşuhareketleriylenetürlüadamlarlauğraştıklarınıgöstermekistiyorlardı.İskender,buşecâatliadamlarınnaaşlannıtahkirdenkurtarmakiçinenseçkinaskerindenyedibinkişiyisilâharkadaşlarıhakkındasonvazifeyiifâyame’-mûretti(8).Vemağlûbiyetinden

mahcûbvesilâharkadaşıDebreliMozes’inkendisiniterkileötekitarafageçmesindendahaziyâdemüteessirolarak,çadırındakaldı.İskender’iStefigradmuhasarasındandöndürmüşolanbuhâin,Arnavudluk

Belgrad’ındavâkîolanhücumlardaçekilerek215SevKarintiye,îstirya(Stirya)eyâletlerinidolaşıpSONALTINCIKİTAPONYEDİNCİKİTAPORomasarayı,ozamanakadarŞövalyeler’inPâdişâh’

1Hammer,(BaronJosephVonHammerPurgstallJBüyükOsmanlıTarihi,ÜçdalNeşriyat:2/5-7

2«Defterd&r»demektir;dasılkieskidenmaliyedairesinetdiare-idefteri»•derlerdi..(Mütercim).

3Hammer,(BaronJosephVonHammerPurgstall)BüyükOsmanlıTarihi,ÜçdalNeşriyat:2/7

4AyasofyaKilisesiFâtihtarafından-Salıya,tesadüfedenfetihgünü-teslimalınmışveogüncamietahvil

edilmiştir.DördüncüCuma’yatesadüfetmişolmakla,ogüncumanamazıoradaedaedilmişveSultanMehmednâmınahutbeokunmuştur(Sa’dÜ‘d-dîn,c.1,s.429).MetindeRumtârihlerindenmenkûlolduğazannedilen«alay>,i$bucumaalayıolacaktır.(Mütercim,.)^

5Sa’dbinVakkas,Fâtih’ten,sekizyüzseneönceAcemkisrâlarmınmeşhursaraylarıolanEyvân-ıMedain’egirdiğizamanSûre-iDühan’daâl-lPir’avnhakkındanâziiolan«K«mterekûmlncAimâtinveuyûnin…»âyet-ikerîmesinitezkâretmişti.Hakanı,Eyvân-ıMedâinhakkındakibirkasidesinde«Zerrinterekû?,berkû,rû,kemterekûberhân»mis-raiylebunaişareteder.Tercümemecmuasınamüracaat(Mütercim).

6FetihtensonradördüncügünDukas’agöre31Mayıs’a;Fran-zes’egöre1Hazîran’atesadüfeder.Dukas,kendihesabınagöredördüncügünolan1Haziranvekayiinimeskûtgeçer.LâkinFranzes3.kitabınsonbabındatafsîlenzikreder(M.Î.kısmındaİstanbul’unfethitârihinebkz.).

7Franzes,3.kitabinnihayeti;Altertab’ı.

8«Tem.enni-idevam-ıbereket>mânasınakullanıldı(Mütercim).

9MeryemKillsesi’nicamietahviledenH.Mehmed’dir.Kaatemir’in,ha-tâenÂlî’ninşahadetineistinâd

iledediğigibi(c.2,s.120).I.Selimdeğildir.

10Bizansmüverrihlerininİfâdesiolduğundan,garezdenhalîdeğildir.Mt

11BiryangmesnasındazayiolanbuberâtınsıhhatiI.Selimzamanında-Kostantlniyyefethindehazırbulunmuş-birYeniçeri’ninşah&detiyleiabâtolunmuştur.Kantemir,119.

12«Fâtihİstanbul’uteshirvesûrvebârusunuta’mîretükdeSüleymanbegnâmkulunuİstanbulsü-basısıtâ’ylnileta’ntfr-tşehriânatevvlzeyledit(Sa’dü’d-dln,c.2,s.447Mütercim)

Franzes,3.kltaıbinnihayetlerindebunları«sürgün»diyeadlandırır.(Mütercim’inilâvesi:MttverrüıHammerbukelimeyisürgünmânâsınaanlamıştır;vâkıâomânâdadahîkullanılırsada«ilerisürmek»tabirindenanlaşıldığıveçhilesevkmanâsınagelir;burada,bumanâdadır.)

13İstanbulyağmasınaşâhidolanSpandojinoKantakuzinobuhusustaşöyleyazar:

«QuintiacertigiorniMaomettofeceintendere,chetuttiquelli,iqualihavesseropotutoprovarelalornobilitaegen-tilezzadisangue,sarebbonostativiemeglioprovistisottoilsuogovernochesottoquellodegl’ImperadoriCristiani,affer-mandoch’eglinoneracosagiusta:chelepersonnenatedinobilsanguedovesserohaverdisagioetandareaccentandoperDio.Ecosialcunidiloromaleaveduttis’andaronoafarscriverequelgiorno,ch’eradisegnatoaquestoeffetto,nelqualsipensavanochesidovessefarloroprovigione,chefûildidiSanPietroQuiviraunatipercommissionedisultanMaometto,atuttifutagliatalatesta.»ThedorSpandojinoKantakuzino’nunşerhi,Franzes,1453,s.37)Spandojino,bunlarınhayattakalıp

dakendisigibiTürkler’indostuolmalarındanşüpheedilerekIV.AdriyenzamanındabütünHıristiyanmemleketlerindemahbûsvesefîlâneölümemahkûmolanRumlardandahaazacınacakbirhâldebulunmuşolduklarınıyazar.

14İstanbul’unfethindenbirkaçgünsonravezîr-iâzamİbrahimPaşa-zâdeHalîlPaşatevâbiiylehabsolunupkırkgünsonrakatiolunarak,kendisinebağlıolanlarsalıverildi.(Nuhbe’dentelhis,s.28).Müterciminfikrinegöre,HalîlPaşa’nmkabahatiSultânMurad’ıntekrarcülususırasındaFâtihhakkındamuğfilânemuameleetmesidir.İhtimâlkiPaşa’nmbuhusustamesaîsiSultânMehmed’inpekgençolmasındandolayı,II.Murad’ıntekrartahtaçıkmasıhususundadüşündüğüfaydayadayanmaktadır;lâkinyenipadişahartıkkendisineemniyetedemiyorvegeçmiştekimuameleyiunutamıyordu.YoksaBizanslılarınPaşa’yabalıklariçindealtıngöndermesiefsânekabilindengöründüğügibi,No-taras’ınihbarlarıdamevsukaddolunamaz.OsmanlıDevletininenbüyükrütbesinitaşıyanHalîlPaşa’nın,canıdudağındaolanBizanshükümetinehâmîolmasınanasılinanılabilir?Paşa’nınkendisiithamediliyorsa,etrafınedenhabsolundu?FakatFâtihyinenisbetenâdildirki,bunlarısalıvermiştir.İdamınınkırkgünsonrayabırakılması,Edirne’dehalkınefkârınınanlaşılmasımütâlâasındanneş‘etetsegerektir.

15Osman-zâde’ninHadtkatü‘l-Vttzer&‘sı.(KâtipÇelebiTftkvhnüt-Tevâilh*-inde(İstanbultab’ı,s,174)HalliPasa’nmcülushususundaSultânMeh-med’lnkendisineincinmişolduğuvefetihtesulhiçinrüşvetaldığıcihetle,Yedikule’dehapisvekatlolunduğunu858târihiylekaydeder.HocaSa’dtt’d-dlnbubahistesükûteder.Mütercim).

16Kalkonâli(Halkondilas),1,8.

17Münşe&t-iFeridun’da:202numaraMısırSultâm’na203onuncevâbı;204MekkeŞerifl’ne,205cevâbı;207numaraîranhükümdarıCihan-şah’a208cevabı.(İstanbulfethindeAzîz-iMısrînalŞ&n’a-MollaGürânlinşasiyle-yazılmışolannâme-ihümâyûnİstanbulmattouuMünşeat-!Feridun’un22S-231vecevâbı231ve232sahlfelertndedir.Aziz-iMısrbazınefishediyelergönderiyor.Şerifces-Seyyİdi’l-Ahsenlel.İdânlel-Hasen!>yeyazılmışfetih-nâme-ihümâyûn232ve233veyineMekkeŞerifinegönderilmeküzereAzîz-iMısr’airsalolunannâme-1hümâyûn233-236veadıgeçenşeriftarafındantebrikhediyeleriylegelencevftbnâme236-237saıhîfelerdemünderictir.tranŞahıCihanşahMİrzâ‘yaHocaKerîmiinsasîylemuharrernâme-ihümâyûn237-241vecevâbı241-243sahlfelerdedir.îran34*1*damufassaldefterileberaberhediyelergönderiyor.Azîz-iMısrveMekkeŞerifiilemuhaberearapça,İran$*-hı‘ylefarsçadır.(Mütercim).

18Dukas,13,s.177.KalkondU,9,s.142.Kalkpndil’enazaranMidillide-Trabzongibi-iklbindukavergi

19«VenediktarafındanfirariHıristiyanlar’agösterilenmisafirperverlikgerçidefalarcaOsmanlılar’ın

hiddetinesebepolmuşisede,budefagelipilticaedenRumlar’ıVenedikCumhur’uaslareddetmemiştir.Koleti(Coleti)‘yeinanılmaklâzımgelirse,RaguzaahâlîsiKomnenler’i,Laskarisleri,Paleologlar’ı,Kan-takuzenler’idostçakabulvemümkünolanhertürlüyardımıifâetmişlerdir.»Engel’inGeschichtedesFreistaatsRagusa,s.176.

20Dukas,13,s,177.

21Franzes,4,14,s.85;Alterbasımı.Pöküvil’edemüracaat,4,s.244.Hlomuça,yâjhutTunusKulesi,bugünHalemostir,yahutKuleMuzlnamıy-layadolunur.

22Kalkondil,1,13,s.128,Balebasımı.

23«Etprofectoparamaşerat,quinresPeloponnesltranslataeeasentad

Albanos,niAsanesprofectusinjanuasregisabeoexercltumimpetras.set.»(Metindekiİfâdeninmehazıdır.«Hazan»kelimesi«Hasan»İmlasında,olduğundanmüslümanİsmiolmasıhatıragelirsede,buşahsınKorln,tRumkumandanıolması,müslümanbulunmasınamanidir.GalibaHammer’nidemeTıazıaynennakletmesibundandolayıolacaktır.Me’haz,Kalkondll’inlâtineetercümesiolduğuistidlalolunuyor.Mütercim).(16)

18

241423’de,Ch*on*conadcalcemDucae’dan.

25Franzes,4,14.

26

İşitilerek;hatırdakalmışbirrivayete«öre,Hz.Farukkendisindentalimatİsteyenbirvaliyeguhatt-ıhareketiçizmişti:«Tahvlf-iİsrar,ter-gîb-iahyar».Mütercim.

27Halkondilas,RumcametindeTürkler’denTurhangalibslgösıylabahseder.

28Halkondilas’ın«Barbustenis»adınıverdiğikapılarınboğazmdafclBar*dünyal,Yunanistan’daSeyahateserinde,2,s.594.

29HalkondUas,1,8,s.129.

30Kezalifc,1,130.Tanm-Gr«aticia(Türk-Rum)târihi,s.17.

31Kezalki,130,Balaıbasınu.

32Türkçedeğil,Rumcaolanaşağıdakivesika-kibirnüshasıAvusturyaİmparatorlukhanedanıveKraliyetEvrakHazînesindeVenedikHükümetievrakıarasındamahfuzdur-burayanakledilmeğehercihettenlâyıktır.

Türkçetercümesi:(SultânİkinciMehmed’inTuğrası)«Devletimizinbütünarhontlarına;evvelâbütünmaiyyetiyleberaberarhontGirSfantazes’e;bütünmaiyyetiyleGirMa-nuelRaol’e;bütünmaiyyetiyleLaskariGirDimitrius’a;DiploBateziler(*)’e,Kalkeliler’e,Pagomeniler’e,PrankoPoleliler’e,Peroponililer’evediğeravdetarzusundabulunanlara!Zât-iHümâyûnumsizeselâmeder;işbufermansizei’lâmedecektirkimuhteremAğamHasambeis(HasanBeğ)burayagelmişvesizinavdetletebeamdanbulunmağıarzuettiğinizihu-zûr-ışahanemearzilegeriçağırılmanızılûtf-ihümâyûnumdanistid’aetmiştir;binâenaleyhtalebettiğinizruhsatnameyigönderiyorum.Müslümanlarınmu’tekîdolduklarıNebi-yiÂ’zamMuhammedveyediKur’ân(**)yüzyirmidörtbinpeygamberimizvebelimizekuşandığımızkılıçnâmınavepederimHudâvendigârruhunayemînederimkinesize,neevlâdınıza,neemvalinizehiçbirfenalıketmeyeceğim;bilâkissiziâsâyiş-ihâlüzereyaşamağaterkedeceğim,ohâldekihervakittendahaiyibulunacaksınız.Buniyetdeolduğumhâldetambiri’timâdaşâyânolanişbuemir-nâme-ihümâyûnuimzaeyledim.Kostantiniyye,26Kânun-ievvel.»

33Dukas,38,sr145.

34Kantemir,&,160.

35Kantemir,II.Mehmed’inSaltanatZamanı,en»işaretlinota,1,s.121.(Metinde«Momle»denilmişİsedehaşiyede«kadld»(kurumuşetparçası)aynenmezkûrdur.Mütercim).

36Rostantindj-yeveBoğaziçi,2,s.90.

37

Dukas,52,s.178.

38Dukas,1,179.

39TuraçveondannaklenEngel,SırbistanTârihi.

40Dukas,s,179.

41Ostroviça,Neşrîtarafından(s.200),«Sivrice-Hisar»veîdristarafından.(varak:87)«Sivrihisar»ismiylezikrolunuyor,İdrisbundanbaşka«Onulkal’ası»ndandabahseder.

42îstroviçyahutîstroviçaSa’dü‘d-dîn’de-Neşrigibi-SivriceHisar’dır(c.2,s.449).Hammer’in34no.ludipnotundaOnuldediğikaleSa’dü‘d-dîn’de<s.449)AmûleHisan’dır.

43Hunyâd,İmparator’aolanraporunda(Katona’yamüracaat,1,13,3,s,964)Fırûz’u«Priz»beğyazar,Turuçdaöyle,s.970.

44Hunyad’ınNandoralba’danyazdığırapor,Katona,s.965.

45Neşrî‘yegöreüçyüzbinakçe(varak200).BuiseMauraceD’Ohsson’anazaranotuzbindukaeder.«Sırbiyyevergisi1454’-deotuzbindukayaiblâğolundu.»(c.3,s.438).

46Engel,SırbistanTârihi,s.406;Dukas’anazaran,42,s.179.(Hunyad’ınavdetiSırbistanDespotu’minvergivermeğemuvafakati,Pâdişâhileharbekudretsizliklerindenneş‘eteylediğiaşikârgörünüyor.Müterc.)

47VenedikelçilerineFransızca«bayie»tâbirolunurki,İtalyancası«balyostur.(Mütercim).

48Lojiye,VenedikTârifıi,7,s.99,MarinoSanoto,6,s.288.MouradjaD’Ohsson,7,s.44.

49Dukas,52,s.179.HacıKalfa’nınTafcvtmü‘t-Tevâiîh’inde858senesi;îdrîs,varak:86.

50Çırpıcı,çukavesâireyibasansan’aterbabı!«ÇırpıcıÇayırunınnedemekolduğubumânâdananlaşılır.«Savetiers»lügatineistinaden«kunduraeskicileri»diyetercümeolunmuşisede,ale’l-ıtlakayakkabıİmâl

edenlerolmaklâzımgelir.

51Dukas,42,s.179.

52îdrîs,varak88.Osmân-zâde’ninHadîkatü‘l-Vüzerâ‘sı.M.D’Ohsson(3,s.326)vezîr-iâzamlıkmakamınınancaksekizayboşkaldığınıbeyânetmesiyle,altıayhatâeder.HacıKalfaTakvîmü‘t-Tevârîh’indeEskiSaray’ıninşasını1456Kânûn-i

(*)Bateziler,yâhudVatezilerherihtimâlegöreRumİmparatoruVatazo’nuntorunlarıdır.DiploBatezilerisegerekana,gerekbabacihetindenolmaküzereonlardangelenlerdir.Krosius’unRum-TürkkitabındaThedorZigo-mala’yabakınız.OradamüellifmümtazbirnecâbetsahibiolanbuailelerdenVrales,Muzalon,Notaras,Kranzoloras,Mamales,Laskaris,OgeniU3ileKantakuzen’denindirmekteolduğuzamanınındiğerailelerindenbahseder.

(**)Hammer,«YediKur’âminnedemekolacağınadâirbâzıihtimallerilerisürüyorsada«Seb’a’ü‘I-semânt»mukabiliolmaküzereyazılmışolacağımuhakkaktır.(Mütercim).

evvelininyirrnidördündebaşlayan852senesinekoyar.NeşrîileİdrîsMahmûdPaşa’nınvezîr-iâzamtâyinolunduğuzamantemelleriatıldığınızannederler;Dukas1454senesineçıkarır.Bumüverrihdahaziyâdeit’imâdalâyıktır;husûsiyleHacıKalfa’nındiğerbirhatâolmaküzereKostantiniyyefethini15Rebîü‘l-evvel’eyâni29Mayısyerine25Marttârihineçıkarmasıiletatbikolunursa.(İstanbul’unfethinintârihihakkındaMütercim’inİlâvelerikısmınabkz.)

53Osman-zâdeEfendi’ninTerâckn-iAhvâl-iVüzerâ‘sındaMahmûdFaşa’ninHırvatasıllıolduğubeyanolunmuştur.Halkondilas(7,s.837)şöyleyazıyor:«Maternogenretryballus,paternogeneregraecuserat.»(ValidesiSırplı,pederiRum).

54HacıKalfa’nınRûm-lH’si,s.92.

55NovoperdabiSa’dü‘d-dîn’de«Novaberda»imlâsıylezabtedilmiş-tir,veeskidenII.Muradtarafındanelegeçirildiğinde«Feth-iŞedâd-ger-ihısn-iNovaberdera»unvân-imanzûmiyleveznegetirilmiştir.

561HacıKalfa’nınRûm-ili’si,s.144.BuşehirMartinier’inCoğrafyaLugati’ndeOteliusileLeonklavi’yeatfenmünderiçtir.Lâkinbuikimüellifinbelirsizbıraktıklarımevkii,ancakHacıKalfatarafındantâyînolunmuştur.Novoberda;ekseriya,Bosna’nınbirbeldesiolanNoviBazar(Yenipazar)ilekarıştırılmıştır;hattâSakızlıİzidor’untabiiLeküvibunuMacaristan’dakiNeogradzannetmeğekadarvarır.

57Kosova’daI.Muradşehidolduysadamuharebekazanılmıştı;muzaffe-riyetinsemeresizayiolmadı.Mütercim.

58Dukas,43,s.181.

59Beyoğlu’ndabugünmevcudolanFransiskenKilisesi,buCenevizâilesininismiyle,yâniSanta-MariaaDraperisnâmıylaadlandırılır.

60«Tüvaz»,altıkadem’denibaretbirnevieskiölçü(KaatAus-ıFransevî,Ş.Sâmt).

61Bu«Kirikos»uLesbos(Midilli)DukasıKirikosyahutKiryakosİleka-nştırmamalıdır.Halkondilas,10,s.165.

62«Turei,qulscelusejusmodigenerosumfacinusacstratagemaprudensaestimaturisunt.»(Naklolunanibareninme’hazıdır;bu.Dukas’mdüşmancazannındanibarettir.)(Dukas,43,s.183).

63Dukas,43,s,183-185.

64HaUcondilasdahi(i,8,s.148,Balebasımı)buvebadanvePâdişah’ınFilibe’deİkametindenbahseder.

65Dukas,44,s,185-187.

66«Comesclassium».

67Bkz.Dukas.HacıKalfa’nınkapûdân-pasa’larcedvelindeBaltaoğlu’numüteakibYûnusPaşaikrolunmusveHamza’danbahsolunmânııştır.

68Truva(Troie)KüçükAsya’nınkuzeybatısındabulunanveşimdiBigasancağından(Çanakkaleilimülhakatından)ibaretolanTruvakıt’asınınmerkeziveTruvadevletininbaşkenti.Sonraları,Beşyekeköyününonkm.doğusundaveKal’a-iSultânîye’-nin40km.güneybatısındaHisarcıkkaryesinde(Eskiîstanbul)AlmanyalıDr.Şelimantarafındankeşfolunmuştur.Kaamusü‘l-A’Iâm,Ş.Sâmî.

69Bkz.Dukas,44,s.150.

70Halkondilas’da«Ntaria».

71Bratutu’daSa’dü‘d-dîn,2,s.168,

72«AdAenummovit,quâreceptâabductisquepuerilisaetatismaribusacfeminisAdrlanopolimcontendlt».Dukas,4,s.189.

73

îdris,varak:88;Neşrî,varak;:199;Âlî,Yedincifasıı;Solakzade,varak52;Ravzatül-Ebrâr,varak:264,

HacıKalfa,Takvtatfit-Tevârlh,859(1454)Vekâyii;DefterdarDursunBe*Târihi,varak:52.

74HacıKalfa’nınRuili’si,s.196veİnoz,s.68.

Ferecikkadısıdergâh-ipâdişâhîyegelerek«İpsalaveFerehalkıAynözlılardanbîzârkaldılar;üserâonlarailtîcâediyor;bedelinialmadıkçagerivirmiyorlar;Pâdişâhınhâssıolantuzlayadataarruzediyorlar»yolundaşikâyetetti.«Çâresinebakanız»cevabiyleîâdeedildi.MüteakibenhâssYûnus’uçağırupkendisideberrenAynozfethinegideceğinibeyânileYûnus’unonparçaya(kadırga)azabdoldurarak-mahall-iteveccühinikimseyehabervirmeksizin-otarafagitmesiniemreyledi.«YûnusBeğhût-girdâr-ikeştîyeyûnus-vargirüpAynozagitdi.MüteakibenPadişahınsancaklarıAynozdagörindi.Aynozbeğikal’ayıteslimemecburoldı;YûnusBeğemr-ipâdişâhîilegiderekTaşoz’ıdaaldı.Ba’zıtârihlerünrivayetinegöreAynozbeğiSemâdirek’ekaçdi;Aynoz’unteshirindensonraEdirne’yeavdet-ihümâyûndabirsâhibetül-cemâlkızınıhedâyâiletakdimederekkendisineZihnetımarıvirilmişisedeyoldamuhafızlarınıiğfalveîdâmile«Frenkcanibine»kaçdı.(Sa’dü‘d-dîn’dentelhis,c.1,s.451.Sa’dü‘d-dînbuvekayî‘nintârihinitâyinetmiyorsada,ilkSırbistanseferininhitâmındanveMahmûdPaşa’nınvezîr-iâzam-lıkmakamınatâyinindenhemensonrayazar.HammeriseNo-voberda,Midilliseferlerindensonragösterir.

75Dukas45,s.190.

76Osmanlılarınadaletlehükümsürmeleriveadalardakiprenslerhükümetininfetrethâlindebulunmasıahâlîninpâdişâhailticasınıicâbettirdiğinden,ozamanınsiyasimuamelelerinegörebunugaspsaymakdoğrudeğildir.Zâtenahidlervedevletlerarasıhukukzamanımızdabilenekadarmer’Idir?Mütercim.

77Dukas,45,s.190.BuİsmaildeHacıKalfa’nınDeryaKapûdanlarıdefterindeyoktur.Halkondilas(7,s.248)İsmail’inhalefiolmaküzere«Zuğanos»u(Zağnos,Zağanos)gösterirki,HacıKalfabunudayazmamıştır.

78Dukas,45,s:190.

79Dukas,1veHalkondilas,7,s.248,kiİnoz(Aynoz),Tasoz,İmrozileSe-madirek’inelegeçirilişindentârihîbirtertiberiâyetetmeksizinbahseder.

80Turuç,55;Bonfinjus,üçüncüasere,s.8.

81İbidusJunii,Bonfinlus,3,18,s.188.TagUaKozu’yanazaranyttzalt-mışbin;Brankoviç‘enazaranyüzellibin.Engel,SırbistanTarihi,s.408.

82Üçyuztopgâliblerinel:nedüşmüştür.Engel,a.g.e.

83Katona’daTagliaKozu,3,s.1068.Engel,a.g.e.,s.4«,yalnızyirmiikikadem,diyor.

84Turuç,55.

85Katona’daTagliokozu,13,s.1070;Turuç,s.1092.

86Halkondilas,«Navesautemerantnumeroducentae».

871MağfiretimutazammınemirnameOfen’dençıkarılmıştır.Katona,3,1078;ancakmuharebe14Temmuz’davukubulmuşolamaz.ÇünküPapa’nınvekili13Hazîran’daorduileBelgradduvarlarıarkasındabulunuyorduki,ertesigünHıristiyanincedonanmasıOsmanlıdonanmasınımağlûpetti.Burada,bîraydanfazlabirtârihyanlışlığıvardır.Katona,Engel,Preybunadikkatetmemişlerdir.BuhusustaBernino’nunPapa’nınTürkleraleyhindemuharebesinedâirtârihîhâtıralarınada(MemoriehistorichdiciochehannooperatoisommipontificinelleguerrecontraiTürchi,Roma,1686)pekemniyetolunamaz.Çünkümuhasara1456’dabaşladığıhaldeo1455’devâkiolduğunuyazar.

88«Manyat»Macaristanasilzadelersınıfınınunvanıdır.(Mütercim).

89Palatin,AlmanyaveMacaristan’davali.Eskitârihlerimizdepekçoktesadüfolunan«ban»dahîmülkihükümranlığınreisineverilenbirÜnvandır.(Mütercim).

90Katona’daTagHakozo(Tagliacozzo).13.s.1078.

91Turuç,55.

92Tagliakozo,kezalik,1079.

93Kezalik.

94Prey,Şuûn(Gerçek),Üçüncükısım,Katona,13,s.1072ve1096.

95Halkondilas,Turuç,55.Tagliakozo.

96«Hasquidemnavesillicorexincendicuravit,neinpannonumpo-testatemredigerentur.»(Metindekiifâdeninme’hazıdır).

97Katona’daTagliakozo,13,s.1075.Katona,s.1065’de,Lehistan’lıtarihçiDlugossİleHunyadveKapistrano’nunraporlarınıdahînaklediyor.

98Halkondilas.

99Katona’daTagliakozo,13,s.1082.

100Halkondilas,s.132;Tagliakozo,a.g.e.,s.1086

101İdrîsveondannaklenSa’dü‘d-dîn.Halkondîlas,«EolocoperemitvirumPannonumrex»(Metindekiİfâdeninaslıdır).

102«Verum.vulneraturfemur>(Metindekiifâdeninaslıdır).

103Halkondilas,a,133.

104Engel,MacaristanTârihi,s.409.

105BelgradmuhasarasınıtasviredenAvrupamüverrihlerişunlardır:Rumlar’danKalkondil(Halkondilas;Chaieocondilas)Dukas,Franzes,Lehistan’aDöLogos,MacarTuruç,İtalyanPsikolomini(AneasSilvius).Hunyâd,Kapistrano,TaglikoçoileNikolaDöFarat’ın-PreyveKatonataraflarındanEngelileGebharditarafındanistifâdeedilmişolan-raporlarınadamüracaat.Bonfinius,eserindeTuruc’unnaklinitercihettiğinden,onungibigayetşüphelitârihlergösterir.Binâenaleyhmuhasaranın6Ağustos’takaldırıldığımzanneder.HâlbukiBel-grad’mkurtuluşugünüyazılmışolanHunyad’ınveKapistra-no’nunraporları22Temmuztârihiyletârihlenmiştir.Halkon-dilasKapistrano’nundahaevvelkivekâyi-ihayâtiyesiniyazdığımahallekadarmuayyentârihgösterir;lâkinşutafsilineredenbulmuşolduğunuanlamakmüşküldür:«Boemospra-gamurbemmagnaminahabitantes,quicolebantApolinem.»(s.134).Dahasonrakişuibarenindeme’hazıbilinemez:«Boemos,quiexsextavidebanturinfecti,utiğnemcolerent,necvellentindereceder,etveramreligionemapprehendere.»(s.124).MuhasarayıyazanOsmanlımüverrihlerişunlardır:îdrîs,varak:91,Neşrîvarak201,Bratoti’deSa’dü‘d-dîn,2,s.174,Âlî,DokuzuncuBâb,Solak-zâde,varak:92,Ravzatü‘I-Ebrâr246,247,HacıKalfa,Takvîmü‘t-Tevârih,Lutfî,Nişancı,Nuh-betü‘t-Tevârîh,TursunBeğ,Hezarfen,Âşıkpaşa-zâde.LûtfîileNişancıyalnız,Pâdişah’mkaleninelegeçirilmesininimkânsızolduğunugörmekleavdetettiğiniyazarlar.Hezarfenyaklaşankışınordununric’atinesebebolduğunubeyâneder;hâlbukimuharebeTemmuzortasındaidi.Diğerleridehepazçokmübhemtâbirlerlebeyânederler.

106Belgrad’dasonmuharebegünüiçinHammer’inihtiyarettiği22Temmuz1456tarihi18Şa’bân8600hicrîtârihinetesadüfeder.Sâ‘dü‘d-dînvediğerleriaynveyıltâyinetmiyorlarsada,seferinsittinvesemânemi’e(860)baharındabaşladığıSa’dü‘d-dîn’dedahîzikredilmiştir.Sa’dü‘d-dîn’inrivayetinegöreKaracaPaşaTuna’nınöteyakasınageçipdeBelgradileKralarasınahâilolmaküzereruhsatistemişsede,paşanınbumâhirânetedbîrimuhaliflerinitirazlarıylereddedilerekdoğrudandoğruya

Belgradüzerinehücumolunmuştur.BukötühareketinneticesiiseKa-raca’yızâyî’etti.SonmuharebegünüFâtih,üzerinehücumeden«Ehrimen-peyker»düşmanınbaşınaokadarşiddetlekılıçvurmuşturki,Sa’dü‘d-dîn’inmanzumtâbirinegöre«Nây-ihalkuminedekoldıikipareseri!»(Nây-ihalkum:Boğaz,gırtlak).Sa’dü‘d-dön,Belgrammuvaffakıyetsizliğini(İstanbulmatbuu,c.1.,s.454-460)tefsîleder.

107Kapistrano’nuntercüme-ihâliiçinsueseremüracaat:«Nâm-ıMukaddesMesih’inMüdafii,l’tlzaj

MezhebininSavaşçısı,KatolikOrdusununKâfirlereKarşıSatkiOlanCiovamüKapistrano’nunHayatveFaziletveAzameti(italyanca);Müellifi:CiovannlBatistaBarberoRomano,Roma,1690,ortaboyda.BueserdeKapistrano‘nunBelgradMuhâsara-smdakifevkalâdevekayii35.bâlbda,213-223.sahîfeleridolduranyüz-seksenaltıkerametinenisbetleikinciderecedekalıyor.(Hammer,bukerametleri,bittabi,İnanmıyarakyazmışsadapapas’ınehl-iSalib’everdiğivaazlarızamanıicâbıncatakdiretmedengeçememistri.«Kâfirler»tâbiri,italyanca’nın«infideli»kelimesininmukabiliolup,bundan,adıgeçeneseriyazanınmaksadıTürklerolduğunuizahahacetyoktur.Burası,eskiAvrupatarihlerindekitaassupeserisözlerin,bizimeskitarihlerdekimutaassi’bânelâfızlardanaşağıolmadığınılsbateder.Mütercim.)

108Hazret-iİsa’nın.Hıristiyanitikadına,göreşeklideğiştirerekgörünüşü.Mütercim.

10928teşrinievvel1344(747).

1101363(766)«nesi.

11129Eylül1396(797).

112Teşrinisani1444(848).

113Dukas.45,s.190;Bernini,s.86.

114Dukas,45,s,190.

115Dukas,a.g.e.

116Halkondil,135.sahifedeİşbuPapaDonanmasınınşevkiniyazar;lâkinsehven;III.KalUcst’inhalefin.Pizamanınakoyar.Iskarampa’nmzaptettiğimahallersırasjndaîmroz’udagösterirki,Dukasbundansözetmez.FakatHalkondilasneTagoz’dan,nedeSemadirek’tenbahseder.

117Engel,MoldavyaTârihi,s.131.Kantemirtn,Moldavya’nınancakJ536’davergite*diyesinebaşladığıhakkındakiifâdesiyanlıştırdemekolur.Halkondilas(4,s.64)vergiyizikretmiyerek,yalnızbu

prensilesulhahid-nâraesiaddolunduğundanbahseder.

118KastamonuHâkimiİsmail’eyazılandavetnameMünseat-ıFeridun’un209numarasındavecevâbı211numaradadercedilmiştir.(İstanbulbasımında,s.243ve244).

119HacıKalfa,TakvlmÜ’t-Tevarlh,s.204.

120Fâtih’inAlîet-Tûsî’yimüderrisliğetâyineylediğicami,eskidenPantokratorKilisesiidiki,Kostantiniyye’ninkadîmtârihindemeşhurdur.Fetih’dedeğiştirilerekZeyrekCamiiadınıalmıştır.(İstanbulveBoğaziçi’nebkzAtl,s.378.Manastırınkırkhücresitalebeninikametinetahsisolundu;Fâtihbunları-vezîr-iâzamMahmûdPaşabirlikteolduğuhâlde-ekseriyahuzurundamünazaraettirdi.VukubulanmesaîlerindenmemnunolarakPâdişâh,müderrisebinakçelikbirkesevehil’atitâsiylemükâfatverdi.

Fâtih’inemriüzerineAlîel-TûsîveHâce-zâdeîmâmGazzâlî’ninTehâfüt’uüzerinebirerkitapyazarak,eserlerinemükâfâtenonarbinakçealdılar.AncakHâ-ce-zâde’ninkitabıterciholunmasıüzerineAlîet-TûsîöfkelenerekOsmanlıülkesiniterkveİran’aavdeteylemiştir;oradailm-ikelâm,mantık,ehâdîs-inebeviyyevetefsîr-iKur’ân’adâirolandörtbüyükeserin-kiMevâkıf,Matâli’,Telvîh,Keşşafdır-şerhlerinehaşiyeleryazmıştır.(Taşköprülü-zâde’ninAhvâl-iUlemâ’sınamüracaat.).

(Tûsî,II.MuradzamanındaOsmanlıülkesinegeldi;Bur-sa’daPâdişâhınbabasıSultânI.Mehmedmedresesinegünde

elliakçeilemüderrisoldu.Fâtih,camietahvileylediğisekizkilisedenbirini-kiZeyrek’dir-yevmîyüzakçeileTûsî’yeverdi.BirgünSultânII.MehmedMahmûdPaşaileberaberdersinegelmişti.Müderris,Şerîf-iCürcânî’ninAdudşerhineyazdığıhaşiyelerdendersveriyordu.Huzûr-isultanîninteşviketmesiylePâdişâhdersindenpekmahzûzoldu.Tûsî’yeonbinakçeilhü“at-ifâhire,talebesinebeşeryüzakçeverdi.SonraberaberAbdülkerim’indersinegittiler.Abdülkerîm,Tû-sî’ninhuzurundadersokutamadı.Tûsîise«BizzatŞerîf-iCür-cânîhâzırolsadersverirdim.»dedi.DahasonraII.Murad’ınEdirne’dekimedresesineyineokadarvazifeiletâyinolundu.İmâmGazzâlîilehukemâyımuhakemeetmeküzereîmâm’ınTehâfüt’ütarzındabireresertahririemrolunmağla,Hoca-zâdedörtveTûsîaltıaydaikmâleylediler.Tûsî’nineseriZuhrunvânmdadır.AsrınulemâsınıntakdiriüzerineikisinedeonarbinakçevefakatHoca-zâdeyebirdeesterihsanolunarak,Tûsî,infialileTebriz’egitti.BiraralıkoradanMâ-verâ’ü’n-nehr’deŞeyhAbdullahNakşbendî-iSemerkandînez-dineazimetveıslâh-ibâtınacehdeylemiştir.Zuhr’danbaşkaeserleri:Şerîf-iCürcânî’ninŞerh-iMevâkıfma,Adudhaşiyelerine,Matâlihaşiyelerine,Keşşafşerhine,Teftezânî’ninTel-vîh’inehaşiyeleryazmıştır.Şerh-iMatâli’-iKutbî’yedahîfars-çahaşiyeyazarak,dibacesiniFâtih’innâmıyletasdîretmiştir.Sa*dü*d-dîn’denhülâsa,c.1,s.456.Müterciminİlâvesi).

121İstanbulveBoğaziçi’nemüracaat,s.572.

122(Hammer’innotuyerineSa’dü’d-dîn’dentelhisolundu)HızırBeğÇelebîSivrihisar’dadoğmuştur.MollaYegân’dantedrisediponadâmâdolmuştur.II.MuradasrındaBursa’daÇelebîSultânMehmedmedresesindemüderrisidi.Hoca-zâdegibi,Hayalîgibiâlimleromedresedenyetişmiştir.İstanbul’unilkkadısıdır.863/1458’de(Sünnetdüğünündenikisenesonra)ir-tihâleylemiştir.Arabça,Farsça,Türkçenazmıvardır.Aka-iddebirkasîde-inûniyyesimakbulvemütedâvildir.Hayâlıonuşerheylemiştir.

123Taşköprî-zâde’ninŞaJkaıku’n-Nutmâniye*si.Sa’düddînveÂH,HızırBeğÇelebî’yiII.Mehmed

Saltanatıulemâsımeyanjndazikrederler.

124«Mücevvidvehafızlartertîl-iKur’ânitdilervena’t-işerifoku-dılar.Kıraatolınanâyât-ikerîmeyeveulûm-iakliyyeyemüteallikmebâhiscereyanitdi.Halviyâtdanhermollamınhissesiöninekonılaraksonrahanelerinegötürüldü.»Sa’dü’d-dîn’denhülâsa,c.1.,s.462.Fâtih,Belgradmuvaffakıyetsizliğininehemmiyetiolmadığınıgöstermekiçintambiraysürenbudüğünei’ti-nâediyordu.DüğündedahîulemânınsohbetleriylevakitgeçirmesiPâdişah’ınilmenekadarmuhabbetiolduğunugösterir.

125Neşri,varak:202;Bratutu’daSa’dü’d-din,2,İ79.DefterdarDursun,varak:58,budüğünhakkındatafsilâtverir(BizimtârihlerinttâdesiMü-tercim’inİlâvelerikısmındaözetlenecektir.).

126İkincigünmeşâyîhdavetolunarakzikrvetevhîdolındı.«ke-limât-izevkıyyevemusâhabât-işevkıyyelerinden»pâdişâhmün-şiraholdı.(Sa’dü‘d-dîn,kezâlik).

127Üçüncügünmülûkveümerâyavesipâhaziyafetvirilereksi-lâhşÖrlerhünerlerarzitdiler.Atkoşusıicraolınaraköndüllervirildi;kemân-keşlerna’llervepuladlevhalardeldiler;tîz-en-dâzlaratkoşarikenyükseksırıklaradikilmişaltunlımaşraba-laranişanalarakbunlarmükâfâtenuranlaravirildi.DÖrdüncigünfukara,erâmil,eytâm,umûmhalkıt’âmolındı.Düğünbiraysürdi.Sonraikişehzademansıblarınagitdiler.Sa’dü‘d-dîn’dentelhis,s.462-463.Sûr-iHitân-iBâyezîd,derEdirne,861,Takvî-mü‘t-Tevârîh.

KâtibÇelebi862*de«Zuhûr-iYeniDünyâbi-mübâşeret-iKolon(Kolomb)-iEfrencîeztaraf-iIspaniye»diyekaydeder.

128Sünnetdüğünününtafsilâtınıvebusıradaicraolunanmü-mârese-ibedeniyye(spor)oyunlarınıyazanHalkondilasovakitvezîr-iâzamveRumelibeğlerbeğiolanMahmûdPaşahakkında«Machumetes,filiusMichaelis,maternogenereTry-ballus,paternoGraecus.»(MihâloğluMahmûdPaşa’nmvalidesiTribal’li-Sırp-,pederiRum’dur)diyor.(Balebasımı,s.37).Taktal(Tactale)‘denbahseder-derki,bugünküİstanbul’unbirmahallesininismiolan«TahtÜl-kal’a»(Tahtakale)dir.(bkz.İstanbulveBoğaziçi).Nihayetcanbazlardanbahsile,fakatbukelimeyi«Tampezin»hâlinesokar.

129Arenpek«Şuûn»,varak:1261.Celley,«Şuûn»,varak:110,JuliusCaesar,İstlryaTârihi,6,s.187.

130Dukas,55,s.192;İstanbulveRoğaajlçi’nemüracaat,1,s.619.

131«NamfaiccumprimusinterducesJanuarumferretexercitumpropriumalerepotuit.»Halkondilas,a.g.e.,137.

132Sa’dü‘d-dln,Neşri,İdrls,Solak-zade,bukaleleri«Resao»,«Kuruca»,«Branice»diyeisimlendirirler.Bratutu’yamüracaat,2,s.186(Sa’dü‘d-din’deRasau.Amul,Save,Geruçe,Brançe.c.1,s.564,Mütercim)

133Bratutu’daSa’dü‘d-dîn,2,s.186.Neşri,varak:204;İdrîs,varak:95:Solak-zade,53.

134HacıKalfa’mnRûm-Hİ‘sl,s:52.

135Osmanlımüverrihleriyle,MariniveBratutu’da«Ostrovica»yerine«Sivrice»yazılıdır.

136Güvercinlik.(Mütercim).

137Sa’dü‘dîn,Neşrî,îdrîs,Solak-zâde.BuhusustaHalkondilasdaOsmanlımüverrihleriylemüttefiktir.Halkondilas,esirlerinnaklinivepadişahatakdimolunduğunusöyler:«RexprofectusestinScopiorumurbem,etibimoratusest,utaudiretsiquidnovarumreruminstituerentPannones-Commissoautempraelio,infugamversisunt,pauciseopraelioamissis;quidamCaptİadregamabductisunt.»(Balebasımı,10,s.144).

138Engel,SırbistanTarihi,s.416.Raitsch.3,222.

139Engel,a.g.e.Siandojino,s.46.

140Raitschtarafındanmuhafazaolunmuşolan13Nisan1479tarihlibirvesikayıbuveçhileimzaediyor.

141Engel,a.g.e.,s.412.

142«Suzerainete»karşılığıolarakkullanıldı.

143SırbistanveRomanyaas:lzâdegâmmnunvanı.

144^144HalkondilasMahmûdPaşa’nınbiraderiMişel’inSırbistanboyarlarıtarafındanriyaseteintihâb

olunduğunuşuifadesiyleyazar:«VerumTryballiconfluebantadMachumetisfrateremMichaelem,quiTryballorumpricipemegreat.»(9,s.144).Engelbuhusustaşüpheedersedeisabetlideğildir;çünküMah-mûd’unvalidesisırplıolduğunadâirHalkondilas’ınyedincikitabındaki«MaternogenereTryballus»sözlerinidetasdikeder.Bucihet,eneskiOsmanlımüverrihleriolanNeşrîveÂşıkpaşa-zâdehafîd-zâdesişehâdetleriyledete’yidedilmiştir.OnlarSemendireHâkimi’ninMahmûdPaşa’yavalidecihetindenkardeşolduğunusöylerler.

1451458(862)‘de.Engel,Su-bMaATârihi,s,414.

146Engel,a.g.e..s.415,

147Hallcondilas,3,s.56.

148ButârihinikincicildindeOnuncuKitab’amüracaat.Türklerovakitbirincidefaolmaküzere-Venedîkliler’denaltmışsenesonra-muhasaratopukullanmışlardır.GuicciardinfninİtalyaTâi%i’nedemüracaat,1.

149Metninburasmdaki«emlâkvergisi»«arazîvergisi»olacaktır.Çiftbaşınaiblâğolunduğumikdâr,Sa’dü’d-dîn’enazaran23değil,33’dür:»Resm-içiftyiğirmiikiiken33kılındı.»

150Sa’dü‘d-din,Solak-zâde,varak;53.

151Sa’dû’d-din,Solak-zâde,864(1459).İtalyanmenbâlarındanalanSismon-di,Semendire’ninelegeçirilişini1458’dezikreder.MariniSanuto’nuhbirkronolojikcedvelinenazaran,şehirancak15Nisan1460tarihindeteslimolmuştur;buiseSırbveTürkmenbâlarındanalınanmalûmataaçıktanaçığamugayirdir.

Cem’indoğumtârihi27Safer864,cumaertesigecesi.

152«Tantaeraladiscordia,chesitrovavatraDemitrieTommasosufratello,chel’unonevrebbemangiatoilcuoraH’altro».Spanda.jino,s.29.

153Spandajino,s.41«qualeveramentefûtiranno*Metindekiİfâdeninaslıdır.

154FâtihhakkuıaaBizansmüverrihlerindenintikaledenbuiltifat(!)tenkidebiledeğmez.

155Spandajino,s42.

156Halkondilas,DokuzuncuKitabınbaşlarında,Osmanlımüverrihleri«Felek(Fizik;Felik)diyeadlandırırlar.Bratutu(s.184)«Telek»diyor,îşbuFiliusşehrindeeskiçağdaGanimede,Hebe,Dioscuresmâbedlerinegüzellik,gençlik,kuvvetnâmınaibadetolunur,bütünMoraşarablanarasındameşhurolanomıntıkanınşarabıiçinbağbozumunâzımıolannamınıarz-ita’ztmâtedilirdi.(Puzanias,1,2,s.12.)

157Halkondilas,Sa’dü‘d-dîn,Solak-zâde,tdrîs,Âli.

158Pranzes,4,15,s.86.

159

Sa’dü‘d-dîn’denvâzıhananlaşılırki,Halkondilas’mRupelaveFranzes’inAkobedediğimahallerinİkisi,aynışehirdir.

160Franzes,1,4,s.15.

161BizimtârihlerdeTarâpuliceimlâsındadahîgörülür.Mütercim.

162Bratutu«KorlnUi«Korka»yapıyor.AşıkPaşa-zâde(Vatikannüshası,s.341)«Mora’nınkilidi»dediğiAydoz(Aydos)kalesiyleşüphesizki«Akro-Korint»lmuradediyor.

163Franzes,1,4,15.

164Kezalik.(141.)Kezalik.

165Halkondİlas,1,9,s.142.

166«Quoperamoremabususfuerat,utlertur.»(Halkondilas,s.153).(Metindekiifâdenin-bizcemevsükıyeüşüphegötürür-me’hazı).

167QuantagratiadebeturlegenostrâOmariTurchanisfilio.»(Aynentercümesi:«DînimizTurhan-oğluÖmer’eteşekküretmeğenekadarborçludur?»Halkondilas,s.122.

168Halkondilas,s.143;Franzes,4,s.16.

169Bizansmüverrihleriböylegörmekistemişlerdir.(Mütercimi,

170HalkondilasveFranzes,beyanedilensahifeler.

171Crucii(Kruçü)’nin,TürkveRumTârihi’ndeRumvekâyii,s.17.

172Franzes,1,4,16.

173Franzes’inArnavudlarhakkındakibutakdiricevabtanmüstağnidir.(Mütercim)

174

Franzes,s.86.

175Halkondilas,1,20,s.144.

176Kezalik.

177Franzes,4,16,s.87.

178Franzes,c,88.

179Franzes,4,16,s.88.Halkondilas,1,9,s.148.

180Halkondilas,1,9,s.150.

181«TimsalmnRumcası«Krokondilus»olduğundan,Franzesböyleöirteşbihlebulunmuştur.Mütercim.

182Pranzes,1,4,19.

183(NOT:19)1824’deHâlşehrinde,«1821RumİnkılâbınıGözleriyleGörenBirŞahidinMektupları»

adiyleneşrolunaneserinmüellifiKan-takuzen93.sh.’de«TürksefirleriningelişindeMoramuharebelerinikırâetlemeşgulolduğuhaldeMalvazia’nmI375*debirKantakuzentarafındanelegeçirilmesifıkrasındatevakkuf»ettiğiniyazar.Bizansmüverrihlerindebu«zannedilen»fethedâirbir_işaretyoktur.HâlbukiFranzesMalvazia’nınII.Meh-medtarafındanfethinevebuşelıreverdiğisiyâsîdüzenlemeleredâirbirçoktafsilâtyazmıştır.

184HalkondilasveFranzes,1,4,s.16,ve18.

185HalkondilasveSpandojino,s.44.

186Pranzes,4,18,91.

187Halkondilas,9,s.151.

188Pranzes,4,19,s91.

189Pranzes,kumandanınisminisöylemiyor;Halkondilastasrîhediyor.

190Pâdişah’inHasanAğavâsıtasiyleMorahlar’averdiğiâmân-nâme’de,Pa-leologlar’ınbirşubesiolanSgurumaloailesindendefâatlebahsolunmuştur.

191Franzes,4,19,91.BuGreças-Spandojino’nunMuhimevkiiniMehmed’ekarsıellidörtgünmüdâfaaettirdiği-PaleologGıriciolmakgerektir.Spandojino,s.44.

192Halkondilas,1,mezkûrsahîfe.

193Halkondilas,9,150ve152.

194Franzes,4,19.PöküvllcSantameri»diyor,3,563;4,436.

195Halkondilas,9,s.153.Spandojino,44.

196Franzes’enazaran,(1,4,20,s.92)Limni,İmroz,Semadtrekadalarıvergileridetahsisedilmişti.

197Halkondilas,s:153.

198KezalikveSpandojino,s.42.

199Halkondilas,1,9,s.153;Franzes,1,4,19,s.91.

200II.Mehmed’inMorafethniedâirtranhükümdarıCthanşâh’anâmesiMifcnşeât-ıFeridun’da217vecevâbı218numaradadır(İstanbulmat-buu,s.255-257.Bkz.Müterciminİlâveleri).

201BizimtârihlerMorafethihakkındatafsilâtvermiyorlar.HammerbuvekayîihepRummüverrihlerindenalmışvemütalâalarınıonlarınver-difeimalûmatabinaetmiştir.Rummüverrihleritse,tabiatiylebitarafaddolunamazlar.Butârihinbâzıyerlerindebeyânettiğimveçhile,Endülüskıt’asındaMüslimveMûsevller’denkimsebırakılmadığı,Osman-lılar’mfethettikleriyerlerdetseeskiahalin’nkaldığımukayeseedilinceikitarafınfarkıanlaşılır.Osmanlılar,istilâdevirlerindebulunduklarındanmemleketlerielegeçirmelerisırasındaşehirlerintahribitabiîolduğugibi,ozamanıncevazverdiğitşlerdenolanesiralma(istirkak)kaidesinincereyanettiğiinkârolunmazsada,eskiunsurlarınmevcudiyetlerinimuhafazaetmişbulunmaları,Rummüverrihlerininbuhusustakitfâdelerininbüyükmübalâğalardanhâlîolmadığınıİsbâteder.BumüverrihlerRumlar’adaiyiliketmemişlerdir.

ÇünküşumübalâğakârrivayetlerfethedilenmemleketlerineskiunsurlarıylaTürkunsuruara-fmdakarşılıklıbirdüşmanlıkbeslemeğehizmetederek,herikiunsuruntttihadındandoğacakfaydalanihlâletmiştir.Hâlbuki,Fâtih’inasılmaksadıtdaresialtındakilereeşitmuameleederek,hepsinirefâhiyyetvemedeniyyetesevketmekti.(Mütercim).

202Luniçeros’daBarleti,varak:126.

203Kezallk,varak:130.

204Barleti’deİskenderBeğ‘innutuklarınamüracaat,varak:134.

205Luniçeros’daBarleti,varak:138.

206Barleti«Sebalias»diyor.(Buvak’alarbizimtârihlerimizdebeyânedilmediğiiçin-yanlışlığındaşüpheolmayan-bu«Sevali»İsmiylediğerleriniHammertatbikvetashihedememişolduğugibi,bizdebulamadık.Fakatyukarıda«Mozes>yazılanismin«Musa»veDebreas’m«Deb-reli»damekolduğubüyükİhtimaldir.Mütercim.)

207Barleti,varak:142.

208Barleti,yarak:144.(3)Kezalİk,145.

Belgrad’ındavâkîolanhücumlardaçekilerek1Sevali’ninfâtihânesuretteİstanbul’adönüşündeTürkgalibinerefakatetmişti.LâkinSultânMehmed-kiİskenderBeğ‘inmeziyyetinehayranlığınıbeyânetmekiçinhiçbirfırsatıkaçırmazdı-buadamaÖylebüyükbirriâyeteserigöstermedi.Bununlaberaberâsîİskender’inbaşınıSultanınayaklarıönünekoymaküzereMozestarafındanarzolunanteklifimüsâadekârânekabulederek,butasavvurunicrasıiçinMozes’inemrialtınaonbeşbinkişilikbirorduverdi.2İskenderBeğ,hâinionbinkişiileAşağıDebre’debekleyerekmağlûpvefiraramecburetti.Mozes,Pâdişâhtarafındanhakaretlemuamelegörmesiüzerinekendisinigizliyerekvatanınaavdetle,İskenderBeğ‘inayağınakapandı;İskender»maziyiaffederekonueskibirdostgibikabuletti.3AncakİskenderBeğ‘eenelemvericidarbe,yeğeniHamza’nınhıyanetidirki,SultânMehmed’iniğfallerinekapılarakvatanını,ailesinivedininiinkâretmiştir.4Pâdişâh,HamzaileEvranos’untorunuİsâBeğ‘i5kırkbinsüvârîileArnavudluk’untahribineme’mûretti.BütünaskerionbirbindenziyâdeolmayanveiçindealtıbindenfazlasüvaribulunmayanİskenderBeğ,VenedikidaresindekiAlessioüzerineçekildi.6Hamza,PâdişâhtarafındanEpirVâlîsitâyînolunarak7memleketiharabetti.NihayetMatyaveAlbula(DrinveDrilev:Drilo)nehirleriarasındamuharebeyetutuşuldu.İskenderBeğ‘inazlıkaskerinemukabilmevkiiiyiolduğugibi,arkasınıTemeniundağınavermişti.OtuzbinTürk8muharebemeydânındakalarakDrinnehrinindalgalarıkanaboyandı.9ReisleriîsâBeğçokzahmetlekurtulabildi;lâkinbirsancakbeğiileHamzaelegeçirilerek,İskenderBeğmuzafferbirşekildeKroya’yagirdi.SultânMehmed,muharebeninkaybedilmesindenvesancakbeğininelegeçirilmesindendolayıhicâbduyarakesîrolanbeğinfidye-inecatı(kurtuluşfidyesi)ol?maküzere

onbeşbindukavermeyiteklifetti.Parayı,sulhmüzâkeresinedeme’mûrolanMezidBeğ*legönderdi.İskenderBeğSfetigradveBelgradkendisineverilmedikçeharbearavermekistemedi.10Buna«rağmenMezidBeğ-İskender’intalepleriniPâdişah’abildirmeküzere-birmütârekeakdinemuvaffakoldu;İskenderdeteklifolunanparayamukabilyalnızsancakbeğinivermekleiktifaetmiyerek,mu’teberTürkesirlerindenkırk’ınınhürriyetiniiadeetti.11SultânMehmed,İskenderBeğ’-leharbebiraravermekmaksadınınmüzâkeresiiçinderhâlUmurveSinanBeğler’igönderdi.Veböylecezımnîbirmuvafakathâsıloldu.12ArnavudlukPrensiyeğeniHamza’yıaffetti;Hamza’nınİstanbul’dabırakmışolduğuzevcesiniveçocuklarınıalıpvatanınagetirmeküzere,firaredergibigörünerekpayitahtagitmesinemüsâadegösterdi.Ancakbutasavvuruicraetmeğe,yahuticrasınıistemeğevakitbulmaksızınHamza,zannedildiğinegöre-Drinüzerindekibozgunluğunsebebiolmakhakkında

nefretpeydaeden-II,Mehmedtarafındanzehirlettirilerekhayâtınıkaybetti.13İskenderBeğNapoliKralıAlfons’unvefatındansonrahalefiFerdinand’agiderek,onuntarafındanFransaKralıVII.Şarlaleyhinesilâhınıkullandı.BumüddetzarfındaSultânMehmedMora’yıelegeçirdi.OülkeninfethindensonraAnadolu’yaaskerşevkinigayetgizliolaraktasavvurettiğisırada,İskenderBeğgibibirdüşmana-oğlunurehingöndermeküzere-barışyapmanınveArnavudlukileEpirkıt’alarınınendişesizcetasarrufunuteklifetmeninihtiyataaykırıvesânınamugayirolmayacağınıdüşündü.14İskenderBeğpekma’kûlolmaküzerebuşartıkabuletmemekleberabersulhemuvafakatetti15vederhâlkeyfiyetilânolundu16(856/1461).

BizansİmparatorluğusülâlesininikişubesindenbatışubesiMora’nınfethiylesönüpgitmişti.ŞimdiTrabzontahiniyıkarakdoğuşubesinindekökünükurutmaklâzımgeliyordu.FakatKaradeniz’indoğusahilinde,olmasılâzımgelir;çünküİskenderonuntarafındandefalarcazarargörmüştü.

SultânMehmedtarafındanzehirlenmesizayıfbirihtimâldir.Mütercim).Trabzon’dandahayakınolmaküzereİsfendiyârOğullanmemleketlerinin:payitahtıolanSinopveCenevizlilerinKaradeniz’dekimüstemlekelerininmerkeziolanAmasra(Amastri)bulunuyordu.Trabzon’aburalardangidilirdi.PadişahtasavvurlarınıpekgizlituttuğundanharbhazırlıklarıAmasraCenevizlileriüzerineinidir,SinopTürklerinemidir,yoksaTrabzonRumları‘namıdır,buralarıbilinemezdi.Üçhükümethakkındadahasmâneduygularıvardı.Ancak,nihayetbirilân-ıharbileCenevizlileraleyhinehusûmetiniaçığavurdu.Cenevizlileristanbul’unfethindenberiPadişahilesulhhâlindebulunarak,Bizansİmparatorlarızamanındaolduğugibi,Galata’yıtasarrufetmelerinePâdişah’ınmüsâadegöstereceğineümitvârolmuşvebutalebibirsefirvâsıtasiylearzetmiştiler.Mehmed,Galatahakkındagadrvehiylesuretindebirmuameleyeteşebbüsetmediğigibi,zorkullanarakdaelegeçirmişolmayıp,Kostantiniyye’-ninfethindensonraahâlîsininGalataanahtarlarınıkendiliklerindenteslimetmişolduklarınıvebunlarıkötülükdeğil,iyilikyapmakiçinkabuletmişolduğunubildirdi.Buifâde,CenevizCumhurunuilân-ıharbekararverdirmişolmasıüzerine.SultânMehmedderhâlCenevizlilerite’dîbiçinbirdonanmavebirorduteçhizederek,BoğaziçiyakınındakiGala-ta’yıvermekşöyledursun,Karadeniz’dekiAmasra’yıdaalmağateşebbüsetti.SadrâzamMahmûdPaşayüzelligemidenmürekkepdenizkuvvetlerininbaşkumandanlığınıaldı.17Pâdişâh,Anadoluordusunuîzmid-SapancayoluüzerindekiAkyazı‘danbirçokdevevediğeryükhayvanlarıylakaradanşevketti.18Şimdi«Amasra»vebirzamanlar«Sema-sos»denilen«Amastri»,küçükbiryarımadanınüzerindekâindoğuvebatırüzgârlarındanmahfuzikilimanamâliktir.ÂbideleriningüzelliğindendolayıGenePUn«çeşm-iâlem»

(Dünyânıngözbebeği)adınıverir;19ondansonrakikalemerbabımühimbirticâretbeldesiolmaküzereöverler.20Bumenfaatler,Cenevizlilerinnazar-ıdikkatinicelbettiğinden,sonzamanlardaKaradenizticâretleriiçinmahzenittihazetmişlerdi.SultânMehmed’înilkihtarıüzerineCeneviztacirleriteslimiyetgösterdiler.21Pâdişâh,ahâlîsininüçtebirinişehirdebırakarak-

enyakışıklıdelikanlılarıhassahademesimesleğinesokmakiçinaldıktansonra-üçteikisinibeldeninimârıiçinİstanbul’anakletti.

Pâdişâh,yazınİstanbul’danmuharebeiçinayrıldığızaman22-azyukarıdadahîyazılmışolduğugibi-asılmaksadınıkimsebilmezdi.Ordukadılarındanbirihangitarafagittiğinisuâletmesiüzerine,öfkelenerek:

-«Eğersakalımıntellerindenbiritasavvurlarımamuttaliolsaidi,onuderhâlkoparıryakardım!»cevâbımverdi.23

Bursa’dabirmüddetMahmûdPaşa’nınyüzelligemisininteçhizatınınikmâlinibekliyerek,busıradaeskidenoğullarınınsünnetdüğününe.davetetmişolduğu24SinopBeğ‘iIsfendiyâr-zâdeİsmail’e,donanmaiçinyiyecektedârikinivegerektiğitakdirdebakırmâdenlerihâsılatındanakçeitasınıyazdı.25İkincibirmektupladaİsmailBeğ‘in,oğluHasan’ıAnkara’dakendisininistikbâlinegöndermesinibildirdi.26İsmailBeğ-kibiraderiKızılAhmed27Pâdişah’ınordusundabulunuyordu-emreitaatle,oğlunuAnkara’daFâtih’eta’zîmâtınıarzetmeküzeregönderdi.Hasaniltifatlarlakabulolunduysada,müteakibenşöylebirhaberileiadeolundu:

-«Babanasöyleki,elindekiSinopşehrinişiddetlearzuediyorum;onamukabilFilibehükümetinivereceğim.Razıolmadığıtakdirde,pekyakındaikametgâhındabulunacağım.».28

BusıradaSinopBeğ‘iİsmail’eâidarazîninbüyükkısmı,yânîKastamonukazasıKızılAhmedBeğ‘everildivedahasonraberâtıgönderildi.29MehmedSinopönündegörünerek,MahmûdPaşa,elindekimemleketinyarısıbiraderineverilmişolmasındandolayı,hiçbirsurettemukavemetetmeninimkânıolmadığıhakkında,İsmail’iyazıylavesözlüolarakiknaetmeğemuvaffakoldu.30îsfendiyâr-zâdePâdişah’ınkuvvetinekendiliğindenitaat

gösterdi.MahmûdPaşa,İsmailBeğ‘inkendieliniöpmeğehazırlandığınıgörmesiüzerine,bunameydanvermiyerekve«Büyükkardeşim»31diyerekboynunasarıldı.32Îsfendiyâr-zâde,SultânMehmed’inkendihakkındahertürlühakkaniyetkaideleriniihlâletmesindenbahsederekMahmûdPaşa’yaşikâyetettiysede33bununbirfaydasıolamayıp,Pâdişah’ın

değiştirilmesimümkünolmayankararmaitaatetmeğemecburoldu.İsmailBeğ,teslimiyetiniarzetmesimüdâfaavâsıtalarınınolmamasından

kaynaklanmadığınıisbâtiçin,Sinop’unmevkiiniveistihkâmlarınınhâlinigösterdi.SinopKaradeniz’ingüneysahilindevehemenhertaraftandenizleçevrilmişolarak,ozamanistihkâmlarıdörtyüztoplamücehhezidi;muhafızlarıikibintopçuileonbinmuntazamaskerdenmürekkepidi.MemleketlerininziyamdandolayıYenişehir,İnegölileYâr-Hisartazminatolaraktâyinedildi.BöyleceSinopateşedilmeksizinteslimoldu.34Limandakigemileriçindedokuzyüztono’Iukbirgemibulunuyorduki,Venedikliler’ingemilerindenveAragonKralıAlfons’unyaptırdığıikibintono’lukmeşhurgemidensonra,oçağdabilinenlerinenbüyüğübuidi.Mehmed,buganimetinİstanbul’agönderilmesiniemrettiveondansonraVenediklilerleAragonlular’ınbukabilinşâatınarekabeteyledi.İlkikibintono’IukgemiAlfons’untersanelerindençıkmışolduğugibi,Pâdişâhdakenditersanelerindeüçbintonolukgemiinşâsınıemretti.Ancak,Alfons’ungemisihakkındavâkiolduğugibi,buüçtonolukgemideaçıkdenizeçıkmaksızınlimandabattı.35

Sinop’undaAmarsagibiikilimanıvardır.PekeskizamanlardanberiticarîehemmiyeticihetiylePönkralvefâtihleriningezdikleribiryerolmuştur.BukrallığınkurucusuI.Mitrîdâdşehrekarşıtaarruzlarıyla,Sinopahâlîsinibeldelerinimüstahkembirhâlesokmağamecburetmiştir.PönhükümdarlığıkendisiyleberaberbatmışolanMitrîdâtSinop’upayitahtyaptı.LükûllusSizikhükümetiniortadankaldırıncaSinop’uelegeçirdiveşehregirişinde-firaravakitbulamayan-sekizbinSilezyalı‘ykatliâmetti.AncakşehirsâkinlerininmallarımveSinopşehrininbanisiolduğurivayetedilenArgonutAutulikus’unsan’atlıheykeliniiadeetti.Şehrisüsleyen

san’atâbideleriiçindeBilarusKüresiveJüpiterHeykeliseyredenleringözlerinikamaştırıyordu.Bunlarİskenderiye’yenakledilerekJüpitertstrapisnâmındamuhteşembirmâbediçindema’bûd-ıenam(bütünmahlûklarınyaratıcısıolanmâbûd)ittihazolunmuştur.LâkinSinop’undahaziyâdeiştiharveiftiharınalâyıkbirunvanı,Diyo-jen’invatanıolmasıdır.Memleketinozamankiticâreti,bugünkügibibaşlıcahalat,ipveosahillerdepekbololanpalamutilediğerbalıklardanibaretti.

MehmedSinop’udoğrudandoğruyaidaresialtınaaldı.Bolu’yu(kadirnAdrianopolis)İsmail’inoğluHasan’avePaflagonya’nıngerikalankısımlarını,merkeziolanKastamonuvezenginmâdenleriilebirliktesenelikellibindukavergiilesancakolmaküzere,İsmail’inbiraderiKızılAhmed’evermişidi.36KastamonuTürkhazînesidefterlerindemühimmenbâlarıylacâlib-iehemmiyetolduğukadar,Osmanlıedebiyatıtârihindedahîşiir

ileehemmiyetbulmuştur.Terâcim-iahvâlyazarıLatifi,vatanmuhabbetiylemüncezibolarakbuşehirdedoğmuşolanonikişâirsayar.37Lâkinancakbirkaçızikreşayandır.

SultânMehmed,Sinop’tansahilitakipetmedi.OrdusununhedefiTrabzondeğilde,Ak-KoyunluHânedâm’nınbüyükhükümdarıUzunHasan’akomşumemleketlerimişgibi,AmasyaveSivastarîkıylaErzurum’agidenyolututtu.38Trabzonîmparatoru’ylaakrabalığıbulunanUzunHasanbirseneönce-kayınbiraderiDavidKomnen’inmenafatleriiçin-Pâdişah’abirsefarethey’etigöndererek,împarator’unBâb-ıHümâyûn’aborçlubulunduğuikibinduka39vergininterkinitalepetmişti.An-,cakbusefaretPâdişah’mizzet-inefsinedokunarak,fikirleriuzlaştıracakyerdekızıştırdı.Trabzonüzerinevaz’olunanvergiyidahaemînbirsuretteterkettirebilmekiçinUzunHasandaasrınpadişahınınbüyükbabasıI.Mehmed’inKaraYuluğ(Yülük)‘ahersenevermekteolduğubinhalıilegâşiyevesarıklarıistedi.Elçileraltmışsenedenberiverilmeyenbuhediyeninbirikmişyekûnunudatalepettiler.

Padişahbunlara:

-«Haydi,sizrahatçagidiniz;geleceksenebenkendimgelir,borcumuöderim!»cevâbınıverdi.40

Tokad’mdoğusunatesadüfeden,Sivas’tanikimerhaleuzaklıktaveErzurumyoluüzerinde-kiburalardamünbitsahralardangeçer-kâinKoyunlu-HisarkalesiniUzunHasanbirzamanöncesahibiHüseyin’inelindenalmıştı.Mehmed,RumeliBeğlerbeğiHamzaBeğ‘ibumevkiinzaptına,bumümkünolmadığıtakdirdeotaraflarınhasarauğratılmasıname’mûretti.HamzaBeğsahralarıtahrîbettiveErmenikızvedelikanlılarınıaskerininsaldırılarınateslimederek,bunlarınşikâyetleriUzunHa-san’ınPâdişah’aörkesiniartırdı.LâkinSultânMehmedKoyunlu-Hisar’ı41alıpdaErzincanüzerineyürüyünce,Ak-KoyunluhükümdarıvalidesiSara’yıveÇemişgezekKürdBeğiŞeyhHüseyin’i-sulhmüzâkeresiiçin-kıymetlihediyelerlePâdişah’ıkarşılamağagönderdi.42SultanMehmedBulgarDağıyakınlarınavardığındaelçilerlekarşılaştıvebüyükihtiramlarlakabuletti.UzunHasan’ınvalidesine«ana»diyehitâbederek43veŞeyh’e«baba»unvanıvererek,onlarınarabuluculuğuüzerineUzunHasanilemusâleha44vedahasonraBulgarDağıüzerindenTrabzon’ateveccühetti.BudağyüksekveçıkılmasımüşkülolduğundanPâdişâhhemendâimayayangiderdi.UzunHasan’ınvalidesiSara:

-«Oğlum,bîrTrabzoniçinkendinibukadaryormakçokdeğilmidir?»dedi.SultânMehmedise:

-«Valideseyf-iİslâmbenimelimdedir;eğerbumeşekkatlerekatlanmayacakolursamGaazîunvanınamüstehakolamamvebugünyâhudyarınHuzûr-uRabbi’l-Âlemîn’eçıktığımzamandûçâı—ımahcubiyetolu-

rum.»cevâbınıverdi;dağıgeçti,Trabzon’aindiç259

Trabzon’un260eneskizamanlardaismi,sofraveyamurabbademekolan259FâtihileSaraHâtûnunkonuşmaları:

«-Şâhoğlum,Trabzonkal’asıbukadarzahmete,kendinü-ziyormağadeğermi?Husûsiyleburalardakahtvar;askereza-hîre,hayvanataulafbulunamıyor…»

«-Şâhana,elümüzdekiseyf-iİslâmiledâimacihâdame’-mûruz.Zahmetsizmuzafferiyetolmaz;bukadarcıkyorgunlukbizivazîfemüzdengirübırakmaz.»Haber-iSahîhdentelhis,182-183.

SaraHâtun’un-alâka-imusâharet-itakarrübîile(yâniTrabzonimparatorlarınınUzunHasanailesinekızvermelerindendolayı)-kelâmıgaraz-âlûdidi.Sa’dü‘d-dîn481.Hoca,ErzincanileTrabzonarasındavâki’olup,pâdişâhınbüyükzahmetlegeçtiğidağı«BulgarDağı»diyeisimlendiriyorve«nehutût-ışiâ‘iye-irîsmânîilerifatimikdânnölçmekmüyesser,venerub’-idâireveusturlabilealmakmutasavverdür»diyetasvirederek(burayasâdecemealinialdığımız)şubeyitleriilâveeder:«Akılalmayacakkadardolambaçlıyollar!ÂleminhâkimivekuşdilinedahîvâkıfolanSüleymanPeygamberbileoradangeçmekiçintercümanamuhtâcolurdu.(Sara’yatelmîh’tebulunuyor).Kuv-ve-ivahimedüşerekkalkarakkaçar;budağagidersenkendinizayietmişolursun.Akılondankorkarvetitrer;budağdanhabervermekistersenaklınıverirsin!»Anlaşılan,ZiganaDağıolacaktır.Altıyüzmetreyüksekliğinekadarçamormanlarıbulunurki,gittikçeharâbolmasaağlanacakahvâldendir.600m/ningeçildiği,çamağaçlarınındüzbirhatüzerindetükenmişolmasındananlaşılır.Zigana’nınyolüzerindekienyüksektepeleri1200m.‘yigeçer.Şosevarsadaha-rabcavemeyliziyâdedir.Kışıngeçilemediğizamanlarolur.Mütercim(M.AtaBey)haylîzahmetleteşrîn-isâni-iefrencînin23’ündegeçmiştir.(1330Hicrî‘de).

260BugünTrabzonnâraıyleyâdolunanTrapezos,üçtuğlubirpaşanınikâmetgâhıveLazlstan’ınbaşlıca

şehridir.KâtibÇelebiLazlar’ıDağıstanLezgllericinsindenaddetmiştir.Paşa’nınhükümetişehirdenbaşkaSürmene,Of,Keşap,Giresun(Kresunt),Tirebolu(Tripoli),Rize,Cavrl,Macuga(Maçuka),Arapoli,Yünye(Aulnepolis),Gümüşhane,Keaurgon,Atene,AralBâtûm,Hemsin,Soğucak,Şaş,Sonumkazalarınaşâmildir.Şehirbirturunüzerindevâkl’dirki,bununb!rtarafıgeniş,diğertarafıdarolduğucihetle,ahâlîtavusabenzetirler.ŞehrinetrafıbirsaattedolaşılAbİlir.Surundanbaşka,ortadakikalenindebirduvarıvardır.OrtadaRumlar’ın…………………dediklerikulebulunurki,Trabzon

tmparatorları‘nınikametgâhıidi.OradabircamiileMüslümanhanelerivardır.Şehrinortasındakâinolup«Orta-Hİsar»denilenkulenindörtkapısı,birkaçgüzelcamii,ikihamamıolduğugibi,PaşaSarayıdahiomevkidedir.

AşağıHisartâbirolunanmahallindedörtkapısıvardırvedemirkapılıikiçiftesiperileAşağıHisar’dantefrikolunmuştur.Türklerinilerigelenlerivebâzısanayierbabıburadaikametederler.Duvarlarkayaparçalarıyla.Üzerindenarabageçecekkadarkalınyapılmıştır.Zikrolunanikihisardayalçınkayaüzerineaçılmışbirhendekİteçevrilmiştir.BuradanuzakçabirmahaldeKuzgunderevetse-Lepoıırmaklarıakarveüzerlerindeköprülerblnâedilmiştir.

Rumlar,Ermenilerasılşehirdenilençevredekimahallerdesâklndir-lr;(çünkübakiyyesi«Kale»diyeadlandırılırveHıristiyanlar’inoradaİkametleriyasaktır)(Bumemnûiyeteskizamanaâitolduğuihtaramuhtâcdeğildir.Mütercim).Bumahallelerdesekizbinhânemevcudolarak,beşyüzüBrmenîler’eaittir.Ermenller’inhanelerisekizmahalleteşkileder.BintoesyüzüRumlar’avealtıbiniMüslümanlar’aaittir;onlardayinnisekizmahalleyeayrılır.SultânAhmedveSultânMahmûdzamanlarında(III.AhmedveI.Mahmûdolacaktır)onsekizbinhânebulunduğurivayetedilmiştir.Brmenîler’indört,Rumlar’ın

yirmidörtkiliselerivardır;fakatRumkiliselerindenyalnızyedisikullanılmaktadır.BunlardanbiriLazistanRumRuhanîRelsi’nînmerkezidir.

Sayfa57Beyânolunanmahallelerdedikkatesâyânaltıcamivardırki,biriI.Sellm’invalidesinintürbesiyanındabinaolunantmâretCâmiidlr.Mektebi,İmareti,matbahı,fırınıvardır.İmarettengündeikidefafukaravetalebeyeekmekverilir.Misafirler!nhayvanlarıiçinbirdeahıryapılmıştır.Trabzon’undükkânları,mağazaları,kângirbezazistânı,yolculariçinonbâbhânıdahîburadakâindir.Doğusundadörtköşebirmeydanvardırki,kervanlaroradadururlar;bumeydânınbatıtarafındaMeydânCamiibulunur.BucamiTrabzon’unengüzelsumenbamıve1791senesindevâlîbulunanGürcüHacıAbdullahPaşatarafındanİnşâolunmuşbirsufıskiyesinihâvidir.Varoşundenizenazırolanucunda«Virân-Hisar»denilenmevkivardırki,rivayetegöre,vaktiyleFrenkler’inİkametgâhıolmakİtibariyle«FrenkHisar»diyeadlandınlırmış.1794senesinedoğruTrabzonyâllsiArşıncı-oğluAhmedPaşaoradaRumlar’ınhaneleriniİstilâederekkârgîrbîrsarayyaptırmıştırki,bugünharabehalindedir.

Trabzonlimanınınderinliğiazvepoyrazrüzgârınama’rûzolduğundan,kışmevsimindegemilerbarınmak

00

LD

>,

03

C/3

içinTrabzon’ayakınPlatanalimanınagiderler.«Mumhâneönü»denilenbaşlıcaİskelesi,moloziskeledendalgalarınşiddetinikırmaküzerekonulmuşkazıklarlatefrikolunmuştur.(FransızcaMütercimininhâşiyesidir)(TrabzonVllâyeti’nindahasonrakitaksimatıiçinKaajnûsül-‘lâm’amüracaat.).

261Turnfort,1,3,47,s.79.

262Kezalik.

263Jusim,1,1,s.32,33;Gİbbons,1,l,s.219.

264Halkondilas,1,9.s.145,Balebasımı.Halkondilas-iAbazalam«Cabo-ezitoei»diyeisimlendirir.

Trapezos’durki,-birdağyokuşuüzerindevâkikaleyibugünkuşatmaktaolan-surununşeklindendolayıbusuretleadlandırılmışolmasıçokmuhtemeldir.261TrabzonmerkezetâbiolmaküzerebirSinopRummüstemlekesihâlindeikenKsenofon’unîranhükümdarıtarafındantakipolunarakavdetinde,beraberbulunanonbinYunanlı‘yamisafirpervercebirşekildekabulgöstermiştir.Mitrîdâd’ınTrabzoniçinnetürlüimârişlerindebulunduğumeçhulisede,Trajan,Adrien,Justinientarafındanyaptırılantezyinathâlâkitabelerden,madalyalardan,limanvesubendieserlerininkalıntılarındanistidlalolunmaktadı.262Trajan’danberiKapadokyapayitahtıderecesineyükselmişve

Gotlar’ındenizdekiilkhaydudluklarınahedefolmuştur.Çiftesurunaveonbinmuhafızınarağmenbuvahşîlerinansızınistilâsınauğrayarakyağmaveahâlîsikatliâmolundu.Gotlargemilerinialdıklarıganimetlerledoldurdular.263istanbul’unEhl-iSalîbtarafındanzaptındansonraAnjeliveLaskarishanedanlarıEpirveîznik’deBizansİmparatorluğuenkazıüzerindehükümrânolduklarızaman,KomnenHanedanıTrabzon’datahtlarınıkurdular.«İmparator»unvanınıalanişbukudretsizTrabzonhükümdarlarıhertaraftan,kendilerinenisbetledahakuvvetli,komşularlaçevrilikalarak,sıhriyyet(akrabalık)ileonlarınhimayelerinite’mînetmekistediler.KızlarınıyalmzBizans’agöndermediler;Ak-Koyunlu,Kara-Koyunluailelerişehzadeleriiçindedeonlarakocaaradılar;Timur’untorunlarınaveLazlar’laAba-zalargibidiğerkomşuvahşîler264iledahîkızlarınıevlendirdiler.Ak-KoyunluHükümdarıUzunHasan’mzevcesi,Trabzon’unsonimparatoruDavid’inselefivebiraderiJan’ınkızıdırki,buJan,ŞeyhErdebelîtarafındanşiddetletazyikolunduğuvemaiyyetihalkıdağılarakyalnızellikişiilekalmışolduğuhalde,kaleiçindemukavemetekudret-yâbolmuştu.İranlıŞeyhçekildi;lâkinAmasyaOsmanlıkumandamHızırBeğ-kioradamukîmolanŞehzadeBâyezîdnâmınasancağıidareederdi-Trabzon’ugafletindenistifâdeylebasaraktakribenikibinesîralıpgötürdü.OzamanJan,biraderiDavid’iOsmanlı‘nınyenipâdişâhıII.Mehmed’egöndererek,senelikikibindukavergitaahhüdüyleesirlerigeri

almağamuvaffakoldu.45

David,biraderininmakamınageçince,sallananTrabzontahtıüzerindebekasınıovergiyite’diyededevamilete’mînedebildi;tâozamanakadarki,dâmâdıUzunHasan’ınmağrûrânemüdâhalesiüzerinevergi-alıcısındankurtulacakyerde,tahtınınyıkıldığınıgördü.SultânMehmed’-inorduileTrabzonönlerinevusulünde,hayligünöncedonanmailegelmişbulunanMahmûdPaşabirkaçdefataarruzettiysede,birneticeyenailolamadı.Pâdişâh,tmparator’unhazînelerivebendegânıilebirlikteserbestçeçekilipgitmesiniveaksihâlindehayatiyleberaberher-şeyikaybedeceğinikendisinebildirdi.46MahmûdPaşaAynoz(Enez)‘daDimitrius’unrefâhiyetverahatlavakitgeçirdiğinimisâlgöstererek,imparatorubusuretleteslimiyetarzınaimâleetmekistediysede,Davidbirtürlürızâgöstermemişti.LâkinPâdişâhıngayetkısaolanihtânüzerinehemenmuvafakatetti.47İmparator,birgemiyebinerekİstanbul’agitti;TrabzondaGeliboluSancakBeği’ninkumandasıaltındabulunanYeniçeriveAzablartarafındanişgalolundu.AmasyaBeğiHızırBeğTrabzoncivarınıtasarrufeyledi.48TrabzondelikanlılarındanbirtakımıSipahiler,silâhdarlar,Yeniçerilerarasınaalınarak,birtakımıdaçadırhizmetineveSultân’ınmenfurzevklerinetahsîsolundular.49Trabzonİmparatorukızını

Pâdişah’ıtezvîcetmekistedi.LâkinbudaDimitrius’unkızıgidireddolundu.Dâvid’inbiraderiveselefiJan’ınoğlu-kiBizanstahtınınasılvârisidir-esaretaltındabulunduruldu.David’insekizoğlundanenküçüğüEdirne’debabalarınındininiterkileİslâmiyet’ikabuletti.Bizansîmparatorluğu’nunsonikiprensiolanPaleologDimitriusveKomnenDavid-kiikisidehükümdarlıklarındanayrılarak,gâliblerininmerhametisayesindehayatlarımmuhafazaetmekteydiler-Edirnesarayındahâk-ipây-işahaneyeyüzsürerkenbirbirleriylekarşılaşmışlardır.BunlardanPaleologDimitriusAynoz(Enez)‘da,KomnenDavidSiroz’daikameedilmişlerdi.DahasonralarıPaleologİmparatorlukkisvesihayâlleriniunutmakiçinruhbâniyyetelbisesinebüründü.Komnen’inveailesinindüçârolduğucezadanbu

suretlekurtularakyaşadı.Komnen’egelince;UzunHasan’ınzevcesibulunanyeğeninin-sabıkİmparator’unoğullarındanbirini,yâhudamcasıAleksi’yikendiyanınadavetettiğinibildiren-Dâvid’egöndermişolduğumektubunverdiğişüpheüzerineSultânMehmedbütünKomnenler’iEdirne’dezincirevurdurduveondansonradabueskihükümdarailesinincümlesiİstanbul’daîdâmedildi.David,kardeşiAleksi,selefiJan’ınçocukyaştakioğluolanyeğeni,David’inyedioğlucellâdsatırıaltındahayatlarınıterkettiler.50YalnızsekizincioğluMüslümanolduğuiçinhayâtınımuhafazaetmiş51vebabasınınPâdişah’laevlendirmekemelindebulunduğuPrensesAnnaharem-isultanîyegirerek52fakatHıristiyanlık’takalmıştır.Sonralarıbuprenses,HıristiyandininimuhafazaettiğihaldeTesalyaValisiZağanosPaşaile,dahasonraİslâm’ıkabulederekEvranos-zâdeler’denbiriyleizdivaçeylemiştir.53David’insarayındakibaşlıcazabitlerinvehükümetmemurlarınınoğullarıYeniçeriliğe;yâhudsarayhademeliğinealındılar;Pâdişâh,gençkızlarıoğullarına,yâhudhademesinehediyeetti,birtakımınıdaesîrolmaküzereharemealmışvesonralarıbunlardanbâzılarınıevlendirmiştir.54Trabzonhükümdarlıkhanedanıâzasındanyalnızbiri-kiKantakuzenailesindenbulunanİmparatoriçeEleni’dir-kuvvetvecesaretlemeşakkatleretahammületmişveMâkaabeler’in55validesigibişânilehayâtınıterketmiştir.İdamolunanKomnenailesicesedlerin-denköpeklere,yırtıcıkuşlarayemeklikolmasıhakkındaçıkanzalimaneirâdeyerağmen,yüzünekalınbirörtüörterekveelinebirkazmaalaraksiyâsetgâha(yâniidamıninfazedildiğiyere)gelmiş,birçukurkazarak

muhabbetlerinebütünhassasiyetinitahsisettiğievlâdınınna’şlarıüzerindenakşamakadarköpekleriveyırtıcıkuşlarıkovmuşvegeceonna’şıdefnetmiştir.Bukadınbirmüddetsonrabüyükkederleriçindehayattançekildivemakberdeevlâdınıtakipetti.BatıdaolduğugibiDo-ğu’dadahîBizanshükümdarlıkneslibusuretleyokolarak,hacâletiçinde

kaybolarakvekanaboğularakyokolmuşveBizansDevletigerekAvrupa’da,gerekAsya’da-Kostantiniyyefethindenberi«Hâkimü‘l-Berieynvel-Bahreyn»(îkiKaranınveİkiDenizinHâkimi)unvanınıkendilerinetahsisetmişolan-Sultân

Mehmed’inhükümranlığıdâiresinegirmiştir.

Sayfa61Pâdişâh,Trabzonseferindendönerdönmez,EflâkVoyvodasıVladtarafındanharbmeydânınadavetolunmuştur.BuvoyvodaII.Mehmed’dendahamahirvegaddarbirzâlimdi.56Macaristan,EflâkveTürkiyevekayînâmeleri-korkunçtabiatınıoldukçagösteren-üçmuhtelifnâmileyâdederler.Vlad,Macarlartarafındanumumiyetle«Drakul»(Şeytân»,Ulahlartarafından«Çpelpuç»(Cellâd),Türklertarafından«KazıklıVoyvoda»57diyeisimlendirilmiştir.Yılancavahşetihakkındabirfikirhâsıletmeğekifayetetmeküzere,şubirkaçvak’ayınakledeceğiz:Ensevdiğitemâşâ,kazıkişkencesiidî;bilhassakazıklaravurulmuşveişkencelerlecanvermekteolanTürkler’inteşkiletmişolduklarıkalınbirdâireninortasındasarayınınhaîkiylebirlikteyemekyemektenpekbüyükhazduyardı.58ElineTürkesirlerigeçince,ayaklanndakiderininyüzülmesinivemeydanaçıkankırmızıetlerintuzileoğuşturulma-sınıveondansonraelemveazabınartmasıiçinkeçilereyalattınlma-sınıemrederdi.59KendisinegönderilenOsmanlıelçileribaşlarıaçıkolarakkendilerinitanıtmakprotokolündenistinkâfetmeleriyle,babalarınınâdetlerineuygunolarakvedahakuvvetlibirsurettebaşlarındadurmasıiçinsarıklarınıüçerçiviilebaşlarınaçaktırmıştır.Birgünmemleketinbütündilencilerinibüyükbirziyafeteçağırarak,iyicedoyurduktansonra,soframasasınıateşlettiriphepsimyakmıştır.Birdefadabirtakımzavallıkadınlarınmemelerinikestirerek,onlarınyerineçocuklarınınbaşlarınıyapıştırtmıştır.Çocuklarıvalidelerininateştekızartılmışetleriniyemeğeicbaretmiştir.İnsanlarısebzegibidoğramakveçömlekiçindepişiripkaynatmakiçinhusûsîusûllericâdetmiştir.Birgüneşeküzerindetesadüfettiğibirpapası,eşekleberaberkazıklatınıştır.Başkasınınmalınaeldokundurulmamasımva’zetmişolanbirrahip,sofradaDrakul’unkendisineayırdığıbirekmekparçasınıalmışolmasındandolayı,hemenoradakazığavurulmuştur.Sevgililerindenbirikendisiniyanlışlıklahâmilezannetmesiüzerine,canavarbizzatkadınınkarnınıyaranıştır.Enbüyükşenlikleri,birçokadamlarıbirdenişkenceyekoymaktı.LisanöğrenmekiçinEflâk’agönderilmişolandörtyüzMacaristanveTransilvanyadelikanlılarınınhepsinibirdenateşteyakmıştır.AltıyüzBohemyatacirini

pazaryerindekazığavurdurmuştur.Asilzâdegândankendisinceşüpheli

görünenbeşyüzkişi-bulunduklarıkazadakiahâlînindoğrubirdefterinivermemişolduklarıbahanesiyle-yineocezayauğramışlardır.60FakatbunlarıncümlesiOsmanlılar’ınaleyhindekimuharebesindeBulgaristanahâlîsihakkındayapmışolduğukatliâmanisbetlehiçbirşeyhükmündedir.

Bukandökücü,EflâkhükümetineSultânMehmed’inyardımiylenailolarak,erkek,kadın,çocukyirmibindenziyâdeinsanınazvakitiçindetelefedilmesisuretiylekuvvetinite’yîdetmişti.61Pâdişâhonunmezâlimiiçindeğil,Matyas-Korvinos’aelçilergönderdiğivehazîneyesenelikonbindukavergiyite’diyeyehazırolduğunubeyânederekvefakatbundanbaşkatalepolunanbeşyüzdelikanlıyıgöndermektenvebizzatBâb-ıHümâyûn’agelmektenimtinaetmişolduğuiçinhükümetiniyıkmakistiyordu.62Vlad’ınelegeçirmesinemüsâidbulunmuşolanEflak’ıda,onunbiraderiRadul’evermekarzusundaydı.63BuRadul,kardeşininhükümetinialabilmekiçinII.Mehmed’inmenfurcaarzularınateslimiyetgöstermekşenaatindebulunmuştur.64Pâdişâhbunuenziyâdeşununiçinseverdiki,delikanlıevvelâelindekikılıçlakendinimüdâfaaetmişti;fakatikbâlhırsısonralarıII.Mehmed’inaçıktanaçığamahbûbuolmasınakararverdirmiştir.65Vlad’ıitaataltınaalmakiçin,Pâdişâhevvelâ-II.Murad’ınşarabdârıolupdahasonralarıdonanmakapdânıveMoravalisiveensonolarakdaVidinvâlîsiolan-ÇakırcıHamzaPaşa’yı-veeskidenKatabolinusveşimdiYûnusBeğdenilenRum’dandönmekâtibiyleberabergönderdi.66BuikiadamVoyvoda’yıbirgörüşmeyedavetettiler.Maksadlanhiyleilekendisiniellerinegeçirmekidi.Vladiseniyetlerini-keşfedipmaiyyetleriyleberaberelinegeçirerek,ayaklarınıveellerinikestiktensonra,hepsinikazığavurdu;fakatPa-şa’yaşereflibirmevkîverdi:yânî,diğerlerindendahayüksekbirkazığavurdurdu.Drakul,buimtiyazıeskidenkendimaiyyetindenbirihakkındadakullanmıştı:Biryazgünü,kazığavurulmuşbirçokinsanların

içindenikisiberabergeçerken,maiyyetindebulundurduğuşahısbucesedler-denintişâredenkokuyanasıltahammülettiğinisormuştu;Voyvodaonuderhâl-kokudanmuztaribolmasındiye-dahayüksekbirkazığavurdurmuştur.67

KazıklıVoyvoda,Pâdişah’ınteşebbüsünehiddetlenerekHamzaPaşaileYûnusBeğ‘inidamındansonra,Bulgaristan’ıistilâsuretiylemuhâsa-mayabaşladı.Memleketiharâbettikten,yoluüzerindekikasabaveköyleriyaktıktansonra-arkasındayirmibeşbinesîrbulunduğuhalde-68Tuna’dangeçerekEflâk’adöndü.SadrâzamMahmûdPaşa,elçininfecîölümünüveBulgaristan’ıntahribiniarzetmeğegeldiğizamanII.Mehmed,bununilkhiddetiyleMahmûdPaşa’yavurmuştu.Halkondilas’inmütalâasınagöre,«Pâdişâhlarınkapısında-zilletinenaşağınoktasındanikbâlinen

yüksekmertebesineçıkardıklarıkullarıiçin-dayakyemekutanmayıicâbettirecekbirşeydeğildir.»69SultânMehmedderhâlKostantiniyyefethindekimiktaramuâdilolarakikiyüzellibintahminolunan70ordusunutoplamakiçinbütünvilâyetleretatarlarçıkardı.SadrâzamikiyüzbinkişiileTunaüzerineilerledi.Pâdişâhvukubulantahkirinintikamınınalınmasındabizzatbulunmakisteyerek,yirmibeşkadırgaveyüzellıdiğersefineileKaradeniz’igeçipVidin’ekadarTuna’danyukarıçıktı.Ozamangenişticaretiyleçokmeşhurolanîbrâil(Braillabus)ileOsmanlıaskerlerininyolgüzergâhındabulunanşehirlerkülhâlinegeldi.Drakul,EflâkkazalarıkadınlarındanveçocuklarındanbirtakımınıPra-şova’ya(Kronştad),birtakımınımemleketisetredenormanlaragönderdi.Ordusunuikifırkayaböldü;71birincisini-OsmanlılarlaittifakederekbirmüddetKîlya’yımuhasaraetmişvemuvaffakolamamasıüzerineEflâküzerineatılıp,geçtiğiyerlerikanveateşegarketmişolan-MoldavyaPrensiüzerinesevketti;yedi,yâhudonbinkişikadarolanikincifırkailede72Osmanlıordusunakarşıyürüdü.Drakul,kıyafetdeğiştirerekbizzatPâdişah’maskeriarasınagirerek,dikkatlibirkeşiftensonra,birgecebaskınıtasavvurundabulundu.Türkler’ingecevaktiherneolursaolsunyerlerindenkımıldanmamakâdetindebulunmaları,kendisiniümidvâr

ediyordu.Drakul’unsüvarilerifenerler,fanuslartedâriketmişolduklarıhaldeOsmanlıordusununüzerinedüştüler.Türklerbirheyecanatutularak,hiçbirhareketemuktedirolamıyorlardı.Vlad’mmaksadıdoğrudandoğruyaPâdişah’ınçadırınagitmekti.LâkinyanüarakSadrâzamileİshâkPaşa’nınçadırlarınataarruzederek,insanlardanziyâdeatları,develeriöldürdü.BusıradaiseOsmanlısüvarisiatlanmışidiler.EflâklılarSultân’ınçadırınavardıklarızaman,Yeniçeriler’inmüdâfaayahazırolduklarınıgördüler.73Anidenvukubulanilkhücumunverdiğiintizamsızlığarağmen,Osmanlıordusuharbsaflarınıkurmağamuvaffakolmuştu.SağcenâhdaeskiMoraBeğiTurhan’ınoğluÖmerBeğ;EvranosoğluAhmedBeğ;Mihâl-oğluAlîBeğ,ileMalkoçoğluBalıBeğbulunuyordu.Solcenâhda,ArnavudlukBeğiNasuhBeğ,EsvedBeğ,MihâlBeğ‘indiğeroğluİskenderBeğvardı.74Herikitarafçabüyükbirzayiatımûcibolmaksızın,sabahakadarbütüngecekarakolmuharebeleridevametti.GüneşdoğarkenVladric’atetti.AkıncıkumandanlığıailesindeırsîolanAlîBeğ,Akıncüar’ladüşmanıtakipedip,binesîriledöndü.75Mehmed,bunlarıoracıktaîdâmettirdi.EvvelkigecemuharebesindeOsmanlılar’ınelinedüşmüşolanbirEflâklıSadrâzamMahmûdPaşa’nınçadırınagötürüldü.76Esîr,kendisinesorulanilksuâllereyeterlicevâbıverdi;lâkinVlad’mnetaraftangelmiş,netarafaçekilmişolduğusoruluncabunlarıpekiyibilirsede,hiçbirvakitsöylemeyeceğicevâbınıverdi;çünküDrakul’unvahşetindençokfazlakorkuyordu.Ölümletehdîdolundu;birşeysöylememekteısraretti.Mahmûd

Paşaderhâltehdidiniicramevkiinekoydu;lâkinesirinidamıkararımsöylediğisırada,buadîneferiçinhayretiniizhâretmektenkendisinimen’edemi-yerek:

-«Eğerbuadambirordununbaşındabulunsaydı,mutlakabirbüyükşânkazanırdı.»77dedi.

VladsankisihirlibirgüçileortadankaybolduğundanMehmed,Drakul’unpayitahtıüzerineyürüyerek,Eflâkiçindeilerledi.Fakatpayitahtımuhasara

etmeksizingeçti.Buşehirdenazbirmesafede,birnehrinsuladığıovanınbaşlangıcındakazıklardanbirormanteşekkületmişolduğunugörüncenefretiniaçığavurmaktanmen’edemedi;yarımfersahuzunluğundabirmesafeiçinde,78-birtakımıkazığavurulmuş,birtakımıçarmıhagerilmiş-yirmibinTürkveBulgarbulunuyordu.Bunlarınortasındavediğerkazıklardandahauzunbirkazıküzerinde-ipekveerguvanıengüzelelbisesinigiymişolarak-HamzaPaşa’nın79cesedihâlâtefrikedilebiliyordu.Analarınyanındaçocuklargörülüyorduki,kuşlarbağırsaklarınınüzerineyuvakurmuşlardı.80BudehşetvericimanzarayıgörüncePadişah:81

-«Bukadarbüyükişleryapmış,tebeasınıvekuvvetinibukadariyibirsurettekullanmışolanbiradamımemleketindençıkarmakmuhaldir.»dedi.Lâkingizlidüşüncelerinibuşekildeortayaçıkarmışolmasındandolayı,korkuyakapılmışolmasıgerektirki,müteakiben:

-«Bukadarcinayetleryapanbiradamşâyân-ihürmetdeğildir»82sözleriniilâveetti.

Vlad,arazînindurumunaolanbilgisisayesinde-kâhbirtarafta,kâhbaşkataraftagörünerek-Mehmed’inordusunuharekethâlindebulunduğuyollardamütemadiyenrahatsızetti.LâkinnihayetOsmanlılarakarşımüdâfaaiçinmemleketteancakaltıbinkişibırakabilerek,Moldavyatarafınaçekilmeğemecburoldu.BubiravuçsüvariTurhan-oğluÖmerBeğ‘ekarşıaşırıderecedebirşecaatlemuharebeettilersede,nihayetgalebesayıüstünlüğündegörünerek,ÖmerBej-askerinmızraklarınasaplanmış-ikibinEflâklıbaşıtuhfesiyle(hediyesiyle)ordugâhadöndü.Pâdişâh,hizmetinemükâfâtenÖmerBeğ‘eTesalyaBeğliği’niverdi.Osmanlısüvarilerikarşılarındadöğüşecekordubulamadıklarından,birçokfırkalaraayrılarakvebütünEflâk’ayayılarakikiyüzbineyakınatveyükhayvanıgetirdiler.Drakul,Moldavyahududuüzerindekimevkiiniterkemecburolarak,Macaristan’açekilmişti.Kendisi,MatyasKorvinos’danyardımtalepetmişvebuümîdleorayagitmişolduğuhalde,Matyas,Voyvoda’yıOfen’de,yâhudBelgrad’damahbesekapattırdı.SultânMehmed,ikikardeşfırkasımuharebesidemekolanbuseferdenyorularakiltifat-gerdesiRadul’uEflâkVoyvodalığımakamınaoturmakemriyleAkıncıkumandanıAlîBeğibırakıp,kendisiİstanbul’ateveccüh

etti.83Radul,senelikonbindukavergivererek,onsenehükümsürdü.84LâkinbuprensinkazaenvefatıüzerineVladmahbesindenkaçarak,yâhudbırakılarak,Eflâküzerindekanlıbiryıldızgibiyinegöründü.İkisenesonrabirköle,insaniyetinyüzkarasıvebelâsıolanbucanavardanyeryüzünümüebbedenkurtardı.85Türklerbununbaşımzaferalâmetiolmaküzerebütünbeldelerdedolaştırdılar.VakıaI.Mehmed,elliseneönceEflâk’ıvergialtınaalmışvebununte’diyesinite’mîniçinYerkökü(bazılarıncaYerköyüHzln)86kalesiniinşâetmişsede,OsmanlıPâdişâhlarıancakVlad*ınölümündenberikendilerimEflâk’ınsahibiaddederler.

SultânII.MehmedEflâkseferindendönüşünde,866/1462yazmevsimininnihayetinedoğruLesbos’unfethineyürüdüvekışıngirişindenevveladayıOsmanlımemleketlerineilhaketti.Lesbos(kiidaremerkeziolanMitilenşehrininismindendolayıTürkler«Midİllü»,«Midilli»adınıverirler)İmparatorI.JanPaleologtarafından-Cezâir-iBahr-iSefîd(Akdeniz;EgeAdaları)‘iKatalandenizhaydudlarındantemizlemekiçinimparatorluğavâkiolanhizmetinemükâfaten-GattelosionâmındakizenginbirCenevizailesineverilmişti.Buaile-coğrafîmevkileriiktizâsıncaMidilli’yebağlıgörünen-Aynoz(Enez:İnoz)beldesiyleİmroz,Taşoz,Limni,Semâdirekadalarınıhissettirmeksizintasarrufualtınaaldı.MidilliadasıTürkler’inAdalarDenizi’ndecevelânetmelerindendefalarcamüteessirolmuştu:Orhanzamanında87îyoni(lyonya)sahilibeğiUmurBeğtarafındanTahrîbedildi;I.MuradzamanındaYeniçerizabitiYûnusBeğMolyuva(Molva)denilenMolibos88kasabasınımuhasaraetmişsede,elegeçiremedi;II.Muradzamanında,OsmanlıDevleti’ninbirinciamiraliBaltaoğlu-kiBoğaziçi’ninbirköyü,nâmınıhaleflerinenaklet-miştir-Kalona(Kaluniye)(eskiPirha)

müstahkemşehrinizaptettiktensonra,MidilliAdasınıtahrîbetti.89HamzaPaşaileYûnusPaşa’nınteşebbüslerindenyukarıdabahsetmiştik.Vekayiniyazmaklameşgulolduğumuzzamandanyediseneönce,NikolaGattelosioadanınhükümdarlığmı-CenevizBatista’mnyardimiyle,-büyükkardeşiDominikGate-losio’danzorlaalarakonuboğmuştu.Mehmed,Ada’nınyenidukasınınbircinayetletahtamâlikolmasınaaslaehemmiyetvermiyerek,yenidu-ka’nınîzladiBoğazı‘ndaarzetmeğegeldiğivergiileta’zîmâtıkabuletti.LâkinNikola’mnAragandenizhaydudlanylaittifaketmesiveonlarınhareketlerindenhâsılolantehlikelerevemenfaatlereiştiraketmesihiddetinicelbetmişolduğundan,ozamanDominik’inidamındandolayıintikamalmayıdüşündü.90Bununlaberaber,kardeşiniöldürenCenevizliyekarşı,II.Mehmed’inortayakoyduğubusebep-Ada’yataarruzahakkaniyetsuretivermeküzere-düşünülmüşâdibirbahanedenibaretidi.Altmışkadırgaveyedigemi91-kibunlarabirçoktopvehavanlarileikibintaş

gülleyüklenmişti-SadrâzamMahmûdPaşa’nınemrialtındaMidilli’yegittiler.Mehmed,birkaçbinYeniçeri’yibizzat,Ada’-dakidağsilsilesiningüneyindebulunanAsosovasınasevketti.92Pâdişâh,Asos’danEdremiti,yâniEdremid(Adramitum)veKemer(Kurifas)üzerindenAyazma’yagiderekoradanMidilliAdası‘nageçtivemukabilindema’mûrarazîvereceğinivaadederekemaretvepayitahtınıteslimetmesiniDuka’yaihtaretti.Nikola,şehrimüdâafayahazırtutarakvebirçoktoplanolmasına,beldeninistihkâmlarına,mükemmelsurettetechîzedilmişbeşbinaskerine,erkek,kadın,çocukyirmibinevarannüfûsamağrûrenTürkelçisine:

Sayfa67

-«KendisihayattakaldığımüddetçeAdavepayitahtınahıyanetileteslimedemiyeceği»cevâbınıverdi.93BucevâbüzerinePâdişâhmuhasaranınidaresinivezîr-iâzamMahmûdPaşa’yavererekAnadolu’yaavdetetti.MahmûdPaşayirmiyedigünşehritopatuttu.Nikola,askerininkahramancamüdâfaasınarağmen,şehrinMelanodiundenilenkulelerdenbirçoğununartıktoprakyığınıhâlinegeldiğinigörerek94vemuhafızlarlakorsanlarınhuruçhareketlerindedâimazâyiâtvererekdöndüklerinebakarak,MehmedtarafındanteklifolunanşartlarlateslimolacağınıSadrâzamabildirdi.

MahmûdPaşaderhâlPadişah’abirpostatatarıgönderdi.II.Mehmed,hemenMidilli’yedöndüveDukatarafındanarzolunanahidnâmeyİkabuletti.315Nikola,ağlayarakPâdişah’ınayaklarınakapanıpİlkihtarüzerineteslimolmamışolmasındanafvınıistirhametti.Padişah,ihtiyatsızlıkla,hiffetlehareketetmişolduğuiçinDu-ka’yıtevbîhetti.Bununlaberaberhernekadaritaattete’hîretmişsedehayâtvemallarınınemniyetaltındabulunduğunutesellisadedindebeyânetti;lâkinOsmanlıaskeriniAda’nınbaşlıcaşehirlerineDuka’nınbizzatyerleştirmesiniistedi.II.Mehmed,MidillişehrineikiyüzYeniçerimuhafızbıraktı;beldedebulunanüçyüzkorsanı-MahmûdPaşanınvekendisininvaadleriaskerinhayâtvemallarınınte’miniyletamamenifâedilmişolduğunubildirerek-ikiyeböldürmeksuretiyleîdâmettirdi.316

00

VO

>,

03

C/3

315Halkondİlas,varak:166.

316Halkondilas.Dukas’ınMustugiziditarafındanİtalyancayazılmışveSen-MarkKütp.ndemevcudİtalyancatrc.sinebk.Müntehafcât,c.5,19,s.51.

317Kezalik.

318Halkondilas,s;1S8.

Midillisakinleriniüçsınıfataksimetti:Fukaradanibaretolanbirincisınıfşehirdekalacaktı;ortasınıfesîrolarakYeniçerilereverildi;zenginlerinteşkilettiğiüçüncüsınıfİstanbul’agönderildi.Asîlailelerdenkendisiiçinsekizyüzkızvedelikanlıayırdı.SonTrabzonİmparatorununamcasıKomnenAleksias’ındulzevcesi-kiozamanınengüzelkadımidi-harem-isultanîyealınmakşerefinelâyıkgörülerek,oğlunadailtifatkârcamuameleedildi.İmparatorDavid’indulkızıAnnaMakedonyaBeği’yleevlendirildi.317MidilliDukası‘ylaonunyeğeniveDominik’inkatlindesuçortağıolaneskiAynos(înos:Enezolmalıdır)hâkimiLuçioserbestbırakıldı.SultânMehmed,kardeşöldürmekvesilâhlıisyandabulunmakcinayetleriniaffedebilmişti;fakatnazarındabüyüksuçolanbaşkabirmes’ele,buikiCenevizli’ninitaatinifaydasızbıraktı.Biriç-oğlanısaraydankaçarakMidilli’yeilticaetmişveMidilliDukasıonuHıristiyanyaparakkendisinenedîmittihazetmişti.318Saray’daunutulmuşolanbudelikanlı,Midilli’ninteslimolmasındansonra,SultânMeh-med’inseçtiğidiğeriç-oğlanlarınakarışaraksarayageldi;fakateskiarkadaşlarıtarafındanbilindi.Pâdişah’mbundanhaberioldu;halbukiher-şeyiaffedebilir,fakathademesinegözdikilmesiniaslaaffedemezdi.DerhâlMidilliDukası‘nıveyeğeninihapsettirdi.BunlarMüslümanolarakvealenîsurettesünnetedilipkaftangiyerekmahbestençıktılar.Lâkindîndeğiştirmektendeuzunmüddetistifâdeedemediler;Mehmed,dinlerini

birdenbiredeğiştirmelerindendolayıdahaçokhakaretelâyıkgörerek,geriyebırakmışolduğucezayıicraetmektegecikmedi.Birmüddetsonraikisidebirhapishanedeboğulmuşolarakbulundular.95İşteLesbos(Midilli)busuretleOsmanlılarınhükümranlığıdâiresinegirmiştir.Buada,eskiçağtârihindetabiîservetikadarahâlîsinindezekâsiyleşöhretbulmuştu.Midillişarabları,MidillişarkılarıHellad96yortularındabütünşarabveşarkılaratekaddümederdi.DalgalarınHeber97denizekarıştığıyerdenMidillisahilinegetirmişolduğuOrfe’-ninbaşınıdindarcadefnetmişolduklarıiçinApollon,Lesboslular’ıhimâyesialtınaalmıştı.Safo(Sapho),Alse(Alcee),Terpandır(Terpandre),Arion(Arion)98isimleriYunantanrılarınınMidilliler’eiltifatınınişaretiolmaküzerebizekadarduyulmuştur.Lesbos,.yalnızşâirlervemusikişinaslardeğil,hakimler,siyâsîlerdahîyetiştirmiştir.EskiYunan’ınmeşhurYediÂkillerindenbiriolanLesbosluPitakosmemleketinizâlimlerinelindenkurtarmıştır.EpikürveAristoMidilli’defelsefeleriniöğretirlerdi.Alsibyadve

Trasibuİ-Midilli’denbaşkasıLakedemonyalılar’asâdıkolan-LesbosadasıkasabalarınınkadîmYunanistanileittifakınaçalışmışlardır.Hetminkasabası,TrasibuTunLakedemonyalılaraleyhinekazandığımuharebeilemeşhurdur.JülSezar,ilksilâhşorluğunuMidillişehrimuhasarasındagöstererekerbâb-ıharbarasındamümtazolmuşveoradabirneferinhayâtınıkurtarmakla«MedenîlikTâcı»na(Couronnecivique)99hakkazanmıştır.FarsalmuharebesindensonraMarsellus(Marcellus)Roma’yagidipdegâlibdenmerhametdilenmektense,hayâtınıtefekkürehasretmeyiterciheşâyângörerek,Lisbos’ailticaetmiştir.EskiçağtârihininbuhâtıralarındanşimdiTürkler’dekalanşey,Lesboskızlarınınaşkserüvenlerinedâirharemlerdemuhafazaedilenbâzıhikâyelerdenibarettir.Lâkintoprağınınverimliliği,

şarabları,zeytinyağı,buğdayı,incirlerieskişöhretlerinikorumaktadır.100Cezâir-iBahr-iSefîd(EgeAdaları)içindeMidilli’dendahagenişolanyalnızAğrıboz(Eğriboz)’dur.

MidilliAdası‘nınmuhasarasısırasında,Floransalılar-Sen-MarkcumhurualeyhindeiftiradabulunmuşveHıristiyanprenslerininharbteçhizatınıOsmanlılar’ahabervermeksuretiylealçakçabircasusluğatenezzületmişolmalarındandolayı-Venedikliler’inzararınaolarak,Pâdişah’-danticarîimtiyazlarte’mininemuvaffakvenailolmuşlardır101

SultânMehmed,VenedikveMidilliseferlerinitakipedenkışesnasındaİstanbul’untahkimvetezyinedilmesiylemeşguloldu.Denizüzerindekudrette’sîsetmekemelinedüşüncelerinihasretmişolduğundanbirçokgemilerveİstanbul’davememleketlerininsahillerininmuhtelifnoktalarındatersanelerinşâettirdi.102Kostantiniyye’deİmparatorJulien’-inyaptırmışolduğulimanı103genişletmeğebilhassadikkatetti.Anas-tasDikorusbunutemizlemişvesedlerletahkimetmiş;gençJulienvezevcesiSofi’ninşerefineolmaküzere,rıhtımüzerindebirsarayinşâettirmişti.BulimanFâtihzamanında«KadırgaLimanı»isminialdı.Sonralarılimankalmamışisedeisimkalmıştır.SultânMehmedHelesponüzerindeSestosveAbidos(Aydos)‘danazbirmesafedeAkdenizBoğazıkaleleriniinşâettirdi.Avrupasahilindeki,«Seddül’-Bahir»şeklinde,fah-hârânebirunvanaldı;Asyasahilindeki-topraktanyapılmışolduğucihetle-«ÇanakKal’ası»(Çanakkale)şeklindetevazuifâdeedenbirisimleadlandırıldı.Bukalelerinherikisidebüyükçaptaotuzartopiletec-bîzedildiki,gülleleribirtaraftanöbürtarafaulaşırdı.Bununlaberaber,Boğaz’danruhsatsızgeçmekisteyengemimutlakavurulacaktı.II.Mehmed,butedbirlerialmaklapayitahtını,bilhassa-Cezâir-iBahr-iSe-fîdsularındanveeskiŞarkîmparatorluğu’nadâhilbulunanmüstemlekelerinincümlesindençıkarmağakararvermişolduğu-Venedikliler’intaarruzundanmasunbulundurmakistemişti.Osmanlı

coğrafyacılarınınifâdesinegöre,Rumlar’ın-«Yunanistan’ınnişanlısı»diyeisimlendirdikleri104Üsküb(Skopi)şehrindedahîVardar(Aksius)nehriüzerindekulelerlekorunanbirköprübinaettirdiğigibi,TuncaveMeriçnehirlerininbirleştikleriyerdebulunanEdirneSarayı‘nadaosıradaistihkâmyaptırdı.105Yinebuaralık-eskidenAyasofyaKilisesiveİmparator’unkabriileberaberİmparatorJustinien’inzevcesiTeodoratarafındaninşâolunanHavariyyûnKilisesi’nin106bulunduğumahalde-Câmi-iKe-bîr’intemeliniattırdı.Yeditepeninortasındakâinolupdiğermâbedle-rincümlesineemirveişaretveriyorgibigörünenbucamiin(FâtihCamii)mimarıRumasıllıHristoDulas,hizmetinemükâfâtenşehrinbirsokağını,ebedîyyenolmaküzere,bütünüylealmıştır.SultânMehmed’inbutemlikiçinverdiğiberâtüçasırsonraSultânIII.AhmedtarafındanmutebertutulmuşveomahalleninRumlarınakiliselerinintemellükedilmesinisağlamıştır.107

SultânMehmed,Venediklüer’eharbilânetmezdenevvelAdriyatiksahilindebulunanomağrurcumhuriyetçilereianeyemuktedirolamayacakbirhâlegetirmeyi,ihtiyatamuvafıkgördü.İlkbaharıngirmesiyle(868/1463)yenifetihlerdebulunmaküzere,yüzellibinkişilikbirorduile,memleketlerininkuzeycihetinemütecevvihenİstanbul’danhareketetti.BirseneönceBosnaKralı‘nıvergialtınaalmakistemişti.Kral,gelenOsmanlıelçisinihazînesinegötürerekvetalepolunanparayı108göstererek:

-«îştegörüyorsunkiparaburadahazırdır;lâkinPâdişah’agöndermekniyetindehiçdeğilim:Çünkübenimlemuharebeyekararvermiştir,dahaziyâdemuvaffakiyetleharbedebilmekvevatanıterkemecburkaldığımdarefâhiyetlegeçinebilmekiçinparayaihtiyacımvardır.»demişti.

Sayfa71

Padişah,bucevâbıhaberalınca,hemenBosna’yagirmekistedi;lâkinDrakul’unansızınhücumuveısrarlamukavemetetmesi,intikamınıertesi

seneyete’hîremecburbıraktı.RumeliveAnadoluaskerlerinitopladıktansonra,hudûdmuhafazasıname’mûrEvranos-torunuİsa’nınika-mermerkeziolanÜsküb’egitti,109Vulçetrin’evardığındaKral’ınBabiça-Ocakkalesindemüdâfaaetmekistediğinihaberalmasıüzerine,SadrâzamMahmudPaşa’nınilejiyegitmesiniemrederek,kendisideordunungerikalanbüyükkısmıylaSırbistanveBosna’yıayıranDrin(Drinos;Drina)’vesolsahilindeyükselenbirdağüzerindeBabiça-Ocak110bulunduğuKarayeva(İllirisus)nehirlerinigeçereköncüfırkasınıyakındantakipetti.Kale,toplardantazyikgörmekleberaber,dahaziyâdekumandanınınhıyanetinebinâenmuhasaranınüçüncügünüteslimiyetgösterdi(19Haziran1463).111MidilliAdasıhalkıgibiahâlîsiüçsınıfaayrılarakavamtakımışehirdekaldı;ortatakımaskereverilerek,enzenginlerİstanbul’agönderildi.112MahmûdPaşa,payitahtıolanYaiça(Ba-

biça?)(Gaitia)‘yavarmadanevvelKral’ıelegeçirmeküzerehafifsüvâ-rîileilerigitmeğememuroldu.SadrâzambuşehreyaklaştıığndaKral’ınoradadurmayarak,batıcihetindeikimerhaledahaötedeveSantaüzerindeKlikus113kalesinekaçmışolduğunuöğrendi.Şehrinaltında,üçkolaayrılıpdageçişiçintambirkolaylıksağladığımahalde,Ver-basnehrindengeçti.Turhân-oğluÖmerhemenkendininehreatıpyüzerekgeçtivebusuretle,bütünorduyanümûne-iimtisaloldu.tkincigünMah-mûdPaşa’nınsüvarileriKlikusönündebulunuyordu.DahayavaşbirsuretteorduyutakipetmekteolanSultânMehmed,YaiçakalesinindüşmesindensonraitaatarzetmektebirbiriyleyarışanYaiçaşehriylediğerbeldelerinanahtarlarınıaldı.Hâk-ipâyineta’zımleyüzsürmekiçinistikbâlinegelenYaiçaahâlîsininistirhamıüzerinekendiişlerinikendilerigörmekmüsâadesiniihsanileberaber

kalelerinebirmiktarmuhafızaskeritâyinvebaşlıcaailelerindelikanlılarımkendisinevekumandanlarınataksimvetahsiseyledi.ŞusıradaSadrâzamKlikus’unmuhasarasınabaşlamaküzereydiki,mağlûpolanKralartıkdöğüşmeğemuktedirolamadığıiçin,onüçyaşındakiyeğeniylebirlikteorayailticaetmişti.Klikusbataklıklarlaçevriliolduğundan,bunlardangeçmekpekgüçolduğuhalde,mevsiminfevkalâdesıcaklarıbataklığıkurutmuşveiçindekikamışvedallankesmekkolaylaşmıştı.Pâdişâhbunlardanyığınlaryaptırarakşehrinhendeklerineattırdı.Vesonraateşeverildi.Ahâlîbundankorkuyakapılarak,kendilerininveKral’mhayâtınıdokunulmamakvebununiçinyemînedilmekşartıyleitaatleriniarzetmeküzereSadrâzam’abirtemsilcilerhey’etİgönderdiler.Mahmûd,taleplerinikabulederek,teslîm-nâmeyiimzaetti.Sairmahallerdeolduğugibi,sakinlerüçkısmataksimilebirincisiyerlerindebırakıldı,ikincisiaskereverildi,üçüncüsüesirolarakîstanbula’götürüldü.MahmûdPaşa,Kral’mhayâtınailişmemeksuretiyleyemininimuhafazaetmişisede,onuserbestbırakmayamecburiyetgörmeyerektevkifettiveyeğeniylebirliktePâdişah’mhuzurunagönderdi.114

Mehmed,Sadrâzam’mmmuvafakatgösterdiğiteslimşartlarındanhoşnûdolmadı.Çünkükendisininsiyâsîkaidesigereğince,fetholunanmemleketlerinhükümranlığıancakeskihükümdarlarailesininyokedilmesiylemümkünolurdu.TrabzonImparatoru’nu,AtinaveMidilliDukalarınıidamettiğizaman,bukaideyeuygundavranmıştı.Sadrâzadmınimzaettiğimukavelename,değiştirilemezolmaküzerekoyduğuhareketkaidesinden,şimdilikinhirafetmesinigerektiriyordu;binâenaleyhKralveyegeni115ordununarkasındangetiriliyordu.Pâdişâh,Sadrâzam,TırhalaVâlîsiTurhân-zâdeÖmer,herbiribirfırkanınbaşındabütünBosna’yıdolaşarakfetihişinitamamlamaklauğraştıklarısırada,üçküçükBosnaprensleri—kiKostantin,Kovac,Pol116isimleriylemârufturlar-terketmekteoldukları

mahallere

mukabildiğeryerlerdentâvizleralmakşartıylateslimolmakiçin,Sadrâzam’ınnezdinebizzatgeldiler.Herarzularınamuvafakatgösterildi;fakatHünkâr’ınniyetlerinita’yîndealdanmışolduklarınıazvakitzarfındaanladılar.Azbirmüddetsonra-BosnaKralıgibi-zincirevuruldular.

SultânMehmed,buseferinde-ilmîderecesindetaassubiylemeşhurolan-ŞeyhAlî-iBistâmî‘yiberaberalmıştı.Buazizadamınsilsile-inesebidoğrudandoğruyaİmâmFahrü‘d-dînRâzî‘yedayanıyordu.Osmanlıtârihinde,«küçükmusannif»demekolan«musannifek»117unvâniylemeşhurdurki,henüzpekgençikente’lîfebaşlamışolduğuiçinbulâkabverilmiştir.Eserlerininadedvemeziyyetikendisiniasrınınbirincimüelliflerisırasınakoymuştur.Bosnaseferindenyirmiseneönce,Osmanlıülkesinegelmeküzereiran’danhicretetmişti.UlemânınhâmisiolanVe-zîr-iâzamMahmûdPaşatarafındanhüsn-ikabulgörerek,onunnâmınaTuhfe-iMahmûdiyyeunvanlıbireserte’lîfetmiştir.TakvayışiaredinmişolanŞeyh,Pâdişah’mdanazar-ıteveccühünücelbemuvaffakoldu.SultânMehmed,MahmûdPaşatarafındanyemîniletevsikolunanahid-nâmeyiibtâledipdeBosnaKralıhakkındakihakîkîmaksadınıicraetmekiçinİranlıŞeyh’ialetittihâzetmekistemişti.OnseneönceKostantiniyyeFâtihi’ylebirliktebulunanmeşâyîh,Peygamber’insilâharkadaşıolanEyyûb’un118kabrinikeşfederekveşusuretlehücumedenleringayretiniartırarakkendisinebüyükhizmetlergörmüşidiler.Padişahbudefamutaassıbfakîhdendahamühimbirhizmetistiyordu:MüslümanbulunmayanbiradamhakkındaMahmûdPaşatarafındanvâkiolantaahhüdüiptalilecellâdınelineteslimetmekiçin,kendisinebirfetvalâzımdı.Buşekil,haldemevcûdolanbirmüşkiliortadankaldırmışolacağıgibi,yeminilete’mînolunanahidlerinnasıliptalolunabileceğiniöğrenmekle,gelecekteseleflerinedeimtisâleşâyânbirmisâlgöstermişolacaktı.Pâdişah’maçıkçabeyânettiğiarzuüzerineŞeyh-iÂlim,velî-inimetiolanMahmûdPaşa’yaşükranborçluolduğunuunutarak,istenilensurettefetvaverdi.Müdâhenekârlığı,yâhudtaassubukendisinidaha.ilerigötürdü:Çünkühükmün,yânîcellâdlıkvazifesininicrasıiçinde

kendiniönesürdüvehiçolmazsaPâdişâhınemriüzerinebunutaahhüdetti.119(Sabahlaberaber,orduBosna’danhareketetmeküzereemiraldığısırada,SultânMehmedBosnaKrah’nıhuzurunagetirtti.Kral,elîmbirşüpheiçindebulunduğuiçinyemînilete’mînedilmişahidnâmeelindebulunduğuhaldegöründü.Fetvamucibinceahidnâmeninhükümsüzbulunduğubeyânedilerek,-bukararıvermişolanmüftî,yânifakîh-iâlim-altmışüçyaşındabirpîrolduğuhalde-cellâdınkılıcınıaldıveKral’mbaşımbizzatdüşürdü120.121ÜçBosnalıprensdeçadırlarındaboğuldular.

YediasırdanberiSkalovonlar’ınBizansîmparatorluğu’ndanayırmışoldukları

Bosna,şusuretle,Sırblılar’mMeriçüzerindekibozgunluklarındanbirasırveKostantiniyye’ninfethindenonsenesonra,birOsmanlıvilâyetiolmuştur.Sancak-beğirütbesineterfîettirilenMinnetBeğ,yenifethedilenbumemleketinidaresinialdı.122HizmetemuktedirolanahâlînincümlesiPâdişâhiçinellerinesilâhalmağamecburoldular.123OtuzbinBosnalıYeniçerigibihizmetetmeküzerePâdişah’ınsancaklarıaltındayemînettiler.BuilkBosnaseferiesnasındabaşlanılmışveoseferdensonraMahmûdPaşa

tarafındanMora’daicrasınadevamedilmişolanVenedikseferindenazsonrabahsedeceğimizden,sıradabirvekayîzikrinemahalkalmamasıiçinbutârihtenbirsenesonra,yâni1464(868)senesindevukuagelenikinciBosnaseferinideburadaelealacağız.

Sayfa76

MatyasKorvinos’un,geçenseneninnihayetinedoğru(16Kânuni-evvel1463124kanlıbirmuhasaradansonrazaptetmişolduğuYaiça’yıtekraralmakiçinSultânMehmedbizzatoradagörünmüştü.BumevkiinkumandanıHurremBeğileikiyüzOsmanlıesîriKraTınevlenmekiçinOfenşehrinemuzafferbirşekildegirişindeharbhediyesiolarakarkasındabulundurulduğuiçindirki,Padişahkaleninzaptınıbüyükbirhakaretolaraktelâkkietmiştir.Mehmed,fethedilmişmülkününbukadarazbirvakitiçindesukutunainfialile,kışıngeçmesinekadargüçlüklesabrederek,otuzbinkişilikbirorduvebirçoktopçuilevebüyükbirsür’atleyetişti.1464baharındaYaiça’yımuhasaraettiki,şutazyik,şehrinüçayönceMatyasKorvinostarafındandüçârolduğumuhasaradanazdehşetliolmamıştır.Padişahaskerini-birbiriardıncaüçgünzarfındagediklerüzerineyenikuvvetlersevkolunabilmesiiçin-onarbinkişiliküçfırkayataksimetti.Wdü-vaîddeimsaketmeyenPâdişah’ınhuzûriyleşevkegelenTürklerarslanlargibihücumageçtiler.125Birçoğukaleninbârûsuna(duvarına,burcuna)çıkmıştı.HattâbiraskerKorvinos’unbayrağınıoradankapmaküzereolduğuhaldebirMacar,bayrağıkurtarmakiçinOsmanlı‘yıyakalayarakikisibirliktekaleninzirvesindendüştüler.Mehmed,ordununkanını,şecaatinibeyhudeisrafetti;şehrialamayıp,Korvinos’unimdâdkuvvetleriyleyaklaştığıhaberiüzerinemuhasarayıkaldırdı.Matyas,Bosna’yaduhûlündeSerbertinkalesinizaptveîzvornik’imuhasaraetli.LâkinîzvornikmuhafızlarıMah-mûdPaşa’nınpekyakındaimdadayetişeceğiniümîdederekYaiça’nınMacarmuhafızlarıkadarşecaatlemukavemetettiler.MahmûdPaşabütünRumelibeğlerini,yâniUmur,Evranos-torunuîsâ,Mihâl-oğlusülâlesindenAlîBeğleritoplayarak,mahsurlarayakındakurtarmağageleceklerinibildirdi.Mihâl-oğluAkıncılar’labirliktegörününceMatyasric’atiçinokadaraceleemirverdiki,Macarordusutoplarını,ağırlıklarınıterketti.126Büyükbirsür’atleveordununkısm-ıküllîsiyleyetişmekteolanMahmûdPaşa

birçokesîrveatalarakKral’ıSavanehrikenarınakadartakipetti.127îzvornik

muhasarasınınMatyastarafındankaldırılmasındanikiaysonraKral’ınamcasıMiselSilaciileGreguvarLa-batanSemendireyakınındaBuzarisnâmındakimevkideAlîveİskenderBeğkardeşlertarafındankuşatılıptesliminemecburbırakılarak,İstanbul’agötürüldüler.MiselSilaciidamolundu;dahaönceVarnamuharebesindedahîesîrdüştüğühaldefiraramuvaffakolmuşolanLabatanidamoîunacağısırada,birTürk’ünistirhamıüzerineoğluylaberaberaffolunarak,külliyetlibirfidye-inecatmukabilindeserbestbırakıldı.128

Bosnaseferiaçıldığısırada,yâni1463/867baharındaidiki,Mora’daVenedikliler’lemuharebeyebaşlanılmıştı.FakatbumuharebeBosnaseferigibiazmüddetiçindehitâmbulmadı;onaltısenekarada,denizdehasarayolaçtı.Bubelâlariseküçükbirsebepleortayaçıkmıştı.AtinapaşasınınbirkölesionbinakçealarakKoron’akaçmışVenedikasilzadelerindenVenedikhükümetimüşaviriJeromValareso’nunhanesindeilti-câgâhbulmuştu.Paşa,esiriniistedi.Tanassuretmişolduğuiçiniadeolunmadı.129MoraBeğiEvranos-oğluîsâVenediklininiadesitalebininreddindendolayıintikamalmakiçinArgosönündegöründü.ŞehirmezhebayrılığıtaassubuyleLâtinler’inistilâsınaTürkistilâsınıtercihedenRumpapaslarındanbirininhıyânetiyleteslimolundu.130BirtaraftandaTurhân-oğluÖmerLepanto(Nopaktos)havalisindekiVenedikarazîsiniişgalvebaşkabirTürkfırkasıModonmıntıkasınıtahrîbetti.

ButaarruzlarüzerineVenedikOsmanlıDevleti’neharbilânetti.Luicci

Loredanodenizkuvvetlerininumûmîkapdânıtâyînolunarak,osıralardaVenediklilerelindebulunanAğrıboz(Negrepoh,eskiadıObe)sularınagönderildi;BertoldoDestakaraordusubaşkumandanlığınanasbedildi.Venedikdonanmasıyirmibeşkadırgaileonikidiğergemidenmürekkepidi.îkibinİtalyansüvârîsiyleGirid’eilticaetmişolandörtbir.erbâb-ışirret-kiVenedikSenatosukendilerinetambirumûmîafva’detmişti-muharebedenziyâdememleketiisyanettirmekiçinMora’yaçıkarıldılar.Bertoldodahî,birtaraftan-Haçlılartarafındanmüessirsuretteyardımamazharolacaklarınıümîdettirerek-ahâlîyiteşcî‘denhâlîkalmadı.AzbirmüddetiçindeSpart,Tenaros,Epidamnos,Arkadi,Atinaahâlîsitamâmiyleisyanhâlinegeldi.LoredanoNapoliDiRomania’ya,yânîMonambazia(Malvaziya)‘yabuğdayverdi;çünkübukazadağlıkolduğundanzahireleriazolurdu.Monambaziya’yaotuzmilmesafedebulunanVatikakalesinialdıktansonra,Napoli’yedönerekmayıs,haziran,temmuzaylarındaCezâir-iBahr-iSefîd’idolaşıp1463Ağustos’ununbirindeyineNapoli’yegeldi.BertoldokaraaskeriyleoradaLoredano’yamuntazıridi.131BunlarfazlamukavemetgörmeksizinArgosşehrinizaptvetalanettiler;kalesindekiArnavudmuhafızlarbirmüddetdahamüdâfaagösterdilersede,nihayetonlar

dateslimemecburoldular.MuhasaraeâıenaskerinyardımınagönderilmişolanbirNapoliaskerîmüfrezesi-elindekita’lîmâtmucibincesahilitakipedecekyerdememleketiniçerisineüerliyerekTürkler’inpususunadüşmüşolan-reislerininha-tâsıylebirkaçyüzadamkaybetti.132ArgoskalesiArnavudmuhafızlarıdaKorint’eçekilirkenNapolimüfrezesinepusukuranTürklertarafındanidamedilmişlerdir.

Sayfa/ö

Argos’unteslimiMoraisyanınınşiddetlenmesinesebepoldu.Rum-lar’laArnavudlar’ınricasıüzerineVenedikgeneralleribütünMora’nınyardımlarınıte’mîniçinKorintBerzahıistihkâmlarınıtekrarinşâetmeyidüşündüler,tşbudil(berzah)üzerindeDespotTomasveKostantintarafındaninşâolunanistihkâmlarınınII.Muradtarafındannesuretletahrîbedildiğidahaöncegörülmüştür.133BunlarıtekraryapmakiçinLuicciLoredanoveBertoldoDestabütünmevcûdmaiyyetleriniistihdamettiler:İkihaftaiçindeotuzbinameleBerzah’tabirdenizdenötekidenizekadaraltımilmesafedeveonikikademyüksekliğindebirkuruduvaryaptıklarıgibi,bu

duvarlarımüdâfaaiçinçiftehendekveyüzotuz-altıkuledeinşâettiler;ortasınabiribadethaneyapılaraküzerine.Sen-Mark’ınbayrağıdikildiveiçindebirumûmîduââyîniicraedildi.134Venediklilerbuistihkâmlaratopnakliylemeşgulolduklarısıradaidiki,Turhan’ınoğluÖmer’inyüzbinkişiilegelmekteolduğuhaberalındı.HakîkatenÖmergeldi.İstihkâmlarıkeşifiçinbizzatüçyüzadımmesafeyekadargelmişti(25Eylül);bunlarhayretinicelbetti.Azkaldı,kendisidemerakınınkurbanıolacaktı;çünküzabitlerdenikisiyanıbaşındabirgülleileruhlarınıteslimettiler.OndansonraVenedikaskerindenonbeşbinkişi135Korint’imuhasarayagittiler.ŞehrinduvarlarıaltındaLoredanoveBertoldo20teşrinievvel1463târihindeTürkler’lemuharebeettiler.BukavgadaBertoldo’nunbaşınabirtaşisabetederekonbeşgünsonraAksamilonistihkâmlarıüzerindecanverdi.Onunvefatıgünü(4kânunievvel)haberalındıki,MahmûdPaşaseksenbindenziyâdeadamlayaklaşmaktadır.TurhânoğluÖmerBeğSadrâzamabirArnavudgöndererekBerzah’ınikiyüztop,ikibintopçu,birçokarkebüztüfenkçisivezırhlıaskerilemuhafazaolunmaktabulunduğunubildirmişidi.136MahmûdPaşabuhaberiPâdişâh’aarzileberaberMora’daşiddetliharbedilmeküzerevakitkaybedilmemesilüzumunuilâveeylediğindenSad-râzam’ın,Bosna’yıelegeçirenordununbüyükbirkısmınıalarakhemenMorayarımadasınagitmesitaraf-ısultanîdenemrolunmuştu.VenediklilerSadrâzamMahmûdPaşa’nınyaklaştığınıişitirişitmez,okadarzahmetleinşâettikleriistihkâmlarıalçakçaterkederekveKorintmuhasarasınıkaldırarakNapoliDiRoma’yadoğruperişanlıklafiraraşitâbettiler.GüneşdoğarkenvâsılolanveVenediklilerdeansızınhücumtasavvurundabulunanMahmûd

Paşa,gemilerindemiralmaküzerebulunduklarınıgördü.Aksamilon’uişgalveKorintyoluylaArgosüzerinehareketetti;busonuncumevkiidehementüfenkpatlatmaksızınaldı.Argos’dakiVenedikmuhafızlarındanyetmişiniboğazlarındazincirilePâdişah’agöndererek137Giridlialtmışarkebüzcüdekılıçtangeçirildi.138Argos’danTegearazîsiyoluylaLeontari’yegiderekoradaEvranos-torunuİsa’yı139MorabeğliğindenazledipyerineikincidefaolarakZağanosPaşa’yıtâyînettivePatrasileAhaikıt’asınındiğerbeldelerine

zahireyetiştirilmesinionatevdîetti.Turhân-oğluÖmer’ideyirmibinsüvârîileVenedikarazîsinitalanetmeğeme’mûretti.140Ömer’inModonhavalisinitahrîbederekSadrâzamcagetirdiğibeşyüzesîr,oriuntarafındandaPâdişâhlagönderildi.Buhâl,Pâdişah’mevhâmperestdüşüncesindeotürlücürümleresonverilmesihakkındaâsûmânîbirişaretdeğil,ölününmensupbulunduğumillethakkındabüyükbirmes’ûdiyetnişanesiolmaküzere,telâkkiolunarak,bukerametliçârpâ(dörtayaklı)sarayahurla-rındabeslendi.141YüzellisenelikbirmüddetiçindebizerehberolanHalkondilas(Halkondil;Chalcacondylas)târihîrivayetlerine,bumevhumtefsirleveSpartahâlîsiniPâdişah’ınitaatidâiresinedönmeğeteşvikiçinÖmerileHasan’ınonlarahitabenirâdettiklerinutukilesonveriyor.142îsyândansonraOsmanlıkuvvetlerinemukavemetedememişolanSpartlılar,tekrarOsmanlılarınhükümranlığıaltınagirmektensememleketleriniterketmeyitercihetmişidiler.Bunlarınhanelerine,dönmeleriiçinÖmerveHasantarafındansarfedilenmesâineticesizkalarak,ekserisiPantadaktilonveEgetesDağları‘nınsaldırılması,geçilmesiimkânsızyerlerineçekilmişidilerki,Mistra’danpekuzakolmayanSpart(İsparta)antikşehriharabeleribudağlarıneteğindedir.BuadamlarınMaynutunvâniyleyâdolunantorunlarışuilticâgâhdabirkaçasırTürkler’emukavemetetmişvetamâmiyleizâleedilmelerihiçbirvakitmümkünolmamıtşır.

Sayfa80

Ertesisenebaharınınbaşlarında(Nisan1464)VenedikAmiraliLuicciLoredano’nunhalefiOrsanoCustiniani,Lesbosadasınahücumederek,merkeziolanMidillişehrinialtıhaftamuhasaraetti.FakatMahmûdPaşa,adedceVenedikdenizkuvvetlerineüstünbirOsmanlıdonanma-sıyleyetişipgelmişvesonyapılanhücum(15Mayıs)dahîmuhafızlarınmüdâfaasiyleneticesizkalmışolduğucihetle,Amiralmuhasarayıkaldırmağamecburoldu.ŞehirdenalabildiğikadarRum’ugemilerekoyarakVenediklilerelindebulunanAğrıboz’agötürdüktensonratekrarAda’yageldi(10Temmuz);Aya-TeodorkalesineaskerçıkararakyinealabildiğikadarHıristiyan’ıTürklerinesaretindenkurtarıpAğrıbozAdası‘nagötürdü.Amiralbirmüddetsonravefatetti.143KaraaskerlerikumandanıBertoldoDesta’nm

yerineKiminiSinyoruSigismondoMalatestanasbolunmuştu;bumuharebeninen

Sayfa49O

LD

«S

>

03

C/3

LO

«S

>

(33

C/3

onLO

03

<jn

LD

«S

>,

03C/3

LO

LO

«S

>

(33

C/3

voLD

«S

>

03

C/3

O’LO

«s

>

(33

C/3

Sayfa60Sayfa62Sayfa63vo«s

>

03C/3

LO

vo«s

>

(33

C/3

Sayfa66

Sayfa69

Sayfa70

Sayfa72

Sayfa73

>,03

C/3

Sayfa75

Sayfa77

Sayfa79

tafsîilli,enziyâdevesikalandırılmış144olan-vekayiinionunhusûsîkâtibindenalıyoruz.MalatestaSpart’ımuhasaravehattâçiftesiperizaptetmişisede,kaleyialamayıphemenîtal-ya’yaavdetetti.145IV.OjenzamanıRahîblerMeclisi’ndebelâgatiy-leimtiyazkazanmışolanBizanslıfeylesofJorjiasGemistusPlito’nunkemiklerinibirliktegetirdiğindenRimini’defeylesofiçinbirkabirinşâettirdi.146VenediktarafındanMoravalisitâyinolunanJakBarbarigoMalatesta’mnavdetindensonrakaraaskerikumandanlığınıelinealmışsada,seleflerindendahaazmuvaffakiyetenailolmuştur.Patras’ımuhasaraett;lâkinÖmerBeğonikibinkişiyleyetişerekBarbarigo’yuharbeicbaretmesiüzerinevukubulanmüsademedeVenedikvalisiylebirçokzabitlermuharebemevkiindekaldılar.147Venediklilerinzayiatıon-bineçıktı.CumhurhizmetindebulunanMiselRallinâmmdakiRumka-pitanı,teşebbüsünütasvîbetmemişolmasıylaberaber,kazığavuruldu.MağlûpordununbakiyyesiKalamate’yeçekildi;oradadabirmuharebevukubularakVenediklilerPatras’takikadarfelâketeuğradılar.Osman-lılar’ınaldıklarıesirlerGelibolu’yagönderildi.MüverrihKantakuzenSpandojinohenüzçocukolduğuhalde,ovakitbunlardanbazılarıylaoradagörülmüştür.148DenizkuvvetlerikumandanlığındaAurastoJusti-niani’yehalefolanJakLoredanoGelibolu’yadoğruyelkenaçtı;fakatfilosununbakiyyesigelmezdenevvelBoğaz’agirmeyecesaretedemeyerek,ÇanakkaleÖnündetopmenzilihâricindebiryeredemirattı.VenedikKörfezikapdâmJakVeneriotoplanmışolandonanmaya,faydasızolduğukadarcesâretkârânebirteşebbüsarzetti.Kalelerintopualtındaolduğuhalde-azimetindeyalnızyedisekiz,avdetindeisebeştelefvererek-Boğaz’daninipçıktı.AmiralJakLoredano’nunhalefiViktorKapellotmroz,Taşoz,Semâdirekadalarınızaptetti.HattâAtina’yıdaaldıysada,muhafazaedemiyerekyineTürkler’eterketti.149DahaciddîteşebbüstebulunamayacakkadarzayıfolanVenedikdonanmasınınhareketibunlardanibaretkaldı.PapaII.Pi’ninTürkleraleyhinealtıncıbirhaçlı

muharebesinedavetetmişolduğuprenslerinkendilerinekuvvetlimüttefikolacağınıtasavvurederekümîdlenmişolanVenedikliler,Pa-pa’nın16Ağustos

001464’debirdenbirevefatıüzerineye’isekapıldılar.Venedikdoç‘larındanKristofMaro’nunriyaset,Papa’nınbizzatonutakibenrefakat,BurgonyaDukasıFilîp’indeiştirakedeceğiveLuk,Bolonya,Mo-denşehirleriylediğerbeldelerinbirçokakçelervemüteaddidkadırgalarlamuavenetgöstereceğibusefer,derhâldenilebilecekbirzamanda,terkolundu.Ankona’dacedelciPapa’yarefakatedenkardinallerinPapariyasetindeakdettiklerimeclisCumhur’unemrialtınabeşkadırgavererek,Venedikdonanmasıbunlarlabirliktedenizeaçıldı.LâkinOsmanlılar’amukabeleyedeğil,VenedikbayrağınavukubulantahkirindendolayıRodosŞövalyelerimte’dîbegitti.150BuzamanınulemasındanEneasSilvius’-undaTürkleraleyhinebüyükçaptaharbhazırlıklarıyapılmasıiçinHıristiyanlıkâlemineneşrettiğidavettenbirneticeeldeedildiğinigörmesimüyesserolamadı.Papavekilisıfatiylesöylediğibeliğnutuklar,Papalıkmakamınageçtiğizamtıahedefaldığıemirnameler«abede-iYesû»ı(İsa’nınkullarını)küffâr151aleyhineyürütmekiçinihtiyarettiğibuncauzun.veyorucumesaî,kuvvetiniimhaetmekten,ömrünükısaltmaktanbaşkabirsemereverememiştir.

CN

00Yinebu1463/868senesinde-kiAvrupa’daBosnaveVenedikmuharebelerinindezuhurettiğizamandır-Asya’dadahîOsmanlıDevletiiçinpekmühimbirvakıaortayaçıkmıştır:Karaman-oğluîbrâhimBeğ‘invefatındanbahsetmekistiyoruz.Beğ‘inömrünütamamlaması,babalarınınmîrâsımünazaasısebebiylekıyamedenyedioğluarasındadâhilimuharebelerinortayaçıkışı,SultânMehmedilemünâsebetlerinkesintiyeuğramasıvenihayethükümranlıklarınınvahîmneticesinesebepolmuştur.KaramanOğullarıyüzellisenedirOsmanlıHanedanınamuhataralıbirrakîbolmuşvepâdişâhlarhernevakitbaşkabirtaraftaseferlemeşguloldularise,bubeğlerderhâlharbaçmışlardır:I.MuradzamanındaKaramanBeğiAlâü‘ddînmağlûpveesîrolmuşidi(1386/788).YıldırımBâyezîdKaramanlılarlaikidefaharbederek,birincisiikihükümetiçinÇarşanbaSuyu’ndansınırkesilmesini(1390/793),ikincisimemleketintamamenelegeçirilerekBeğ‘inidamını(1392/805intâcetmiştir.BubeğinhalefiTimur’ailticaileAnkaraMuhârebesi’ndensonrahükümetineiadeedildi.I.MehmedzamanındaKaramanBeğleriileyalnızbirmuharebevukubuldu(1414/817);II.Muradzamanındaiseüçmuharebeoldu:1426/830;

1432/836;

1444/848.II.Mehmed,cülusunumüteâkibKaramanBeğiîb-râhîm’iitaataltınaalmıştır.(1451/855);sonolarak,vefatedenbuîbrâhimBeğ‘dir.Bundanyedievlâdkalmıştırki,altısı,yânıPîrAhmed,Karaman,Kaasım,Alâü‘d-dîn,Süleyman,Nûr-Sofî,152SultânMehmed’inhalasındandoğmuşlardır.Yedincisiîshâkbircariyedendünyâyagelmişti;fakatbabasınınsevgilisiolduğundanİbrâhîmBeğ,onuSultân’danolanevlâdınınmahrumbırakılmasısuretiyle,hükümetinvârisiilânetti,153154155İbrâhîm378379

hayâtındahazîneleriyleîçil(Kilikya)kazasınıbuoğlunavererek,Silifkeşehriniikametgâhgöstermişti.İbrahim’inSultân’dandoğmaaltıoğlu,şusuretlehaklarındaniskatedilmeleriüzerine,açıktanaçığahusûmetleriniilânederek,babalarımKonya’damuhasaraedip,oradançıkardıklarıibrâhîmBeğKâvâlekalesindekederindenveihtiyarlığındanöldü.156BuhaberüzerineHâleSultânoğullarınınenbüyüğüPîrAhmedKonyailehükümetinbütünkuzeycihetlerinizabtederekkardeşiîshakiçinTaşeli’nibırakdı.SüleymanveNûr-SûfiSarây-ıHümâyûnailticaettiklerinden,Pâdişâhtarafındantimârlarihsanolundu.Kendisiyletahtvetâcmünazaasındabulunankardeşindengördüğütaz-yîkabinâenİshakBeğAk-KoyunluHanedanıhükümdarıUzunHasan’amüracaatlaondanyardımistedi.îshak,yardımiçingöndereceğiaskerinyiyeceğiiçinmerhalebaşınabindukaaltınıdavaadeylediğicihetleUzunHasanbudaVetihemenkabuletti.UzunHasanErzincan’danSivas’abizzatyürdüğünden,îshâk,müttefikininKaramanülkesinderehberiolmakiçinistikbâlinegitti.157TürkmenHükümdarınınhimâyesi,askerininbirbiriardıncasaldırılanmemleketiharâbettiveahâlîyiümid-sizliğedüşürdü.158PîrAhmed’inmağlûbiyetindensonraUzunHasandönerken,memleketingerikalankısımlarınınitaataltınaalınmasınıeskiKastamonubeğiKızılAhmed’etevdîeylemişdirki,bununSultanMeh-med’i,kendisininkardeşialeyhinetahrikeylediğinivebiraderininıskatıveSinob’unzabtıylemükâfetenuhdesineKastamonu

Sancağı‘nmverildiğinievvelcegörmüştük.KızılAhmedKastamonuhükümetindeikenUzunHasan’ıniğfallerinekapılarakonunsarayınafiraretmişti.159îshakBeğ,hemUzunHasan’ınhimayesini,hemdePâdişah’ınmuhabbetinite’miniçinhükümetininenâlimadamlarındanYa’kûboğluAhmedÇelebî‘yiSultânMehmednezdinegöndererek-kendisiAkşehirileBeğşehri’niterketmeküzere-yeğenlerineyardımetmektensarfınazaredilmesiniistirhameyledi.BuşehirlerzâtenOsmanlılarelindebulunduğundan,Padişah,çavuşbaşı160vâsıtasiyleelçiye:

-«Böylehediyelervermekkanburunsuçunubağışlamaktır,161eğerkardeşlerindenkorkmayacakbirhaldebulunmakistiyorsaYıldırımBâyezîdzamanındaolduğugibi,ÇarşanbaSuyu’nunötetarafındansınırkesmeğemuvafakatetmelidir».cevâbınıverdi.

îshakBeğbuteklifemuvafakatgöstermediğinden,SultânMehmedAntalya(Aulbia)valisiHamzaBeğeKaraman’ınistilâsınıemretti.OsmanlıveKaramanordularıErmenek’devebâzılarınınrivayetinegöreDağPazarındatesadüfettiler;îshakBeğbüsbütünmağlûpolarakKilikya’yakaçıpzevcesiveevlâdiyleberaberSilifkekalesinekapandı.PîrAhmediâde-ihükümetileAkşehir,Beğşehri,SaklanHisar,162Ilgın(îlgun)beldelerininanahtarlarını-şükrannişanesiolmaküzere-ka-râbetiyleşerefyâbolduğupâdişâh-ımuazzamatakdimeyledi.163Karamanmuharebesi,BosnaveMora’nmPâdişah’ınbizzatbulunmasınaihtiyaçgösterdiklerisırada,buveçhilehitâmbulmuşoldu.FakatAvrupaişlerisükûnetbuluncaSultânMehmed,cariyeninoğluîshakileHâleSultân’ınoğluPîrAhmed’imüebbedendefileKaramandiyarınıkendimemleketleriarasınailâveetmekiçinbuhaldenistifâdeyekararverdi.KaramanbeğlerininOsmanlıDevleti’nindüşmanlarıylamünâsebetleriniveUzunHasanveVenediklilerle164taarruzî

vetedafüiittifaklarımbuyenigasbıiçinbahaneittihazeyledi.

Mehmed,vezîr-iâzamiylebirliktevekülliyetlibirorduileAnadolu’yageçti.YolesnasındaKâvâle165kalesinielegeçirdi(871/1466)veAhmedBeğ‘inikametgâhıolanKonya’yızaptetti.Bumühimmevkîyesâ-hiboluncaMahmûdPaşa’yı-îshakBeğ‘insığmakolarakseçtiği-Lârende’yi,yânibumemleketinkadîmenpayitahtıbulunmuşolanişmdikiKaraman’ıistilâyagönderdi.BuşehrinsurlarıaltındakanlıbirmuharebevukubularakİshakBeğ’uzunvemüthişbirkavgadansonramağlûpolmuştur.Eğerdahaşiddetletakipedilseelegeçirilecekti.Mehmed,Beğ‘infirarından,esirlerinkatliâmiyleintikamaldı.MahmûdPaşa,Timur’undönüşündensonraKaramantaraflarındayerleşipkalmışolanTurgudTatarocağınınzayıfbakiyyelerininaraştırılmasıveyokedilmesi(dağıtılması)işinememuroldu.SadrâzamTorosdağsilsilesininbirbölümüolanBulgarDağı‘ndanmürurileTarsus’akadarTurgudlar’ıarayarakBulgarDağıvadileriiçindesaklanırbuldu.ElegeçirdiğiTurgudlar’ızincirevurdurarakPâdişah’agönderdi.Oda-Osmanlımüverrihlerinintâbiriüzere-bunlarlahesaplarımkesti,yâniidamettirdi.166Sadrâzamhenüzordugâhınaavdetetmişidiki,Karaman’ınikipayitahtıolanKonyaveLârendeşehirlerindekiamelevezanaaterbabınınkamilenİstanbul’agönderilmesiiçinemiraldı.MahmudPaşa

insaniyetperverhislerdenmahrumolmadığınımükerrerengöstermişolduğugibi,vatanlarındanayıracağışahıslardanbirtakımınıbırakmaksuretiylebudefadaisbâtetti.LâkinMahmûdPaşa’nınzorlubirrakibiolanRumMehmedPaşa,sadrazamhakkındakieskikinisebebiyleonazararvermekiçinhiçbirfırsatıkaçırmazdı.Pekçokzamandanberisadâretmakamınageçmekiçinhırslananbuadam,MahmûdPaşa’yı,gönderilecekşahıslarınbirtakımınıyerlerindebırakmakvegevşeklikgöstermeksuçlarıylaithametti.Pâdişâh,sadrâzamıminsaniyetinemukabilişionunelindenalıpdefterdarınavermeklecezalandırdı.RumMehmedPaşa-kidîninideğiştirmişolmaklahertürlühakkaniyetlealâkalıduygulardandasıyrılmış

görünüyordu-Pâdişah’danaldığıemirüzerinemüfritânehareketleahâlîninitibarlıkişilerinideamelesırasınakatarakmemleketlerindenayırdı.Pîr-itarikatMevlânâCelâlü‘d-dînsülâlesindenbiridahîbunlarınarasındaidi.167168169LâkinPâdişâhbundanhaberdâroluncaözürdilemekteçabukdavranarakvebirçokhediyelervererekvatanınaiadeetti.Mah-mûdPaşa-herşeydenşüphelenentabiatıicâbınca,sadrâzamlaBosnaKralıarasındaaktedilmişolanmuahedeyiafvetmemişolan-Pâdişah’ınteveccühsüzlüğünücelbetmişvetshakBeğ‘infirârıylaKaraman’ınikipayitahtıahâlisihakkındakigöstermişolduğumüsamaha,SultânMehmed’inhoşnudsuzluğunuartırmışolduğundan,Hünkârmücâzatmicrasıiçinancakharbinsonbulmasınıbekliyordu.OrdununuzunbirmerhaleileyorularakçadırlarınıkurmuşolduğubirgünII.Mehmedsadrâzamınıbirmuâmele-imahsûsaileazleyledi.HertürlüzevahiregöreTatarlar’dankalmışolmasılâzımgelenbuâdetozamanOsmanlılardabirincidefaolarakicraolunup,ondansonrasıksıktekerrüreylemiştir.MahmûdPaşa’nınçadırınagirmesiüzerinePadişahçadırınipleriniosûretdekesdirdikiçadır,iltifâtdansakıtolansadrâzamın

392393

başıüzerinedüştü.MehmedPaşa-kiRumikenmüslümanolmuştur-MahmûdPaşa’yahalefoldu.ÜçüncüşehzadeMustafayenifethedilenyerlerevâlîtâyinolundu.SelçukluDevletiharabeleriüzerineOsmanlıhanedanınınteessüsettiğivakityerleşmişolanKaramansülâlesiiştebusuretleyüzaltmışaltısenesonra,kendisiylebirliktezuhuredenOsmanlıhükümetinineliylezîrüzeberolmuştur.170tshakBeğUzunHasan’ınsarayınailticaetmişti.ZevcesininiçindedahabirmüddetmukavemeteylediğiSilifke’denbaşkabütünKaramanOsmanlıDevleti’ninhükmüaltınagirdi.

Başlıcaahâlîsiçıkarılmışolanikiidaremerkezieskiihtişamlarımgittikçekaybettiler.

KaramanailesininmüessisitarafındaneskiLârende-kibakayasıyeni

beldedenazbirmesafedehâlâgörülmektedir-harabelerindençıkarılanenkazileinşâolunanKaramanşehriKonya(İkonium)beldesinintârihîehemmiyetinihiçbirvakitihrazetmemiştir.Konya«Onbinler»in171geçişiveFriedrichBarbarossa’nın172zaptıylaşöhretalmışveçuklusultânlarıveenziyâdeBüyükAlâü‘d-dînzamanındainşâolunanâbideleriyleseyyahlarınnazar-ıdikkatinicelbetmektebulunmuştur.MevlevitarîkatimüessisişâirmutasavvıfCelâlü‘d-dîn-iRûmî‘nintürbesinihâ-vîolmak173vetarikatabeşikliketmekcihetiyleKonyabütünMüslü-manlar’ınhürmetinemazharolarak,tahtlarındanuzaklaştırılmışolanhükümdarlarorayailticaederlerdi.Oldukçagüzelmuhafazaolunmuşkabartmanakışlar-güya-İkonium’un«Perse»174tarafındante’sîsolunduğuhakkındakiesatiririvayetitasdiklemektedir.Lâkinkapılar,duvarlarüzerindekiarabçakitabelerşehrinbinasınıSelçukPâdişâhlarınaatfederler.175BüyükAlâü‘d-dîn’inbaşlıcainşâatıkale,vâsîbirsuhazînesi,şehrinduvarlarıvekendisinintürbesidir.SonralarıOsmanlıPâdişâhlarıMevlevî-hâneilecamiyaptırmışlardır;SultânSelîmAyasofya’y*nümûneittihazederekbircamiilemüteaddidmedreselerbinaetdirmiştir.İşbucami,kapılarınıtezyinedentaşoymalarınıntabiatıngüzelliklerineuygunluğuylanazar-ıdikkatlericelbeder.176Konya,zamanımızdadahîPlin’inverdiğinâmamüstahakdır.177SultânMehmed’in,hemenhepsibirzamandaolmaküzere,Bosna’da,Mora’da,Karaman’davâkiolanmuhârebâtmıtakipettiktensonra,şimdiİskenderBeğ‘inbumüddetzarfındave871/1466senesindevefatınakadarkazandığıgalebelerisür’atlegözdengeçirmemizlâzımgelir.

onoo

03

on

Sayfa84

LO00

vo00>,

03

C/3

Sayfaö/

Pâdişâhileİskenderarasındaakdedilmişolansulhüçsenedenziyâdedevametmemişti,çünküPapaII.PiHaçlıSeferi’niilânettiğizamanİskenderBeğVenedikelçisininvePapavekilininısrarvetazyikleriüzerine-yeminilete’mînetmişolduğu-ahdibozmuştu.178Dıraç(Doraçu,Draçium)başpiskoposuveİskenderBeğ‘inmüşavirivemuhibbiolanPauliAncelo-kiDrivasto’lubirArnavud’dur-kendidinindebulunmayanlarakarşıvukubulantaahhütlerinitutmaklâzımgelmiyeceğihakkındaİskender’iiknaiçin-SultânMehmed’inBosnaKralıhakkındakasemiletevsikedilmişteslimmukavelesininakzhususundakitasarılarınıteyiden-müftîBistâmîMusannifek’inirâdeylediğidelillerikullandı.İskenderbâzımüverrihlerinrivayetinenazaran,sulhundevamıiçingönderdiğimektupta179ilerisürülendelillerdenziyâdebaşpiskoposunilkaâtınatebaiyyetederek,harbekararverildi;başpiskoposkardinaloldu.180SulhunbozulmasıhaberiüzerineSultânMehmedŞirmetBeğ‘iondörtbinsüvariileArnavudluk’untahribinegönderdi;İskenderBeğdeordusunuOhri’detopladı.Ohrieski«Liknus»yâhud«Liknodus»durki,Bizanslılar«Ahrida»nâmıylaanarlarveBulgaristanbaşpiskoposluğununmerkeziolmaküzerezikrederler.Balığıçokbirbüyükgölüzerindekainolarak,göldenakansularDrimonyâhudKaraDirilon(Drin)nehriniteşkileder.Askerliknokta-inazarındangayetiyibirmevkî‘debulunmasıcihetiyleRomalılarilellliryaKralıGentiusarasındaortayaçıkanmuharebelerdebuşehirhususîbirehemmiyetkazanmıştır.181

İskenderBeğonbinkişiileOhri’yeüçmilmesafedeveötekitarafaskerininbulunduğumevkîarasındabirmevkitutarakŞirmetBeğ‘imağlûpettivemuharebemeydanındaTürkler’ekendikuvvetimiktarındatelefatverdirdi.Defterdarilebaşlıcaesirlerdenonikisikırkbindukafidye-inecatvererekkendilerimsatınaldılar.SultânMehmed,ŞirmetBeğ‘inmağlûbiyetindendolayıintikamalmakiçin-aslenArnavudolarakçocukluğundaesirdüşmüşveKostantiniyyehisarlarınailköncemerdiveniietırmanmışolan-BalabanBadraidaresindeonbeşbinsüvariveüçbinpiyadegönderdi.İskenderBeğValhâliyâvâdi-ilâtifindedörtbinsüvarivebinbeşyüzpiyadeilebunlarıngelmesinibekledi.Türkleretrafındakitepelerizaptettiler.182İskenderBeğüçmislikuvvetindeolanTürksaflarınınortasındankendisinebiryolaçtı.Lâkinencesurkapitanların-dansekizi-kiyeğeniMozakiileDebreliMozesbunlarıniçindebulunuyordu-Osmanlılar’ınelinedüşerekİstanbul’agönderildiler.BununlaberaberBalabanbuilkmuzafferiyetinepekçokitimâdetmeyipOhri’yeçekildiveİskenderdeYukarıDebre’debulunanAvronikmevkiinituttu.Balabanİskender’eansızınhücumemelindebulunmuşsada,büyükzayiatvererekric’ateveordugâhıbırakmağa

mecburoldu.AncakazbirmüddetiçindeüçbînpiyadeveonyedibinsüvârîiletekrarOhri’degöründü.Korkutulmuşdüşmanınıhediyelerleiknaetmekümidindeidi.Üçaymüddetleİskender’igafletüzereelegeçirmeğefırsatbulmakİçinbeyhudeçalıştıktansonra,nihayetsaff-ıharbüzerebircidalekararverdi.

Sayfa89

İskenderBeğ‘inatıyıkılıpdüşerek,kendisidekolundanağırsuretteyaralandı.FakatTürklermağlûpoldular;Balabanbüyükmüşkilâtlakurtuldu.ÜçüncüdefaolarakOsmanlıkumandanıbirorduilegeldiğigibi,ArnavudYakûbdadiğerbiraskeribirliklediğerbirtaraftanİskenderBeğ‘inidaresialtındakimemleketleredâhiloldu.LâkinbuimdâdkuvvetleriBalabanilebirleşmezdenevvelİskenderBeğBalaban’ıharbeicbareyledi.Azaplardanmürekkepolanpiyadeyisolcenâhdaöne,«ulû-feci»tâbirolunanaylıklısüvarileriİskender’inkapitanlarındanTanoziyo-Tufie’ninkarşısınakoyduğugibi,Akmcılar’ıZahariaGropa’nınkarşısına,YeniçerileriManuelPlek’inmukabelesineyerleştirmişti.Kendisideentalimliveseçkinaskerlesağcenâhdabulunuyordu.Bütünbutedâri-kâtarağmen,tamâmiylemağlûb

oldu.Ganimetlerordudahenüztaksimolunmamışolduğubirzamandaidiki,İskenderBeğ‘inhemşiresiMami-za’nınPetrale’dengöndermişolduğubirulakvâsıloldu;ArnavudYa’kûb’-unonaltıbinkişilikbirorduile-geçtiğiyerleriveşahıslanyakıpkatliâmederek-Brat’akadargelmişveşimdiArkilatanehriyakınındaKüçükTirana(Tiran)daordukurmuşolduğunuhaberveriyordu.İskenderBeğYa’kûbilekarşılaşmağaçıktı.İkiaskertutuşarakgöğüsgöğüsekavgaettiler.İskenderenkesifbirkitlearasınagirerekYa’kûb’unbulunduğuyerekadarvardı;mızrağınıbirtarafındanbirtarafınageçirerekbaşınıkesdi.Türklerbuhâligörüncemuharebemeydânındadörtbinmaktulveyaralıvealtıbinesirbırakarakkaçtılar.ArnavudlukPrensiVa-haliavadisindemaktuldüşencesurarkadaşlarının,buçiftemuzafferiyet-leintikamınıaldıktansonraKroya(Akçahisar)yadöndü.183

Sayfa90

Bumağlûbiyetlerdenveyenitanassuretmişkıyafetinegirenkaatil-lervâsıtasiyleikidefaİskenderBeğ‘ibeyhudekatiteşebbüsündebulunduktan184sonraII.MehmednihayetyüzbinkişidenziyâdebirorduilebizzatArnavudluk’ayürüdü.185869/1465senesindeKroya’yielegeçirmekniyetiylebumıntıkayadâhilolarakhaylîkaleleriveözellikleSfetigradveBelgradmevkileriniistilâetmişisede,büyüktelefatverdi.İskenderBeğbumevkiinhiçbirindekapanmayarakoralardançıkarveTürkler’inüzerinedüşerdi.II.MehmedhermevkideİskenderBeğtarafından

ta’cîzolunarakvedâimaenseçmeaskerininkaybındanteessüfduyarakKroyamuhasarasınıkaldırmağamecburoldu.AncakEpirileMakedonya’yıayırandağlarıgeçmezdenevveleskiHaonikıt’asındakâinGydnakazasınınkahramanahâlîsinden,Kroya’lılarınmukavemetiintikamınıaldı:Buahâlî,müstenidinvaadlerinincazibesinekapılarakteslîmolmuşlardı;fakatonlarıelinegeçirinceiçlerindensekizbininibirdenidametti.186Balaban’ıseksenbinkişiilevemuhasarayıablukayatahviletmeküzereKroyakarşısıdnabıraktı.Balaban,askerininbirkısmınıvâdîyehâkimbirdağ187üzerineyerleştirerekkardeşiYûnus’un188getireceğiimdâdkuvvetinibekliyordu.İskenderBeğYûnus’unhareketindenvaktiylehaberdarolduğundan,onukarşılamakiçin

birgecesabahakadaryürüyerekvukubulanmuharebedeYûnusBeğ‘imağlûpvekendisiyleoğluHızırBeğ‘iesîretti.189İskenderemriüzerineYûnuszincirlerevurularakşuhâlileBalaban’ıninzâr-ıtemaşasıÖnünekonuldu.İskenderBeğ,buelimmanzaranınOsmanlısaflarınasaldığıdehşettenistifâdeileileriyürüdü.BalabankendinizaptedemiyerekKroyaduvarlarıönünekoştuvemahsurlaratasavvurolunabilecekhertürlüvaad-îerdebulundu.LâkinArnavudJorjAleksi’ninattığıbirtüfenkdâne-siyle(mermisiyle)boğazındanpekağırsuretteyaralandı,sonbirsevk-itabiîileatınınbaşınıordugâhınaçeviripçadırınınönünekadargeldi;oradabî-rûholarakatındandüştü.BunumüteakipOsmanlıordusuric’at-le,Kroya’yasekizmilhatvedebulunanTiran’daordukurmaküzere,orayagitti.İskenderBeğhiddetsâikasıyladüşmanıntakibineatılanaskerinitutmağaçalıştıysada,birfaydasıolmadı.ÜçgünmuharebedenvebüyükkayıplardansonrakendilerineTiran’danbiryolaçtılar;ancakmuhtelifmevkileretefrikedilmişolanmuhafızlarıncümlesiesîr,yâhudidamedildi.190

Mehmed,şimdilikKroya’yıelegeçiremiyerekvebununlaberaberArnavudlar’ıngeminiçekmekisteyerekValiniyenler’inkadîmşehrini-kizamanımızdasancakmerkeziolanîlbasan’dır191-yenideninşâveih-kâmetti.İskenderBeğ‘inDraçyakınındavedenizsahilindeyaptırdığıÇorluşehrinidetahrîbetti.192AzbirzamansonraİskenderBeğşanlıhayâtınaAlessio’dahatemeverdi.Buşehireskiçağtârihinde-kurucusuSiraküza’lıDenis’eçıkanasliyleveMakedonyalıIII.Filip’inmuhâsarasıyla-İskenderBeğ‘invefatettiğiyerolmasındanazşöhretkazanmamıştır.İskenderBeğotuzsenemüddetlememleketinindinvehürriyetiiçin193II.MuradileII.Mehmed’inistilâcıkudretlerinekarşımuzaf-ferânekarşıkoyduktansonra,1467(871)kânunisânîsininondördüncüalt-mışüçyaşındaölmüştür.Pirusgibi194ülkesininhasmınınkalbinesilâhınısaplayamamışisede,

Gentius’dan195dahabüyükgörünüpmağlûplarınnetîce-ihâlinedüçârolmamıştır.Epirkahramanıbüyükkumandanlarınimtiyazınavesîle

olanevsâfıcem*etmiştir;ancakmillîtabiatınınmümeyyizbirsıfatını,yânieskiEpirahâlîsininhiçbirzamandaterketmemişolduklarıvahşetinefsindentamâmiyleizâleedememiştir.Yineosene,İskender’inkomşularındanolanHersekPrensiEtienneKosarikdeölmüştür.Etienne,oğullarıylamünazaahâlindebulunarakengencinirehinsıfatıylaBâb-ıHümâyûn’agöndermişti.BuçocukbirmüddetsonradininiterkederekSultânMehmed’iniltifatınıkazanmışveII.Bâyezidzamanındadâmâdvesadrâzamolmuştur.BabalarınınvefatındaKosa-rik’indiğerikioğlundanVladislasYukarıHersek’e,VladkoAşağıHer-sek’enailoldu.AncakVladislasbirmüddetsonraMacaristan’a196kaçtı;Vladkodahîbirkaçkaledeancakbirmüddettutunabildi.BütünmemleketazvakitiçindeOsmanlıhükümetielinegeçerek,Herseknâmıyladevletinbirsancağınıteşkileyledi.197KaramanbeğleriyleİskenderBeğ‘invefatınıtakipedenseneiçindeserîmuzafferiyetlersilsilesikesintiyeuğrayarak,nebirmemlekettahrîbvefethedilmiş,nedemuhafızlarıöldürülmüşveyahutbiçilmiştir.SultânMehmedbusükûnzamanınıkısmendenizkuvvetlerininteçhizatına,kısmenyenisarayıninşâatınahasretmiştir.BusarayınyapıldığımahaleskiBizans’ınAkropolisâbidesininvedahasonralarıİmparatorlarsarayınınyeridirki,eskiçağtârihindemuzafferPalasileNeptün,Baküs,Jüpiter,Hekat,Prozerpin198mâbedleriveHıristiyanlıkdevrindeazizlerdenDimitrius,Minas,TeodorSergius(Circîs)ileMeryemü‘l-BetülKiliseleriburadainşâolunmuştu.HalikSarayı,kıdemlihassaaskerlerivemuhafızbirliklerikoğuşlarıvebunlarınyedikubbeleribumevkidegörülür.Asmasaatiyle,İmparatorunondokuzdavetlisinin199sofrası,200hazîneodası,bütünaltınlarlapırılpırılparıldayantahtsalonu,kayserlerinerguvanıkumaşlariçindevelâdetgâhıolankırmızı

salonburadainsanınhayrettengözlerinikamaştırır.201OsmanlısaltanatınınyenisarayınıninşâatıHicret’insekizyüzyetmişikincisenesindetamamlanmışveüzeri«Allahsahibininsânınıte’yîdeylesin!Allahbinasınıteşyîdeylesin!Allahesâsınımuhkemkılsın!»kitâbeleriylesüslenmiştir.202Tersaneninteçhizatınasür’atledevamolunduğusırada«Akıncı»denilenOsmanlıhafifsüvarileri,devletinkuzeyhududlarınıgeçerektska-lavonya,

1Kezalik,146.

2Kezalik,148,veTürfciyelkCorcioİskenderBeğ’inMuharebeleriTafsilât*unvanıyle1451’deVenedik’tebasılmışeserin20.varakı.

3

Luçineros’daMariniBarleti,YedinciKitabınnihayeti,varak:154;İskenderBeğ-Muharebeleri,varak:20.

4Barleti,zamanınınmuktezâsıolarak’bunlarıveaşağıdakitafsilâtıHıristiyanlıktaassubuylayazıyor(Mütercim).

5Bratoti’deSa’dü’d-dînveHalkondilas(1,8,s.146)buhusustauyuşmaktadırlar.Barletiusîsâyerineîsaacyazar.Lâkin«İskenderBeğ’inMuharebeleri»eseri,târihlerigarîbsurettekarıştırarakbuhâdiseleri1453’devukubulanKostantiniyye*-ninfethindenöncegösterir;hâlbukiİskenderBeğberat-ımuhasarasında(?)1456vekayiindenolanBelgradMuhâsarası’n-danbahsettiğigibi,müteakibenNapoliKralıAlfons’un27Ha-zîran1458*devukubulanvefatınızikretmiştir(Barletius,varak:171).

6Barleti,varak:160,tsıkehderBeğMuharebeleri,varak:21.

7Barleti,varak:161.

8İskenderBeğMuharebeleri,varak:21.

9Barleti,ovarak:166.

10Barleti,varak:168.

11Kezalik.

12Barleti,169ve198;İskenderBeğMuharebeleri,21.

13Barleti,varak:172,DokuzuncuKitabınnihayeti.(Hamzazehirlenmişise,İskenderBeğtarafındanzehirlenmiş

14SultanMehmed’inİskenderBeğ’e6Mayıs1461tarihlimektubu.

15İskenderBeğ’in1Haziran1461tarihlicevâbı,Barleti’devarak192.

16SultânMehmed’inİskenderBeğ’eikncimektubu,22Haziran,varak:193.(BumektuplarMünşeat-ıFeridun’dayoktur;nedereceyekadarmevsukolduklarımalûmolmadığıgibi,İskenderBeğ’eHıristiyanolduğuiçin,yahutbelkiHıristiyanlıkisnâdiylevebirtaraftandaOsmanlılaraleyhinegayzlarınmşevkiyleAvrupamüverrihlerionuntarafınıtuttuklarından,İskenderBeğ’in-arazininsarp

olmasındanistifâdeile—serkeşliktedevamımmübalâğaeylediklerianlaşılır.Mütercim.V

17Halkondilas,1,10,s.153.

18Kezalik,s.145.Neşri,varak:206.Bratutu’daSa’dü‘d-dln;Solak-zâde;varak:53;tdrîs,varak:100.

19PUnius,Mefc&tib,1,10,s.99.

20PaflagonyaliNiçeta.Hlasint,1,28;Manner’de,l.6s7

21OsmanlımüverrihleriAmasra,Sinop,Trabzonşehirlerininhepbirsenezarfındafetholunduğunuyazarlar.Dukas,birincisindenhiçbahsetmeyipdiğerikisininbirbirinimüteâkibelegeçirildiğiniyazar.Halkondilas,OsmanlılarımAmasraseferiniveSinopveTrabzon’unfethiyleneticelenmişolanseferi

birbirindenayırarak,birincisini1461*degösterir.Lâkinzahirdirkiaklanıyor:ÇünküFâtih1461*deMora’yızaptet-mistir.OsmanlımüverrihleridePâdişah’mSinopveTrabzon’agirişini864(1459)senesindegöstermeklehatâederler;zîrâTrabzonîmparatoru’nateslîmteklifolunduğuzaman,MahmûdPaşa,DespotDimitrius’atahsisolunanAynoz(înoz)varidatındanbahsediyordu;buise1460nihayetlerihâdisele-rindendir.

22Halkondilas,ı,9,145.

23YineböylebirmünâsebetleAragoriKralıPier(Pierre)<Eğerbirelidiğerininsırrındanhaberdârolursa,onukestireceğini»söylemiştir.Cİo-vanniVillani,8,177.

24Davetname(Münşeât-ıFeridun’da211vecevâbı212Nu.dadır.(İstanbulmatbuunda243ve244).

25Neşrî,varak:208;MektubuntamâmıancakDefterdarDursunBe*Ti-rthi’nde(varak:78)vardır.

26Neşri,varak:208.

27Halkondilas,«KızılAhmed»!«Amares»şeklinekoymuştur.

28Dukas,1,41,s.193;Halkondilas,1,9,s.154.

29MahmûdPaşa’nınkendikalemiyleyazdığımektupAliTarihindeII.MehmedSaltanatının

OnikinciFaslı‘ndayazılıdır.Halkondilas(1,10)MahmûdPaşaİleİsmailBeğ‘innutuklarınıyazıyor.

30Neşri,Sa’dü‘d-dln,Solak-zâde.İdrîs.

31Neşri,varak:209.

32Kezalik,DukasveHalkondilas’anazaranİsmailBeğ“eFilibe’deverildi;Neşrî’yegöre,Filibe’ninverilmesidahasonradır.

33Neşri,Sa’dü’d-dîn,İdris.

34Halkondilas,1,9,s.154.

35Halkondilas,1,9,s.154.

36Kezalik.

37Lâtifi,Tezkiretü’ş-Şımrâ

38Lusongd’Haller.

39Halkondilas,9,s..155ve147,Balebasımı;Dukas,45,s.192.Halkondilassefiringelişzamanınışöyletâyineder:«Rex,cumeotemporenuntiatumessetquidinAsiamolireturCha-sanesLongus,pacemdare(DespoteThomae)haudabnuit,utpossetliberiusarmainferreChasanietIsmailiSinopesprin-cipi-“HineiraexardensrexexpeditionemadversumTho-mamsumpsit,etbellumcontraChasanemrejecitinfuturamaestatem,etontraPeloponesumaceingebatur.»ThomasveDi-mitriusaleyhindekimuharebe1460’daaçılmıştır.BusonfıkradahîAmasra’nınSinop\zTrabzonfethisenesielegeçirildiğininyenibirdelilidir.MeğerkiSultânMehmed,bahismevzuuolansefiriAmasra’yımuhasarasısırasındakabulveMora’yageçmeküzereAmasra’yıterketmişolduğufarzolunsun.Hâlbukibutahminhatâdır.ZîrâTürklerMora’yaMayısayındadâhilolaraksenenihayetinekadarkaldılar.Franzes,4,bâb:16,s.88.

40Dukas,s.192.

41«İşbuKoyunluHisar,KaraHisar-iŞarkîsancağındaolupel-hâleti-hâzihiKoylaHisar(KavileHisar?)denilenmahalolarak

ozamanlarlivâ-imezkûrunmerkeziimiş.»HaberciSahih,FâtihDevri,s.78,haşiye.

42BusefaretbahsiHaIkond11as’dadercedilmlştir:1,9,s.155.HalkondÜUzunHasan’ınvalidesineuzunbirnutuksöylettirir;tdris.Neşri,Sa’dü’d-dîn,Solak-zâde,Âlî,Ravzatii’l-Ebrfcr,eümletenKoyunlu-Hisarfethindenbahsederler.

43UzunHasan«ValidesiSaraHâtunıÇemişkezekhâkimiKürdŞeyhHasanilemu’teberbeğleriyle»gönderdi.Sa’dü’d-dîn,c.1,s.479.(HammerŞeyhHüseyinyazmıştı).PâdişâhınSara’ya«ana»dediğiSa’dü’d-dîn’in«mâderdiyühitâbbuyurmağıla»sözündendahîanlaşılır,s.480.Haber-iSahîh«Şâh-ana»diyor,s.182.PadişahınKürdbeğine«baba»demesinitürkçeme’hazlarımız-dagöremedik.Sara,pâdişâhanasıîdi;Çemişkezekbeğionunkadarhürmetbulamazdı.Sa’dü’d-dîn’inifâdesinegöreSaraHatunağlayarakpâdişâhıaçındırıpsulheimâleetmiştir;diğertaraftanUzunHasan«MahmûdPaşa’yadahî«nihânîdarâat-nâmegönderüpistid’â-yişefaatitmişidi.»Sa’dü’d-dîn,s.479.

44Sa’dü’d-din,Solak-zâde,NuhbetiTt-Tevârîlı.

45Halkondilas,1,9,147;Dukas,1,42,ş.177.

46Dukas,1,45s.194.Dukas’daPâdişâhınkısaİhtânHalkondilas’da(s.156)MahmudPaşa’mnuzunnutkundanziyâdeTürkler’inasılfikrinemuvafıktır.

47Trabzonİmparatoruordu-yihümâyûndaSaraHâtun’danmüsâ-herethasebiyleşefaatisteyerek,odaricadabulunacakolmuşsada,Fâtihsükûtilegeçiştirdi.Sinop’takidonanmaTrabzonönünegelinceimparator*datahammületakatkalmadı.Sa’dü‘d-dîn,c.1,s.481.

48Halkondilas,s.156ve157.

49Halkondilas.&.157.‘Busöz,Halkondilas’ıngarazıeseridir.Mütercim.)

50Halkondilas,1,9,157;Spandojino,s.47.

51Spandojino,s.47.

52Halkondilas,s.157ve168.Bunuikidefayazdığıcihetle,Spandojino’danziyâdeitimadaşayandır.

53Halkondilas,s.167.TürkRumTârihisahibininzannıgibi,muallim-isultanîileizdivaçetmişdeğildir.

54Halkondilas,1,9,s.158.

55Makaabeler,İsrailliyedikardeşlerdirki,selefleriningünlerindeputlaraibâdetetmedikleriİçin,vâlideleriylebirlikteîdâmedilmişlerdir.Hammer’inteşbihindetaassupkokusuvardır.Mütercim.

56Voyvodanınişlediğişen’îliklerileFâtih’inişleriarasındaaslamünâsebetolmadığından,bukıyâsıfcat’iyyenreddederiz.Mütercim.

57Birincicilddekibirhaşiyedebuunvanınbaşkasınaatfıyanlışlıkeseridir.Mütercim,

58Bonfinius,Asere3,1,10,s.532;Engel,EflâkTârihi,s.178vemukaddimesinde,122.

59Bonfiniuss.352;Engel,s.178vemukaddimesinde,22.

60Osmanlıelçilerinikazıklaravurdurmaktanbaşlıyarakburayakadarzik-rolunanonvahşîliğinme’hazı

61Engel’inEflâk;TarihiMukaddimesiveTarihivebilhassaMukaddimedeveTârihdeeskiSaksonyazılarıdır.Mukaddime,22,s.76,77,78,79;Târih,178.

62Halkondilas,1,9,s.153(866/1461).

282HalkondilasveDukas,1,45,194.

63HaikondilasveDukas.

64«Curaenimamoreardenspuerumvocaretadcoitum.»Halkondilas,s.158.

65«NonmultopostrediitinJanuasreglsejusqueconcubinusfactusest.»Halkondilas,kezalik.

Hammer,buikifıkranınme’hazınıgöstermekiçinHalkondilas’mRumca’danLâtince’yetercümeedilmişolantârihininfıkralarınıaynennaklediyor;fakatHalkondilas’mburivayetiaslaitimâdaşâyânolamaz.OasrınYunanlmüverrihleriKostantaniyye’yifethetmişolanSultânMehmed’inaleyhindeidiler.Mütercim.

66Neşrî,İdrîs,Alî.

67Engel’intârihimukaddimesindeSakson,eskiyazısı.

68

HaJkondİlas,9,159veEngel,a.g.e.,s.79.

69Halkondilas,1,9,159.

70Kezaliks.160.Dukas,45,s.194,Osmanlıordusunuancakyüzellibinolarakzikreder.OsmanlımüverrihleriDrakul’unordusunuyüzbineçıkarırlar.

71Âlî,II.MehmedSaltanatınınOnbeşinciBab’ıveHalkondllas,

72«Bladusha’bebatequitespaucioresquamdecemmille.Sunttamenquitraduntcumnonpluresquamseptemmilleequitesductasse»(İkincifırkanınmiktarınınyedibinolduğunubildiriyor.)Halkondilas.

73Halkondilas,9,s.162.

74îdrîs,varak:107.Âlî,bâb:15.Bukumandanlarınsağcenâhdamı»yoksasolcenâhdamıdurduklarınınehemmiyetiazdır.

Fakataslındadevletinenbüyükme’mûriyetlerindebulunduklarıcihetle,isimlerininöğrenilmesigereklidir.Bunlar:Evra-nos,Turhan(Turahan)Malkoç,Mihâl-oğluidi.

75Alî,Akıneılar’aonbinesîraldırıyor;fakatidamlarındanbahsetmiyor.

76EngelEflâkTârihi’ndebuesîrinbizzatpadişahtarafındansorguyaçekildiğinisöylemeklehatâeder.Buhatânınmenşeişudurki,HalkondilasMahmûd’u«Machumetes»yazar,bununlaberaberpâdişâhıdâima«Rex»(Hükümdar)unvanıylayazaraktefrikeder.Midilliadasımuhasarasımünâsebetiyledeyineosuretle«RexItaqnebombardassistenspergebatconsilioMachumetis»diyor.

77Halkondilas,9,s.162.

78Ondörtsitaduzunluğundaveyedisitadgenişliğinde.Halkonduas.

79Dukas,45,s,195.

80«Volucresnidosfecerantininferioribuseorum.»(Metindekiifâdeninme’bazıdır)Dukas.

81«Vlrumquitantapatraveritnonmultifaciendumesse.»(Metindekiifâdeninaslıdır).

82Rummüverrihteriningarezindendolayıyazdıklarıdır.Mütercim.

Rummüverrihininpâdişâhasöylettirdiğibusözlerinbirinciparçasısırfhayâleseriolduğuncaşüpheolmadığıgibi,KazıklıVoyvodaordusunaisnâdettiğişecaatdahihayâlialacaktır.BuseferhakkındabizimmüverrihlerinifâdeleriMütercim/inİlâvelerikısmındahulâsaedilecektir.Mütercim.

83Halkondilas.9,nih&yetedoğru;Neşri,varak:213.Solak-zâde,varak:55.Bratutu’daSa’dü‘d-dln,s.

215-222,DokuzuncuBâb.İdris,varak:106-110.AşıkPaşa-zade’yenazaran(VatikanKütb.elyazısı)Vlad’ınoğlubabasınınyerinegeçmiştir.

84Dukas,45,s.194.DelŞivrö‘yenazaran(s.177),oniktttfnduka.

85Engel,EflâkTarihi,s.179.

86HacıKalfa’nmTakvîmü‘t-Tevârîh’inenazaran819(1416)senesinde.Engel’inEflâkTârihi’nebkz;s.136.Kantemir,Os-manhmüverrihlerindennaklenEflâküzerinekonulmuşolanvergiyihakîkîtârihiyleyazar;lâkinPİyerRareş(PierreRa-resch)ilePiyerAron(P.Aaron)‘unsaltanatızamanlarınaâitvak’alanbirbirinekarıştırdığıgibi,bundadahîaldanarakBoğ-danlılar*ınilkdefaverdiklerivergininÖdendiğizamâmseksensenesonragösterir.P.Rareş1516senesindehayattaydı,Boğdanlüarise1456’daP.Aaronzamanındabuvergiyetâbiidiler.Engel’inBoğdanTârihi’nebkz;Kromer’enazaran.

87Pahimares,4,19,s.237;5,26,s.312.

88Halkondilas,10,tikkitapta.

89Halkondilas.

90Kezalik10,sT166.

91Dukas,s.195.Halkondilas’agöreyirmibeskadırgaveyüzdenfazlagemi.

92Halkondilas’daEssipedon.

93Dukas,s.195.

94Dukas.

95Halkondilas,10,s.168.Müntehabât(c.5,19,s.52),buprenslerinÖlümühakkındabaşkatafsilâtvermez.Buîç-oğlammeselesininnekadarmevsukolacağınıanlamakiçinrivayetedeninBizansmüverrihiolduğunuveIstanbulufethetmesionlarınnokta-İnazarınagöreenbüyükkabahatiolanFâtihhakkındagarazkârâ-nelisankullandıklarınıdüşünmekkâfidir.Şurasınıdaihtarederizki,oğlan,kelimesinineskikullanılışınagöre«delikanlı»demekolduğugibi,«iç-oğanı>saraydavemuhâfaza-izâtiyyeİçinistihdamolurdelikanlılardemektir.Mütercim.

96Eskiçağ’daMora’nınkuzeyindebirkıt’a.Mütercim.

97Merih’ineskiismi.Mütercim.

98Sakız,nâm-ıdîgerSabhu,İsa’danaltıasırevvelLesbosadasınınMidillişehrindedoğmuşbirkadınşâirdir.Alse,yineMidillişehrindeM.Ö.VII.asırdadoğmuşbirsazşâiridir.Terpandır,kezalikyediasırevvelyaşamışLesbos’lumusikişinasbirşâirdirkirebabadörttelilâveetmiştir;Ariondayediasırönceyaşamışbirşâirvemüzisyendirki,mûsikisayesindebirölümdenkurtulmuştur.Mütercim.

99EskiRoma’dacankurtaranlaraverileniftihartacı.Mütercim.

100Midilli’ninzeytinmahsûlüTürkler’tnzamanındaeskisindenoldukçafazlabirmiktaraulaşmıştır.BâzımahsûlsenelerininzeytinleribeşyüzbinOsmanlılirasımiktarınabaliğolur.Mütercimi.

101HacıKalfa,Takvimü’t-TevâHh,867(1462)senesi.Halkondilas,10,s.168.

Floransa’nmtâkibettiğibusiyâsettarîkininşahidiMağliape-çianaKütüphanesindeCronachediFirenzedelDeiadlıeserin25.takımdan40no.luelyazısındabulunurki,KontPam-peyolittatarafındanmüverrihetebliğolunmuştur:Ondanme’-hûzibare:«IegaleazzefiorentinegiunseroaCp.ovefuronocortesementericevutedalGranSignore,edottennerodaessomoltegrazieeprivilege.IFiorentinicheeranosullegaleazzemanifestaronoalGranSignoreipreparativide’Christianicontrodilui,ecomeavrebbepotutodiffendersidailoisforzi,eglipromiserodifarilpossibileperscioglerelaîegade’Cris-tiano,erenderinutiliilorotentativi:atantainiqitâliin-dussel’odio,cheportavanoaiVeneziani,elasperanzadipo-teressisoliesserpadronidelcommercioneipaesicheilTurcoconquistava.IIGranSignorefecepoigrandipreparativiperlaguerracontroiChristianicolconsiglioedisegnodeTiorentini,pudetmeminisse!IIGranSignorenel1461feceeprivilegiaiFiorentiniinprejudiziodeVeneziani,enelleguerredal1462al1466intercattaronofinoleletteredeVeneziani,eleportaronoalGranSignore,ediederoadessoconsigli.»

Kapitülasyonlarınilkibuolacaktır.

102Fâtih,herşeyenüfuzedennazar-ıihâtasiyle-merkezilearalarındadenizlerbulunanmahallergibi-Adalar’ındamuhafazasıdonanmayamuh-tâcolduğunutakdiretmiştir.Mütercim.

103İstanbulveBoğaziçi’nemüracaat,1,s.123.SultânMehmedÜçbintonlukbüyükgemiyibulimandainşâettirmiştir.

104HacıKalfa’nınRûm-iti’si,s.95.

105Halkondilas,s.168.

106İstanbulveBoğaziçi,1,s.387.

107Kantemir,Mehmed-iSânî,«N-N»işaretlihaşiye,s.22veSelim-iEvvel,«MM»işaretlihaşiye,s.183.

108Halkondilas,10,170.

1091Halkondilas,9,s.169.Halkondilas’mbufıkrasındaEvranos’unoğluİshakveÜsküphükümetindeonahalefolanîshak-oğluîsâhakkındakiifâdeşüphegötürmeyeceksuretteortayako-nulmuşsada,bumüverrih-Sandel,îsakilePol’eâitolan-îllirya,Bosna,Sırbistaneyâletlerininhududuhakkındaokadarvazıhsöylemez.HiçbirMacar,Bosna,Hırvatistanmüverrihi,nePrey,neŞimek,neGebhardibuhusustaiknaediciizahatvermemişlerdir.

110Halkondilas«Dububika»diyeadlandırır.

111Ş:mek,147;Lukaris’dennaklen.

112Halkondilas,10,s.170.

113GayetnâdirolanişbuItinerariumVVegraisseK.Maystpost-schafftigenConstantinopolzuedemTürkischenKayserSole-man,ano.XXX,(1531)adlıeserde,şufıkraokunur:«AmSamstagden3SeptembrisvonGeloschübereinenhohenBergbiszudesKayzersPrunngekommendarumalsoge-nantdasungefaerlichvorLXXIV.Jahren,sodertürkischKayserBossenüberkommenLat,istersamptseinemVolkzudemprunnen,undnihtweiterkommen,AberseineWaschagenGlutschlossmitHoereskraftgeschicht,unddenkünig,sodasbosnischknuigreichgehabt,dersichdannauchimSchlossGlutzbelaegernlassen,uberwunden,GlutzundCamergradeingenommennachmalsinneinDorfGersonodaselbstbeli-ben.»

114Halkondilas,Solak-zâde,Neşri,îdrîs,Alî,Sa’dü‘d-dîh.

115Osmanlımüverrihlerinincümlesi,Kral’ın*>uyeğenini,kardeşiyaparlar.

116

HalkondilasbubeğleriStantis,Karyakos(Cariacos),Paulusdiyeisimlendirir.Bratoti’deSa’dü‘d-dîn,222,veNeşrî,varak215,KuvaçvePavlubakliolmaküzereyalnızikiisimyazarlar(Sa’dü‘d-dîn’inibaresişudur:«BosnavilâyetimeKovacilivePavlidimeğilema’rûfvilâyetlerinhâkimleri-kiKovacoğ-lıvePavlioğlınâmıilemeşhuridiler-busefer…debendolmupkapucılarodasındahabsolınmışlaridi.Rûz-ikatl-ikralda(Bosnakralı)anlardahîkatiolmupmemleketleri…ilhakolındı.Bosnavilâyetibi’t-temâmteshirolmupeyâletiMinnetBeğoğhnaerzânîbuyuruldı.»(cild:1,s.495.Mütercim).BinâenaleyhŞimek(Schimeçk)(s.151),«Karyakos»untürkçe«Karagöz»kelimesindenmuharrefolduğunuzannetmeklehatâeder.Osmanlımüverrihlerinin«Pavlubakli»dedikleriPaulDöŞanmıdır,(Şimek,s.759),PaulDöTormudur(kezalik125),yoksaPaulRadazesmidir,burasınıtâyinecür’etedemeyiz.Joriç‘inKanunîSüleyman’agönderdiğitem-sîlhey’etindenLâtintercümanıBenuvaKöripeçiçDöremburg(BenoitCuripeschitzd’Orembourğ)Ragiça,nâm-

ıdiğerÇe-lebî-Pazar’damezânnıgörmüşvekitabesiniokumuşturki,harfiyyentercümesişudur:«Ben,bumemleketinsahipvehükümdarıolanPaoluçRadazelbumezardaistirahatediyorum;OsmanlıPâdişâhınelûtfile,netehdîdile,nedesilâhilememleketimiterkettiremedi,dînimiterketmeğidehatırımagetirmedim,Cenâb-ıHakkbanaTürkler’inüzerinebirgalebeihsaneyledik

117«Küçükadam»demekolan*merdümek»(lâfzındaolduğugibi,sondaki<-k»(kâf)küçültmeedatıdır’Mütercim.}

118«Silâharkadaşı»vasfıHz.Hâlid’in«Alenjdâr-ıPeygamber!»olmasızannındandolayıdır.Halbuki,ozât-ımuhterem2.c.’deişaretolunduğugibi,«Mihmandâr-ıPeygamberi»dir.Mütercim.

119Buvak’aehemmiyetinerağmenhiçbirAvrupalımüverrihtarafındannaklolunmamıştır;yalnızHalkondilasşuibaresiylebunuimâedergibigörünür:«Traduntregempropinasinter-ficieendumIlliriorumregemPersaepraeceptorisuo.»Beyne’n-nâssMusannifeknâmıylema’rûfolanbuşöhretliâlim«eş-ŞeyhAlîbinMecdü‘d-dînMuhammedbinMes’ûdibniMah-mûdbinMuhammedbinel-İmâmi‘1-hümâmFahrü‘d-dînMuhammedbinMes’ûdbinMahmûdbinÖmeri’ş-Şâhverdiel-Bistâmîel-Herevîer-Râzîes-Sadîkîel-Farûkî»dir.SonbeşsıfataslındaBistâm’daikameteylediklerini,kendisininHe-rat’tadoğduğunu,îmâmFahrü‘d-dînRâzîsülâlesindenolduğunu,Ömergibifetvaüzerinebeyân-ire’yeylediğindenhükm-ikat’îbulunduğunu,ohükmübizzatkılıciyleicraeylediğinibildirir(Es-Sadîkîel-Fârukî,Ömerü‘l-Fâruksülâlesindendemektir.Hammer.busonikikelimedeyanılmıştır.Mütercim).Aşağıdakieserleritasnifetmiştir:Arabça:1-Tuhfe-iMahmûdiyye,2-Şerh-iİrşâd,3-Şerh-iMısbâh,4-Âdâb-îBahs,5-NahvdenLübâb’aşerh,6-Telvîh’ehaşiye,7-Kasîde-iBürdeşerhi,8-Hâşiye-iMutavval,9-EbûAlîSina’nınKasîde-iRûhiyye’sineşerh,10-fıkıhdanVikâye’yeşerh,11-Hidâyeşerhi,12-Şerh-iMesâbıh,13-Şerh-iMiftâh-iAllâme-iCürcânî‘yehaşiye,14-mantıktanŞerh-iMetâli’ahaşiye,15-Usûl-iPezdevî(kısmen)Aerh,16-Tefeîr-iKur*ân’danKeşşafaşerh,Farsça:17-Envârü‘l-Ahdak,18-Tuhfetü‘s-Selâtîn,19-Hadâîkü‘1-îmanli-Ehli’l-trfân,20-mantıktanŞemsiyye’yeŞerh.803/1400dedoğmuşve875/1475’devefatetmiştir.Sa’dü*d-dînveŞakaıkü‘n-Nu’mâ-nîyy«*yemüracaat.

120Buhususiçin14.kttab,Not:İ2’yeveburadaMüterciminizahınabkz.

121Neşrî‘ninsâdedilifâdesişudur:«Musannifekfetvayıvirüpbunlarungibikâfirleriöldürmekgazâ-yıekberdürdiyüpkı-lıncınçıkarupevvelkendüçaldı,kiralıtepeledivehemolikikâfinin(KovacvePol)dahîkapucılarçadırındakayıdlanngördiler.»

(Musannifek*infetvasıortadaolmadığındanBosnaKrah’nınîdâmıhükmününeyeistinâdettirdiğimalûmdeğildir.îstîmâ-nı(amandilemesi)kabuledilmişbîradamıÖldürmekşer’antecvizolunamayacağıaçıkolduğundan,kralınamandilemesindensonraidamınınmuhakkakbirsebebi

bulunmuşolsabileMusannifek’inbizzatcellâdlıkvazifesiniicraetmesitak-bîhedilmeğelâyıktır.Sa’dü‘d-dîn’inrivayetinegörekılıcıbirkaçkereçaldırıpkestirememiştir.Allâmefıkıhbilgini,acemibircellâdderekesinekadarinmemeliidi.Acabaîdâmcezasınıbizzatifâetmesiahidnâmeelindegelmişolankralınbaşınıkesmeyikimseninkabuletmemesindenmineş‘eteyledi?Eğerböyleise,ordudabüyükbirhakşinaslığınmevcudiyetianlaşılırki,Musannifekhakkındanefretdahaziyâdeleşir.Mütercim).

122Neşri,Solak-zâde,Sa’dü‘d-din.

123Neşri,AşıtPaşa-zâde,VatikanKütüphanesielyazısı.

124Şimek(Schimek),s.154.

125Bonfinius,Aşere3,40.s.534.535

126Bratutu’daSa’dü‘d-dîn,3,s.237.

127Neşri,varak217,Bonfinius,Aşere4,s.537,«îzvornik»i«Zua-niçum»,Serbernik’i«Strevernikum»yapar.

Bununlaberaberkralınalelacelerie’aünedâirifâdesiHıristiyanordusununmağlûbiyetineveOsmanlılar’maldıklarıpekçokganimetleredâirNeşriveSa’dü‘d-dîn’debulduğumuztafsilâtapekmuvafıktır:«Aequamhicaliquiutriqueprencipivoluntfuissefortunam,quippequaevelutiadJayzamsoloadventantisCor-vininomineMaumethemmachinasaeneasetimpedimentadeserere;itasubzoinichimoenibusadTurcifamamUngaro-sautoreturpemfugamcapesserejusserit.»(s.137).Matyas,Venedikdoçunaolanbirmektupdaderki:«Sedquumno-vissimaehiemisasperitatediscedereettrajectoamneSavoadregnumredirecogeremur.»Solak-zâdeYaiça’nınMacarlartarafındanelegeçirilmesiniveIzvornik’inmuhâsarasiyleMatyas’ınfirarınımeskûtgeçer.HacıKalfabuvak’aları870senesindeaşağıdakiibareileyazar:«Sefer-iFâtihbe-cânib-iEngürüsberây-iistihlâs-iYayiçevenüzûl-ikralberîzvor-nikveinhizâm-iküffârbi-hücûm-ivezîrâlâmikdâr.»870se-ne-ihicriyyesi1460Ağustosundabaşladığıcihetlebumüverrihtarafındangösterilentârih,mevzû-ibahsolanvak’alannolduğuzamandanbirsenesonradır.(Takvîmü‘i-Tevârîh’inibaresiaynenkendisindenalındı.KâtibÇelebi869’dadahî«ts-tîlâ-yıEngürüsbe-Hisar-iYayiçe»demiştir).

128Bonfinius,Aşere4,s.544ve582.

129Daro,VenedikTârihi,2,s.443:Paris’teMillîKütüphâne’de9960numarada1457’den1500SenesineKadarVenedikTârihi.LâkingerekDaro,gerekLojiyebumuharebeiçineniyime’hazolanLettred’ımsegretaiSodelSİgnorSlglsınondomalatestadeİlecosefatteÜnMoreaperMofaammedII,Colte&tiondeSansovino,(II.Mehmed’inMora’damuharebesinedâirSenyörSigismondoMalatesta’ninbirkâtibitarafındanyazılmışmektup;kiSanvovino’nunkolleksiyonundamevcuttur)adhme’hazamüracaatetmemişlerdir.

130

Halkondilas,Malatesta’ninkâtibi.

131Halkondllas,10,s.178;Malatesta’ninkâtibi.

132Halkondilas,Malatesta’ninkâtibi.

13335/Butârihin2.cildinde11.Kitabavd.bkz.

134Malatesta’nınkâtibi.Daru,VenedikT&rfol,2,s.440ve445.

135KezaLUt.

136Halkondilas,*,179.

137Halkondilas,kezalik.

138Malatesta’nınkâtibininmektubu.

139Halkondilas«JesuAlbanisfilium*.diyor.«Jesu»îsâkarşılığıdır,«Albanis»,Evranos’unbozulmasındanbaşkabirşeydeğildir;«filium»iseEvranos’unailesindenolduğunugösterir.

140Halkondilas,10,3.179.

141Kezalik,s,180.

142Halkondtlas’ınöküzmasalının,tarihinegüzelbirhatemeteşkiletmediğinimüverrih(Hammer)dezımnenanlatmışoluyor.Mütercim.

143Malatesta’nınkâtibinineseri.

144Kumandanınkâtibibi-târafolamıyacağmadikkatedilmelidir.Mütercim.

145Malatesta’mnkâtibi.

146Spandojino,s.50.

147Malatesta’mnkâtibi.

148Spandojino,s.52.

149Malatesta’mnkâtibi.

150Daru,2,s.455.Papa’ninTürkleraleyhineaçtığımuharebeyedâir«BeriliniMerofoıılefalstoriobediıciooh©hamnooperatoasommiponttficinetlegueı’recontreİTnrehl,s.97,116.

151BuradaTürklerhakkındaolanbukelimenin,Hatnmertarafındanistihzaetmekİçinkullanıldığıgörülüyor.Mütercim.

152Sa’dü‘d-dîn’de«Nûre-Soft.»Mütercim.

153Sa’dü‘d-dfn,Nesri,Solak-zâde,Ravzatü1-£brâr,İdrİs,Târih-iSÂnî,TursunBeğ(DursunBeğ),varak,25ve98.

154Kenyez-zâde,Sâ‘dü‘d-dln,Mütercim.

155SelucİaTrachea.Ortaçağ‘da:CastrumSeleph.

156Feraş-ımevtdeikenKonya’dançıkardılar;kaçupKevâlehisarınagirmeküzereikengalebe-iza’afilehelakoldu.Sa’dü‘d-dln,İstanbultabı,498(Mütercim.)

157PirAhmedilekardeşleripâdişâhailticaederekkendileriva’d-iimdâdiletesliyeolundı.Sa’dÜ‘d?dîn,s.499.Mütercim.

158Bulduğudevâ‘bbvemevâşiyimemleketinegötürdü;dişierkekyiğirmibindevegötürdüğümervîdir.Kezâlik.Mütercim.

159îdrîs,Âlî,Solak-zâde,Sa’dü‘d-dînrivayetederlerki,SultânMehmedtarafındanTrabzonîmparatoru’naaçılanseferinhitâmınadoğruKızılAhmedUzunHasan’mtekliflerinireddetmiştir.Lâkinbumüverrihler,bilhassaSolak-zâdebil’akisyazarlarki,KızılAhmedUzunHasannezdineilticaetmiş

vebuhaberüzerinePâdişâh,onunkardeşiİsmail’iFilibe’yegöndermiştir.BusonuncurivayetDukasveHalkondilas’ınrivayetlerinedeuygundüşer.

160ServerÇavuşoğluÇavuşbaşıAhmedBeğîshakBeğ‘egönderilmişti.Kezalik(Mütercim).

161Türklerindarb-ımeselidir.Biradamamâlikolduğuşeyivermekdemektir.(Asıldan).«Padişahİlcisivâsıtasiylebuyurdılarkiarzitdiğiyiş-klşmukaddemasatunaldığımızyerlerdir;böylehediyevirmek,raür-deâz&dİtmekdir.»(Sa’dü‘d-din,s.500,Mütercim).

162SıklanHisarı,îlnurBazarı,Sa’dü‘d-dîn,s.500.Mütercim.

163MannerhatırlatırkiAkşehirkadîmThymbrium’danbaşkabiryerdeğildir.Apamea(AfyonKarahisarı)ndandenizegidenyolKonya’yadeğil,TorosüzerindenSeyitgazi’yegider.Jahr-bücherderLitteratur’un14.cildinde62-63.sh.lerebakınız.

164Daru,VenedikTârihi,2,s.457.

165tdrls,varak:128,bukaleyiKâvâle,yâhudKevâlediyeisimlendirir.Ki-likya’mnikinciboğazındakiKülekKalesiolmakgerektir,kigeneKey-husrevveİskenderoradangeçmişlerdir.(Aslından).Sa’dü‘d-dîn’deKü-vâleimlâsmdadir.Mütercim.

166Cümlesinesiyâsetolunupkayıdlarıgörüldü.(Aslından).Sa/dü‘d-dîn,Lââ-rendemuharebesindeesîrdüsenKaramanlılariçin«Kayıdlangörüldü>cümlesine«tomar-ıâ‘mârlarıdürüldi»cümlesiylesec’(kafiye)yazıyor,Buesirlerinidamıhiçbirmazeretkabûıetmeyenpekçirkinbirşeyolduğundaşüpheyoktur.TurgudlarötedenberiTürkler’ledüşmancamünâsebetlerdebulunduklarındanveTürkler’eadâvet-ikadimeilemütehassisbirkavimolduklarındanbunların-siyasîişlerdemenfaatinhakk-ısarfatekaddüm-izarurîsiezelîkaidesince-tenkiliötekilerinidamındançokehvenkalır.Mütercim.

167EmîrAlîÇelebî‘ninoğluAıhmedÇelebi,Solak-zâde,varak:56.Neşri,varak:220.Âlî,OnsekizinciBâb,(asıldan).RumMehmedPaşaMahmudPaşailetezâdÜzreolupPâdişah’ınvezîr-iâzamhakkındakiiğbirarınıanladığındansayâlifetvârmıtahtıile.beraberolsürgünlerinahvâlinihilafıÜzerearziderekve«fakirlerinisürdi(Sa’dü‘d-dîn’inmatbuun-dakiihlâtertiphatasıolduğu,sahîhliclâolacağıanlaşılır),zenginlerinirüşvetalupbırakdı!»diyerekPâdişah’aşüphevirdi.Butakrîbİlevezâret-iuzmâMehmedPasa’yıRûmî‘yetevfizodundu.Oısitem-pîşeodiyarahâlîsiniteşvişedüşürüpbulduğınıyazdı.Hattâ«MevlânâCelâ-lü‘d-din-iRûmîKuddüsüsırrıhü‘l-azizhazretlerininsülâle-yitayyibesindenEmirAlîÇelebioğluAhmedÇelebî‘yi»berabersürdi.TecâvüziPâdişah’ınma’lümuoluncaşâirmutazeccirolaneşrafilebtrlikdeitlâkidereknüvâzişveeltafüeavdetlerineruhsatvirdi.«Sa’dü‘d-dîn’dentelhis,İstanbulbasımı,s.512(Mütercim).

168«PâdişâhKaramanvilâyetini*SultânMustafa’yatevcihilepayitahtateveccühİtmişlerdi.Kara-Hisar’ageldikdeMahmûdPaşa’nınotağınıkendisiikenyıkdırupma’zûlitdiler.BuseferdeRûmMehmedPaşaKepe-lüoğlu’nukazaskerlikdenazlItdirüpMevlânâVİldânonunyerinetâyinolundı.Karaman-oğlutshakBeğbirrivâyetdeUzunHasan’ınyanında,diğerrivayetegöreUzunHasan’m

imdadiylemülk-imevrûsunutalebetmekÜzeregelirkenRuha(Urfa)davefateyledi.Sa’dü‘d-dîn’dentelhis,s.512.Mütercim.

169Buvezir,Osman-zâde’nlnHad&atü‘l-VüacH’sındayokdur.FakatHacıKaifa’nınTakvîmÜ‘t-Tevârîh’imlemünderiçtlr.

170HacıKalfa,TakvîmÜ‘t-Tevârîh,871/1456vekayli.

171tşbu«Onbinler»ŞehzadeKeyhusrev’inKleark(Clearch)nâmındabirIspartahma’rifetiyleYunanistan’daserseritakımındanyazdırdığımuavinkuvvetlerdirki,İranüzerinesevkolunduklarıhâldeKsenofonkumandasındaric’atemecburolmuşlardı.

172HaçlıSeferleritârihinevebilhassaRaumer’inGeschicfoteFrfedrichBarbarossasadlıeserinemüracaat.

173Cibân-nüma,s.615.

174MacdonaldKneir,Asya’daSeyahat,s.220.

175Konya’nıncenûb-ışarkîsindekiMeramvadisiseyrâbveçiçeklerlemeyvelerlemesturpekçokbağçelerihâvidir;bunlarıniçinde«kamerü‘d-dîn»tesmiyeolunurbirkayısıolduğugibi«debbağçiçeği»nâmındabirçiçekvardırki,sahtiyanınkırmızılığınıgökmavisinetebdileder.Cihân-nümâ.

176EvliyaÇelebi.

177Manner,4,2,s.195.Plin-Ondörtbeldedenmürekkepbir«tetrarchionin{RomahükümetiDioklesiyenzamanındadörtkısmaayrılarakherbirinebuunvanverilmişti)başındabulunduğuiçin-Konya’yı«Urbsceleber-rima»(enşöhretlişehir)diyeadlandırıyor,

178Lonicerus’da(Barleti’ninİskenderBeğ’inHayâtveBTali)BaaletHdevitaetgestfsSc&nderbegi,dansLonicenıs.

179SultânMehmed’inovakitİskenderBeğ‘emektupyazdığıdoğruiseBarletius’un199.varakındamündericolupkahramanınınbütünnutuklarıgibimüverrihinhayâlmahsûlüolanmektuplarabenzememesilâzımgelir.«LetteredelgranMa-homettoimperadoredeTurchi;ridottenellavolgarvocedaM.LodovicoDölceMoremeconleteredifalarid;triaanodelltAgrigentini.Venedik,1563.»unvaniyleneşrveFâtih’eisnâdolunanmektuplarainanmaklâzımgelmez.BumektuplarınbiriAmazonlarKraliçesinehitabenyazılmışveDelfişehriahâlîsinehitabenyazılmışolandiğerbirindeFâtih,kahirApol-lon’dan,«Tabınmucidi»İskolab’danbahsetmektebulunmuştur!

180Barleti,s,198.

181«AchridaBulgariaearchiepiscopatusunnoscuntomnesSebas-tocratoreoProvehitur,deinDeabolim

movetquaesededitcumuniversacircumjacentiregione»(Prespa,Pelagonia,Sos-cus,MoliscusAcrapolita,92).«Prespa»,şimdikiPerspe’dir.(HacıKalfa’nınBâm-ili’si,s.141.).Pelagonia,birülkeninka-dîmenidaremerkeziolanKastoria’yi,yânişimdikiKesriyekazasınıhâvidir(HacıKalfa,a.g.e.s.97).«Soscus»ve«Moliscus»,NahlıçveBahieşteolmakmelhuzdur(Kezalik,s.67).DeapolisTuli«Manastır»ismiylemüsemmâoluphenüzbâzıharitalardaPetaglianâmıylekayıtlıdır(Kezalik,96)(Manas-tirvilâyetininmerkeziolanManastırşehri.FakateskiBeto-liaküçücükbirkoyidi.ŞimdikiManastır,Osmanlılar’ıneser-iümranıdır.Mütercim).Kantakuzendiyorki:«Albaniquihabitant……………………………………………etjuxtaAchridem,

ImperatorAchridadiscedensrelictaCastoriainPelagoniamve-nit.»(s.55).Ahris’inBedrinayahutTuresiumolupolmadığınıtedkîkveJustiniyaprima’mnmevkiinitâyinetmeküzere,NikeforGregoras’ıneserineDökanjtarafındanyazılanhâ-şiyelerdekiincelemelerfaydasızkalmıştır.Bugünmevkiinetekabüledenyersabitolmuşturki,eskilerinAhridadedikleriOhri’dirveJustinianaKöstendil’dir.Manner,7,s.108.

AnvilzikrolunanKöstendil’invücûdunadâirhiçbirtaraftaemarebulamadığınıyazar.HacıKalfa’mnRûm-ili’sinde78’incisahî-feyiaçmışolsa,oradabulurdu.

182Barleti,varak:204.206.

183MariniBarleti,210,212,214,215,217,11.Kitabınsonu.

184Barleti,218(Mutaassıpdüşmanınsözüolduğuunutulmamalıdır)MÜt.

185Barleti,Pâdişah’ınordusunuikiyüzb’ne,Balaban’ınordusunuseksenbineçıkarıyor.

186Barleti,219.

187Barleti,varak:223,budağıKorvlnustesmiyeediyor.

188Barleti«Yunimas>diyor.

189«Hızır»ada«Heder»diyor.

190Barleti,225.

191

OsmanlımüverrihlerininİskenderBeğ’inSultanMehmedilemuharebelerivekayîindenzikrettikleriahvâlPâdişah’mArnavudlufeaaskersevket-mesiveİlbasan’mzabtıhususlarındanibaretolmağlaberaber,işbuaskerşevkini872’de,yâniİskenderBeğ’invefatından*birsenesonragösterirler.HacıKalfa,Takvlmü’t-Tevarîh,Sa’dü’d-dîn,İdrîs,Nesrî,Solak-zâde,Alî.

192Barletlus,buşehri«Çiburilvus»diyeisimlendirir.Varak:226.

193İskenderBeğ’inşân-ıhükümetiçinaçtığıfaideslzmuharebeleri«dinvehürriyetmuharebesi»addetmektaassupeserivehatâdır.(Müt.)

194Pirus(Pyrrhus),kadimEpirKralı’dirki,Romalılar’akarsımuharebeederekİtalya’nınfethineteşebbüsetmişveİsa’dan279seneönceAsko-lum(Ascoium)şehrindebüyükzayiatİlebirmuharebekazanarak,bumünâsebetle«böylebirmuzafferiyetedahanailolursamişimbitmiştir»sözlerinisöylemiştir.272’demuzafferenArgosşehrinegirdiğisırada,birkocakarınındamüzerindenattığıkiremitlemaktulolmuştur.

Kat’îneticeyigetirmeyenmuzafferiyethakkında«Ptros’unmuzafferiyetlkabilin-den»denilir.(Mütercim).

195Gentius,milâddanİkiasırevvelİlllryaKralıİdi.Zâlim,şiddetli,sarhoşbirhükümdarolupzevcesinialmakiçinkardeşiniöldürdü.TebeasınındenizhaydutluğunasonvermekiçinRomalılar171’dedonanmasınızaptettiler.168”deRomalılaraleyhineMakedonyaKralıPerseileİttifaketti.,BiraysonramağlûpolarakteslimiyetgöstermişveRoma’yagötürülerekgaliblerlnmuzaffetiyethediyesiolmuştur.Mütercim.

196Spandojlno,s,54.

197Sa’dü‘d-dîn,İdrîs,Nesri,Solak-zâde,Âli.HacıKalfa’nmBûm-Ui’si,s.174.Engel’İnSırbistanTarihi’ne(s.430)veGehhardin’inBosnaTarlhİ‘ne(s.472)müracaat.«Hersek»kelimesiAlmancadukalıkdemekolan«Herzogt-hum»kelimesindenalınmıştır.

198EskiYunan’inİlahları.Mütercim.

199«Scholaeetexcubia»(hassavemuhafızaskerleri).

200«Novemdecimaccobitorum»(Ondokuzdavetli).

201Kostantiniyyeeskibüyüksarayı,şehrinbirincitepesiüzerindekâinidi.İşbubirincitepeAtmeydanı,SultânAhmed,AyasofyacâmileriyleTopkapısarayınıiçinealanmahaldir.EskiSaray’ınmuhiti300.000m2idi.LâtinceveFransızca«Triclinium»denilenmeşhurdâiresindeİmparator,devletbüyüklerinikabulederveİmparatoriçelerburadatâcgiyerlerdi.İmparatorunsekizköşeli(Octagone)salonuile«Kiton»un«Triclinium»ilebağlantısıvardı.OndokuzyataklıTricliniumdenilensalondadahî

İmparatorveondokuzdavetlisi-Romalılardaolduğugibi-yataklarınauzanmışolduklarıhâldeyemekyerlerdi.Saray«Oaton,Sigma,Monothyron,Pentacubilicum»nâmlarındakibinalarladahabirçokeserleriiçinealırdı.İşbubüyüksaray,milâdîXII.asırdanvebelkidahaöncedenberiharâbolmuşveOsmanlılarondaneserbulmamışlardır.BizanslİmparatorlarıeskiBüyükSaray’ıntezyinatveenkazınınekserisiniBukaleon(Boucouleon)veBla-kern(Blaquernes)saraylarındakullanmışlardır.Tafsilâtalmakisteyenlere-buzeyleme’hazolan-AnjeloZanetti(AngeloZa-notti)’ninAutourdesmuresdeConstantinople(İstanbulSurlarıEtrafında),Paris,1911,adlıeseritavsiyeolunur.BunadâirAvrupalisanlarındakieskieserlerdenvebilhassaDr.Mordtmann’ınkitabındandahîmezkûreserdeistifâdeedilmiştir.Zanotti’nineseriadıgeçenmüelliflerineserlerindevemahallerindetedkî-katiçinrehberittihazolunabilir.

202İ3tanbulveBoğaziçi,1,1,197,221,225asıldan.(Buüçcümledenbirin-cisl-kifransızcası<QueDieueternisel’honneurdesonposseesseur!»dur-«Haledullahuazzesahibihi»arapçaduacümlesinintürkçeslolacağıanlaşılır.BucümleSa’dü’d-dîn’İnİstanbulbaskısının448’incisahifesinegörefuzala-iasrdanbirinin:târihkıt’asmmtârihmısraıdırki883’ügösterir.Fransızcaları«QueDieuconsolidesaconstruction!»ve«QueDleufoıliflesestundements»olanİkincisiileÜçüncüsü<HaledullahuHâlâebeden»tarihinintercümesinebenzer.AbdurrahmanŞerefbeyefendihazretleriTârih-iOsmânîEncümeniMecmuası’ndaTopkapıSaray-ıHü-mâyûnu’nadâirbirmakaletahrirbuyurduklarından,ondanveşâirmalûmattanMüterciminİlâvelerikısmındadahat&zıtafsilâtve-.-ilecektir.)

BuradabahismevzuuolanYeniSaray,TopkapıSaray-iHümâ-yûnu’dur.Fâtih,Köstantiniyye’yifethinde,şimdikiHarbiyeNe-zâreti’nin(bugünİstanbulÜniversitesiMerkezBinası)bulunduğumahaldebirsaraybinaettirmişti.Bunun«EskiSaray»nâmızamanımızakadargelmiştir.İstanbulkalesinin«Topkapu»ismindeolanikikapısındanbiriSarayburnusahilindevediğerikaratarafındaidi.Osmanlılarınilkdâhiloldukları«Topkapi»karatarafmdakidirki,hâlâoisimlemevcuttur.Fâtih’indeniztarafındakikapınıncivarındasonralarıinşâettirdiğiTopkapıSarayı,ötekinin«EskiSaray»,«Sarây-iAtîk-iÂmire»isimlerinemukabil,«YeniSaray»,«Sarây-iCedîd-iÂmire»isminialmıştır.BugünHirka-iSaadetDâiresi,Darbhâne,Müzehâne,birçokbinalarbununmuhitidâiresindedir.AyasofyatarafındakiBâb-îHü-mâyûn’un,-kialaylardaveteşrifatmerasimlerindegirilipçıkılansaltanatkapısıdır-üstündebirdâireiçindehatt-ımüsennâile-yâniMısırÇarşısı’ndagörülençiftevavgibi-aşağıdaki«Besmele»veâyât-ikerîmeyazılıdır:«Bismi’Uahî’r-rahmâni’r-rahîm.înnel-müttakîynefî-cennâ-tinveuyun.Üdhulûhâbi-selâminâminin.Vene-za’nâmâfîsü-dûrihimmingıllinihvânenalâsürürinmütekaabilîn.Lâyemes-sühümfîhânasabünvemâhümminhâbi-muhrecîn.»(Sûretü’l-Hicr.)

Bundansonradörtsatırgörülüyor.AltındayinebirdâireiçindeSultânMahmûdHân-iSânî’ninbirtuğrasıvetuğranınyukarıdakikeşidelerihizasında«Adlî230»vealtında«Ketebe-huRakım»yazılıdır.

(SarayhakkındatafsilâtiçinTOEM’ndaAbdurrahmanŞerefBeğ’inmakalelerinevesonzamanlardaçıkanneşriyatabakılmalıdır.)

SultânMehmed’ininsanlanikiyebiçmektenmütelezzizolduğuhakkındakirivayettenKontDaroşüpheettiğigibi,bizdebunukülliyenreddederiz.Sefervehazardaulemânınmübâhaseleriilemahzûzolanbirpâdişâhbutürlüvahşetlerintemaşasınatahammüledemez.BuhusustaHammer’inbelirsizbirmuharriri(Autoreincerto)şâhidgöstermesigarîbveiddianınaksinitefyîdeder.Fâtih’inböyleinsanlarıikiyebölmekmerakıBelgradmuharebesindeüzerineyürüyenbirhasmınbaşınıdarbe-itîğ-ihayderâneileboğazınakadarikiparçaetmişolmasındanmünteşirolsagerektir.

Karintiye,îstirya(Stirya)eyâletlerinidolaşıpSilli’yekadarnüfuzetti(Not:19)bindenziyâdeesirolarakberitarafanaklolundu.1Ancakbukolayvesemerelisevincinemukabil,NikolaKanalekumandasındakiVenedikdonanmasıbirkaçadayavebirkaçlimanaistiladabulunmasıyla,zâyiâtvukuagelmiştir.2TrakyasahilindeAynoz(înoz;Enez)ileîmrozadasıdaVenedikaskeritarafındantahrîbedildivePatraskörfezindeLustiçalimanısağlamlaştırıldı.3Venediklilerbumuhasamatasulhuniadesiiçinneticesizteşebbüslerdebulunduktansonrabaşladılar.BirahidnâmemüzâkeresinememuredilecekJanKapelloiçinruhsatname.talepetmeküzereİstanbul’agönderilenYahudiDavid,Bâb-ıHümâyûn’danpeksertbircevapileiadeolunduğucihetle,Venedikhükümetibütünşiddetiylemuharebededevametmeğekararverdi.Bununlaberaberherikitaraftanfaydasıztahribattanbaşkabirşeyyapılmaksızınüçsenegeçti.4

SultânMehmed,Venediklilerinhareketlerindenbüyükbirteşebbüsileintikamalmakazmindebulunarak,butasavvurlakararsızolduğundan,Eğriboz’unelegeçirilmesinitasarladı.KapudanPaşalıkileGelibolu’dabulunanVezîr-iâzamMahmudPaşa,yetmişbincengâveri,yüzkadırgaveikiyüzdiğersefineyebindirereklimandançıktı.5Padişahdahîkuvvetiondanazolmayanbirorduilebizzatistanbul’danhareketleAğriboz(Eğriboz)karşısınaazimetetti.SerahszamanındanberiAdalarDenizibukadarkesretiibirdonanmagörmemişti,vaktiyleİranordularıncatamamenörtülmüşbulunanosahillerüzerindeOsmanlıordusukurularak,SultânII.Mehmed’inotağıdaİranŞehinşâhı‘nınotağınınkurulduğutepeninüzerinedikilmişti.LâkinNikolaKanaleSerahs’ınmukabelesindebulunanTemistoklesdeğildi.MahmûdPaşageçerkenŞire’yihasarauğrattıktansonra,Ağnboz’ayanaşıpbirfırkaaskerçıkardıveVasilikonileStorabeldeleriniansızınzaptvetahrîbeyledi.BusıradaNikoîaKanaleiseotuzbeşkadırgaileSalamınadasıaltındaSaronekörfeziiçindeGirid’dengelecek

imdâdkuvvetlerinibekleyerekdemirüzerindebulunuyorveşusuretleOsmanlIlarımkadırgalardanbiriskelekurupdabütünkuvvetleriniAğrıboz’ageçirmelerinekarşıbirhareketicraetmiyordu.EğerVenedikdonanmasıamiralişuvak’adaişgalettiğiyüksekmevkipekdelâyıkolmayanbirsurettedavranmışisede,bâzızabitleronaimtisaletmediklerinden,harekettarzlarıtarihçezikredilmeğeşayandır.BunlardanAntonyoOttobonikadırgasiyleOsmanlıdonanmasıarasındanbiryolaçarakeskidenHalikidenilenAğrıbozyahutNegrepontUmanınademiratmağamuvaffakoldu.KardeşiStefanodahaazbahtiyarolarakkadırgası-yanaşmışolduğubirTürksefinesitarafından-yakıldı.6AğınbozadasınınvâlîvekumandanıVenedikbalyoslarındanPolAriçoidi.BirfırkakumandanlığındabulunanLuiçiKaluvveonunselefiCiovaniBadoertecrübeedilmişmeziyetlereve

büyükbîrbasiretesahipidiler.Ağrıbozsâkinlerininşecaatleri-istihkâmlarüzerindeerkeklereyardımedenveyaralılarıntedavisiyleuğraşanvehattâbâzangediklerüzerindeharbeden-kadınlarıncesaretiylebüsbütünartıyordu.Onyedigünzarfında7Türklerbeşmüthişhücumyaptılar.Kaleninateşiilküçhücumdayirmikişinintelefolmasınaveotuzkadırganınmahvınayolaçtı.SultânMehmedşehricebrenalmaktanümidinikeserekşutedbiremüracaateyledi:MahsurlarıntopçukumandanıLebeno’luTomasoCiavo’yıı8tamahlandırdı.AncakAriço,Tomas’ıncinâyetkârcamünâsebetinisezerekboğdurupodasınınpencerelerindekidemirlereastırdı.OvakitMehmed,sefinelerindekitaifeninbakiyyesinikarayaçıkartarakcivardakivilâyetlerdenyeniaskervegemicitoplattı.Şehrinimdadınagelmek,adanınboğazındakaraya.doğruuzanankadırgaköprüsünükırmak,şusuretlehertürlüharicîmünâsebetlerdenmahrumolarakAğrıboz’damahsurkalacakmuhâsırlarıaçlığadüşürmekiçinVenedikliler’infırsatkollamaktaolduklarıbirzamandı.LâkinNikolaKanale.zabitlerinihtarlarınakulaklarınıvererekolsunitibâretmiyerekvePolAriço’mınbüyükbirmüzayakaiçindebulunduğundanbahislevâkiolanistimdâdlarmdanhabersizgörünerekhiçbirharekettebulunmadı.9

DördüncübirhücumdaTürkleronbeşbinkişikaybettiler;10kalebirkaçgündahamukavemetettiysedekumandanAriço,vukubulanmuharebedeverdiğitelefatilemuhafızlarınaltıbinkişikaybettiğinigörerek,dahaziyâdemukavemetazmindebulunamayıp,kendisininyeaskerininhayâtınailişilmemekşartıylateslimoldu.11Mehmedbunamuvafakatetti;lâkinsözününşerefini-Ağrıbozsurlarıönünde12ellibinOsmanlı‘nınziyâındandolayı-almakistediğiintikamafedaederek,bütünmuhafızlarıidametti.13Eskiler-Azopus’unkızınâmınanisbetle-Obea,yahutşeklininuzunluğundandolayıMakris,yahutdemirmâdenlerindendolayıHalkisveHalkondantis,yahutilksakinleriolanAbanti’lerenisbetleAbantisadlarınıverdikleriNegropont(Ağrıboz),vüs’atiyle,ehemmiyetiyle,arazîsininverimliliğiyle,burunlarıyla,Örip’in14yedidefavukubulanmeddveceziriylebiraniçinokuyucularınnazarıdikkatleriniçekmeğeşayandır.Omirus(Homerus)tarafından15bağlarınınsitâyişiyleşöhretverilenHistiea,yahutAureosşehri-kiadanıneskipayitahtıidi-Teletriyus16DağınınkuzeyyamaçlarındaveKolenumburnuylaArtemisMabediveTemistokles’inAcemler’e17ilkgalebesiyleünkazananArtemisadasınınbatısındakâindir.Şimdi«Negrepont»denilenveeskiismiHalkisolanidaremerkezidahagüneydeolupÖripDeniziburadaokadardarlaşrmştırki,adadanasılkarayakulelerleçevrilibirköprüatmakmümkünolmuştur.18Ortaçağ‘daaradakiberzah«Eğripos»diyeisimlendirilmişvebirazbozularakondanalınan«Negrepont»ismi«EgripKöprüsü»mânâsınımutazammın

bulunmuştur.ŞimdiGravalinaisköyününbulunduğumevkideObe’nineneskiveenmeşhurşehirlerindenbiriolanEretriyaveEtus(Vetus)şehirlerikaaimidi.Dahagüneyedoğru,şimdiKastelrosodenilenveşarablan,mermeri,yanmaştaşı(hacer-ifetile)ilemeşhurolanKaristosvebirNeptünMâbedi’nihâvîolanGreistusşehirleribulunuyordu.Öbe(Obe)buğday,şarâb,demir,tuz,mâdensulanhâlâbütünYunanistan’ınençokrağbetettiklerisulardır.Mevkivetabiatiyleşusuretleimtiyazahâizolanbuada

civarhükümetlerarasındaebedîbirihtilâfsermâyesiolmuştur.Zamanzaman,Yunanistan’dabirbirinitakipedenhükümetlerinelinegeçmiştir.BirvakitAtinalılar,Spartlar(Ispartalılar)MakedonyalılarAğrıboziçinaralarındamünazaayatutuştular.MakedonyaKralları‘ndanRomacumhuriyetine,sonraBizansimparatorlarına,onlardanVenedikliler’egeçmiştir.EskiçağtârihindebirmüddetçikbüyükhükümdarlardanSerahs’m,Antiokus’ün,Mitri-dâd’ın,elindebulunmuştu.II.MehmedHân’ınkırkikiyaşındavecülusununyirmincisenesindediğerfetihlerineilâveetmesinekadarVenedik-liler’inmülkiyetindeidi.19

Sayfa88

Sayfa91

Sayfa92

Sayfa93

Sayfa94

LOO’>

(33

C/3

Sayfa96

Sayfa97

Sayfa98

ONBEŞİNCİKİTAP

II.MEHMED’İNFETİHLERİ

İltizamusûlününihdası.-Tokatönündetahribat.-MahmûdPaşa’mnikincivezir-iâzamhğı,-Pâdişah’ınmektubu.-AkkoyunluveKarakoyunlusülâleleri.-Ka-raman’a,dördüncüsefer.-UzunHasan’ıntârihi.-UzunHasan’ınBeğlerbeğiMuradPaşa’ya,galebesi.-Tercan’daPâdişâhİlemuharebesindehezimeti.-Ehl-ISalîbdonanmasınıntesiıîrâtı.-Vezir-iâzamMahmûdPaşa’mnazlveidamı.~Adalia’yahücum.-Karamankalelerininfethi.-BeşinciseferdetabiiyyetaltınaalınanKara-m&n’aŞehzadeCem’invâlînâsbı.

Sayfa99

SultânMehmed,nekadarmemleketfethetsekanamadığından,Anadolu’dayenidenseferlertasarladıkî,bunlarkendisinibeşsenemütemadiyenvemünhasıranişgaledecekti.Pâdişah’ınmuzafferiyetleriKaramanhalkınınkendinamlarınamensupaileyeirtibatlarınıtamâmiylemah-vedememişti.fshâk’ınoğluylavalidesi-İdSilifkeşehrinihâlâellerindebulunduruyorlardı-halkarasındagizligizlicereyanedenisyantemayüllerinialevlendirmekiçinhükümetmerkezleriniilkaâtmerkezihâlinekoymuşlardı.Birtaraftandagençbeğinamcasıvefshâk’ınkardeşiolanKaasımBeğ,hâmisiUzunHasan’ınyardımıylaahâlînineskihanedanamuhabbetindentamâmiyleistifâdeediyordu.Mehmed,Karaman’danazimetindenönceTurgudTatarlarıaşiretiniyanyarıyatenkileylemişisede,yineTatarlar’danVarsakdenilenveTimur’unistilâsındanberioralardakalmışolanaşireteilişmemişti.AlâiyearazisideKüçükAsya’nınsonhükümdarlarıolanSelçuklularHânedâm’ndanKılıçArslan’ınhükümranlığıaltındahenüzmüstakildi.Birtakımhalkınmuhabbetsizliği,birtakımınındakorkusu,aralarında-Osmanlılarcamuhataralıolabilecek-biryakınlaşmayıistilzametmişvebirfesadçıkmasıhususundaşüphebırakmayacaksurettevukuagelenhareketler,tehlikeyiartırmıştı.BufesadıbastırmakiçinVezîr-iâzamKûmMehmedPaşakülliyetlibirorduileAnadolu’yayürümekemrinialdı.20Tama’kârlığıyüzünden,Ka-raman’ınEreğliveLârendekazalarınıvergialtındaezdi.Lârendeliler,camivemedreselerininravza-iPeygamberî‘yi

içinealanMedîne-iMu-kaddese’yevakf21edilmişolduğunubeyanla,hiçolmazsabunlarailişilmemesiniistirhamettiler;ZâlimVezîr,cevâpyerinegeçmeküzeretemsilcilerdenmeydanagelmişolanhey’etikamilenidamettirdi.

RumMehmedPaşaKaramanbeldelerinibaştanbaşamezâlimaltındainleterekVarsaklar’ın22bulunduklarıyerleretecâvüzveonlarhakkındadavahşîyânemuamelesinitekrareyledi.FakatVarsakreislerindenUyuzBeğnâmındabiriTaş-üderbendlerineatılmışvekahramanarkadaşlarıylaTürksüvarisininhücumunubeklemişti.Mevkiininmanialarlamahfuzolması,aleyhindeyapılanhücumlarımüdâfaayakifayetettLBukavgalardaOsmanlıaskerinin

yarısızayiolarak,RumMehmedPaşabunlarınbakiyyesiniancakovaktekadaralabilmişolduğuganimetleriterke-derekkurtarabildi.VarsaklarMehmedPaşaileaskerininhepkaçmaktaolduklarınıgörmeleriüzerineVezîr-iâzamiparmaklarıylareislerinegöstererekmüstehziyâne:

-«Nevezîr-ikerîmimişkibizimayağumuzakadaraltunlargetirdi!»diyebağırdılar.23

Pâdişâh-hezimetindendolayıhaysiyetinikaybetmişolan-Vezîr-iâzam’ıazlederek,makamını,esarettenBosnaVâlîliği’nekadaryükselmişolantshâkPaşa’yaverdi.Buvezîr-iâzaminmezâlimi,vahşîliğidevletine(iktidarına)sebebolduğugibi,felâketinedeyolaçmıştır.RumMehmedPaşa-milletininsaadetieseriolmaküzereancaküçayvezîr-iâzam-lıkmakamındabulunmuştur-Osmanlıtârihindeancakikicinayetininhâtırasınıbırakmıştır;onuniktidarızamanındadırki,«mukataa»usûl-imâliyesiidhâledilmiştir.SultânMehmedbunubizzatkendisitasavvurettiğiiçin,nazarındakıymetdâridi.Kostantiniyye’ninfethinimüteakip,Mehmed,ıssızolanpayitahtışenlendirmekiçinhertaraftanmuhacirlergönderildiğisırada,buyenigelenlereverilenhanelerüzerineicâre(kira,gelir)makamınakaaimbirvergitarhetmişİdi.Bumuamelefethedilmişolanşehreyeninakledilmiş

olanbirçokMüslümanlarınavdetinesebepoldu.II.Murad’ınsilâharkadaşıLalaŞâhîn’inarzveihtârâtıüzerine,Mehmedbuicâreyilağvetti.LâkinRumMehmedPaşasadâretizamânındaovergiyitekrarihdasettivezirâatyapılanarazîyedeta’mîrnettiğinden,butârihtebirkaçdefazikrigeçecekolanmukataa,yânikuradailtizâmusûlününihdasıyineonunidaresizamanındaolmuştur.24

Sayfa101

Yenivezîr-iâzamîshakPaşaRumMehmedPaşa’nınbozgunluğundansonrabütünmemleketieskibeğîerininlehinekıyamettirmişolanîshakBeğ‘inkardeşiKaasımBeğ‘ivurmaküzerezamankaybetmeksizinKaraman’aazimeteyledi.Vezîr-iâzam,KaasımBeğ‘eMutkalesindetesadüfederekmuharebeyeicbarettivetamâmiylehezimeteuğrattı.MutveNiğdekalelerinitekrarinşâettirdiktensonraVarköy,25Uç-Hisar,OrtahisarkaleleriileAksaray(Garsaora)şehrinifetheyledi.26Pâdi-şah’ınkat’îemriüzerineAksarayahâlisinikaldırarakKostantiniyye’yenaklettiki,bugün«Aksaray»adıylaisimlendirilmişolanmahalledeiskânedilmişlerdir.Bütünbuvak’alar,Mehmed’inAğrıbozadasıseferiniicraettiğisenezarfındacereyanetmişti(1471/876).Ertesisene,âdîbiryeniçerineferliğindenüçtuğlupaşalığayükselmişolanGedikAhmedPaşa,birorduileAlâîye’ninzaptınagönderildi.SelçukluSultânıAlâü‘d-dînKeykubâd27tarafındandenizsahilindeveeskiKoreçeziumbeldesininyerindeinşâedilmiş

olanbuşehir,beş-altıyüzkademyüksekliğindevebirbirinitakipedenbeyazvekırmızıtabakalardandolayışâyân-ıdikkatbulunankayalıklarüzerinebinaedilmişti.28Paşa,AlâîyehükümdarıKılıçArslan’ıteslimolmakiçiniknaileharemiveçocuğuylabirlikteBâb-ıHümâyûn’agönderdi.Padişah,hemenitaatetmesindendolayı,mükâfâten,idaresiiçinGümülcine’yîtahsiseyledi.29FakatbirazsonraKılıçArslanavbahanesiylefirarederekMısır’agitti.Haremiveoğlukederlerindenterk-ihayatederekGümülcine’deikisibirkabiredefnedildiler.KılıçArslanPâdişah’mvermişolduğubirelmasıZât-ıŞâhâ-ne’yeiadeolunmaküzereMısır’danGedikAhmedPaşa’yagöndermişti.AhmedPaşabunukuyumcudanaldığıbirçokpahalıtaşlarıniçinekatarak-İstanbul’avusulünde-cümlesiniPâdişah’atakdimeyledi.

SultânMehmedmücevherâtdanpekgüzelanlardı;kendielmasınıgörürgörmeztanıdı.Hernekadarpaşalarınınbutürlühallerinemüsamahaetmekmu’tâdıdeğilsedeGedikAhmedPaşa’nınKaraman’daasayişiiadeişindekihizmetlerininazar-ıdikkatealarak,kendisiniaffetti.30KaramanBeğ‘itshakBeğUzunHasannezdinefirarettiğivakitharemiyleoğluMehmedBeğ‘inSilifkekalesinekapanmışveOsmanlılar’ınbütünkuvvetlerinekarşıoradasebateylemişolduklarınıevvelcesöylemiştik.Beğinharemi,zevcininvefatıhaberiüzerinePadişahabirsefarethey’etigöndererekitaatarzetmişolduğundan,SultânMehmedGedikAhmedPaşa’yıkaleyitesellümetmeğememureyledi.Vezirbuemriifaettiktenson-ra?-içerisindeîshakBeğ‘inbiraderiPîrAhmed’inailesiyleîbrâhîmBeğ‘inoğullarındanbabasısağikenvefatedenMehmedBeğ‘inkerîmesivebubeğlerinyeğeniolanfevkalâdegüzelliğiylemeşhurbirkızınbulunduğu-Mükan31kalesiüzerineyürüdü.GedikAhmedkalenintes-lîmolmasıüzerinebulduğuhazînelerleMehmedBeğ‘inkerîmesiniPâdişah’agönderdiktensonraLevleke(Lülge)32kalesinimuhasarayagitti.Kaleyizaptettiğivakitmuhafızlarındanbirkısmınıkatiettirerekdiğerkısmınıdasurlardanaşağıattırdı.LâkinUzunHasanordusununyaklaşmasıPâşa’nınyenifetihlerinimuhafazayamüsâadeetmediğinden,GedikAhmedKonya’yadoğruçekildi.

UzunHasanSultânMehmede’karşıKaramanBeğlerininhukukunumüdâfaayakararvererekOsmanlıhududunutecâvüzileTokad’adoğruilerlemişti.Nezdinde,Mehmed’inamca-zâdeleriPîrAhmedileKaasımBeğbulunuyordu.Ordu,UzunHasan’ınveziriÖmerBeğileyeğeniYu-sufcaMirza’nınkumandalarıaltındaidi.Tokad’ınTimurtarafındanzaptıesnasındagörülmüşolanvahşetlerbudefaşehirtekraralındığıvakityenilendi.Beldekülhâlinegetirilip,ahâlîyebintürlüişkenceicraedildi.BuTürkmenler-Osmanlımüverrihlerininkavlincetabiatlarınıngereğiolan33-

vahşetleriniicraettiktensonraÖmerBeğ,UzunHasan’ınyeğeniYusufçaMirzailePîrAhmedveKaasım’ıonbinneferleTokadharabelerindebırakarakDiyarbekirüzerineyürüdü.Yusufça,KaramanBeğlerinintelkinlerineuygunolarak,onlarınhakiddiaettiklerimemleketlerifahrîbetti34.

Sayfa103

Tokad’dairtikâbedilenvahşetlerveKaraman’daicraolunantahribathaberleriüzerineSultânMehmed’inhiddetinenihayetolmadı,tiksözüçadırınınhemenÜsküdar’dakurulmasınıemretmekoldu.Bütünpaşalara,beğ-lereumûmîbiremirnamegönderdi.Anadolusahilindevemaiyyetindetoplanmaküzeremeşiyyet-iseri’ailegelmeleriniemretti.Tehlikepekyakınidi;düşmanbirkaçmerhaledahagelmişolsaKüçükAsya’nınkalbindebulunacaktı.Vezîr-iâzamîshakileKaramanvalisibulunanŞehzadeMustafabütünîranordularınınhücumunamâruzidiler.Maiyyet-lerindemüdâfaaedecekaskerpekolduğucihetle-dişlerininvaziyetindendolayı«Gedik»adıverilen-AhmedPaşa’nınfırkasınınYusufcaMirza’yamağlûbiyetindensonraherdakikadüşmanınelinegeçmektehlikesindebulunuyorlardı.SultanMehmed,MahmûdPaşa’yıvezîr-iâzam-lıktanazletmişolmasındandolayıkendisineterettübedenzaranşutehlikelizamandatakdirvehatâsınıntamirindeaceleederek,omuhteremhâdim-idevletiikincidefaolarakdevletinenbüyükmesnedinedavetetti.Yinebuzamandaidiki,buahvâldenesuretlehareketedeceğinimutazammınolarakoğluSultânMustafa’ya(Sultândeğil,şehzade)kendieliyleyazılmışbiremir(hatt-ışerif)gönderdi.OsmanlıDevleti’ninbidayetlerindepâdişâhlaryazıyazmaksan’atınaâşinâolmadıklarızamanellerinimürekkebebatırarakkâğıdüzerinebastıklarınişanedenbaşkahatt-ışerîfyokidi.Bunişanedenbugüngörülentuğra-yıhümâyûn’unortayaçıktığıdahaönceyazılmıştı.Sonralarıpâdişâhlarbizzatyazıyazmağavebizzathükümetidaresinetenezzülettiklerivakitlerdedahîkamilenkendiellerindençıkmışvesaikpeknâdirolmuştur.Şimdidahîhatt-ışerîfbirahidnâmenin,birberâtın,dîvân-ıhümâyûndençıkmışemirnamelerinüstlerine,pâdişâhlarınkendielleriyleyazdıklarıbirsatırdan,yâhudbirkaçkelimedenibarettir.Umûmîsurette,sultânlarınnâmevefermanlarıkendikalemlerininmahsûlüdeğildir.NasılkiAvrupahükümdarlarınınelyazısıdenilenvesikalarda-birçokdefalarbirkâtibinkalemieseriolmadığıfarzolunsabile-kendifikirlerininmahsûlüdeğildir.Türkiye’debukaideninmüstesnalarısairmemleketlerdendahaazdır.Bununlaberaberotürlü

vesikalar-ale’l-hususkalemoynatmaktanziyâdekılıçkullanmaklatanınmışbirâmir-imutlakın,yâhudbirfâtihinyazısıolduğuhalde-târihnokta-inazarınagörehusûsîbirehemmiyetkazanırlar.SultânMehmed’egelince,yalnızedebiyatvesan’atmgayretlibirhâ-mîsiolmayıp,hernezaman

şanvezaferarzusunefsindesükûnbulupdayenifetihlertasavvurundanhâlîkalırise,ilimlerlevebilhassaşiirileiştigâlederdi.Bununlaberaber,saltanatızamanınaâiddevletevrakı,otuzsenezarfındabütünAvrupaveAsyahükümdarlarınagönderilenmektuplar-kiOsmanhlar’ınrevnakmuzafferiyetlerinihissetirmekiçinhepez-hâr-ıbeyânilemüzeyyendir-pâdişâhındeğil,sarayınenmümtazulemâsınınkalemieseridir.İstanbulfethindeMısırsultaniyleîranşahmayazılanzafer-nâmeler,zamanınınenitibarlıulemâsındanolanmuallim-isultanîMollaGürânîinşâsıyladır.Fâtih’inyirmibeşkıt’aolansiyâsîyazışmalarından(kivak’alarınıyazmaklameşgulolduğumuzvakitdenbirasırsonra-evvelâreîsü‘l-küttâb,sonranişancı-başıolan-Feridun’unOsmanlıtâriharaştırmalarıiçintakdirikaabilolmayacakderecedebirkıymetihâizbulunaneserindetoplanmıştır)yalnızdördü,yâhudbeşiII.Mehmed’inkalemiyleolmakgerektir.Diğerbirkaçıda,belkigençliğindeManisavalisiiken-tahtacâlisolduktansonramuhabereişlerinimuallimineyâhuddevletininkâtibineterkemecburiyetivaktindebulamayacakolduğu-boşvakitleriiçindeyazılmıştır.Eğerovesikalardanbirkaçıbizzatpadişahınkalemieseriise,bunlardanbiriUzunHasan’akarşıgönderilenordununser-askerliğineyânibaşkumandanlığınatâyînolunduğunumutazammınoğluMustafa’yamuharrerolanmektuplarç35BununheribaresindeMehmed’infikrinincevelântarzıgörülür.Mektupaşağıdanaklolunmuştur.36

«Ebûl-fethve‘1-magâzîcennetmekânSultânMehmedHânGâ-zîhazretlerinintaraflarındanmahdumlarıveKaramanHâkimiolanŞehzâde-i

SultânMustafahazretlerinimumaileyhUzunHasan’ınmuharebesineserdârnasbeylediklerindeısdarbuyurduklarıberât-ışerifinsuretidir:

«Ferzend-iercümend-idevletyârveveled-isaâdet-mend-ikâm-kâr,nûr-ihadaka-isaltanatveşehryârî,nûr-ihadîka-İhilâfetvenâmdârî,adudü‘d-dünyâve’d-dîn,avnü‘l-islâmve‘1-müslimîn,el-müeyyedmininda’llahi’l-meliki*l-a’lâ(oğlumMustafâ,talebikahuvenâlemenâhu,tevkî’-irefî’-ihümâyûnvâsılolıcakma’lûmolaki:Merhûm-ımağfurunlehCihânşâhpâdşâhvesaîdveşehîdSultânEbûSaîd,nurullahumerkadhümavak’-alarındansonramüstehak-ıdarûresenolanUzunHasandeme-rehullah,bucanibemerretenba’deâhiribî-edebânemekâtibgönderüpkinayedenhâlîolmamağın(cevâbu’l-esfehi’s-sükût)üzererubah-ımezbûrehâb-ıhargûşvirilüpşîrân-bîşe-igazavehizebrân-ıkûhügabirleanıntedârikindeyiz,inşa’allahüTealâ.Ammabueyyamdaanınba’zıümerâ-inikû-sanKara-manoğlutahrikiylediyâr-iİslâm’akasditdüginarzeyledüğinecildendef’nverefiyçünseniser-askeridüpbüyürdümki

AnatolıveRûm-ilibeğlerbeğisiilevakt-ihâcetdeüzerlerinevarupbitevfiku’llahbâb-imüdâfaadadakikafevtitmeyesiz.Tahrirenfîevâil-işehri

saferhatembi‘1-hayrve’z-zafer,seneseb’avesemânınvesemânemâihu.Be-makam-ıKostantiniyye.(887/1472).463

MahmûdPaşa,donanmaamiralinin(kapudânpaşanın)mu’tadmakamolanGelibolu’danÜsküdar’aazimetlepâdişâhıneliniöpmekşerefinenailoldu.ŞimdiyekadaricraolunantedârikâtmbusenekışgelmezdenevvelUzunHasan’ınmüthişordusunagalebeetmekümidiylemuharebeyegirişebilmeğekâfiolmadığınahükmetmesinden,yahutSultânMustafa’yaolanşahsigarazından,bizzatPâdişâhınmaiyyetindeolmadıkçasefermuhatarâtveşerefiniŞehzadeilepaylaşmağarızâgöstermemeyiveonunemrialtındahizmetetmemeyiazmetmişbulunmasındandolayı,mevsiminpekilerlemişolduğunu,Karaman’dakışınpekşiddetlihükümsürdüğünü,463Mün§eât-iFeridun’unİstanbultemsilinin272.s.den.«Nûr-ihadîka»kelimesiyerindebaşkabirkelimeolacaktı,zannolunur.Çünkütekraretmişbulunuyor.Nâl-imenâh:Arzusunanailolsun.«Vesaidveşehîd»harf-iâtıfe-iziyâdeolmakmuhtemeldir.»Cevâbü‘I-esfehi’s-süiût».«Akılsızaverilecekcevâbsükûtdanİbarettir»;Hammer’indeişaretetmişbulunduğuüzeredarb-ımeseldir.(Mütercim).

LOO

0303

C/3877Hicrîsenesibaşı1472MilâdiyesiHazîran’mın9’unatesadüfeder;binâenaleyhSafer*inilkongünüTemmuz’unortalarınatesadüfeder.(MetindeFeridun’dannaklen,Fâtih’inoğlunaberâtıtârihi887gösterilmişsedebundahatâvardır.Doğrusu877Olacaktır;nasılkiTakvîmü‘t-TevârîhdahibirsenesonrakiUzunHasanmuharebesini878’degösterir.UzunHa-san’ıninhizâmmatâriholan«Butlankeydü‘l-hâineyn»ibaresiile«Veyensurikallahunasaranazizen»âyet-ikerîmesibununikiçokkuvvetlidelilidir.«Ha’ineyn»lâfzınınhemzesiya:10hesâbolunmalıdır.Hammerhernekadar877başlarım9Hazîran’atesadüfettirmişisedeGâzîMuhtarPaşahazretlerininIslâhiTt-Takvîm’inenazaranHazîran’ın8’inetesadüfetmektedir.Mütercim).

ordununharblevazımıvezahirelerinhenüzikmâledilmemişbulunduğunu,Pâdişah’aarzilememleketinbaşlıcamevkilerineimdâdveTürkmenaşiretlerininzulümlerinimenetmeküzereAnadoluBeğlerbeğiDâvûdPaşa’nınilerigönderilmesiniistirhametti.Mehmedbusuretemuvafakatederek,karârınPâdişâhtarafındanSultânMustaafyatebliğinimüteâkibDâvudPaşame’muredildiğicihetegitti.Bununlaberaber,Yu-sufcaMirzaKaramanOğulları‘ylabirliktemüttefiklerininmemleketleri-intalanediyordu,Akşehir’den37güneyedoğru,yâniHamîd38kazasındavâkiKaramut39üzerineyürüdü;oradandadoğuda-yineonâmileyâdolunan-gölüzerindeKura-üi’ne40yöneldi.BugölünkenarındabirgünevvelYalvac’dangelmişolanŞehzadeMustafaileDâvûdPaşakumandasındabulunanOsmanlıordusunatesadüfetti;kanlıbircenkvuku

buldu.YusufcaMirzaordusutamâmiylebozularaktambirkaçişhâlindeUzunHasan’ınülkesinedöndü.Ser-askerŞehzadeMustafa’nınmuharebeneticesinibildirmekiçingönderdiğiarızaevvelcenaklettiğimizhatt-ışerifgibisahibinintefekkürtarzınıgösterdiğindenbizcefi‘1-hakîkaşehzadetarafındanyazılmışgörünüyor.Veciz,basit,fermân-berâne,mahviyetkârâneolmasıcihetiylediğerzafernâmelerindenmümtazolduğuiçintercümesinivecîbeaddediyoruz:41

«Dergâh-ıfeth-ikarinvebârgâh-ızafer-izamintürabınaarz-ıbende-ikemtereynbudurki:HâHyâfermân-ışerifvürûdun-dansonramüstehak-ıdarûresenolanUzunHasan,demrehul’lla-hınakaarib-iakarib(akreblerdenibaretolanakrabalarından)-şiarındanîbnüÜmmîYûsuf-ibedbahtbirikikarındaşla-rıylevenicebenâmŞarkbeğleriyleKaramanbî-hânümânınevlâdındanPirAhmedveKaasım’ınÖnlerinedüşüpKaysariy-ye’denberiuburitdüklerindebubendeleridahîmahmiyye-iKonyaönündeyoklamaidüp,hâzırbulunanleşker-izafer-eserilemüdâfaalarınamütevecciholup,AnatolubeğlerbeğisilalamGedikAhmedPaşasağkolumaveRûmbeğlerbeğisiMehmedPaşabendelerisolkolumdaturup,mâh-ı

rebî’ü‘levvelinon-dördüvâki*olanşenbegüni42müsâdeme-isaffeynol-dukdansonraba’de‘1-asrdüşmanınbahtıgüneşigurubairişüpveserdâr-ıserbedârıolanYûsuf-ımezkûrdenkarındaşlarıZeynelveAmrûMuzafferilediltutulupvesairümerâsıMehmedBakırvegayrinâmdârlarıhâk-imezelletedüşüpvebaşlarıkesilüphüsrü‘d-dünyâve‘1-âhiremakûlesindenoldılar.Veba-kiyyetü‘s-süyûfvâdî-imahûfoangirizânolanlarınekseritîh-imühlikedenbaşkurtarmayuphelakoldılar:«Fekutiadabirü‘I-kavmi’llezînezalemûve‘1-hamdulillâhirabbi’l-âlemîn».Vebucümle-ifütuhatsaâdetlüpâdişâh-ıâlem-penâmnhayrdualarıberekâtındaolup,ümîddürki,başbuğlarıolanUzunHasandahîtîğ-isiyâset-iguzâtdangeşteveserkeştebî-gûrvekefentîh-ifelâketedüşüpİaşesita’me-imûrvemârola,inşa’allahuTealâ.Vebumüjdeileçaşnıgîr-başıMahmûdkullarıgönde-rilüpakabincemîr-âhûrKeyvânbendeleribil-cümlealınanbaşvedillerilesemm-isaâdet-mendlerineyüzsüriyiirişmeküz-redür.Bakîfermandergâh-ımuallânındur.»«Bende-ibî-riyâMustafâ».43

Mehmed,düşmanordusukumandanınındemirevurulmasını,sairesirlerindebaşlarınınkesilmesiniemretti.îkiKaramanbeğiAhmedveKasımharbmeydanındankurtulmuşlardı.AhmedUzunHasan’ınnezdineınogitti;KaasımKilikyataraflarınagiderekSilifke’yeilticaettivekaleyitahkimeyledi.44

SultânMehmed’iUzunHasanlamuharebesindetakipetmezdenevvelAk-KoyunluTürkmenHânedâm’nınbukudretlihükümdarıileoaileyebirnazaratfetmekicâbeder.UzunHasan’ınfaaliyetleri,hattînâmı

Avrupamüverrihlerindepeknoksanolarakbilindiğiiçindirki,buaçıklamanınfaydalıolacağınızannediyoruz.Hicretinsekizinci,Mîlâd’ınon-dördüncüasrınihâyetindeCengizHânSülâlesi’ndenMoğolimparatoruArgun’unhükümetizamanında-biriAk-Koyunlu,diğeriKara-Koyunludiye

adlandırılan-ikiTürkmenaşireti,bulunduklarıçölleriterkedip,doğudanbatıyayönelerek,birincisiKapadokya,ikincisiBeynü‘n-nehreyn(Mezopotamya)mıntıkalarınagelipyerleşmişlerdi.BirigüneydeDiyârbe-

kir’de,diğerikuzeydeSivas’da.Ancakbirasırsonra,yâniMoğollar’ınİran’dakihükümetlerinintahribindenpekçokzamangeçtiktensonra,dokuzuncuhicrîasırbaşlarmdadırkiAsya’dabuikiaşiretilkdefahükümdarlıkhanedanıolmaküzeregörünürler.Kara-KoyunluHânedânı‘ndandoksanyedisenelikbirmevcudiyetiçindeancakdört,45Ak-Koyunlu-lar’danisedoksandokuzsenezarfındadokuzhükümdar46gelmiştir.TürkmenKaraYûsuf,Kara-Koyunlular’mhükümetinite’sîsetti.Timurtarafından,memleketindençıkarılmasıüzerine-YıldırımBâyezid’eilticavePâdişah’ıTatarCihangîri’ylemuharebeyeteşviketmişti.BuhanedanınenkudretlipadişahıolanCihân-Şâh’msukutu,UzunHasan’ınşerefinzirvesineçıkardığıAk-KoyunluHanedanıtârihiylesıkısıkıyabağlıdır.Cihân-Şâh,KaraYûsuf’untorunuveikincicanisiniidi:îrâkeyn’i(Irâk-ıArabveAcem)veeskidenAntropatendenilenAzerbaycan’ıharbeneldeetmişti;Moğol

şehinşahlarmıneskipayitahtlarıolanTebriz’deikametederdi.DefalarcabahismevzuuetmekfırsatınanailolduğumuzKaraYuluk(KaraSülük;KaraYülük),Ak-KoyunluHânedâm’nınriyasetindebulunmuştu.Kara-KoyunluHânedânı‘ndanbirhükümdar,Asya’nınbatısındaTimur’arehberlikederek,busayedememleketlerinigenişlettiğisırada,47KaraYuluk’unkardeşiolanAk-KoyunluHanedanımemleketiniTatarCihângiri’nintahribatına

Sayfa108

terkeylemeğemecburiyetgörüyordu,tşbu«KaraYuluk»ismi,sahibiolanhükümdarındefalarcagöstermişolduğuhunhârânetabîatedelâletederki,şuhareketibuisminbihakkınverildiğiniisbâtakâfidir:Kendisinemağlûpveesirolanüçhükümdarınüçünüdeöldürmüştür.BunlarTokadveSivashükümdarıKadıBurhanü‘ddîn,48HalebveŞamhükümdarıMelikÂdil,49MardinhükümdarıMelikZahirİsaidi.50NihayetKaraYuluk,KaraYûsufoğluİskender’emağlûpolmasıylekendisiniErzurumhendeğineatarak,yahutkazaendüşerekhayatınıterkediporadadefnedildi.LâkinİskenderüçgünsonramezarındançıkararakvücûdundanayırdığıbaşımMısırSul-tânı‘nagönderdi;MısırSultânıdaemirgüzârlarıolanŞamveHalebveMardinhükümdarlarınınkatlinden-haylîgeçolmaküzere-intikamınıalmışbulunmakiçinKaahire’ninSüveydedemlenkapısındateşhiretti.51Uzun

HasanKaraYuluk’untorunuveüçüncühalefiidi.TârihinkendisineverdiğiBüyük52unvanınabüsbütünliyâkatiyokdeğildir.ZamanındaAk-KoyunluHânedânı‘nınhükümdarıbulunankardeşiCihangir’ehizmetleyolunuaçmıştır.CihangirbirmüddpttenberiKaraYuluk’unkardeşivekendisininamcasıolanHasanilemuharebedebulunduğundan,biraderiUzunHasan’ıdüşmanınınüzerinegönderdi,ötekiHasanbüsbütünmağlûpolarakesirdüştüğücihetle,yeğenininemrimucibinceçocuklarıveümerâsıylabirlikteidamolundu(855/1451).53BirmüddetsonrabiraderininçekilmişolduğuÂmid(Diyârbekir)kalesiniansızınzaptetti.UzunHasan’mGürcüveottacirisıfatıylasokmuşolduğuaskerinsarayınahücumetmesiüzerine,kardeşiale’l-acelekaçmaktanbaşkabirkurtuluşçâresibulamadı.54UzunHasanAk-Koyunluailesininhenüzhükümdarıdeğilidi.Bununlaberaber,ÂmidşehrinemâlikolurolmazOsmanlıtoprağıüzerinetecavüzebaşlayarak,Develi-Hisarkalesinizaptetti.Ancak-yukarıdasöylediğimizveçhile-SultânMehmedTrabzonfethinegittiğivakitPâdişah’tansulhtalebinekoşarak,validesiSarama’rifetiyle55birmuâhede-nâmeakdettiki,onunhükmünceFâtih’inTrabzonîmparatoru’ylamuharebesindetamamiylebî-tarafkalmayıtaahhüdediyordu(867/1462).Sara’nın-UzunHasanbüyükannevezevcesigibi-Komnensülâlesindenolmasımuhtemeldir;komuşlarıolanOsman-lılar’akarşıaralarındakimenfaatmüşterekliğiniizdivaçlarlate’yîdetmek-Ermenistan’dahâkimolanAk-Koyunluhükümdarlarıgibi-Trabzonİmparatorlarınındasiyâsetlerinemuvafıkgeliyordu.Bununiçindirki,KaraYulukTrabzonİmparatoruAleksisKomnen’inkızıylaizdivaçet-inişolduğugibi,torunuUzunHasanda56babasıAleksis’inhükümetinevârisolanJanKomnen’inkızıprensesKaterinileizdivaçeyledi;bilâhareSultânMehmedUzunHasan’ahediyeolarakbirKomnenprensesidahagönderdi.57UzunHasan,biraderiCihangir’invefâtiyleAk-Koyun-Iutahtınınyegânemâlikiolurolmaz,Kara-KoyunluhükümdarıCihan-şâhilemuharebeetti.CihânşâhSultânMehmed’denyardımdilemişti.58LâkinPadişahovakitİskenderBeğmuharebesiveîlbasankalesininbinasıilemeşgulolduğundan,

Cihânşâh’mricasınıis’âfedemedi.Cihânşâhyardımamazharolamamaklaberaberkahramancamuharebeyedevamettiysedebirçokkavgalardatâli’inmüsâadesizliğineuğrayıpesirdüşerekidamedildi.59HasmınınSultânMehmed’denyardımistemişolduğunamalûmatıolanUzunHasan,Pâdişah’abirzafernâmeyazarak,biriCihânşâh’mmüşavirinin60olmaküzere,üçdebaşgönderdi.61UzunHasan,mektubununnihâyetindearalarındaakdedilmişolanittifakınhakkaniyetvesamîmîyetiylemuhafazasınıtavsiyeetmekleberaber,Pâdişah’ıAk-KoyunluHânedâm’nınikbâlivememleketleriningenişliğiiçinduacıolmağadavet

ediyordu.Timur’untorunuolupbütünMâverâ-yıCeyhun’dasaltanatetmekteolanMirân-şâh-zâdeEbûSaîd’e-kiUzunHasan’akarşıilân-ıharbetmişidi-dahamağrûrânebirzafernâmegönderdi;bizzatCihânşâh’mbaşıdaberaberidi.62EbûSaîd’inpederiMîrân-şâh,AzerbaycanHükûmeti’niTimur’unmîrâsıolarakalmışolduğuhalde,UzunHasan.Cihânşâh’ınvefatındansonra,bukıt’ayıkendimemleketlerineilhaketmekistiyordu.EbûSaid,bedbahthükümdarınkesilmişbaşınınmanzarasıylakorkuyakapılmayarak,babasındanvebüyükbabasındankalanmemleketiistirdâdiçinbizzathai’eketetti.UzunHasanbirderbenddepusuyagirerekdüşmanordusunuhemenkamilenmahvveTimur’untorununuesiretti.63NeTimur’untorunlarındanbirhükümdaragösterilmesilâzımolanhürmet,nedememleketlerininhükümranlığınıBatıAsya’dakendisinerehberlikettiğibucihangiremedyunbulunanceddininhâtırasıgaalibinintikamınamâniolabildi;sağbırakılmayacakderecedebüyükkudretsahibiolanEbûSaîd’indebaşınıkesti.Seyhünmemleketlerininhükümdarınınbaşıtehdit-âmizbirzafernâmeileMısırSultânınagönderildi.MısırSultânıUzunHasan’ın

ihtarlarınavetehditlerineehemmiyetvermeyerekEbûSaîd’inbaşınıyıkattıveihtiramlarladefnettirdi.64

UzunHasan,Mâverâünnehrpâdişâh-ışevket-iktirânınagalebesiylekabınasığmayacakkadarmağrurolarak,Timurhafîd-zâdesiyâniHüseyinBaykara’nınoğluveÖmerŞeyh’intorunuHüseyin’ideHorasantahtındanayırmakgibi,cüretkârcabirkararverdi.BumaksadabinâenHüseyin’inyeğeniolupnesebsilsilesiMuhammed,Baysunkur,65Cihangir’inoğluŞahruhvâsıtasiyleTimur’adayananYadigârMuhammed’-inHorasantahinizaptiçiniddiaettiğihukukumuhafazaedeceğiniilânetti.SultânHüseyin,rakibininmâlikolabildiğiüstünkudretönünderic’-atleevvelâHerât’a,sonraorasınıdaterkederekBelh’eçekildi;66UzunHasan’mmahmîsiolanMuhammedYadigâr,Herâttahtınacülusvese-fîhâneişleriyleortalığıberbâdetti.67UzunHasan’ınmisafirivemüttefikiolanKaramanBeğiPirAhmed’eyazdığızafernâme,onunsaltanatızamanıtârihiiçinkıymetlibirvesikadır.İçinidolduranövünmelerbirtarafabırakılarak,ihtivaettiğivak’alar,ozamansaltanatınınhududuHorasan’danKaraman’akadaruzananveİran’ınbüyükbirkısmınıiçinealanUzunHasan’ınkudretininvüs’atiniisbâteder.68ButumturaklızafernâmePîrAhmed’e:

«SultânHüseyinBaykaraevvelâUzunHasan’adostlukte’minederek,UzunHasandaonunizhâreylediğimeveddetemuka-beletensefirgöndermişisede.69bumuhabbetinnesabit,nedesâmîmîolmadığınıazvakitiçindeanladığından,TimurSü-lâlesi’ndenYadigârMuhammed’ibabalarınınmirasınanailolmakiçinintihâbederek,bununhukukunu

kendisininoğluHalîlBahadırveümerâsındanYûsufBeğ,ŞâhMansûrBeğ,Alî-cânBeğ

kumandanlarındabirorduilemüdâfaaetmişolduğunu;şâşâadârseferinemükâfatenHalil’eSeyhûnveSindnehirlerinekadarHorasan’ınŞarkveGarbkısmınıbağışladığını;70diğeroğluMuhammed’iMâzenderân,Taberistan,Esterâ-bâd,Kumîs,veEfgân,Sünân,Bistâm,Fîrûzkûh,Lârcân71beldelerinevâlîtâyînederek,hükümetinehürmetettirmekiçinmaiyyetineotuzbinkişilikbirorduverdiğini;üçüncüoğluZeynelBeğBahadır’adahîBasraKörfezi’nekadarKirmanveSircâneyâletleriyleIrak’ınbirkısmı72valiliğinitefvizeylevüBistâmvüSümnânvüFîrûzkûhvüLârcân.»(Mütercim).diğini;Horasan,Nûn,Kaîs,Tâîn73beldeleriarasındayirmibinaskerikamesiylebumahallerahâlisininkendisininhükümetineitaatvesadakatibrâsetmeğemecburedildiğini»bildiriyordu.

UzunHasanbunlarailâvetenmüttefikiPîrAhmed’eşurasınıdahaberveriyorduki:

«Iklîm-iFars’ıitaatialtındatutmağakâfîaskerleişgaletmekteolduğugibi,Lûristân’daEbûSaîdveCihânşâh’inzaptede-memişolduklarıHurremâbâdkalesinielegeçirmişveKürdis-tân’ınpayitahtıolanCezireşehrini74taht-ıtemlikineidhâleylemiştir;el-hâsıl,beinâyetuîlahiTeâlâşimdihükûmet-ivâsiasıbirsedd-iîskenderilemuhatimişgibi-bütünyabancıistilâlarakarşıtamâmiylemahfuzbulunmuştur».75

BumuvaffakiyetlerUzunHasan’aokadargururverdiki,kendisiniŞark’ınhudâvendi,âmir-imutlak’ınazarıylagörmeğebaşladı.Ozamandanitibaren-vaktiyleTimur’unBâyezîdilecenketdiğigibi-odaII.Mehmedileharbedebilirimsandı.Timur’ungösterdiğimisâleimtîsâlen,Osmanlılar’ıntahtlarındantardettikleribeğlerindehaletinikabulile,memleketleriniistirdâdetmeleriAiçinyardımetti.KastamonuHâkimiKızılAhmedileKaramanBeğlerionunsarayındailticâgâhbulmuşlardı.Buhareket,Fâtih’inöfkesiniçekmekmaksadiyleyapılmıştı;lâkinPâdişah’menziyâdehamiyyetinedokunanşey-Mehmediledâimadostânemünâsebetlerdebulunmuşolan-Cihânşâh’ınbozulduğunuveöldürüldüğünümutazammınUzunHasan’ıngöndermişolduğuzafernâmedir.76UzunHasandiğerbirmektubundadaPâdişah’aSultânunvanınıvermiyereksâdece«Mehmed

Beğ»tesmiyeediyordu.77BusonmektubundaUzunHasanbütünFarsikliminifethiledüşmanlarınıntamamımhezimeteuğratmışveŞîrâz’ıpayitahtittihazetmişolduğunu;HüseyinBaykara’nınkendisinimetbûtanımaktaolduğunu;onunmemleketlerindehephutbelerdeyalnızkendinâmınınzikredildiğinivesikkelerinkendiİsminedarb

edilmektebulunduğunubeyânederekHakk’ınlûtfuylaartıkkorkacakdüşmanıkalmadığınısöylüyordu.SultânMehmed’inHüseyinBaykarailemünâsebetleriCihânşâhileolduğukadardostânebulunduğundan,78şumektupdahaziyâdeinfialinimûciboldu.79Cevâbı,UzunHasan’ınmektubundandahatahkirediciydi.FâtihUzunHasan’ıâdibirAcemhanıgibitutarakhitâbediyordu.Mektubuşudur:80

Fâtih’inUzunHasan’aCevabı

«Bismi-lahi’r-rahmani’r-rahîm…

Ve’s-selâmüalaminetba’l-hediy,hâlıkü‘l-kevneyn,verâzıkü‘s-sakaleyn,celletükudretiniveilletükelimetihihazretlerininbenkulıkivâliyü‘l-bilâd,hâmîyü‘1-ibâd,muhyî-isünnet-ire-sûlu’Uah,vemücrî-işerîat-inebiyyu’Uah,aleyhivealââlihisa-lavatu’llah,şâh-ıserverân,SultânMehmedbinMuradbinMehmedbinBâyezîdHân’ım;sanakiserdâr-ıAcem,hân-ıa’zam,Keyhusrev-iyegâne,Ferîdûn-izemâneHasanHan’sın,misâl-işerifimdeşöyleısdarbüyürdümki:Agâholasın.Kişidevletemağruroluphaddindentecavüzidüpbî-insâflarharekâtınkılmakalâmet-iintikal-idevletveemâret-izevâl-imemleketdûr;pesşplvesâvis-işeytâniyyekimdimağıncevfinimakarridün-mişdür,istinşâh-ıma’-iinâbetbirleanızailveaklimamınıpişvâidesinkibizümmemleketimüzdârü‘l-İslâm’dür,abâanceddindevletimüzçerâğıküfrehlinünyüreğiyağıylerûşen-dür;İslâmehlineeğeryavuzkasdınvariseâ‘dâ-yıdevletveşerîatdenba’zısensinvesanamutâbaatidüpmuavenetiden-lerdür;pesbizümdahîoltaifeninkam’ı

kasdınaatımızeyer-lenmişdür,vekılıcımızkuşanılmışdur;«Belmedim,veyagaafilidim»dimeyesin.Hiçsenberügelmekhacetdeğildir;Şavvâl-imübârekdeumt-ınıeyâmına(?)fettâh-ızü‘1-mennândestûriyleIeşker-imansûrumbirlekal’a-iKara-Hisar’ınüzerinevarırımşolkasdakikahhâr-ıcebâbire,takaddeset-iesmâühü,benku-lınısebebkilup,senünzulmünimazlumlarüzerindengötürem,venâmvenişanınınâ-bedîdkılam.Bi‘1-cümletatvîl-ikelâmlâzımdeğildür.Misâl-imeymûnumacevâbgönderesin.Ve’s-selâmüalâminaradnâbi‘1-hayr,ve‘1-hamdüli’llahi’l-vâhibi’n-nusretinalâhayr’l-halakaMuhammedinveâlihiveashabihiecma’înalâhayrü‘l-halakaMuhammedinveâlihiveashabihiecma’în,ilâyevmi’d-dîn»81Martnihayetinedoğru82FâtihÜsküdar’danhareketederekYeni-şemVegitti;RumeliaskerideGeliboluiskelesindenAnadolu’yanaklolundu.OrduBeğpazarı‘navardığızamanKaramanVâlîsiŞehzadeMustafagelerekpederinineliniöptü;birazilerideolanKazâbâd’dadahîAmasyaVâlîsiŞehzadeBâyezîdyetişipveovazifeyiifâyamüsâraateyledi.Meh-med,Sivassahrasındaordusunuyoklamaetti.RumeliBeğlerbeği-Pale-ologsülâlesindenVitos’un83oğlu-HâssMuradPaşa,ŞehzadeBâye-zîd’inmaiyyetinde,kırksancakveyirmibinyeniçeridenmürekkepolan

sağcenahakumandaediyordu;ŞehzadeMustafa’nınmaiyyetindebulunanDâvûdPaşayirmidörtsancakileyirmibinAzab’danmürekkepsolcenahınbaşındaidi.Merkez’de,mûtadveçhile,bizzatPâdişah’ınmaiy-yetinemahsûssüvariaskeribulunuyordu:SağdaSipahiler,soldasilâh-darlar,Sipâhîler’inarkasındaUlûfeciler,Silâhdarlar’ınarkasındaGarib-lervardı;şusuretletaksimedilmişolanorduyüzbinkişiyibuluyordu.84AkıncılarreîsiolanMihâl-oğluAlîBeğdüşmanınTokat’tayapmışolduğuvahşetlerinintikamınıalmakvebütünovadakimemleketleritahrîbetmeküzereileriyegönderilmişti.UzunHasanSultânMehmed’ingelişindenhemAkıncılar’m

hücumu,hemdePâdişah’ınyukarıdanaklettiğimizmektubuilehaberdârolmuştu.BununiçinFıratkenarındakendisinemüsâidbirmevkîseçmeğevakitbuldu;sağınınehrevererek,arkasınıdadağileörterekmevkîaldı.Mihâl-oğluAcemler’inmanevraüstünlüklerinigörerekric’atetmişolduğuhaldetaliadaki(öncübirliklerinde-ki)hafifsüvariyekumandaedengençgeneralHâsMuradPaşaşiddetleAcemordusuylaçarpışmakarzusunakapılmışvebirkaçkarakolmüsâ-demesindekimuvaffakiyetinealdanmışolduğundan,düşmanınarkasındanayrılmayarakhücumetti.MuradPaşa’yıtakipetmekteolanMahmudPaşa,onageridönmekvebiradımilerigitmemekiçinemirverdiysede,Murad,şecaatinemağrûrenilerlediğindenUzunHasan’m-sahtebirric’athareketiicraederek-kurmuşolduğutuzağadüştü.Murad,tedbirsizliğininvahîmneticesinipekgeçanladı;kahramanlıkmeziyyetikendisinikurtarmağayetmediğindenkumandaettiğiaskerinbüyükkısmıylaberaberharbmeydanındakaldı.Osmanlıordusununenitibarlızevatındanüçü,yânieskiMoravalisiTurhan’ınoğluÖmerBeğ,RumelidefterdarıHacıBeğ,fukahâ‘danFenârî-zâdeFakîhAhmedÇelebidüşmanelineesîrdüştüler.UzunHasanbunları-çadırlarındasıkımuhafazaaltındabulundurarak-arkasındangötürdü.SairesirlerBayburt’a(Beberdum)nakledildi.UzunHasan,bunecîbesirlerigörünce,muzafferânebirtavırlaÖmerBeğ‘ehitâbederek:«OsmanlıordusununengüzideaskeriolanRumeliaskerinitenkilettiktenveMoraFâtihi’ninoğlukendielineesîrdüştüktensonraartıkOsmanlıDevleti’ndeartıkeskikuvvetkalmamış»olduğunusöyledi.ÖmerBeğonacevabenneş‘esininhenüzvakitsizolduğunuvePâdişah’ındahakendigibiyüzbinlerceadamıbulunduğunubeyânetti.BusözlerîranFâtihininhiddetinimûcibolduğundanÖmerBeğancakbâzımüdâhenekârsözlerleonuteskinedebildi.85SultânMehmed,bumağlûbiyetekarşı-hakîkatengörmüş,yâhudaskerininyenidencesaretiniyükseltmekiçinöylegösterilmesinimünâsipbulmuş86olduğu—birrüyailemütesellioldu.İkisidepehlivankıyafetindeolarakkendisiniUzunHasan’lagüreşiyorgörmüştü;SultânMehmed,Hasan’ınilkhamlesinemukavemetedemiyerekdizüstüdüşmüşisede,müteakibenbütünkuvvetini

toplayarakUzunHasan’mgöğsüneöylebirdarbeindirdiki,

hasmınınyüreğindenbirparçasıyeredüştü.87Fâtihuyanıncaburüyayıkumandanlarınavevezirlerinenakletti.Rüyapekmüsâidbirsurettetâbiredilerekbütünorduyayayılıpherkesiteşcîetmişolduğundan,düşmanınüzerineemniyetleyürünüldü.Burüya,kendisindenbeklenilenneticeleritamâmiyleistihsâletti.Çünkübirkaçgünsonrahakikatoldu.Pâdişâh,ErzincanyakınlarındaUzunHasan’akarşımeşhurbirmuvaffakiyetkazandı.OsmanlıordusuBayburd’a88yönelerek,UzunHasan’ınülkesiiçindealtıgünyolalmıştı.Yedincigün-ki877Rebî’ü‘l-evvel’ininbir’ine89ve1473

Temmuz’ununyirmialtısınatesadüfedenpazartesi90günüdür-Tercanyakınlarında«ÜçAğızlı»nâmıylayâdolunanyerevarıldı.OradaMehmed,düşmanordusununOtlukbelitepelerindeharbsafıüzerinedizilmişolduğunugördü;UzunHasan’ınsağcenahıküçükoğluZeynel’in,solcenahıdabüyükoğluUğurluMuhammed’inkumandasıaltındaydı.Padişah,ikişehzadesiniUzunHasan’ınoğullarınınkarşısınagönderdi.ŞehzadeMustafaAnadoluaskeriveAzablar’lasolcenaha,ŞehzadeBâyezîddeRumeliaskerleriveYe-niçeriler’lesağcenahagittiler.Zeynel,Sultân(Şehzade)Mustafa’nınşiddetlitaarruzunamukavemetedemedi;askerimağlûpoldu,kendisideharbmeydânındadüştü.AzablarAğasıMahmûd,91Zeynel’inbaşınıkesipŞehzâde’ninayaklarıdibinekoyarak,odaPâdişah’agöndermektemüsâraateyledi.Türkçe’deveFarsça’daçocuklarababalarınınciğer-pâ-residenildiğiveçhile,92Mehmed’inrüyasıbusuretlehakikatolmuşbulunuyordu.BuesnadaBâyezîddahî,biraderikadartâliinmüsâadesinemazharolarak,düşmanınUğurluMuhammedkumandasıaltındabulunansolcenahımağlûpedildi;bununüzerineTürkmenordusupekperişanbirhaldekaldığından,UzunHasanmuharebeyikaybetmişolduğunuanlayarak,harbmeydânınıterkedipfiraretti.Mehmed,üçgünmuharebemeydânındakalarakesirleriidamettirdi.93YalnızilminveâlimlerinhâmisiolanUzunHasan’ındâimaberaberbulundurduğuulemâyailişmedi.Bunlarınarasında,Irak’ınennamlıulemâsındanolanKadıMah-mûdŞerîhîileUzunHasan’ınimâmıKadıHasanKeyfîvenişancısıSey-yîdMuhammedvardı.SultânMehmedbunlarınzincirlerininalınmasınıemrederekbizzatiltifattabulundu.

UzunHasan’ınCihânşâh’mmağlûbiyetindeesîrederekovakittenberi

arkasındadolaştırdığıKara-Koyunluümerâsındanherkesserbestbırakıldı.FâtihbunlarınötedenberiOsmanlıPâdişâhlarınınmahmîsiolduklarınıhatırladı.Timursülâlesindenüçmirza,yâniMirzaMuhammedBeğBakır,MirzaZeynel,Muzaffer-kivalidelericihetindenUzunHa-san’ınceddiOsmanBayındırî‘ninakrabasındanidiler-Pâdişah’ınesirisıfatıyle

Amasya’yagönderildi.UzunHasan’mbaşlıcakumandanlarındandiğerikisi,yâniAlpagutMuhammedBeğileÇakırlıBâyezîd’inoğluÖmerBeğzincirevuruldu.TitrekSinanBeğ‘inoğluolupOsmanlıolduğuhâldetahsiliniikmâletmekmaksadıyleİran’a,Şâh’ınnezdinegitmişveUzunHasan’ıRûm(Anadolu)üzerineyürümeğeteşviketmişolanSinanBeğidamedildi.94ÜçbinTürkmendebuakıbetedüçâroldular.Fakathepsibirdenveilkmuzafferiyetneş‘esihengâmındaidamedilmedi.Buzalimanemanzarayısürdürmekiçinesirlerorduilegötürülerek,hermerhalededörtyüzüayrılıpbaşlankesilirdi.OtlukbeliMuhârebesi’ndedüşenOsmanlılarınruhlarıiçinbukurbanlarınkesilmesiyedigündevametti.95Sekizincigün,muzafferordu-Ermenistan’ınokısmınınenmüstahkemmevkîlerindenolan-Kara-Hisarönünevâsıloldu.UzunHasan’lamuharebeninbidayetindenberiMahmûdPaşadîvân-ıhümâyûndaevvelâKara-Hisarkalesininfetholunmasılâzımgeleceğiniveokadarmüstahkembirkaleninordununarkasındavedüşmanınelindebırakılmasınınpektehlikeliolduğunusöylemişti.Padişahbununüzerinehiddetlenerek«Maksadkalelerfethideğil,ordularmağlûpetmektir»demiş,fakatgazabınıneserlerinigöstermeyigeleceğibırakmıştı.İran’ınFâ-tihi’ninmağlûbiyetindensonra,Kara-HisarSultânMehmed’inilkteklifiüzerineteslimoldu.Neşrî‘ninrivâyetince,bukalePâdişah’ınheybet-inazarındantitredi.96Kara-HisarkuamndamDârâbBeğ‘initâatinde-kisür’atemükâfatenÇirmensancağıverildi.Fâtihbumünâsebetle-harbbaşlangıcındaaskerinmaaşınamahsubentevzîettirmişolduğuonmilyonakçeyi-bağışladı;yinebumünâsebetle-gerekCenâb-ıHakk’aarz-ışükranzımnındabirnezirneticesiolsun,gerekmücerredbirinsaniyethissiyleolsun-erkekvekadınbi‘1-cümleesirlerinideâzâdetti.Pâdişah’ınbirsözükırkbindenziyâdedelikanlıilebirçokgençkızınhürriyetlerinesebepoldu.Mehmed,busuretlehemadalet,hemmerhametgösterdiktensonra,zafernâmeleryazdırmayıdüşünerek-kalenincivarındakişapmâdenlerinden

dolayıbuismialmışolan-Şebin-Karahisarı‘n-dantârihledi.Buzafernâmeler,Timur’untorun-zâdesiveHorasanEmîriolupdahaönceUzunHasan’ıngalebeeylediğiHüseyinBaykara97ileKastamonuVâlîsiŞehzadeCem’e98gönderildi.BundanmâadaDev-let’inbi‘1-umûmsancaklarınavebeğlerbeğilerineOtlukbelimuzafferiyetişerefineşenlikleryapılmasıiçinhazırlıklardabulunmalarıemrolundu.99

Mehmed’inKostantiniyye’yedönüşündensonrailksiyâsihareketisadrâzamMahmûdPaşa’yıazletmekoldu.MahmûdPaşa,busuretleikincidefavezîr-iazamlıkmevkiindendüştü.PâdişâhınMahmûdPaşahakkındakiinfialinebirçoksebeplervardı:Mahmûd,evvelâ,Üsküdar’datoplananvekışortasındaseferegidecekolanordununkumandasınıtaahhüd

etmekistememişti.İkincisi,harbharekâtınaŞebin-KarahisarıkalesininzaptıylabaşlanmasıhususundakiısrarıPâdişah’mhiddetiniartırmıştı.Bundanbaşka,OtlukbeliMuhârebesi’ndensonradüşmanınkendimemleketleriiçerisinekadartâkibedilmemesiniteklifetmişvebuteklifininSultânMehmed’inre’yinemugayirolarakgalebeetmişolmasıPâdişah’ınmutlakgazabınıcelbetmişti.Bununlaberaber,Mehmed,vezîr-iâ‘zamımndirayetveşecaatinemuhtâcolduğumüddetçeintikamhissimizhâretmemişti.LâkinharbsonaerdiğivakitbuhisevvelâMahmûdPaşa’nmazliylezahiroldu;Pâdişahı‘nmüthiştabiatı,yalnızazlileiktifaedemediğiiçin,azbirmüddetsonrakatlinedefermansâdıroldu(1474).100Bununiçinbahanebulmakdamüşkilolmadı.OsmanlımüverrihlerinenazaranMahmûdPaşabubahaneyibizzatkendisiçıkardı.Omüverrihlerinkavlinegöre,ŞehzadeMustafa’nın101vefatıüzerinesabıkvezîrsevinçizhâredereksatrançoynamışvematemelbisesigiyecekyerdebeyazelbiselerilemeydanaçıkmıştı.102Lâkin

MahmûdPaşa’nınasılcür-mübudeğildi:Pâdişah’menziyâdegazabınasebepolan,vezîr-iâ‘zamınbirçokhallerdegöstermişolduğuistiklâlfikriidi.BirdeSultânMehmed,MahmûdPaşa’nıninsaniyethissineuygunolarak,BosnaBeği’ninhayâtınıuzatmasıveKaramanBeğiîshakBeğ*infirarınıkolaylaştırmışolmasındandolayıintikamalmakistiyordu.Pâdişah’m,buistiklâlfikrindendolayıbeslediğiintikamhissi,Bosna,Sırbistan,AğrıbozFâtihi’ninhizmetleriniunutturmağakâfigelmişti.MahmûdPaşa’nınilimveâlimlerhakkındaibrazeylediğimaârif-perverânehimayevedevletinkendisinemedyunolduğunâfiâte’sîsleri,Paşa’yıtahkiredicibirölümdenkurtaramadı.BirRûmilellliryalıbiranadandoğanMahmûdPaşa’yaçocukluğundacebrenİslâmiyetkabulettirilmişti.OsmanlıDevleti’ndemevkiininehliolanilkvezîr-iâ‘zambudur.Birçoğudörtasır,yânizamanımıza(Hammer*inzamanı:XVIII.asırsonlarıXIX.asırbaşları)pekçokbinalarkendisininsan’âtaolanmuhabbetineveumûmunmenfaatlerinemüteallikmüesseseleriçingösterdiğiihtimamaşehâdetederler.Bubinalararasındaİstanbul’da103veSofya’dabanileriismiyleyâdolunancamilervehamamlarşâyân-ıdikkattir.MahmûdPaşa’nın-SultânEbûSaîd’inveziriolanFarsçaveÇağataycaşiirleriylemeşhurvebunlardanziyâdebirçokcami,medrese,kervansaray,hastahâne,yolculariçinhan,hamamveköprüyaptırmaklamârufolan-MîrAlîŞîr’egöndermişolduğuMektuplarMecmuası,zamanımızdadahîma’lûmdur.104MahmûdPaşaşiirdahîsöylerve«Adnî»mahlasımkullanırdı.105Ulemâyahakkınıverirvecömertdavranırdı.

Birçoklarıeserlerinionunnâmınaithafetmişlerdir.106İstanbul’dainşâettirmişolduğumedreseninbinasıtamamlanınca,dânişmend(asistan)laraikişerimame,kışlıkiçinbirertopyünkumaş,yazlıklibâsiçinbirer

toperguvanıkumaş,beşeryüzakçehediyeetmişti.Haftadabirgünulemâyısofrasınadavetedervedâimayemekde-birçoğualtındanolan-nohutdâneleriylekarışıkpilâvbulunurdu.Herkeskaşığındabulduğukısmetinesâhibolurdu.MahmûdPaşasofrayaotururken«Servetenailolanherkimseninağzındadâimabolbolharcamakiçinaltunbulunmalıdır»107demekmûtadıidi.Bumâ-nidârvemuhıkksözleribirkaçdefadaPâdişah’ınhuzurundasarfetmiş-tiBirgünPâdişâhbirmollaya;vaktiyleKırım’ınilimtedrisiylemeşguldörtyüzdenziyâdeulemâsıbulunduğuhaldesür’atlezevalbulmasınınfikrincenedenilerigelmişolduğunusormuştu.Molla,cevaben,kabahatinKırım’dakiensonvezirdeolduğunuvebuvezirinulemâyahakaretede-rokcennetgibiolanKırım’ıharâbbirçöleçevirdiğinisöyledi.Mehmed,bunuvesileittihazedereksadrâzamına,ulemâyaneyoldamuameleveilimlerinasılhimayeetmeklâzımgeldiğinihatırlattı.Mahmûd,vezîr-iazamınkabahati,Pâdişah’ın,dahaliyakatlisinisadrâzamyapmamaktakihatâsınıntabiîbirneticesiolduğucevâbımverdi.108SadrâzamınböyleserbestçevePâdişah’ınhoşunagitmeyecekbirsuretteidâre-ikelametmesidefecîölümününbiranöncegerçekleşmesineazyardımetmedi.Mahmûd,öldürücüdarbeyiyemezdenöncevasiyetnamesinitertîbetti.Oradaşusözlerbulunur:

v:Benpadişahınkapısınabirat,birkılıç,beşyüzakçeilegeldim;ovakittenberikazanmışolduğumhernemâlımvarisePâdişâhındır.OğlumMehmedBeğ‘inhayâtınımuhafazaeylemesinikendisindenniyazeylerim;vakıflarımıdahimuhafazaeyleyeceğiniümidederim.».109

Mehmed,sadrâzamınıidamettirmekleberaber,onunhalkindindemazlumbirşehidolaraktelâkkiedilmesinideistemiyordu.MahmûdPaşa’nmvefatınadâirbirmersiyezamanımızakadargelmiştir.110

Pâdişâh,UzunHasanaleyhindekiseferindendöndüktensonraKarama::VâlîsiŞehzadeMustafaile-bilâhareMahmûdPaşa’yahalefolan-GedikAhmedPaşa’yıbirkaçkalesihenüzPîrAhmedveKaasımBeğ‘inelindebulunanAdanataraflanylaKüçükAsyasahilindeharbiitmametmeğeme’mûretti.Buseferinnasılsonasrdiğini,OsmanlımüverrihlerinenazarannakletmezdenÖnce,Pâdişah’ınUzunHasan’akarşıyürüdüğüesnadaVenedikamiraliPiyerMozeNikos’unkumandasıaltındaKaramansahilindetoplanmışolanHaçlıdonanmasınınharekâtınabirgözatmalıyız.PapaIV.Sikst,Pâdişah’ınKostantiniyye’denhareketihaberiniişitince,vekilleriolanKardinalBesariunileBembuveBorciya’yıFransa,Almanyaveİspanya’yıTürkleraleyhinehaçkaldırmağateşvikvebumemleketlerinhükümdarlarınıLateranSarayı‘ndatoplanmağadavetiçingöndermişti.PapaonlarıngelişinibeklemeküzereVenedikveNapolijlebirüçlüittifakakdetti;buittifak,muâhedenâmeninimzasıhususundaenziyâdehizmetetmişolanme’mürunismineizafeten

«Karafaİttifakı»nâmınıaldı.111Diğertaraftan,Karaman’dazuhuredenkargaşalıklarbaşlayınca.UzunHasandaRodos’aveVenedik’ebirsefîrgöndererek,VenedikCumhuriyetiveSenJanŞövalyeleriiletedafüivetecâvüzîbirittifakmüzâkeresinevebilhassabuikihükümettenateşlisilâhlarİlekendimemleketlerindetopdökümünenezâretiçintopçularistemeğeme’mûretmişti.ÇünküUzunHasan,bundanevvelkimağlûbiyetlerineaskerinşecaatnoksanlığındanziyâde,ordusundayalnızismenmevcûdolantoplarınınnoksanlığınınsebepolduğunakaaniidi.VenedikSenatosubuyenimüttefiklerisür’atlekabulederekJozefatBarbaro’yudörtkadırgaileKaramansahillerinegönderdi:KadırgalardanikisiAsya’yaikiyüztopçunakletti;diğerikisidebarutvetopiletamamendoldurulmuştu.112Joze-fatBarbaro,otarihtenotuzyediseneevvel,ancak16yaşındaikenAzakDenizi113sahilindeTana’yaseyahatederek,buseyahatiA*ari*etmişti.VenedikCumhuru,buuzunsefere,UzunHasan’ıhnezçündekisefiriKaterinoZeno’nunişareti114veNikolokokoileFransiskoKapello’-nunMehmedilebaşlamışveII.Murad’ınharemi,Sırbistan

prensesiMa-ra’nın115müdâfaaetmişolduğumüzâkerelerin

muvaffakıyetsizliğiüzerinekararvermişti.MehmeddeVenediklilerdinUzunHasan’ınlehineolarakmüdâhalelerindençekinerek,îşkodrakalesikumandanıLeonardoBul-dovâsıtasiyle,Venedik’esulhteklifetmişti,lâkinuzlaşmasağlanamamışolduğundantekliflerneticesizkalmıştı.Mehmed-VenedikCumhuriye-ti’ninhimayesinemazharolmuşolanİskenderBeğ‘inII.Murad’danzap-tetmişolduğuKroyaşehrininSenatotarafındankendisineiadeedilmesişartıyle-Venediktüccarınınvermekteolduklarıyüzellibindukadanvazgeçmeyiteklifediyordu;lâkinCumhur,herşeydenevvelAğnboz’unkendisineterkedilmesiniistiyordu.Buşart-taraflarınsû-iniyetindenziyâdemesafeninuzaklığındanvearadakimüşkilâttandolayı-zâtengüçlükleilerlemekteolanmüzâkereleresonverdirdiveharbherzamankindenziyâdeşiddetlebaşladı.

SeksenbeşkadırgadanmürekkepbirdonanmaDelosveMidilli’yiyağma116ettiktenvetzmirşehriniyaktıktansonra.Karamansahillerineulaştı.BudonanmaPapa’nın-KardinalKarafakumandasıaltında-on-dokuz,Napoli’ninonyedi,Venedik’in-onikisiIsklavonlar,ikisiRodosSenJanŞövalyeleritarafındanhazırlanmış-kırkyedikadırgasındanmürekkepti.VenedikdonanmasınınbaşkumandanlığınagetirilmişolanPietroMosenigo117bütünseferekumandaediyorvemaiyyetindeVenedikValileriMeserMarenMalipierroileMeserLuiciBembo,VittoreSu-rancobulunuyordu.Kadırgakapdânlarıarasında-buseferintârihiniyazmışolan-Dalmaçya’daTraiolo(Tragorium)KoriyulanoÇippiko.vardı.Haçlıdonanmasıgeçtiğiyerleriateşevekanaboğdu;tahribatındanzarar

görenşehirlerarasındaAdalyavetzmirkadarmeş’ûmbirtâli’edü-çârolmuşolanlaryoktur.AsılHaçlüar’ınilkhücumlarıAdalyaüzerineoldu.İyicetahkimvebirçokmuhafızlartarafındanmüdâfaa’edilmişbirUmanolanSatalyayâhudAdalya(Antalya)118Pamfili’ninbomboşsahilindekâindir.

BurasıozamanlarKüçükAsya’nınenbüyükveenzenginsahilşehirlerindenbiriidi.AntalyagayetgenişbirticâretmerkeziolduğundanhermillettenvebilhassaMısırveSuriye’denpekçoktacirgelirdi.HindistanveArabistan’dangelenıtriyyât,bahariyyât,kurukaranfil,darçın,hernev*idenattariyyeilehalıvesâirsan’atmahsûllerigibieşyahepAntalya’yagetirilirveoradabolbolbulunurdu.VittoreSuranco(Severanco)şehrinhizasınagelinceonkadırgaileilerleyereklimanıkapatanzinciritopdâneleriilekırdı.119BununüzerineVenediklilerilemüttefiklerişehrinsurlarıönünegelereklengerattılar.Çarşıyıyağmaveşehirdebulduklarıkıymetlieşyailegemilerinidoldurduktansonra,ikikatlısurveikikatlıhendekileçevriliolankaleyizaptetmeğekalkıştılar.Birincisurhücumlazaptedildi;ikincisurudadüşürmekiçinlâğımkazıldıysadamuvaffakiyetgörülmedi.MahsurlarpekziyâdeşecîânemüdâfaaederekVenediklilerinmesaîsinineticesizbıraktırdılar.Venediklilerhertaraftangeripüskürtülmüştü.Hücumzaafpeydaetmişolduğubirzamanda,surlarınüzerindenortayaçıkanbirkadınsadâsıcesaretlerikırılmaktaolanHıristiyanlar!çağırdı:Bu,senelerdenberiTürkler’inesaretialtındabulunanîskalavonyahbirkadınidiki,intiharetmezdenevvelkahramancabirhareketleHıristiyanların,kendisiniesaretaltındabulunduranlaraleyhindekihücumlarınışiddetlendirmekistiyordu.KadınHıristiyanlar’ıdevamiçinteşcîettiktensonrasurdanaşağıatıldıveoradaruhunuteslimetti.120Güneşgurûbeyleyincemuhâsırlarhücumubıraktılar.Hücumedenlerin,surlardagedikaçmakiçinbüyüktoplanolmadığıgibiduvarlarıaşmakiçinhazırlamışolduklarımerdivenlerdepekkısaolduğundan,Venedikgenerallerigecebirharbmeclisitoplayarakteşebbüslerindenvazgeçmeğeveertesigünhareketetmeğekararverdiler.Lâkinlengeralmazdanöncetüccardükkânlarıbulunanmahalleleriyaktılarveşehriçepeçevrekuşatangüzelağaçlıklarısöktüler.DonanmaAntalya’danRodos’adoğrugiderek,oradanAdalarDenizi’neveîyonya(BatıAnadolu)sahilinekadarilerledi.Türkler’inbugünîzmirdedikleri«Smirna»,Antalyakadarticâretmerkeziveonunkadarzenginbirşehiridi.Lâkinİzmir’inmüdâfaavâsıtalarınoksandı.Mosenigo,Îyonyasahilineyaptığıakınların

birindekarayakalabalıkbirorduçıkardı.Çokgeçmeden,buorduİzmir’izaptetti.Venediklilerbuşehirde,Osmanlılarınhücumilezaptoluhanşehirlerdeettiklerimuameleninhemenaynınıyaptılar.Mahalleleredağılarakerkeklerikatiettiler,kadınlarınvekızların,onlarınhayvancasmaihtiraslarındankurtulmakiçinsığınmışolduklarıcamikapılarını

kırdılar.Zâten-ticaretiyleolduğugibisanaâyîveimâlâthâneleriyledemeşhurolan-İzmir,Ve-nedikliler’invahşiyânetamâ‘lannıteskiniçinyağlıbiravidi.Mosenigoaskerineinsaniyethissitelkinetmekşöyledursun,bilakisonlarıyağmayavevahşeteteşvikediyordu.Mosenigokendisinegetirilecekplanher

Türkbaşıiçinbirdukaaltınıvediriolarakgetirilecekhererkekyâhudkadıniçinüçdukaaltınıvaadetmişti.Esîrtutulanlarmüzayedeilesatıldı.PietroMosenigo’nunemrialtındabulunanaskerinbüyükbirkısmı-dahaziyâdeStradiotnâmıylamâruf,butürlümuharebeyepekyatkın,yağmagerliğepekhırslıolan-Epirliler’denmürekkepidi;herVenedikgemisindeEpirlionatlıvardı.

İzmir’inzaptınınertesisenesiMosenigo-Silifkeşehrinimuhasaraetmekteolan-KaasımBeğ‘eyardımiçinKaramansahillerinedöndü.Mosenigo-Venediklilertarafından«SanTeodoros»adıverilenvevaktiyleSicilyakorsanlarınınenmeşhuryataklarındanolan-AğaUmanındalengerattı.121VittoreSüranco,Mosenigo’nun.SefirisıfatıyleharbharekâtınınmüzâkeresiiçinKaramanBeği’ninordugâhınagitti.KaasımBeğ,hemSilifke’yi,hemdeSilifke’ninbatısındaveazbirmesafeötesindeSiğinveKorko’yumuhasaraediyordu.122Siğin’dekumandaedenMustafa-sarpbirdağüzerindebulunanmevkiimüdâfaaiçinkendisinekolaylıksağlamaklaberaber-efendisininemniyetinekarşıhıyanetederekteslimoldu.Kale,MosenigotarafındanderhâlKaasımBeğ‘inkumandanlarındanYûsufateslimedildi.123DonanmabuseferdendönüşündeKorko124kalesineyöneldi.İkitarafından

denizleçevriliolanKor-ko,karadangenişvederinbirhendekveikikatlıbirsurilemuhafazaedilmişti.Çippiko’nun«Eloza»125adınıverdiği«Arsnue»küçükadasıdoğudaveantikçağdankalmabinaharâbeleriyledoludur.Yeniçerikumandanı,tskalavonluk’tandönmeIsmâîl«Korko»yâhud«Korgos»kalesinekumandaediyordu;pekçokmüdâfaaetmeksizinteslimoldu.Birkayanıntepesinde126olupikiyüzmuhafızıbulunanSilifkekumandanıRûmAziBeğdekaleyikolaycamüdâfaaedebilecekkendiğerlerininhareketineuydu.Buüçkaleninzaptıüzerine,KaasımBeğVenedikdonanmasıbaşkumandanına-gayetkıymetdârbirsurettedonatılmışcinsbiratilememleketininâdetlerineuygunolarakterbiyeedilmişbirparshediyeederek-minnetdârhğınıgösterdi.127DoksandokuzgemidenmürekkepolanVenedikdonanması128bundansonraMeğriKörfezi’ne(eskiTelmison)gitti.Sırb’dandönmeKaragulimanahâkimolankaleyibirazmüdâfaadansonrateslimoldu.Şehiryağmaedilerekyakıldı,bahçelerateşle,baltailetahrîbedildi.Yağmaolunanmalmûtâdolduğuüzeretaksin»edildi:Stradiotlar’ıngetirdikleri-bilâharemüzayede

ilesatılan-heresîriçinüçdukaaltınıverildi.ŞusuretleovakitesîrticâretiTürkleriçinolduğukadarVenediklileriçindekârlıidî.129MosenigoLisisahilindeFisküsveMiraşehirlerinedetaarruzetti;lâkinUzunHasan’ın130mağlûbiyetiniişitinceKıbrısAdası‘na131doğrugitti.UzunHasanOt-lukbeliMuhârebesi’nikaybettiktensonranezdindebulunanVenedik,RomaveNapolisefirlerineruhsatvererek,ertesiseneiçinyenidenimdâdtalebetmişti.

ŞehzadeMustafa’nınmaiyyetindeolarakOsmanlıordusunakumandaetmekteolanGedikAhmedPaşa,KaramanSeferi’nibitirmekvehenüzKaramanBeğlerinetabîbulunankalelerizabteylemeküzereKilikyadâhilinegitti.Mosenigo’nunaskeritarafındanTürklerdenalınmışolanSi-ğin,Silifke

veKorkumevzilerindenbaşkaErmene,Minan,Develi-HisarkaleleridehenüzKaasımBeğilePirAhmed’etâbibulunuyordu.PîrAhmedLârendeyakınlarındaYelli-tepeüzerindeordukurmuştu;dostânebirmülakattalepedenAhmedPaşa’ninsefirlerinioradakabuletti.KendisiniesîretmektenbaşkabirmaksadıolmayanbirhâininsözüneyersizbirîtimâdgöstermişbulunanKaramanBeği,onuzaptiçinpusukurmuşolanOsmanlısüvarilerininelindenancakbirmucizeolarakkurtuldu.132AhmedPaşa,hazırlamışolduğuihânetkârtertibininbaşarısızlığauğramasından,Ermenekkalesiniânîbirhücum133ilezaptederekte-sellîbuldu.ErmenekşehrinincivarındabulunanKoriçalilar’mmeşhurSafranmağarası,henüzbirAvrupalıtarafındanziyaretedilmemiştir.134GedikAhmedPaşaErmenek’izaptettiktensonra-PîrAhmed’inhazîneleriveharemiilebirlikteilticaetmişolduğu-Mînankalesinimuhasaraetti.Mînankalesisarpbirkayaüzerindekâinolarak,busuretleiyimüdâfaaedilmişolduğundan,PîrAhmedmuhasırlannhücumlarınaehemmiyetvermedi.Kaleyehâkimolanmevkileretopnaklihemenhemenmümkündeğildi.Muhâsırlarpekbüyükzahmetlerdensonraancakbirkaçtopçıkarabildiler..Muhafızlarşiddetlemüdâfaadabulundular.LâkinkaleyekumandaetmekteolanYûsufnihayetteslîmolmağamecburoldu.YamuhasaraesnasındakaledâhilindebulunanyâhudkaleninteslimizamanındagelmişolanPîrAhmed,kendisinidahaziyâdemuhafazaedemeyenbusurdanaşağıyaatladı.135PîrAhmedharemiylehazînesinikaybetmişolmakveOsmanlılar’ıneliylehakareteuğrayarakÖlmekıztı-râbınatahammüledememişti.AhmedPaşaMînan’danSilifkeüzerineyürüdü;oradadakuvvetyerinehiylekullanmayıtercihetti.AhmedPaşabudefaPîrAhmed’iesîretmekistediğivakittendahaziyâdemuvaffakoldu.Silifketopçularıbirtakımvaadleriyleiknaedilmişolduklarından,barutmahzenlerinitutuşturdular.Hâsılolanyangınvepatlamadanduvarlardagedikleraçıldı.Osmanlılarbuhâdiseninmuhafızlarasaldığıtelâşveümitsizliktenistifâdeederek

gediklerdeniçeriatıldılarveşehrizaptetmektemüşkilâtçekmediler.Beğlerinesâdıkkalmışvekaleyimüdâfaaetmişolanyüzseksenaskerıklıçtangeçirildi.ŞehzadeMustafaDe-veli-Hisarkalesinibizzatzaptetmekistiyordu.Fakatkendisinde00hastalıkhissettiğindenbuişi,encesurkumandanlardanKoçıBeğ‘ebıraktı.

KoçıBeğ,DevelikumandanıAtmacaBeğ‘eteslimolmasınıteklifetmesiüzerine,AtmacaBeğancakŞehzadeMustafa’yateslimolacağıcevâbınıverdi.ŞehzadezayıfbirhaldebulunmaklaberaberDeveli-Hisar’agitti.SözündesâdıkolanAtmacaBeğşehrinanahtarlarınıtakdimiçinistikbâlinegeldi.LâkinŞehzadepekhastaolduğundanşehribizzatalamadı;AhmedPaşa’y1buişeme’mûretti.MustafaKonya’yahareketederkenNiğdeyakınlarındaBuz-Pazarcığı‘ndavefatetti.136Yukarıdasöylediğimizveçhile,buvak’aMahmûdPaşa’nınidamınasebepoldu.137Vezîr-iâzamhkGedikAhmedPaşa’yaverildi;ŞehzadeMustafa’nınve-fâtıylemünhalkalmışolanKaramanVâlîliği’nedeevvelceKastamonu’davâlîbulunanbiraderiŞehzadeCemgetirildi.138

Henüz18yaşındabirşehzadeolanCem,büyükümîdlerbahşediyorvemünevverbirfikirlehertürlübedenîgüçlükleriçinbiristidâdgösteriyordu.ŞehzadeCem’inbucismânîüstünlüğü,kendisineKaramanahâlîsigibicesurbirhalkınmuhabbetinicelbetti.OnyaşındaikenKastamonuvalisitâyinedilmişti.Şiireolanisti’dâdı-birçokşâirlerindoğumyeriolan-buşehirdeinkişâfetmiştir.îlkeseri,birmanzumİranhikâyesinin139tercümesidirki,pederininnâmınaithafeylemiştir.OndansonraCembizzatgazellertertibetmiştir.140Karaman’agittiktensonraşiiriterketmemekleberaber,bedenîsporlaradevamederekbilhassagüreştemaharetkazanmıştı.KilikyaahâlîsiSelçuklusultanlarızamanındanberigüreştepekmahiridiler.GençŞehzade,*-KonyaveLârende’demahfuzbulunan-BüyükAlâ‘id-dîn’inkullanmışolduğugürzünağırlığınıbirkaçokkaartırdı.Busilâhıkolaylıkla

kullanmasındandolayızamanınbirincipehlivanıunvanınıaldı.141MûtâdüzerepekateşliolanKaramanahâlîsiveîç-ildağlılarıotabîattebirşehzadeninvilâyetisayesinde,Fâtih’inkendilerinevurmuşolduğuzinciresıkıcabağlıkaldılar.142

1Motlke’inŞuûa(Gerçek)’İnenazaran1469.«Turclabducunte*Slavonla30.000homlnum»(TürklerSlovanya’daotuzbinkişiöldürdüler).Papanınbirkardinalinin-PreyveKaterinatarafındannaklolunan-mektubudaKarinttyavelstirya/daTürklerintahribatındanbahseder.Marlni8a-nato’nunŞuûn’u«1469AüemaniascorgadadalTurçhifinaGoricia»diyor.

2Lojiye.7,522.

3Sansovino’daMalatesta’ninKâtibinineseri,s.249.OsmanlımüverrihleriAynoz’unVenediklilertarafındanzabtını872(1467)‘degösterirler.Neşri,varak:221.Bratutu’daSa’dü‘d-dîn,2,244.Solak-zâde,56.Franzes’edebakınız,4,23,s.99,Alterbas.

4«DavidEbreomandatoaConstantinopolipersalvacondottoperZuanCapellopertrattarlapace,Portalaripostadattadalbassa.»(MetindekiİfâdeninM.Sanato’nunŞuûn-İOsmaniye’sindenmenkûlmehazıdır).

5Daru,V&nedtkTârihi.2,s.465.Malatesta’ninKâtibitarafındanyazılmışeserenazaranMehmed’inordusuikiyüzbinaskerdenziyâde‘di.

6BuikikardeşİçinVenedlk’inSen-AntonyoKİUsesl’ndeşukitabegörü-ltir:«Stephanopatri,Antonloavo,HectorOthobonusmonumentumP.P.HiceoboicumportumabhosteoccupatumtrepidanteclaasenavisuasoluşingressusestÂ.1470ille,praelionavaliadcoriplaslum,expugnataTurca-rummaxlmanaviiğneconceptocomburittur.»

7Beşhücumuntârihleri:25,30haziran,5,8,12temmuz,(Lojiye,VenedikTarttü,c.26)

8Malatesta’nınKâtibt’nineseri,Sansovino’dameçhulbirmüelliffAgn-boz’unZapU>(LaPresadiNegropöttte)eserinebkz.Sansovino,s.322.

9Daru,VenedikTarihi,2,s.466.Loujiye,235.

10DaruveLojlye,yineaynısahtfeler.

11Daru,2,467.

12Osmanlımüverrihlerinenazaranyetmlşbin.

13Agnboz’unZaptıeseri.

14Liusus,28,6.

15Omirus(Homerus),2,537.

16

Strabon,9;Tit-Uö,28.

17KornelyusNepos,Temistoktes,3.

18Valpol’unHâtıralarınabakınız.Aded:33,s.528.

19Yunan’mistiklâliylekaybedildi.(Mütercim).

Hammer,(BaronJosephVonHammerPurgstall)BüyükOsmanlıTarihi,ÜçdalNeşriyat:2/46-90SultânMehmed,1427(823)senesindedoğduğucihetle1470’dekırkikinciyaşınavecülusundayirmincisenesinegiriyordu.HatırlatırızkiFâtih’insaltanatmüddetiniHicrîtakvimegöre855’den875senesinekadarhesabettik.OsmanlımüverrihleriAğrıbozfethini1468(873)’degösterirler.VenedikmüverrihleriveonlaraimtisâlenLojiyeveDaro1470’de,AğrıbozunZaptı»eserininmeçhulmüellifi1471’degösterirler.Bufetih,NeşrîtarafındanOsmanlıtârihininenparlakfütuhatındanbiriolmaküzereyazılmıştır.Bratoti’deSa’dü’d-dîn’e(2,s.344);îdrîs’e(varak:129);Solak-zâde’ye(varak:57),Âlî’ye(MehmedSaltanatının22.Faslı);Nuhbetü’t-Tevârîh’e;Ravzatü’l-EbrâVa;Takvîmü’t-Tevârîh’e(873senesi);LutfîPaşa’ya(s.61),Cihân-nümâ’ya(s.687)müracaat.Venedikmuahedeleriihtivaedenbüyükboydayediciltüzerinetertibedilmiş

mecmuadaki(Librideipattı)vesikalarLâtinler’inKostanti-niyye’yizaptlarındanAğrıboz’unFâtihtarafındanelegeçirilişinekadarolanmüddeteâitAğrıboztârihinibirdereceyeaydınlatırlar.Ada,evvelâRavenKarçerio,yahutbuvesaikindediğigibiRavanusdeCaceribustarafındanidareolunmuştur.Ada’nınonatefvizinihâviberâtDocZianitarafındanimzaedilmişve1209Mart’ıtârihiyletârihlenmiştir.Raven1210târihiŞubat’ıyleimzaettiğibirmektupmucibinceCumhûr’a,onlarınemirgüzârlığınıkabulettiğini(Mezkûrmecmua,c.2,varak211ve212)yazar.Altısenesonra,a.g.mecmuanın4.c.nde301.sahîfedetaksimolunmuştur.Nihayet,VilhelmDöVeronileVenedikDoc’uRaineroJenoarasında,balyosMarkoGradeNikoma’rifetiyleaktedilen7Kânun-isânî1256tarihlibirittifakahid-nâmesimucibinceAğrıbozHâkimiAhaiPrensialeyhineşiddetlemuharebeyitaahhüdediyor.

20Osmanlımüverrihleribusıradatatbikedilenmezalimisarihenbeyanedereler:OLsitem-pişehemişecevrvezulmiadetidüp…dahsonra:Akıbetitdüğizulmvefesadunkendüdahicezasınıbuldı.

21«Vakf»kelimesi,umumiyetle,terk,tahsis,tevdihususlarınımutazammmolup,aleladekabûsuretinegörebirşefkathissiylemukaddesbircihete,insanîihtiyaçlara,umûmîdinîvazifeleretahsisedilmekdüşüncesiniiçinealır.Üçnevivakfvardır:1-Camiler,2-Fukarayaveumumîolarakinsanlarınİhtiyaçlarınaianeiçinaçılanmüesseseler,3-Camilerebağlıbulunanâdivakıflar(Fransızcayatercümeedeninhaşiyesi).(Bumüterciminkendinokta-inazarınagöreyürüttüğübirdüşüncedir;evkafıntarifvetaksimisadeddenhâriçolmaklaberaber,nakledilmişolanhaşiyedeizahamuhtaçblrşeyolmadığındanmütalaaİlâvesinelüzumgö-rülmedi.Mütercim).

22TorosDağı‘nın,Silifke’ninkuzeydoğusundakikısmınaVarsakDağıdenilir.Cihân-oümâ.s;611.

23Bratutu’daSa’dü‘d-din,s.250;Solak-zâde,varak:57,Neşri,s.222.Asıldan.«VarsakbeğceğizleriUyuzBeğikarşulayup«Bupaşanehoşdev-letlûimişkicem’itdüğümâliayağumuzagetürüpdökdü»diyutahakkümtarîkiilealkışladılar4Sa’dü‘d-din,s.517.Mütercim.

24Neşrî,varak:193,Kostantiniyye’ninfethinimüteakip.

25Sa’dü‘d-dîn’de«VaraKöyü».Mütercim.

26Kaufer’inKostantiniyyeharitasınamüracaat.

27Cihân-ntiınâ,s.621.

28Bufor’unKajamıania’sj.Salname-iEdebiyat,OndördüncüKitâb.

29HacıKalfa’nınRûm-İHsi,s.69.

30Sa’dü‘d-din’inmütercimiHammer(Bratutu?)buelmasfıkrasınınrenginibirazdeğiştirmiştir.Hoca’danözetlenmişişudur:“KırıçArslanseyahattarikiyleMısır’agitmişidi.Kendisiscevahirsan’atındamahirolduıuğundanrengeçekmeküzeremukaddemaPâdişâhbirağırtasvermiş;taş,ArslanBeğ’inyanındakalmış;Mısır’daboyamış;huzûr-ışahaneyeİsalolunmaküzereGedikAhmedPaşa’yagöndermiş.Pasa«birkuyumcugetirdi,satılıktır.»diyearzetmiş.Fâtihgörürgörmez,teşhisile«BubenimKılıçArslan’a,verdiğimtaştır»buyurmuşlar.PâdişâhıngördüğüelmaslarınnihayetiyokİkenbunutanımasıüzerineGedikAhmedPasa’yıhayretalmış.HocaEfendifıkrayı«Ukûlül-mülûkmülûkü’l-ukûl»kelimeoyunuylasonaerdirir.Mütercim.

31Bratutu’daMukanu,kitap:2,s.255(Sa’dü’d-dln’deMim.Vav.Kaf.Nun.)

32Bratutu’daSa’dü’d-dln,kitap:2,s.255.Solak-zâde,varak:57,Neşri,v:224.

33«Tabîat-ıTürkmâniyemuktezâsımzuhuragetirdiktensonra»Solakzâde.

34Sa’dü‘d-dln,Solak-zâde,Neşri,tdrîs.

35NotlarveAçıklamalar,OnsekizinciKitap,Not:24’dedeyazıldığıgibi,Hammer’inFâtihşehzadeikenyazdığınısöylediğibâzımuharrerâtilksaltanatızamanındadır.ŞehzadeSultânMustafâ‘yayazılanberât,unvanveüslûbunanazaranDîvân-iHümâyûnkalemindenyazılmışolacakisede,Fâtih’inemirveta’-rifiyletastîrolunduğundaşüpheolamayacağıgibi,bâzıibareleriSultânII.Mehmed’inlisanındansâdırolduğuveçhile,belkipadişahınkalemiyleyazılmışolabilir.(Fermandadercedilen(nûr-ihadîkaveya)«Nevr-hadîka»terkibindeki«nevr»(nûr)kelimesininağaçvenebatçiçeğimânâsınaolacağı-işbutercümeyinazar-imütalâalarındanimrârbuyurmalarıbâis-işerefolan-birzât-iâlîninihtarıüzerine,Terceme-iKaanıus’amüracaatlatahkikolunduğu,OnbeşinciKitab’ın16numaralıdipnotununbirfıkrasınıntashîhenbeyânolunur.)

36MüverrihintercümesiyerineünvamyleberaberMt|nşe&t-ıFeridun’danaynınıalıyoruz.(Buhatt-ıhümâyûnMün$eat.ıFeridun’daikiyüzylrmi-altmcıparçadır.BütünMünşeat267parçadanmürekkepolarakbunların128’ipâdişâhlartarafındangönderilmiştir.Yarısındanziyadesionlarıncevâbı,yâhudsairvesikalardır.)

37AkşehirTürkler’inhikmetsahibimizahperestiNasreddinHoca’ninyattığıyerdir.EvliyaSeyâhatnâmesi’neveJahPbuoherderLitteratureserinemüracaat,19,s.64.

38McKineir,s.208.BuKaramut(bizimSa’dü‘d-dîn’des.524,Karamuk)yukarıdaki«Mut»değildir.Karamut,KaramanileHamid-llihududuüzerinde,MutiseAdanasâhilindedir.

39Cihân-ntimâ,s.639;JahrbucherderLitteratur,19,s.72.

40Kura-llieskilerin«Coralis»(Koralis)dediklerigöldür.Cihan-nümâ‘mn619.s.ndetaşkınlarakarşı<göıkenarındayapılmışsedlerdenbahsediliyor(Sa’dü‘d-dîn’de,s.524,Kır-ili.)

41MüverrihintercümesiyerineMüoşeât-ıFeridun’danaynenalınmıştır.

42«Rebî’ül-evvel’inondördivâki’olanşenbegüni»aslındanaynenalınmıştı.Hammer,bununsalıolmakiktizâedeceğinibeyânediyorsada,Islâhü‘t-Takvîm’enazaran887senesi-Hammer’inpazardemesinemuhalifolarak-pazartesiilebaşladığıveRebî’ü‘l-evvel’inilkgünüperşenbeyetesadüfedeceğicihetle,Rebî’ü‘l-evvel’in14’üçarşambaolur(takvimiletekmîl-isülüseynverü’-yetihtilâfıolmadığıhalde).Şuhâlde«şenbe»kelimesinden«çi-hâr»sukutetmişolacaktır.14Rebî’ü‘l-evvel887:19Ağustos1472çarşamba.

43Münşeat-ıFeridun,Nu:227(İstanbulbasımı,s.272ve273.Mütercim)

44Bratutu’daSa’dü‘d-din,kitap:2,s.255,Solak-zâde,varak:58.

45BuHanedan777/1370senesindete’sîsedilerek,874/1469senesindeyıkılmıştır.

46809/1406’dabaşlarve906/1502’deyıkılır.Takvîmü’t-Tevârîh.

47ChardJn,Seyahatler,4,s.94.Amsterdam,1740.

48801/1398’de.HacıKalfa,Takvîmü’t-Tevârih.Arabşâh,TtiAörTâıthi,5,3,Arabbasımı.

49809/1406HacıKalfa,a.g.e.;Cenâbî.

50Cenâbî,ViyanaKütüphanesi’nde,Nu:469,s,227.

51Kezalik.

52«HisnamewasAlexius;andtheepitheteofgreatwasappliedperhapstohisstatureratherthantohisexploits.»41,6,182(Aleksius.KaraYuluk’unkayınbiraderidir).

53Cenâbî,s.228.

54Kezaîik.

55OsmanlımüverrihleriveHalkandilas.

56Halkondilas,Balebasımı,s.155ve157.

57Spandojino,s.47,Halkondilas’aatfen.

58Sa’dü‘d-dînveSolak-zade.

59Cenâbî.

60UzunHasan’mmektubunda«hâkim-idivânadır.

61HammerburadaUzunHasan’mFâtih’eöncedengönderdiğibirmektubunhülâsasınıyazar.Sonraşumütalâayıilâveeder:UzunHasan’ınböylemaktüleyninbaşlarınıgönderdiğinibeyânetmesitahkirimutazammınidi;zîrâpâdişâhınmenfaatisebebiyledostânemünâsebetlerdebulunduğuzevatınisimlerinisöylüyor«Debirsâl-ihâkim-idivân»mre*s-imaktûunun

(kesilmişbaşınınn.Mehmed’eirsaliKarakoyunluailesininistimdadımtıtazammınFâtih’eyazdığımektûbonunkalemindençıkmışolmasınamübteniolsagerektir.

Kara-Koyunluailesireisinin,yâniCihân-şâh’ınFâtih’emektubundaUzunHasan«HasanAkkoyunlu»kısatabiriyleyâdolunduğugibi,zahirvebâtınıbirbirineuymaz,ahdümisâkımnakzederolmasındanşikâyetolunmuştu.

Kara-Koyunluailesireisinin,yâniCihân-şâh’ınFâtih’emektubundaUzunHasan«HasanAkkoyunlu»

kısatabiriyleyâdolunduğugibi,zahirvebâtınıbirbirineuymaz,ahdümisâkımnakzederolmasındanşikâyetolunmuştu.

62Cenâbî,s.228.

63Kezalik.Mütercim.

64«UzunHasan(Sultân-ıMısr’a)mektupgönderüphaylitah-vîfitdiveanımuhâlefetdentahzîritdi.»Cenâbî,s.228.VenedikelçisiUğurluMuhammed(Mehmed)in(Gurİumamech)SultânEbûSaîd’i,boyunundaip,vemevtemahkûmolaraksevkettiğinitasviredenbirlevhagördüğünühikâyeeder.

65Halkondilas,3.kitabınsonundaişbuBaysunkur*u«Pajancur»tesmiyeederekhatâen«Çokı»nunoğluder.İki«Çokı»vardıki,biriBaysunkur’unkardeşi,diğeriyeğenininbiraderiolanUluğBeğ‘intorunudur.(TimurHanedanınesebcedvelinemüracaat,c.2).BaisankouryahutBaisankor-kiTatarismidir-Justinianus’un2.kitabında4.bâbda«RexScythiaemittitfi-liumPanasagorum»diyeyazdığıisimolmaklâzımgelir.

66Cenab!,s.173.

67Kezalik.

68Münseât-iFeridun’un223numarasındamündericUzunHasanmektubununbirmaddeyanlışlığısebebiyleSultânMehmed’eyazıldığı,unvanındayazılıisede,Karaman-oğlûPirAhmedBeğ‘egönderilmiştir.ÇünküiçindePirAhmed’ehitâbolunuyor.(BizdekiFeridun’daSultânMehmed’ehitâbolunmuştur,istanbulbasımı,s.269-271).UzunHasanmektubununsonundailkbahardais’âf-imatlûbuiçün,yâniMehmedaleyhinemuavenetiçinhudûddagörüneceğinibeyâneder.

69Sefîr’inismieKaadı»(Kadı)dır.Sa’dü‘d-dln,Âlî,Yûnus.(KaadıSadrü‘d-dlnAlîleşkernüvîs»Mütercim).

70«Şehr-iHerât,tâkenâr-ıab-ıÂmûyeveserhâd-ıHindustan»(Mütercim).

71«Memleket-iMâzenderânvemecmû-ıTaberistancünSârîvüEsterâbadvübilâd-ıKumvüHorasanvüDam*ân

72«EzmemâlekmergûbIrakmsil-iSultaniyevüdiğervilâyet»(Mütercim)

73

TûnvüTabsKaalnvüCâîrTâsarcân»(Mütercim).(Merâsidül-lttriâ,c.2,s.195’egöreTâîn,yahutTâyisveTaysolmayıpTabs’dır.Tûn(veyaTavn)Asya’dabirbölgenin,Nûn(Nevn)birbeldeninismi(Burhan-ıKaati’)olmağla,Hammer’İndediğigibiNûn(Nevn)mi,yoksabiz!mnaklimizgibiTûn(Tavn)mıolacağıkafiyyenkestirilemez.Merpâsıdü’1-It-tdâ’(c.3,s.239,haşiyenu:7)«MedînetüNevn»(Nün?)ve(c.1.s.219)tTûn»CTavn),cmedinetüminnâhiyetihiKûhistânkurbiKaain»deme-sinşıgöre»«Tûn»(TavnveyaTevn)olmasıdaha,muhtemeldir.Mütercim

74«ThetownofJeziraulOmar,theancientromanfortressoffeezabde»issituatedinlowsandyislandintheTigris,aboutthreerailiesincircuraference,.andsurroundedonalisidesbymountains.itoccupiesthegreatestPartofthisisland,andisdefendedbyawallofblackstonenowfailentodecay.(Macd.Kinneir,Journey.London,1818,p.449et450.)’

75Müifceât-ıFeridun’danu.223(asıldan).İstanbulbasımıMünşeât-ıFts-rldlte’daUzunHasan’mPirAhmed’ezafer-nâmesimündericdeğildir.AncakşumealdeSultânMehmed’eirsaleylediğibirnâmemtlnderictir.(s.269-271).Butarşçamektubmüterciminilâvelerikısmınaeklenecektir)Yukarıdametinİçinde(haşiyelerde)nakledilenİbareleromektuptandır.

Fâtih’inrüyasıhakkındaSa’dü’d-dîn’inÖzetolarakifadesişudur:UzunHasangüreşçikıyafetiylegörünmüş.Padişahdasoyunupgüreşçirubasıgiymiş.Güreşmeyebaşlamışlar.UzunHasanFâtih’idizüstünedüşürmüş.PâdişâhisetırnaklanylaUzunHasan’ınciğeriniçıkarıpbirparçasınıkopararakyereatmış.FaziletsahiplerindenbirigalebeninnihayetOsmanlılardakalacağınıta’birileberaber,kendisiKur’ân’dan«Yansu-rekeAllahunasranazîza»âyet-ikerîmesizuhurettiğini,âyet-ikerîmenin878târihinigösterdiğini,ve«kâf-ıhitâb»Hazret-iPey-gamber’eişaretolup,nâm-ıpâdişâhıdahî«Muhammed»olmağ-lanusratınbutaraftaolacağınadelâleteylediğinisöylemiştir.HâsMurad’ındüştüğüveyanındakiümerâyaTürkmenler’inüş-düğühaberiüzerine,Pâdişâhbusükût-ıcüz’îyirüyanınilkkısmınınta’bîrinehamlederek,kendiniteselli

76etmişvefî‘l-h.akîkasonrakimuharebedeHasan’ınciğerköşesiolanoğluZeynelmaktulolmuştur.Ak-Şemseddîn’inMahmûdFaşa’yaikimektubundan(Ferîdûn,c.1,273-275)birincisininmealişudur:20Zilhiccegecesiâlem-imenâmdaBursa’dakiSeyyîdBuhârîtürbesinidefalarcaziyareteylemişvesâdâttanhâzırbulunanbirzâtAk-Şemseddîn’intürbedebulunmadığıbirzamankabiryarılarakSeyyîdBuhârî‘ninzuhureylediğinivekendisiHazret-iPeygam-ber’denistifsarıüzerinegalebeninbutaraftakalacağınadâirteb-şîraldığınısöylemiş.SâlihlerdenbiridahîrüyasındaHazret-iPeygambercetelâkietmiş;sağtaraftaEbûBekrveÖmer,soltarafındaAlîveOsman(Alîfi-Osmân;keza,fî‘l-asl)hazerâtıbulunduklarıgibibirçokashâb-ikiramhâzırimiş.AhyârdanüçkişiSultânMehmed’inUzunHasan’agalebesiniistirhamvece-vâbalamamalarıüzerineistirhamıtekrireylemişler;Hazret-iPeygamberbirmüddetEsedu’llahilemüzâkereeylediktensonraHazret-iAlîyükseksesleüçdefa«Kadgalebü‘s-sultânMuhammedalâHasanBeg»demiş.KonyaveKaramanevliyasıHasanBeğ‘iveEbûEyyûbEnsârîveŞeyhArabîveSeyyîdBuhârîFâtih’iiltizâmetmişler.Ak-Şemseddînburüyanınsıdkmadâirdelilleriaçıkladıktansonra,galebeninkândökülmeğehacetolmakvukuunutemenniileberaber,nihayetta’bîr-nâme-deesîralmakvekativemalyağmasazuhuragelmemesihakkındaPâdişâh’danahdümİsâkaldığınıifâdeeder.Ak-Şemseddînbusuretlevazîfe-iâlemânesiniîfâediyor.Ftâih’inrüyasınınta’bîrinimutazammmolanikincimektuptarüyanınsıdkmadâirkezâlikdelâiliradındansonra«teneyn»(ejder),mehîb,me-hûf,zalûm(zulmedici)birhükümdarolduğunu,teneynikidilliolduğundansözübirolmadığını,ondankorkmakdüşmandankorkmakdemekolacağım,uçarakhücumetmesisür’atineveüçdefahücumuüçmuharebevukuuna,nihayethücumedenlerinölümüzevalinedelâletedeceğinibeyânile«Gertehevvürlegeleoseylvar/Sernigûnolupdüşeolnârüzâr»türkçebeytiniîrâdeyler.DahasonraPâdişah’ınteneynîlibasiyledefetmesihassaaskerlerindenistifâdesine,hançermalavezenginliğekavuşmasına,başındaki«harze»(mutlakcevher)hazînelerinenazîziolancevahiristemesinedelâletedip,Pâdişâh’ıntanımadığıyardımcınınricaldenimdâd-ihalîfeyeme’mûrbirzâtolacağınıifâdeilesadakaverilmesinivesülehâdanistimdâdolunmasınıhâtime-ikelâmittihazeder.Rüyanıntafsilâtı,ta’bîrdenanlaşılır.

UzunHasan’ınbumektubu-kiHammerFâtih’edeğil,KaramanoğluMehmedBeğ‘eyazıldığınıbeyâneder-AkkoyunluHükümdarınınsatvetininderecesinigöstermiştir.Mektubunsonfıkraları,Karamanoğlu’nayazıldığımisbateder.Unvanında«Ni-zâmü‘d-devleSultânMehmed»denilmesindenmaksadKaraman-oğluolacaktır.

503Zafernâme,FeridunBetMunşeâtı‘ndanu:222,tarihsizvecevapsız(İstanbulbasımı,s.266,267.Mütercim).

FeridunBejMünşeatının207ve217nu.lanndaKostantirüyyeveMorafettıtmünâsebetiylePâdişah’mCihânşâh’agönderdiğiikimektupla,cevaplarımünderîçtir.211nu.dadahîCihânşâh’inBağdatfethinedâirnâmesive212nu.dacevâbıgörülür.188ve190nu.lardaCihânsahıngençlikyıllarındavehenüzII.Murad’ınpâdigahbulunduğuzamandagönderdiğinâmelerve189ve191nu.lardacevaplanyazılıdır.

OnbeşinciKitap,51no.ludipnotta,veOnsekizinciKitap,NotlarveAçıklamalar,Not:24*deFâtih’inilksaltanatındaolduğuaçıklanmıştı.51no.ludipnottageçen«Cihânşâh’m,hâl-işebâbında…»ibaresinindoğrusu«Cihânşâh’ınFâtihinhâl-işebâbında…»olacaktır.

77FeidÛn,nu.224(İstanbulbasımı,s.271).

78Feridun,nu:198.cevâbı199.

OnsekizinciKitap,Not:24’deki198ve199numaralımektuplarŞahruh’unoğluBaysungurtarafındandır.ŞehzadeCem’eHüseyinBaykara’ya,OsmanlımemleketlerineOtlukbelîmuzafferîyetitebşîr-nâmeleriFeridun’unîstanbulbasımından276-279sahîfelerindemünderiçtir.Onsekizincikitabaâit24no.luNot’dagösterilmiştir.

79Fâtih’incevabiylemukabeleolunabilmekiçinUzunHasan’inmektubunuFeridun’un27l’incisahîfeisindebulabilirsiniz.

80Hammer,(BaronJosephVonHammerPurgstall)BüyükOsmanlıTarihi,ÜçdalNeşriyat:2/93-105

81Münşeât-ıFeridun’dan,nu:244.Bumektubunnetârihi,nedecevabıvardır.Lâkin,KontDöLöçov’unlutfunamedyunbulunduğumuzdiğerbirTürkveAcemvesikalarmecmuasında-kiMÜnşeât-ıFeridunkadarkıymetlidir-mektubuncevabıŞavvattnl’itarihiyledir.(İstanbulbasımı,271ve2721ncisahlfelerdennakledilmiştir.Mütercim).

Fâtih’inUzunHasan’amektubunundahî«Şevvâl-imübârekede…Fettâh-izül-mennandestûriyileleşker-imansûrumbirlekal’a-iKarahisâr’unüzerinevarırın»gibiibareleriPâdişâhınaynensözvleriveyâhudyazısıolacağışüphesizdir.

82Hicret’in877senesiŞevvaliiçerisinde.

83Crusii(Kruzü)‘ninTnrk-RûmTârlhi’nde,s.24.

84Bratutu’daSa’dü*d-dîn,2,s.266;Solak-zâde,varak50;îdrls,141.Bumüverrihlerincümlesimuharebetertibatınıbusuretlegösteriyorlar.Şuhalde.Anadolukıt’asmdaharbedildiğiiçinAnadolu

Beğlerbeğİ‘ninsağ,veRumeliBeğlerbegi’ninsolkolakumandaetmesikaidesindebiristisnavukuunaşüpheedilmemeklâzımgelir;meğerkiîdrlsbirhatâetmişvediğerlerideonuistinsaheylemişolsun.

85Neşrî,s.227.Buhâdiseyibi2zatMehmed‘Beg’Inağzındanrivayeteder.Sa’dü‘d-dînveSolak-zâdedahamufassalnak*ederler.

86Dahasonrakifenntterakkilerdahîrüyalarınehemmiyetiniartırmıştır.SultânMehmed’inrüyayıhakîkatengördüğübizceşüphesizdir.Mütercim.

87MauraceaD’Ohsson,c.1,Bratoti’deSa’dü‘d-dîn,2,270.Solak-zâde,varak58.(HammerbundansonraPâdişâh’mgördüğürüyahakkındavezîr-iâzamMahmûdPaşa’yagönderdiğiarap-çabirmektubileAk-Şemsüd’djdîn’in-kezalikarapça-ta’-birmektubuMünşeât-iFeridun’damündericolduğunubeyânileta’biredâirîzâhâtveriyorsadabizimMünşeât-iFeridun’anazaranPâdişâhınarabcabirmektubuolmayıpAk-Şemsü‘d-dîn’in-birikendigördüğürüyanın,diğerideSultânMeh-med’inrüyasınıntâ‘birinedâir-ikiarabçamektubuvardır;

Hammer’inhatâetmişolduğuanlaşılmaktaolduğundan,rüyayamüteallikhocanınifâdelerivezikrolunanikimektubunmündericatıMütercim’inilâvelerikısmındatelhisolunacaktır.

Fâtih’inrüyasıhakkındaSa’dü‘d-dîn’inÖzetolarakifadesişudur:UzunHasangüreşçikıyafetiylegörünmüş.Padişahdasoyunupgüreşçirubasıgiymiş.Güreşmeyebaşlamışlar.UzunHasanFâtih’idizüstünedüşürmüş.PâdişâhisetırnaklanylaUzunHasan’ınciğeriniçıkarıpbirparçasınıkopararakyereatmış.FaziletsahiplerindenbirigalebeninnihayetOsmanlılardakalacağınıta’birileberaber,kendisiKur’ân’dan«Yansu-rekeAllahunasranazîza»âyet-ikerîmesizuhurettiğini,âyet-ikerîmenin878târihinigösterdiğini,ve«kâf-ıhitâb»Hazret-iPey-gamber’eişaretolup,nâm-ıpâdişâhıdahî«Muhammed»olmağ-lanusratınbutaraftaolacağınadelâleteylediğinisöylemiştir.HâsMurad’ındüştüğüveyanındakiümerâyaTürkmenler’inüş-düğühaberiüzerine,Pâdişâhbusükût-ıcüz’îyirüyanınilkkısmınınta’bîrinehamlederek,kendinitesellietmişvefî‘1-h.akîkasonrakimuharebedeHasan’ınciğerköşesiolanoğluZeynelmaktulolmuştur.Ak-Şemseddîn’inMahmûdFaşa’yaikimektubundan(Ferîdûn,c.1,273-275)birincisininmealişudur:20Zilhiccegecesiâlem-imenâmdaBursa’dakiSeyyîdBuhârîtürbesinidefalarcaziyareteylemişvesâdâttanhâzırbulunanbirzâtAk-Şemseddîn’intürbedebulunmadığıbirzamankabiryarılarakSeyyîdBuhârî‘ninzuhureylediğinivekendisiHazret-iPeygam-ber’denistifsarıüzerinegalebeninbutaraftakalacağınadâirteb-şîraldığınısöylemiş.SâlihlerdenbiridahîrüyasındaHazret-iPeygambercetelâkietmiş;sağtaraftaEbûBekrveÖmer,soltarafındaAlîveOsman(Alîfi-Osmân;keza,fî‘l-asl)hazerâtıbulunduklarıgibibirçokashâb-ikiramhâzırimiş.AhyârdanüçkişiSultânMehmed’inUzunHasan’agalebesiniistirhamvece-vâbalamamalarıüzerineistirhamıtekrireylemişler;Hazret-iPeygamberbirmüddetEsedu’llahilemüzâkereeylediktensonraHazret-iAlîyükseksesleüçdefa«Kadgalebü‘s-sultânMuhammedalâHasanBeg»demiş.KonyaveKaramanevliyasıHasanBeğ‘iveEbûEyyûbEnsârîveŞeyhArabîveSeyyîdBuhârîFâtih’iiltizâmetmişler.Ak-Şemseddînburüyanınsıdkmadâirdelilleriaçıkladıktansonra,galebeninkândökülmeğehacetolmakvukuunutemenniileberaber,nihayetta’bîr-nâme-deesîralmakvekativemalyağmasazuhuragelmemesihakkındaPâdişâh’danahdümİsâkaldığınıifâdeeder.Ak-Şemseddînbusuretlevazîfe-iâlemânesiniîfâediyor.Ftâih’inrüyasınınta’bîrinimutazammmolanikincimektuptarüyanınsıdkmadâirkezâlikdelâiliradındansonra«teneyn»(ejder),mehîb,me-hûf,zalûm(zulmedici)birhükümdarolduğunu,teneynikidilliolduğundansözübirolmadığını,ondankorkmakdüşmandankorkmakdemekolacağım,uçarakhücumetmesisür’atineveüçdefahücumuüçmuharebevukuuna,nihayethücumedenlerinölümüzevalinedelâletedeceğinibeyânile«Gertehevvürlegeleoseylvar/Sernigûnolupdüşeolnârüzâr»türkçebeytiniîrâdeyler.DahasonraPâdişah’ınteneynîlibasiyledefetmesihassaaskerlerindenistifâdesine,hançermalavezenginliğekavuşmasına,başındaki«harze»(mutlakcevher)hazînelerinenazîziolancevahiristemesinedelâletedip,Pâdişâh’ıntanımadığıyardımcınınricaldenimdâd-ihalîfeyeme’mûrbirzâtolacağınıifâdeilesadakaverilmesinivesülehâdanistimdâdolunmasınıhâtime-ikelâmittihazeder.Rüyanıntafsilâtı,ta’bîrdenanlaşılır.

88MakdonalKineir,s.355;Cihân-nümA,424;Sâl-naate1-*Edebİyyât,14,s.32.

89Müverrihin(Not:9)zeylindevemüterciminizahında,işaretolunacağıÜzere,878Rebİ’ü‘l-evveVininonaltıncıgünüolacaktır(Mütercim).

90Eneskimüverrihlerei’timâden1Rebî’ü‘l-evvel26Temmuz

1472denilmişsedeAvrupamüverrihlerininittifakıişbuUzunHamanmuharebesininÂlîveHacıKalfa’nınbeyânıveçhile877Rebî’ü‘l-evvelinin16’sına(21Ağustos1472)tesadüfetmişolduğunugösterir.(Yukarıdasöylendiğiüzeremuharebeyetâriholanâyet-ikerîmeninveibarenin(bk.Not:2)hesabınagöreveOsmanlımüverrihlerininittifakımucibincevukusenesi878olduğugibiUzunHasanCihânşah’aveSultânEbûSaîd’eçarşambagünügalebeettiğinden,Fâtih’ledemuharebeiçinogünüseçtiğiniSa’dü‘d-dîn’de(c.1.,s.543)menkûlvefî‘1-hakîka878Rebî’ü‘l-evvel’ininbaşıSalı‘yave16’sıÇarşamba’yatesadüfetmektedir.Milâdîtârihinegelincebudahî

1473Ağustosumunll’inetesadüfederki,kezalikogününçarşambaolduğuhesaplaanlaşılır.Kısacasımezkûrmuharebe16Rebrü‘l-evvel878/11Ağustos1473çarşambagünüvukubulduğundaaslaşüpheyoktur.Mütercim.)

91Âlî‘nin,Mehmed’inZamân-ıSaltanatı‘nm24.bâbındakirivayetinenazaran,Zeynel*!katiedenOruçnâmındakiSivaslıbirSipâhî‘dir.

92«Pâre-iciğer»:Yürekparesi.

93Bratutu’daSa’dü‘d-din.2,279.SolaJc-zâde,varak:59.Neşrî,varak:228—230.tdris,143-147.Âşık-paşa-zâde,411-423.

94îdrls,varak:149,Bratutu’daSa’dÜ‘d-din,2,278.

95Neşri,Âli,Îdris.

96«Hudâvendigâr’ınbirnazar-ıheybetiyleletholundu».Sa’dtt’d-dinl,Âlî,Solai-zade,tdris,Ravzatü‘l-Ebrar,HacıKalfa,Takvimüt-

97Münşeât-ıFeridun,nu:231.

98Kezalik.nu:232.

99Kezalik,nu:233.KontdöÇov’un.yukarıdazikredilenMünşeatkitabında,nu:6,Sa’dü‘d-dindahi

buzafenıâmelerdenbahsetmiştir.

KastamoniVâlîsiŞehzadeCem’eolanmektubdamuzafferiyetin«olmâh-irebî’ınnısfın-dançehâr-şenbegüni»vukubulduğuvetârih-isâli«Veyansu-rekeAllâhunasranazizen»âyetiiletârihlenmişolduğumezkûrdur.Rebî’ü‘l-evvel’insonyansınınilkçarşambasıOnbeşinciKitap,Not:16’dayapılanhesabamuvafıktırki,maksadbuolacağıSa’dü‘d-dîn’inifâdesindençıkarılabilir.ŞehzadeyemektupTürkçe,HüseyinBaykara’yafarsçadır.LâkinFeridun’un«Me-mâlik-iMahrûseye»dediğifetih-nâmedahîfarsçadırki,bununfarşçaolmasıemsalinemuhaliftir.Bundandolayıbu.dadiğerbirAsyahükümetineolmalıdır.

100378Rebl’ü‘l-âhirininüçüncügünü.Mütercim.

101Solak-zâde,va:61.Belîğ-iBursevi’ninTerâcim-iAhvâlMecmuâsı‘ndaMustafa,bahsinemüracaat,varak:20.

102ŞehzadeSultânMustafâMahmûdPaşa’yısevmezdi.ŞehzadeninirtihâlindeMahmûdPaşa,inzivâ-gâhmdan(şimdiBulgaristan’daUzunca-ovaHâskÖyükihavasıgayetgüzeldir;koleradanma-

sûnolmaklama’rufdur.Fî‘1-hakîka82kolerasıocivarageldiğihaldeHasköy’egirmemiştir.Mahmûd

Paşa’nınoradadahîvakıflarıvardı)ta’ziyyeiçinİstanbul’ageldi.Hasımlarıyineve-zîr-iâzamolmasındankorkuyorlardı.Şehzadeilehusûmetini,Paşa’nınşimdisevindiğinisöylediler.Hanesinegönderilenbircasus,MahmûdPaşa’nınsatrançoynamaktaolduğunuhaberverdi.OnyedigünYedikule’dehabsolunduktansonra(Metnindipnotundaişaretolunduğuveçhile)879Rebî’ü’l-âhirinin3’ündeidamolundu.Nâmınayazılmışkitaplar,hasenatvehayratı,ezcümle,«MahmûdPaşaCamiveMedresesi»maârifperverliğine,ulüvv-ihimmetinedelildir.Kendisideashâb-imaârifdendir.Sa’dü’d-dîn’denhülâsa,c.1,s.553.Vefatınasöylenilen(Târîh-iTayyâr-zâde,c.2,s.8)târih,asrınhürriyetfikirlerinedelildir:(878).NOT:«Târih-ibidâ»terkibinden«Birtârihzuhuritdi»mânâ-

siyle-uzakbirihtimâlisede—ta’miyemuhtemeldir,butakdirdö879olur.

103OsmanEfendi-zade,Terâoim-İVüzerâ;Tezkire-iŞuarâ,ÂşıkHasanveKınalı-zâde’nineserleri.

104Târih-iBelagat-iFârslyye,s.312.

105Birçokelyazılarında«Adnî»yerine«Adlî»görülür.Adnî,SultânBâyezîd’inşiirlerindemahlasıdır.AşıkveHasanpaşa-zâdebuPadişahınbâzıbeyitleriniyazarlar.

Bunotta,SultânBâyezîd’inbirbeytitercümesiolmaküzereşuibaremünderiçtir:«Aiepitiedemeslar-mes,nelesdedaignepas;cesontdesfilsdel’homme(delaprunelle),enfantesparlesyeux.»

Bununaslı«Gözümyaşınarahmet,sürme(sorma)derdinkimerdüm-zâdedirdüşmüşnazardan»müfredidir.Tercümedeeskiedebiyatınmeftnolduğuincelikleredâolunamamıştır.Beyitise-Adnîmahlasındaolan-MahmûdPaşa’nmolmaküzerema’rûftur.SultânBâyezîd’inTürkçedenbaşkaFarsçaşiirleridevardır.Birbeytinebirçokşâirlertarafındannazireleryazılmıştır

NasreddinŞâhzamanındaİran’dabasılanMecma’ü’l-Füsehâ’-daII.Bâyezîd’inbeyti,YıldırımBâyezîd’eisnâdolunmakhatâsındabulunulmuştur.

106

EzcümleTabibŞükrullah.

107Latîfi’yemüracaat,Şâbertercümesinde,s.230,MahmûdPaşa’nınPâdişah’ınemriiledamarlarıkesilerekvefatettiğihakkındahiçbirvesikayadayanmayanhaşiyeyiizahetmekmüşküldür.BuhusustaşâhiddiyegösterilenLatin’debunadâirtekharfyoktur.ZâtenOsmanlılarbutarzöldürmeyihiçbirvakittatbiketmemişlerdir.

108Şâber,Şu#ra-iOsmâniyyeTefrâcim-1Ahvâli,s.232.ÂşıkHasanileKmalı-zâde’yedahimüracaat.

109ÂşıkHasan,Mahmûd’unvakıflarınıncedveüniöğrendiğinisöyler.Bunlarınhepsihayırmüesseselerindendir.

110Bumanzume,Ma-hmüd-nâmeismii!eherkes’inağzındaİdi.Berlinİnip.Ktp.sindeDiez’inelyazmasıkitaplarımecmuasında57numaradabulunur.

111Bernini,s.128.

112JozefatBarbaro’nuntercüme-ihâliveVenedik’inAsya’da1469-1474seferinedairKoiîyolanoÇippiko’nunkitabı,s.34,Venedik1076.

113Eskiadı:PalusMeotis.

114VenedikCumhûriyeti’ninUzunHasannezdindekisefiriZeno,UzunHasan’ınzevcesininyeğenibulunanharemindendolayıAkkoyunluailesinesıhriyyetpeydaetmişti.1471’deJozefatBarbaroonahalefolarakikisenesonradahîEmbrocioKon-taranitâyinolunmuştur.Seyahatnamelerimüdekkıkaneyazılmışbirçokcoğrafîma’lûmâtıhâvidir.BuhusustaSismon-di’ninİtalyaCumhuriyetleriTârihi’nemüracaat,10,s.289.

115Çipplko,s.7,

116Çipplko.

117Venedik’teSan-CiovannivePauloKilisesi’ninkabristanındaMoçenigo’nunmezarıüzerindeaşağıdaaynennaklolunanşukitabeyazılıdır:«PeatroMocenigoLeonardifilioomnibusnonminusoptimiquameloquetntissimisenatorismoneribusdomiforiquefuncto,marisImperatori,quiAsiaetfaucibusHellespontusqueinCyprumferroigniquevastata,Caramannisre-gibus,Venetorumsociis,Othomanooppressİs;regnorestituto,piratisundiquesublatis,Cyproaconjuratisnonminoricele-ritatequamprudentiarecepta,Scodraductaetauspiciissuiliberate,‘quamRempublicamfelicitergessisset,absensdiviMarciProcuratorindeDuxgratopatrumconsensucreatusest.

vixitannos70,mens.1,dies20,obütnonsineingentipopuligemitu,annosalutis1476.»

118Bufor’unKaramania’sı,Londra,1817,s.126.Cihân-nümâ,s.611;Manner,6,2,129.Sidharabeleri(Bufor,s.176)şimdiEskiAdaliadiyeisimlendirilir.Manner’inzannınagörebumevkiBizanslılarınveEneas

Silvus’un«Candelorum»yahut«Scandalorum»dediklerişehirolacaktır.

119BuzincirbugünRomaSenPiyerKilisesielbiseodasındaharbhâtırasıolmaküzereasılmıştır.Konulduğumahaldeaşağıdakikitabeyazılıdır:«Smyrnam,ubiOliveriusCardinalisCa-raffaSixtiIV,Pontificaeclassisduxvioccuaasset,inSataliaeurbisAsiaeportum,viirrupit,ferramquecatenamindeex-traxit,etsüpervalvishujusBasilicaesuspendit.»Bernino,s.131;VatikanEvrak-iCedîdesiMecmuasındadahibundanbahsedilmiştir(c.3,s.1599;c.4,s.1745).

120Çipplko,s.23.

121Çippiko,s.38.BurasıGrlmston’un«Mağara»dediğimahalolmasımuhtemeldir.Grlrastonbumevkiikorsanlarıneskibiryatağıolarakbildirmiştir.Bufor’unKaramanlakitabınamüracaat,s.173.

122Çippiko,s.39veJozefatBarbaro.

123Çippiko,e,41,

124«SigieralontanodalCurchononpiûchevintimglie».Si-nium,Anvü‘inharitasındakiSise(Sicoe)dir;Cihân-nümânın«Sin»dediğidebudur.Korkos,kelimeniniştikakınanazarankadîmKorikos(Corycus)olmalıdır.Manner,6,1,s.174.İlerideCem’intârihinde«Korku»nun«Korkos»tesmiyeolunduğunugöreceğiz.Barbaro,s.46,Korku’nunErmenicekitabelerindenbahseder.Maneto’dabulunmuşveKontKastiglioni’-nin«İtalyanKütüphaneleri»esesrinin28.cildinde73.sahifedeizahatıverilmişolanmezartaşınınbirmuharebedenbirtuh-fe(armağan,kalıntı,hâtıra)olduğundaşüpheyoktur.Butaşın1296senesindeSoğr(Soghr)yâniKilikyahududunuyağmalayanharb-imukaddes(Haçlıseferleri)eşhasındanMopa-bithnâmındabirmuharipiçindikildiğianlaşılır.

125Çippiko,s.42;Bufor,199.

126Bufor.s.45.

127Çipiko,*,45.

128AltmışVenedikkadırgası,onaltıNapoliKrallığıkadırgası,beştaneNapoliKralı‘ndan,ikitaneRodosBaş-şövalyesi’nden,onaltıtanePapa’dan.Barbaro,s.23.

129Daro:VenedikTârihi,s.464,Çipplko,s.12.

130Lojiye,VenedikTârihi,16,26,s.259.ÇipikodahîUzunHa-san’labirbirinimüteâkibvâkîolanikiharbitafsilâtiylenaklederki,birincisindeRumeliBeğlerbeğiMuradPaşadörtbinkişiileberaberzâyî’olmuşveikincisindeAkkoyunluhanedanındanZeynelBeğ‘invefatıvukubulmuştur.Çipikoyalnızbirnoktadayanılıyor:Buikimuharebeyikırksekizsaatiçindevâkîoldusanır.Osmanlımüverrihleriiseikimuharebearasındaaltıgüngeçip,SultânMehmed’inbumüddetidüşmanüzerineyürümeklegeçirdiğinibeyândamüttefiktirler.

131KezaUlc

132Sa’dÜ‘d-dîn,tdrîs,Solak-zâde.

133«darb-ıdest».

134Cihân-nümâ,s.611;Târih-IEdebtyyât,14,s.56.

135Sa’dÜ‘d-dîn,s.288;Solak-zâde,varak:60

136ŞehzadehastalıktanpekzayıfolmaklaberabercŞahin-vârAtmacaüzerinepervâz»etti.AtmacaBegHisar’ıteslimeyledi;ba’de’t-teshîrGedikAhmedPaşa’yahabergönderüpdergâh-ıâlihuddâmındanâdemistedi.Buhareket-ianîfeİleSehzade’ninmarazıiştidâdeyledi.Konya’yamüteveccihenNiğde’yegiderekBuz-Pazarcıgı‘navusulündeİstthmâmİdüphamamdançıkıncahamamönündekurulmuşolano-takdateslîm-iruhit-di.LalasıAhmedBeğ,defterdarıTİmur-taşoğluUmurBegzâdeAlîÇe-lebîvefatınısakladılar;arabaileKonya’yagötürdüler.GedikAhmedPasabuhaberiamcalc-ü‘denılgarilegelerekna’sıBursa’yagönderdi.136(Sa’dü‘d-dîn’dentelhis,c.1,s.551-Mütercim).

137ŞehzadeMustafa’nınvefatınayolaçanhastalığıhakkındaOsmanlımüverrihlerininrivâyetlerindekibirlik,PitiDölakruva’-nıntârihindemevkî-ii’timâdakoyduğuhikâyeninreddiiçinbaşhbaşınakâfibirdelildir.Buhikâyeşudurki:SultânMehmed,-Vezîr-iâzamAhmedPaşa’nınhareminetecâvüzündendolayı-bihakkınhiddetlenerekŞehzâde’yiidametmiş.HâlbukiAhmedPaşaMahmûdPaşa’nınidamındansonravezîr-iâzamolmuştur.MahmûdPaşaiseŞehzâde’ninirtihâlindehayattaidi.YoksanasılolabilirdikiŞehzâde’ninvefatındanmemnunolsun?PitiDölakruvaMustafa’nınvefatını882’degöstermekiledehatâeder,irtihâliüçsenesonradır.

138Sa’dÜ‘d-dînveSolak-zâde.

139HurşİdvuCetnşld.

140Dtvftn-ıCem,BerlinKraliyetKütüphanesinde,Diez’inelyazısıKitaplarımeyanında129numarada,bulunuyor.

141Solak-zâde,varak:57,AliveBelîğ-iBursevi,ŞehzadelerinTercüme-ihali.

142Hammer,(BaronJosephVonHammerPurgstall)BüyükOsmanlıTarihi,ÜçdalNeşriyat:2/105-118

ONALTINCIKİTAP

II.MEHMED’İNFETİHLERİ

Sayfa131

OsmanlıordularıdoğudavegüneydeErmenistanveKaraman’dadevletinenilerihududundamuzafferiyetlerkazandıklarıyegüneydevebatıdaMacaristanveHırvatistan’adoğrukalelerelegeçirmekteolduklarıhalde,Osmanlıhükümetimüstahkemmevkilerinşâsiyleveaskereser-mâye-iservetvedüşmanmülküneme’yûsiyetemûcibolanseferleriyledahîoderecededehşetvericioluyordu.1471/876baharındaRumeliordusukırkbinkişidenmürekkepveikikolaayrılmışolduğuhaldekarargâhındançıktı.YirmibinkişiâletlerveinşâatlevâzımıyleyüklüolarakpekgizlibirsuretteSavanehrineyöneldiler;bunlaroradaSirmi’(Sirmiye)yemukavemetedebilecekbirkaleinşâsıname’mûridiler.SabacyâhudŞâ-bâckalesiadıverildi.TakribenyirmibeşbinakıncıdanmürekkepbulunandiğerkolorduBosnaBeğlerbeğiîshakBeğ‘inkumandasındaBosnaveHırvatistan’ısür*atlegeçtiktensonraKarniyola’yıistilâetti.MatyasKorvinus,ovakitbüsbütünBohemya(Çehistan)vePolonya(Lehistan)işleriylepekmeşgulolmaklaberaberKuluçaMetropolidiGabrielvegayetmeşhurbirgeneralolanYuanesUnger’ivergiveaskertoplamağame’mûretti.BuaskerSabactaraflarındaveomevkilerinpalatini,yânihâkimiolanşahsınkumandasıaltındaaskerlebirleşerek,Sabac’minşâsınamâniolacaktı.Fakatdahaonlarvâsılolmazdanöncehendeklerkazılmışveduvarlaryukarıçıkmağabaşlamıştı.Hıristiyanlarınbuinşâatıtahrîbiçingösterdikleribütüngayretleribeyhudeoldu:Türkler,ameleyiMacartoplarınınateşindenmuhafazaiçinhemenbirsiperinşâettiler;Macarlar’ıriyapabildiklerişey,ancakTürkler’denbirkaçkişiöldürmektenveSabac’ınkarşısındaveSirmi’ninyanındabirkalenintemelleriniatmaktanibaretoldu.1AlmanyaİmparatoruIII.FrederikMe,Akıncılar’ınHirvatistan,Kar-niyola,Karintiya,îstiryaeyâletlerinetecâvüzlerinemâniolmakiçin,Mat-yasKorvinuskadardaiktidaryoktu.OsmanlılarınKarniyola,Karintiya,îstiryaeyâletlerineakınları1470senesindebaşlamışveonsenemuntazamandevametmişti.Sonralarıdahaseyrekolmaküzereonaltmcıasrınortalarınakadartekrarlanmıştır.Sensenlikbirpaşa2hayâtınınsongünlerinde

Kârniyola’daakınyapmayıahdetmiş1470,yâhud1472târihindeahdiniifâeylemişti.İkikolaskerLaybahveRudofsvertyâhudNevstad-telüzerineyürüdüler.BizzatpaşanınidaresindebulunanvedümdârkolunuteşkiledenüçüncübirkoldaKulpaüzerindevetnridyakınındamevkialdı.Buaskeringeçtiğiyanmışköylerveharâbolmuştarlalarilebellioldu.Ayğ(îg)

veHoflaynkasabalarınakadargeldiler(1470).BeşgündenazbirmüddetiçerisindeOsmanlılarakarşıyirmibingönüllütoplandı;lâkinbuorduSenBartelmiovasınavâsılolduğuvakitTürksüvarisiKulpanehrinigeçipgitmişveköyvekasabalarınyangınlarışulesininaltındasekizbinesiralıpgötürmüştü.Ertesisene,(1471)İshakPaşa’nınonbeşbinakıncısıHırvatistan’ıateşvekanaboğarakyirmibindenziyâdeesîralmışvebirçokkoyunsürüsügötürmüşlerdir.3Ganimetlerikendimemleketlerindekişehirvekalelerebıraktıktansonra,on-binkişidenmürekkepolarakdöndülervebütünKarniyola’yıvurdularveAyğkasabasiyleSitiçManastırı‘nıyaktılar.41472’deAkıncılarLaybahsurlarıönündetekrargöründüler.Hâlâikiyerdeordugâhlarınımuhafazaedenhendeklergörülmektedir.Akıncılarkaletoplarınınsıkıateşinedayanamadıklanndan,ale’l-aceleric’atettiler.Türkler’inKarniyoladâhilindeüçüncüakını-kiKarintiya’yadoğrubirtecâvüzilesonbulmuştu-evvelkilerinhepsindendahamühimdir.5Türkleri,FrankipankontlariyledâimamuharebedebulunanKroyakontlarıçağırmıştı.BununüzerineonbeşbinAkıncıHırvatistan’ıgeçerekKarniyola’yadâhiloldularvepaskalyanınpazartesigünüakşamıLaybahsurlarıönündegöründüler.Türklerinyaktığıcivarköylerinalevivedumanıyleuyananahâlîancakşehrinkapılarınıkapamağavakitbulabildiler.OradanAkıncılarikifırkayaayrılarak,biribatıdaKarintiya’yagitti;sonragerigelerekSilli’-yibastı;diğeridoğuyadoğrugiderekIskalavonya’yaveMacaristan’agirdi.6(25Eylül1473).DokuzbinpiyadeilesekizbinsüvârîdenmürekkepbirincifırkadarolanKaoluderbendindengeçerek25EylüTdeSenJorjenÖnündegöründü;fırka,geceleyinüçkolaayrıldı:KollarınbiriVel-kermarkyolunututarakDravanehriüzerindeBlayburgyakınındaPork’-dadurdu;Mehlingentepelerindemevkîalmışolanikincikol,süvarileriniLavamundve

Velkermark’akadarşevketti;üçüncükoluteşkiledenaltıbinkişiDravanehrimgeçerekLenkdorfvePolzestet’nekadargirdilerveoradaherşeyiateşe,kanaboğdular:dönüşlerindeSenVayt,Mühls-tad,Glanek,FelsenekveVertGolütarikiyleKlagenfort’akadargittiler.7Buşehirden-düşmanınbirliktegötürdüğüvearalarındaZeraBe-ğiileLionarRavber’in8bulunduğuikibin9esirdenbirkaçınıgerialabilmekümidiyle-birkaçyüzsüvariçıktıysada,bunlardaarkadaşlarındansekseninikaybettiktensonradönmeğemecburoldular.YağmacılarSenMisalYortusugecesiniGotenştaynManastırıyakınındageçirdiler.Volfgang’daŞulthavzigVâlîsiAkıncılardınbirkısmıylaşiddetlibirmuharebeetti;sekizgünsonraAkıncılarKarintıya’dançıktılarveîstir-ya’yagirerek1474Teşrîn-isânî‘sininbeşindeVendişgreç‘deordukurdular.Üçgünsonratekrarikikolaayrıldılar;biriVaytanistaynveGono-viç‘edoğrugitti;diğerideesirlerlebirlikteVuluoveŞallekyoluylaŞuns-taynüzerineyürüdü.Teşrînisânî‘nin

dokuzuncucumartesigünüsabahısekizbinesirsaatsekizdeşehregirmeğebaşladılar;akşamdörttebunlarıngeçişihenüzsonaermemişti.10Iskalavonya’yıistilâetmişolanikincikolAğustosiçerisindebueyâletitahrîbetti.Teşrinîsânî‘ninbirincigünübirdenbirevehiçbeklenmedikbirsıradadaîzonzonehriüzerindeGüresurlarıkarşısınavardılar.11ErtesisenekışortasınadoğruTürklerKarniyoİaileKarintiyaveîstirya’yıistilâedecekleriyerdeMacaristan’aveonakomşuolancivardakimemleketleredağıldılar.1474Şu-bat’ınınaltısında-SenVladislas’mmezarınınbulunduğu-Varadin’de,kadınlar,ihtiyarlardâhilolduğuhaldeahâlîyikatliâmettiktensonraşehrideyaktılar.Yalnızdelikanlılarilegençkızlargâliblerinelindenhayâtlarınıkurtarabildiler.12

Sayfa133

TürklerArnavudluk’tanîşkodrasurlarıönünde,ovaktekadartahrîbettiklerimemleketlerinhiçbirindegörmedikleribirmukavemetetesadüfettiler.RumeliBeğlerbeğiSüleymanPaşa1474Mayısı‘nınilkgünlerindeIşkodraönündegörünmüşveAntuvanLoredanokaleyekapanmışidi.SüleymanPaşaikibataryatopkurdu;bunlarınateşiazzamaniçindesurlarınbirkısmınıyıktı.Kalemüdafileriahâlîilebirliktegedikleritamiriçinçalışıyor,

lâkinTürklerintoplarıokadaraceleileyapılanbutâmiratıderhâltahrîbediyordu.Süleymankendininartıkgalebeetmişolduğunufarzederekhücumemrinivermezdenevvelkalekumandanınateslimolmasınıve§usuretleaskerininkanınıbeyhudeakıtmamasınıteklifetti.LâkinLoredanoTürkelçisineşöhretiveVenedikCum-huriyeti’ninkendisinegöstermişolduğuitimâdauygunolmaküzere,şutarzdacevâpverdi:«VenVenedikliyimvemuhafazasınatevdiolunankaleyitesliminnedemekolduğunubilmeyenbirailedenim;yaIşkod-ra’yımuhafazaedeceğim,yaburadaöleceğim.»Bununüzerinehücumakararverildi.Mahsurlarınkahramancamukavemetinerağmen,Türklerikiyerdeaçılangediklerdenkaleyegirdiler.Ovakit,birtarafınzafersarhoşluğu,diğertarafınümitsizliği,hücumedenlerlemahsurlararasındasekizsaatdevamedenşiddetlibirmuharebeyesebepoldu.Türklerpekçokaskerkaybetmişidiler;muharebeyedevamedebilmekiçinpekzayıfolduklarından-yaralılardanbaşka-gediklerüzerindevehendekleriçerisindeyedibinmaktulbırakarakric’atettiler.Işkodraahâlîsimuharebeninbaşlangıcındaherkesenasîbolmayacakderecedeşecaatvemetanetgöstermişlerdi;lakinzahireazalmağabaşlayıncakaledâhilindeisyanvegürültüçoğaldı;teslimolmaksözlerimeydanaçıktı.Loredano,buyenitehlikeyekarşıkoymakiçinisyanetmişolanahâlîyitopladıveTürkler’inşehrehâkimolduklarıhâldeahâlîninşüphesizsurettedüçârolacaklarıesaret-musibetvevahşetlerinimüessirbirsurettetasvirederek,Venediktarafındankendisinevaadedilenveîşkodra’yavâsılolmaküzerebulunanaskerî

yardımdanbahsetti.Nihayetgöğsünüaçarak:«Açlığatahammüledemeyenlerbenimetimiyesinler;benetimionlaraveriyorum,onunladoyabilirler»dedi.Busözlerbüyükbirte’siricraettiğinden,şehiriçerisinde«Venediklilerdenbaşkasınıistemeyiz;teslîmolmaktansaölürüz»nidasındanbaşkabirşeyişitilmedi.13SüleymanPaşaAğustosortalarınakadar,tekrarhücumacesaretetmeden,kaleyimuhasaraaltındatuttu.Amiral,14BoyananehrimansabındaTürkdonanmasınımağlûpettiğizaman,odamuhasarayıkaldırdı.15Bumağlûbiyetâtını

temizlemekiçinIşkodraönündetoplanmışolanonbeşbinhafifsüvariaskeri-irsireisleriolanMihâl-oğlu’nunkumandasıaltındaolarakDalmaçya’yıveKarniyola’yıtahrîbetmeküzereyolaçıktılarveoralardanyirmibinesîrgetirdiler.IşkodramuhafızlarıarasındazabitlikedenikiRaguzah,müdâfaaesnasındakahramanlıklarıylatemeyyüzetmişolduklarından,vatanlarınınOsmanlılar’avermekteolduğucizyesekizbindukadanonbindukayaçıkarıldı;üçseneevveldebunabenzerbirvak’adandolayıvergibeşbindensekizbineçıkarılmıştı.16

Sayfa135

RumeliBeğlerbeğiHadimSüleymanPaşa.17îşkodra’danhareketederken,Pâdişah’danaskeriyleMoldovya’yagitmekemrinialdı.BumemleketinbeğiolanPiyerAronbirTürkistîlâsiyleberabergelenfelâketlere,meydanvermemekiçin1457’deMehmed’ekendiarzusuylabirvergitakdimetmişti.HalefiEtienne,muktedirdüşmanlarınPâdişah’açıkardık-laiımüşkilâttanistifâdeederekbuvergiyiödemektenvazgeçti,yâhud-Neşrî‘ninrivayetinegöre-vergiyiDîvân-ıHümâyûn’abizzatgetirmektenistinkâfetti.18HadimSüleymanPaşabuistiklâlteşebbüsündendolayıBoğdanBeği’nite’dîbiçinArnavudluk’tançağrıldı.SüleymanPaşa,yüzbindenziyâdeaskerdenmürekkepbirorduile-kışınşiddetineveokadarkalabalıkbirorduyagerekenzahirenineksikliğinerağmen-Etien-ne’yekarşıyürüdü.19Etienne’riinkuvvetibirmeydanmuhaberesinegirişmeğemüsâidolmadığındandüşmanı-Türkler’in«AğaçDenizi»târbirettikleri-sıkormanlariçerisinden,BerlatnehriyakınındaKrakoviçGölu’nekadarcelbetti;kendisidebütünkuvvetiyleoradamünâsibbirmevkidebekliyordu.Ekserisiale*l-acelesilâhlandırılmışkırkbinBoğdan-lı‘danbaşka,Etienne’ninkumandasında-hemenhepsiÇekelyâkıt’asıhalkından-beşbinMacarileikibinLehlipiyadeaskerivaridi.20Bumeşhurmuharebe1475senesiKânunisânî‘sininonyedincigünüsabahıbaşladı.Türkler-Çekelyalılar’ınbirlikteharbettikleri-ilksafıbozduklarısıradaEtienne,düşman,saflarınınortasınaatılarakvefevkalâdeyiğitlikgöstererekaskerinetekrarintizamverdi.Askerinyenibirgayretimuzafferiyetite*mînetti.Türkler’inancakpekazıfirarederekkurtula-bildi;bakiyyesiharb

meydanındadüşmüş,yâhudgâliblerinşiddetlitâ-kiblerindenkurtulabilmekiçinBerlatveSeretsularınaatılmıştı.Türkler’inaçkalmışolanatlarıbuâcilric’atteharbhâlindenziyâdeişeyaramadı;çünküEtiennedüşmanı,harbiçinseçmişolduğumahalleçekerkenBoğdan’ın-Osmanlıordusununorayakadargitmeküzeremecburengeçeceği-kısmınıyakıpçöleçevirmişti.Harbmeydanınıörtencesed-leryakıldı:Esirlerinhemencümlesikazıkcezasınadüçârolarakbirbiriüzerineyığılankemiklerindentâk-izaferlerinşâolundu.21Lâkinga-Iiblerinzayiatıdamağlûblarderecesinevarmıştı.HarbmeydanındatelefolanHıristiyanlarüçtepeyedefnedildilerve-Yesua’nınasıldığımahaldeolduğugibi-üzerlerinesalîbdikildi.22türkler’denüçpaşamuharebededüşmüşveyüzsancakgaliblerinelindekalmıştı.Etienne,LehistanKralıKazimir’ingöstermişolduğuyardımınşükrannişanesiolmaküzeredörtTürkkumandanıyleotuzaltısancağıonagönderdi.Birkaçesîrilebirkaçsancakda-Etienne’ninOsmanlılar’akarşıkendilerindentekraristediğiyardımtalebinite’yîdiçin-MatyasKorvinusilePapaIV.Sikstgönderildi.BoğdanBeğibütünmemleketebiremirnamegöndererekhiçkimseninmuzafferiyeti-•ordularınMevlâsıolanAllah’-danbaşkasınaisnâdedecekkadarmağrurolmamasınıvedörtgünoruçtutularakCenâb-ıHakk’aarz-ışükranedilmesinitebliğetti.Krakoviçmuzafferiyetininnetîcesiolarakbirçokkıymetliganimetlergaliblerinelinegeçtiktenbaşka,Tunaüzerindekikalelerdeteslimoldular.23

OsmanlıordusununbirkısmıArnavudluk’taveBoğdan’daharbetmekteiken,SultânMehmedKostantiniyye’deüçyüzyelkendenmürekkepbirdonanmahazırlattırıyordu.24DonanmaiçinGiridadasındanbaşka

gönderilecekyeryoksada,nereyegideceğiherkesiçinbirsıridi.DiğertaraftanMehmed-Venediklilerdesulhyapmakistergibigörünüyordu;çünkü1474KânunievvelizarfındaTürkiye’denVenedık’ebirmaslahatgüzargelerekPâdişah’dandeğil,kadınlarından-Venedikliolmasıpekmuhtemelbulunan-biritarafındanbirmektupgetirdi.BumektuptanPâdişah’muzunbirsulhakdinehazırolduğubeyânedilerek,Kos-tantiniyye’yebirsefarethey’etigönderilmesiiçinVenedikCumhur’uteş-vîkediliyordu.Senatobumektuphakkındaüçgünmüzâkereetti,neticesindekabulünekararverildi.BununüzerineVenedikDoc’u-SultânMehmedtarafındanyolruhsattezkeresibeldemeküzere-JeromZorci’yiKorfu’yagönderdi;Zorciancakertesisene,yânı1475MartınınyirmisekizindetezkereyihâmilolarakKostantiniyye’yegidebildi.Vezîr-iazamladahailkmülakatında,Cumhur-İskenderBeğ‘invefatındanberi-Arnavudluk’taişgaletmekteolduklarımevkileri,bilhassa,Kroya(Akçehi-sar)kalesini,pâdişah’ateslimveDîvân-ıHümâyûn’amedyunolduğuyüz-ellibindukayıtediyeetmedikçesulhunakdedilemiyeceğibeyânedildi.

Sayfa137

Venediksefiri,butaleplerinkendime’zûniyetidercesinipekziyâdegeçtiğinibeyânedereközürdiledi.Ovakit-sefirikorkutmakmaksadiyle-yelkenleriniaçmağahazırlanandonanmanınmanzarasıgösterildi.Pâdişâhsefire,başlamaküzerebulunanseferesnasında-Cumhur’unşumüddetçetebea-îdevlethakkındahiçbirsuretlemuhâsamadabulunmamayıtaahhütetmesişartıyle-Venedikaleyhindesilâhkullanmayacağınıvaadetti.BununüzerineZorciKorfu’yadönerekKostantiniyye’dekimüzâkerelerinneticesinioradanDoc’abildirdi.Busıradaydıki,vezîr-iâzam,limandançıkarakAdalarveAdriyatikDenizleri’ndekiVenedikmüstemlekelerinedeğil,Kırım’dakiCenevizmüstemlekelerine,AzakDenizi’nekarşıyelkenaçmakveCenevizlilerioradaişgalettiklerimevkilerdenvebucümledenolarakKırımkalelerininenmühimmiolanKefe’dentardetmekiçinemiraldı.MuhâribolmaktanziyâdetacirolanCenevizlilerancakkazançiçinsilâhamüracaatederlerdi;yukarıdagörüldüğüüzere,sFâtihileuyuşmakhıyanetindebulunmamışolsalardı,Kostanti-niyye’ninzaptımgeciktirmeleri,belkibüsbütünmen’etmelerimümkünidi.PadişahınCenevizliler’ekarşıminnetarlığı,onlaraihtiyâcıkalmadığıgündenitibarensonaerdi.GedikAhmedPaşa-harbilânetmeksizin-Cenevizliler’inenazmuntazırolduklarıbirzamandaüzerlerinehücumetti.KefeozamanKaradenizsahilindebulunanmemleketlerdeCenevizticâretininanbarımakamındaydı,îran’ın

ipekvepamuğuEjderhantarikiyleKefeticâretgâhlannagelirdi;KırımHânlarıdaCenevizKonsoloslarınabütünticâretgâhlarmdabüyükimtiyazlarvermişlerdi.25SultânMehmed’innafizdüşüncesi,Kefe’yialmaklaOsmanlıticâretininne-kadaristifâdelersağlayacağımkeşfetmişti.FâtihKırım’ındevletinelüzumunuhissediyorveonu-bireyâletolarakdeğilsebilekendinimet-bûtanıyanbirhükümetolarak-memleketineilhakiçinvesilearıyordu.Buvesiledeazmüddetiçindebulundu.CenevizmilletindenîskoerÇiafikonâmındabiriKefekapılarınıaçacağınıPâdişah’aarzeylediğinden,26SultânMehmedhemenvezîr-iâzamigönderdi.AhmedPaşa,vedaiçinhuzuragirdiğizamanPâdişâhkendisinebirhil’aA-ıfâhireilesırmaeyerlibiratihsaneyledi.271475Hazîran’ınınbirincigünüAhmedKefesurlarıönünedemiratarakkarayakırkbinaskerçıkardıvemuhasarabataryalarınıkurmağabaşladı.Şehirancaküçgünmukavemetedebildiktensonrakayıtsızşartsızteslîmoldu.KırkbînkişimuhacirolarakKostantiniyye’yegönderildi;Cenevizliler’denbinbeşyüzdelikanlıYeniçerilerarasınaidhâledildi.SekizgünsonraAhmedPaşaErmeniahâlîdenîskoerÇiafiko’yaveonunlamüttefikenşehrikendisineteslîmedenbaşlıcaitibarlıkişilerebüyükbirziyafetçekti.Ziyafetinsonundavezlr-iâzammisafirlerineruhsatverdi:Ziyafetmahallininkapısı-ancakbirkişiningeçmesinemüsâidbir

şekilde-darbirmerdiveneaçılıyordu.Merdiveninsonbasamağındadurancellâd,merdivendeninenlerdenherbiri-ninboynunukesti;yalnızÇiafikoKostantiniyye’deidamedilmeküzereah-konuldu.28Türkler,bilhassaipekmensucatındanmürekkepazîmganimetmalıyla29döndüler.Kefe’ninzaptıyledehşetedüşmüşolanKırımHânıAhmedGiray,Fâtih’inCenevizlilerinmağlûbiyetinedâirkendisineyazmışolduğuzafer-nâmegelince,dahaziyâdekorktu.30Kefe’nindüşmesiüzerineAzof(Tana)şehriyleKaradenizsahilindekişâirkalelerhiçmukavemetteşebbüsündebulunmayarakteslîmoldular.31AhmedHân,kendisindentahtıalmakisteyenonbirkardeşiyleharbetmekteiken,Fâtih’inKefe’deHıristiyanlarıntenkilinibildirenikincibirzafer-nâmesigeldi.32Bumektubunhemenakabinde,GedikAhmedPaşadaMenkübsurlarıÖnündezuhuretti.AhmedPaşa,harbiçinhazırlanmıştı;Paşabirharbhiylesiyleanidenhücumetmişolmasaydı,şehirşüphesizuzunmüddetmukavemetedecekti.33TanagibiMengübdahîCe-nevizliler’inelindeolarakbiraderiAhmedGiraytarafındantardedilmişolanMengliGiraydaorayailticaetmişti.Menküb’debiriktirilmişkıymetlieşyalarMehmed?inhazînelerinisüsledi,şehrinahâlisideKostan-tiniyye’yegönderildi.34BununüzerineOsmanlılarınTuridkıt’asmdahâkimiyetitamamlanmışidi.Kefe’ninzaptındansonraTürkiye’ninbttyanmadaüzerinehâkimiyetiüçasırdevametmişveTatarHânları‘nıntârihi-kendilerininemîr-güzârolmalarısıfâtıyle-OsmanlıDevleti’nintârihinepekziyâdekarışmışolduğundan,Kırım’dakiGirayHanedanıhakkındabirazmalûmatvermeğelüzumgörüyoruz.Ale’l-husûski,târihinbukısmınıkapatanmeçhûliyetperdesi,bugünekadarŞarkmenbâların-danbuişianlamağamuktedirhiçbirAvrupalıtarafındanaçılamamıştır.35

KIRIMHANLARI(GİRAYHANEDANI)

CengizHân’ınoğluTuçı‘nın(ÇoçıveyaCuci)ahfadındanTokatmışı,yâhuddahadoğrusuTohtamış’ı,Timur-otaraflarınmeşruhükümdarıolan-Oruz(Orus)Hân’ınyerineKıpçakhükümdarlığınaoturtmuştu.36«Kıpçak»nâmıyleanılanmemleket,birtaraftanKafkasyaileDonnehri,diğertaraftanDoğudaVolganehriileEmbaırmağıarasındabulunanveHazarDenizi’nden

Karadeniz’edoğruuzanansahralarıihtivaediyordu.YukarılardayazdığımızTimurtârihindegörülmüştüki,Tohtamış,bucihangiraleyhineisyanedereküçdefamuharebeetmişve798/1395?deTimur’ungeneraliİdeku’yamağlûpolmuştu.Özbekîdeku,37evvelâToh-tamış’ınhizmetindebulunduğuhalde,bilâhare791/1388’deSemerkand’afiraretmiş

veTatarCihangiri’ninTohtamışilemuharebesindebaşlıcamüşevvikolmuştu.îdeku,onaltısenemütemadiyenKıpçakmemleketinimutlakhâkimolarakidareettiktensonra,hükümranlığınıTohtamış’ınikioğlunakarşımüdâfaayamecburiyetgördü(814/1411).Tohtamış’ınbuikioğlu-biriBüyükMuhammed,diğeriKüçükMuhammednâmıylema’rûf-Kaadir-birdiHânveCelâl-birdiHânidi.Celâl-birdibir0kisâbetiyleharbmeydânındakaldı.BüyükMuhammedKaadir-bir$idüşmanıtamâ-miylemağlûpetti;ÎdekumuharebedeyaralanarakSeylıûnnehrineatılıptelefoldu.KırımHânlar’nınsilsile-inesebi38Celâl-birdi’ye,NogayHânlan’nmsilsile-inesebideİdeku’yaçıkar.Celâl-birdiîdeku’nunvefatındansonrabilebabasınıntahtındaduramadı.CengizHân’ınahfadındandiğerbiriolanMahmûd,Celâl-birdî‘yitahtındanindirdi;lâkinodagasbetmişolduğutahtıdiğerbirgâsıba,yâniÖzbekEbû‘l-Hayr’aterket-meğemecburoldu.Ebü‘1-Hayr,evvelâMahmûd-ıCengizî‘ninharemiyle,sonraTimur’untorunuUluBeğ‘inkızıveAbdullahBeğ‘inharemiilenikahlandı.BuikiizdivaçileEbû‘1-Hayr,Asya’nınikicihangiriolanCengizveTimurhanedanlarınasıhriyyetpeydaetmişidi.CeyhunnehrininilerisindekimemleketlerinÖzbekprensleriEbû‘1-Hayrneslindendir.Deşt-iKıpçak(KıpçakBozkırı)hâkimiyetinitalepedenbirçoksaltanatdavacısıarasındakiuzunmuharebelerdensonra,KüçükMuhammed’inoğluHacıGiray,nihayettahtınyegânesahibiolarakkaldı.Lâkinonunvefâtıyleonikioğlubabalarınınmîrâsıiçinsilâhilemünazaayabaşladılar.39Bunlardanbâzılarıonay,bâzılarıdaotuzgünsaltanatetti.40AhmedGiraybiraderlerininhepsinimağlûpetti.MengliGiraydaCenevizValisininhimayesine,Kefe’yeilticayamecburoldu.AhmedGirayCenevizliler’ehoşgörünmekiçinEminekBeği41-Kefe’nindâhilbulunduğu-eyaletvaliliğindenazlederek,valiliğiEminekBeğ‘inselefininoğluŞeytân’a

vermişidi.BunlaraltıhaftadanberiKefe’yimuhasaraetmekteikenOsmanlıdonanmasıgelerekşehrinönünedemirattı.MengliGiray-îdâmedilmeküzere-Menküb,Tana,KefeCeneviz-liler’iyleberaberKostantiniyye’yesevkolunarak,Boğazkalelerininbirindehapsedildi.CenevizlilerinkelleleridüşmüşveMengliGirayidamedilmeğehazırlanıp,mûtâdolmaküzereikidefasecdeetmişolduğubirsırada,Pâdişah’ınafvıvâsılolarak,MengliGiray’ınbaşınainmeküzereolandarbeyidurdurdu.Mengli’yievvelcebirdefaKırımHükümdarıolaraktanımışolanEminekBeğ,buhânıniadesiniveancakbirkaçaymuhafazaedebildiğitahtınatekraroturtulmasınıbütünKınmhalkınâmınaistirhamediyordu.Mehmed,MengliGiray’ıdârü‘l-cezâdanmuhteşembirsarayagöndererekbirsancakilebirtuğverdi,42vekendisiniKırımHânıolaraktanıdı.43BununüzerineMengliGiraybabasındanmîrâskalantahttakendisinimuhafazayame’mûrbirmiktaraskerilehareketetti.44

Kırım’ınvergiverirbireyâletolduğuoseneMehmed,dinîmüesseselerinidaresihususundamühimdeğişiklikleryaptı:îmamlarilediğercamimemurları(dinhizmetlileri)Padişahtarafındanme’mûriyetlerinimusaddakbirerberâtaldılar.Bume’mûrlarovaktekadarâmirlerininkeyfiyletâyînveazledilirlerdi;yeninizâmmucibincetâyinleriPâdişah’ınirâdesiileolduğundan,azlleridedîvân-ıhümâyûn’dankat’îemirebağ-Üidi.KırımmağlûpveKefezaptedildiktensonra,Mehmed’in,MacaristanveBoğdan’damuharebeyegitmektendahamüstacelbirişikalmadı.Pâdişâh,askerininBerlatüzerindevâkiKrakoviçmuharebesindekimağlûbiyetininintikamınıalmak.veyeniinşâettirdiğihaldedüşmantarafındanzaptolunanSabaç(Türkçe:Böğürdelen)45kalesinigerialmakistiyordu.46Sünnet

edilerekYeniçeriortalarınadâhiledilmeküzereKostantiniyye’yenakledilmişolanbinbeşyüzCenevizasilzadesiTürkgemilerinebindirilmişti.Bugayrıiradîmuhtedî(dönme)lerdenyüzellisibindiklerigemiyimâhirânebirisyanilezaptederekKilia(Kilya,Kili)limanınagirmişveoradaahâlîtarafındanhüsn-ikabulgörmüşlerdi.47Kefe’ninzaptıhaberiKostantiniyye’yevâsılolunca,mültecileregösterdiğihimayedendolayıBoğdan’ıte’dîbetmeküzerebirorduyolaçıktı:OsmanlılarBesarabya’yiistilâederekAkkirman’ı(Yâhud«BeyazKale»mânâsınaolanBiyelgorod)zaptettiler.BukaleTimurzamanındaBe-sarabya’daBabaDağ*aveEdirnecivarınagelerekyerleşenKutavlıTatarmuhacirlerindendolayı«Akkirman»adınıalmıştı.48BoğdanBeğiEtienneileLehistankralıKazimirkendilerinitehdîdetmekteolanfırtınayıdefetmekistediler.Etienne,eşkıyagüruhununkendiarazîsiüzerindeicraettikleritahribattandolayıonlarıcezalandırmakiçinsilâhkullanmağamecburolduğunusefirlerivâsıtasiylebeyânetti.DiğertaraftanKazimirdeBâb-ıÂlî‘ninBuğdan’dantalebetmeğehakkıolantareiyyeyikararlaştırmakiçinTürkveLehvekillerindenmürekkepbirkomisyonteşkiliniteklifederek,Pâdişah’aLehtâbiiyyetindebulunanbirbeğekarşıharbetmemeyitavsiyeetti.Mehmed,Etienne’ninsefirlerinehakaretlemuameleederek,onlarıatlarındanindirttiveyayaolaraktahkîr-âmizbirsurettegerigönderdi.49Lehelçilerinegelince,onlarıdakendisiBoğdanüzerinegidinceyekadar,birsenealıkoydu.50Baharbaşlarında,OsmanlıordusuEdirneyakınlarındatoplandı;Lehistan’dangelenyenibirsefarethey’etiordununhareketiesansındaveVarnacivarındamülâkioldu.51Pâdişâhültimatomunuverdi:Vergite’diyesi,esirlerinihracı,Ki-lia’nıniadesi;buşartlarlasulhetmeğerazıoluyordu.Etiennebuteklifleribirkaçdefareddettiğinden,MehmedilerlemektedevamlaTuna’yıbe§köprüüzerindengeçerekBoğdan’agirdi.Osmanlıordusu-sıkormanlarındandolayıTürkler’in«AğaçDenizi»adınıverdikleri-Rûzboynuvâdîsi’ne52dâhiloluncaBoğdanlılar’lakarşıkarşıyageldiler.26

Tem-muz’da,eşitbirşiddetlemuharebeyebaşladılar.53Boğdanhlarormanınağaçlarıarkasındasiperalaraksıkıateşettiklerinden,buhâl,bataryalarüzerinekılıçeldehücumaalışmışolanYeniçeriler’işaşırttı;Yeniçerileryüzüstüyereyattılar;kumandanlarıolanTrabzonluSekban-başıMehmedAğa’nınneısrarları,neteşcîlerionlarıyerdenkaldırabildi.54Pâdişâhbu.hezimetigörünceYeniçeriAğası‘na:«Bakadamlarına!Nekolaymağlûpoluyorlar;benonlardandahaziyâdecesaretbeklerdim»dedivebununüzerinebirkalkanalarakveatınıikitarafındanmahmuz-layarakdüşmanüzerineatıldı.Bumisâlaskerinşecaatinitahriketti;onlardayerdenkalkarakormanagirdiler.Oradaboğazboğazabirmuharebebaşlayarak,güneşindoğuşundanöğlevaktininçıkışınakadardevametti.55Etienneatındandüşerekbüyükmüşkilâtlakurtulabildi.56Türklerharbmeydânındadüşmanlarınbaşlarındanehramlaryaptılar;orduganimetmallarınıpaylaştı.PadişahınsancağıaltındaharbedenEf-lâklılardamükâfatolarakbirçokdomuz’sürülerialdılar.57BundansonraOsmanlılarhertarafıateşe,kanaboğarakçekildiler.LâkinHotin,Su-çavaşehirlerinizaptedemedenhududutekrargeçtiler.58

MehmedBoğdan’ıtahrîbetmekteikenMihâl-oğluAlîBeğilebiraderiİskenderAkıncılarla’Macaristan’ıveTunaüzerindekâinmemleketleridolaşıyorlardı.LâkinkarşılarındaPiyerveFransuvaDosibiraderlergibiikimüthişdüşmanbuldular.Semendre’denotuzbinadımmesafedekâinBuzazis’deonikiseneevvelkralMatyasKorvinus’undayısıMiselSilaciileGreguvarLabata’nınesîrolduklarımahalde59ikiDosiBiraderlerikiMihâl-oğluKardeşlerdenSilaci’ninkatlininintikamınıaldılar.AlîBeğSemendre’denidmadınagelenhafifdonanmayakadarbüyükmüşkilâtlavâsılolabildi,60bütünOsmanlıordusumahvolmuştu.CivardabirvâdîdemuhafazaaltındabulunanMacaresirleri,vatandaşlarınınzafernidalarınıişitinceTürkler’inordugâhıüzerinehücumederekmuhafızlarıöldürdülerve-birazevvelkendilerinindebirparçasısayıldıkları-ganimetmalınızapt

ettiler.Erkek,kadın,çocukherkesin-biribizzatbinmişolduğuvediğeriganimetmalınıtaşıyan-ikiatıvardı.61îkiyüzelliesîrilebeşsancakzafernişanesiolmaküzerekralMatyas’agönderildi.62Matyasoaralıkhemizdivaçmerasimininha-zırlıklarıyla,hemde-karşısındaüçahşabkaleinşâettirdiği-Semen-drekalesininmuhâsarasıylemeşgulidi.63Mehmed,Matyas’ıSemen-dremuhasarasındanvazgeçirmeküzere-Akıncılar’ıDalmaçyaveHırvatistanileKral’ınnişanlısıolanNapoli’liprensesBeatris’inMacaristan’agitmekiçingeçeceğibütünmemleketleritahribegönderdi.Esîrolaraksevkedileninsansürüleri,köylülerdengasbedilen64hayvansürüleri,yakılmışkiliseler,manastırlar,bunların

harabeleriüzerindeboğazlanmışrâhibler;işteKral’ınnişanlısınınDalmaçya’dangeçerkengördüğümanzaralarbunlaroldu.PrensesherakşammüthişbirkorkuiçerisindevehenüzdumanıçıkmaktaolanharabelerinortasındaekseriyaTürkler’indahabirkaçsaatevvelbıraktıklarımahallerdeduruyordu;yolüzerindedeprensesinatları,henüzcançekişmekteolanzavallıDalmaçlar’ınce-sedleriniçiğniyordu.65PrensesancakDravanehrinigeçtiktensonrakendinieminbirmahaldegördü.Akıncılar,düğünalayınıngeçtiğiyerlerdeşehirleri,kaleleri-onlarınmiktanncameş‘alelergibi-yakarakalayınyolgüzergâhınıbusuretleaydınlattıktansonra,izdivaçmerasimininicraedildiğizamanıfırsatittihazederek-oşiddetlimevsimdeondörtkademderinliğinekadarbuztutmuşolan-Tuna’yıgeçtiler.66Matyas’ın-Türkler’inKoviloviçdedikleri-Kolic’deveMorava*mnTu-na’yakarıştığımahallinkarşısındainşâettirdikleriüçahşâbkaleyiyukarıdanaşağıtahribettiler.OsmanlısüvarilerininDalmaçyaveHırvatistan’daicraettiklerihasarlar,birseneevvelKarintiya’da,Kamiyola’da,Istirya’davukubulantahribatıntekerrüründenbaşkabirşeydeğildi.1478baharındaTürkler,üçüncüdefaolarakîstirya’ya(Stirya)girdilerveKarintiya’daikincibirakınyaptılar.Türkler’inzuhuruhaberivâsılolunca,JorjŞenkmemleketinaskeriniRanyakınındakiUzvadisindeale’l-aceletoplayarak,Osmanlılarüzerineyürüdü.

Türklerilkmüsademedebirkaçyüzaskerkaybetti.LâkinAhmedPaşa,Istirya’dadolaşmaktaolanTürkordusunubirazsonraonikibinkişiiletakviyeetti;Şenk,yalandankuşatıldığından,kendiaskerindenbeşdefafazlaolanbiraskerekarşıharbetmeğemecburoldu.Altıbinîstiryalıharbmeydanındakaldı;memleketinyüzyir-midörtasilzadesiesiredildi:RadkesburgkumandanıSigismundDÖpol-haym,WilhelmDösaurau,MartenDitriştayn,HanriPrişençvaridi;Kris-tofRauber,BernarDÖHarak,KristofDöRutmansdorf,MartenKapfenş-taynergibişâirbâzılarıdamuharebedetelefolmuşlardı.Yalnızonbeşîstiryalıasilzadefevkalâdegayretle,düşmansaflarıarasındankendilerinebiryolaçabildilerki,OstermannDauersberg,Gaspar,KristofDöHam-berg,JorjRauberbutakımdandı.SillihâkimiJorjHohenvarterileKristianTaufenbach’agelince,bunlarTürklerceteslimolarakhayatlannıkurtarabilecekolduklarıhalde,şereflibirölümüdüşmanınmerhametineter-cîhettiler.67Istiryalılar’ınmağlûbiyeti,RadkesburgşehrininyüzelliseneevvelhasımlarınınmağlubiyetiylesağladıklarışöhretiRanşehrineverdi.Buhâdisedensonrakiseneiçerisinde,birorduBosna’danyineKar-niyola’yagirdi;68yineoseneiçerisindeikiDosiBiraderlerikiMihâl-oğlu’nukülliyenmağlûpettiler.Buzaman(883/1476)OsmanlıDevletitârihindeüçyenite’sîsilemâruftur.Butesisler,Mehmed’infâtihânedehasıylaberaberkanunîdehâsınıdaisbâtettiğinden,buradaonlarıizahetmemizicâbeder.

Sayfa145

Boğdanseferinekadartiifıârvezeamettevcihâtı,sicillerüzerindeyalnızbutevcihâtanailolanlarınisimleriylekaydedilirdi.BuzamandanitibarenMehmed,timârvezeametsahiplerinemuntazamberâtlarverdirdi.Berâtlarüzerindetimâryâhudzeametedâhilolankurâ‘nınvaridatızikredildiğigibi,berâtlarınsuretleridîvândıhümâyûndakaydolundu.69YineotârihtePâdişâhbirirâdeçıkararak,RumeliMüslümanları‘naher-günbeşvakitnamazıedâetmeyiemretti;Rumeli’ndeiskânedilmişvehenüzihtidaetmişMüslümanlar’ınpekçokolduğudüşünülürse,bunamazi’tiyâdımnunutulmuşolmasıgarîbgörülemez.70Çulhalarabirvergitarhıdayineosenevâkiolmuştur.Buverginingarîbsebebizikreşayandır.SultânMehmed,ordusunuBoğdan’asevkettiğiesnada,yanındayürümekteolan

AnadoluBeğlerbeğiDavudPaşaTavşanlı-Pazar’daonikiçulhanın71dükkânlarınagirenbirtilkiyitutamadıklarınıgördüğününak-letmişti.Mehmedçulhalarınpekbüyükbeceriksizlikgöstermişolduklarınıdüşünerekmücâzâtıolmaküzere,hersenememleketinzabitinebeşervermeyemecburolmalarınıemretti;bucezavergiolarakzamanımızdadahîödettirilmektedir.72

BirasırdanberitamiredilmemişvesonmuhasaradabilhassadeniztarafındanOsmanlıtoplarıyletahrîbedilmişolanKostantiniyyesurlarıyenidentamâmiyletamiredildi.Barbizes’inkızıFidalia-kişehironunkocasıBizas’anisbetle«Bizans»73diyeisimlendirilmiştir-Kostanti-niyye’yiilkdefaolarakbirsûrileçevirtilmişidi.Puzaniassurunikincibanisiolarakkabuledilir.74İmparatorSeuer(Sever)Bizanssurlarının-kendisinemüdâfaalarıesnasında-mahsurlaranekadarfaydasıolduğunugörmüşolduğundan,surlarıyenideninşâettirdi.75DoğuRomaİmparatorluğu’nunmûessisiKostantin,surlarılimanınikitarafındadadevamettirmişti;biryerhareketinde(zelzelede)hasarauğradığındanİmparatorArkadiusyenidenyaptırdı.76BüyükKostantin’denbirasırsonraGençTeodoszamanında,gerekkara,gerekdeniztarafındanyıkılmışolansurlarınyenideninşâsı-AtemiusveSirusismindeikişehreminininnezâretialtında-ikiaydanazbirmüddetzarfındaikmâledildi.77EllisenebüyükLeonbatıtarafındakisurlarıyenideninşâettirdi.78I.Jüstinyenbutaraftakisurudenize,yâniYedikule’ninbulunduğumahallekadaruzatmakiçinbirçokakçesarfetti;79TiberiusAbsimaresdeniztarafındakisurutamirettirdi.80İzorluLeon,saltanatzamanınınsonsenesindeyıkılmışolan81surlarıntekrarinşâsıiçin

birvergitarhınıemretmişti.LeonBardas-Bulgarlar’ınistilâsındanmuhafazaiçin-Bla-hernSarayı‘nasurçevirmişti.82Romanusdabubüyüksarayı

şehirahâlîsininisyanınakarşımüdâfaaiçinsurileçevirmişti;bundandolayıdırkisarayışehirahâlîsiZâlimlerKalesidiyeisimlendirirlerdi.83İmparatorTeofilileİmparatorMisel84onlardansonrabüyükAndroni-kosPaleolog85buzdanyâhuddenizinvurmasındanbozulmuşolansurlarıtamirettirdiler.Kantakuzen’inhasımıverakibiApokokusBizans’ıneskisurunutamirileiktifaetmeyerek86birincisindendahaalçakvesaraykapısından(limantarafındanmüntehâsı)Yaldızlı-Kapı‘ya(deniztarafındanmüntehâsı)kadaruzananyenibirsuryaptırdı.YuannesPaleologYaldızlı-KapıveYedikuletaraflarındakesmetaştanikikuleyaptırarakşehrintahkimedilmesineteşebbüsetmişti.LâkinYıldırımBâye-zîd’in,inşâatderhâltatiledilmediğitakdirdePrensManuel’ingözlerinioyduracağınısöyleyerektehdîdetmesiüzerineteşebbüsündenvazgeçti.87Bizansistihkâmlarınıbusuretletamirettirmiş,ilâveleryaparaktahkimetmişolanlarınarasında,yalnızKostantinşehrinikincibânîsiolarakkabuledilebilir;Kostantin,hükümetmerkeziniTibernehrikenarındanBos-forsahilinegetirmişveşehirbuunvanıalmıştı.Bizans’agelenilkmuhacirlerMegarRumlarıilebunlarakarışmışolanbirkaçTrakyalıidi;KostantinburayayalnızRomalılar’dangetirdi.Mehmed’inKostantiniy-yeahâlîsinihementamamenmahvettiktensonra,orayaahâlîgetirtmekiçintatbikettiğiusûlbüsbütünbaşkaidi.Asya’nınkuzeyvedoğusundakifütuhatı,yenipayitahtınınşenlendirilmesinehizmetetti.Pontülkesiiçerlerinden,Kapadokya’dan,Sırbistan’dan,Mora’danLazlar,Karamanlılar,llliryalılar,Rumlarsaltanatmerkezinenakledildi.Yenifetho-lunanonikipayitahtın88enzenginahâlîsiPâdişah’ınikametgâhıolanbeldedevatantutmaküzeretâyinedildiler.Bumuhacirlerdenpekazı,yâniKaramanlılarMüslümanidi;muhtelifmezheblerdenHıristiyanolanşâirleriâyinleriniicraiçinmüsâadealdılar.

Mehmed’inVenedîk’evermişolduğu.birsenemütârekesonaermişti.Bumüddetzarfındamuhasamataaraverilmesinetamâmiyleriâyetedilmişti.

LâkinPâdişah’ınsû-iniyetikat’îbirsulhakdiiçinbaşlatılmışoUamüzâkereleriniyibirneticeyeulaşmasınamâniolmuştu:

Sayfa148

VenediksefiriPâdişah’ıntekliflerinerazıoldukça,odâimayenibirşartmeydanaçıkararak,mes’eleninhercihetinitekrarmüzâkeremevzuuhalinegetiriyordu.BununüzerineCumhur’unbaş-generaliAntuvanLo-redano-kiNapoliDiRomania’dabekleyendonanmanınkumandanıdır-çatışmayabaşlamakiçinemiraldı.Bugeneralinseçilmesiseferinmuvaffakiyetinite’mîniçinenbüyüksebebidi.Loredano,Osmanlüar’ıdenizdenuzaklaştırdıktansonraKüçükAsya’yadoğruyelkenaçtıvesahildebirkaçyerehücumederek,yazınbirkısmızarfındamemleketitahribetti.

Ertesisene(1477)Dîvân-ıHümâyûn’daLepanto89muhasarasınakararverildi.îşkodramuhasarasınınkaldırılmasıüzerineKrakoviçmuharebesindeBoğdanBeğiEtienne’yemağlûpolmuşolanHadimSüleymanPaşabumuhasarasınınicrasıname’mûredilerek,maiyyetinekırkbinkişiverildi.Hellade’ninbaşlıcaşehirlerindenbiriolanLepanto(Nopaktos)Bizansîmparatorluğu’nunzevalihengâmmdaVenedikliler’everilmişidi.Venediklilerşehritezyinvetahkimetmişolduklarından,burasıonlarınYunanistanüzerinehâkimiyetlerinisağlayanbaşlıcamüstemlekeleriolarakkabulediliyordu.AntuvanLoredano,SultânMehmed’intasavvurlarındanhaberdarolduğundan,otuzikikadırgaileLepantoKörfezi’negitti;Senatodahîbuşehritehdîdetmekteolantehlikeyihaberalmışolduğuiçin,birçokmuavinaskerlergöndererek,kaleyeaskervemühimmatsokuldu.Buihtiyatîtedbirlerhenüzittihazedilmiştiki,Osmanlıordusukaleönündezuhurederek,muhasarayabaşladı.SüleymanPaşa’nmbataryalarıpekazzamaniçindesurlarıtahrîbederekgedikaçtı.Gedikkâfiderecedegenişlikkazanıncahücumedildi;lâkinOsmanlıaskerişiddetlegeripüskürtüldü.SüleymanPaşabizzataskerininbaşındatekrarhücumettiysedemuhafızaskerler,donanmanınyardımıilehücumlarıte’sîrsizbıraktılar.SüleymanPaşa,Osmanlıdonanmasıiştiraketmeksizinmuvaffakolamayacağınakaaniolduğundan,muhasarayıkaldırdıvehiddetinites-kîniçin,zâtenmetrukolanbirkaçkaleyitahrîbederek,oralardataştaşüzerinebırakmadı.90

LepantomuhasarasınımüteâkibKroyamuhasarasıbaşladı.Arnavud-lukSancakBeğiAlîBeğ,kaleyisekizbinkişiylekuşattı.PietroVetoribütünyazmevsimizarfındamüdâfaaetti.Osmanlılar-TiranvadisindeKroya’nındayandığı-tepelerineteklerindeordukurmuşlardı.2Eylül147Tde,VenedikSenatosukaleyikurtarmakvehiçolmazsa-zahirecenoksanhissedilmeğebağlanıldığıcihetle-erzaksokmaküzereVâlîFran-çeskoKontarini’yidörtbinbeşyüzsüvârîvebirkolArnavudpiyâdesiylegönderdi.Maksadı,te’mîniçinmuharebeetmeklâzımidi.Kontarini,Osmanlılarınaskerîhatlarınıyararak,onlarıdağlarafiraretmeğemecburettiveakşamadoğruordugâhızaptederekyağmaetti.Mahsurlarderhâl§ehirdençıkarakgâlibleriebirlikteganimetmallarımtaksîmettiler.TürklerbulunduklarıtepelerdenHıristiyanaskeriarasındakiintizamsızlığıgörüncetekrartoplanarakyağmacılarüzerinehücumile,ekserisinikatlettilervekalanlarıesîraldılar.FrançeskoKoritarfnideesîredilerekbaşıkesildi.Birkaçsaatiçerisindehemmağlûp,hemgâlibolanTürkler,muhasarayadahabüyükbirgayretlebağladılar.Arnavudlarmuharebedensonradağılmışidiler;italyanlardabinkişidenziyâdekaybettiler.91

Sayfa149

Bubozgunluktanhenüzbiraygeçmiştiki,bizzatVenedikCumhuruTürklerinKriyolkıt’asımistîlâetmelerinemâruzkaldı.BuhaberüzerineVenediklilerdebüyükbirme’yûsiyetgeldi.BiriGradiska’da,diğeriKoğliyana’datesîsedilmişolanikimüstahkemordugâhileAkileyakınındaîzonzomansabındanKerç‘ekadaruzananfasılasızhatüzerindekihendeklerTürklerinistilâlarınakarşıdurmakiçinyapılmıştı;lâkin1477TeşrinievvelbaşlarındaGradiskaordugâhındaOsmanlılar’mgelişindenhenüzhaberalınmamışolduğuhalde,onlarKerçköprüsünüzaptetmişlerdi.BosnaSancakBeğiÖmerBeğ,92buköprüüzerindenbinsüvârîgeçirdi.îldncibirfırkadanehridîğerbirtaraftanyüzeyüzegeçerekpusuyagirdi.ErtesigünüÖmer,VenedikgeneraliNovellu(Novellüs)‘yameydanokudular,odamuharebeyikabuletti.îlkmüsademedeTürklerkaçargibigöründüler.Novellu’nunoğlu-pederininihtarlarınarağmen-Osmanlılar*!tâkipdeısrarettivebusuretle-birgünevvelhazırlanmışolan-pusuyadüştü.Kendisiylerefakatindebulunanlartamamenkatledildiler.Buvak’abütünVenedikordusununmağlûbiyetinesebepoldu;ordudağılarakherkesfiraretti,îki

Novelluharbmeydanındakalmışlardı.Kendilerinikurtarabilenpekazkimselerdecivardakikalelereilticaettiler.Ömer,süvarileriniderhâlîzonzoileTagliyamentoarasındakiovayayaydı;bunlarbiraymemleketiyağmaettiler.Zahireanbarları,ormanlar,şehirler,kalelerhepbirateşummanıiçine,garkoldu.MüverrihSabellikobuvak’ayıOdincivarındabirtepedengörereknakletmiştir.93Türkler,İtalyamuharebelerinde-kâhcebrengeçenlere,kâhgeçmekisteyenlerekarşıkahramancamüdâfaaeden-okadargenerallerinfevkalâdeharekâtıylaşöhretbulanTagliyamentonehrinigeçtiler.Budefanehrinsahilindeaskeryoktu.OsmanlılardahiçsilâhatmadangeçerekbunehirilePiyao(Piyave)nehriarasımkolaycaistilâettiler,Venedikliler,büyükbiryangınınköylerini,saraylarımnasılyaktığınıkulelerininüzerindentemâşâeylediler.94Hükümetreîsi,elindebulunanbütünkuvvetleriveLombardiyaaskerleriniale’l-acelegönderdi.YalnızVenedikahâlîsiiyisilâhlanmışdörtyüzaskerçıkardı.2Teşrinisani1477’debumuhtelifkuvvetlerşehirdençıkarakdüşmanıtakibekoyuldular.BuesnadaÖmerBeğ,teşebbüsününpekcür’etkârâneolmasındankorkmağaveneticelerindenendîşeetmeğebaşlayarakric’atemrinivermişti:Lâkinsü-vârîaskeriyağmagerlikhırsınakapılarak,sarpveuçurumlarlaçevrilikayalıklarıntepelerinekadargitmişlerdi.Bunlarorduyakavuşmakistediklerizaman,atlarım,çıktıklarıyüksekyerlerdenindirmekiçinpekçokmüşkilâtçekdiler.Nihayet,birçârebuldular:Esirlerinelbiseleriniuzunuzunkeserekkolanyaptılarveatlarınıkarınlarındanbunlarabağlayarakvekayadankayayagötürerekovayakadarindiler.ÖmerBeğ,îzon-zo’yutekrargeçtiveazbirmüddetsonraKriyol’ubüsbütüntahliyeetti.Lâkinarkasındabıraktığıharabeler,geçişininnişanesiolarakkaldı.Büyükbirfelaketolmak

üzerevebadazuhuretti.KânunievvelzarfındaCumhur’unpâyitahınagirdi.Vemüthişbirhasaryaptı.951477senesişusuretlesonaerdi.BusenezarfındaTürklerilkdefaolarakTag-liyamentosahilindegöründüler.MatyasKorvinusViyana’yımuhasaraetti;BurgonyaDukasıPervasızŞarlîsviçreliler’lemuharebesindetelefoldu;AcemŞahıUzunHasan-kiodaŞarlgibi«Pervasız»lâkabiyleadlandırılabilir-beşoğlununarasındaçıkanmünâferetleriveçatışmayıya-tıştıramadığmdanvealtıncıoğlunudabirokileöldürttüğündendolayı,kederveıztırabtanvefatetti.UzunHasan’ın

hayatınınsonaerdiğinizikredenŞarkvekayinâmeleri,TimurveŞahruhtârihleriniyazmışolanİranlımüverrihAbdü‘r-rezzakveArabmüverrihitbnüŞıhne’nm96dahîbüyükvak’alarladoluolanbusenezarfındairtihâleylediklerinibildirirler.97

Kroyamuhasarasıbirseneyeyakınbirzamandanberidevamediyorken,Mehmedyine-muharebedemuvaffakiyetinihazırlamakiçinsulhagirişmektenibaretolan-.mûtadsiyâsetinemüracaatetti.Bumuharebeyebizzatbaşlamayıtasarlamıştı.BinâenaleyhbirYahudi’yeLoredanoileKroya’dagörüşmeküzeretamselâhiyetverdi.Yahûdîhâmilolduğuta’-lîmâtıtebliğettiktensonraVenedik’egitmekiçinmüsâadevebirkadırgaistedi.Loredanobutalepleriderhâlkabuletti.LâkinmüzâkereyegelenYahûdîKapoDistiryaTepesi’negelince,füccetenöldü.Bununlaberaber,SenatoMehmed’inteşebbüsündenhaberdârolmuşvekendisiiçinfelâketimûcibolanbirharbinyıkıntılarınayalnızbaşınatahammületmektenyorulmuşolduğundan-oaralıkVenedikdonanmasıüzerindenezâretvazifesiniifâeden-TomasMalpiyeri’yehemenİstanbul’agitmesiemrinigönderdi.Malpiyeritamselâhîyetle1478KânunisânîsininilkgünlerindeKostantiniyye’yevâsıloldu.BuelçiKroyaşehrini,Limniadasını,Mora’nınBraçyuDiManyadenilenkısmınıPâdişah’aterketmeğeme’zûnidi.Bundanmâada,Venedik,harbinbaşlangıcındanberiOsmanlılardanalınanbütünmevkileri,bütünarazîyiiadeetmeğerazıidi;ensonradaMehmed’in-şapmâdenleriiltizâmbedeliolarak-çoktanberitalepettiğiyüzbindukayıödemeyiteklifediyordu.ButekliflerSultânMehmedtarafındankabuledildi.Pâdişâh,ahidnâmeyineticelendirmekiçinVenedik’inhersenekendisineonbindukavergivereceğinindederce-dilmesiniistedi.Malpiyeribuşartınkabulünütaahhüdedemiyeceğinibeyânetti.Bununlaberaber,Senatoileistişareveyenita’lîmâtiledönmeküzere15Nisan1478’ekadarikiaylıkbirmütâreketalepettivealdı.

Sayfa151

BuesnadaCumhur-yalandabirizdivaçilemenfaatbağlarıkurulmuşolan-MacarveNapolikrallarınınSultânMehmedilesulhakdetmeküzereolduklarımhaberaldı.MatyasKorvinusMacaristan’daeldeettiği

yerleriPâdişah’aiadeetmeyitaahhüdedecekti.MacarKralıböylebirsulhukabuldennefretgösteriyorsada,kayınpederiAragonKralıFer-dinand,

Pâdişah’ınteklifettiğimuâhedenâmeyiimzaederek,damadınıntereddütleriniizâdeetti.98MehmedileNapoliKralıarasındabaşlamışolandostlukrabıtalarınaAğnboz’unzaptınımüteâkibsonverilmişti.Pâdişâh,Hıristiyanhükümdarlarıarasındadüşmanlıkyaratmakiçinhervesiledenistifâdeettiğicihetle,Ferdinand’aihtiramkârte’mînâtiledolubirmektupyazarak,yenifethinihabervermişti.LâkinovakitFer-dinand,SultânMehmed’inAvrupa’dakimuvaffakiyetlerindenherbirinibizzatkendihükümranlığınaVurulmuşbirdarbegibitelâkkiettiğinden,şucevâbıverdi:«Osmanlılar’ınpâdişâhıhudâvend-iemeedveekremMehmed’ebe-inâyetu’llahSicilya,Kudüs-iŞerif,MacaristanKralıFerdi-nand’danselâmolsun;Ağnboz’unzabtınıi’lâmilemuzafferi-yetinkendilerineverdiğimeserrettenhissedarolmakhğımıziçinsefirlerinvâsıtasiylegöndermişolduklarınâmelerialdık.Sonyıllardatebeamızınnezd-ihümâyûnlarındahimayeyemazharolduklarınıvehüsn-ımuameledenbaşkabirşeygörmediklerinibildiğimizden,birsefîrgöndermektevehaysiyyetvedînimizilemütenâsipolabilecekdostlukrabıtalarınadevametmektemüşkilâtizhâretmemiştik.Lâkinzât-ısaâdet-meâbları-ninHıristiyanlar’avebilhassadostlarımızvemüttefiklerimizolanVenedikliler’ekarşıicraettiklerizalimaneharbihaberalıncazât-ışevketleriilearamızdayerleşmişbulunanhüsn-imuaşeretimuhafazaetmekbizimiçinimkânsızolmuştur.BinâenaleyhtambirHıristiyanmvazifesiolmaküzere,bütünkuvvetimizlezâtısaâdet-meâblannakarşıharbetmeğekararverdik;Venedik’inHıristiyanlıkşeriatınıvemukaddesdînimizimüdâfaaetmesineyardımetmeküzere,donanmalarımızıonundonanmalarınailhakedeceğiz.Zât-ışevketleri-kemâl-ihamiyyetlesâlikolduğumuz-dîn-iîseviyye’ninbizeemreyle-diğizâifiunutarak-bütünmuhabbetimizelâyıkolan-Venedikliler’ekarşıhıyanetedeceğimizizannediyorlarsahatâetmişoluyorlar.BununiçindirkiAğnboz’unzaptındandolayıbizimlebirlikteneşvedâr-ımahzûziyetolmakistemelerinemütehay-yîrkaldık;bubizimiçinancakbirıztırapsebebidir.Napoli,4Eylül1470».99

Sayfa152

Bumektuptadercedilmişolantehdîdlerinicrasıikihükümdararasındakimünâsebetleribirkaçsenebüsbütünkesti.Lâkinvâsılolduğumuztârihte,

Ferdinand’msiyâsetibaşkabiristikameteyönelmişidi.BununiçinMehmed’intekliflerinimüsâadekârânekabulederekTürksefinelerininNapolilimanlarınaserbestçegirmesineruhsatverdivenihayetta-raf-ışahanedenteklifolunanahidnâmeyikabuletti.BumüzâkereleriçinNapoli’yegönderilmişolansefir,efendisininnezdinemuahedenintasdiknamesivepaha

biçilmezhediyelerledöndü.Buahidnâme,birHıristiyandevletiyletsâisminehürmetedenherşeyinalenîdüşmanıolanlararasındaittifakedilmesinintârih-isiyâsetteilkmisâlidir.Ferdinand,ahidnâmeyiimzaederkenVenedikliler’ekarşıgizlicebeslediğigarazdanmâadabirşeyidüşünmemişti.

OvakitVenedikdahîPâdişah’ınşartlarını-nekadarağırolursaolsun-kabulemecburbirhaldeidi.Napolisiyâsetinintakipettiğiistikamet,îran’daUzunHasan’mvefatındanberizuhuredenfetret,Kroyaşehrininsonderecedeuğradığızaruret,PapaIV.Sikst’inCumhûr’a-Hıristiyanlığındüşmanıolanlarakarşı-muharebeiçinyardımetmektegösterdiğirehavet,hâsılıbütünvak’alarVenedik’insulhukabuletmesinizarurîkılıyordu.BununlaberaberTomasMalpiyeri1478MayısınınüçüncügünüKostantiniyye*y®döndü.LâkinPâdişâhArnavudluküzerinegitmişidi;MalpiyeriPâdişah’aSofya’dailtihakiçinaceleetti.OradaisePâdişâh,sözünügerialmışolduğunu;VenediksefiriningaybubetiesnâsındataraflarınmevkilerideğişerekKroyaşehribüyükbirordutarafındanveheryandankuşatılmışolmasıyla,bukaleyişimdidenkendihükmüaltındaaddetmektebulunduğunu;Venediksulhuhakîkatenistiyorsaîşkodraşehrinidevermesilâzımgeleceğinibeyânetti.100Mal-piyeriböylebirtaleberazıolmakiçinme’zûnbulunmadığındantekrarVenedikyolunututtu;MehmeddeArnavudluküzerinehareketinedevametti.

Sayfa153

Kadîmzamanlardanberi«îskodra»denilentşkodraşehrininismi-Kostantiniyye’ninkarşısındabulunanÜsküdarşehrininismigibi-«biryolunmüntehâsı»101yâhud«biryolüzerindebekleme(duraklama)mahalli»mânâsıifâdeettiğimuhtemeldir.TürklerIşkodra’yı«Iskenderiyye»yâni«İskenderBeyşehri»diyeisimlendirirler.102îşkodra,bugünZen-ta,îşkodra

yâhudoradankaynakannehrinnâmınaizafetleBuyanaismiverilen-Titliyev’inLabeatisdediği-büyükbirgölündoğusundakâindir.EskidenBarbana103tâbiredilenBuyananehri,göldenveşehringüneybatısındançıkar;kuzeybatısındanKüçükDrinanehriinerek104göldenbirazilerideBuyana’yadökülür.îşkodra’yagirileceğizamanüzerindengeçilenahşâbbirköprüyüsularıntaşkınlarısıksıktahrîbeder;lâkinyakındabirköyünahâlîsiköprüyüdâimasağlambirhaldemuhafazaetmeyemecburtutulmuşlardır.105Gölbaşı,DrivastoyâhudDarkoz,Kasabyako(Şabibak)ismindeüçkale,şehrinazbirmesafehâricindekâinolarakîşkodra’yagidenüçyolahâkimbulunurlar.106îllirya’davukubulanikimuharebeRomalılar’abumevkiinaskerîehemmiyetinianlatmıştı.BunlarınbirincisiniSenyusFulvİyusÇentimaîus,KraliçeTo-ta’dan107RomasefirlerininkatliyleCumhur’unbirkaçgemisininyakılmasınınintikamını

almakiçinicraetmişti.DiğerharbdePretor108Aniç-yustarafındanyapılmışveSenatoharbinbaşladığındanhaberdârolmadansonaermişidi;biraderinikatledenJentiusRomalılar’ınyaklaşmasıüzerinekorkarakîşkodra’yaatılmışveburayımüdâfaabileedememişti.109Asyakrallarındanüçü,yâniAtalus,Omen,PrusiasAnçiyus’unmuzafferiyetalayındabulunmakiçinRoma’yakoştular.Jentiusileoğullarıalaydadâhilbulunarakzaferalayınınönündegidiyorlardı.Ozamandansonra,târihtelllîrya’nınvehükümdarlarınınahvâlinedâirhiçbirşeybırakılmamışvenihayetsiyâsetsahnesindeOsmanlılarzuhurederek,îs—kenderBeğ‘inmuzafferiyetleriJentius’unhacâletleriniunutdurmuştur.

OndördüncüasrınbaşlarındaBalişsülâlesininîşkodra’yahâkimolduklarıgörülür.ZentaGölüveBuyananehrisahillerindekiarazîyemâlikolanbuailedenüçbiraderevvelâDukakin110ailesine,isminivermişolduğuarazîdenihrâcettiktenbirazsonraSofiailesiniKroyaşehrindentardvenihayet680MariniBarIetti,deScodrensiobsldioneetexpugnatione,Loniçerus’da,6.321.

681BuJorj,îlliryaprenslerininAlessio’dailktoplanmalarındagörülmüşolanJorj’dur.

682Hammerbubahistearabitârihlerigöstermemiştir.Lâkin883H.senesiMuharremininibtidâsı1478M.senenin4Nlsan’ınamüsadifveMuharremi30olduğundan1478Mayısının14’ü,883Safer’ininİlinetesadüfeder.HocaSa’dü‘d-dînveKâtibÇelebidahiPâdişâhınmuharebeyeazimetinivemuharebeninvukuunu883’degösterirler.Mütercim.

683Barletius,Aıancılar’ınistediklerivakitvePâdlşah’tanemirbeklemeksizinsefereçıkmakimtiyazınamâlikolduklarınısöyler.

LOLO03

03

C/3

BosnaKralıEtienne’ninkapanmışolduğuRaguzayımuhasaraettiler.BuüçbiraderBosnahükümdarımsulhukabulemecburvehükümranlıklarınıNarentanehrinekadartevsieylediktensonraazzamaniçinde-Bugün«ArnavudBelgradı»adıverilen-Albagreka,Kas-torea(Kesriye),Apolonia(Avlonya)şehirlerinizabtettiler.Ondansonraaralarındanikisivefatedinceyekadarmemleketisükûnetleidareettiler.ÜçüncüArnavudBelgradıyakınındaSaoovasında,II.Murad’ınku-madanlarındanEvranos(Evrenus,Evremiz)‘amağlûpoldu.BumuzafferiyetneticesindeOsmanlılarArnavudluk’unbaşlıcaüçkalesiolanKas-torea,Albagreka,Kroya’yıükdefaaldılar.680ArnavudBelgradıtnu-âhrebesindetelefolanprensinhalefitstrasimerBalişîşkodra,Drivasto,LisosyâhudAlessio,

Antiovariüzerinehâkimkaldı.OnunoğluJorj,681îşkodra’yıII.Murad’ateslimetti.LâkinII.MuradJorj’a-akrabasındanolangayetgüzelbirkızıhareminegöndermişolmasındandolayı-mükâfatlandırmakistediğinden,îşkodra’yıonaiadeetti.BilâhareJorj,îşkodra’yıVenedikliler’erehinvererek,birdaharehinikurtaramadı,îşkodrabusuretleCumhûr’unbirmüstemlekesiolarak1474’deüçaymahsurkalmışvebumuhasaraesnasındaHadımSüleymanPaşa’nınbütünmesâisinisemeresizbırakmıştı.Budefatşkodra’yımuhasaraya-bütünaskerininbaşındaolarak-bizzatMehmedgeliyordu.Lâkinîşkodrabuhücumubeklediğinden,şiddetlemüdâfaadabulunmakiçinher-şeyihazırlamışidi.ŞehirahâlîsiileBuyananehrinegirmişolanbirçokkadırgalarıntaifesisurlarıtahkimetmekveistihkâmlarıziyâdeleştir-mekiçingecegündüzçalışmışlardı.Silâhkullanamayacakbirhaldebulunanlarbaşkabiryerenakledildiğinden,îşkodraiçerisindeahâlîdenbin-altıyüzerkekileikiyüzellikadınkalmışidi;muhafızaskerleridahîancakaltıyüzkişiidiler.ÇokgeçmedenşehrinkuzeyindekitepelerdenyükselendumansütunlarıOsmanlılar’mgelişinihaberverdi;1478Mayısının14*üncügünü682ile15’incigünüarasındakigece,Mihâl-oğluAlî‘ninkumandasıaltındasekizbinakıncıgelerekmevkiimuhasaraetti.683AlîBeğ‘inbiraderi

BosnaBeğiİskender,684dörtbinsüvârîileonutakipediyordu;ondansonradaüçbinhafifsüvârîüeSırbistanSancakBeğiMalkoviç(Malkoç)685geliyordu.Ogündenitibarenîşkodra’nınbütünerkekahâlîsiüçkısmataksîmedildi:birincisitabiyelerimüdâfaaediyor,ikincisisurlarıntamirindeistihdamolunuyor,üçüncübirkısımdaCumhûru’nhâmîsiolanSenMarkileşehrinhâmisiolanSenEtienne’-ninyaldızlısancaklarımmuhafazayame’mûrbulunuyordu.Muhasaranınte’sîsinegelenonbeşbinsüvârîise,Osmanlıordusununancaköncübirlikleriydi.

voLD

>,

03

C/3

684îskender,Bonfinius’unikiseneönceBozazişmuharebesindeyokettiğiMihal-oğluAlîBeğkardeşidir.Spandojino,bunuosenezarfındaFriyol’aistilâedenaskerinkumandanıolmaküzeregösterir.

685Osmanlılar’ca«Malkoç-oğ!u>adıylaanılır.

686Bratutu’daSa’dü‘d-din,2,305;Evranos,Solak-zâde,İdrîs,Alî.

687Terâdm-iAhvâl-iVttzerâ,OsmanEfendi.Sa’dü*d-dlnveÂli,II.Meh-med’insaltanatızamanınınvüzevirlerihakkında.

688Sa*dü‘d-<iln,a.g.e.,s.305,Solak-zâde.

689İşbuKroya,yâhudAkçe-Hisartasavvurolunamiyacakderecedesarpbilaraziyemâlikolarakozamanlar

MehmedEvranos-zâdeAhmedBeğileTurhan-oğluÖmerBeğ‘etoplarınveeşyaarabalarınıngeçmesinemüsâidolacakderecedeyollaraçaraktanzîmveyenidenköprüleryaptırmaklaberaber,lüzumgörüldüğühallerdeeskilerinitamirettirmeleriiçinemirvermişidi686KaramanveKefefâtihiGedikAhmedPaşa,öncebuseferinbaşkumandanlığınatayinedilmişisede,Arnavutluk’taharbînmüşkilatauğrayacağınadâirmütalâalardabulunmağacür’etettiğindenMehmed-geçmişhizmetlerinihiçnazar-ıdikkatealmaksızın-derhâlazletti.Budefadevletinenbüyükmansıbınatâyînedilenbiraskerîkumandandeğil,itibarlıbirdevletricaliveşâirolan-şâirmutasavvıfMevlânâCelâlü‘d-dîn-iRûmîahfadından-NişancıKaramanlıMehmedPaşaidi.MehmedPaşa,kanunaâşinâolmaksıfatiylebüyükbirşöhretsahibiolarak687Osmanlıdevletindebirçokmühimkanunlarınvâzııisede,onunnâmınaaskeribirşöhretizafeetmemiştir.ArtıkSultânMehmedseferinbaşkumandanlığımkendinetahsisetti.Arnavudluk’agirincekendisiAkçehisarüzerinegiderek,Işkodra’yada-HadımSüleymanPaşa’yahalefolan-RumeliBeğlerbeğiDâvudPaşa’yıi’zâmetti.Pâdişâh,DâvudPaşa’nındörtseneevvelîşkodramuhasarasınıkaldırmağamecburolmasınıveBoğdan’damağlûpolmasınıaffetmişisede,LepantomuhasarasınıkaldırmışolmasındandolayıBoğaziçi’ndeRumeliHisarızindanınaattırmıştı;GedikAhmedPaşadahîîşkodra’nınikincimuhasarasınıtaahhüdetmektetereddüdettiğiiçin,yineocezayadüçârolmuştu.688Ozaman,Kroyaşehribirsenedenberimuhasaraaltındabulunmaktaydı.689

Şehirdebütünerzaksarfedilmişolduğundanahâlîaçlıktanat,köpek,kedietleriniyemeğemecburolmuştu.MehmedorayavâsılolduğuvakitKroyaartıkkurtulabilecekbirhaldedeğildi.Loredano’nundonanmasındanayırabileceğicüz’îyardımdapekkifayetsizidi.Ahâlî,açlıktanölmekveyaşehrinhücumilezaptedildiğinigörmekarasındakaldıklarından,1478Haziranı‘nınonbeşindePâdişâhnezdinebirtemsilcihey’etigöndererek,hayâtlarınadokunulmamakveeşyâlarıyleçekilebilmekşartıyleteslimolmayıteklifettiler.Temsilciler,bizzatMehmedtarafındanimzalıveonlarıntaleplerininkabulüyle-Pâdişah’ınlütufvehimâyesialtındaKroya’dakalmakistemedikleritakdirde-arzuettikleriyeregidebileceklerinimutazammınbirkâğıcialmağamuvaffakoldular.AhâlîsinintamâmıvatanlarındanvazgeçtikleriniveVenedikCumhûru’nungösterecekleriyeregideceklerinibeyânettiler.Bununüzerinekaleyiteslîmederek-kendilerini

şevkeme’-mûrolan-HârûnPaşa’nınnezâretialtındahareketettiler.LâkinsurlarınhâricineçıkarçıkmazHârûnonlarızincirevurdurarak,buhâlileSultânMehmed’egötürdü.Mehmed,esirlerdenitibarlıbirkaçını-çokçafidye-inecatalmakümidiyle-ayırarak,diğerlerininkamilenbaşınıkestirdi.İskenderBeğ*inensonsilâharkadaşlarıdabusuretleyokedildi-ler.İskenderBeğ‘inbütünmilletidahîazbirmüddetsonraonumezarındatakipeyledi.111112113114

KahramancadüşüşününaklettiğimizKroya-ihtivaettiğisumenbâ-larından

691692

Sayfa157

dolayı-«SuHazînesi»diyeisimlendirilirdi;Türkler«Ak-Hisar»adınıverdiler.Kroya,sarpkayalıklarüzerindekâinolarak-SezarilePompe’ninFarsalmeydânındaRoma’nınistikbâlinitahavvülükaabilolmayacakbirsurettetâyinedenmuhrâebeyebaşlamazdanevvelmütekabilenbirbirinitarassudetmişoldukları-ovalarahâkimdir.Draç’-dan(Diraşium)ancakondört,İşkodra’danelliyedimilmesafedebulunanbukaleyiSofiHanedanıprenslerindenbiriinşâettirmişvesonraBaliş‘evermişidi;BalişdeTürklerceteslîmetmeğemecburoldu.İskenderBeğKroya’yıhiyleileTürklerinelindenalmışolduğundan,kaleII.Murad’ınveII.Mehmed’inmuhasaralarınamukavemetlemeşhuroldu.îskenderBeğKroya’yayirmibeş

senehâkimolduktansonra,pekihtiyarolduğuiçinşehriVenediklilereteslimetmişti.115NihayetMehmed,kaleyegiderek,sonmüdâfîlerinkendisineteslimetmeğemecburolduklarıanahtarlarıaldı.Buesnada-aslıArnavudvegençliğindeesîrolduğuhaldedehâveliyâkatisayesindeRumeliBeğlerbeğiliğimakamınakadaryükselmişolan-DâvudPaşa,Işkodrasurlarıönündeordukurmuştu.DâvudPaşa,Hazîran’ınilkgünlerindeSenMarkDağı‘nıntepesineçıkarakoradanşehrikeşfettiveBuyananehriüzerineyaptırdığıköprüdenhemenyirmibinsüvârîgeçirerek,civarlarıyağmaettirdi.1478Hazîranı‘nmsekizindeAnadoluBeğlerbeğiMustafaAsyaaskeriylegelerekDrinas(Dri-lus)116üzerindeordukurdu.Oradan-Işkodra-iBâlâdenilentepelerüzerindemevkitutmakiçin-onaltıbinsüvârîaskerigönderdi.Türksü-vârîsibeşkolaayrılarak,sancaklarınınadedverenkleriyleyekdiğerle-rindentamâmiyletefrikediliyorlardı.Birincikolun-dördübeyaz,biriyeşil,biripenbe-altısancağı;ikinciileüçüncüvedördüncükollarınikişererguvânî,ikişeryeşil,ikişersan;DâvudPaşa’nınbulunduğubeşincikolunda-dördüpenbe,birisırmaişlemelipenbe,ikisiyeşil-yedisancağıvardı.IşkodrasurlarıönündetoplanmışolanAsyaaskerlerinintamamıotuzbinkişitahminediliyordu.Lâkinmuhasaraordusuhenüztamam

değilidi.15Haziran1478’deufuktadalgalanandörtbeyazsancak-mu’tâdüzerePâdişah’ınönündegiden-dörtbinYeniçeriningelişinibildiriyordu.Üçgünsonra-ki18Hazîran’dır-Türkordusu,Drinasnehriüzerinekurulanköprüyügeçerek«Oblika»adıverilen117veBuyananehrindenileriyedoğruuzananovadakiköyleriişgalettiler.

İkiTürkasilzadesiîşkodramuhafızlarınaKroyaşehrinindüştüğühaberinigetirerekVenedikVâlîsiAntonyoDoleçe’yiteslimolmağateşvikettiler.ValininreddetmesiüzerineTürkler-hergüngöldenBuyananehrinegeçerekmuhasarailemeşgulaskerebüyükhasarverenArnavuddonanmasının(Venedikdonanması?)geçişiniönlemekiçin-şehrinkarşısındaKatilinadenilenmevkide,ikikadırgainşâettiler,20Hazîran’daOsmanlılar-ilk

muhasaradaHadımSüleymanPaşaçadırlarınıoradakurdurmuşolduğuiçin-«PaşaDağı»adıverilendağüzerineahşâbbirkaleinşâsınabaşladılar.Bukale-topçularlaharbmakinelerinimahsurlarınateşindenmuhafazaiçin-içitaşdoludörtkuleileçevrilmişidi.ErzakiletoplardaonbindeveilegetirilerekPaşaDağı‘nınarkasınaKiruÇayıyanınaindirilmişti.Osmanlılar22Haziran1478’desurlarıdöğ-meğebaşladılar:ilkgünüellerindebulunanikibüyüktopileyedidefaattılar;fakatdâimaşehrinenbüyükkapısınanişanalındı.Butoplarınbiriüçkantarlık,diğeridörtkantarlıkgülleatıyordu.Beggünsonra-hendekdoldurmayamahsûsçalıyıtaşıyan-altıbinAzabgeldi.EvvelcePaşaDağıüzerineyerletşirilmişolanikiağırtopgündeancakyedi,nihayetdokuzdefaatabiliyordu;lâkinhergüllesidörtkantarçekerüçüncübirtopgetirildi.îşkodra’danDrivasto’yagidenyolüzerindediğerlerininyanınayerleştirilenbutop*yalnızbaşınagündeyirmidokuzgülleatıyordu.26Hazîran’dayenidenikibinAzabgelerekçalıgetirdiler;yineogünmuhâsırlarPaşaDağıüzerindeSentVeterandaKilisesikarşısındayedikantarlıkgülleatarbirtopyerleştirdiler.1181Temmuzgecesi,sekizyüzyükhayvanı,Pâdişah’ıneşyasınıhamilenDrinasköprüsünügeçti;RumeliveAnadolubeğlerbeğileriderhâlPâdişah’ıistikbâleçıktılar.Ertesigünü,SultânMehmedşehrinmevkiinikeşfeçıktığıvakit,birdağınüzerindekiistihkâmlarıgörünce:«Kartal,yavrularınısaklamakiçinneâlâyuvabulmuş»dedi.Pâdişâhınordugâhıikimilmesafeüzerindedokuzçadırdanmürekkepbirdâireteşkilediyordu.OrdugâhayalnızbirtaraftangirilebilirveüçsıraYeniçeritarafındanmuhafazaedilirdi.KırkmilmesafedâhilindebulunantepelerTürkçadırlarınınbeyazlığındanparlıyordu.Mahsurlardüşmanınadedini-şübhesizmübalâğaile-üçyüzellibinkişiyeçıkarıyorlardı.îşkodraahâlisiylemuhafızlarındadüşmanınokadarkesretlikuvvetinekarşıkoyacak,cesaretlerindenbaşkabirşeykalmamıştı.EpirliBarteleminâmındabirDominikenrahibi-ikincibirKapistrangibi-MeryemAnaKilisesi’neİtalyanlar’laAr-navudlar’ı,ahâlîilegemicileritoplayarak,cesaret

vericinutuklarıylaonlaraHıristiyanşehidlerininkahramanlığınıtelkinediyordu.119

İkigünsonraMehmed,bataryalarına,evvelkilerkadarkuvvetliikitopilâveetti;bunlarDrinasnehrininsuladığıdağıneteğinekonuldu:Birininçapıaltıkantaridi;diğeri-ki«MehmedTopu»diyeadlandırılırdı-dağınüzerinekonularak,oradanSenLazarKilisesiüzerine-Kostantiniyyemuhasarasındakullanılanlarabenzer-binikiyüzUbrelikgüllelersaçıyordu.Şehir,birkaçgündenberinâm-ışahaneyemensuptopuntehdidialtındabulunuyordu.BirinciKadın,butopundökümüiçinvaridatındanbirkısmınıvermişidi.Türklerbumuhasarada-birincidefaolarak-zeytinyağınabatırılmışyün,balmumu-kükürtvedahaşâiryanıcımaddelerdenmürekkepbirnevîmermikullandılar:Bunlargeçtikleriyerdegeceleri-kuyrukluyıldızınkuyruğunabenzer-parlakbirizbırakıyordu;inanılmazbirsür’atleatıldığındanhavayıyararkenincebirsesçıkarıyor,herneyedokunsayakıyor,düştüğümenbâın,kuyununsuyunukurutuyordu.Mahsurlar,yangınınönünüalmakiçinevlerinindamlarınıyıktılarveyalnızyangınıçıktığıyerdebastırmağame’mûrvedelikanlılardanmürekkepbirbölükteşkilettiler.Türklertoplarınfitilleriniyaklaştırdıklarıvakit,kulelerinüzerineme’mûredilennöbetçilerçançalarlardı.Buişaretüzerine,herkesdikkatlibulunurdu.Ahâlîveaskerlikvazifesiylemükellefolmayanlaryeraltlarınasığınarak,busuretletehlikedenâzâdebulunurlardı.7Temmuz’da,onikikantarlıkgülleataryenibirtopSen-BlezKilisesikarşısınayerleştirildi.Bugüllelergeçtikleriyerdehernetesadüfederseparçaparçaediyorveyeredüştüğüvakitonikielayasıkadarderinliğesaplanıyordu:Bununlaberabertesadüfeseriolarakbunlardanyalnızikikişitelefoldu.Güllelerinpatlamasıokadarşiddetliidiki,uzak

Sayfa160Prusiis,Macrmis,Alajis,Amasiis,Concellis,Meneseniis,Gia-gidis.VeniantCaramaniauxiliaresetsociisui;veniantUr-catinogli,Candelorii,etomnesAsiaitci;veniantitem,Tur-cambei,Auranes,Castoriae,Serrae,Constantini,Sophiae,Ni-cepolaei,Zachariae,Zermai,Zurulli,Callipolei,Sfircae,Sco-piae,Coiaziae,Garrippides,Salvatorii,Magullides..VeniantpraetereaOttomanusipselongestipatusSaleftariissuis,Olo-fanziis,Muselinis,Asapis,Mikhiis,CaripiiÜeriis,Dochanziis,Achanziis,Janizarisuniversaquecohortesua.»Tercümesi:«OkadarbüyükişlergördüğüsöylenilenbuMehmed,Karahisar,Ankara,Bolu,Kütahya,Menteşe,Saruhan,Aydın,Kurali(KaraAli),Biga,Bursa,Mekri,Alâiye,Amasya,sipahioğlanla-rıylegelsin!(Consellii,Menesenii,Giagidikelimelerininaslıtâyinedilemedi.)Karamanlarvediğeryardımcılargelsin!Muedînoğulları(Moueddin,MuhyîddînolmakhâtıragelirsedeLâtincesindemukabilibulunamadı)KonyahalkıvebütünAnadoluhalkıgelsin!TurhanveEvranosoğullan,Kesriye,Siroz,İstanbul,Sofya,Niğbolu,Zağra,Çorlu,Gelibolu,Sırbistan,Üsküphalkıdagelsin!(Zermai,Coiaziae,Salvatariihangimemleketlerolduğutâyinedilemedi);MugallidesMuğlalılarolmakgerekdir.Garrippides,Barletius’unbirazsonraCarripiitdleridediğivekelimeninaslınıdüşünmeksizinayrıayrıikineviaskeryaptığımuhâriblerdir.-BunlardaGu-reba,yânihermilletefradındanaskereyazılanefrâdolacaktır.Mütercim-)OsmanlıPâdişâhısilahdarlarıyle,ulûfecile-riyle,azaplarıyle,mikiserleriyle(neolduğuanlaşılamadı),ga-ripleriyle(Gurebâ),doğancılariyle,akıncılariyle,yeniçerileriy-le,sayısıztaburlanyleçevriliolarakgelsin!»(VeniantpraetereaamboBassaeetnovaeRomae,etAsiaecumomnibuslegionibusetcopissuis)Tercümesi:«Nihayetbütünalayve

askerleriyleikiRumeliveAnadolupaşalarıgelsin!»(Yeniçeriler,GaripleryahutGurebâ,Silâhdarlar,Ulûfeciler,Sipâhîlernasıltercümeedildikleriiçinbk.Halkondilas,8.kitap,ha-teme).

mesafelerekadaryervebinalartitrerdi.7Temmuzda’Türkleryediyüzlibrelikgülleataryenibirtopuişletmeğebaşladılar.TürklerbutopuBuyananehrinindiğersahilinegötürmüş,fakat-köprütopunağırlığındankırılacağıiçin-köprüdendeğil,nehriniçindengeçirmişlerdi.8Temmuz’dabataryalaraikitopdahailâveedildi;biri-kitopçuluktârihindezikrigeçenenbüyüktoplardandır-onüçkantarlıktaşgülleatardı.Okadarbüyükolanbutoplarınhepsimahallinde,PaşaDağı‘nınbatısındadökülmüştü.Nihayet11Temmuz’daSultânMehmed,onbirincivesonbirtopuyerleştirtti.Butopîşkodraahâlîsindenbirininbahçesineonbirkantarlıkgüllelerattı.Onbirazîmtop,birgünzarfındayüzyetmişsekizdâne(mermi)atardı,kibumiktar,Türkler’inevvelkimuhasaralarınınhiçbirindegörülmemişti.698İştebuonbirtopunheratılışında,seksenüçkantarlıkgülleatılırdı.699Busuretleatılangüllelerinadediotuzgünzarfındaikibinbeşyüzotuzdörd’übuldu.700Sultân698«Eodiecentumseptuagintooctoictibusquodnonquaman-tea,urbemadmodumvexarunt.»Loniçerus’daBarletius,varak:249(EvvelkimuhasaralarınhiçbirindegörülmemişolduğuhaldeOsmanlılardınbudefagünde117gülleattıklarımmuta-zammınmetindekiifâdeninme’hazıdır.Mütercim).Sansovi-no’nunitalyanca’yamütercimiTemmuz’un10’unda280gülleatıldığınıyazıyorsada,aslında104(Centumetquatuor)‘tür.

699îskodramuhasarasındatoplarınbirleştirildikleritârihler:3kantarhkgülleatar1.top4

4

6.5612127

136

9.5»

83kantarhk

2.top

3.top

4.top

5.top

6.top

7.top

8.top

9.top

10.top

11.top

22Haziran26Haziran

6Temmuz

Sayfa1617Temmuz

8Temmuz11Temmuz

700Barletius’anazaranmuhasaradatoplarınhergünattıklarıgülleler:

22Haziran7

23►9

241>8

Mehmedîşkodra’yıherneyemalolursaolsun,zaptetmeyeazmetmişolduğundan,umûmîhücumiçin-SentMadlen’etahsisedilmişveîşkodra’dadâimadînîbiryortugünüolaraki’tibâredilmişolan-22Temmuz1478târihiniintihâbetti.Surlarınbirkaçyerindegeçmeğemüsaitgedikleraçılmışolduğugibi,hendeklerdeçalıvetaşiledoldurulmuştu.Mehmedhücumunmanzarasınıgörmeküzere,PaşaDağı‘nıntepesinekırmızıbirçadırkurdurdu.Şehirahalîsikiliseleretoplanmaktaikendörttopsadâsıylehücumişaretiverildi.Hemenakabinde,yüzellibinTürkmetînadımlarlailerleyerekdörttaraftantabiyeleriçevirdiler.Birazevvelahâlîyikiliseyeçağırançanlarınacısadâsı,îşkodramuhafızlarınıyerlerinegetirdi.

Sayfa162

25 >:7

26 1 >29

27 >/28

28 y-

29 >.1

30 >34

1 Temioaüz3

2 a >35

3 »:44

4 *47

5 ►4

6 >42

7 »57

8 » 42

9 » 76

10 » 104

11 » 178

12 » 187

13 » 183

14 » 168

15 > 187

16 » 182

17 » 194

18 > 131

19 » 193

20 » 148

21 » 173

249

TOPLAM:2534topgüllesi

Osmanlılar,hendeklerigeçereksurlaratırmanmağabaşlamışvesancaklarındanbiri,enbüyükkapıyımüdâfaaedentabiyeüzerinedikilmişiken,muhafızlar,DominikenrahibiBarte-lemi’ninkumandasıaltındayaralıarslanöfkesiyledüşmanüzerinehücumedipOsmanlılar’ızaptetmişolduklarıtabiyedençıkardılar.

Sayfa163

BiraralıkkendisinikaleyehâkimolmuşzannedenMehmed,büyükkapıyakarşıikincidefaolarakhücumedilmesiniemretti.Bukapıyımüdâfaaedeniki

yekparekulemuhâsırlanndaimîateşialtındayıkılmışvemuhafızlarınellerindeale’l-aceleinşâedilmiştoprakbirtabiyedenbaşkabirşeykalmamıştı.Lâkinharbinendehşetlisi,müteaddidtoplarınbirbiriarkasındandöğmekteoldukları-kayaiçlerindeaçılmış-birhendekiçindegörüldü.Türkler’inöldürücüateşimahsurlarınihayetbumevkiibırakmağamecburederek«Hilâl»ikincidefatabiyeüzerinedikildi.Tehlikepekyakındı;ovakitşehirdekimevkilerindeihtiyatolarakbırakılmışolanbiralaydelikanlıilerleyerekveOsmanlılardıgerisürerek-birazevvelOsmanlıbayrağınayerinibırakmışolan-SenMarkbayrağını,mevkiineçıkardılar.Günbusuretlesonbulduvebütünşerefimahsurlardakaldı.Mahsurlaryalnızdörtyüzkişikaybetmişolduklarıhalde,Türkleronikibinkişiyihendekleriçerisindebırakmışidiler.Padişahşubirincihücumunbusuretleneticevermesinepekziyâdehiddetederek,ikincibirhücumileintikamınıalmağavebudefadahaintizamilehareketetmeyeahdetti.Herkesin,Ay’ınHilâl’igörünmeğebaşlayıncatekrarhücumahazırlanmasınıordugâhdailânetti.120Beşgünsonra-ki27Temmuz’dur-SenPantaleonGünü,Türkordusuikincihücumuyaptı.Birgeceevvelordugâh«Allah»ve«Muhammed»nidalarınıhiçkesmemişidi,tabiyelerüzerindedeIşkodraahâlîsiCenâb-ıHakk’dan,Hz.Meryem’den,SenMark’tan,SenEtienne’denniyazederekharbehazırlanmışidiler.DominikenRahibiFraBartelemeo(Bartelemi)ilesüvarilerinreîsiNikolomonetaatileşehridolaşarak,müdâfaaiçinher-şeyihazırladılarveherkesivazifesiniifâiçinteşciettiler.Gündoğmağabaşlayınca,hertaraftandahücumbaşladı.Yeniçeriler,tabiyelerinüzerindenyuvarlanantaşlaravekendileriniçevirenokbulutlarınarağmen,cesurcagediklereçıktılar.Harâbolmuşolanistihkâmlarıböylecegeçtiktensonra-şehrinsondâiresiniteşkileden-dahilîsuratırmanmağaçalışıyorlardı;arkalarındangelenyeniyenimuhacimlerilksaflarıitiyorveonlantabiyenintepesinekadaradetâzorlagötürüyordu:Lâkinmuhacimler

tabiyenintepesinevarmadan,mızrakvekılıçdarbeleriyledelikdeşikoluyor,dahaharbetmedenhayatıterkederekarkadaşlarınınüzerlerinedüşüyorlardı.Fakatarkadaşlarıdabundancesaretlerinikaybetmiyorlardı.121Mehmedokadarmuannidânebirmukabeleyetesadüfettiğindendolayıpekziyâdehiddetlendiğindenonbirtopubirdenbüyükkapıüzerineyöneltmekve-muhâsırlandabirliktedöğ-mektenkorkmuyarak-mahsurlarüzerineateşetmekiçinemirverdi.Buemiryerinegetirildiğivakit,şehiriçerisinegirebilmişolanYeniçeriler,arkalarındanansızıngelenbuhücumdankorkarakdurdularvefevkalâdebirbozgunlukiçerisindefirarettiler.Mehmedbunugörüncevermişolduğudehşetlicidalemrininfaydasızolduğunakanaatgetirerekve:«îşkodra’nmisminibilehiçişitmemeliidim;bütüngayretimbununsurlarıönündeakimkaldı!»122diyerek,ric’atişaretiniverdirdi.

îşkodra’yabirinciveikincihücumMehmediçinordusununengüzî-dekısmındanüçtebirineyakınbirmiktaramâlolmuştu.Pâdişâh,üçgünsonrabirharbmeclisitopladı.Evranos-oğluAhmed,123efendisininarzusunukeşfederekIşkodramuhasarasınıkaldırmayıveşehriablukaiçinaskerinbirkısmınıbırakmayıteklifetti.124Muhâsırla-rmhertürlüyardımalmaümîdleriniyoketmekiçin,herşeydenevveleyâletinbakiyyesiniitaataltınaalmağavecivarda-henüzVenediklilerinelindebulunan-kalelerdenbaşlamağakararverildi.RumeliBeğlerbeği,Şabibak’m(Ksabyako)zabtıname’mûredildi.îşkodra’dankırkmilmesafedeZentaGölü‘nünsarpsahiliüzerindebulunanbumüstahkemmevkieJanÇernoviçhâkimdi.Bu,hiç

muharebeetmeden,alçakçateslimoldu.BilakisDrivastokalesionaltıgün,surlarıyıkılıpdabirhurûcdase-kizyüzkişi,yânimuhafızlarınınbüyükkısmıesîredilinceyekadarmukabeleetti.BirtaraftanTürklerintoplarıyla,birtaraftanvebailetelefolanmahsurlarıngerikalanlarıadedcenoksanlarınışecaatletamamladılarvehemenhepsisilâhellerindeolaraköldüler.Mehmedkaleyihücumlazaptetmekşerefinimuhafazaetmişti,kaleyekumandaedenJakDö-musto,beşyüzesîrveahâlîninbakiyyesiilebirlikteîşkodrasurlarıönünegötürüldü.PâdişâhîşkodraÖnünde,sekizbinaskerleÖmerBeğ‘ibırakmıştı;buesirlerinhepsi-îşkodra’damahsurolanlara,müdâfaadadahafazlaısrarettikleritakdirdeakıbetlerininneyemüncerolacağınıanlatmakiçin-onlarıngözleriÖnündeidamedildi.Alessioşehriniahâlîsiterketmişti.BurasıdaRumeliBeğlerbeği’ninemriyleyakıldı.YalnızAn-tivarikalesiTürkler’inbütüngayretlerinekarşıkoydu.Yazmevsimininbüyükkısmıbumuhasaralarlageçmişti.8ve9Eylül1478arasındabulunangecede,Mehmed,PaşaDağı‘ndakiordugâhıkaldırarak,kırkbinkişiileyürüdü.RumeliveAnadoluBeğlerbeğileri,AlessioveDrino(?)nehrininmansabmdakiçevresi7milolanadanınzaptındansonra,îşkodra’yadöndüler.Ada’daansızınesîredilenikikadırganıntaifesiolanellikişiyiîşkodrasurlarıönündeidamettiler.BuikiOsmanlıkumandanışehrinetrafındakurduklarısıkıablukayarağmen,VenedikdonanmasınınBuyananehrindençıkarakîşkodrakenarınakadargelebilmesiniönlemekiçinnehirüzerinekurduklarıtâbiyeliköprüyüKatilinaMeydanıdenilenmahallekadaruzattılarvemahsurlaragelebilecekhertürlüimdadıkesmekiçin,buovanınkenarındakaleleryaptırdılar.18Eylül’de,mevsimpekilerlemişolduğundanAnadoluBeğlerbeğiAsyayolunututtu;Teşri-nisânî‘ninbaşlarındadaRumeliBeğlerbeğiordugâhınıkaldırarakKos-tantiniyye’yedöndü.Evranos-oğluAhmedBeğ,ablukayadevametmekiçin,kırkbinsüvârîileîşkodarönündekaldı.Buesnadaîşkodraiçerisindezahirenoksanıhissedilmeğebaşlamışvemahsurlarınekmeklesudanbaşkayiyeceklerikalmamıştı,tsâ‘mndoğumgünüarefesindebirkaçîtal-yanşehregirip,bir

Venediksefarethey’etininkat’iyyensulhakdetmekme’mûriyetiyleKostantiniyye’yegitmeküzereyoldabulunduklarınısöyleyerek,ahâlîninşecaatiniartırdılar.Buhaberahâlîyiıztırabacesurcatahammületmeğeteşviketti.BiraysonrasulhahidnâmesininIşkod-ra’nıntesliminibildirenhusûsîşartlaakdedildiğinihaberaldılar.Buahid-nâmemucibince,mahsurlarOsmanlıtâbiiyyetiyle

^ı<

müsterihbirşekildetşkodra’dakalmakta,yâhudistedikleriyereçekilmekte

serbestidiler.Flo-ridaYunima’nınbirnutkuüzerine,yalnızmuhafızaskerlerideğil,ahâlîdahîikincişıkkıtercihettiler.AntuvanDöleze,ahidnâmenintamamenicrasınırehinlerlete’mînettiktensonra,bukanlımuhasaradanhayattakalandörtyüzellierkekveyüzellikadınileIşkodra’dançıktı.Bunlarkiliseeşyasını,zurûf-ımukaddeseyi,toplan,servetlerindenkalanşeyleriyanlarınaalarakOsmanlıordusununarkasından-kendilerinehiçilişil-miyerek-geçtiler;bumasuniyet,îşkodralılar’ınTürkleretelkinettiklerihürmettenziyâde,onlarınevvelcete’mînetmişolduklarırehinlerdenilerigeliyordu.MahsurlarıngidişinitakibenOsmanlıordusumuzafferbirşekildeîşkodra’yagirdi.125

VenedikileOsmanlıhükümetiarasındakiharbesonverensulhuntaf-sîlâtınısöylemezdenevvel,îşkodramuhasarasıesnasındaKrlyol’da,Karniyola’da,Karintiya’da,Istirya’davakıalarabirgözatmalıyız.Akıncılar’ın,ırsîreisleriMihâl-oğluAlîBegilebiraderiİskenderveMalkoç-oğlukumandasındaolarak,muhasaraordusununilerigittiklerivehertarafıyağmaettiklerievvelcegörülmüştü.Akıncılar,DâvudPaşa’nmnizâmıordusuilegelişinimüteâkibArnavudluk’tanhareketederek-birseneevvelîzonzonehrisahillerindeyaptıklarıtahribatıyenilemekiçin-Kriyolüzerinehücumetmişlerdi.1466/870’deMiselSilaciveGreguvarLabatan’akarşımuzafferiyetive1476/88Ö‘deikiDosi’lerekarşıhezimetiilemalûmumuzolan126İskender,yazhasadınımüteâkibîzonzonehrisahilindezuhuretti.127VenedikSenatosubuharekettenhaberdâroluncaohatüzerine,büyükbir

şöhretsahibibirzabitolanŞarlDÖmonton128kumandasıaltındabirordugönderdi.İskender,ordusunuikifırkayatak-sîmetti;birincisiyleGradiskayakınındannehrigeçerek,diğerini-ric’athattınıemniyetaltındabulundurmaküzere-karşısahildebıraktı.Buhareketstratejikkaidelereuygunolduğugibi,İskenderBeğ-süvârîsiy-leGradiskasurlarıÖnündesiperalmışolan-Monton’unmuharebeyegirişeceğiniümîdediyordu.LâkinVenedikgeneralibirseneevvelkifelâketlerdenibretalmışolduğundan,askerininşiddetinizaptederekyerindenkımıldamadı.İskender,

bütünbirgünbeklediktensonra,Gradiska’-dandörtbinadımmesafedeMedeaveKormonsDağlarıarasındaordukurdu.129Ertesigünbumevkiideterkederek,MansantarafındangeçipKarintiyaveAşağıîstiryadağlarınadoğrugidenyolututtu.OtuzbinTürk-memleketlerihertaraftankatedenyollarıbilmediklerihalde-Karintiyayaylalarıüzerindedolaştılarvegeçilmesiengüçyerlerdenhayreteşâyânbircür’etlegeçtiler.Yollarıbirkayalığatesadüfettiğivakit,atlarınıkayadankayayaiplerleçekerlerdi,dikbirkayalığı-kiüzerindeikiyüzadımbirmesafedehiçkimseçalılaratutunmadangeçmeğecesaretedememiştir-busuretlegeçtiler.Karniyola’danKarintiya’yagidenyegânekavşaküzerindekiderbendolanLevabilmevkiinegeldiklerivakitderbendi,memleketahâlîsitarafındanişgaledilmişbuldular.LâkinbunlarTürkler’inensarpkayalardannekadarcür’etleaştıklarınıgörüncekaçarak,memleketlerinidüşmanıntahribatvemezâlimineterkettiler.13019Temmuz1478’deTürkler-üçüncüdefaolarak-DravanehrikenarındaortayaçıkarakoradanVaisenfelsveVillah’adoğrugittiler;oralardandaonbinesîrgetirdiler.131

Sayfa167

tşkodraOsmanlılar’ınelinedüşmezdenevvelveDrivastoileAlessiokalelerinintesliminemecburolduklarıesnadaAntivarlonlaraşiddetlemukabeleetmektengerikalmamıştı.Eskiden«Lisos»adıverilenAlessio’-yuSiraküza’lıDenişte’sîsetmişvebununlaAdriyatikDeniziüzerindehâkimiyetinite’mîneylemekistemişti.MakedonyaKralıIII.FilipAlessio’-yubirharbhiylesiilezaptetmişti.llliryaKralıJentiusbukaleyiRoma-lılar’ateslimetmişolduğundan,onlardacumhur(Romacumhuriyet)ahâlîsindenorayamuhacirnakletmişlerdi.Pompe’ningenerallerindenOta-siliuso

mevkiibirmüddetişgaletti.

OtasiliusAlessio’dansilâhlandırılmışveonunyeminineinanarakteslimolmuşolandonanmanıntaifesinigaddarcakatliâmettirdi.BundansonraİskenderBeğ‘in,muzafferiyetleriyleorayacanlılıkverinceyekadartârih,Lisos’unneolduğunadâirhiçbirşeysöyleyemez.OsmanlılarşehrinsurlarıdâhilinegirdiklerivakitbütünorduİskenderBeğ‘inmezarıetrafınatoplandı.Na’şıkemâl-ihürmetlemezardançıkararak,cesedindenkalmışolankemiklerehayretletemasettiler;aralarındanbâzılarıbukemiklerdenbirparçaelegeçirmekbahtiyarlığınanailolunca,yadigârmakamındaaltınvegümüşmahfazalarakoyarak-kuvvetveşecaatverirmuskalargibi-boyunlarınataktılar.132İskenderBeğisminebağlıolanşecaatvemuzafferiyetfikribuderecelerdebüyüktü.İskenderBeğ‘inTürklerindindehâtırasıokadaryaşamaktaidiki-AvaktiyleonunnâmıkuvvetiyleOsmanlılarakarşıkendisinimüdâfaaetmişolan-îşkodraşehrinin

ismini-zamanımızdadahîhâizolduğu-«Işken-deriyye»yâni«İskenderBeğşehri»netahvileylediler.133

VenediklilerinÎşkodrahavalisiniII.Mehmed’eterkettiğinibildirenahidnâme26Kânunisânî1479(883)târihindeVenedikvükelâsındanCio-vanniDaryo134tarafındanimzaedildi.Cumhur(Venedik)buahidnâmeilePâdişah’ayalnızÎşkodraşehrinideğil,sonharbtezaptetmişolduğukalelerinhepsinide-muhafızlarısilâhveeşyalanyleçıkmakşar-tıyle-teslîmetmeyitaahhüdediyordu.Bundanbaşka,çatışmabaşlamazdanöncePâdişah’ınşapiltizâmıiçintalebettiğiellibindukayerine,ikisenezarfındayüzbindukaödemeyemuvafakatediyordu.SultânMehmedde,muharebedenevvelArnavudluk’da,Mora’da,Dalmaçya’dahâkimolduğuyerleri-fşkodraveKroyaileoralaratâbiarazîdenmâada-tamameniadeyerazıoluyordu.îki

hükümetinhududunukat’îsurettetâyîniçinikitaraftanhusûsîme’mûrlargönderilecekti.Padişah,Kostantiniyye’-debirVenedikbalyosu(sefiri)ikametederek,vatandaşlarıolanVenediklilerüzerindehukukîmes’elelerdekazahakkıolmasınarızâgöstermişti.BunlardanbaşkaVenediksenelikonbindukavergivermeyemecburidi;buşartbirzilletkonusuolarakgörülürsede,esasenOsmanlıDevletigümrükleriiçinbirneviabonedenbaşkabirşeydeğildi:Çünkübumeblâğmukabilinde,VenedikemtiasıZât-iŞâhâne’ninbütünmemleketlerigümrüklerindehusûsîbirserbestiyenailolacakidi.CiovanniDar-yo,birmaharetdahagöstererek,husûrîbirmaddeile«Şayetbirhükümet,Pâdişah’ınaskerleritarafındanhücumadüçârolmazdanevvelkendirızâsıileSenMarkbayrağınıaçacakolursa,Pâdişah’ınohükümetiCumhûr’untabiiyâhudmüttefikitanıyarakarazîsinetecâvüzetmeyeceğini»dekabulettirdi.OsmanlıaskerlerininsaldıklarıdehşetiVenedikCumhuruşusuretlekendilehineçeviriyordu.135SulhakdedilinceCiovanniDaryoPâdişâhınhuzurunakabul-olunarakkendisineişlemeliçuhadanüçkaftangiydirildi.CiovanniDaryo,Kroya’nmcesurmüdafiiPiyetroVettore’ninserbestisinideistihsâl”Vderekr-zevcesiveçocuklarıylemah-besdençıkardı.SenatoyenibirsefirintihâbedinceyekadarDaryo’nunKostantiniyye’debalyosvazifesiniifâetmesinikararlaştırdı.Buahidnâ-me,i’tirâzedilmeksizinicraedildi.Venediklinhusûsîme’mûrlanTürk-ler’eMora’daHimara,ManyadağlanyleStrimoli,Sarafona,Rumpanakaleleriniterkettiler.LimniadasıdahîTürkler’eterkedildi.îkitaraftakiesirlerfidyesizbırakıldılar.SenMarkYortusugünü,yâni25Nisan1479(883)deCumhûr’unovaktekadaricraetmişolduğumuharebelerinenmüthişiolanonaltısenelikbirharbdensonra,Venedikhükümetreisisulhiçinyemînederek,bütünahâlîbunusevinçlekabuletti.136

SultânMehmedahidnâmeyite’yîdveBâb-ıHümâyûnileCumhurarasındaki

rabıtalarıgenişletmekiçinyenimüttefikinezdinebirsefîrgönderdi.137Sefîrhükümetreisininnezdinemutantanıbirsurettekabulolunarak-

me’mûrolduğuüzere-ikimilletarasındateessüsedeniyimünâsebetlerdendolayıPâdişâhınhoşnudluğunutebliğetti.Sefîr,II.MehmedVenedikCumhurReîsi’nekarşıbirhürmet-imahsûsabeslediğinedelilolmaküzere,reîsmurassabirkemertakdimederek,Padişahbukemerinevakitgeriistersederhâliadeedilmesiniarzuettiğinitebliğettiktensonra,oyoldabirtalebinsonahidnâmeninveCumhurileBâb-ıHümâyûnarasındaakdedilmişbilcümlemuahedelerinbozulmasınaaçıkbirdelîlolacağınıbeyânetti.Sefir,bundanbaşkabirdebüyükaltınkadehgetirmişidiki,Venedik’teikametiesnasındaHükümetReisininsofrasınaherdavetedilişindevereîsveonikihusûsîmüşâbirilebirliktetaamettikçebukadehteniçmekiçinemiralmıştı.Venedikasilzadelerisefiripekbüyükteşrifatilekabulettiler;odabuteşrifatıpekyüksektentelâkkieyledi.DiariumParmenscmüellifininsöylediğinegöre,senato,başkabirahidnâmedahaimzaettiki,bununhükmüncePâdişah’ınmemleketlerindenbirtarafıhücumauğrayınca,Cumhurorasınımüdâfaaiçinyüzkadırgadanmürekkepbirdonanmaçıkarmayıtaahhüdediyordu;sefirde,CumhurtalepettiğizamanOsmanlıDevletihesabınasilâhlandırılmışyüzbinsüvârîaskerivermeyiPadişahnâmınava’detti.138Buhusustayalnızbirmüverrihinsözünei’timâdetmekcaizdeğilsede,Cumhûr’unbuahidnâmeninakdindenitibarenovaktekadartakipetmişolduğusiyâsettenbüsbütünbaşkabirhatt-ıhareketittihazet’tiğişübhegötürmez.VenedikSenatosu«Katolik»lâkabiyleyâdolunanFerdinand’ınmisâlineuygunolarakdüşmanlarınakarşıTürkler’indost-luğuylakuvvetkazanmıştı.Senato’nunBâb-ıHümâyûnileakdetmişolduğuittifakevvelâFerdinand’ın,sonraMacarlarınaleyhinedöndü.Senato

Pâdişah’ınaskerleriniVenedikhududundanuzaktutmağaçalışırken,onlarımümkünolduğukadardüşmanlarıüzerinesevkediyordu.Şusuretle-«GayetHıristiyan»kralileHıristiyanlıkdüşmanlarıarasındaakdedilenveAvrupacakötübirşöhretiolanahidnâmedentakribenyarımasırevvel-NapoliileVenedik,vukuagelenmünazaalarındaOsmanlılarcadayanıyorlardı.DiğertaraftanPâdişâhdaHıristiyanlarcakörükö-rünevefasılasızharbedecekkadarmaharetsizolmadığından,zamanınagöreHıristiyanlar’ayineHıristiyanlaraleyhine,yâhud-Osmanlımüverrihlerinintâbiriveçhile-domuzlarakarşıköpeklereveköpeklerekarşıdomuzlara139yardımgösterdi.140

ONYEDİNCİKİTAP…………………………………………………………………………………..

Sayfa171

II.MEHMED’İNFETİHLERİ……………………………………………………………………….

1Bonflnius,4,kitap:2,s.562;Prey,Salname,4,s.72;Katona,8,15,s.535-538.

2Valvasur,4.

3Katona’daDoLogos,15,s.357.

4YulyusSezar’inChnmfoonGfiltelensekitabı,UtluyaSâfcnâmesl,3,s.154.Katona,s.358;Valvasur,4,s.373.

5Buakın,bizzatgörenYuanesTurstarafındannakledilmiştir.Turs’untarifiMejlstrveValvasur’dabulunur.4,s.356.

6DöLogos,Katona’Oa,15,«.353.

7Mejisr’deTura,s.1196veValvasur.

8Valvasur,5,s,573.

9Valvasuryirmibinesîriondabirinetenziletmiştir.Memleketinsiccillerideancakikibingösterir.

10Turs’anazaranMejtsrveValvasur.

11Katona’daDolfos,15,s.537,3.

12Katona’daTimon,20.s.725-727.

13Lojiye,VenedikTârihi,7,s.262-285;tskodraliBarlettidelAsedlo,I;Sa’dü‘d-dln.

14Buamiralinseksenyaşındavevefatındanancakbirkaçay/evvelTürkler’egalebesineSanFransiskoDellaviniaKilisesindekimezartaşıkitabesişehâdetediyor;«TriadanoGritto,se-natorioptimoAndreae,Ducisavo,VeiÜetaeclassisimperatori,postsuperatosadamnemBolianaTurcos,etsolutaScodraeobsidioneCatariexinctopublicoquefunereobrempraeclereGestamelatoAndreasGrittusdux,f.f.j.decassiteoctogenarius,1474.»

15

Bonflnius,6,5,s.206.BuİstilâyıÖmerBeğ‘inI477’doîzonzo’yuİstilâetmesindensonraolarakgösterir.Katana,İşkodra’nın1474’dekibirincimuhasarasını1478’dekimuha&arâsıyla,karıştırmışolduğundan,

bunuyanlışolaraJc1476’degöstermiştir.

16Engel,RaAuzaTarihi,s.185-186.

17Solak-zâde,Neşri,Atdris,Sa’dü‘d-din,ÂH,Çippüco,1,21.

18Nesri,s.232.

19Katona,DöLogos’dannaklen,15,s.766.

20Bratutu’daBa’dü‘d-dîn,2,s.297.

21Katona’daDöLogos,Sismondl,11,32,Venedikmüverrihlerineinanarakbumuharebeyi1474’degöstermeklebüyükhatâetmiştir.

22Engel’inBoğdanTârihi’nde139.sahifeyenazaranStrikovski1375*degeçerkenbutepeyigörmüştür.Bunlar,Pâdişâh’mertesiseneBoğdanlılarüzerinekazandığımuharebeninhâtıralarıolmaküzereOsmanlımüverrihlerininzikrettiklerişeylerolmakgerektir.BumüverrihlerSüleymanPaşa’nınmağlûbiyetiniteslimediyorlar;fakatbumağlûbiyetimüstelzimolanmuharebeileertesiseneTürkler’inkazandıklarımuharebeyikarıştırıyorlar.Osuretteki,ikimuharebebirseferdevukubulmuşgibigörünüyor.Hâlbukiaralarındahaylizamanvardır.YalnızHacıKalfazamanlantefrikileSüleymanPaşa’nınmağlûbiyetini880(1475)veSultânMehmed’inEflâkseferiniveBoğdanordusunumahvvebütünmemleketitahrîbettiktensonra,İstanbul’aavdetini881(1476)senesindegösterir(KâtipÇelebî’ninaynenifâdesişudur:«880,înhizâm-iSü-

leymânPaşaderceng-iKaraBoğdan;881,Teveccüh-iFâtihSultânMehmedbe-kahr-ıKaraBoğdanvüavdetişba’dezkıtâl-iazîmvügâret.»Mütercim).

23DöLogos,a.g.e.,s.768;Engel,BoğtianTârihi,s.139.

24Sa’dü’d-dînüçyüzdemekleberaberdonanmanınkadırgalarileatgemilerindenvebüyükmavnalarilekayıklardanmürekkepolduğunusöyler(«Kadırga,atgemisi,kevge,mavnaaksamındanüçyüzgemi…süfuntezahlimübirmertebedeİdikiKaradenizordu-yisultaniyedönmüşİdi»Tâcö’t-Terârth,c.1,s.553ve554Mütercim).

25Sizmondl,9,s,38.

26

TürtdTârihi,(YeniRusya),1,s.220.(TAvrîd-tTarihî?)

27Sa’dü‘d-din.(…(GedikAhmedPasa)üçytizgemidonadupzahireveesbabınıihzarveYeniçeriveAzabınamadevetayyar(!)ttdiktensonraâstâne-isaadetemesh-icebinidüpimtisâl-ifermanitdüginarzidicekşâh-ıâli-icenâb«hâzıroldinmı?»diyehitâbbuyurdukda«Saaâdetlûpâdişâhımınhimmetbî-hemtasıvehayrduasırefik-ıtarikolursahâzir-dur>diyücevâbvirdi.Bucevâb-ıdil-pezîrhâtır-ihatir-ipâdşâhîyehosgeldi…Pasadahtdîvân-ıâlîdenkemâl-1haşmetvedârâtvezeyn-izerrînvemurassa’âlâtileiskelecanibineteveccüheyledi.Erk&n-ısaadetcümlesiâyin-iosmâniÜzeremüşâyaatresminiicraitdjler.»Sa’dü‘d-dîn,c.1,s.553ve554.Mütercim).

28Türidtarihi,mezkûrkitap;Justiniani,CenovaVekayinâm,©»!;Morav-yefApostol,TüriddeSeyahat,s.191,1820.

29tKakım,samur,zencab-kisipâh-ızafer-intisâbelin©girdi-bi-hisâbidi.»(Sa’dü‘d-dîn,c.1,s.555)Mütercim.

30MünşeatAFeridun,nu:231;cevâbsızvetarihsizdir.

31Kefehisarınınmiftahıkettegirdikdensonratevabi’velevâhıkıteshirine(AhmedPaşa)ikdamİdüpYapükrümekal’asınıeshel-ivücûhİlefetheyledi;andanAzakvilâyetin-kimemâlik-iSakalibevevi!âyât-ışimâliyyeninbender-imûteberidürvekisver-1TürkistanveMâverâ’Ün-nehrvediyâr-ıHâce-Tarhan’dangelentüccarınreh-<güzeridür-…za-mime-imemâllk-iİslâmiyyeeyledi».Sa’dü’d-din,c.1,s.555(Hammer’inKaffaşeklindeyazdığıcKefe»nlnbugünkünamıTeodosia’dir.Mütercim).

32Münşeât-ıFeridun.(İstanbulbasımıFerûdûn’dayalnızbirzafer-nâmevardır,s.282.Mütercim).

33Neşrî,varak:232;Bratutu’daSa’dü’d-dtn,2,s.295.Solak-zâde,varak:61.tdrîs,varak:158,Ali,28.Bâb.Ravzatü’l-Ebrâr,varak:268.He-zârfenn,varak:94.Rıdvan-zadeTârihi,varak:101,HacıKalfa,TaJc-vîmü’t-Tevarlh,880(1474).

34Bratutu’daSa’dÜ’d-din,2,s.297.

35Buhusustaeniyieserşüphesizşudur:HisMr«duroyaumedelaCher-sonesetatfdque,Petersburg,1824.(KırımHükümetitarihi).

Hammer,(BaronJosephVonHammerPurgstall)BüyükOsmanlıTarihi,ÜçdalNeşriyat:2/119-127

36PİttDölakruva,TimurBe*Târihi,2,20,s.277.

37Edüge.(Hazırlayan).

38CenâbI,s,129.

39Cenâbî,s.181.YeniRusyaTârihimüellifininzannettiğiveçhileCenâbîdahîHacıGiray’ınoğullarımonikiyerinesekizgösterir.AncakHacıGiray’ı884’deöldürmeklehatâeder.HacıGirayKefeveMengübkalelerininmezkûrsenedevukubulmuşolanfethindenazevvelvefatetmiştir.

40Cenâbî.

41Kezalik.

42Cenâbî.BirazevvelzikredilenKırımTârihimüellifibutevcihiPeysuneTenazaran(2,s.228-231)1478’degösterir.

43AcemveTürkmüverrihleriKırımHanları’nı«TatarHanları»,yahut«TatarBeğleri»diyeyâdederlerki,doğrudeğildir;hâkîkat-ihâldebuahâlîyehükmedenhanlarTataraslındanolmayıpTürkidiler.Klaprot,Asiapolyglattaeserindebuyanlışıdüzeltir.LâkindoğruolmamaklaberaberbütünŞarkveGarbmüverrihleritarafından«TatarHanları»diyeyâdolunduklarından,bizdahîbutârihteöyleyazdıkveöyledevamedeceğiz.

44Cenâbî,s.120,Hân’ıncülusuşenliklerihakkındahiçbirşeysöylemez.Mu-hilofBaşpiskoposuKpimTarlhi’ndebuşenlikleri,Peysunel’lnrivayetineltimaden-naklediyor.5.357.

45Bonflnius,4,3,s.378,Dölogos,Katona’daTuruç,İS,s.779.

46Bonfinius,Aşere4,bâb:3,s.578.Katona’daDölogosTuruç,15,s.779,Bonfinius’un«Sabacz,quodTurcicalinguamirabilequidsignificat»sözlerini(ki:«SabacTürklisanındaŞâyân-iHayretdemektir»mealindedir).SismondiİtalyaCumhuriyetleriTarihininonuncukitabının376.sahîfesinde«SabacyâhudŞâyân-ıHayret»diyetercümeeder.Hâlbuki«Sabac»Türkçebirmânâyagelmez;zâtenOsmanlımüverrihleribukaleyeokadarazverirlerki,elegeçirilişinibilezikretmezler.«Sa-bac»ınTürkçesi«Böğürdelen»dir.(Farsça’da«Şâbâş»kelime-itahsîn,yâni«Güzel!»demektir;Bonfiniusbundanaldanmışolacaktır.

Mütercim.)’

47ObertusFotieta,11,s.627-628.Bizaro,Tarih:14,s.327,AugustlnoJustlniani,CenovaVefaayin&mesi,5,s.226;Türk-KûmTârlh-ISiyâsisi,1,s.25,Sİzmondi,10,42.

48T&tİh-iUmûmllUn46.cildiolanUkranyaTarih*;Engel,EflafcTarihi,s.180veBo&danTarihi,s.141;TeniRusyaTârihi,1,s.220.Butârihyukarıdakiesirleriyüzelliyerinebeşyüzolarakgösteriyor.

49Engel,BoğdaATarihi,s.140.

50Kezalik,s.141;Dölogos,Kramerenazaran.

51Dölogos,a.g.e-,16,s.2.

52Engel,a.g.e.,a.142.

53Engel,MacaristanTârihi,3,s348.

54Bratutu’da,Sa’dü‘d-din,2,303;Solak-zâde,varak:61.

55Kezalik.

56Dölogos,a.g.e.,s,9.

57Solak-zâde.

58Dölogos,a.g.e.,15,10.

59Bonfimus,4.1,544.

60Bonfinius,İskenderBeğ‘inMacarlar’inelinedüştüğünüvekatiedildiğinisarahatensöylediğihalde,İskenderBeğikisenesonratşkodranın2.muhasarasındasancakbeğiolaraktekrarzuhureder.

61Bonfinius,4,6,fi.S82.

62Bonfinius:«Haecquinqueferemensibusantenuptiasgesta.»

63Bonfinius,s.582:«PostquamenimtrimsSenderoviamcastris,quaecir-cumvenerat,obsedit.»

64Kezalik,s.583:«Quinetvulgobestiarum,moreutrumquesexumineunt,abutunturque.>

65Kezalilc,s.584:«Ubiquejacentiacaesorumcorporanondumcontabefacta.»

66Solak-zâdeveBratoti’deSa’dü‘d-dîn.BubâbdaOsmanlımüverrihleriMacarmüverrihleriylemüttefiktirler.Solak-zâdeveSa’dü‘d-dîn’ingösterdikleritârihlerenazaranbuakın,Boğdanbozgunluğundanikibuçukaysonravukubulmuştur(26Temmuz).Lâkinşumüddet,muharebeninvukuutârihindendeğil,seferinhitâmındanhesabedilmelidir.Bratoti(«ahşab»demekolan)«Çubîn»kelimesinianlamadığından«KopenKalesi»diyetercümeetmiştir.

67YulyusSezar:İstiryaDufc&hgıninTârih-tSiyâsiveMethebisi,6,s.230;VeRerabrand’ınIstlryaV€fcayüıâm««i’nenazaran;Mejlsr,KarintiyaVe-feaylnâmesi,Valvasur,KarnİyotoVekayinânAesi.

68Valvasıur,4,fi.376.

69Sa/dU’d-dln,Solaltlzâde,va/ik:62,

70Buirâdemüellifinküttibhaneslndebulunanbirinşakitabının38.nu-marasındadır.

71Culahdest-gahlanolankârhâneyebirrubangirüp…»Sa’dü‘d-dîn,c.1,s.562.Hammer’İnfransızcasmda«cardeur»yazılmıştırki,«hallacıdemektir;lakindoğrusu«çulha»(tisserand)olacaktır.Mütercim.

72Solak-zâdeveSa’dü‘d-dîn,2,s.304.(Habcr-1Sahihderki:«Buhikâyeninİradıfâldesizgibi

görünüyorsadaçulhalarınkârhânederûnunagirenbirtilkiyiöldüremiyecekkadarkorkaklıklarınamukatflpadişahtarafındanresmvaz’ıylete’dîblerloasırdaşecaatinnekadargözedildİğinibildirir.»Sa’du’d-din’in«CulahbaşınabeşakçecerimebuyurulupTav-sanlusü-başisınamahsûlkaydolundu.»demesinegöre,bu“vergiumûmiolmayacaktır.Hammer’İnifâdesinemuhalifolarakbuvergionİkiçulhanınşahıslarınamünhasıridiysehaksızlıkazolmuşolur.Mütercim.)

73Heşislus,Millesius.

74Justinus,11,1,

75Sa/dU’d-dln,Solaltlzâde,va/ik:62,

76Melala.Ar%*d*nsVefcayin&medL

77NikeforGregoras,14,1;Zonaras.

78Kûdini:Kostantlnlyye’ninİbtidası;ApotBandorl,s.55ve82.

79Prokop.

80Kodinus,a.g.e.,s.56ve82.

81Teofanes,Sedrenus,Manases.

82SimanLegoft,LeonBardas.

83Zonaras.

84Tornfor’un«Kitabeler»isimlieserinemüracaat;2,s.176.

85NikeforGregoras,9,143;Nikefor,s.29,

86NikeforGregoras,14,5.

87Dukas.8,12;NikeforGregoras.

881Sinop,Kastamonu,Trabzon,Kırım’daKefe,Menküb(Mengüb);MidilliadasındaMidillişehri;Karaman’daKonya;Lârende,Aksaray;Yunan’daAtina,Arkadia,Bosna’daBubudiska.

89înebahtı.(Mütercim).

90Lojiye,VenedikTârihi,c.7,1,27,s.354.Daro,VenedikTârihi,2,s.176.Sismondi,11,37,SabellikoveNaviciero’yanazaran.Navicierobuşehrinmuhasarasınıbihakkın1477’degösterir.

Sabelliko’nunsandığıgibi1475’deolamazdı;ziraoseneSultânMehmedKırım’adonanmagöndermesindenevvelbirmütârekemüsâadesindebulunduğugibiîşkodramuhasarasınınertesisenesiRumelibeğlerbeğiSüleyman’ınBoğdan’agittiğigörülür.

91

Sabelliko,Ç‘ppfko.

92Sismondl,11,s.139.Sabelttko’yanazaran,3,10,s.228.Sismondi’niııAvrupalımüverrihlerce«Marbek»denilenzâtınsadrâzamGedikAhmedPasaolduğunusöylemesiyanlıştır.Osmanlımüverrihlerininyazdıklarıveçhile,bu,Turhan(Turahan)‘moğluÖmerBeg’dlr.

93Slsmondi,s.141.SabellÜco’yaatfen,a.g.e.,varak:324.

94Sandl,VenedikTârth-iMedenisi,8,fasıl:9;Daru,2,477.

95Daru,2.s.477.

96Takvîmü‘t-Tevârih.AbdürrezzakMetâli’ü‘s-Sa’deynnâmındabirbüyükTatartârihimüellifidir,tbnüŞahneRavzatü‘1-Me-nâzırfîilmü‘l-Evâilve‘1-Evâhiradlıeserindesahibidir.Bueser,gayetmu’teberolarakŞarkKütüphanesisahibiHerboloondanpekçokiktibasetmiştir.

97Cenabl.

98SismondiveLojiyederlerki:MatyasKorvinusSultânMeh-med’inelegeçirdiğimemleketlerinterkinitasdiketmişti.Lojiye,s.310;PâdişâhileMatyasarasındaakdedilmişolanbirahidnâmedenbahsederki,Ferdinanddahîbunaidhâlolunmuştur.LâkinMacaristanTârihi’ndeburivayetitasdikedecekbirsözetesadüfolunmuyor.

99Lojiye,7,27.Kitap,s,243.

100Lojiye8,27,s.319ve327.BumüverrihMalipyeri’yi(s.319)İstanbul’aiadeettiğihâldebirazsonra(s.328)Sofya’danilerigitmediğinibeyânetmesiyletenakuzadüşmüşolur.Buikirivayettenikincisidoğrugörünüyor.Çünkü,VenedikSenato*-sununPâdişâhilemüzâkereetmeğekararvermesi3Mayıs’-daidi,vePâdişâh15Mayıs’daSofya’dabulunuyordu.

101İran’dapostamuvakkıflannaÜsküdardenilir,Yunanlılarbukelimeyitahrifetmişlerdir.

102Büyükİskender’enisbetederler,nasılkiilerideizâJıolunacaktır.Mütercim.

«Üsküdar»,«Isgûdâr»,«Eskidâr»şekillerindeolmaküzereüçtürlüokunabilirsede,meşhuru«Üsküdâr»dır.

Kâf-ifârisîile,yânitsgüdârolursa,menzil-hâne’yederler,menzilatınadahîderler,vehermerhaledebirbirineeldeneleulaştırılmasısür’atiicâbet-tirenpâdişâhhükümlerivesâirmektuplarıulaştırmakiçinvaz’vetâyinolunanpiyadelereveulaklaradahîderler.Veulaklarınmektupkoyduklarıkeseye,haritayadahîdenir.Türkçedençö-rezin(çevrezen)tâbirederler.(Burhân-iKaati’,Bulakbasımı,1268).

Harita,içinekâğıdkonulacakzarftır.Çevrezen,bununharitamânasındatercümesiolmalıdır.

103Titliyev,44,fasıl:31.

104TitlİyeVinKluzıüa,Pelin’lnDrllusadınıverdiklerinehir,HacıKalfa’mnRûm-Ul’slnemüracaat.

105HacıKalfa’nınRûm-Ui’si.

106Solak-zâde,varak:62;Sa’dü’d-dln,2,s.336;HacıKaUa’ninRûm-Üt’sl,s.133ve137.

107Florus,2,a.13.,

108EskiRomalılar’damahkeme-iâliyereisivevilâyetvalisi.Mütercim.

109Titliyev,44,fasıl:31ve32.

110HacıKalfa’nınRûm-iUsi,s.145.

111müessirtopşevkidekaabilolamadığından,Fâtih’ekarşıuzunmüddetmukavemetibundannes’etetmiştir.(Mütercim)

112Barletius,deScodreîısiespugmatione,2,s.399.(BufıkranınHıristiyanlıktaassubuileyazıldığıunutulmamalıdır.Akcehisarlüarpekfakiradamlarolduklarından,onlardanfidye-inecatdaalamazdı.Mütercim)

113Kroya,Arnavudca«Çeşme»demektir.Mütercim.

114YazdığımızveçhileAkçe-Hisar’dır.Mütercim.

115MarinusBarletius(deScodrensiexpugnatione).OsmanlıveTürkmüverrihleriAkça-Hisar’ıntşkodra’danazevvelelegeçirildiğiniifâdeetmelerinenazaran,(Sa’dü‘d-dînveSolak-zâ-de)HacıKalfa’nınRûm-ilİ

00coğrafyasındaveTakvîmü‘t-Tevâ-rîh’daAkça-HisarveÜbasan’mikisibirvakitteinşâolunduğuhakkındakiLDifâdesini«îlbasan’ınAkçaHisar’akarşıinşâsı»suretindeanlamalıdır.(FilhakikaTakvîmü‘t-Tevârîh871’de*Binâ-ikal’a-iAkhisarveÜbasanba’dez

kahr-ıerbâb-ituğyan’diyorsada,tşkodra’nınteslimi883’devâkîveAkça-Hisar’ınzabtıazönceolmasıyle,Hammer’indediğigibite’vîlemuh-tacdır.Mütercim).

116Pelin’inDrilus,Titliyev’inKluzıdatesmiyeeylediğinehir.

117MarlniBarletti,deScodrensİespugrnatione,2.kitap;Sansovino:«Ista-rtauniversaledeliOrfgineguerre^etImperiodeTurchiI.

118Barletlus,a.g.e.

119Barletius’unokadardarbirzamandarahibesöylettiğinutuk,Franzes’inİstanbulmuhasarasındamuhataralıbirvakitteîrâdettiğinutuktanmevsukdeğildir.EğercesurArnavudrahibi,hemşehrilerinincesaretinitahrikiçinuzunnutuklariradınalüzumgörmüşise,onlarıntabîatiniiyianlayamamışdemekolur.Barletius’unbunutkuîrâdettirmektenmaksadı,Osman-lüar’ıneldeettiklerimemleketlerileaskervekumandanlarıhakkındakima’lûmâtınıgöstermektir.Şusonnokta-inazari’ti-bâriylebirfıkrasınıalalımvemümkünolduğukadarîzâhedelim:«VeniatigiturMeumethusille,quemtotettantages-sisseferunt,cumSpaolanissuis,Charassariis,Angurriis,Pol-luis,Cotagiis,Menteliis,Sarchanis,Aidinis,Caraciüs,Pigüs,

1207oı27Temmuz1478:26Rebi’ül-âhir883.

121Barletius,a.g.e.,2,s.420,432AndreaNavaelero,s.1155,Sismondi,s.148.

122BarletiusİskenderveSezar’dan.dahîbahsettirir.Sansovino,Barletius’unSultânMehmedileMoneta’yaisnâdeylediğinutuklarıgeçmeyimünâsipgörerektercümeninikincikısmınıkı-saltmıştır.

123Vezîr-iâzamlıkmakamındanazlilehabsedilmişvehâlâmah-busbulunmuşolanGedikAhmeddeğil.VenedikmüverrihleriveonlardannaklenKnol(Knolles)veSismondiEvranos-oğluAhmedileGedikAhmed’ikarıştırırlar.Sismondi(11,s.146)SüleymanPaşa’yıRumeliBeğlerbeğigöstermeklediğerbirhatâyapar.Barletius’unsarîhifâdesinenazaranbume’-mûriyetDâvudPaşauhdesindeidi;zâtenOsmanlımüverrihleriSüleyman’ınovakithapistebulunduğunusöylüyorlar.

124Barletius;AhmedBeğ‘eîrâdettirdiğinutuktacoğrafyabilgisiniortayakoymayabirvesiledahabularakSultânMehmed’infethettiğionikihükümetileikiyüzşehritantanalıbirsurettesayar.Buonikinükûmetşunlardır:1-Pont(Pontus);2-Bitini(Bitinya);3-Kapadokya,4-Paflagonya,5-Kilik-ya;6-Pamfili;7-Lisi;8-Kari;9-Lidya;10-Firjia;11-Nikodemi;12-NişeveBursa.Onuncuyakadarsayılanmahallerbirerhükümetolmayıp’CjıApediaeserindeaçıkça.gösterilenAsya’nıneskitaksimatıicâbıncabirervilâyetolmasıylaberaber,Fâtihtarafındanfetholunmuşolmaküzerekabuledilebilirsede,sonikiülkedebildirilenüçşehirFâtih’tençokzamanevvelele/geçirilmiştir.MüteakibensaydığışehirleriçindeKaramanbeğlerininikametgâhıolmaküzereSkan-delorom’unyenidenyazıldığıgörülüyor.BununKonyaolmasımuhtemelgibigörünüyor,husûsiyleİkoniom’danayrıcabahsetmemiştir.AncakKıbrısfethinedâirVenedikelçisininraporlarındananlaşılıyorkiSkandelorumdenizkenarındaidi,çünkübuşehrinlimanındangemilerebindirilmişaskerdenbahsolunuyor

(İskenderun?).

125Barletlus,a.g.e.,3,nihayette.

ÎşkodrafethinedâirolanbutafsilâtıHaramerecnebimüverrihlerindenalmıştır.Bizimkilerintelhisişudur:«GedikAhmedFaşaArnavudtsken-derdyye’iteshirineme’mûrolduğuhaldei’tizâreylediğindenvezâret-iuz-mâdanazıveBoğaz-kesenkarasındahabsedilerek883’dePâdişâhbizzatazimeteyledi.EvranosoğluAhmedveTurhân-oğluÖmerbeğleryollan,köprülerita’mîretmek,lâzımgelenyerlerdeyenidenköprülerkurmaküzereöndengönderilmişidiler.Ksnâ-yırâhdaAkce-Hlsaristlmâneyledi.îşkodra’nınbirtarafındanDrincereyanider.ÜçtarafıLeş,Dragos(Drigos),Gölbaşıkal’alariylemahfuzdur.Leş,DrlnveBuyananehirlerininmansabında;Dragosbirtepeninüzerinde;GölbaşıgölünağzındadırMevkeb-ihümâyûntskodra’yavâsılolunca,Drlnkemâl-ituğyanhâl’ndeolduğundanüzerineköprükuruldu.Bundansonraşehirmuhasaraedildi.Vepekçokbakir(?)getirilerek,kaleyehâk’myerlerde«ejder-peyker»toplardöküldü;fakathisaralınamadı.RumeliBeğlerbeğiDâvudPaşa,GölbaşıkarasınıteshireylediktensonraAnadoluBeğlerbeğiSüleymanPaşaileblrlikdeDragos(Dargus,DrigusVuvemuaahharanLeş’laldılar.LeştilergemiilenehirdenkaçarkenOsmanlılarnehreatılarakonlarıesirettiler.İşkodra’nınkarşısındabirkal’aİnşâvemuhafazasınaEvranos-oğluAhmedBeğme’mûred’lerek,orduİstanbul’aavdetettiveSüleymanPaşaazlflemansıbıKöygü(Kökl)MehraedPaşa’yaverildi.AltıaysonraIşkodralılarmalveıyâllertnetaarruzedilmemekşartıyleteslimteklifindeolduklarıma’rûzolarak,busuretkabuledildi.İşkod-ralılarhisarıbosaldupbeşVenedikgemisiilegitdiler.»Tâcüt-Teyârth,

Haber-isahih.(Mütercim)

126Borifîıüus,1,4,s.554ve582;Sismondİ’daDİariumParmense’yedahimüracaat,11,s.150.

127SabeUiko,3,kitap:10,varak:226;Halkondilas’inlahikasında,s.320,Balebasımı.

128SabeUÜrobunuKarulusPorteBraçiustesmiyeeder.

129Sabelliko:IntraMedeaemontemetCremonem.

130Halkondilas’daSaUelllko,Balebasımı,s.340.

131Mejiser,Osmanlıordusununtakipettiğiyoluvekonakladığımahalleritamâmiyletarifeder.Bonfin’us,kitap:4,s.613,otuzbinkişieder.Me-VtenseVekayin&m«si1478/882;Katona’daDölogos,12,s.165.

132BuhikâyeBarletius’unİskenderBeğinHayatveEfâlieserinde8.kitabınsorumdadır.Ancakomüellifhernekadarmev-sûkiyetinite’mînediyorsada,İskenderBeğ‘inSultânMeh-med’ekılıcınıgöndermişvePâdişâh’ındakılıcıkullananelingönderilmediğiniteessüfsadedindesöylemişolduğunadâirSpandojino’nunyazdığırivayettendahaziyâdeşâyân-ivüsûkdeğildir.HattâİmparatorlukMüzesi’ndeİskenderBeğ‘inolmaküzeregönderilenkılıcın,hakîkatenİskendereâidolduğunuzannetmekkolaydeğildir.MiralayViyalaSommier«Karadağ‘aTârihîveSiyâsîSeyâhat»indebaşkabirefsâneyazar:GüyaSultânMehmedİskenderBeğ‘inmezarınıaçtırmışda,titreyerekvesaranpgözü

yaşladolarakçekilmiş.MiralayViya-la’nınbufecîtafsilâtıneredenaldığınıbilemem;Barletiusbunadâirbirsözsöylemiyor.ZâtenAlessiobizzatPâdişâhtarafındanalınmayıpRumelipaşasıtarafındanzaptedilmişveyakılmıştır.

133HacıKalfa’nınRûm-îlî‘si,s136.(Hoca’yanazaranOsmanlılartskodra’yıArnavudİskenderBeğ‘edeğil,MakedonyalıBüyükİskender’enisbetediyorlardı:cîskenderiyyeRûm-ilivilâyetinincânib-igarbisindebirkûh-bü-lendüzereyapılmışIskender-iZülkarneyn’emensûbbirhısn-ıhasîndür.»Sa*dü‘d-dln,c.1,563.«ZÜlfcarneyn»tâbiriyanlıştır.Mütercim).

134Lojiye,7,kitap:27,347.Daro,2,s.478.Sismondİ,10,s.154.Spandojino,s.60.Sabelliko,sefiriBenediktusTrevizanustesmiyeeder.

135AndreaNavaciyero,VenedikTarihi,s.1159-1160.K&ntemlr,3.1,bâb:32.Gallimakus:Venedft’lnOsmanlIlaraKar9ıSeferleri(Sefirleri?),s.419.Stsmondİ,11,s.155.Lojiye,VenedtkTarihi,7,27.s.348.

136Sismondi,11,s.157.ArnavudlukseferiniveIşkodrafethiniyazanOsmanlımüverrihlerindenşunlarızikretmelidir:1-Neşrî,varak:234;2-İdrîs,varak:165-168;İdrîsRumelibeğ-lerbeğiSüleymanvevezîr-iâzamGedikAhmedPaşa’lannnazar-ışahanedenveme’nıûriyetlerindennasıldüşmüşolduklarınıtafsileder.AncakSüleyman’aDâvudPaşadeğil,Gü-yegü(Güveyi)MehmedPaşa’nınhalefolduğunuveIşkodramuhasarasını,kumandanolarakEvranosoğluAhmed’inidareettiğiniyazar.BuAhmedBeğ,Avrupamüverrihlerininbâ-zanvezîr-iâzamGedikAhmedPaşaile(MatyâhuAAmat-beg),vebâzanTurhan-oğluÖmerBeğ(Marbeg)ilekarıştırdıklarızâttır.3-Bratoti’deSa’dü‘d-dîn,2,s.305;4-Alî,II.Mehmedsaltanatından19.fasıl;5-Solak-zâde,varak:62;6-RavMtül-Ebrâr;7-HacıKalfa,Takvîmü‘t-Tevârih,883/1478,8-Hezârfenn;9-KüçükNişancı,10-Lûtfî,varak32;1-Nuhbetü‘t-Tevârîh,varak101;12-HacıKalfa’-nınRûm-ili’si,s.36.

137BusefirVenedikmüverrihlerininveonlardannaklenLojiye’-nin(c.7,s.357)yazdığıgibibirpaşaolmadığındaşüpheyoktur.ÇünküOnbeşinciasrınbaşlarınakadarOsmanlıDevletinintebligatınıulaştırmakiçinancakçavuşvemüteferrikalarme’murolurlardı.HattâonveyirmisenesonraPâdişâhlarVenedik’eSipahilervetercümanlargöndermekleiktifaetmişlerdir.

138VenediklilerinTürkleriİtalya’yagetirmekveTürklerleittifaketmekiçinvâkiolanmesâisindenileridesırasıgeldikçebahsedeceğiz.Enek’inkroniğindedercedilenbirfıkrayanazaranVenedikliler1475senesindeni’tibâren,yâniSultânMeh-med’leaktedilmişolanbirmütârekeesnasındaPâdişâh’ınMacaristan’ayaptığıseferdemühimmattedâriketmişlerdir.Mat-yasKorvinusSabac’ıaldıktansonra,VenedikCumhûriyeti*-ninmühürleriylemühürlenmişveoklarladoluikifıçıbulmuş.Ancakbununsıhhatiteslimolunsada,tacirlerinişiolmaklâzımgelir.Engel’inMacaristanTârihi’nde,c.6,s.845,Vene-dik’inyirmidörtelçisiveOsmanlıelçisitarafındanyapılanhasarvemünasebetsizharekâtveşâirehakkındasöylediğişeyleresastanâridir.

BütünİtalyanmüverrihleriarasındayalnızDiariumpatmensemüellifibuittifakahidnamestndenbahseder.Lojiye’yemüracaat,7,s.359.

139Hammerbunuhangimüverrihtenaldığınısöylemiyorsada,asnnmuk-tezâsıolmaküzerehermilletintârihlerindebutürlütâbirlervardır.Mütercim.

140Hammer,(BaronJosephVonHammerPurgstall)BüyükOsmanlıTarihi,ÜçdalNeşriyat:2/127-153

ONYEDİNCİKİTAP

II.MEHMED’İNFETİHLERİ

TürkakınveyangıncılarınıntahrîbedicidalgalarınaVenedikmuahedesiyleKriyolcihetindenbirsedçekilmişolduğundan,bunlaryine1479/884senesindeşiddetlerinibirkatdahaartırarakMacaristan’adoğruyürüdüler.TeşrinievvelbaşlarındakırkbinkişidenmürekkepbîrTürkordusu,1onikipaşanınkumandasındaolduğuhalde,Transilvanya’yıis-tîlâetti,2İkiMihâl-oğluAlîveİskenderileikiEvranos-zâdeHasanveİsaBeğlerveMalkoç-oğluBalıBeğ,bukumandanlardanidi.LâkinMacaristaniçinbahtiyarlığımûcibahvâldenolmaküzerebureislerarasındaazvakitiçindeittihadsızhkçıkarak,orduyuzayıfbıraktı.3TransîlvanyaVoyvodasıEtienneBator-ganimetmallarınıhamilenKı-zıl-kulederbendindendönmeğehazırlanan-Türkordusununric’atyolunukesmekiçinbütünaskeriniale’l-aceleSasvarus’da(Brosk)topladı.KralMatyasKorvinus’unBohemyaveLehistanmuharebelerindemu-zafferiyetleriyletemeyyüzetmişolanTamışvarkontunuimdadaçağırdı.13Teşrinievvel1479’daKarlsburg*danyirmibeşbinadımmesafedekâinGenkermejeovasındaikiordumuharebeyebaşladı.Bator,Saksonlarısolcenaha,Çekelyenler*isağcenahakoydu.OnlarınarkasındaEflâklılar,ensonsafdadahîMacarihtiyataskeribulunuyordu.MerkezdebulunanağırsüvarilerleTransilvanyaPiskoposuVladislasDökerebmaiyyetindekiaskerinkumandasınıbizzatvoyvodaaldı.Muharebedenevvelicraettirdiğibirdînîâyîndebütünaskerhazırbulunarak,âmirlerininemriolmaksızınmevkileriniterketmiyeceklerineyemînettiler.Hıristiyanlarınsolcenahıevvelâmağlûpoldu;üçbinSaksonkendileriniMuruznehrineatarak,büsbütünmahvolmaktanbusuretlekurtuldular.Bununüzerinesağcenahric’atebaşladı.LâkinBator,firarilerinönüneatılarak,onlarıyinedüşmankarşısına

getirdi;Bator’unaltındaikiattelefolarak,kendisidealdığıaltıyaradankankaybettiğiveaskerinintekrarmevkiiniterkede-ceğisıradaydıkiTamışvarKontuKiniş(veya:Keynis)‘ingetirdiği4yardımcıaskerlertamvaktindeolmaküzereyetişti;Kontşiddetleharbmeydanınaatıldı.Kiniş,yaralılarınhırıltıveiniltileri,şiddetliolanmuharebeningürültüleriarasında,gökgürlemesinebenzerbirsesile«NeredesinBator?»diyehaykırdı.Bator,ölümderecesindeolduğuhaldebunidaüzerinekuvvetinisondefaolaraktopladıveaskeriniharbeteşcîetti.Bundansonraharbintâli’ideğişerekTürklertamamenmünhezimoldular.Aralarındanotuzbinkişiharbmeydanındakaldı.5Maatteessüf,gâliblermuzafferiyetlerini

vahşîcemezâlimlerlelekelediler.Hunyad,MezîdBeğ‘ekarşımuzafferiyetindensonrayemekyerkenesirlerikarşısınagetirerekbaltalanmasınıemrettiğigibi,Kinişdemağlûplarınce-sedleriüzerinesofrasınıkurdurarak6-bugibibirtasavvurdabulunduğuîslâmHâlifeleritârihindegörülen-EbûAbdullahes-Seffâh’abenzedi.Şarab,ölülerinkanınakarıştı;gâlibler-insanetiyiyenvahşîlergibi-mevtalarınüzerinderaksettüerveonlarıayaklarıyleçiğnediler.Kiniş,kendisidemevtalardanbirinidişleriyleısırdıvebunuöylecetutarakharbraksınıicraetti.7ErtesigünKiniş,düşmancesedleriniehramşeklindeyığdırarakvebuharbdetelefolanEtienneBatorilesekizbinMacar’ıncenazelerinesontâzîmvazifesiniifâettirdi.Bunlarınkabirleriüzerineinşâedilenmâbed-MortenMezarlığınınîsviçreliler’eihtarıgibi-bugünMacarlar’aecdâdlarınınkahramanlıklarınıhatırlatmaktadır,şukadarki,İsviçrelilerbabalarınınböylebirziyafetlerindendolayıhicabadüçârdeğildirler.

LâkinTürkler,muvaffakıyetsizliklerindendahaziyâdecesaretalıyorlardı.Genkermejemağlûbiyetindenbirsenesonra,Akıncılar,Karniyola,Karintiyaveîstirya’dayinetecâvüzebaşladılar.1480Temmuz’unun29’-unda,Karniyola’daSirginçveLügoş(veyaLüküş)8civarınıyağmaettiler;

Ağustos’unbeşindeSavanehrinidördüncüdefaolmaküzeregeçerekbütünKarintiyaiçerisinedehşetverdiler.RambergmuhafızıJorjDöŞomburgRanyakınındaatlıköylülerdenkalabalıkbiraskertoplayarak,bununlakendisüvariaskerinitakviyeetti.Geceleyinokadartrampeteveboruçaldırdıki,Türklerbunlarıhakîkîmiktarlarındanpekçokzannederekçekildiler.9KarniyolaveKarintiya’dansonra,altıncıdefaolarakyineîstirya’yıistilâettilerveburayaikitaraftanbirdengirdiler.10BirfırkaKarniyolatarafındandâhilolarakAşağıIstirya’daMurnehriboyuncaGraç‘akadarbütünmemleketitahrîbetti.DiğerbirfırkadaKarintiyatarafındangelerekYukarıIstirya’daahâlîdenpekçoklarınıesîrettilerki,bunlarınarasındabeşyüzderâhibbulunuyordu.Se-kaoBaş-kilisesiyleşâirdahabirçokkiliseleryağmavetahrîbedildi.11Akıncılar,Türkiyeilekuzeytarafındanhem-hudûdolanmemleketleribusuretletahrîbetmekteiken,Mehmed,AzakDenizisahilindeMutakalesininfethinidonanmasına,Ermenistan’daBayburdveErzincanyakınındaTorulyâhudTirol12kalesininfethinideoğluBâyezîd’eemretti.MehmedileUzunHasanarasındakisonmuharebede,bukaleninhâkimiUzunHasantarafınıtutmuşidi.13SultânMehmed,takribenyineosenezarfındaMidilliadasındayenibirkaleinşâettirdi.Yineosenezarfındadırki,birOsmanlıhükümdarının,idâriişlerincüz’iyyâtı-nabirnazaratfettiğigörüldü:Padişahın-YunanlılarzamanındaLim-ni’ninpekziyâdeşöhretineyolaçmışolan-tıyn-ımahtumun(mürekkepboyasının)özelliklerinitedkikiçin,buadayatabîblergöndermesi,Fâtih’in

zaptettiği

yerlerdenkendindenevvelkisahiplerindendahaçokistifâdeetmesinibildiğiniisbâteder.14

OsmanlıDevleti’ninkuruluşundanberiOsmanlıpâdişâhlarıMısırSultânlarıilefasılalı,fakatdostânemünâsebetlerdebulunmuşlardı.1480/884senesindeni’tibâren,buikidevletarasındaovaktekadargeçerliolaniyiniyetiihlâledecekikisebebortayaçıktı.SultânMehmed,MekkeyoluüzerindehacılariçinyapılmışolanbendlerleçeşmelerikendihesabınatamirettirmeyiMısırSultânıHoşkadem’eteklifetmişti.MısırSultânınınkibiribuhayırmüesseselerininidaresiniterketmesinemâniolduğundan,Mehmed’inteklifinireddederekmukabeleetti.BudaSultânMehmed’invesvesecigururunuyaraladı.Lâkinikidevletarasındamünâsebetlerinkesilmesinigerektirecekdahaağırbaşkabirsebepzuhuretti.Buda,SultânHoşkadem’inhalefiKayıtbay(Kaytbay)’ınDülkadirBeğlerininişlerineşiddetlemüdâheleetmesiydi.TürkmenZeynü‘d-dînKaracaDülkadirbugünMar’aşsancağınıteşkiledeneskiKapadokyakıt’-asında-târihiAvrupacaşimdiyekadarbilinmeyen15vefakatOsmaniiPâdişâhlarınınizdivaçlarımünâsebetiyleeserimizdezikredilmişolan-birhanedante’sîsetmesindenberitakribenbirasırgeçmişti.SultânII.Mehmed-biraderiMûsâilemuharebelerindekayınbiraderindenbüyükhizmetgörenceddiI.Mehmedgibi-DülkadirHânedânı‘ndanbirkızileevlenmişti.DülkadirHânedâm’mnOsmanlıPadişahlarıilesih-riyyetindenvebundanziyâdeDülkariyyetârihinin-bizimşimdimeşgulolduğumuzzamandanitibaren-otuzbeşsenezarfındaOsmanlıDevletitârihiylemünâsebetibulunmasındandolayı,buhanedanınbaşlangıcıhakkındaburadahulasatenmalûmatvermemizicâpeder:

TürkmenZeynü‘d-dînDülkadirKaracaMar’aş(Maraş),16ElbistanyâhudElbüstân17şehirlerinifethederek780/1379senesindesülâleninesâsımvaz’etmişidi.18OnunoğluHalîlHarput,Behisni,19Malatyaşehirlerinizaptederekhâkimiyetinigenişletti.HalîlBeğMısırordularıylemuzafferbirşekildeharbettiktensonra788/1387senesindekenditebeasınmeliylekatledildi.Halil’inhalefivebiraderiSuliBeğ,kızlarındanbiriniSivasBeğiGazîBurhanü‘d-dîn’e,diğerinideSultânBâ-yezîd’inenküçükoğluMehmedGüreşçi’yetezvîcederek,komşusubulunanhükümetlerindostluğunute’mînetmişti.SüliBeğ,HamaBeği’nimağlûpederek,onuntoprağınıdakendîhükümetineilhaketti.Lâkinonuidamettiktensonrakendiside-MısırSultânıBerkok’unparailesevkettiği-birmüslümanınhançeriylemaktuloldu(800/1398).SüliBeğ’-invefatıtârihi,I.BâyezîdordularınınbaşkumandanıTimurtaş’ınbuhavalidekifetihlerizamanınatesadüfeder.TimurtaşotârihteKengırıyâhudKangırı(bugünküÇankırı;eskiPaflagonyahükümdarlarınınmakar-rı),Divriği(kadîmNikopolis)ile

Darende’yizaptettiktensonra-Dül-kadiriyyehükümetininarazîsindenolan-Behisni,Maraş,Malatyaşehirlerinialmıştı.20SüliBeğ*inhalefiolanyeğeniNâsirü‘d-dînMehmedkırkyaşındatahtaçıkarak,kürksenehükümdarlıketmiştir.BuhükümdarMısırSultambulunanMeÜkü‘l-Müeyyedilebirmüddetmuharebeettiktensonra,onunlatedafüivetecâvüzîbirmuahedeakdetti.VeSul-tân’ınyardımıyle822(1420)*deKaramanBeğiMehmed’imağlûpederek,zincirevurulmuşbirhaldeKaahire’yegönderdi.Nâsırü‘d-

dîn840/1437’deMalatyaVâlîsivâsıtasiyleKaramanBeğiîbrâhîm’ekarşıBâb-ıHümâ-yûn’danyardımtalepetti.OzamantahtaoturanII.MuradAmasyaaskerinigönderdiğinden,Nâsirü‘d-dînonlarınmuâvenetiyleİbrahim’denKayseriyyearazîsinialdı.Nâsirü‘d-dîn,vefatındanüçseneevvelMısır’aseyahatederek,SultânÇakmaktarafındanbüyükbirta’zîmâtlakabuledildi.21OğluSüleymanBeğ846/1443’depederinehalefoldu;SüleymanBeğhemgüzelkadınlara,hemdegüzelyemekleremeclûbidi.II.Murad’ıngöndermişolduğusefarethey’etiSüleymanBeğ‘inbeşkızınıgörerek,bunlardanprensesSitti’yi22intihâbetti.BuhanımII.Meh-medileevlendirildi.SüleymanBeğonikisenesükûniçindesaltanattansonra858/1454’devefatetti.Arslan,Şehsuvar,Şahbudak,Alâü‘d-devlenâmındadörtoğlu,hepsibirbirinimüteakibentahtaçıktılar.23EvvelâArslansaltanatetti.Pederigibionikisenetahttakaldıktansonracamidenamazkılarken24-biraderiŞahbudak’ınricasıüzerineMısırSultanıHoşkadem’ingönderdiği-birKarmatîtarafındankatiedildi.ŞahbudakyâhudBudakBeğ,HoşkademtarafındanDülkadiriyyehükümdarlığınanasbedildi(870/1466).LâkinmemleketinbeğlerikardeşkatlindennefretettiklerindenBudakBeğ‘inyerinebiraderiŞehsuvar’ınbaşagetirilmesiniSultânII.Mehmed’denistediler.Mehmed,birfermangöndererekŞehsuvar*ıresmenDülkadirveBozokluaşiretlerininreisiolaraktanıdı.25Budak,biraderitarafındantahttanindirilinceMısır’agiderekÇerkeşMemlûklarıSultânıKaytbay’danyardımaldı(872/1468).MısıraskeriyleDülkadiriyyeaskeribirkaçdefamuharebeettiklerihaldekat’îbirneticehâsılolamadığındanKaytbay,II.Mehmed’ekıymetlihediyelerlebirsefaretgönderdiveŞehsuvar’ıhimayededevametmemesiniricaetti.Kendisidüşmanındanintikamalmakiçinserbestbırakıldığıtakdirde,Şehsuvar’ınmemleketleriniOsmanlılaraterketmeyiteklifediyordu.26Mehmed,buteklifireddetmiyereksefarete,Şehsuvarnasihatlerinidinlemediğitakdirdeonukenditâli’inebırakacağını

beyânetti.Kaytbay,bucevapüzerinekuvvetbularak,bunuDülkadirBeğlerineihbarile,onlarıhükümdarlarındanayrılmağateşviketti.Mısırordusuyenidenharbebaşladı;Şehsuvarmaiyyetikendisini

terkettiğindenSa-mantenkalesineilticayamecburoldu.27ŞehsuvarMısırordusukumandanınınvaadlerinealdanarak,kaledençıktı;kumandanonuKaahi-re’yegöndererek,Sultân’memriylezincirevurulmuşolduğuhaldeSü-veyleKapısı(Bâbü‘z-Züveyle)ndaasıldı.28KaytbaysözündedurupdaDülkadirtoprağınıFâtih’evermişolsaydı,Pâdişâhihtimâlkikayınbiraderininidamındanpekmüteessirolmayacaktı.SultânKaytbayaksinehareketleŞahbudak’ıyineDülkadirtahtınaoturttu.II.MehmedovakitAvrupa’dapekmeşgulolduğundanintikamınımecburiolarakte’hiretti.Budak29ondansonraonsenesaltanattabulunmuşken,Pâdişâhbirdenbire-zikrigeçendörtbiraderindördüncüsüolan-Alâü‘d-dev-letarafınıtuttu.Alâü‘d-devlebirOsmanlıordusununyardımıyleBudak’ımemleketindençıkardığından,odatekrarMısır’ailticayamecburoldu(885/1481).Alâu’d-devle’denII.BâyezîdveI.Selîmzamanlarındatekrarbahsedilecektir.30

Budakaleyhindekisefer,Mehmed’inAsya’dakimuharebelerinesonverdi.SultânMehmedsaltanatınınsonzamanlanAvrupa’nınyeniteşebbüsleriveİtalyavak’alanilegeçti.Pâdişah’mnazar-ıdikkatiyalnızmüttefikleriolanVenedikveNapoli31tarafınadeğil,FloransaDukasıLo-rençoDöMediçi(LorenDöMediçi)ileSanta-Mavra,Zanta,KefalonyaHâkimiLeonardotarafınadahîteveccühetmişti.Mediçileraleyhindekimeşhurfesâddan

sonra,fesâderbabındanBandinoKostantiniyye’yeilticaetmişti;lâkinSultânII.Mehmed’in-kendisigibiilimvesan’atıhimayeeden-Lorenço’yahürmetİmahsûsasıolduğundan,Lorenço’nunbiraderiJulien’inkaatilîolanbuşahısFloransaDükası‘nateslimedildi.LorençoPâdişah’abirsefarethey’etigöndererekCumhurnâmınateşekkürleriniarzetti.32LorençotarafındanKostantiniyyeantikbinalarınınresminiyapmağame’mûredilmişolanFloransalıressamBellinoPadişahınLorençohakkındakilutufkârhisleriningelişmesinegayretetmişolmasımuhtemeldir.

Sayfa179

SultânMehmed’in,EgeadalanhâkimibulunanLeonardohakkındaiseoyoldabirteveccühüyoktu.Leonardo,evvelâSırbistanDespotu(Kralı)Lazar’mkızıMeliza’yıtezevvücetmişiken,prensesinvefatındansonraNapoliKralıII.Ferdinand’ınakrabasındanbirkızalmıştı;lâkin-ovakitFerdinandileharbhâlindebulunan-VenedikhükümetininveBâb-ıHümâyûn’unbuhusushakkındamüsâadesinialmamışolduğundan,PâdişâhileCumhurarasındaakdedilenmuâhedenâmeyeLeonardodâhiledilmemişti.BununlaberaberLeonardoBâb-ıÂlî‘yeverdiğisenelikvergidenmâada,Yanya’nınherikisancakbeğine-«harcırah»nâmıyle-beşyüzdukaaltınıhediyevermeğemecburdu.33Leonardo’nunakrab>=t;jlan

biri«paşalık»payesinden«sancakbeğliği»neindirilerekYanyahükümetinetâyînedilmişolmasıyle,me’mûriyetmerkezinegitmekZan-taTt)..>igeçti.Leonardo,yenisancakbeğininnazar-ıiltifattansakıtolmuşolmamvekendisininakrabasındanbulunmasının,beşyüzdukayıvermemeğesebepolabileceğimtasavvurederek,YanyaBeğineakçeyerinemeyvegönderdi.SancakBeğibumuameledenpekdilgîrolarakalenîsurettebirintikamalmağaahdetti.Leonardo’nunVenedikilesonharbesnasındaelaltındandâimaVenedikdonanmasınayardımettiğiniveVenedikileDevletarasındaakdedilmişolanahidnâmedeLeonardodâhilbulunmadığından,kendisinicezalandırmakkolayolacağınıPâdişah’aarzetti.34Mehmed’inhırslıtabiatınauygundüşenmütalâalarte’sîrdenhâlîkalmazdı.Bundandolayıhemenyirmidokuzkadırgadanmürekkepbirdonanmatechîzederek-Hersek-zâde’ninistirhamıüzerinemahbesdençıkarılmışveyenideniltifatamazharolarakAvlonyapaşasınasbedilmişolan-sabıkvezîr-iâzamGedikAhmedPaşa’mnkumandasıaltınaverildi.35OsmanlıaskeriSanta-Mavrave

Zanta’yaçıktılarsada,Leonardoha-zîneleriylebirlikteNapoli’yekaçmışolduğundanonubulamadılar.36

GedikAhmedPaşadonanmasıEgeAdaları‘nınilerikarakollarıhükmündebulunanbuikiadayızaptettiktensonra,SultânMehmed-ovaktekadarhiçbirOsmanlı‘nınayakbasmamışolduğu-Napolisahillerinehücumetmekcür’etkârcatasavvurundabulundu.Vahşikavimlerinbuncatahribatındansonradahîhenüzpekçokganimetmallarınıümidimbesleyenİtalya’yı,bukadîmmelike-idünyâyıitaataltınaalmaktasavvuru,Yunanistan’ınmağrurfâtihineyakışırbirfikirdi.Müslümanlar’ın14-kuryasahillerindenilkzuhurlarından,Arablar’ınNapoliveCenovaseferlerinden,Avarlar’ınİtalyayarımadasıkuzeyindekitahribatından37beşyüzellisenegeçmiştiki,TürklerPuy(Polya)sahillerindegörün-düler.Mehmed’inbuazmineenziyâdeVenediksiyâsetisebepoldu:VenedikhükümetiovakitNapoliileharbhâlindebulunduğundan,KatolikFerdinand’ınordusunubaşkabirtaraftanmeşguletmeküzerePâ-dişah’ısefereteşviketmişti.VenedikbumaksatlasenatörSebastiyanoGariti’yisefaretleKostantiniyye’yegöndermişti.Sefir,PuyveKalabra’-nınbüyükşehirleriŞarkîmparatorluğu’naâitolarakYunanmuhacirleritarafındante’sîsedilmişolduğucihetle,YunanveBizansİmparatorluğufâtihininbuşehirlerikendimalıolaraktalebetmektehakkıolduğunaSultânMehmed’iiknaiçinmüşkilâtçekmedi.BununüzerineMeh-med,GedikAhmedPaşa’yadonanmasınıYukarıArnavudluksahilindeAvlonyalimanınagötürmesiniveoradanaskeralarakPuy.şehrineçıkartmayapmasınıemretti.Osmanlıdonanmasıyüzsefinedenmürekkepolduğuhalde1480senesiTemmuzunun28’îndeOtrantolimanınademirattı.Karaaskerihemenşehrimuhasaraetti.Otrantoböylebirdenbirehücuma

düçârolmaklaberaber,kendinikahramancamüdâfaaettiysede,uzunmüddetmukavemetedemediğinden,1480Ağustosu’nunll’indehücumlazaptedildi.GedikAhmedPaşaPuysahilinehücumetmedenevvel,MesihPaşa60kadırgadanziyâdebirdonanmaileRodosönündegöründü;Fâtih’inileriyi

görendehâsıHıristiyanlığınİtalya’daveAdalarDenizi’ndeikimühimaskerîüssününikisinibirdenfethetmeyitasavvuretmişti.Rodos,târihîehemmiyetindenveAvrupadevletlerininTürkleraleyhindekimuharebelerdegörmüşolduğuhizmetlerdendolayı,buradaüzerindebirazdurmamızaşayandır.

KüçükAsya’nıngüneybatısındanancaküç,dörtcoğrafîmilmesafeileayrılmışbulunanbuada,kadîmzamanlardanberiFenikeileYunanarasındaenmühimirtibatnoktalarındanbiriydi.Rodos’unTelkinler’i38kadîmçağlarınheykeltraşlıkta,sihirbazlıkta39-GiridDaktiller’inin40madenciliktevesilâhçılıktakişöhretlerikadar-meşhuridiler.Po-seidonileTelkinlerinhemşiresininaşklarıveonlarınkızıolanRodosileHelyos’unmünâsebetlerihakkındakihurafeler-bumünâsebetlerdenHeliadlar41adıverilenyedierkekçocukhâsılolmuştu-adanındâimagüneşvedenizinlutfunamazharolduğunuremizlibirdillegösterir.Rodosadasınınismi(Yunanlisanında«Gül»,Fenikelisanında«Yılanlar»manasınadır42ki,buisimlendirmeYunanveFinikegemicilerininadayıgüllervesürüngenleriledolugörmelerindenneşe’tetmişolsagerektir.HelyosRodosraâşıkolduğundan,onuörtendenizdalgalarınıtefriketmişolmasıhurafesinenazaranbuadanın-Delosgibi-deniziçindenzuhuretmişolduğuanlaşılır.BufaraziyyeRodosarazîsininter-kîbşekliylesabittir.YediHelyad’larmeşhurmüneccimvegemiciidiler.EnbüyükleriolanKerfakesAnaya,Dedal,Koridalismindeüçşehir,onunüçoğluda-kendiisimleriyleanılan-Lindos,Lalisos,Kamirospayitahtlarınıte’sîsetmişlerdi.Kadmos’unLalisos’agetirdiğiFenikemuhacirleri,oradaPoseidonnâmınabirmâbedinşâettiler;Altemenes’inkumandasıaltındagelenGiridlilerdeAtabirusDağı‘nınetrafındaveJüpitermabediyakınındayerleştiler.43Lindos’daDanaidlermeşhurPallasMâ-bedi’nibinaettiler.44Bütünbuvak’alarOmiros(Homeros)‘danöncedir.Omirosbuadayıpekiyibiliyordu.45

îranlılarileYunanlılararasındakimuharebelerdeRodosdâimaenkuvvetli

CN

00

>,

03

C/3

767Diodorus,13,Strabon.

768Vitrov.

769Morslus’unRodoseserinemüracaat.

770DiyotorusSİkulus,Kitap:20,bâb:91,Plutark,Dimitrioeserinde,Vitrovius,10,22.

771Pelinius,35,s.10.BulevhaJalisusilebirsütununayağındaoturmaktaolanveyanındabirköpekbulunanAnapaoveMe-nesismindekisatiri(yansıinsan,yarısıtekeolmaküzereormanlardabulunuryan-ilâhyâhudcini)gösterir.RessamPro-tojenköpeğinağzındakiköpüğünrenginivermeğeçalışıpdamuvaffakolamayınca,fırçasınılevhaüzerineatmışvetesadüfhünerinyapamadığıbirşeyiyapıvermiştir.Rivayetegöreressambulevhaiçinyediseneemekvermişvebumüddetiçindesudahaşlanmışfasulyedenbaşkabirşeyyememiştir.

olantarafıiltizâmederekbazenİran,bâzanSpart(İsparta)veAtinaaskeriarasındaharbederdi.Lindos,Lalisos,KamirosşehirleriPe-leponnesmuharebesininsonsenelerinde,bütüngayretlerinitoplayarak’adanınkuzeykısmındabirpayitahtte’sîsettilerki,Pirelimanıylesurunuinşâetmişolanmimartarafındananfiteatrşeklindeinşâedildi.767Adanınenmühimmevkiiolanbupayitahtı-ilkdefaolarak-KaryabüyükkraliçesiII.ArtemiszaptederekMozulusiçinaşkınıDünyânınYediHârikasındanbiriylete’yîdeyledi.Kraliçeahâlîyehaberederekheykelinibirzaferâbidesigibidiktirdi.768Bâzıdînîmülâhazalardandolayı,Rodoslularsonraları-onlariçinşenîbirhâtıraolan-bubinayıtahribetmediler;lâkinheykeliniçerisindebulunduğumabedibirduvarlaörttüler,bunungirilmesinemâniolduğuiçindirkimabede«Abaton»(Girilmesimümkünolmayan)nâmıverildi.769AdarûnpayitahtıolanRodosşehri,Makedonyahükümdarıİskender’eharbsizteslimoldu.770LâkinSuriyehükümdarıAntigo’nunoğluDi-mitriusPoliurset’ekarşı-muhasaralartârihindemeşhur-şiddetlibirmukavemetgösterdi.DimitriusPoliursetHelepoldenilenmeşhurharbkulesiniRodossurlarıönündeicâdetmişti.Bumuhasarayaalâkalıişlerleotuzbinkişiistihdamedildi.Omüthişharbâletinindarbelerininte’-siriylebirincisuryıkılınca,mahsurlar,mâbedlerin,tiyatroların,yıkılmışbinalarıninşâatmaddeleriyleikincibirsur,budayıkılıncabirüçüncüsünüinşâettiler.Yunanhükümetlerindenellivekil,muhâsırlarınordugâhınagelerek,Rodos’unlehindebirsulheldeetmekiçinmüzâkereettiler.Dimitrius-kendisineyüzrehinvebirorduyardımcıaskerverilmekşartıyle-,sulharazıoldu.MuhasaraesnasındaRodosahâlisiDi-mitrius’abirtemsilcihey’etigöndererekşehirdeProtoje’nintasvirlerindenengüzeltasvirinbulunduğukısmınmasuntutulmasınıricaetmişlerdi.Dimitriuscevaben,kendibabasınınbirtasviriniyakabilirsedeProtoje’nintasviriniyakamıyacağınısöyledi.Bu,bediîsan’atlaraolanmuhabbetinmuharebeninvahşiyâneihtiraslarınaüstüngeldiğinintârihteeneskimisâlidir.771

Rodoslular-kendilerininşerefveşecâatleriylesonaeren-hâtırasınıte’yîdiçinomeşhurvebüyükheykeliinşâettilerki,açılmışikibacağıağzındaheybetlibirkapıgibigörünüyordu.772Buheybetliheykelinyüksekliğiseksenyediarşınveağırlığıdokuzbinkentalidi.ŞuharikuladeesereLindos’luHâresbaşlayarak,yineoşehirdenLahesikmâletti.Lâkinomuazzamheykel,inşâsındanellialtısenesonrayıkıldı;dokuzasırsonradaenkazıdokuzyüzdeveyükütuttu.773OheykeldensonraJüpiter’innâmınayüzyirmikademyüksekliğindemuazzambirheykelile-herbiribirşehrisüslemeğekâfi-yüzkadarheykeldahayapıldı.Şehirdebunlardanbaşka-nadirentesadüfolunabilecekderecedegüzel-üçbinheykelilesairnefîseserlervardı.BuenfeseserlerdenyalnızAkragas’mhafifkabartmatarzındakiBaküs(Şarabilâhı)mürîdeleri.eseriyle(yarısıinsan,yarısıatşeklinde)Kan-toresheykelini,Misos’unBaküsmâbedindekiSilen(?)veAşkheykellerinivebilhassaLizip’inGüneşkuvadırikasını(Dörtatlıaraba)zikredeceğiz.Bukuvadırika-RomageneraliKassius’unRodos’tabıraktığı-peknâdirnefîseserlerdenbiridir.Protoje’ninmeşhurtablosu,Roma’daYa-nosMâbe’nekonulmuşvebeşasırsonrabiryağındayanmıştır.Yineosan’atkârınomeşhurtablosuyleşâireserlerindenmâadaRodos’taYu-nan’menmeşhurressamlarınınenfeseserleri,ezcümleApel’inMeandrveOleustasvirleri,Zoksis’inMeleagr,Herkül,Persetablolarıvaridi.Rodos’takiressamlarınheykeltraşların,san’atkârlann,bülegânın,filozoflarınmedreseleri,san’atekolleri,imalâthaneleriilekuvvetlidonanmalarRodoshükümetinekadîmzamanlardaazımvemuhteşemunvanlarının772Strabon,14,Pelin(Plin?),34,7.

7731deve;üku10kental(50kilo)hesâbedilir.

124’üncüOlimpiyad’ınüçüncüsenesi(M.ö.282)ileMilâd’ın656’mcısenesiarasındageçenmüddeti938senehesapedecekyerde1360senehesapedenBizansmüverrihleri,TeofanveKostantin’incehaletleriniGibbons5.c.331.sahîfedeki51no.luhaşiyedebeyânetmiştir.AncakmüverrihSedrenos,c.1,s.151,RodosbüyükheykelininbirarzhareketiyleBüyükİskender’indoğumusenesi,yâniinşâsındanyetmişdörtseneönce(!)yıkılmışolduğunubeyânettiğihâlde,GibbonsvehattâMursius(Murcius)buzamanlailgilihatâyadikkatetmemişlerdir.Buyıkılmarivayeti,İskender’inFilip’insarayınailticaetmişbulunan,KralNektabonunoğlundanmütevel-lidolduğunuhâki«Vekayi-iRezâlet-nümâ»yamüsteniddir.

774Horas(Horace),1,Pindar,7.Olynup.Ciceronprodege

on

oo

0303

on

verilmesînesebepolmuştu.774Rodoshükümetininşeklieşrafhükümeti(asillerhükümeti)idi;senatörlere«mastri»,hükümetreisine«pritanis»unvanıverilirdi.Rodoshükümetiİspanya’dakiHodosdaYunanistan’ınPartinop,Sicilya’nınAgrijant,Kilikya’mnSulieyâletleriyleBalearadalarındanvedahaşâirmemleketlerdemüstemlekelerte’sîsetmiştir.Ada’-yıtahrîbedenzelzeledensonraJelaliHiero-memleketininbağlıolduğu

minnetdarlıkgöstererek-Rodos’aheykellervekayıplarınbirkısmınıtamiriçinbirçokparalargönderdi.

Sayfa184

Rodos,komşularıolanSuriyehükümdarlarımdenizcilikgücününentehlikelidüşmanıolaraktelâkkiettiğinden,Antiokus’akarşıRomalılar’-laittifaketti.Rodos’tançıaknlmış.olanPoliksenidesAntiokustarafındankabulvedonanmasınakumandantâyînedilmişti.Poliksenides,KorikusboğazıhizpasmdaveîyonyasahilindeRomalılar’amağlûpoldu.46LâkinRodosdonanmasınıKâryakörfezindevePatarmosyakınındamağlûpederekintikamaldı.47Rodoslularbumuharebedegençlerininengüzî-deleriyledonanmakumandanıPuzistrativeemrialtındabulunandonanmanınhementamâmınıkaybettiler.Rodoslular-birhıyanettenkaynaklanmışolan-bumağlûbiyettendolayıpekfazlahiddetgöstererek48yenibirdonanmainşâveRomadonanmasınailhakettiler.RomadenizkuvvetlerininkumandanıLivius,Rodoslular’lamüzâkereetmeksizinhiçbirşeyyapmamaküzereemiralmıştı.49Patara’mnmuhasarasınakararverildi.LâkinbirazsonramuhasarakaldırıldıveRodosdonanmasıhiçbirişgörmedeniadeedildi.50AntiokussulhtekliflerindebulunduğundanLivius’unhalefiolanAmiliusRegilus,müttefikleriolanBergamaKralıOmen(Aumen)veRodoslularile,alınacakkararadâiristişareetti.OmenileRodoslular,yekdiğerinemuhalifre’ydebulunduklarındanharbdevametti.51OtuzikiadetdörtsıraküreklikadırgailedörtadedüçsıraküreklikadırgadanmürekkepbirRodosdonanması,Anibal’inbinmişolduğuSuriyedonanmasınakarşıçıktı.KırkyedisefinedenmürekkepolanbudonanmaPamfilisahilindevâkîSuda’da52İkenRodoslularhücumettiler.Muharebemüthişoldu;muzafferiyetbirçokmücâdelelerdensonraAda’nındenizkuvvetlerikumandanıAudamostarafındakaldı.BumuzafferiyetAnibal’ekarşısağlandığıiçin,birkatdahaşerefveriyordu.Roma’daveRodos’tabüyükşenlikleryapıldı.YirmiikisiRodos’avesekseniRoma’yaâitolmaküzereyüzsefinedenmürekkepdiğerbirdonanmaKorikusboğazıhizasındaSuriyedonanmasınıbirdahamağlûpederek,evvelceyineosulardazuhuredenmuvaffakıyetsizlikarımbüsbütünortadankaldırdı.Romalılar782Lİvius,30,fasıl:29ve30.«RoborenaviumetvirtulemU’tumRomanIlongeregiospraestabant;

Rhodiaenavesagilitaleetartegubamatonım©tscieutiaremlgumeterantRhodiaelongeomnimncelerremaetotaclasse.»

783Livius,fasıl:53ve54.

784Kezalik,fasıl:56.

785Kezalik.42,fasıl:45.

786Tlt-Uo,45,fasıl:3.

LO

00

03

03

00

sefinelerininmetanetiveaskerlerininşecaatiileSûriye’lilerefaikidiler.LâkinRodoslular,gemilerininhafifliği,gemicilikilmindevemanevralardakimahâretleriyleRomahlar’ıda,Sûriyeliler’idegeçerlerdi.782Çippion,AntiokusaleyhindekiseferineHermusmuhârebesiylesonvererekAsya’daTorosDağlan’nmberitarafındakikısmınterkişartıylesulharazıoldu.LâkinRoma’nınikimüttefikiolanBergamaKralı‘yleRodoslulararasındadüşmanlıkortayaçıktı.BergamaKralıTorosDağları‘mnberisindekendihükümetiylehemhudûdolanmemleketleritalepettiğigibi,RodoslulardaAsya’nınokısmındakiYunanşehirlerininserbestisiniistiyoridiler.783Senato,Çippion’untemsilcisiyleAntiokus’un,Omen(Aumen)in,Rodos’unsefirlerinidinlediktensonra,Asya’daToros’unberitarafındakimemleketlerinOmen’etâbi;LisyaveKaryasahillerininde…TelmisosveSolisşehirlerimüstesnaolmaküzere-Rodoshılar’aâid784olmasınakararverdi.Rodossefirleribuistisnayaitirazettilersedefaydavermedi.RodoslularRoma’yayardımetmektekiihtiyatsızlıklarınıpekgeçanladılar.Romalılardabirazsonramüttefiklerindenşübheyedüştüler.Perseileharbesnasında,RomaAsya’dakişehirveadalarasefirlergöndererekbunlarınCumhûr’a(Roma’ya)karşıbağlılıklarınıtakviyeetti.OvakitRodosPritanis(Prinanis?)‘i,yânihükümetreîsiolanMekelizoküs,hemşehrilerinilimandabulunankırkgemininsefirlerinemrinemüheyyaedilmesiiçinteşvikettiysede,Rodoslularreddettiler;lâkinPerse’nintekliflerinireddetmemişolmaklaberaber,alenenRomaaleyhindebulunmağacesaretedemediler.785Bunarağmen,Romabutürlübî-taraflığıvebilhassaRodos’unRomailePersearasındaaracılıkteklifiniunutmadı.Perse’ninzapturaptaalınmasındansonraSenatomuzafferiyetinitebrikegelmişolanRodostemsilcilerhey’etine:«Sefaretingerekenzamandangeçkalmışve

Yunanistan’ınumûmîmenfaati,yâhudRoma’nınfaydasıiçindeğil,sadecePerse’yehizmetgayesiylegelmişolduğu»cevâbınıverdi.786Rodoseşrafıbucevapüzerinetelâşettiklerinden,Romailebarışmakiçinellerindengeleniyaptılar.Eşraf-Suriye’yegiderkenyollarıüzerindeveRodos’unkarşisındakiLevrima(bugünküMarmaris)şehrineuğramışbulunan-RomasefirleriS.Deçimius

ileS.Popilius’aRodos’takiahvâligörmeküzereorayagelmelerimricaettiler.Popilius,muharebeesnasındaPerse’yehizmetetmişolmalarındandolayıRodoslulanşiddetleayıpladı.RefikiDeçimiusyalnız-milletiiğfaletmişolan-birkaçfesatçıyıazarlamaklaiktifaetti.RodossenatosuderhâlfiilenveyahutkavlenRomaaleyhindebulunmuşolanlarınumûmuhakkındaidamkararıverdi.Bunlardanbirkaçısefirleringelişiüzerineeşhirdençıkmışlardı;bâzılarıdaintiharettiler.535455ŞusuretleRodos-ovakittenitibaren-ancaklâfzenmüstakilkaldı;RomaileMitridâdarasındakimuharebelerindeiseRodos-ancakmecburiyetindendolayı-Roma’yasadâkatvemuharebeleresnasındabütünYunanadalarındanyalnızbuadaMitridâd’akarşıuzunvekahramancabirmukavemetgöstermiştir.SezarilePompearasındakimuharebelerdeadanındonanmalarıkâhbiri,kâhdiğeri

788789

tarafındaharbetmekleberaberhermuharebedetemeyyüzettiler.FarsalmuharebesinimüteâkibRodoslularPompefırkasınavesonra-Rodos’tanâtıka-perdâzî(retorik;belagatilm)tahsiledenBrutusaralarındabulunmaklaberaber-kaatillerinekapılarınıkapadılar.56Kasius,Rodos’umuhasaraederekbirhıyanetleşehregirdi;ÖnünegeleniÖldürerekahâlîdencebirvetehdîdilehernealabilmekmümkünisecümlesinialdı.57İmparatorKlodzamanındaRodos,Romavatandaşlarındanbâzılarınıçarmıhagererekastığıiçin,istiklâlinikaybetti;58lâkinyineohükümdarınsaltanatınınsonsenelerindetekraristiklâlinikazandı.59NihayetVespazienzamanındaistiklâlinibüsbütünkaybederek,Roma’mnbireyâletiolmaküzereilânedildi.60

Kostantinzamanında,RodosAnadolusahilindenbâzışehirlerinteşkilettiklerifederasyonavedahasonralarıonbeşpiskoposluğuiçinealanbirbaşpiskoposluğamerkezoldu.BizanstârihiRodos’tanyalnızAyasof-ya’nminşâsımünâsebetiylebahseder.AyasofyakubbesindeRodos’taimâledilenbeyazvehafiftuğlalarkullanılmıştı61.Muâviye’ninsaltanatında-ki

Kostantin’insaltanatızamanınınonikincisenesinetesadüfeder(653)-ArablarRodos’uzaptettiler.Büyükheykelinenkazıdokuz-yüzdeveyüküolarakgötürülmesideozamandır.BizansmüverrihiArab-lar’ınadadançıktıklarıtârihhakkındakat’îmalûmatvermezler;lâkinertesisenedonanmalarınınFenikekoyundamağlûpolduğuvakitçıkmışolmalarıpekmuhtemeldir.62

HerhaldeellisenesonraveİmparatorAnastaszamanındaRodosBizansdonanmalarınıntoplanmamevkiiidi.Rûmîmparatorluğu’nunehl-iSalîbtarafındantaksimihengâmındaRodos-ismitârihtekalmamışolan-birİtalyaprensininhissesinedüşmüştü.1249’daRodosCenevizlilerinelinedüştü;İmparatorYuannesDukas’mşarabdârıJanKantakuzenadayıonlardanalmakistedi;lâkin-oaralıkMısır’daSenLuinezdinegitmekteolan-AhaiyaPrensiVilharduen,kendiaskeriniCenevizlilerdinaskerineilhaketmişolduğundan,Kantakuzençekilmeğemecburoldu.LukasbilâhareProtosebastTeodor’ugöndererek,odaCenevizliler’içıkararakRodos’uyenidenBizanshükümetineteslimetti.63Bununlaberaber,Bizansİmparatorlarınınadaüzerindehâkimiyetlerişekildevezayıfidi.ZîrâRodosValisiolanKualaasilzadelerindenbiriistiklâliniilânettiğihalde,İmparatorbuisyanıyatıştıramadığıgibi,TürkkorsanlarıSakız,SisamileAdalarDenizi’ndekisairbâzıadalargibi,buadayıdaistediklerigibitahrîbederlerid.64

Sen-JanTarikatıüstâd-ıâzamiGiliyomVilare,Rodos’takikarışıklıktanistifâdeederekTürkler’iadadançıkarmağavekendihesabınaelegeçirmeğe

kararverdi.BiraderivehalefiolanFolkDöVilarebutasavvuruicramevkiinekoydu;PapaV.Klemen’inveGüzelFilip’intasvîbiyleRumİmparatoruAndronikos’danadayıtalepetti;bunamukabilTürkkorsanlarımRodos’tançıkarmayı,65herseneİmparator’aüçyüzşövalyedenmürekkepbirfırkamuavinaskergöndermeyitaahhüdediyordu.Teklifleritebliğeme’mûrolansefirler,bunlarıKostantiniyye’dekabulettiremediklerindenşövalyelerRodos’umuhasaravehücumilezaptettiler.66VedörtgündenazbirmüddetiçerisindebütünmemleketiveNisiros,Leros,Kalimno,Apiskopi,Simba,Kusgibicivardakiadalarahâkimoldular.67

KusveyaLungo-kimeyveleriveşarablarıyle,BukratveApel’indoğumyeriolmaklamâruftur-buadalarınenbüyüğüidi.FolkDöVilareorayı-kareşeklindedörtkuleileçevriliolan-birkaleiletahkim

ettiğigibihalefleridebuvilâyetvepiskoposlukmerkezinimermerdenyapılmışşaheserbinalarlasüslediler.68Kuslimanıvaktiylegirişikolayveemînolduğuhalde,bugünkumiledolmuştur;bununlaberaberşehirdebulunanYunanantikparalarındanve-bütünAkdenizadalarındakiçınarlarınengüzeliolan-meşhurçınarağacındandolayıseyyahlarKus’arağbetederler.69Simba,ilkçağda-engüzelsefinelerimâleden-doğramacılanylemeşhurolduğugibi,bugünde-denizaltında707172süngerarayan-dalgıçlanylemâruftur.Üstâd-ıÂzam-RodosileKusarasındamuhâberâtvâsıtasıolmak

805806

üzere-birişaretkulesiinşâettirdi.TekrarTürkkorsanlarınınhükmüaltınadüşmüşolanApis-kopi,Rodos’unfethindenönsenesonra(1321/722),komandorJerarDöPino’nunkumandasıaltında,onkadırgalıkbirdonanmatarafındantekrarzaptedildi.Silâhtaşımağakudretiolanerkeklerinhepsiöldürülüp,ihtiyarlarlakadınlar,çocuklaresîrolaraksatıldılar.73

Folk’unhalefiveRodos’unfâtihiHelionDÖVilnöv,şehrineskimişolansurlarınıtamirettirmekvekendihesabınayaptırdığıbirtabiyeileetrafımçevirttirmekleberaber,bilhassaRodos’taveonatâbiolancivaradalardabirçokaskerîmevkilerinte’sîsiveeskilerinidâmesiylemeşguloldu.74Onsenesonra,BirinciHaçlılarzamanındaRodoskadırgalarıVenedikveKıbrıskadırgalafıylebirleşerek1344Teşrinievvelinin28’indeİzmir’i,AydınBeğiUmurBeğ*denzaptettiler,75HelionDöVil-nÖv’ünhalefiveDragonşövalyesiHudâverdiDöGuzon1436’daİmrozhizasındabirTürkdonanmasınıbozdu76Rodos’undışmahallelerinisurlarlaçevirdivekadırgarlimanındakişeddidenizekadaruzattı.77DöGuzon’un«DragonŞövalyesi»lâkabı,heybetlibiryılanı(ihtimalkiRodos’uneskiisimlerinesebepolanyılanlardanbiridir.78öldürmesiüzerineverildiveyılanıncesedişehrinkapısıüzerineasıldı.79I.Mehmed,İzmir’iCüneyd’denzaptettiğivakit,buşehrinAyalçınındaSen-JanTarîkati’neâidkaleyidealmıştı.Üstâd-ıÂzamFiliberDöNayyakbuhususiçinPadişahnezdinedavetedildiğinden,mukabeletenOsmanlımemleketlerininbaşkabiryerindeonamuâdilbirmüstemlekeistedi.I.Mehmedbunarazıolarak-Filiber’in1414’dezaptetmişolduğu-Alikar-nas(Halikarnas)limanınıonaterketti;Filiberbulimanıbirkalegibisağlamlaştırdı.80AlmanşövalyesiPiyerŞekkelholdkalenininşâsıiçin-tambirvahşîgibi-MelikeArtemis’inkabrininkalıntılarınıişgaletti.811437’deÜstâd-ıÂzamolanJanLastikmakamınaotururoturmaz-MısırSultânı‘nıntecâvüztasavvurlarınamâniolmakmaksadıyle-Rodos’ayenidenkalelerilâvesiylemeşguloldu.MısırSultânıRodosveKıbrısadalarınınvaktiyleArablar’ınelindebulunmuşolmasınaistinaden,buadalarıkendimülküolmaküzereilânederek,buiddiasınıte’yîdiçinonsekizkadırgadanmürekkepbirdonanmagönderdi.Donanma-şövalyelerin

üzerindebirkaleinşâetmişoldukları-küçükKastelrusoadasını82zaptve1440Eylül’ününonbeşindeRodosadasınahücumetti.Lâkinpayitahtımuhasarayabaşlayamaksızınçekilmeğemecburoldu.Dörtsenesonra,yâni1444Ağustos’undabirMısırordusuRodos’açıkarak,şehrikırkikigünmuhasaraettiysedezaptedemedi.

Kostantiniyye’ninfethindenazbirmüddetsonraII.Mehmed,EdirneSarayındaAdalarDenizihükümetlerininsefirlerinikabulettiğisırada

Rodoselçilerininbulunmamasınazar-ıdikkaticelbetmişti.Mehmed,Üstâd-ıÂzam’ınvergivermektenimtinaetmesinezâtenhiddetlenmişolduğucihetle,harbilânetti.OtuzgemidenmürekkepbirdonanmaKaryasahillerini,IstanköyveRodosadalarınıtahrîbettivebirçokganimetlerveesîrgetirdi.DahasonrayüzseksengemiileHamzaBeğAdalarDenizi’ndegöründü.HamzaBeğ-Mehmed’insaltanatınınilkyıllarındabahsetmişolduğumuzveçhile-MidilliveSakızadalarınatecâvüzlerdebulunduktansonra,îstanköy’dekiRaheryakalesini83yirmiikigünmuhasaraetti;lâkinkaleyialamadığındanSimyaüzerinegitmeğeveoradandadönmeğemecburoldu.Ondansonra-îstanköygibiSen-JanŞöval-yeleri’neâitbulunan-Rodos,Lerios,Kalamus,Nisirosadalarınıtahribegitti.OsmanlılarRodosadasınaArhanceloskaryesicivarınaçıktılar.84Lâkinakınlarınınneticesidelikanlılarilegençkızlarıkaldırarakesâret-denilmektedir-ancakPâdişâhınmüsaadesiüzerineinşâettirmiştir.Vertoyanazaran,7,ÜstâdevvelceoradabulunanTataraskeriniçıkarmıştır.

Sayfa190

legötürmektenibaretkaldı.Üstâd-ıÂzamJakDöMilliovakitMemlûk-ler,Türkler,VenediklilerilemuharebedevekırkikikadırgadanmürekkepVenedikDonanmasıRodoslimanınınmuhasarasındabulunduğundan,Mehmedilemüzâkereleregirişti.Mehmedevvelâ,RumpiskoposuDe-mitriusNumfilatus’unKomandorSakonaiçinistediğiyoltezkireleriniîtâyamuvafakatetmedi;85lâkinbilâhareTrabzon’unfethinitasvirettiğindentezkireleriverdi.BunlarvâsıloluncaÜstâd-ıÂzamRaymonJa-kosta,VilfranşkomandomMarşa!Giyom’unRodosluikiRûmilebirlikteKostantiniyye’yegönderilmesindeaceleetti.Giyom,1461’deŞövalyelerileTürklerarasındakiilkmütârekeyiakdetmiştir.Mehmedbunuikiseneiçinimza

ederek,vergitalebindenvazgeçti.86

Sayfa191

Pâdişâhındevametmekteolanmuharebelerisulhudörtsenedahauzattı.Lâkin1467’deotuzTürkkadırgasındanRodos’abirçokaskerçıkarakLindos,Herakle,Drianda,KatodakaleleriyleArhancelonveNoburgkariyelerinitahribetti.87ZahirdeRodos’akarşıhazırlanmışolanyenibirTürkdonanmasıgelerek,adayadehşetverdi;lâkinPâdişah’ınböylebirrivayetyayılmasındanmaksadıAğrıbozseferiningizlitutulmasımaksadınamatufolduğundan,ada,Osmanlılar’ınVenediklilerilemuharebeleriesnasındageçicibirsükûnanailoldu.Bununlaberaber,VenedikileaktedilensulhdensonraOsmanlıdonanmalarıişsizkalınca,PiyerDöBu-sonbuatâletinuzunmüddetsürmeyeceğinitahminederek,birhücumihtimâline

karşıhazırlanmayıdüşündü.SonÜstâd-ıÂzamJanDöRis-nö‘nünvefatındanazbirmüddetevvel,PiyerDöBuson-henüzOvernibaşrâhibiiken-masraflarınıbizzatkarşılayarakdeniztarafında,Limo-nia’yadoğruikiveSentMargritcivarındadabirkaleinşâettirmişti.88PiyerDöBuson,bütünkilisebaş-duâhanlannamektuplar89göndererek,tarîkatinbütünşövalyeleriniHıristiyanlığınbîrmerkeziolanRodos’unmüdâfaasınaiştirakedavetetti.Mehmed,Üstâd-ıÂzamnezdine-OğluKaramanVâlîsiCemtarafındansefirresmîunvânıyle-bircasusgönderdi.BusefîrRum’dandönmeDemitriusSufyânidi.Hersenevergiverilmekşartıylesulhteklifetmeğegeliyordu.Üstâd,buteklifin-donanmanıntamâmiylehazırlanmasınakadarvakitkazanmakiçin-birdesisedenbaşkabirşeyolmadığınıKostantiniyye’dekime’mûrlarıvâsıtasıy-Iehaberalmışolduğundan,hiyleyealdanmışgibigöründü.DöBusen,Avrupa’danRodos’umuhafazaiçinkoşupgelenşövalyelerinserbestçegeçmesinite’mînmaksadıyle,Pâdişah’ınvergitalebindenvazgeçmesini,yâhudkendisine-PapaileHıristiyanhükümdarlarınınmüsâadesinialmakiçin-hiçolmazsaüçaymüsâadeetmesiniistedi.DemitriusSofyanikincidefaolarakRodos’ageldivePâdişah’ınistediği«vergi»nâmının-ta-rîkatinhaysiyetinikırmamakiçin-«senelikhediye»yeçevrilmesiteklifinitebliğetti.Üstâd-ıÂzam,teklifinreddindeısrargösterdi.BununlaberaberyenidenbirahidnâmeakdedildivegelenbirikinciTürkelçisitarafındanimzalanarak,bununlaticâret

serbestisite’mînolundu(1479).90

PiyerDöBusonimzaettiğişumütârekeyeîtimâdetmediğinden,MısırSultânıveTunusBeğiileale’l-acelesulhakdetti.TunusBeğiihtiyâçhâlindeTunuspayitahtılimanındanotuzbinminut(?)buğdayçıkarılmasıiçinmüsâadegöstereceğinesarîhenmuvafakatediyordu(27Teşrinievvel).91Tarikatınumûmîmeclisitoplanarak-yakındazuhuredeceğiniherkesinhissettiği-harbesnasındahazîneileaskerîkuvvetlerinyüksekidâresininyalnızÜstâd’ınelindebulunmasınakararverildi.DöBuson,RodosHastahâneMüdîri’ni,92amiralini,kançılarını,hazinedarınıkendisinemuavinolarakseçti.BüyükbiraderiolanMonteyiVikontuAntuanDöBuson’ubaşkumandantâyînederek,süvariaskerikumandanlığınıdaBrandenburgBaş-duâhânıRudolfDöValenburg’averdi.Şehirharicindekievleri,ağaçlarıyıktırdı;Sent-AantuanveSent-MariDöFileremusKiliseleri’nibüsbütünkaldırttı.Mehmed,buhazırlıklardanhaberdârolarak,donanmasınıntamâmiyleteçhizinibeklemeksizin,1479Kânunievvel’inindördünde-adanındurumunukeşfetmekmaksa-diyle-birdonanmaileMesîhPaşa’yıRodos’agönderdi.93Osmanlıamirali,FanokalesiönündedemirleyerekRodos’unköylerinebirkaçsipâhîmüfrezesigönderdi;lâkinBrandenburgDuahanıbunlarıgemilerine

dönmeğemecburetti.MesîhPaşaRodos’tanpüskürtüldüğünden-yinetarîkateâitolan-Tiloadasınahücumvekaleninzaptınateşebbüsetti.Lâkinbutasavvurunudaicraedemediğinden,Fenika(eskiFiskus)limanınagiderekbaharmevsimindebüyükOsmanlıdonanmasınıngelişinibekledi.Budonanmayüzaltmışgemidenmürekkepolarak1480Ni-sanı‘ndaÇanakkaleBoğazı‘ndançıktı,94RodossahilindengeçerekFenikalimanınadoğrugitti;oradakaraaskerinialarak1480Mayısı‘nın23’-ündetekraradaÖnündezuhuretti.

Sen-JanŞövalyelerinekarşıbuteşebbüsMehmed’e,üçmühtedîtarafındantelkinedilmişti:BunlarınherbîriPâdişâhlaRodosistihkâmlarınınbirplânını

takdimettiler.Herüçüdebilâharesefîlânebirölümlehıyanetlerinincezasınıgörmüşlerdir.Bumühtedîler-Rodos’unRumasîl-zâdegânındanolupkaybettiğiservetinidinini(Hıristiyanlığı)terkederektekrarkazanacağınıümîdetmişolan-AntuanMeligaloile-Ağrı-boz’dadoğmuş,CemtarafındanÜstâd-ıÂzam’agönderilmiş,sihirileulûm-ıhafiyye’deşöhretbuhnuşolan-DemitriusSofyanve-herkestarafından«UstaJorj»95ismiverilen-riyaziyeilimlerivetopçuluktagenişmâlâmâtsahibibirAlmanidi.BuAlmanevvelâRodos’tabulunmuş,sonraKostantiniyye’yegelerekPâdişâh’ıniltifatınamazharolmuştu.ŞuüçmühtediRodos’unfethindelüzumvesuhuletolduğunuMe-sîhPaşa’yaısrarlasöylediklerinden,MesihPaşabunlarıPâdişah’atakdimetti.Üçüdeşehrinistihkâmlarınaâitplânlarınıvemuhasarahakkındakitasavvurlarınıarzettiler.UstaJorj’untertibatıdiğerlerineüstüngörüldüğünden,hücumbunagörehazırlandı.Bumuhasarayıdoğrunakledebilmekiçin1803’de,târihelimdeolarakmevkiikulekuleveistihkâmistihkâmdolaşmışolduğumcihetle,mevkiintopoğrafisininmuayyensurettetarifi,VertoileGofiye’nindüşmüşolduklarıhatâlarıntashihinemedarolurümidindeyim.

Sayfa193

Rodosadasınınkuzeyucunuteşkiledenburunüzerinde,yineoisimlemüsemmâolanpayitahtı(Rodosşehri)vardır.Denizedoğruuzanmışveuçlarındabirkavisgibibükülerekbirbirineyaklaşmışolanikidiliseemîn,vâsi’,derinbirlimanteşkileder.Bununiçindebirsedyapılaraksandallaramahsûshavuzilegemileringirdiğiiskeleyekdiğerindenayrılmıştır.Limanagirengemilerinsolundakalandil,şehiristihkâmlarınındışındaolup,bütünuzunluğuncayeldeğirmenleriinşâedilmişvenihâyetinde«MeleklerKulesi»denilenkuleilemuhafazaolunmuştur.Diğertaraftakidilüzerindedahî,birucundanbirucunakadarhepyeldeğirmenleribulunur.Kavisin-MeleklerKulesi’neyakınolan-ucuşehrinsurlarıiçindekalır.RodoskulelerininenmeşhurveenmühimmiolupevvelâArablartarafındantahkimedilmiş,sonraÜstâd-ıÂzamJakostazamanındaSenNikola’yaizafeedilmiş

olankuledahî,yineokavsinucuüzerindedir.Bukulezamanımızda(HammerzamanındaTürklerce«ArabKulesi»,Hıristiyanlarca«SenNikolaKulesi»diyeadlandırılmaktadır.Dâ-hilenbüyüklimanıteşkiledenoikidilinhâricinde,sahilkıvrılarakbirkavisyaparvelimanagirengemilerinsoltarafındakumla

dolubirkavis,sağtarafındada-«KadırgaLimanı»denilenvebircihetindenbirkule,96diğercihetindenSent-Almkalesiylemahfuzolan-birlimanteşkileder.Büyüklimanınİçindekalanuçtavehemendenizkenarındaşehrinikikatsurlarıgörülür;KadırgaLimanı‘nmnihâyetindebirmahallevardırki,şimdiVâlîKonağıoradavesurlarınhâricindebulunur,îşbubirincimuhasarada-müdâfaasıyedilisanamensup97şövalyeleretevdiedilmişolan-yeditabiyeileşehrinkayıplarından(kapılarındanolsagerektir.Hazırlayan)bahsedilmemişolduğuiçin,bunlarısaymaktansarf-ınazaredeceğiz;zâtenbunlarınmevkiiikincimuhasaratârihindeolduğundan,burayasayılmasızâidolur.Ağaçlıklık,manzarasılatif,birtepeüzerindeveşehrinyarımmilkuzeyindebulunanFileremusKilise-si’ndendahaöncebahsetmiştik.Evvelcekiliseninnâmıyleanılanotepebugün«Sünbüllü»adıylaanılır.98

Şehrinbirmilbatısında,denizeyakınbiryerdeSentEtienneDağıbulunur.MesîhPaşadonanmasıorayayanaştı,muhafızaskerlerinşiddetlimüdâfaalarınarağmenorduiletoplarınçıkartılmasıişleriniicraetti.Osmanlıaskeriderhâlodağınüzerindeveeteklerindemevkituttu.İkigünsonraTürkkumandanı-evvelceoradabulunupdayıkılmışolan-Sent-AntuanKilisesi’ninyerindeSen-NikolaKulesi’nekarşıüçbüyüktoptanmürekkepbirbataryatabiyeetti.Toplara,üçmühtedîdenovakithayattabulunanUstaJorjkumandaediyordu.MeligaloayağındazuhuredenbirhastalıktandenizdeveikincisiDemitriusSofyandahamuhasaranınilkgünleriRodosönündevukubulanbirçarpışmadatelefolmuştu.UstaJorj’agelince,onudaşehirdeâdilânebircezabekliyordu.JorjfiilinenadimbirmültecigibigörünereksurlarınÖnünegelipkapınınaçılmasınıricaetti,Üstâd-ıÂzam’ınhuzurunagötürülerekorada,dininideğiştirmişisede,sonrahareketindensamimînadimolduğunubeyânetti.Lâkinmuhâsırlarınkuvvetivegalebeyiimkânsızkılantoplarıhakkındapekçoktafsilâtvererek

Türkler’inadediniyüzbineçıkarmasıveherbirionsekizkademuzunluğundaolandokuz-onparmakçapındagülleleratanuzuntoplarımüthişbirsurettetasviretmesiüzerine,şübheyidavetetti.99Üstâd-ıÂzam,mülteciyi-kendisinihiçbirannazardankaybetmemeklemükellef-altıaskerinmuhafazasınavererektabiyelerüzerindebizzatseçtiğibirbataryanınkumandasınamemuretti.TürklerovaktekadarSen-NikolaKulesi

üzerineüçyüzdenziyâdegülleatmışvekuleninkaratarafınıbirenkazyığınıhâlinekoymuşlardı.LâkinÜstâd,gediğiyenibirhendekveahşâbbirtabiyeilekapatarakmüdâfaasını-İtalyanlisanından-KomandorKaret’everdi.Sen-NikolaKulesi’ndenSen-PiyerKulesi’negidensurunkenarınaveşehrinaşağıkısmınabirkaçsüvaribölüğühimayesindepiyadeneferlerigönderdiğigibidenizinunvanıverilirdi.Meselâ«Fransızlisanı»,Fransızşövalyeleri»demektir.Mütercim.

-Türkleringeçebilmelerimümkünolan-sığkısmınadikenlitahtalarkoydurdu.TürklerSent-Etiennelimanındangetirmişolduklarısandallarlakuleyehücumlarındayediyüzkişikaybederekric’atettiler.Üstâd,düşmanakarşıkazanılanşumuvaffakiyettendolayı-Sent-MariDöFilere-mus’unmucizegösterentasvirikonulmuşolan-kilisedeniyazdabulundu.ErtesigünMesîhPaşaharekettarzınıdeğiştirdivedeniztarafındanhücumuterkederek,karatarafındantaarruzabaşladı.SekizbüyüktopileYahudimahallesindegedikaçtı.Dokuzuncubirtopdaşeddinmün-tehâsındandilüzerindekiyeldeğirmenlerineçevirildi.DöBuson,derhâlYahudimahallesitamamenhakileyeksanedilerekenkazıyle,içerideikincirbirsurinşâsınıvebunundahendekileçevrilmesiniemretti.Şövalyelerleköylüler,tacirlerleesnaf,kadınlarlaçocuklarbuyenisuruinşâiçingayretteyarıştıklarıesnada,Türktoplarıharicîsurlarıöylebirgürültüileyıkıyorlardıki,toplarınsadâsıRodos’unyüzmilbatısındakitstan-köy’denveyüzmildoğusundakiKastelRuso’danişitildi.

Türkler’inşehiriçineattıklarıkumbaralarahâlîyeazhasarverdi:Kadınlarla

çocuklarbunlarınnadirenyetişebildiğibirkaleyesığınmışlardı.Diğertaraftanmuhafızaskerleridahîkilisevekalebodrumlarınakaçarakbukumbaralardankorunuyorlardı.OsmanlılargemilerdenuzattıklarıbirköprüileSen-NikolaKulesiüzerinetekrarbirhücumtertîbettiler.Altıkişininyanyanageçebilmesinemüsâidolacakderecedegenişolanbuköprü,dilin-evvelceSent-AantuanKilisesi’ninbulunduğu-zaviyesindenSen-NikolaKulesi’nekadaruzanıyordu.Türklergemide-miriylekarayabağlanmışbirhalatla,köprüyükuleninaltınakadargötürmüşlerdi.İngilizgemicisiJervasiusRoje,geceleyindenizeatılarakhalatıkesti,köprübağlantısızkaldığındandenizeaçıldı,lâkinTürklersandallarlaçekerektekrarşeddebağladılar.1480senesiHazîranayınınon-dokuzunda,fırtınalıbirgecede,Sen-NikolaKulesinehücumbaşladı.100İkitaraftanşiddetlibirtopateşiaçıldı.Gemilerdenyapılanköprüayrıldı.101Muhâsırlarınbüyükkısmiyledörttanetopşalopesidenizebattı.Karayaçıkmakiçinkullanılansandallarınekserisiyandı.Muharebegeceyarısındansabahınonunakadarkanlıveşiddetlibirşekildedevametti.Türklernihayetikibinbeşyüzkişikaybettiktensonraçekilmeğemecburoldularki,KastamonuSancakBeğiSüleymandabunlararasındaidi.102

Sayfa196

MesîhPaşa,hücumundaric’atemecburolmasıüzerineheptoplarınıbirnoktayatopladı.Bumuazzamkuvvetkamilen,şehrinSen-NikolaKulesi’necivarolankısmına,yâniİtalyanlar’ınbulunduklarıistihkâmlarlaYahudimahallesineyöneltildi.Üçbinbeşyüzgülleazvakitiçindebüyükgedikleraçtı.Rodoslularbutoplaramukabil,uzaklarakadargayetbüyüktaşlaratarmakinekullandılar.Bumakine,-kiTürkler’inistihkâmlarınıtahrîbederveistihkâmdaçalışanlarıezerdi-SultânMehmed’inistediğivergidenkinayeolarak,mahsurlartarafından«Vergi»diyeisimlendirilmiştir.Makine,Türkler’inşehiriçineattıklarıcesîmtaşgüllelerile,hendekleridoldurduklarıkayaparçalarıyladoldurulurdu.Rodoslularyeraltındakiyollardangelerekbukayaparçalarınıalırlardı;osuretteki,Türklerhendeklerinhergünnasılolupdaboşaltıldığınıbirtürlüanlayamazlardı.PiyerDöBusonumûmîbirhücumubeklediğinden,istihkâmlarınüzerinekükürt,zift,balmumuvediğer

yanıcımaddeler,taştanüstüvaneler,barutvedemirkesikleriyledoluküçüktorbalarnaklettirdiki,bunlardüşmanüzerineatılacaktı.UstaJorj’ugetirterekbukorkunçhücumbaşladığındaneyapılacağıhakkındare’yinisordu.Jorjmuhâsırlannistihkâmlarınıtahrîbedecekyenibirmancınıkteklifetti.AncakbumakineninsadmeleriTürkbataryalarımtahrîbedecekyerde,şehrinsurlarınadokunduğundanJorj’undüşmanilemüttefikolduğuhakkındakişüphearttı;işkenceyekonulmasıüzerineîtirâfederekşüphetamâmiylekat’-iyyetkazandı.Jorjbelkibuikincihıyanethususundazemmedilemezisede,başıkesilerekbirincihıyanetiningerektirdiğicezayıbuldu.Diğerbirmültecinindahîhıyanettebulunduğuanlaşılıyor:BudadahamuhasaranınbaşlangıcındaişkenceyekonuluncaMesîhPaşa’nınemriyleÜstâd-ıÂzam’ızehirlemektasavvurundabulunduğunuîtirâfetmişvebununüzerinebaşıkesilmişti.103

Muhâsırlarordusununbaşkumandanıbütünhücumlarınınneticesizkaldığınıgörünce,şehrintesliminisağlamakiçinmüzâkereyolunateşebbüsederek,bununiçinÜstâd-ıÂzam’abirRumgönderdi.Lâkinodahiçbirşeyyapamaksızıngerigeldi.MesîhPaşabunaziyâdehiddetetti;ale’l-husûskihiddetindendolayışehriteslimsuretiylealıpdaaskerinhücumyoluylazaptettikleritakdirdealacaklarıbüyükganimetionlarabırakmamakisterdi.Mamafihumûmîbirhücumemriyleyağmayamüsâadeedeceğinivaadetti.«Allah,Allah!»sadâlarıylayergökçınlıyordu.SekizbüyüktoptanmürekkepbataryabirgünevvelYahudîmahallesiniokadardöğdüki,şehrinotarafındakisurlarıtamamentahrîbedilmişvehendekağzınakadardolmuşidi.

Sayfa197

1480Temmuzunun28’inde-kiOsmanlıdonanmasıyineogünOt-ranto’ya

yanaşmışidi-güneşdoğarken,birhavantopudarbesiylehücûmişaretiverildi.104Türklerkarşıkonulamazbircesaretlegediklerüzerineatıldılar.Üçbinbeşyüzüoradamüthişbirmuharebeyebaşladılar.Onlarınarkasındabulunankırkbinkişilikbirordudahîsür’atleşehrinbütünnoktalarınabirdenhücumetti.Herikitaraffevkalâdeşecaatgösterdi.Muhâsırlarşehirüzerinde-Sa’dü‘d-dîn’intâbiriveçhile-«zencir-denkurtulanarslanlar

gibi»105hücumettiler;mahsurlarda-Breiden-bach’ıntâbiriveçhile-«dinleriniveserbestilerinimüdâfaaiçinMaka-beler106gibi»mücâdeleettiler.107MesihPaşa’nınsancağımazgallarüzerinedikilmişveYahûdîmahallesiniörtenyirmikadem108yüksekliğindekisuruniçtarafınadörtmerdivenkurulmuşidiki,MesîhPaşa«yağmayamüsâadeedilmediğiniveRodoshazînelerininPâdi§ah’aâitolduğunu»tabiyeüzerindeîlânettirdi.Buîlânmuhâsırlarıngayretinibirdenbirekırdı.Dışarıdabulunanasker,içerideharbetmekteolanlarınimdadınagitmektenimtinaetti;içeridekilerde,surunkenarındasaff-ıharbüzeredizilmişolanşövalyelertarafındanpüskürtüldüler.Osmanlı-lar’ınkurduklarımerdivenlerbudefamahsurlarınişineyaradı.BunlardanbirinebizzatÜstâd-ıÂzamçıktı.Şusuretlemahsurlareskimevkilerinitekrareldeettiler.Yenidenbircenkbaşlayarakikisaatdevametti.LâkinTürkaskerihertaraftamağlûpolduğundansancağıyleberaberbirçoktelefatbırakarakfiraretti.Rodoslularmuzafferiyetlerinialtındanbirhaç’ın,veelindekalkanvemızrakolduğuhaldeşaşa’alıbirsuretteHz.Meryem’invebirçokmaiyyetiefradıilesemavîbirşahısınîsâ,Meryem,YahyasancaklarıbulunanmahallinüzerindegörünmelerindendolayıTürklerarasındabirdenbirezuhuredenkorkuveheyecanahamlet-mişlerdir.Osmanlımüverrihleriise,ordununmağlûbiyetineMesîhPaşa’nınhasisliğininsebepolduğunusöylemektemüttefiktirler;lâkin-muhasaranıntârihiniyazmışolan-ŞövalyelerTarîkatiikincikançıları,buhusustabirşeysöylemezki,buda-şüphesiz-şövalyelerinşerefiniten-kîsetmemekiçindir.SonhücumdaTürklergediklerüzerindevehendekleriçerisindeüçbinbeşyüzmaktulbırakmışidiler;bunlarınhepsiyakıldı.MuhasaranındevamettiğiüçayzarfındaMesîhPaşacem’andokuzbintelefatveonbeşbinyaralıvermişti.OsmanlıordusugemilerinebindiğivakitikiNapoligemisigelerekRodosşehrineimdâdkuvvetivePapa’nındahaziyâdeyardamedeceğivaadiniulaştırdı.Türkkadırgalarıbugemileringirmesinemüsâadeetmemekistediler:Gemilerdenbirisiepeycehasargörmüşkenyinelimanagirdi;diğeribütündüşmankadırgalarınınarasındanmuzafferânebiryolaçtı;kadırgalarınkumandanıbumücâdeledetelefoldu.

MesîhPaşa,ordusununbakiyyesiyleFenikalimanınaavdetetti;sonra,Halikarnas’daPetronionkalesinimuhasaraettiysede,ondadamuvaffakolamıyarakdonanmasınıKostantiniyye’yegötürdü.

Mehmed,kumandanlarınınmağlûbiyetinimûtâdüzereidamveyahapislecezalandırdığıhalde,MesîhPaşa’yıyalnız«paşa»rütbesinden«GeliboluSancakBeği»rütbesinetenzilileiktifaetti.Mesîh«vüzerâ»yâhud«üçtuğlupaşa»larlistesindensilinmeklebahtiyarkaldığındanmakamı-ovaktekadarAnadoluveRumelikazaskerliğinişahsındatoplamışolan-Mağ-nisaÇelebî‘yeverildi.Ovakittenberibuikime’mûriyetyekdiğerindentefrikedildi.MollaMuslihü‘d-dînKastalanîRumeliKazaskerliği’ne,MollaHacıHasan-zâdedahîAnadoluKazaskerliği’netâyinedildiler.YineRodosmuhasarasısenesi,II.Mehmed’insaltanatızamanınınenmeşhurulemâsındanbiriolanMollaHüsrevileŞeyhKutbü‘d-dînAttâr-zâdevefatettiler.MollaHusrevOsmanlıfıkhınınanakitaplarındanolanIKirerü‘l-Ahkâmmüellifidir.109Kutbü‘d-dîndeKostantiniyyemuhasarasındaEyyûb’unkabrinikeşfetmişolanŞeyhAk-Şemsü*d-dîn’inenmeşhurtilmizlerindenbiridir.1480senesi,OsmanlılarcaI.Mehmedzamanındate’sisedilmişolan«nakîbü‘l-eşrâf»mansıbınınlâğvedilmesiyledemâruftur.110Mehmedordusununfelâketinden,askerininyalnızkendikumandasıaltındabulunduğuvakithiçmağlûpolmazolduğunudüşünerek,kendiniteselliettiveordununRodosmuharebesindekaybetmişolduğuitibârıiadeetmekistedi.1481baharınıngirişindenitibaren,Pâdişah’ıntuğları-Asya’dabirmuharebealâmetiolarak-Anadolusahilinedikildi.Mehmed,ittihazetmişolduğukaideyeuygunolarak-gideceğihedefikimseyesöylemediğicihetle-,seferinMısırSultânıüzerinemi,yoksaRodosüzerinemitertîbedildiğimeçhulkaldı.OrduÜsküdar’danGekbüze(Gebze)‘yedoğruyürüdü;fakatbuikişehirarasındabulunanHünkârÇa-yırı‘nagelince-birzamandanberisıhhatibozulmuşolan-Pâdişâhdurmağamecburoldu.Fâtih,yenibirmuzafferiyetlesıhhatinikazanacağınıümîdetmişidi;lâkin1481Mayısı‘mnüçüncüperşenbegünü(4Rebîyülev-vel)saltanatınınotuzuncusenesindeveelliikiyaşındaolduğuhaldevefatetti.SultânMehmedbusuretlesonseferininhangidevletekarşıter-tîbedildiğihakkındaâlemimütereddidbıraktı.OsmanlıtârihininMeh-med’e-diğerpâdişâhlardantemyiziçin-

vermişolduğu«FâtihunvanıyalnızBizans’ıfethettiğiiçindeğil,devletinhududunuhercihetindengenişlettiğiiçindir.BâzıAvrupalımüverrihlerSpandojino’yaîtimâdederekMehmed’infütuhatvedehâsıhakkındapekmübalâğagöstermişlerdir.İnsaflıbirtarihçininvazifesikendindenöncekitarihçilerinşahadetleriniölçüpbiçerek,onlarınhatâlarınıtashihetmektir.

Omüverrihler,Mehmed’inikiimparatorluk,ondörtdevlet,ikiyüzşehirfethetmişolduğunusöylerlerveiddialarınıyineMehmed’indehâ-sıyleisbatetmekiçin-Spandojino’nunmezartaşındayazılıdırdediği-şu«Rodos’ualmak,İtalya’yıdateshiretmekisterdim»sözleriniyazarlar.

Mehmed,vakıaikiimparatorluğu,yâniBizansveTrabzonimparatorluklarınıve-zaptetmişolduğumemleketlerinbütünkasabaveköylerihesabadâhiledilirse-ikiyüzdenziyâdeşehirzaptetmiştir.Krallıklarınadedinegelince:Bununyarısıfazladır;zîrâSırbistan,Bosna,Arna-vudlukdevletaddolunduğugibi,Boğdan,Mora,Karaman,Kastamonudabirerdevletsayılsabile,yedi’dengerikalankısmıbulmakiçinAğrıboz’u,Kefalonya’yı»Midilli’yi,Limni’yi,İmroz’u,Taşoz’udadevlethesabetmeklâzımgelir.Spandojino’nun,Mehmed’inmezartaşındabulunduğunusöylediğikitabe111güvenvericiolmayanbirdelilemüstenidvebirhayâldenibarettir;Mehmed’inkitâbe-iseng-imezarındaRodos’aveİtalya’yadâirhiçbirkelimeyoktur.Butürbe,Fâtih’inKostantiniyye’deinşâettirmişolduğucâmi’inmihrabıarkasındadır;selefleriolansultânlar,Bursa’daistirahat-güzîndirler.

Târihtebî-taraflık,bâzımüverrihlerinSultânMehmed’eisnâdettikleribirtakımzalimanehareketlerikabuledemüsâiddeğildir.Meselâ,fakirbirkadınınhıyarınıkiminyediğinimeydanaçıkarmakiçinsarayhademesindenondördününkarnınıyardırmışolduğu;ordunun,kendisininatâleti

hakkındakişikâyetiniortadankaldırmakiçinİrenismindesevdiğibircariyeninkendieliylebaşınıkestiği;oğluŞehzadeMustafa’yı-birpaşanınhareminetasallutundandolayı-zehirlediği;birhâkimi-emriylediridirişişegeçirilen-babasınınderisiüzerineoturttuğuhiçbirsuretlekabuleşâyândeğildir.Şâirbirçokrivayetlergibi,bunlarda112efsânekabilindenaddedilmelidir.Butürlümübalâğalartârihinciddiyetineyakışmaz;târih,MehmedMnmezâlimi,ayıplanacakihtirasları,dehâsı,te’sîsâtıhakkındabî-tarafânebirhükümvermelidir.Saltanatınınilkvakıasıolankardeşkatli,vazifelerinesâdıkkalmışolanaskerinkatliâmı,Trabzonİmparatoru,BosnaKralı,MidilliveAtinaBeğlerihanedanlarınınidamı—başkabirilâveyelüzumbırakmaksızın-aleyhindeoldukçayüksekbirsurettelâzımgelenisöylemektedirler.Zaptettiğişehirlerdeasîlsâdelerinkadınlarındanengüzidelerininharemeatılarakpây-mâledilmesi,Yunanistan,Pont,Cenova,Venedik,Sırbistan,Eflâkgençerkeklerinekoymuşolduğubedduaedilmeğeşâyâncizye,kötütemayüllerinikâfîderecedeisbateder.Arzularınamukavemet,idamileilecezagörürdü.Kostantiniyye’ninfethindensonraidamedilmişolanGrandükNotaras’moğluylaAğrıbozmuhasarasındakatledilmişolanErico’nuncesurkızıvehenüzondörtyaşındaikenihtirasveintikamınınpençesindenkurtulamamışolanProtovestierFranzes’inoğlubusuretlenamusvedinlerininkurbanıolarakortadankaldırılmışlardır.Bizanslılarda-BarletiusveKaorsengibi-muasırAvrupalımüverrihler,bizzatgörerektarifettikleriîşkodraveRodosmuhasaralarındakendisinizalimliğinherçeşidiyletavsifvekötülüklerindemübalâğaettiklerigibi,113Spandojino,Civvio,Sansovinogibidiğerbâzımüverrihlerdepek

ziyâdeöverektârihîhakikatlerden,evvelkilerkadaruzak”laşmışlardır.Meselâ,Spandojino,Mehmed’inRumPatrikiSkulariustarafındanyan-Hıristiyanlığameyiettirildiğini,vefatındanazevvelkizamanlarındakiliseninmukaddeseşyalarınaziyâdehürmetettiğini,bunlarınÖnündemütemadiyenkandil

yaktırdığınısöyler.114CivviodahailerigiderekBüyükİskenderileJulSezar115târihlerininkıraatinibilhassasevdiğini;Yunan,Lâtin,Arab,Arab,Acem,hattâKeldânî,lisanlarınıbildiğiniiddiaeder.Biz-bütünbuasılsızrivayetlerüzerindedurmaksızın-SultânMehmed’inhâizolduğudehânın,orivayettendahabe-lîğdelillerinifetihlerinde,devletinigenişletmesinde,te’sîsettiğimekteb-lerde,camilerde,hastahânelerde,ilimlervesan’atlarıhimayesinde,bizzatşiirveedebiyatileiştigâlindegörürüz.İdârikanunları,askerîıslahatıte’sîsleri,saltanatızamanınaşaşaaverenbirçokâlimlerineserleriise,mezâliminiunutturmasalarbile,târihtekendisinemümtazbirmevkite’-mînederler.116

ONSEKİZİNCİKİTAPII.MEHMEDDÖNEMİNİNGENELDEĞERLENDİRİLMESİ

SultânMehmed,Kostantiniyye’yifethettiktensonrabaşlıcasekizkiliseyicâmi’eçevirdivesonrayenidendahadörtcamite’sîsetti.Fâtih’inonikicamiindenkubbelerininyüksekliğivegüzelliğiyleenziyâdeşâyân-ıdikkatolanı-Ayasofya’dansonra-nâmınamensubolarakşehrinyeditepesindenbiriüzerineyaptırdığıcamidir.FâtihCamiivaktiyleHava-riyyûnKilisesi’ninbulunduğumevkidevedört/on(?)yüksekliğindebirsatıhüzerindedir.Havalisidörtköşeveüçtarafısütunlarlamüzeyyenolarakdördüncücihet,camiincebhesidir.Büyükkapımihrabıntamkarşısıhizasındadır.Kurşunlakaplıkubbelergranitvemermersütunlarüzerinekurulmuştur.Avlununrevakı117uzunluğuncamücellâmermerdenbirsofamevcuddurki,yalnızkapılarlakesintiyeuğramıştır.Ortadakurşunkubbelibirşadırvanyapılmışveetrafınayüksekservilerdikilmiştir.AvlununhâricindevedemirparmaklıklıpencerelerinüzerinderengârenkmermerlevhalarüzerinegayetgüzelyazıilekabartmalıolarakFatihaSûresihakkedilmiştir.Cümlekapısındavekebûdî(mavî)birmermerüzerindeKostantiniyye’ninfethinedâirolanhâdîs-işerifkıraatolunur.118

Câmi’in«sahn»adıverilendışhavâlisindesekizmedresebinaolunmuştur.Bunlarınherbirininarkasındatalebeyemahsûshücrelerbulunanbirtetümmevardır.Bubinalarabitişikimaretlermevcuddurki,bunlardanmuhtâcolantalebeyeveşâirkişileregündeikidefayemekverilir.«Dârü’ş-

şifâ»denilenhastahâne,«timârhâne»denilendârü‘l-mecânîn(akıl

hastahânesi),seyyahların,yabancılarıngecelemesinemahsûsve«kervansaray»yâhud«han»adıverilenbinalar,nihayeterkekçocuklarıiçinmek-teblermevcuddur.Kütüphanecamiiçindedir;birodaayrılarakkütüphaneyapılmıştır.Osmanhlar’ınİstanbul’date’sîsettikleriilkkütüphanebudur.Camiiçevirenbubinalardanbaşka,yinecamiinetrafında,fakatdahauzakbirdâireiçindebirsebilhane,hamamlar,birkütübhâne,hadîstedrisinemahsûsbirmedrese,birsofayıhâviavlu,birtürbegörülür.II.Mehmed’invalidesiAlîmeHanım’ınkabrionunyakınındadır.119

SultânMehmed,«Fâtih»adıverilencamidenbaşka,üçcamidahayaptırmıştır:EbûEyyûbEnsârîCamiiki,kabriKostantiniyyemuhasarasındapekzamanındakeşfolunarakhücumedenlereyenibirgayretvermiştir;Şeyh-iÂzamBuhârîCamiiki,şehrinyakınındaEdirne-Kapı-sı‘ndadır(EmîrBuhârîII.Muradordusunusurlarınyanınakadarsev-ketmişidi);YeniçerilerkışlasmdakiYeniçerilerCamii(Ortacami)(Not:2).DevletineskiikipayitahtıolanEdirneveBursaşehirlerindeI.Meh-medveII.Muradtarafındaninşâolunanbirçokgüzelcamilerekendisibirşeyilâveetmedi.AncaksultahlarıylevezirleriFâtih’insaltanatındaoşehirlerdebâzıâbidelerinşâetmişlerdirki,buradaonlarızikretmekli-ğimizlâzımgelir:KaasımPaşa,Edirne’deTuncasahilindebircamiyaptırmıştırki,onunadiyleyâdolunur;banisinintürbesidecamiiçindedir.120OnseneÖnceFâtih’inkızıAyşeSultânyineEdirne’dediğerbircamibinaettirmiştiki,odayaptıranınismiyleanılır.KaasımPaşaCâmii’nininşâsındandörtsenesonraDülkadirlihükümdarıSüleyman’ınkızıveFâtih’inhalîlesiSittiSultân’ıncamiiikmâledilmiştir.121SultânMehmedEskiveYeniSaray’ı,AtîkBezazistanı‘nıda122yaptırmışveyukarıdagördüğümüzveçhileİstanbul’unharâbolmuşduvarlarınıtamirettirmişti*.

Sayfa204

Şimdiumûmîmâhiyettekibinalardanidareusûlünegeçiyoruz:Şarklılarmemleketibütünbirhâne,yâhudasıltabiriyle,birçadırgibitasavvurederek,idareninbaşlıcaşubelerineişaretedilenşumefhumauygunisimlerverirler.Hükümranlığınesâsışer’iat,âdet,hükümdarınhusûsîemirleri,yânikanundur.«Kapı»lâfzındanbizzathükümetanlaşılır.ÇünküeneskizamanlardanberiŞarkmilletlerininişlerihükümdarlarınsarayları

kapılarındagörülegelmiştir.857Kapı,müdâfaasıname’mûraskerlemuhafazaolunduğucihetlebumecazyalnızhükümete(bâb-ıdevlet;bâb-ıhümâyûn)delâletiçinkullanılarak,askeriçindekullanılmıştır.Ordununondördübulanmuhtelifşubelerine”«kapı»denilmiştir.858Bukelimeninüçüncübirmecazîmânâsıdaumumiyetledevleteyâhudhükümeteâitolmayıpözelliklesarayveharemhalkınıgösterirki,bâb-ıhükümete,«bâb-ı

hümâyûn-İsaltanat»ve«bâb-ıdevlet»tâbirolunduğuhalde,sarayveharemiçin«dârü‘s-saâde»denilir.Şusuretlehükümetmazhar-ıikbâl,sarayise«mes’ûd»mânâsınıalmışoluyor.«Bâb-ıdevlet»yâhud«bâb-ıhümâyûn»Önündeaskerikameolunarakmuhafazasıonlaratevdiolunmuşvehükümetvezirlereverilmiştir.Bâbü‘s-saâde’denmes’-ûdiyet-iâsmânîye,yânisaraya,haremdâiresinegidilir.Saraydâhilinde«oda»tâbirolunanmahaldehazînebulunur.Mâliyeidaresineme’mûrolanlaroradatoplanır.«Dîvân»enbüyükkanunmemurlarınamahsustur.Dahagerideolandâirelerasılsarayhalkınatahsisolunmuştur.Kanun,yâniII.Mehmed’innizâm-iesasisi-kisonsadrâzamıolanKaramanlıMehmedPaşaonunlaidareyitanzimvedevletinteşrifatusûlünütâyinetmişti-hükümetilesarayınvazifelerinitaksimde«dört»adediniesasittihazetmiştir.Budaçadırındayandığıdörtdirektenalınmışolduğugibi,târihîbirhususiyete,yâni«çâr-yâr»,«DörtHalîfe»bulunmasınamüsteniddir.Butaksimegöreenöndedevletindörtdireğibulunurki,vezirler,kazaskerler,defterdarlar,nişancılar’dır.Ondansonrabîrûnağalan,sonrakitâbirlekullandıklarısilâhlaragöremuhtelifaskerkumandanları,dahasonraEnderunağaları,diğertâbirlesarayme’mûrlan,nihayetulemâvefukahâgeliyor.Ancakhükümetbinasınınbukısımlarınıtâyinolunansırayagöregözdengeçirmezdenevvel,II.Mehmedtarafındanhükümetineesasittihazedilmişolanve«Kanunnâme»denilennizâm-iesâsîyigözdengeçirmekmünâsipolur.

Knnun-nâmedörtbâb’a,üçhusûsîkısmataksimedilmiştir.Birincisidevletinbüyükme’mûrlarınınmertebelerinden;ikincisiâdetlerveteşrîfâttan,üçüncüsücürümlereterettüpedencezalarilehükümethizmetlilerinetahsisolunanaidatlardanbahseder.Devletteterakkiusûlününmâhiyetinigöstermekteolanbirincibabınehemmiyetidahaziyâdetafsilâtverilmeğelâyıktır.BununtamâmiyleanlaşılmasıevvelcebâzıbilgilerinalınmasınaLO

1Dölogos’anazaranyüzbln.kisi;Kronstad’dabirkitabeyenazaranaltmıs-beşbin;BonfiniusveOalhus’anazaranaltmışbin;Solakzâde,Sa’dü‘d-dîn,Âli’yenazaranotuzbin.Katöna’yamüracaat,16,s.240.

2Matyas,PapaIV.Sixt*eyazdığımektuptaOsmanlıümerâsındandördünüzikreder:Elibeg(AlîBeğ),Scanderbeg(Mîhâl-oğluİskenderBeğ),Esibeg(İsaBeğ),Marchosrit(Malkoç).MüverrihOlahusbunudahadoğruolmaküzereBalıBeğdiyeisimlendirir.LâkinMacarmüverrihlerindenDÖLogos’unkendilisanınaaitisimleribozarakmeselâBatorîstuan’ın«Batheystwan»,PolKinis’iXyaczyaptıklarıgörülünce,bumüverrihlerinOsmanlıisimleriimlâsınıbozmalarınataaccüpolunurmu?Matyasbudörtzâttansonradaha«Yedivoyvodamdanbahsettiğinegöre,Engel’inMacaristanTârihi’ndezannettiğigibibeşdeğil,cem’anonbirOsmanlıümerâsızikretmişoluyor.

3Osmanlımüverrihleriordununmağlûbiyetinireislerinittihadsızlığınaatfeder.

4Engel,MacaristanTârihi,3,s.360.Llç’enazaranKinişBator’ahasedindendolayıyürüyüşünügeciktirmiştir.LâkinKinls’intercüme-ihâlindeiböylebirzannameydanverecekhiçbirşeybulunmaz.

5Osmanlımüverrihleribile-otuzbintahmînettikleri-ordularınınbüyükbirkısmınınbumuharebedetelefolduğunuİtiraîederler.

6Bonfinius,4,fasıl:6,s.612.«Süpercadaveraetrataemenrae.»

7«IncalescentBacchomilitaremPyrrhichamsaltarunt»,Bonfi-nius,Aşere4,bâb:6,s..206;buvak’aKinis’intercüme-ihâlindemünderictir;«TashenbuchcfürdievaterlandischeGesc-hichte.»Bunun37.sahifesindeşöyleokunuyor:«Otuzsene(Otuzyedi)önceMacarSidi’ninyinebumuharebemeydânındayediğitaarruztokadınınşusuretleintikamıalındı.»AncakyemekesnasındaesirleriÖldürmekokadarincebirvahşîliktirki,neİspanyolSid’iKampador,hattânedeonunismininkendisineverildiğisîd-iArabî(Ârabseyyidi)Battalbunaaslacesaretedemezlerdi.

8Mejiser,s,1217.

9Valvasur,4,s,378.

10DocumentmonastinannaiibusStyriaeveJulyus’unTârih-*SiyâsiveMez.hebl’si,6,s.245.

11TürklerbundanevvelbeşdefaIstiryaiçerlerinegirmiştiler:

1-1396,Niğbolumuharebesinimüteâkib(bkz.Schildberger),

2-1418,Radgesburgmuharebesizamanında,3-1469,Silli’-yekadargittiler;îstiryamüverrihleribuakındanveBâyezîdsaltanatmdakibirincisindenbahsetmezlersede,işbuüçüncüakınDöLogos’uneserinde1,13,s.454,Dreşlerkronik’indeveondannaklenKatona’da,65,40,beyânolunmuştur.4-1473,Vindişgraç’a,Silli’ye,Volu(Volvi)’ya,Justeyn’e,Ran’akadargitmişlerdir.5-1475,Ransurlarındamağlûpoldular.TürklerinYukarıîstirya’da(1480)akınlarınadâirSekaKilisesimahzeninde(arşivinde)kıymetlibirvesikavardır;buakınhakkındamüverrihJuliusSezar(c.6,s.2463)Valva-suriletstiryaVekayinâmesi’nin(c.3,s.564)verdiğimalûmattanfazlasınıeldeedememiştir.MezkûrvesikanınvarlığındanbanaenevvelhaberverenArşidükJan’amüteşekkirim;dahasonralarıvesikanınkendisinetevdiedilmişbulunduğuSekarahibibanabirsuretinigöndermiştir.Aslıgayetbüyükkıt’ada(14parmakuzunluğundave12genişliğinde)ikivarakaparşömendenmürekkebdir.Biri51vediğeriotuzdokuzsatırıhâvîikisahîfede,başlangıçharflerisan’atkârâneyapıl-,mışvekâğıdınboşkısımlarıpekgüzelarabînakışlarlatezyinolunmuştur;yalnızbirkısmıTürklerinakınlarınamüteallikolup9AğustostârihindePelis,Alerheiligen,Şunberg,Gal’devâkiSen-Peter,Mariabuh,Obdah,Veyskirhen,Sent-Andre,Sen-Maksimilian,Feystriç,Kravbat,Sen-Mikail,Tru*fajah,Mutern,Freizah,Altofen,Nevmarketmevkilerindeyap-tıklanhasarlardanbahseder.

12Durul,şimdiki«Ardase»(Ardeşen)kasabası.(Trabzonvilâyetinde)Mütercim.

13Sa’dü’d-dîn.Solak-zâde,varak:63-2.kezalik.

14Cİhân-nüma’yamüracaat,s.600.

15DeGuignesdahîZülkadirhanedanıhükümdarlarınınadlanntyazmaz.Levanklo(Leonklavi)nunTârih-iİslam’ınCedvel-iEnsabı’ndavarsada,şahıslarkarıştırılmış,adlarbozulmuştur.Meselâ,I.Mehmed’inkayınbiraderiNâsirü’d-dînMehmedbinHalîlbaşkabaşkaikiadamgösterilmiştir;bununhalefiArslanBeğ-kiSüleymanBeğ*inbüyükoğludur-veBudakBeğ*Levanklo’nuntamamenmeçhulüdür.Zülkadirbeğlerininhükümranlıktertibişudur:1-Zeynü’d-dînKaracaZülkadir,780(1378)’dehanedanınmüessisi;2-OğluHalîlBeğ,788(1378)’dehanedanınmüessisi;2-OğluHalüBeğ,788(1386),Türkmenlertarafındanmaktul;3-SüliBeğ,Karaca’nınoğluveHalîlBeğ’inkardeşi,MısırSultânıBerkok’unemriyleKarâmita’-danbiritarafından800(1397)senesindemaktul;4-Nâsirü’d-dînMehmedbinHalîlki,I.Mehmed’inkayınbiraderiolup846(1439)senesindeseksenyaşındavefatetmiştir;

5-Nâsirü’d-dîn’inoğluSüleymanki,kızıSittiSultânıII.Mehmed’etezvîcvedörtoğulbırakarak$58(1451)’devefatetmiştir;6-ArslanBeğ;7-Şehsuvâr,8-Budak;9-Alâü’d-devle.Bunlarbirbirinimüteâkibtahtaçıktılar.OndansonraonuncularıvesonlarıŞehsuvâr-oğluAlîBeğgelirM,Zülkadiriyyehanedanı-yüzyirmibifkamerîsenelikbirmevcudiyetimüteâkib-bundasonbulur.AlîBeğOsmanlılaratâbiolmaküzereMar’aşsancakbeğiolarakbirkaçsenedahahükümrânolmuştur.HacıKalfa’nınTakvîmü’t-Tevârîh’ineveNuhbetü’t-Tevârîh’emüracaat.

16dhân-nümâ’yamüracaat,s.601.

17Doğrusu«ba»nrnzammesiyle«Bustâmdır.Farsça’nın«Bostan»ıarabçadabuseklegirer.«El»harf-itariftir.(Mütercim).

18DeGuignesdahîZülkadirhanedanıhükümdarlarınınadlanntyazmaz.Levanklo(Leonklavi)nunTârih-iİslam’ınCedvel-iEnsabı’ndavarsada,şahıslarkarıştırılmış,adlarbozulmuştur.Meselâ,I.Mehmed’inkayınbiraderiNâsirü’d-dînMehmedbinHalîlbaşkabaşkaikiadamgösterilmiştir;bununhalefiArslanBeğ-kiSüleymanBeğ*inbüyükoğludur-veBudakBeğ*Levanklo’nuntamamenmeçhulüdür.Zülkadirbeğlerininhükümranlıktertibişudur:1-Zeynü’d-dînKaracaZülkadir,780(1378)’dehanedanınmüessisi;2-OğluHalîlBeğ,788(1378)’dehanedanınmüessisi;2-OğluHalüBeğ,788(1386),Türkmenlertarafındanmaktul;3-SüliBeğ,Karaca’nınoğluveHalîlBeğ’inkardeşi,MısırSultânıBerkok’unemriyleKarâmita’-danbiritarafından800(1397)senesindemaktul;4-Nâsirü’d-dînMehmedbinHalîlki,I.Mehmed’inkayınbiraderiolup846(1439)senesindeseksenyaşındavefatetmiştir;

5-Nâsirü’d-dîn’inoğluSüleymanki,kızıSittiSultânıII.Mehmed’etezvîcvedörtoğulbırakarak$58(1451)’devefatetmiştir;6-ArslanBeğ;7-Şehsuvâr,8-Budak;9-Alâü’d-devle.Bunlarbirbirinimüteâkibtahtaçıktılar.OndansonraonuncularıvesonlarıŞehsuvâr-oğluAlîBeğgelirM,Zülkadiriyyehanedanı-yüzyirmibifkamerîsenelikbirmevcudiyetimüteâkib-bundasonbulur.AlîBeğOsmanlılaratâbiolmaküzereMar’aşsancakbeğiolarakbirkaçsenedahahükümrânolmuştur.HacıKalfa’nınTakvîmü’t-Tevârîh’ineveNuhbetü’t-Tevârîh’emüracaat.

19Cihân-nümTyamüracaat,g.601.

20Yukarıda,AltıncıKitap’amüracaat.

21Nuhbetüt-Tevârih.

22HacıKaUta’ninRûm-ili’si.s.10(010?)

23Nuhbetü‘t-Terârİh.

24Kezalik,Sa’dü‘d-dîn,Solak-zâde.

25NişanıâlimTâcîBeğkalemiyleyazılmışolanbuberâtkol-leksiyonumdamevcudBâyezîdSaltanatıMuharrerât-ıDev-let’iinşâsında,43numaradamünderictir.Bundanbaşka20numarada,sonmuvaffakiyetlerindendolayıŞehsuvâr’ınyazdığıtebriknâmeyecevabenSultânMehmedtarafındanyazılmışbirmektupvardır.BumektuptaAmasyakadısınınme’mûr-ımahsûssıfatiyleZülkadiriyyeveKaramanhükümetlerihududununArslanBeğveİbrahimzamanlarındatâyinolunduğuveçhiletefrikineme’murolduğuzikrolunmuştur.

26Nuhbetü‘t-Tevârita,Sa’dü‘d-dln,Solak-zâde.

27Nuhbelü‘t-Tevarih’dekaleninismi«Samantı»dır.

28Nuhbetü‘t-Tevârîh’enazaranŞehsuvar,birkazığa,mıhlanmıştır.

29«KodisünlerŞâhBudağınbağıvar»darb-imeseli,işbuBudakBeğ‘denkalmışolsagerekdir.«Bağ»kelimesindendolayı«dağ»ve«şâh»datevriye’yimutazammındır.Anlaşılan,ŞâhBudağınMaraş‘dakibağıpekdegüzelbirbahçedeğildi.Darb-ımesel,«ŞâhBudağınbağıvardiyeceklerya!Bukadarıkâfi»mânâsındansöylenir.«ÇığırKâraca-oğlançığır,/Taşyerindeağır»darb-imeselindekiTürkmenşjâir-ibülend-sadâsıdaMaraştaraflarındanolsagerektir.Zülkadiriyyeliler’e,Maraş’ınulemâsına,şuârâkalkışacakbirhaldebırakılmasınanazaran,.devletinasılkurucusu-şümullükanun!te’sislerortayakoyanveeskihanedanlarınkaldırılmasıylamülkîvahdetinite’mîneden-Fâtih’tir.BosnaKralıdabusiyâsetmuktezâsıyleidamedilmiştir.OzamanınhükmünegöreBosnaKralıbaşkabirtaraftadahaiyibirmuamelemigörecekti?…Endelüshâileleriovakitlerolunuyordu.

(Kanun-iMehmedi’nintürkçenüshasıhenüzeldedeğildir.(TOEM.İlâveleri,1943’deneşredilmiştir.Hazırlayan)Şehzadelerineyâleteçıkarılmasıkaidesi-kiFâtih’tensonrahaylîzamanbakîidi-mer’îoldukçacülûsdakardeşlerinidamındanbüyükmahzurlarçıkacağından,Fâtih’inbunukaideittihazetmesiuzakihtimâldeğildir.SultânlarınerkekçocuklarınınöldürülmesirivayetiTârih-iCevdet’detenkîdolunmuştur.)

30SaUü‘d-dln,Solak-zâde.

31VenedikEvrakMahzen1’nde1476senesindenhiçbirTürk;vesikasıyoktur.LâkinotarihteMısırSultânıtarafındanVenedikHükümetreisineyazılmışarabçabirmektupvardır.BundanbaşkaoevrakmahzenindeDar-yo’nungetirmişolduğu(OpituÜdellapace)sulhahidnamelerivesetirlerini’timadnâmelerivardır.AhidnâmelerinİlcisideTürkçedeğil,Rumcayazılmıştır.Birincisinintârihi25,İkincisinin29Kânunısâni’dir.BunlarVenedik;İleBab-ıHümâyûnarasındakieneskisiyasivesikalardır.

32Ruskoe,LorençoDiMediçi.1,s.194.

33Spandojlno,s,61.

34Spandojino,e.62.

35Sa’dü‘d-dînileÂlîveSolak-zâde’yenazaranGedikAhmedPaşa,1478baharındaPâdişâh’mîşkodra’ya

azîmetisırasındamah-besdençıkarılmıştır.BumüverrihlerAhmedPaşa’nınozamanAvlonyasancağınatâyinolunduğunuzannederler.

36Spandojino,s.63.MarinoSanuto’nunVekâyînâmeslnde1479târihiylesöylegörülür:Santa-MauraeZanteconarmataacqulstate.>

37«Ecosivenival’Italiainquestitempiadessermaravigliosa-manteafflitta,sendocombattutadiversol’AlpidagliUnniediversoNapolidaiSaraceni.»HunlarŞarkmüverrihlerinceHunşuvarlaryâniHun-Avarlarıtesmiyeolunur.«LacitâdiGenovaettuttelesueriviereferronoinquestitempiSaracenidisfatte,-lequalîcoseseguirononegliannidellaChris-tianareligione931.»(NikolaMakyavelli’ninFiorentinaTârihi»kitap:1).BâzıAlmanmüverrihlerininArablar’ınişbuttalyaistilâsınanasılolupdadikkatetmedikleribilinemez.

38Esatiregöre-Rodos’takendilerineihtiramgösterilen-ategüzerinemüekkelbirileri(Mütercim).”

39DîodorusSikulus;Strabon’anazaran,14,TelkinlerGiridadasındangelmiştir.Daktillergibionlardasilâhçıiıktameşhuridiler.

40EsatiregöreİlahlarveRuhlar.(Mütercim)

41Pelin,2,87.

42BocharüFhaleg.

43Diodorus,5.

44Strabon,14.

45Omrios,î!,5,656ve662.

46Tit-Lİo,36,fasıl:15.

47Kezalifc,37,fasıl:U

48Kezalik.

49Kez&lik,30,fasıl:16.

50Tit-Lİo,fasıl:19.

51Kezalik,fasıl:23.

52Kezalik,fasıl:35,

53Tİt-Llo,fasıl:4.

54HlrtildebeHoAlex,XI.

55Sezar,dçbdloçivili,3,102.BufıkraMorslus’dayoktur.Lâkin,Morsius,Lentolus’unbirmektubundan(Eplstol,Cicero,12,15)aldığıdiğerbirfıkrayınaklederki,buradaLeontolusRodoskapılarınınkendisinekarşıkapanmışolmasındanşikâyeteder.

56OreliusVIktor,İnMarcoBrüto.

57Apianus,4,72(debeltoçivili)

58

Diokasus,kitap,9(Annoaburbecondlta97)

59Kezalik,806.Tasitus(Tacltus)12,Suetonius,învitaCtendH,fasıl:25.

60Sueton’us,İnVespas.,fasıl:8.SekstusBufus,PavtosDlakonus,Otrlplus,tnVespasino.

61BufıkraPaulusSilantiarius’ungözüneilişmemiştir;DieztarafındanTürkBahriyeAtlasımüellifionuRûmmüelliflerindenistinsahetmiştir.Diez’inbeyânınagöre,Ada,SenJanŞövalyeleritarafındanArablar’ın

fethindenÖncezaptolunmuştur.HâlbukiArablar,adayıKostantiniyyeİmparatorlarındanveTürkkorsanlarındanalmışidiler.

62Teofanes,c.13,654.

63NikeforGregoras,kitap:2;MartinlerinCoğrafyaKaamusu’namüracaat.

64Pahimeres,1,4,bâb:29,s.257.BunlarAydın,Saruhan,Karesi,MenteşebeğleritarafındanetrafındadolaşmaküzeregönderilmişTürkkorsanlarındanibaretolduğuhalde,DiezArabsanmıştır.Verto’nunOsman’aicraettirdiğibuRodosmuhasarasıhakkındaGibbonsdiyorki:«Thatpleasingwriterbet-rayshisignorance,insupposingthatOthmanafreebosteroftheBithynİencauldbesiegeRhodesbyseaandland»(Bâb:64,c.6,s.314).Bumuhasara,Rodos’unSavuahV.Amedetarafındanmüdâfaasırivayetinebenzerki,buAmede’ninhanedanıolanP.E.T.R.harfleriniVerto«FortitudoejustenuitRho-dame»suretindetefsiretmiştir.Butefsirşeklinegelince,La-martinier,bununmekânvezamananisbetlehakikatolmayanVerto’nunnaklettiğiniayıpladığımızbuhikâyelerleŞiller’inDragonileMücadeleunvanlıbirrakshoyununasermâyeolanveVertotarafındantafsîlâtıylenakledilenDragonefsânesiarasındabenzerlikvardır.Sonralarıüstâd-ıâzamolanŞövalyeHudaverdiGozon’numüdâfaayamecburolduğunuVerto’nunzikrettiğivetimsahzannettiğiişbu«dragon»büyükbiryılandanbaşkabirşeyolmamakgerektir.Rodos’unhervakitsürüngenlerledoluolduğunabuhikâyeiledeistidlalolunabilir.ŞövalyeGozontarafındanöldürülenişbudragonhikâyesiKöylüStupaçefsânesigibiSen-Jorj’undragonilemevhummücâdelesininhikâyesinintekrarındanibarettirki,buhayâldeeskibirhurafeyegöreTriopas’ınoğluFurbas’mgayetcesimtirsürüngenilemücâdelesindeniktibasedilmiştir.Bununlaberaber,Rodosadası,hervakit,arazîsiüzerindebirçoksürüngenlerinte’sirlerinigöstermişolmasıyleşöhretkazanmıştır.

65Verto,kitap:4,Pahİmeres’enazaran,7,fasıl:30-31;BernardosGldo.

66Verto,6.

67Kezalik(Nisiros,İncirAdası;Leros,Leryus;Kalimno,Kalimnos;Simba,Sömbeki;Kus,tstanköy.Mütercim).

68

Kezallk.461,Amsterdambasımı.

69Şuvftznl(Şvazvel?)-GofiyelıinGarlbSeyahatleri,c.1.(BuçınarağacıBu&rat(Hyppokrates)zamanındankalmışolmaklamârufturki,birçoktablolarıyapılmıştır.Mütercim).

70Kezallk,Verto,ŞarkaBirSeyahatEsnasındaTopografyayaDairMüşahedeler,s.88,müellifiMammer.

71Verto,«,462.

72Bunlar,İzmirveAydıntaraflarındakiTevaif-iMÜlûkTürkleridir(Mütercim).

73Verto,1,5,s.524.BumüverrihOsman’ınbirçokgemileribulunduğunuzannedersede,ozarınıisbatveyaâhuttefsiredecekhiçbirdelîlsöylemez.HalefiOrhan’ınseksenyelkengemisinemâlikolarakbunlarlaRodos’umuhasaraetmişolduğunubeyânetmesiylede,yenibirhatâdahayapar.Budonanmanınvarlığı-LikaoniveFirjimıntıkalarınınOrhantarafındanele-geçirttişigibi-hayâlidir(Verto,s.273).

74sosVerto,5,s.530.

75Verto,AydınBeğiUmurBeğ’inismini-hemenbütünAvrupamüverrihlerigibi-bozmuşlur:«Morbassan»yazar.

76Kezallk.c.553.

77Kezallk,a.560.

78blc.Buşkr.(Fenikelisanında:Rod).

79Neovenobucanavarınbaşınıgörmüşolduğunuhikâyeileşöyletasvireder:Birattandahabüyükvedahaarîzidi.Ağzıkulaklarınavarıyordu;kalındişleri,büyükgözleri,müdevveryanakçukurlarıvardı,cildibeyazamailbozrengindeidi.Nu-midyamuharebelerindeelegeçirilmişolanAfrikayılanıRomamabedindenkaybolduğugibi,ŞövalyeGozon’ungalibiyetarmağanındandaeserkalmamıştır.Rodos’daikametimesnasındabundanemarebulmakiçinçokçalıştımsada,birşeyelegeçiremedim.

80Dukas’anazaran21,s.60ve22,s.64.Üstâd-iÂzam,Fetronioni(Kastil-lumPetri)-kizamanımızdaBodrum

81Fontanus.

82Verto,6,2,s.88.

83Kezallk.Verto,Dukas’ınyazdığıfıkrayıbilmediğinden,bukaleyi«Landi-makiodiyeisimlendirir.2,s.118.

84Verto,2,s,119.

85Verto,2,s.127.

86Kezalüt,s.131.

87Kezalik,7,2,s.141.

88Verto,7,2,S.154.

89KezaUk,s.160.Vertobumektuplarıaynennakleder.

90Verto,7,2,s.160-165.

91Verto,s.167.

92TarikatınunvanlarındanWrt(Mütercim).

93MesîhPaşa,GedikAhmedPaşa’nmvezîr-iâzamlıkmakamınaoturtulmasında,onunhalefiolarakdonanmaamiralliğine(kapudan-paşalık’a)tâyinolundu.AvrupamüverrihleribuzâtıbâzanSismondigibi«Mesithes»vebâzanVertogibi«Mi-sach»tesmiyeeder.BirinciisimMesîhPaşa’danbozulmuşolduğunaşüpheyoktur.İkincisiMihâl-oğlu’ndanalınmadır;ihtimâlkiVertoilediğerbâzımüverrihleriMesihPaşa’yıPale-ologhanedanındanbirmühtedîdirzanmnagötüren,butahriftir.LâkinbumüverrihlerneOsmanlımüverrihlerinin,nede-MesîhPaşa’nındahasonrasayılarınadâhilolduğu-vezîr-iâzamlartercüme-ihallerininhiçbirininşehâdetiyleistidlaletmiyorlar.

94Osmanlımüverrihlerinenazaranyalnızaltmışkadırga.

95Verto’yagöre,Jorj’unaileismi«Frapan»idi.AlmancaolmayanbuisimMacarlann«Frangipan»ismindenmurahhamolabilir(bâzıheceleridüşürülmeksuretiylemeydanagetirilmişalabilir}.FakatohâldeJorjAlmandeğil,Macarolmaklâzımgeliri

96«Büyüklimanaharbsefineleri,küçüğünekadırgalargirer.BüyüklimanınikimüntehâsımnyanlarındaSen-JanveSen-Mi-şelkulelerivardır;Sen-NikolaveSent-Elmtabiyeleriİkincisinimüdâfaaeder»(TopographischeAnsichten,s.65).Verto’-yanazaranSen-Jankulesidilinucunda,Sen-Nikolatabiyesimıntıkanındışındaimiş.LâkinSen-Nikola,Sen-MişelkulesininkarşısındabüyüklimanınmüntehâsındakâinolduğundanSen-Jankulesininmutlakakadırgalimanınındâhilindeveyel-değirmenlerihizasındaSent-Elmİstihkâmlarınınkarşısındaolmasıîcâbederdi.

97RodostarlfcatlndeHermillettenşövalyelerinhepsinebirdentlisan»

981201/1787senesindeRodoshükûmet-iser*İyyesindebulunmuşolanMa-raş’ınSürabül-zâdehanedanındanmeşhurnazımTuhfesahibiVehbîsugetirmeksuretiyleomevkiibirmesirehâlinegetirmişolduğundanonanlsbetolunur.Arazîsininyapısındandolayıadanınsularıpekiyideğildir,nisbetenİyisi«SünfoülSuyu>dur.Mütercim.

99Verto,Rodos’untarifindeBraydenbahileKaorsen’inmetnindenistediğigibisapmalaryapmıştır.Braydenbah«Classemcam,quamdbdmusmachinassedecimdevixisse»dediğihâlde,VerÇotoplanmahallindedöktrüerek«Adayagelişindenberionikitopdöktürdü»diyor.Hâlbukiazbirmüddetzarfındabunuyapmakpekmüşkilidi.Braydenbah,dahasonra«Glo-bossaxeosrotunditatispalmorumnovemplerosgueundecimtorquent»dediğihâlde,Verto,dokuzdanonbirpalmekadarolanmiktarıikiüçkademmuhitindeyaparak«ikiyahutüçkademmuhitindegülleleratan»diyor;çünküdokuzdanonpalmekadarı,kendisimübalâğalıaddedilmiştir.LâkinbutoplarKostantiniyyemuhasarasındakullanılmışolangayetbüyüktopçapındadırkî,SakızlıLeonarKostantiniyyemuhasaratoplarıhakkında«Lapidequîpalmisundecimexmeisara-bibatingyro»diyorki,îşkodramuhasarasındakullanılmışolanlargibionikidenonüçkantarağırlığınakadargülleleratardı,demektir.

100«TertiodecimoCalendasJulü»,yâni19Haziran;Verto’nunilkhücumiçingösterdiğiveçhile9değil.VertoikincihücumtârihinisarîhentâyinetmediğiveBraydenbahbirincisinintârihiniyazmadığıcihetle,9Hazirantârihibuhücumunvukuuzamanınaveozamanınhâdiselerinenazaranhatalıolmasımuhtemeldir.

101Osmanlımüverrihleridahîbuköprüdenbahsederler:«Deryadanana(garbkulesine)varıncaköprüyapup»HacıKalfa,Târîh-iEsfâr-iBahriyye,varak8.Sa’dü‘d-dîn.

102Verto(Vertot)‘da«MerlaBeğ,SultânMehmed’İnbiroğlunundâmâdu;Breydenbah(Breidenbach)‘da«viristrenuissimiTurcoçucdilecti»;yâni:Türklerinmümtazkumandanlarındanbiri.

103Vertodiyorki:«Arnavudtevkîfolundu,şerîk-itöhmetinisöyledi;-herikisimevkî-icezayagötürülmezdenevvelhalktarafındanparçalandı.»LâkinburivayetBraydenbah’ınifâdesine

uygundüşmüyor,odiyorki:«Damnatusperfugasecuripercussusinternt,alteraquibusdamvixconfoditur,ündeper-territusatTurcamrevertit».BudaVerto’nunşumuhasarahakkındakibinlerceyanlışlıklarındanbiridir.

104Breidenbach’anazaran28;Vertot’anazaran27;kitap:7,2,s.1Ö7.

105Sa’dü‘d-dîn,İstanbulbasımı,c.1,s.574(Mütercim).

106«Makabelerebucildin«OndördÜncüKitap,62No.ludipnot»undaîzâbolunmuştu.Mütercim.

107«Necaliterprofidecatholicaetrepubllcachristianorumpugnavere,quamolimgloriosiMachabaeiprocultudlvinpetHebrâerumlibertatepraeliatistınt.»(Metninkaynağı).

108Sa’dü‘d-dîn,Solak-zâde,varak:64,Âli,35.Bâb,İdrîs,varaJc:172.K»v-zatü‘l-Ebrar’da(varaJc:271),yalnızaskerintamâmdanbahsedilmişolup,Paşa’nınhasisliğihiçzikredilmemiştir.

109Devfet-iOsmânlyyei*iriaıTeşkilâtvetdâaAsi’nemüracaat,1,s.9.(Ham-mer’InFransızcasında«Dourer-al-Ahkam(lesperlesdelaloi)görülüyorsada,galibame’hazıkendisinihatayasevketmîştir.Ma’lûmolduğuüzerekitabınismi«Dürerü‘l-Htikkam»veşerhininisini«Gurerüİ-Ahkam»dır.Mütercim.)

110Mauraced’Ohsson,4,s.562.

111KitabeninsahihiKomidas’ın«İstanbulTopografyası»eserindemünderictir.RodoskançılarmuaviniGilliumKaorsentarafındanII.Mehmed’invefatımünâsebetiyleŞövalyeTarikatıerkânıhuzurundaîrâdolunannutuk,Fâtih’inna’şınınhakîkatenmezarıiçindebulunmasındanşüpheyimutazammmgibigörünüyor.KaorsenbüsbütünŞarklıbirmecazkullanarakosıradavukuagelenarzharekâtınınII.Mehmed’inna’şını

çukurdançukura,(……)indibinekadarattığımsöyler(1495)

deEulmşehrindeJanRayerma’rifetiylebasılanKaorsen’ineseri,Haziran1481günüvekâyii).Kaorsen’inaynensözüşudur:«Arbitramurenimtamscelestum,tamfetidum,tamse-vum,cadaverterramintersuavisceraminimecontinuisse,sedamplissimohyatudehiscentempraecordiisapertisadcen-trumdemisisse,etinDamnatorumperpetuumChaosdejecisse,circaenimdiesexcessussuifrequentesterraemotusediti.»(OzamanAvrupalılarınnekadartaassuphâlindebulunduklarıanlaşılır.Taassupbirtaraftanda-bi’tabî-kesifbircehaletileçevrilmişti.Birna’şımezardançıkaracakçukurdançukuraatacakkadarşiddetliarzhareketivukubulmuşolsa

İstanbulşehrindenaslaeserkalmamakiktizâ«derdi!AllahahamdolsunkiBelde-iTayyibe’ninbinlercecamilerimimâre-lerindeEzân-iMuhammedisemâlarısüslemekteolduğugibi,Hazret-iFâtih’inulvîruhuherân,fetheylediğibeldeninbutertîlât-irûh-efzâsiyleravzât-icennât-iâlîyâtdatâirdir.Mütercim).

112Spandojino,s.67ve68.

113Kaorsen’inonutkundançıkarılmışolanaşağıdakifıkraFâtihaleyhindemübalâğanınbirmisâlidir:«Meritoenimtrucu-lentissimomansiohaecconfusionisaeternaenephandissimotyrannodebetur,quitotparvulorumanimasperdidit,quosadfideiabnegationemcompulit,quitotsacrasvirginesdeodicattusdivinisobsequiisabdicavit,quitotnobilesvirginesprostituit,quitotcastissimasmatronasfeodavit,quitotado-leseentesjuvenessenesdecrepitosquetrucidavit,quitotsanc-torumreliquiaspropranavit,quitotcatholicaphanadevo-taquecenobia,horridoMahumetaesectaeritupolluit,quitotsanctamatrimoniasolvit,quitotmulieresabortumobsevi-ciamfacerecoaegit,quipatrimoniaabsorbuit,quitotprin-cipatusjtoturbesdelevit,oppressit,occupavit,quiim-perialemurbemquidempraeclaramConstantinopolimsuaemditionisfecit,ubiquaequecrudelitatisgenera,masculorumconcubitus,homicidia,sortilegia,superstitionesdaemonumat-queinvocationes,rapinas,crapulas,obscenitatesquenullalege,nullaratione,nullaetiamaequitateexercuit.»

114Spandojino’nungüyamedhiçinyazdığıbusözlerhayâldenvebununhakikatiFâtih’inRumlar’aadaletvelütuflamuamelesindenİbarettir.

115ŞarklılarBüyükİskender’intârihiniancakbirhikâyeyahuddestantarzındabilirler.JulSezar’miseOsmanlıliteratüründeancakismibilinir.

116BuhususMİ.2’deelealınacaktır.Mütercim.

Hammer,(BaronJosephVonHammerPurgstall)BüyükOsmanlıTarihi,ÜçdalNeşriyat:2/154-179Fâtih’inŞemâil-nâme’dekitasviriokadargaribdirki,ancaktezyîlsuretiylenakleyledik:«Burunununucıkıvrıkidi,yanaklarıtolgunmüdevver,kırmızıvebeyazilemülevvenidi,sakalıaltuntellerigibikalınidi,bıyığıgülgünceleriüzerinekonulmuşyapraklarıgibidudaklarınıtezyineyleridi,ağzıtabiîolarakkapalıidi,baldırlarıadaleli,kollarıkuvvetliveetliidi,Neriman(Rüstem’inbabasınınbabası)gibiatabineceksurettebirbünyeyemâlikidi.»Fâtih’ineşkâl-iuzviyyesin-denenziyâdedikkatiçekeniburunuolduğuanlaşılır.ÜstdudağınınüzerinekıvrılırveAvrupamüverrihlerininrivayetinegöreağzınıhemenhemenörterdi.Osmanlılarkirazüzerinekonulmuşpapağangagasınabenzetirlerdi.KavuğuiçinbabasıII.Murad’ınvebüyükbabasıI.Mehmed’inkullandıklarındanbaşkabirşekilittihazeyledi.Dülbend,yahutmuslinin,etrafınasarıldığıkülahsırmalıveyukarılarındamüdevverolacakyerdeüstüvânîşekilalmışvemuhtelifrenklerlerenklendirilmiştir.Ozamandanberisırmalıkülahsarayınhademesinevediğeradamlarınamahsûsolmuştur.

117Soncemâatmahalli.(Mütercim).

118İstanbulveBoğaziçi’nemüracaat,1,s.393;EvliyaveGrelo’yanazaran.Camiegirilecekmahalle«harîm»tâbirolunur;camiinbahçesi,binanınhâricindemihrabınarkasınadüşenma-haldedir.Harîm’demü‘mînler,ber-mu’tâdabdestalırlar;bahçe,camimüessisinintürbesiniiçinealır.«Sonhükmeintizâretmeküzeredünyâseyâhatmdanoradaârâm-güzîndir.»Ha-rîm’denibâdetmahalliolancamie‘cem’edici)girilir;Cum’agünü.husûsînamazedâolunduğucihetle,mü‘minlerintoplandığıgündemektir.İçindehercum’a,Pâdişâh’aduâolunanvediğercamileremahsûsmescidlerdentefriketmekMüslümanlartarafından«Cami»tesmiyeedilenbinalarındâhilikısımlarışunlardır:Mihrâbki,oradabirMushaf-iŞerifmahfuz(MihrabınyantaraflarındarahlelerüzerindekiMushaf-iŞeriflerolacaktır.Mütercim)veetrafındagayetbüyükbalmumlarıkonulmuştur.Mahfel,kimüezzinleroradaKametverirler,PâdişâhamahsûsMaksure(HünkârMahfiliolacaktır.Mütercim),Minber,MinberMihrâb’amuttasılolupyüksekikisancakilemüzeyendir.Camiinortasındavaazkürsüsübulunur.HerharımdaabdestiçinbirŞadırvanvardır,bahçesinde(ravzasında)camininbanisininmezarı(Türbe)bulunur.

Hadîs-işerif«Kostantiniyyeelbetteveelbettefetholunacaktır.Onunemîrinegüzelemîrveoaskernegüzelaskerdir»meâlin-dedir.îşbuhadîs-işerifİmâmSüyûtî‘ninCâmi’-iSağîr’inde,îmamAhmed’inMüsned’nden,veHâkim’inMüstedrik’indennaklolunmuştur.Bişr-iGanevî(R.A;)Fahr-iAlem’eîsâleder.Feth-iKostantiniyye,îmâm-zâdeEs’adEfendi,İstanbulbasımı,1285.(Diğerhadîsler,«Azîz-iMısr’a»ve«îranŞahma»yazılanfetihnamelerinmetinlerindedir.)

119Mauracead’Ohsson,2,511.Avrupamüverrihlerininyazdıklarıkitâbe-lseng-imezarsırfhayâlidir.

120HacıKalfa,Rûm-Ili,s.9.

121Kezalik,s.10.

122Üstükapalıçarşı.

O

-CN857Ksenofon,Cyropfedie.

858LaCorastitatlondel’Emp.Otto.(OsmanlıDevletl’ninTeşkilâtı)eserinden.Mehmet’inKanun-namesi

kısmınamüracaat.^

ihtiyaçgösterir.BinâenaleyhileridebahsetmeküzereşimdilikondanvazgeçerekKamm-nâme’ninsonikibâbıylameşgulolacağız.İkinciBâb’ınenziyâdeşâyân-ıdikkatolannizâmlarıbayrammerasimine,sofra-ihümâyûna,mühr-isultânî‘ye.saltanatmerasimiusûlüneaittir.BirincisiYahudiler’inkamışbayramınavediğeriHıristiyanlarınlyd-i,fashinamukabilolanikibayram,Osmanlıtakvimininenbüyükikidînîgünleridir.SultânMehmed,«Mâtem-iHüseyn»ileNevrûz’u,diğertâbirleAcemyılbaşıresminilağvederek,ovaktekadaricraolunanmeşhurmerasiminadedinişusuretleyarıyaindirmiştikLâkinikibayramısaraytantanalariyleçerçeveleyerekbunlarayenibirrevnakilâveetmiştir.Bubayramlariçin:

«îrâde-işahanembudurkieyyâm-iiyddedîvânodasıpişgâ-hindakimeydân-iumûmîyebirtahtkurulsunverâsime-idestbûsîoradaicraolunsun;vezirlerim,kadı-askerlerim,defterdarlarımarkamdadurmaklâzımgelir.Hâcemvezirlerin,kadı-as-kerlerinönündekaaimbulunacakdır.Çavuşlarilemaâş-imahsûslarıolsunolmasınsancakbeğlerivemüteferrikalarelöpmekresminiifâedeceklerdir.»diyor.

Eyyâm-itydkanunu(Bayrammerasimihakkındakikanun)muhtelifderecedekihükümetme’mûrlarınapâdişâhıneliniöpmekşerefinenailolmakmüsâadesinivermektesemahatgösterdiklerihalde,sofra-işâhânenizâmıbütünkullanefendileriylebirliktetaamyemekşerefindenistisnasızmahrumediyor:Bununiçinde:

«îrâde-imahsûsamzât-ışahanemlebirlikdehiçkimsenintââmitmemesidir.Ecdâd-iizamımmukaddemavezirlerinisofralarınakabuletmişleridi;benbuâdetilâğvetdim».12

demiştir.Kanununmühr’emüteallikhükmü,kudret-iâliyyenişanesidemekolan«hâtem-ihümâyûnsunmuhafazasınısadrâzamatevdîediyor:

«Mühr-ihümâyûnumvezîr-iâzaminmuhafazasındabulunsun;hazîneaçılup

kapanmakiktizâederse,dâimaonunvedefterdarlarımınhuzurundaaçılup

860

kapansun.».

Sayfa206

üzerindePadişahıntuğrasıkazılıbulunanmüh-ihümâyûn’untevdiiozamandanberidevletinenbüyükmansıbıolanvezâret-iuzmâ‘mntevcihedildiğinigösterir.Hazîneodasınınmühürlenmesindenmaadaahvaldemühr-ihümâyûnkullanılmasısadrâzamınpâdişah’ahitabenyazacağıarî-zalaratahsîsolunmuştur.Bütünma’rûzâtevvelcevezîr-iâzaminelinden

geçeceğivezât-ışahaneyearzhakkıvezîr-iazamamünhasırbulunduğucihetle,padişahkendimühründenveecnebihükümdarlarısefirlerininsaygılıbirşekildeayaktadurarak(yânimüsûl-iresmî)takdimettikleriîtimâdnâmelerdekimühürlerdenbaşkasınıgörmez.Kullarınmühürlerina-zar-ışahaneyelâyıkdeğildir.

II.Mehmed’inkanunlarındanenmüthişikardeşöldürmeyi-herpadişahınsaltanattahtınazahmetsizcesahipolmasıiçin-devletinbirnizâmıhalindeemirvete’yîdetmesidir.Avrupa*nıneskicumhurlarınınvepadişahlıklarınıntârihisiyâsetenbiraderidamınaemsalgösteriyorki,bunlarhaleflerininhaklıolaraknefretlerinemazharolmuştur.AncakAsyahükümdarlarınınasalarınıkanlandıranbutürlücinayetlerinbaşkayerdeemsaliyoktur.AcemtârihisafhalarındayazılıcinayetlerinenkorkunçolanlarındanbirihiçşüphesizkiDârâileellikardeşinin-doksanyaşındakibabalanErdeşîrüzerindeîkaettikleri-babakatlicinayetivekardeşleriOkevs’in(Okûs?)ellikaatililebunlarınbütünaileleriniidametmeksuretiylealdığıintikamdır.KeyânîlertarafındangösterilenmisâlehalefleriolanSâsânîlerdeimtisaletmişlerdir.IV.Ferhadbabasını,büyükoğlunu,otuzkardeşiniişkenceyeteslimetmiştir.3RomalımüverrihJustinianus,İran’dapederininvebiraderinincesedleriüzerindentahtaçıkmakbirnev’işerefaddolunduğunububâbdanazar-ıdikkatearzeder.AncakIranistibdadı,biraderidamınıkanunhâlinekoyupdakanunîbirmuameleaddetmekderecesineçıkmamışvebuvahşîlikOsmanlılardınsiyâsîhukukunakalmıştı.Mehmed’inKanun-nâme’sibubâbdadiyorki:

Sayfa207

«Fukahânınekserisievlâdveahfâd-iecdadımdancâlis-itahtolacakolanlarâmmeninselâmetiiçünkardaşlannıöldürebileceklerinibeyânetmişlerdir.4Binâenaleyhonlardaböylecehareketetmelidirler.»SaltanatınkurucusuOsman,amcasınıokilevurmaksuretiylehanedanınazalarındanbirinikatiiçinilkmisâligöstermişti;Bâyezîd.kardeşÖldürmekmisâlinigösterdi;onutaklîdedenMehmed-iSânıbucinayetikanunîbirmuamelehâlinekoymakvehusûsîbirkanunhâlindevaz’et-meklehaleflerinionunlamükellefkılmakistemiştir.5Lâkinbukorkunçkanun,

mucidininmüstehakolduğuânkanlıbirkalemleyazmışolduğundan,ile‘1-ebedgerekkendimilletinin,gerekşâirmedenîmilletlerinnazar-ıistihkarınaarzedecektir.6

Şusuretlekatlinesaskaideittihazolunduğugörüldüktensonra,Ka-nun-nâme’ninüçüncübabındaaşağıdakifıkranınokunmasıtaaccübüicâbettirmez:

«Su-başılarımınalacaklarıkanbahasıkatiiçünüçbin,gözçıkarmakiçünbinbeşyüz,başyarmakiçinbeşyüzakçedir.»

Kanbahâsı,Osmanlıadliyesivaridatındabirinciderecedebulunur;ondansonraHıristiyanhükümetleritarafındante’diyeolunansenelikvergilergelirki,yenivergileryülkenmesindenveeskilerintahsilindenmensatdârkılmakiçin,Pâdişâh,işbuvergilerivezîrvedefterdârlariylepaylaşır:«Ecnebihükümetleririkâb-ihümâyûnumavergitakdîmetdik-lerindevezîrvedefterdarlarımkendihisseleriniahzedeceklerdir.7Bubâb,vezirlerin,beğlerbeğilerin,defterdarların,sancakbeğlerinintahsisatlarınınlistesinirakamrakambelirttiktensonra,şumaddeilesonaeriyor:

«Kızlarımınevlâdıbeğlerbeğihizmetlerinetâyînolunamayıpancaknemâdârsancaklaranasbolunacaklardır.»

SultânMehmed,bununla,vezirlerleevlendirilmişsultanlarınevlâdvetorunlarısancakbeğliğindenyüksekbirme’mûriyetegeçtikleritakdirdedevletitehdîdedebilecektehlikelerortayaçıkmasıihtimâlininÖnünü-almakistiyordu.Lâkinbukanunsultanlarınancaktorunlarıhakkındatat-bîkolunabilir;çünküevlâdlarıdoğduklarıandagöbekleribağlanmamaksuretiyleölümemahkûmedilir.Osmanlılarcahâlâmer’îolan8işbuyenidoğmuşbebeklerinîdâmıhakkındaKanun-nâme’debirşeydenilmemişolması,bununçoktanberiâdethâlinegelmişvekardeşidamıhakkındakikanunîmaddedezımnendâhilbulunmuşolduğunuisbâteder.Şusuretlekatlinkanuniliği,pâdişâhınyalnızbiraderleriiçindeğil,9yeğenlerive

torunlarıiçindete’yîdolunmuştur.Arablar,İslâmPeygam-beri’ndenevvelkızlarınıdoğardoğmazboğmayıâdetedinmişlerdi;(Haz-ret-i)Muhammed’ininsaniyetnazarındaengüzelişlerindenbiribuvah-şiyâneâdetibirKur’ânâyetimucibincelağvetmişolmasıdır.Nasıltahminolunabilirdiki,Peygamberinkanununatâbiolduğunuilânedenve«Emîrü‘l-mü‘minîn»unvanındanbaşka,«halîfe»unvânıyledeiftihareyleyenhükümdarlar,katl’idînîvâsıtalarlacaizhâlegetirsinlervenefretcelbedenbufetvalaraçıkçabirmasumunkatlinimen’edenvefakatengenişmânâdatefsiriitibariylehakikattehertürlükatlecevazverenbirKur’ânhükmünemüstenidbulunsunlar?.10

DevletinDörtRüknü

Şimdi,Osmanlıteşkilâtınizâmınınmuhtelifkısımlarınıtafsîlentah-lîledeceğiz.Mukaddes«Dört»sayısı11-evvelcebeyânettiğimizveçhile-merâtibtaksimininesâsınıteşkileder.Çadırındörtdireğivardır.Kur’ânmucibincedörtmelektahtınmedâr-ıistinadıdırlar.Havanındörtbellibaşlınoktasındadörtrüzgârhâkimdir.«Âlem-ihayret»hayâtınındaimîsurettemüşterekenmevcûdolanenmeşhurdörtüstadısûfîyyetarafından«evtâd»(direkler)diyeadlandırılmıştır;dörtİncilsahibiolduğugibi,Peygamber’indedörtşâkird-ihikmetibulunmuşturki,îslâ-mınilkdörthaiîfesidir.II.Mehmeddahîdevletindörtdireğini(erkân-ıdevlet)buadedegörete’sîsetmiştir.OnlardaVezirler,Kazaskerle,Defterdarlar,Nişancılardırki,dîvân’m,başkabirtâbirle«Şûrây-ıDevlet»indirekleriolup«div»lerinfaaliyetvebasiretinihâizolmalarılâzımgeleceğiiçin«dîv»12diyeisimlendirilirler.

Vezirler:Devletinilkerkânıvezirler,yâni«hamahlardır,13kigenelolarakhükümetişlerininbütünyüküonlarınüzerineyüklendiğiiçinböyle

isimlendirilmişlerdir.Eskidenyalnızbirvezirvardı.Sonralarıikiye,üçeçıkarak,II.Mehmedtarafındandörd’eyükseltildi.Bunlararasındavezîr-iâzamteftişetâbiolmayanıdırveyüksekbirselâhiyetesahiptir.Vezîr-iâzampâdişâhınvekili,idareninbütünşubelerininenbüyükâmiri,hükümetinmerkezi,herşeyinhareketionabağlıolanhareketegeçiricigüçtür.Şark’daherzaman-«Zıllu’llahifi’l-arz»(Allah’ınyeryüzündegölgesi)olan-hükümdarınkudretivezîr-iâzamvâsıtasiyleicraolunmuştur.Busuretledirki,ŞarktârihinineneskizamanlanTûrân’davezîr-işehir-iPirânVise’yi(?)»İran’daZerdüşt’ünmuasırıCâmâsb’ı,Nû-şirevân-iÂdil’inveziriBüzürc-mühr’ü,14Fir’avun’unsarayındaYû-sufu,Sûzân’msarayındaDanyal’ı,Süleyman’ınvezir-iâzamiAsafı,melikleremahsûsbiratâletvekapılarıherkesekarşıörtülübirşevketiçindebulunanhükümdarlarınmilletlernezdindevekilleriolmaküzeregösterilirler.15Bumühimme’mûriyetinHalîfelerzamanındaBermekîler,SelçuklularzamanındaNizâmü‘l-mülk’ler,OsmanlızamanındaÇandarlı-lar’daolduğugibibirailedeirsenbekasıpeknâdirdir.Vezîr-iâzamlıkbusonailedeI.Murad’danII.Mehmed’ekadarırsîolmuşveSultânMehmed,HalilPaşa’nınîdâmıyleÇandarlılar’mkuvvetinimüebbedenimhaederekondansonrayalnızbaşınaveortakkabuletmeksizinhükümsürmüştür.Birsenesonradiğerbirvezîr-iâzamtâyînettiğivakit,onayalnızordununkumandasınıvermişvedîvân’akendisiriyasetetmiştir.Ke-fö,Karaman,OtrantofâtihiGedikAhmedPaşa’nınvezîr-iâzamlığındahâdise-yimahsûsabumansıbıneskiimtiyazımiadeyesebepolmuştur:Birgün,perişankıyafetlibirTürkmendîvânodasınagirerek,kendikavminemahsûskababirtelâffuzile:

Sayfa210

-«Devletlihunkerkangunuzdür?»16diyesuâletti.SultânMehmedbusözlerdenöfkelenmişvevezîr-iâzambufırsattanistifâdeilebundansonraşahs-ımukaddesinişusuretlebilinmemekhakaretinearzetmemekiçin,dîvânınhükümetişlerinivezirlerebırakmakdahamünâsibolacağınıarzetmiştir.Mehmed,bure’yikabulettiğinden,ovakittenberibütünidarevezirlerinvebilhassavezîr-iâzaminelindebulunmuştur.Birbirinitakipedendörtgünyânicumâertesi,pazar,pazarertesi,salıgünlerivezîr-iâzam-

vezirler,kazaskerler,defterdarlar,nişancılarkendisindenevvelazimetetmekteolduklarıhalde-sarayagiderlerdi.Dîvânodasıkapısınailkvaranlarellerinigöğüsleriüzerindekavuşturmaklaberaberkemâl-idikkatleyenleriiçinesaklayarakbeklerlerdi.17Vezîr-iâzamşûraerkânınınteşkilettiğiçiftesırayıselâmveripselâmalarakgeçtiktensonra,dîvân*agirerveonlardadîvânınönüneilkgelenlersüdde-idîvânı(dîvânınkapısını)ensonrageçmeküzere-ikişerikişervezîr-iâzamitakipederlerdi.18Vezîr-iâzamkendinemahsusolanminderüzerineoturarak,vezirlerlekazaskerlerisağ,defterdarlarlanişancılarısoltarafaalırdı.Takrîr-imesâlih’e(yâni,hükümetişlerinin,kabinegündemininzaptımtutmağa)memurolantezkirecilervezîr-iâzaminönündeayaküzerindevereisefendiminderinkenarındabulunurdu.«Baş-mâ-beynci»demekolan«kapıcılarkâhyası»ve«mâbeynmüşiri»demekolan«çavuş-başı»dîvân’dahazırolarak,maiyyetlerindekimâbeynciveçavuşlarıdabulundurmakladîvân’abirkatdahaihtişamverirlerdi.Çavüş-başıintizamınmuhafazasıname’mûrolduğundan«dîvânbeği»unvânıyleadlandırılırdı.

Rütbelerinealâmetolmaküzerevezirinüç,beğlerbeğilerininiki,sancakbeğlerininyalnızbirertuğlanvardır.Bizanslılardın«Çokyıllara!»sadâlarınınyerinekaaimolan«selâm-ımübârek-bâd»(Alkış)19vezirleremahsûsidi.Vezirleraltındüğmelivesırmaşeritlikadifekaftangiyer;kışınbunlarasamurkürkkaplanırdı.20Vezirlerinîrâdlarıfî‘l-asılyüzbinakçedenibaretidi;sonralarıikiyüzbineçıkarıldı;ancakkendilerinetahsisolunanzeametlerdeayrıcabuakçeninbeş-altımislinigetiriridi.Vezîr-iâzamlaraâitolanonimtiyazbume’mûriyetleale‘1-âdevezirliklerarasındanihayetsizbirmesafebulunduğunugösterir.Vezîr-iâzamlarınimtiyazlarışunlardı:

1.Hazînekapılarınıvedîvângünleriakşamıdîvânımühürleyenmühr-ihümâyûn’unmuhafızıolmak;

2.Münâsipgördüğüzamanöğledensonra«bâb-ıâlî»adıverilenkendisarayındahusûsîbirdîvântoplayabilmek;

TT7E|AES

3.Hanesindensarayavesaraydanhanesinehergittikçerefakatindeçavuş-başıveçavuşlarbulunmak;

4.Çarşambagünlerikazaskerlervedefterdarlar-sarayagittiklerindekullandıklarıresmîkavuklarıgiymişbulunduklarıhalde-kendisiniziyaretetmek;

5.Pazarertesigünleridîvânortasındarikâb-ıhümâyûnme’mûrlarıtarafındanalkışlanmak;;

6.Hercumagünücâmi’egiderken-hepsiresmîkülahlarınıgiyinmişolmaküzere-çavuşlar,çaşnigîrlervemüteferrikalaralayteşkiletmek;

7.DiğervezirlereyalnızaydabirdefagidenYeniçeriAğasıtarafındanherhaftaziyaretolunmak;

8.İstanbulkadısı,YeniçeriAğası,pazarlarınenbüyükme’mûrudemekolanmuhtesip,şehr-emînidemekolansubaşıkendisininrefakatindebulunduğuhaldeşehriteftîşetmek;

9.Diğervezirlerepeknâdirveâdıelbiseleriylegitmekteolanşeriatme’mûrlarıilesancakbeğlerinin,saraydagiydiklerikavukvelibas-lanylehaftadabirta’zîmâtlarımkabuletmek;

10.Herikibayramdavezirler,defterdarlar,beğler,ulemâ,ordukumandanlarıtarafındanresmîsurettetebrîkedilmek.21

Kazaskerler:Devletvedîvânınikinciderecedeerkânıkazaskerler,yâniordukadılarıdır.DevletinkuruluşundanII.MehmedsaltanatınınhitâmınakadarRumeliveAnadolueyâletlerindeortayaçıkandâvalarıngörülüphalledilmesiensonderecedeyalnızbirkazaskereverilmişti.LâkinSultânMehmed’inhükümranlığınınsonsenesindebuvazifeikiyetak-sîmolunmuştur.YukarıdagördüğümüzveçhileMesîhPaşaRodosmuhasarasınımüteâkibazledildi;onunmevkiikazaskerMağnisaÇelebisineverilerek,buzâtaMollaKastalânîhalefoldu.Vezîr-iâzamKaramanıMehmedPaşa-kiOsmanlı‘nınyenikanunmecmuasınınbüyükkısmıonunzamanındatahzîmolunmuştur-Kastalânî‘ninşahsîhasmıolduğucihetlePâdişah’a-biriRumelidâvalarına,diğeriAnadoludâvalarınabakmaküzere-ikikazaskertâyinilüzumunuarzetti.22TeklifikabulenailolarakHacıHasan-zâdeKastalânî‘yerakibolmaküzereRumeliKazas-kerliğin’etâyînveötekineyalnızAnadoluKazaskerliğitevcihkılındı.Ordukadılığıme’mûriyetlerindenenyüksekilmiyyehizmetiPâdişâhveşehzademuallimliği(hoca)ileşer’îahkâmısonderecedetefsireselâhi-yetliolanenbüyükme’mûridi,ki«müftîlik»demektir.SonralarıKanu-

tıîSultânSüleymanzamanında«iftâ»mansıbıbütünşer’îmansıblarmbirincisiolmuştur.Üzerindeşüphebulunankonulardakendisinemüracaatolunupdakadıtarafındankendisiyleamelolunabilirolmaküzerebirkararverenfakîhe,«karankat’îveistinafıkaabilolmayanmânâsına»

olarak,«müftî»unvanıverilir.23Bumüftîlerdirki,birihayâtınailişilmiyeceğinedâirolanvaaderağmen,BosnaKralı‘nınidamıname’zû-niyetverenvediğeriherpâdişâhıncülusundakardeşlerininidamınıkanunemrihâlinekoyanikimeşhurfetvayıII.Mehmed’eîtâetmişlerdir,îlkmüftîlikhizmetiKostantiniyye’ninfethindensonrayenipayitahtınkadısıCelâl-zâdeHızırBeğÇelebî‘yetevciholundu;dahasonralarıEdirneKadısıAbdülkerîmEfendi’yevedahasonrabirmedreseninmüderrisiAlıel-Arabî‘yeverilerekdâimihâliniiktisapetti.Lâkinmüftilersonralarınailolduklarınüfuzaovakitmâlikolmadıklarıgibi,ilmiyyesil-sile-imerâtibindeRumeliveAnadolukazaskerlerininveonlarıtakibenmuallim-isultanî(pâdişâhhocalığı)ileİstanbulkadısı‘nınhenüzmuhafazaetmekteolduklarıbirincidereceyeyükselememişidiler.Kazasker-ler’inkendilerineayrılmışolantahsisatgündebeşyüzakçeolmaküzerehesâbedilmişisede,aynîolarakverilenzahirelerlebumiktarınonmislinebaliğolurdu.îşbubüyükme’mûrlarozamandîvângünlerivezirleritakibenhuzûr-ışahaneyegirmekhakkımhâizolduklarıgibi,sahveçarşambamüstesnaolmaküzere,hergünöğledensonrakendiikametgâhlarındahusûsîbîrdîvântoplayarak24kadıvemüderrislerikabulederlerdi.Kazaskerlerinherbirikendidâirelerindebulunankadılıkvemüderrisliklerintevcîhâtınıicraederlerdi.Fakatistanbul,Bursa,Edirnekadılıklarıgibiyevmîyüzelliakçevekezalikmezkûrşehirlermüderrisliklerigibiyevmîyüzelliakçevekezalikmezkurşehirlermüderrisliklerigibigündekırkakçemuhassesâtı(ödeneği,kadrosu)olankadıvemüderrisliklermüstesnatutularak,bunlarbizzatvezîr-iâzamtarafındantev-cîholunurdu.25

CT

Defterdarlar:Osmanlılar;hükümetinumûr-ıidaresindekullandıklarıistiareyitakipederek,mâliyenezâretindedeftertutucuc-emekolandefterdarları,devletinüçüncüerkânıaddetmişlerdir.Vergikaydınamahsus

olan«defter»kelimesiRumlar’dan26Acemler’emi,yoksaAcemler’denRumlar’amıgeçmiştir,bununtâyinimüşkildir.Zira,Şarkmüverrihlerinegöre-«hazîne»27gibi-«defter»dahîeskiAcemler’inte’sîsatın-danidi.AncakHusrev’lerinsukutundansonraHalîfeler’inhükümranlıklarızamanındavergikayıtlarıiçinİran’daFarslisanı,SuriyeveMısır’daYunanlisanıkullanılmağadevamedildi;tâovaktekadarki,HalîfeAbdü‘l-melikFarsçaveYunancayerineArablisanınıikaameetti.Selçuklularzamanında-kideftertutucularınınekserisiAcemidi-Farsçalisanıkabulolundu;nasılkiCengizHân’ıntorunlarızamanındaTürklertarafındanUygurlisanıveMısır’daKıbtîlertarafındanKıbtîlisanıkullanılmıştır.II.KeyhusrevveGıyâsü‘d-dînzamanındakendiisminemensupaileninmüessisiolanKaramaneniyiAcemdefter-nüvisleriniîdâmettiğizaman,defterlerikısmenFarsça,kısmenArabça

yazdırmakyolundabirdeğişiklikortayakoydu;hâlâOsmanlılardabuusûltatbikolunur.28II.Mehmedsaltanatızamanındayalnızbirdefterdarbulundurdu(Sonralarıdörtolmuştur);buna«RumeliDefterdarı»denilirveAnadolueyâletiiçinbirmuavinibulunurdu.Mâliyeidâresininbugüniçinayrılmışolduğuyüzyirmiyedioda,yeniortayakonmuştur.Defterdarlarhersalıgünlerivezirlerlebirliktehuzür-ısultanîyekabulolunurlardı;ancak,vezîr-iâzamlartarafındangörülerek,onlarınkabulünenailolanma’-rûzatı-arzedebilirlerdi.29

Nişancılar:Nâm-ışâhâne(padişahnâmı,ismi)işaretininkâtibidemekolannişancılar,Osmanlılar’insiyâsetbinalarınındördüncürüknünüikmâlederlerdi.Esasolarakbunlardevletmüsteşarıvebusıfatladîvânâzasındansayılıridiler.Reîsü‘l-küttâbhenüzmeclisedâhildeğildi;bir-çolçzamansonradırkireîsü‘l-küttâbnişancıyatekaddümetmiştir.Busonme’mûriyet,yâninişancılık,hükümetinumûmîişlerindehakîkîbirte’sîrsahibiolmayıp,birmefharetunvanındanbaşkabirşeydeğildir.Eskidennişancı,işâret-işahaneyi,yânituğra’yıfermanveberâtlarınüzerinebizzatvaz’etmeğemecburidi;şimdibuvazifeilemükellefolan,kâtibler-dir.Dîvân-ıhümâyûn’dançıkanbütünevrakaşâmilişbutuğrakonulmasıhususuna

«tevkî»tâbirolunur.BuvazîfeHalîfelerzamanındaöncelerivezirlertarafındanvesonraları-bumünâsebetle«dîvân-ıtevkî»30adıverilen-hey’et-ikalemiyyeninreisiolupvezîrderecesindebulunanbirme’mûrtarafındanîfâedilirdi.Osmanlıkanunununilkmaddelerineuygunolaraknişancı,reîsü‘l-küttâbtarafındantanzimolunanemirlerveberâtlarıgörüp,tashihveyazılmasınıemretmeğeme’mûridi.Bugünisebil’akis,devletinyazışmalarınıdikkatlibirşekildegözdengeçirmeğeme’mûrdemekolan«mümeyyiz»ile«beğlikçi»ve«reîs»sahhlarını(doğrudur,olurdedikten)çektiktensonra,yalnıztuğra-yıhümâyûnuvaz’etmeğeme’mûrdur31.

Sayfa215

BîrûnAğaları:Vezîr-iâzamkapısından(Bâb-ıÂlî)YeniçeriAğasıkapısınageçiyoruz.YeniçeriAğasıilediğerağalar,yaniordugeneralleri-ancaksarayıhümâyûn’amahsusolan-EnderunAğaları(Ağayân-ıAnderûn)sınıfınamukabilolarak,BîrûnAğalan(Ağayân-ıBîrûn)sınıfiniteşkilederler.BîrûnAğaları‘nınbirincisiYeniçeriAğası‘dırki,fî‘l-asılancakgündebeşyüzakçetahsisatıvaridi;lâkin«arpalık»32nâmmdakihusûsîirâdmenbâı,senelikmaaşınıaltmışbinakçeartırırdı.YeniçeriAğası,icrakuvvetlerininreîsiolmaksıfatıyle-istanbulKadısıveRumeliKazaskeri’ninemrialtındabulunduğugibi-Sadrâzamındaemrialtındaidi.BumansıbdanRumelibeğlerbeğiliğineyâhudkapûdan-paşahğageçerdi.Fakatidaresipadişahıntamhoşnudluğunamazharolamamışise,Kastamonusancakbeğliğine

tâyînolunurdu.Nasılkinazar-ıiltifattanyan-düşmüşolanbirvezîrdeGelibolusancakbeğliğinevedonanmaamiralüğine(kapdanpaşalık)nasbedilirdi.Yeniçeriağasıumûmîasayişiihlâledenahvâledâirma’rûzâtımdoğrudandoğruyavezîr-iazama,hattâpâdiaşhatakdimederdi;ancakdiğerağalargibionundanakdîcezaalmağahakkıolmayıp,buselâhiyetzabıtame’mûrunamahsûsidi.YeniçerizabitlerinintevcîhâtıAğa’nınvazifesidâhilindeolarak,şukadarki,Yeniçerikâtibivezîr-iâzamtarafındantâyînolunurveAğa’nınidaresiniteftişaltındabulundurabilmeküzeredâimaYeniçeriOca-ğı‘namensupolmayanlardanseçilirdi.II.MehmedzamanındaYeniçeri-ler’inmiktarı,te’sîsolunduklarınımüteâkibtâyînolunandereceyigeçmemişidi.33Ocağınintizâmıdeğnekkuvvetiylete’mînedilmişti;bütün

neferlervezâbitânbilâ-istisnâbundanhissedarolurdu.Karaman’avukubulanbirseferde,Fâtih,isyanedenalaylarınzabitleriniumûmendön-

892893

dürmüştü.AleladeotuzbinmiktarındaolanAzablarileMü-sellemler’den,343536Yayalar’dan,Voynaklar’danevvelcebahsetmiştik.BumuhtelifaskerlerinzabitlerininiçindeoasırtârihininbahsettiğiyalnızAzablarAğası‘dır;37muntazamsüvârîSipâhîler’leSilâhdârlar’danmürekkepbulunurdu;dörtbölükaylıklıveGaribler-sağvesolcenahîti-bâriyle-SipâhîveSilâhdarlararasınataksimolunurdu.Bufırkalarınaltıgenerali«SüvârîAğalan»kadrosunuteşküederdi.İşbuağalargündeyüzakçevebundanmâadaaltıbinakçedenonyedibinakçeyekadararpalıkalırlardı.FırkalarınumûmîmiktarıFâtihzamanındasonralarıçıkarıldıklarımiktardanhenüzuzaktı.SipâhîveSilâhdarlarancaktakribenikibinneferdi;dörtbölüğüdeherbiribinneferolduğundan,bütünmuntazamsüvârîsekizbindenziyâde

896897

değildi.38BunamukabilAkıncılar’ın39miktarıpekçoktu;şukadarki,onlarınreisiBîrûnAğalanyânimuntazamordugenerallerisayısınadâhildeğildiler.Topçu,Levazım,Nakliye,OrdugâhgeneralleridemekolanTopçu-başı,Cebeci-başı,Toparabacı-başısı,Mehter-başıBîrûnAğaları‘ndansayılırlar.Buonikigeneraldenbaşka,Padişahatınınyanındayürümekimtiyazınamâlikolanoniki«Rikâb-ıhümâyûnzabitleri»deBîrûnAğaları‘ndandır.Buzabitlerrikâbdârân-ılivâ-yısultânî‘ninhâmili(mîr-ialem)-dörtbirincimâbeynci(Kapucı-başı),ikimîrâhor,birçaşmgîr-başi,dörtavcı-başıyâniiki«do-ğancı-başı»ileiki«atmacı-başı»idi.40

EnderunAğaları:EnderunAğaları,devletindiğerme’mûrlangibidörthusûsîsınıfaayrılmıştır.EnderunAğaları‘ninreîsisarây-ıhümâyûnnâzındemekolan«kapıağası»yâni«bâb-ıhümâyûnağası»dır.Buağabeyazbir

hadım(Ak-ağa)olarak,«kapıoğlanı»denilenvesarayhademesinenezâreteme’mûrolanotuzdankırk’akadarhadımağasıbununmaiyyetindebulunurdu.Dörtkapıoğlanıbaş-ağamndoğrudandoğruyamaiyyetindeidiki,bunlarda«miftâhoğlanı»,«pîşgîroğlanı»,«şerbetoğlanı»,«ibrikoğlam»dır.KapıAğası,hervakitzât-ışahaneyerefakatederdi;yalnızavagittikçeberaberbulunmadığıgibi,saraydanuzakbirmahallepâdişâhındenizyoluylagitmesidurumunda,sarayınmuhafazasıhizmetinekalırdı.Yineonungibibeyazhadımağalarındanolanveonungibipadişahınzatîhizmetineme’mûrolanhazînedâr-başı,EnderunAğa-lan’nınikincisiidi.Buikinciağa,pâdişâharesmîkavuğutakdimedervecâmi’de-zehirlenmişolmadığınıtahkikiçin,kendihayâtınıtehlikeyekoyarakbirkaçdefayerekapandıktansonra-pâdişâhınnamazkılacağıseccadeyisererdi.Hazîne-ihümâyûnme’mûrlarıbuağanınmaiyyetindebulunurveaylıklarınıondanalırlardı.41EnderunAğaları‘ninüçüncüsü,«kilerci-başı»idi.Onunvazifesipâdişâhaheryemeksahanıgetirildikçe,öndegelmek;bizzatsofrayıkoymak,tatlıları,şekerlemeleri,şerbetlerihazırbulundurmak;hertürlüzehirlemeşübheleriniortadankaldırmakiçin,evvelâkendisitatmakidi.Dördüncüsüde,«Sarayağası»idiki,sarayınmuhafazaveidaresiylemükellefidi.Terakkiaşağıdakişekildederecelerdengeçmeksuretiylevukubulurdu:Sarayağalığındankilerci-başıhğa,ohizmettenhazînedâr-başılığa,bundandakapuağalığı‘nageçilirdi;buterakkilerde«kiîercbdenboşalankadro-kapu-oğlanıkâhyasınaverilirdi.Kapuağasınıniltifattandüşmesisaraydanuzaklaştırılmasınıicâpettirdiğihâldemûtâdolduğuüzereuhdesinebirbeğlerbeğiliktev-cîholunurdu.Kapıağası‘nınemrialtındakibeyazhadımlarınbaşlıcaişleri,üçsarayodasınınmuhafazasıidiki,bunlarınbirincisiveeniçeridebulunanıhass-oda;ikincisiveenbüyüğübüyükoda;üçüncüsüveenküçüğüküçükodadiyeisimlendirilirdi.Hasoda-başı,pâdişâhısoyupgiydirmekhizmetiylemükellefolduğundan,buvazifesiiktizâsıncazât-ışâhâ-neiledoğrudandoğruyamünâsebetkesbederek,hernekadarkapıağasıemrialtındaisede,onamüsâvîbirmevkide

bulunmuşolurdu.DiğerüçağanınbaşındabulunarakonlarlabirlikteEnderunAğalarınınbirikincisınıfınıteşkilederdi.Sultânınhusûsîhizmetineme’mûrolanbudörtağa:«Hasoda-başı»,şimdikimâruftâbiriile«baş-mâbeynci»;pâdişâhınkılıcınıgötüren«silâhdâr»;merasimdepâdişâhınhırvânîsinigötüren«çuka-dâr»,yâhudbirinciodahizmetkârı;üzengiyitutarakzât-ışâhâne’ninatabinmesineyardımcıolan«rikâbdâr»idi.900Hasodahizmetçileribüyükodanınvebüyükodahizmetçileriküçükodanınhizmetçileriarasındanseçilirdi.Cücevedilsizler,mugannivemuzıkacılarhademesınıflarınataksimolunmuştu.BütünEnderunAğalarımuayyenbaşlarındanbaşka«kavuk»ve«kuşakbahâsı»nâmıyleseneliktahsisatalırlardı.Buakçe,BîrûnAğaları‘nın

«arpalık»mamuâdilidi;çünküBîrûnAğaları‘nahayvanlarınıbeslemekiçin«arpa»nekadarlâzımise,saraymerasimiiçinEnderunAğaları‘nada«kavuk»ve«kuşak»oderecedegerekliidi.Has-oda-başıhersenepâdişâhınbizzatgiydiğielbisedenbeştakımınıalırdı.Saraydaikitakımmuhafızbulunarak,kapılarınvehavluların(avluların)muhafazasıkapıcılara,bahçevekayıklarınmuhâfzasıbostancüar’atevdiolunmuştu.Kapıcılar’ınzabitleriyâni«kapıcı-başı»lar,hemenhemenAvrupasaraylarınınmâbeyncilerinemuâdildir.Bunlarınreîsi«kapıcılarkâhyası»yâni«büyükmâbeynci»dirki,onunbüsbütünharicîolanvazifesi,dâhildeki«baş-hazînedâr»hizmetiylekarıştırılmamaklâzımgelir.Kapıcılarkâhyâsı‘yleAvrupa’nınsaraymüşirlerinemuâdilolan«çavuş-başı»,dîvângünlerigümüşlübastonlarınıyerevurarakdevleterkânınınönündengiderler.Bostan-ıbaşı‘mnmaiyyetindebirçokbostancılarbulunarak,hemsaraybahçesininekilipbiçUmesi,hemdemuhafazasıilemeşgulolduklarıgibi,pâdişâhanezâretedilmesisiyahhadımlara(Zenciağalara)tevdiedilmişvebunlarınreîsiolan«kızlarağası»nınekseriyaBîrûnAğa-ları‘ndanveRikâbAğaları‘ndanziyâdenüfuzuolmuştur.901

900Iç-odalarınbudörthizmetindenbaşkakiler,anahtar,şerbet,ibrikhademesizabitlerivardı;bunlardandahadûnbirsınıfolmaküzeredeçamaşırcılar,berberler,sofracılar,athademesi,itraafeçtlarbulunurdu.Dev-let-iOsmanlyye’ninTeşkilâtveUsûl-iİdaresi,2,15.

00CN901Bîrûnağalarışunlardır:1-Yeniçeriağası,2-Azabağası,3-Sipâhîağası,4-Silâhdârağası,5-SağUlûfeciler(Ulû-feciyân-ıyemîn)ağası,6-Ulûfecîyân-iYesâr(SolUlûfeciler)ağası,7-Gurebâ-yiYemînağası(SağGariblerAğası),

8-Gurebâ-yıYesârağası(SolGariblerAğası),9-Topçu-başı,10-Cebeci-başı,11-Top-arabacı-başı,12-Mehterbaşı.Rikâbağalan:1-Mîr-ialem,2-5-Dörtmâbeynci,6-7-İkimîrâhor(mîr-iahûr:imrahor,8-Câşnîgîr-başı,9-12-Dörtsaydağası.EnderunAğaları:1-Kapuağası,2-Hazînedâr-başı,3-Kilerci-başı,4-Sarayağası,5-Hâsoda-başı,6-Silâhdâr-başı,7-Çukadâr,8-Rîkâbdâr,

>,03

C/3

9-Kapucularkâhya(kethüda)sı,10-Çavuş-başı,11-Bostancı-başı,12-Kızlarağası.BusuretleBîrûn’dakapucı-larkâhyasıhizmetiEnderun’dahâsoda-başıvazifesineveke-zalikkapu-oğlankâhyası(kapu-oğlanı«ak-hadım»demektir)hizmetinemuâdildir.Kapucılarkâhyasıhazînekapusınanezâreteder.Kapu-oğlanlan

II.Mehmedzamanındaordunun,adliye’nin,saray’ın,hazîne’nin,payitahtınidâriteşkilâtıbusuretteidi.Vilâyetlerinidaresibeğjere,beğler-beğilereverilerekbunlar-timârvezeametlerinintevcihedilişindekişartlaricâbındaharbzamanındasüvarilikhizmetiylemükellefolan-timârvezeametsahiplerininbi’t-tabîriyasetlerindebulunurvetimârvezeamet

sahiplerinisancaklarıaltındatoplarlardı.OzamanOsmanlıDev-leti’ninRumelikıt’asmdakiotuzajtısancağınınherbirindentakribendört-yüzsüvârîçıkardı.4243Ordununsüvarivepiyadeumûmîgücüyüz-binkişidenfazlayıbulurdu.Devletinvâridât-ımuânedesiikimilyondukaaltınınıgeçerdi.44Bu

tahmindeyalnızvergiler,harçlar,gümrükresimleri,şâirresimler,muhtelifhükümetlerdenalınanmaktu’vergilervemâdenhâsılatıdâhildir.

Ulemâ‘nınsilsilesi:Geriye,eğitimveöğretimkadrosundan,yâniulemâdanbahsetmemizkalır.Ulemâ,hemilm-ikelâm,hemdefıkıhileiştigâlederler.Müderrislikvekadılıkhizmetlerikendilerinemahsustur.Tedricenenbüyükşeriatme’mûriyetlerineyâniordukadılıklarınavemüftîliğeyükselirler.Ulemâ‘yıAvrupa’nınyalnızkelâmilmiyleuğraşanrâhiblersınıfıgibiaddetmekbüyükbirhatâdır.Ulemâ(âlimler)aslındakelâmilmiyledeiştigâlederler;zîrâİslâm’dabütünhukukunesâsı-Osmanlımülkündefıkıhhükümlerininaslîmenbâıolan-Şerîat’e,yâniKur’-ân’amüsteniddir.AncakAvrupalıların«râhib»lâfzınaverdiklerimânâulemâhakkındageçerlideğildir.Bununlaberaber,genişmânâsıyleule-mâ‘dansayılancamiimamlarıvevaizleryânişeyhlerAvrupa’nınkilisememurlarınamuâdiltutulabilir.Müezzinlerilecum’agünleri,hükümdarlıktahtındabulunanpâdişâhiçinduâedenhatîbleri,kayyımları,diğercamihizmetlilerinideonlarailâveetmeklâzımgelir.Lâkinbunlarmünhasıranmüderrisvekadılarınteşkilettikleriilmiyyekadrosundanbüsbütünhâriçolup,maaşlıilmiyyehizmetlerinegeçmeğeselâhiyetleriyoktur.45HernekadarSultânOrhan,OsmanlıDevleti’ndeilkte’sîsettiğimedresedemüderrisliklerkoymuşveYıldırımBâyezîdkadılarınalacaklarırüsummiktarınıtâyinetmişisede,ilmiyyehey’etininteşkilâtıancakII.Mehmedzamanındanbaşlar.Kadıvemüderrisliklerinmerâ-tibsilsilesive-birbirinetamâmiylebağlıolan-buikiidareşubesindeterakkiusûlünüFâtihte’sîseylemiştir.Câmîhizmetlileri,müezzinler,imamlarilevaizlerinnüfuzuTürkiye’deheryerdenazdır;ulemânıniseÇin’denbaşkahiçbirhükümetteOsmanlıDevleti’nde

olduğukadarkudretleriyoktur.EvvelceOrhansaltanatındadahîbahismevzuuolandervişlervemeşâyîh,camime’mûrlarıileulemâarasındabirara-kadroteşkîlederler.Ancak,ilmiyyekadrosununbütünmansıblanndangeçmişolmadıkça,enyüksekşer’îhizmetleriyerinegetirenmüderrisvekadımevkilerinenailolamazlardı.EnyukarıdakiilmîyyehizmetinienaşağımertebedebulunanlararabtedenişbuOsmanlıdârü‘l-fünûnu(üniversitesi)«tedricîsuretteterakkiveulemâsilsilesininmuntazamhğı»denilenusûlüteşkîlederki,OsmanlıDevleti’ndeilkdefaolarakII.Mehmedzamanındakonulmuştur.Bunun«Meşâyîhsilsilesinden

esastafarkıaçıktır.46Ulemâsilsilesi,bütünOsmanlıiâdresinigördüğüvekapladığıvehaylîvakittenberiharâbolmaktehlikesindebulunan«ilim»binasınınerkânıhâlâbununlabakîolduğucihetle,Devlet’indayandığıesaslarıanlamakveFâtih’in«kanunkoyucu»sıfatıylahâizolduğurae-ziyyetitakdiredebilmekiçin,teşkilâtınınsarihmânâsınıgörmekehemmiyettenhâlideğildir.Bununiçinsöylenecekbirkaçsöz,butârihteulemâsilsilesi’ninveonuteşkiledenmuhtelifhalkalarınbahismevzuuolacağısahîfelerinkolaylıklaanlaşılmasınısağlayacaktır.

T77EpfeSMekteblerveTedris:II.Mehmed’inKostantiniyye’yifethederetmezbaşlıcakiliselerdensekizinicâmi’eçevirdiğiniveherbirindebirmek-teb-iâlî(medrese)te’sîsettiğinidahaöncegörmüşidik.Yerlerindebinaolunduklarıkiliselerinvaridatınıdabucamileretahsisetmişti.Vaktâki,dahasonrakendinâmınıhâizolancami’iinşâetti,oradasekizmedresete’sîsettiki,camiinmevkiietrafındabinaolunduklarıcihetle«Semâni-ye-iSahnMedreseleri»unvanımaldılar;bunlarınmüderrislerinintahsisatıozamanakadar,diğermedreselerinmüderrislerinetâyînolunanmiktardanziyâdeidi.Öğretimşubeleriveilmîmertebelerinteşkilâtıvezîr-iâzamMahmûdPaşa’nmeseridirki,kendisideâlimolduğucihetlebute’-sîsemutlakbirhimmetilemesâisarfetmiştir.Medreselerinmüteallimîn(öğretim-eğitimgörücüler)itâlib(tâlib-iilm)veilm(ilim)aşkıyleyanmalarındankinayeolarak,halkarasında«suhte»47diyeadlandırıldılar.Sekizmedreseyebitişikolarak«Tetimme»tâbirolunanhusûsîbinalardayedirildilerveoturtuldular.48Derslerinizâmveusûltahtındatedrisolunurve«ilim»

umûmîadıaltındaondersiiçinealırdı:îlm-isarf,ilm-inahiv,ilm-imantık,ilm-ikelâm,ilm-iedeb,ilm-ibedî,ilm-imaânî,ilm-ibeyân,ilm-ihendese,ilm-ihey’et.49Builimlerinhepsinibirdentahsiledenler«Dânişmend»unvanınıalarakbusıfatlayâhud«Mu’-îd»unvânıylegençtalebelereta’lîmederler.Dânişmendler,başkabirtâbirleyükseksınıflardanyetişentalebelerdahaaşağıderecedebulunanmektebleremuallimyâhudimamolurlarvebutakdirdedahayüksekbirtahsilemuhtâcolmazlar;ancakşutakdirde,«müderrislik»ve«mollalık»gibiyüksekmansıblaraçıkmakhakkındankendileriniiskatetmişolurlar.Buhizmetlereseçilebilmekhukukilminintahsiledilmesineveilminmuhtelifderecelerinenailolmağabağlıdır.Ohizmetlerenamzedolanlara«mülâzım»tâbirolunur.Müderrisler,gündeyirmi’denaltmışakçe’yekadartahsisatalır.Maaşlarınınnisbetinegöre«yirmili»,«otuzluk»,kırklı»,«ellili»,«altmışlı»nâmiyleyâdolunur.50İkinciMehmed’in«SekizMedrese»sineme’mûrolanmüderrislerhernekadargündeelliakçealırlarsada,bunlara«semâniyye»denildiğigibi,medreseleriOsmanlıtârihinde«Semâniyye-iCennât-ıUlûm»(tümlerinSekiz

Cenneti»unvân-ıiftihârıylezikrolunur.II.Mehmeddiğerikimedrese,yâniEyyûpveAya-sofyaMedreselerinite’sîsederek,birincisininmüderrislerinegündeelliveikincisinealtmışakçetahsisetmiştir.Maaşlarıeşitolanmüderrislerarasındaşeref(fahr)imtiyazıte’sîsedilerek,«dâhil»ve«hâriç»kısımlarınataksimolunmuştur.Terâkkimertebelerinenazaranenaşağıderecedenbaşlayarakbirincisineulaşmaküzere,derecelerişunlardır:Hâriç,Dâhil,Semâniyye,veenyukarıdaAltmışlı.51Müderrislerinrütbevemaaşlarıtedrisettikleriderslerinehemmiyetiderecesindeydi.Yirmililerilm-ikelâm’dan,Otuzlularilm-ibeyân’dan,Kırklılarilm-ifıkıhdan,Ellililerhadîs-iNebevî‘den,Altmışlılartefsîr-iKur’ân’danbireserîzâhveşerhederlerdi.

Müderrislerinyüksektabakasınamensupolanlar,mebâdîsiilksınıflardaÖğrenilenilm-ibeyânveilm-ikelâmınyüksekderecelerindenbaşka,şer’îilimlerindörtşubesini,yâniilm-ikelâm,ilm-ifıkıh,ilm-ihadîs,ilm-itefsirtedrisederlerdi.52Yedisenebumuhtelifdersleritakiple,şiddetlibirimtihandamuvaffakolmuşolanmülâzım,müderrisvekadıolmakgibiyüksekhizmetlerehakkazanabilirlerdi.Zîrâilkmertebedekikadılar,başkabirtâbirlenâibler-kigündeliktahsisatlarıyirmibeşakçedenibarettir-ancakdânişmendlikderecesindetahsililemükelleftirler.Müderrislerinensonpayesi«mahreçmollalığı»dır.«Molla»unvanıyalnızbirincisınıfkadılaramahsustur.Bunlarilmiyyekadrosununbeşsınıfındanbirincisiniteşkilederlerki,onlardaaltıkısmaayrılmışlardır.53

Mekteplerteşkilivemüderrislerkanunîyüksekmertebeleryolununaçılışıhakkındakibumüsbetçalışmalar,II.Mehmedzamanındailimlerinterakkisiniveulemânınbüyükbirhürmetemahzarolmasınıisbâteder.KendisidemümtazbirterbiyegörmüşveşiirleriOsmanlışâirleriarasındaaddedilmeğehakverdirmiştir.Onunsaltanatızamanındanitibaren,«hâce»denilen«uallim-isultanî»(padişahhocalığı)hizmeti-kiyalnızşehzadelerideğil,bizzatpadişahıdaokutmağame’mûridi-enbüyükmertebedekiulemâyamahsusbirmansıbolmuştur.II.Mehmed’ingençliğindenhükümdarlığınınsongünlerinekadarbumakamda,ozamanınennamlıulemâsından-yakendisine,yâhudvelîahdiBâyezîd’emensup-onikikadarâlimbirbirinehalefolmuşlardır.54MollaGürânî,MollaZeyrek,Hoca-zâde,Hatîb-zâde,Riyâzî,MirimÇelebibuzâtlardandır.Diğerbirmatematikçivehey’et-şinâs(astronomiâlimi)-kiAlîKuş-çu’dur-sofralardaPâdişâharefakatveUzunHasanseferindeilm-ihey’-et’denFethiyye’yitelifetmiştir.Bueser,zamanımızdadahî,II.Mehmed’invaktindenberiOsmanhlar’ınilm-ihey’etterakkîyâtıbakımındanhangihududdadurmuşolduklarınıgösterir.SultânMehmed,cülusundanevvel,ozamanınilmîterakkilerinihimayeedenmünevverfikirlihüküm-darlarıylemuharebeederdi.Busuretledirki,Timur’untorunuvetorunununçocuklarıyle,yâniUluğBeğ‘inkardeşiBaysungurveUluğBeğ‘inoğluolupAvrupalılarca

nâmmamensuphey’etcedvelleriylema’rûfbulunanAbdü‘l-lâtîfile;Kara-KoyunluHanedanıhükümdarıCihân-şâhile;ŞirvanhükümdarıŞirvân-Şâhilemünâsebetlerkurmuştur.55Mimşeât-ıFeridun’dakimektuplanndanbirkaçıbelkibizzatOsmanlışehzadesininkalemimahsûlüdür:Bumülâhazayışusebeple

söylüyoruzki;SonralarıKostantiniyye,Mora,KefefetihleriyleUzunHasan’ınmağlûbiyetinimutazammınolarakîranŞahına,MısırSultânına,KastamonuveKırımBeğlerine,MekkeŞerîfi’ne,Hindistanpâdişâhınayazılmışmektuplarınbaşında-MollaGürânîveMollaKerîmgibi-münşisininisimleridercedilmiştir.Buikiâlimozaman,İrannâme-nüvislerinin(mektupçu-larının)me’yûsiyyetlerinimûcibolan,HindistanhükümdarıBehmen-Şâh’-ınvezirivekendilerininmuasırıHâceCihanilerekabetediyorlardı.915

cevâbı……………………………………219-220258-261

Bâyezîd’inlalasıFenârî-zâdeAhmedBeğ’ehükm-işerîfvecevâbı(M.Î.5)263-264

İstmat.No.su

VezirAhmedPaşa’yaberât-ışerif264-265

Bâyezîd’inhâaslannaterakkiverileceğindennereleriistediğininîstifsâ-riylealâkalıhükm-işerîfvecevâbıİranŞahıCihânşâhMîrzâ’nınUzun

UzunHasan’mCihânşâh’ıbozduğunadâirnâmesi………………………………267-268

CihânşâhMîrzâveoğlunuöldürdüğünedâiriftihâr-nâmesi…………………268-269

Hasanilehusûmetinedâirnâmesi…266-267

YadigârMuhammediHerftt’agönderdiğinevekendisiHurrem-âbâd’ıaldığınadâiryineUzunHasan’dan269-271

UzunHasan’ınMübâhât-nâmesivecevâbı(Târihinenaklolunmuştur.bkz.15.kitap)271-272

SultânMustafa’yaberâtvecevâbı

(bkz.15.kitap)…………………………272-273

Ak-Şemsed’dîn’ingördüğürüyaya

dâirMahmûdPaşa’yata’bîr-nâmesi273-274

PâdişâhıngördüğürüyanınAk-Şem-

sü’d-dîn’denta’bîr-nâmesi……………274-275

UzunHasanüzerinevarılacağınadâirkadılarahüküm………………………275

UzunHasan’ınbozulduğunadâirŞehzadeCem’eveHorasanŞahıHüseyinBaykara’yaveMemâlik-iOs-mâniyye’yetebşîr-nâme……………276-279

Ak-KoyunluRukiyyeHâtun’nunoğlunukurtarmakiçinGedikAhmedPaşa’yavePâdişâhamektuplarıvemüşârünileyhaikinâme-ihümâyûn279-282

Müverrih’decem’an:50(Hammer’de52,İstanbulbasımında62Mütercim).

Fâtih’inFenarî-zâdeAhmedBeğ’ehükmü,fikirlerinigöstermekcihetiyle,bâzıfıkralarımeâlenveenziyâdeşâyân-ıdikkatolanlarıaynennaklolunur:

Sayfa226«OğlumBâyezîd’inhıdmetindebulunanMahmûdvetalebedenMüeyyed-zâdeAbdu’r-rahmân’ınbirçoknâ-şâyesteahvâliolduğu,mukaddemaUğurluMehmed’infirarınaveAlâü’d-dev-le’ninmahbûsveÂşıkBeğ’inmaktulolmasınaveoğlumunhazînesinebirtakımşerirlerineluzatmasınasebepoldukları,otaraflardaavamvehavasskendilerindenmüteezzîolduklarıtaf-sîlenarzolunmuştur.»Envâ-ihusûsâtilefesâdlarındangayrıbe-nümoğlumutab’-izâtımuktezâsındançıkarupesrâr-imühim-mileilkâidüphâtır-işerifinegubâr-ihayretdeninkisarmüte-rettibolmuş,maâcîn-igaribevedahiberşveafyondanmürek-kebolmuşnicemükeyyefât-iacîbegetürüpmenâfi’-ikesîrevefevâid-ilatifearzidüpdâire-iinsâniyyetdençıkarupmizâc-işerifinefüturtârîolmuş.İmdisenandanemaslahatiçünkonupturursunvenebeklersün?»Bunungibifazâhatanlaşılmazmı?Eğermuttali’olupdatecâhülediyorsanbundaneşeddhıyanetolurmu?întizâm-imesâlihiçinsanasiyâsetettirmekmuktezîidi;lâkinoğlumunşeref-ihıdmetiyiçün,Ecdâdbeğinyüzüsuyuiçinafvettim.Hükm-ivâcibü’l-imtisâlvardığıgibibirante’-hîrveterâhîetmeyerekmazmûniyleameleylesin.Fermanımoldurki«bubedbahtlarımvücûd-inâ-pâki…bâ-yivech-ikânzailola.»«Senbenümi’timâditdüğümabd-imuhlismisin,ta-rîk-idefindere’y-isâibümevefikr-isâkıbumanev’âtereddüdvâki’olduğuecildenbuvaz*-ilâzimi’d-defsenüntedbîrinetef-vîzolındı.Bundangarazbudurkioğlumunmübarekhatırınagâholatağyirgele.Akıbetkendülerindevletimaslahatıveırz-ınamuslarımuhâfazasıyçünolduğunahodmuttali’olsagerekdür.imdinetarîklamümkindür?Atebe-iulyâdanhükm-ihümâyûngönderüptimârvecihetvirülmeğlemi,yohsaâsitâne-isaâdet-âşîyânada’vetidüpsekametlerinemülayimilâçlamıolur?Ammasenbenümmu’temedhıdmetkârumsin,senünkemâl-itedbîrinenihayetmertebei’timâdumvardur;sendenumarınkiolbî-temîzlerün(temeyyüz?)bukadarhıyanetlerisabitvezahirolupvelî-ini’metlerinevemahdumlarınabed-nâmlıkkasdidüpse-bebolanlarıhelakitmekayn-isevâbdür;belki

II.Mehmedzamanındayalnızfakîhlerdeğil,ulemâdahîilimtahsiletmeğeâşıkanegayretsarfederek,ilmîeserlerivehareketleriyle,ilminerbâb-ıseyf(kılıçerbabı)vericâl-idevletinmeziyyetiniyükselttiğiniveyüksekmansıbsahiplerinindevletleriçinbirmes’ûdiyetsermâyesiolduğunuparlakbirsuretteisbâtetmişlerdir.Meziyyetinievvelcebeyânetmekhakkaniyet-şinâslığmdabulunduğumuzvezîr-iâzamdahîilimlerdeimtiyazkazanmışlardır:SinanPaşa,ikiAhmedPaşalar,YâkubPaşa,CezerîPaşa,vezîr-iâzamKaramânîMehmedPaşa,HızırBeğ‘inoğluSinanPaşagençliğindeoderecedeşükûkperverlik(septiklik;şüphecilik)gösterdiki,bakırınbakırolmasındanşüphelendiğiiçin,babasıbirgün’bakırsahanınıbaşınafırlatmıştı.Sonralarıriyaziyatçalışarakmuallim-isultânıvevezîrolmuştur.DahasonraSinanPaşanazar-ıiltifattandüşerekmecnûnluktankurtarılmakbahanesiylehergünmuayyenmiktardadeğnekvurulmasıPadişahtarafındanemrolundu.Nihayet,ulemâhey’eti,lehindemüdâheleederek,müderrissıfatiyleSivrihisarveEdirne’yegönderildi.Hey’et’e,ilm-ikelâma,ahlâkadâireserleriyle,hikayeleriylema’-rûftur.916Sinangibikadımukabelededünyevîveuhrevînef-icemîlveecr-icezîlbulasın.Butakdirdesevâboldurkibirtedârikidüpma’cûnileveyaesrarileveyâ-hûdgayrıtarîkılaikisinidahîale’t-ta’cîlhelakidesin.»Bana«bundanmühimmaslahatveenfa’hıdmetyokdur.».«Olbed-bahtlarunsûrkazâyâsrnımufassılveoğlummaâcînveafyonveberşvehubûbvenekeyfiyyetiletenâvülitdüğünivenezamandanberümübaşeretitdüğüniyazupbildiresinvehükm-işerîf-iâlîşânsananegündevenevakitdevenesâatdeveneândavardığınıvesendenehîndemübaşeretvetarîk-idefünkangıkısmınıihtiyaritdüğüniyazupbildiresinvekemâl-iihtiyatvefart-ıtayakkuzüzereolasınki,mazmûn-işerifinesendengayrıkimesnemuttali’olmaya.»10Muharrem884.Be-ma-kam-i.Kostantiniyye.

Sayfa227Evvelâ,ŞehzadeMustafa’nınirtihâliylekalbidağlananFâtih’inSultânBâyezîd’enekadarmuhabbetiolduğuanlaşılır.MahmûdileAbdurrahmângençşehzadeyimükeyyefâtaalıştırmakladevletebüyükfenalıketmişlerdir.îkinciolarak,Fâtih’innekadartedkîkvetahkikemailolduğugörünüyor.Fâtih’inirâdesiyerinegetirilmekmecburiyetiolanbiremirdir.LâkinFenâ-rî-zâde*ninŞehzâde’yigücendirmemesilâzımgelirdi.ÇünküonungücenmesiFenârî-zâdehakkındavahîmsonuçlanabilirdi;aynızamanda,Şehzâde’yihaberdâretmeksizinfermanhükmünüinfazetmesikendisinifenabirmevkidebulundurmuşolacaktı.NeyapılacakiseŞehzâde’yehaberverilmesivehaberverildiğinindePâdişâVaarzıiktizâediyordu.MahmûdileAbdurrahmân1dandolayıPâdişâhkendisinitekdirettiğinden,fermanıtekzîbetmeksizintebriyye-izimmetdeicâbediyordu.Fenâri-zâdeburalarım-satrançtayedincihareketidüşünenmahirbiroyuncugibi-tefekkürilecevabenşuarızayıtakdimetmiştir:«Dergâh-imuallâvebârgâh-ii’lâyavelâ-zâl-iâliyâarz-ıbende-ibi-mık-dârvezerre-ihâkisârbudurki,hâlâhükm-işerîf-ivâcibü‘t-teşrîfmazmûn-ihümâyûnundamündericolanşehzâde-inâmdârtâl-ibekahvenâl-imenâhhazretlerinimmukarreblerindenMah-mûd-inâ-MahmûdveMüeyyed-zâdeAbdu’r-rahmânnâmkimes-nelerünbedbahtlığıvevâcibü‘1-hazfolduklarındangiderilmesineveçhilemüyesserisete’hîrolunmayadiyübuyurulmışidi.Zikrolmanbedbahtlardidüklerindenziyâdeitdüklerindeşübheyok-dur.LâkinŞehzâde-iSaâdet-destgâhhazretleriylesüdde-iseniy-yeyearzolunduğukadarihtilâtlanolmayupvefermân-ivâci-bü‘1-İz’ânüzeregiderilmesihusûsişehzadehazretlerinearzolunsainkıyadımuhakkakolmağınihfâolunmayuphikmet-ikâmileüzerearzolunduğugibireddidüpgiderilsündiyüsaâdetiüpâd-şâhunrızâ-yışerifinegöreamelolunduğuşolkivâki’-ihâldür,südde-imerâhim-bahşaarzolundu.BendeAhmed.»

«Hazf»şâyân-idikkatır.Buhazfadaletlidavranışauygunmudur?Siyâsetteburasıaranmaz.

916SinanPaşa*nıntercüme-ihâli,müverrihinNot:25’ininsırasıgeldiğizamanmütercimtarafındanelealınacaktır.

HızırBeğ“inoğluolanAhmedveYâkubPaşalar,«paşalık»rütbesinikendimeziyyetlerindenziyâdebabalarının,kardeşlerininmeziyyetlerinemedyungörünürler.5657Velîyyü‘d-dîn-zâdeAhmedPaşa,evvelâşehzadelerinmuallimi,sonravezîrtâyînolunmuş;Necati’ninkendisiniaşmasınakadarOsmanlılar’ınbirincişâiri(şâir-irübâî?)olmuştur,nasılkiNecati’yideBakîgeçmiştir.58CezerîKaasımPaşa«Safî»nâmıyleAhmedPaşa’nıngazellerinerekabetetmiştir.II.Mehmed’insonvezîr-iazamıKaramânîMehmedPaşabâb-ıhümâyundahenüznişancıolduğusırada,Pâdişah’ınemirleriüzerineîranŞâhı‘nayazdığışairanehayâllerledolunâmelerdendolayıokadarteveccühenailolduki,vezîr-iâzamlıkmertebesinekadaryükseldi.Şiirdeme’-mûriyetinenisbetle«Nişânî»adınıkullanmıştır.İlimlerevâkıfolandevletmüsteşarlarınınilkzuhurudurki,bunlardanüçmüverriheserlerininehemmiyetderecesinegöre«Büyük»,«Orta»,«KüçükNişancı»unvanlarımalmışlardır.Fâtih’inüdebâdanolanyedivezirinin59dördüşâiridi.Buvezirlerinarasındadahîikivezâr-iâzam-kibiriulemâsilsilesinitanzimedenMahmûdPaşa;diğeridevletindâhiliidaresiniteşkilâtlandıranKaramanıMehmedPaşa’dır-nazar-ıİtibarlarıenziyâdecel-betmişlerdi.Avrupa’da«Zirim»nâmiylemârufolan,II.Mehmed’inikincioğluŞehzadeCemdahîmuvaffakiyetleşiirleryazmış,ilimvesan’at-lannbüyükbirhâmisiolmuştur.Onunidaresindekihükümette,sarayınınyüksekmansıblarındaşâirlerbulunurdu.BunlardannişancısıSa’dî’-yi,defterdarlarıHayderveŞâhidî‘yizikredeceğiz.II.MehmedşiirlerindeAvnimahlasını

kullanmışvemillîveecnebişâirlereayırımyapmaksızınyaptığıcömertçeyardımlarlamahlasınıhakettiğinigöstermiştir.Buşâirlerdenotuzukayd-ıhayâtmaaşalır;zamanındaHindistan’ınbirincikalemsahibiolanHâceCihanileİran’ınsonbüyükşâiriMollaCâmî‘yesenelikbindukaaltınıgönderirdi.60

Osmanlışiiribusuretlerağbetkazanaraksür’atleterakkikazanmıştır.

921922

Bursa’da,Kastamonu’dabirçoksazşâiriyetişmiştirki,bunlardanbirideZeynebnâmındabirşâiredir.616263AncakCâmîveMirAlîŞîrgibiFarsça(yazan)veÇağataybüyükşâirlerininbunlarüzerindekite’sîrleriolmamışolsaydı,SultânMehmed’intahsisatverdiğiotuzşâirdenhiçbirinin,kazandığışöhretderecesineyükselemiyeceğizannolunur.I.MuradzamâmHusrevvüŞîrînmanzumesindeîranhmeşhursazşâiriNizâmî‘yenazireyazanŞeyhîgibiYûsufvüZelihaileLeylâvüMecnûn64manzumelerininnâzımıOsmanlısarayınınhikâyeşâiriHamdı-hamseveseb’asmdabunlarıtasvireden-İranlışâirCâmî‘yeimtisaleylemiştir,65Osmanlılar’ınbirincisazşâiriAhmedPaşayükseldiğimaharetderecesineancakMirAlîŞîr’ingazellerindenilhamaldıktansonravâsılolabilmiştir.66CemâlidahîMîrAlîŞîr’in«HümâveHümâyûn»isimliefsâneyiandıranmanzumesinitaklîdetmişveeserindeounvanımuhafazaetmiştir.676869Şehdî,OsmanlıtârihiniFirdevsîtarzındanazmetmekistemişisededörtbinbeyityazdıktansonramevtileşiirine

928929

fasılavermiştir,Celâlü‘d-dînRûmî‘ninMesnevî‘siniörnekalanŞeyhGHilşenıomevzudakırkbinbeyityazmıştır.NihayettasavvufşâiriLehî-kikabriVardarYenicesi’ndezamanımızdadahîpek-çokkimsenin-ziyaretettiğibiryerdir-Buhâra’daNakşbendîtarîkatineintisapeylediktenveıneşhûrFarsşâiriCâmîileuzunmüddetbirliktebulunduktansonra,vatanınımanzumvemensurtasavvuflailgilieserlerleservetdâreylemiştir.70Sultân

Mehmedşâirlerin,bilhassaAcemşâirlerininsohbetmeclislerindenpekhoşlanırdı.71Gerçionları,sefîhânehallerindendolayıbazanhapsederek,sarayındanuzaklaştırarakcezalandırırdı;fakathaklarındadâimapekmüsâmahakârânedavranırdı.72Pâdişah’ınyaptığıgibi,Mahmûd,KaramanlıMehmed,Ahmed,Kaa-sımPaşalargibivezirlerideetraflarınışâirlerleçevrilibulundurarak,onlarıhusûsîmuhabbetmeclislerindebulundurmuşlardır.73Fukahâ‘danaltmışkadarzât,Fâtih’intahsisatverdiğiotuzşâirilerekabettemeziyyetgöstermişlerveşerefkazanmışlardır.BunlardanII.Mehmed’inhenüzManisaVâlîsiikenmuallim-isultânı

hizmetindebulunanMollaGürânî‘yimümtazbirsurettezikretmeğemecburuz.II.Mehmedhenüzpekküçükyaştaolduğundan,birtürlüKur’ânokumakistemezdi.74PederiII,MuradGrüânî‘yiManisa’yagönderdiveelinebirdeğnekvererekŞehzâde’ninyetiştirilmesiiçinbununkullanılmasınaruhsatgösterdi.Gürânîaslasapmakabuletmez,sarayayakınçevrelerinmü-dâhenesinibilmezbirtabîatteolduğucihetle,SultânMurad’danaldığıta’-lîmatıMehmed’ebeyânetti.Mehmed,cevapolmaküzerehocaileistihzayakalkıştı,lâkinMollaGürânîbirdeğnekdarbesiyleMurad’ınoemriniuygulamayabaşladığından,Şehzade,muallimininmetanetiniderhâltecrübeetmişoldu.Mehmedtahtacülusettikteneskihocasınavezâretmansıbıtevcihiyle,mükâfatvermekistedi.FakatGürânîreddetti.Fakîhâlim,ordukadısıveEvkaf-ıHümâyûnmütevellisiolaraktalebesiylevezirlerdenhiçbirisiningösteremeyeceğikadarserbestânemuameleederdi.Pâdişah’ınhuzurunaçıktığızamanyerekapanmazdı;yalnız,kendisiylemüsavibirşahısgibi«Esselâmünaleyke»diyereksâdeceeliniuzatırdı.GürânîsaraydanhoşnûdolmayarakMısır’a

gittiveSultânKaytbaytarafındanpekbüyükhürmetlerenailoldu.Ondansonra,Anadolu’yadönerekilmininveistiklâliledavranmayaalışmıştabiatinincelbettiğiihtiramileçevriliolduğuhaldeirtihâleyledi.75Rûmasıllı76olanMollaHüsrev-kiGürânî‘ninrakibidir-ilimce,izzet-inefisçe,şerefçeondanaslagerikalmazdı.GurerveDürernâmındakikitabıOsmanlıfıkhının77temeleseridir.Husrev,İstanbulvehavalisikadısıolduktansonraMüftîlikmevkiineyükselerek,onüçsenebunumuhafazaetti.Ayasofya’yahergirişindecemaathürmetlesafbağlayarakmihrabakadararalarındanyolaçarlardı;Pâdişâh,defalarca,halkınkendisinegösterdiğiitibarıgörerekyanındabulunanlara«ZamanımızınEbûHanîfe’-sidir»demişti.BirsünnetdüğünündeSultânMehmedMollaGürânî‘yesağındaveMollaHusrev’esolundayerverdiğinden,HusrevbunusânınalâyıkbulmayarakhemenBursa’yagitmişveoradabirmedresebinaettirerekbizzattedrisilemeşgulolmuştur.78Hoca-zâde(Bursatüccarındanbirininoğlu),Hatîb-zâde,yalnız

eserleriyle79değil,muhtelifmeselelerhakkındaPâdişah’mhuzurundakimünâzaralarıyleşöhretkazanmışlardır.Herikiside,-fetihleriarasındadâimaonlardanilimöğrenmeğevakitbulmaktaolan-Fâtih’inmuallimiolmuşlardır.Yaptığımuharebelerinyorgunluğunuulemânın

sükûnperverânedehâsınıgösterdiğimücâdelelerlealırdı.BirgünSultânMehmedHoca-zâde’ye«Benimlemübâheseyecür’etedebilirmisin?»diyesormuştu;Hoca-zâde:«Mualliminsıfatıylecür’etederim»cevâbınıverdi.Pâdişâhbucevaptanöfkelenerekderhâlazlettiysede,birmüddetsonratekrariltifatınamazharetti.80Hatîb-zâde,birçokmühimbahisler

üzerinemünazaraetmiş,veözellikleAlâü*d-dîn-iArabîilebirmübâhesedebulunmuştur.Alâü‘d-dîn-iArabî-ozamanhenüzOsmanlıadliyeteşkilâtınınenyüksekmansıbıolmayan-Müftîliğeikidefaçıkmışlardır.İbnüMağnisa81ileberaberMehmedzamanınınenbüyükulemâsındansayılırsada,yalnızbirbüyükeserbırakmıştır.Fakatşurasınısöylemekhakkaniyetedeuygundüşerki,onamukabildoksandokuzçocukterkeylemiştir.îbnüMağnisabütünmesâisinibirmaksada,yânivezîrolmağahasrettiğindente’lifâtamuvaffakolamamıştır.OrdukazaskerliğimakamındaKastalânîveHacıHasan-zâde,İbnüMağnisa’yahalifeliketmişlerdir82ki,evvelcesöylediğimizgibi,ozamanakadarikisibirolan«kazaskerlik»makamındanAnadoluKazaskerliğiniayırmışlardı.83BüyükFenârî‘ninbiroğluylabirtorunu,eserleriyleasıllarınaliyâkatlerinigöstermişlerdir.84HacıBaba,yalnıznahvîvevaizsıfatıyledeğil,şiirde«Nişânî»mahlasınıkullananKaramânîMehmedPaşa’nınpederisıfatiyledenazar-ıdikkaticeltae-der.85ÂlimvezîrSinanPaşaileBosnaKralı‘nmcellâdıMusannifek’-denevvelcebahsetmekfırsatınamâlikolmuştuk.

II.Mehmed’insaltanatızamanınınsonlarınarenkkatanulemâdefterinin

sonyediismitabîblerdir.BunlardandördüAcem,üçüdeTürk,86Arab87veMusevî88idi.Busonzikrettiğimiztabîb,dininiterket-mezdenevvel«defterdarlık»mansıbınaçıkmışveihtidasındanbirmüddetsonra«vezâret»mertebesineyükselmiştir.EğerKaramamMahmûdPaşa,İranlıtabîbLârî‘nin89rekabetmaksadıyleolantedbirlerineuymamışolsaydı,mühtetedîtabibintecrübeveilmi,belkiII.Mehmed’inhayatınınsongünleriniuzatırdı.KezalikaslenİranlıolanKutbü‘d-dîn,ilkdefaolarak-herikicinstenesirlerinesarfettiği-aydaikibinakçemaaşileMehmed’intıbbîmeclisineriyasetetmiştir.90Şükrullah-ıŞirvânîKur’ântefsirivesâireserleriyle,Atâu’llahriyaziyeyemüteallikmâlûmâ-tıylePâdişah’mteveccühünemazharolmuşlardır.ŞehzadeBâyezîd’inmuallimiİranlı(Türk;hazırlayan)AlîKuşçu,MîrîmÇelebiveAlîKuşçu’yuşerhedenKaraSinan,yineriyaziyevetabiîilimlerdemümtazşahsiyetlerolmuşlardır.91NihayetHüseyn-iTebrîzîdahînecîbta-vırlanyleveilmiyyeSultânMehmed’inteveccühünenailolmuştur”921,Meşâyîh.SofralarındaFâtih’erefaketedenveKur’ânâyetlerivePey-gamber’inhadîslerinitefsîreden,askerîteşcîedenmeşâyîhdenKostan-tiniyyemuhasarasında(Hz.Eyyûb’unkabrinikeşfedenveMehmed’inTercanmuharebesindenevvelrüyasını93tâbiretmesiyle

malûmumuzbulunanAk-Şemseddîn’itabîb,mûsıkî-şinâs,müellifolmaknokta-inazarındandatammaklığımızkalır.94Ak-ŞemseddînOsmancık’taŞeyh-iÂzamBayram’dan,Haleb’deŞeyhZeynü‘d-dînHâfî‘den

-kiikisidekendinamlanyleanılanbirertarikatkurucusudurlar-ta’lîmeylediğihikmet-isûfiyyeyedörtşakirdiileyedioğlunuintisapettirdi.BunlarınyedisideMehmedismindeidiler;engenci-yukarıdadahîzikrigeçtiğiveçhile-«Hamdı»mahlâsıyleYûsufvüZclîhamanzumhikâyesinitertîbetmiştir.Ak-Şemseddînyedidefahaccaetmiştir.OndansonraGöynük’eçekilmiştir.Mezarıbirçokziyaretçiçeker.Buzâtınrakibi95Ebû‘l-Vefâ‘dırki,Fâtihonunşerefinebircamibinaettirmiştir.Osmanlıtârihindeşiirvemûsikîyevukufuve-inzivâgâhmdaPâdişah’ınkendisiniziyaretinimen’ileisbâtettiği-ulüw-itab’ıilemüzkûrdur.96HekîmmutasavvıfŞeyhHacıHalîfe,İslâm’daişlerinİrâde-iÜâhiyye’yebırakılmasınınmakbulvebâtılsuretlerinedâir,yâni«Cebr-iMünakkahveCebr-iMukalled»hakkındabirkitapte’lîfetmiştir.ŞairlerdenbahsederkenİlâhîveGülşenî‘yiyâdetmiştik.NihayetHalvetidervişlerişeyhiHacıÇelebidenbahsetmeliyiz.II.Mehmed’inirtihâlindensonraverasethakkınınkimeâitolduğunubuzâttâyinetmiştir.ŞehzadeCem’eyalnızvezîr-iâzamKaramanıMehmedPaşamüsâididi.HacıÇelebionamuhalefetleBâyezîdtarafınıtuttuvekendisinemensûbolanKaramandervişlerininveşeyhlerininarasınıbulmuştur;ikisideKaramanlıolanbuikiiktidarsahibininihdasvetahrikettiklerimes’eleHacıÇelebı‘ninistediğigibihallolunarak,ŞeyhVezîr’egalebeetmiştir.97

ONDOKUZUNCUKİTAP

2.BAYEZİDDÖNEMİ

Sayfa236

Vezîr-iâzamNişancıMehmedPaşa,SultânII.Mehmed’invefatını-meşruvârisingelişinekadar-askerden,payitahttansaklamağateşebbüsetti.Bucür’etkârcatasavvurununbaşarısızlığauğraması,velîahdinsaltanatından,vezîr-iâzaminhayatındanmahrumkalmasınıicâbettirebilirdi.Nişncı,hatâsınıkaniyleödedi;tabiatiylebuhusustaşikâyetedehakkıolamazdı.Fâtih,sonnefesiniverince,na’şıkapalıbirarabaiçinekonularakveetrafınıber-mu’tâdmuhafızlarçevirerek-sıhhatininiadesiiçinpâyitaht-daistirahatedecekmişgibi-İstanbul’anaklolundu.Vezîr-iâzambîrtarafdandamâbeynci98Keklik99Mustafa’yagizliceta’lîmâtvererek,Fâtih’inbüyükoğluolanAmasyavalisiŞehzadeBâyezîd’egöndermişidi;lâkinburesmîteşebbüsüicraettiğisırada,ŞehzadeCem’ibüyükkardeşininyerinetahtaçıkarmasebeplerinihazırlamakmaksadıylemahremlerindenbiradamıKaraamn’agönderdi.Vezîr-iâzamteşebbüsündedahaileriyegitti;ŞehzadeCem’emuhabbetisebebiyleİstanbulkapılarıyleordununbulunduğuAnadolusahilininmedhallerinikapattığıgibi,payitahtileaskerinhaberleşmesiniönlemekiçinbütüngemileritevkifettirdi.

Acemioğlanlarına,yâniYeniçerilikiçinta’lîmedilmekteolanaskere-Or-dugâh-iHümâyûnyakınındakiFilÇayırıKöprüsü‘nün100tamiribahanesiyle-İstanbul’uterketmeküzereemirverildi.Pâdişâhınvefatıhaberibunlardanşüyu’bularakAnadolutarafındakiaskerarasındayayıldı.BununüzerineYeniçerilertoplanarakalenîisyançıkardılar;PendikönündedemirüzerindebirkaçgemiyizaptederekÜsküdar’ayanaştılar;oradanİstanbul’ageçerekYahûdîler’in,zenginahâlininhaneleriniyağmaettiler;buyağmalardansonradavezîr-iâzamiöldürdüler.îşteKaramanlıMehmedPaşa’nınnetîce-ihâlibunamüncerolmuştur.Meh-medPaşakanıylebiryolçizmişoldu;haleflerininbirçoğuoyoldakendisinitâkibedecektir.Şumuhataralızamanda-Fâtih’inyokluğuesnasındaİstanbulhükümetvemuhafazasına

bırakmaküzereSilifke’dengetirtmişolduğu-İshakPaşa,idarîişlerineelinealdı.Vezirlertarafındankendisinetamselâhiyetverilerekbusıradagösterdiğimetanetle,hiçolmazsamuvakkatenâsâyîşiiadeetmeğemuvaffakoldu.İsyanşundandolayıdahaziyâdekorkunçlaşıyorduki,saraydaFâtih’inikitorunuvardı:BiriBâyezîd’inoğluKorkud,diğeriCem’inoğluOğuzHân.Buikişehzade,II.Mehmed’e-kendioğullarınınsadâkatinite’mînetmeküzere-rehinhükmündeidiler.Korkudhenüzçocuklukçağındançıkıyordu;OğuzÇocukidi;çünkübabası22yaşındabulunuyordu.KaramanlıMehmedPaşadâimaŞehzadeCemtarafınıtuttuğuiçindirki,ordudahaziyâdekolaylıklaŞehzadeBâyezîdtarafınıtuttu.Binâenaleyh886Rebî’ü‘l-evvel’ininbeşincigünü(4Mayıs1481)Bâyezîd’inyokluğudevresiiçinkaim-ima-kam-isaltanatilânolundu.101

Fâtih’inirtihâlihaberiniŞehzadeCem’eulaştıracakolanadam-Bâ-yezîd’ınbirhemşiresi102ileevlenmişolmasıyüzünden,menfaatlerionunlamüttehidolan-AnadoluVâlîsi(beğlerbeği)SinanPaşatarafındantevkifveidamolundu.103Bâyezîd’egönderilennâme-res(mektupçu;ulak)yüzaltmışfersahmesafeyisekizgündekatederekAmasya’ya104vâsıloldu.105KeklikMustafa’nıngelişininertesigünü106(13Rebî’ü‘I-evvel886Pazar)Bâyezîd

dÖrtbinsüvariyiyanınaalarakİstanbul’amüteveccihenyolaçıktı.DokuzgünsonraÜsküdar’avardı.RumeliveAnadoluarasındadenizinüzeribirçoksefinelerleörtülüidi.107Devletinilerigelenleri,askerinreisleriyenipâdişâhaarz-ita’zîmâtageliyorlardı.BununlaberaberYeniçerilerledolusandallarikitarafdanpâdişâhınkadırgasınısardılar.HamsaBeğ‘inoğluMustafaPaşa’nınuzaklaştırılmasınıpâdişahdantalebedenkarışıkseslerişitildi.IshâkPaşa,kendisininistediğivezîr-iâzamlıkmakamıMustafaPaşa’yanasîbolurkorkusuyla,rakibiniYeniçerilerdemaaşlarınınartırılmasınamuarızolarakbildirmişti.Bâyezîdkorkarak,daha

karayaayakbasmadanYeniçerilerinbütünistedikleriniyerinegetirdi.Gegbüze(Gebze)yakınındakiaskerarasındaintizâmısağlayabilmekümidiyleveziriMustafa’yıAnadolu’yagönderdi.108Butedbîrlerdensonrabaşınasiyahbirkavukkoyarakvesiyahrenkteketenelbisegiyerekpayitahtagirdi.109SaraykapısınagelinceharbsafıüzeredurmuşolanYeniçerilerzabitlerivâsıtasiylebirarz-ihâlverdiler.BundanNişancıMehmedPaşa’yıidamveşehriyağmaetmişolmalarındandolayıma’zeretarzetmekleberaber110mu’tâd

suretindedeğilsebile«bahşiş-ifevkalâde»suretindetahsisatlarınınarttırılmasınıistiyorlardı.Pâdişâhbunadamüsâadeetti.Yeniçerilerdeverilencülusbahşişininikincimisâlibudur.Şuvak’atesadüfigibigörünmekleberaberBâyezîd’insaltanatındanitibarenmuntazambirşekilalarak1774(1187)senesinekadarhersaltanatınbidayetindetekerrüretmiştir.BununiçinsarfedilenakçelerdevletmasraflarısırasındaveYeniçerilerdingelirlerimeyânındagörülür.111BuâdetiilkdefaII.Mehmedkoymuşvehersaltanatdeğiştikçebahşişinmiktarıartmıştır.ŞuakçehernekadarbumünâsebetleKomaalaylarınatevzîolunanmuazzammeblâğlarınderecesineaslavarmamışisede,devletinmâliyesiniharâbedecekkadarkülliyetliidi.Buseyyianmkabulündenüçyüzsenesonradırki,SultânAb-

dülhamîd(-iEvvel)Rusyamuharebesisırasındadefatenlâğvetti.112Bâyezîd’inYeniçerilerlemuamelesiKlodius’unhâssaaskerleriylemuamelesinebenzer:ZaafınınreddikaabilolmayandelilinibizzatimzaveYeniçeriler’inhükümdarlarınintihabıhususundakendilerineverdikleriimtiyazıbirdereceyekadartasdiketmiştir.Bumeş’ûmmuvafakat,ointizamdançıkmışmağruraskeriheryenisaltanattaaidatımartırmağateşvikeylemiştir.Bâyezıd’inİstanbul’aduhûlününertesigünü(22Rebî’ülev-vel886-21Mayıs1481)cenazealayıicraolunmuşvenamazdaŞeyhEbû‘1-Vefâimametetmiştir.Bâyezîdvüzerâveümerâilebirliktebizzattâbutunaltınagirmişvena’ş,II.Mehmedtarafındaninşâolunancamiinarkasındakitürbeyekadarbusuretlegötürülmüştür.Definmerasimibirçoksadakalardağıtılmasıylesonaerdiktensonra,bütünsarayhalkımatemelbiseleriniçıkararakenmuhteşemlibaslariylepâdişâhata’zîmâtarzetmişlerdir.İshâkPaşavezîr-iâzamlıkmesnedinetâyînvepâdişâhınÜsküdar’danİstanbul’ageçerkenAnadolu’yagönderdiğiMustafaPaşaManisaÇelebisininazliylemünhalolanvezâreteyükseltildi.113II.Meh-med’inkoyduğukanundevletinsaltanattahtındakihükümdarınbiraderleriniidamadâirolanfıkrası,Bâyezîd’incülusundatatbikulunamadı.YenipâdişâhınkardeşiyalnızŞehzadeCemidi.Odapâyitahtdanuzakolmaklaberabersâdehayâtınımuhafazayadeğil,saltanattahtıiçinmünazaayahazırgörünüyordu.Avrupacadahaziyâde«Zizim»nâmıylemârufolanŞehzade

Cem,zâtensâhib-ikalemveşâirolmaksıfatıylemüstehakolduğuehemmiyetnazarlarınımünhasıransergüzeştiyledecelbetmeğeşayandır.114Şehzade-dahaönceyazıldığıgibi-hertürlübedenîmü-mâresetde,bilhassagüreştemahiridi;lâkinekseriyetlesefahatderecesinevaranzevkdüşkünübiryaşayışakapılmıştı.115

şâirlerimeclisindençıkarmazdı.Sarayındabirçokşâirleryüksekmansıblârdabulunuyorlardı,EzcümleHaydermühürdar,Sa’dîdefterdaridi.Pederininirtihâlivevezîr-iâzamNişancıMehmedPaşa’nınîdâmıhaberiüzerineCem,sür’atlebirmiktaraskertoplayarakdevletinkadîmpayitahtınızaptetmekniyetiyleBursaüzerineyürüdü.BâyezîddahîeskilalasıAyâsPaşakumandasındaikibinçeriyipişdarolarakMudanyayoluüzerinegönderdi.KendisideordusunutoplamaküzerebizzatÜsküdar’ageçti.AyaşPaşaBursakaplıcalarında,CemaskerininkumandanıGedikNasûhYıldırımBâyezîdCamivejtürbesiyanındatevakkufeyledi.Buikikumandanşehredâhilolabilmeküzereahâlîilemüzâkereyegiriştiler;ancakBursalılarYıldırımBâyezîdevlâdınınmuharebelerindendolayıuğradıklarıfelâketihatırlayarakvesonraYeniçerilertarafındanvukuagetirilenİstanbulyağmasısafahatınınBursa’dadatekerrüründenkorkarak,ikitarafındatekliflerinireddettiler.BununlaberaberŞehzadeCemaskerinezahirevekuvve-iimdâdiyevererek,şusuretlehakîkîniyetleriniaçığavurdular.MüteakibenBursahisarlarıaltındabirmuharebevukuagelerekYeniçerilermağlûbveAyaşPaşadâhilolduğuhâldebirçoklarıesiroldular.ÜçgünsonraCemordugâhavâsıloldu;şehir,kapılarınıaçtı.Cem’inilkişisaraydakihazînelerimuhafazaaltınaalmakoldu.KendisiniOsmanhlar’ınpâdişâhıilân

edereksikkedarbetmekvenâmınıhutbelerdeyâdettirmekhükümdarlıkhakkınınistimaliylesaltanatınınicrasınabaşladı.Şehzadeorisekizgünbusaltanathayâlindenmüşterihâneistifâdeetti.LâkinmüteakibenhaberaldıkiBâ-yezîdbütünordusuylayürüyüpgelmektedir.İstikbâlineçıkmadanevvelpâdişâhabirsefarethey’etigönderdi.Hey’etinme’mûriyeti,RûmilivilâyetleriBâyezîd’ekalmaküzereAnadoluvilâyetlerininCem’eterkiniteklifederek,aradakinizâa’dostânebirşekildesonvermeğeçalışmaktı.Sefarethey’etiMollaAyâs,HamdîÇelebi116ileSultânI.Mehmed’inkızı,FâtihSultânMehmed’inhâlası,yenirakibinindebüyükhalalarıolanihtiyarSelçukHâtûn-Sultân’danmürekkebidi.SelçukHâtûnCemlehindeBâyezîd’inkardeşlikhislerinitahrikeçalıştı.117Bâyezîd«Lâerhâmbeynel-mülûk»(Meliklerarasındamerhametyoktur)Arabçadarb-ımeselinisöylemekleiktifaetti.OndansonrakendiaskerininmiktarındanziyâdekardeşininordusundabirhıyaneteistinâdederekBursaüzerineyürüdü:ÇünküCem’inbaş-mâbeyncisi(lalası)Aştin-oğluYa’kûbBeğ‘egizlicegönderdiğimektupda,Şehzâde’ninKaraman’aric’atinemâni

olarakYenişehirsahrasındamuntazırkalmağaikna’etmeküzereyüzbinakçetahsisatileAnadolubeğlerbeğiliğiniva’detmişti.118Ya’kûbbuteklifincazibesinekapılarakCem’iric’atetmemeğekararverdirmişti.FelâketintamamlayıcısıolmaküzereCem,ordusunuikifırkayataksimetti:BirincisiniGedikNasûhkumandasıyleîznik’egönderdi;ikincisininkumandasınıbizzatalarakYenişehirüzerineric’atetti.119Bununlaberaber,Bâyezîd’inbüyükoğluolupFâtihzamanındaManisavaliliğindebulunanŞehzadeAbdullah,askeriylebabasınınordusunailtihâketmişti.AbdullahCem’inBursaüzerineyürüdüğünühaberalıncaevvelâorayayönelmişti,lâkinAyaşPaşa’nınmağlûbiyetiniişittiktensonraBahkesrîüzerineric’atleMarmarasahillerineinerekgemiile,Gelibolu’yaçıkmışveoradanKostantiniyye’ye,Üsküdar,

İzmittarikiylepederininnezdineazimeteylemiştir.120İznikduvarlarıaltındakiDikili-taştaordukurmuşolanGedikNasûh,AnadolubeğlerbeğıSinanPaşaserdarlığıylegönderilenöncükuvvetlerinigörünceAzvadderbendineçekildi.BeğlerbeğininfırkasıboğazagirerekGedikNasûh’unaskerinibozduveYenişehir’ekadartâkibetti.Bâyezîddahîogünbizzatîznik’evâsılolarakgeceyiAzvadBoğazlarındageçirip,sabahıYenişehir’degöründü.îtalyaseferindenhenüzavdetetmişolanKefeveOtrantoFâtihiGedikAhmedPaşaoradapâdişâhata’zîmâtınıarzetti.AhmedPaşa,cülusundanevvelSultânBâyezîd’eintisâbeylemişolduğugibi,budefadahizmetedeceğinite’-mînederekteveccühenailoldu.BöylemeşhurbirkumandanıniltihakıveCemordusundanbirkısmınınbozulmasıBâyezîdordusuiçinfâl-ihayrolduğuhalde,Yenişehirovasındavâdîyisulayannehrinsağtarafında(26Rebîülâhir886/20Hazîran1481121birmuharebevukuageldi.122CemordusununbircenahıAnadolusüvarilerininhücûmuylebüyükzayiatauğramışolduğubirsıradaAştin-oğluYa’kûbkendisineva’dolunanvaliliğikazanmakarzûsuyle-Bâyezîdordusununnehirdengeçişiniönlemeküzere-ordununengüzidekısmiylehasmınmukabelesinegitmekiçinŞehzâde’denruhsataldı.Cem’inmuvafakatinialıncaBâyezîdüzerineyürüyorgibigörünerekkumandasındakiaskeriteslimveşusuretlepadişahınmuzafferiyetinite’mînetti.Muharebesabahtanöğlevaktinekadardevametmişti;neticesitezahürettiği”zamanGedikNasûhtarafındanBursa’daesîredilmişolupşimdifirarfırsatıbulanAyaşPaşaYeniçerilerininkoşuştuklarıgörüldü.CemordusunuteşkiledenTürkmenler,Karamanlar,Turgudlar,Varsaklararasındabozgunlukumûmîoldu.Saltanatdavacısıdahîokadarsür’atlekaçtıki,,ogüngurûbvaktinde-muharebemevkiineikigünlükmesafedeolan-ErmeniDerbendi’neyetişti.FirânesnasındabirattekmesiylebacağındanaldığıyarayıbağlamakiçinOyucak’da123bekledi.BütüngeceyürüyerekertesigünEskişehir’evâsıloldu.Muharebedebütün

hazîneveeşyasınıkaybetmişolmaklaberaberkurtarabilmişolduğuesvabıErmeniDerbendi’ndeTürkmenlertarafındanyağmaedilmişti;ohâldeki,mâbeyncisi(kapıcı-başisi)SinanBeğ,gecerutubetindenmuhafazaiçinŞehzâde’yekendikepeneğiniverdi.124CembirhaftadaKonya’yavâsılolarak125üçgünistirahatettiktensonravalidesiveharemiylebirlikteSuriyeveMısır’amüteveccihenazimetetti(1cemâdil-ulâ/28Haziran).BulgarDağında(BugünküBolkardağları)ikenarkadakalmışolanbâzıfirarileriltihaketti;lâkinOyuzBeğtakımıoralarınıhasarauğratmaktaolduğundanŞeh-zâde’yehaylizararlarıdokundu,birçokzahmetçekilerekvebirtakımınahakk-ımürur(geçişhakkı)vebirtakımınaistimâletverilerekŞehzadeTarsussahrasınaçıktı.TarsushâkimivedahasonraAdana’daRamazanHânedâm’ndanTürkmenBeği,firariyiihtiramilekarşıladılar.Mısır’ınHalebveŞâmbeğlerbeğileriŞehzâde’yefelâketiniunutturmakiçinhizmetindekusuretmediler;Şam’daüçyüzübulanmaiyyetihalkıylebirlikteKasr-ıAblak’akonduruldu.YedihaftaoradakaldıktansonraKudüs’üziyaretleHebronveGazzetarikiyleKahire’yevâsıloldu.Bütünşehirvesarayhalkıistikbâleçıktılar.126ŞehzadeCem,Çerkeşhükümdarlarınınvezîr-iâzamidemekolanDivitdâr127sarayınaindirildi.ErtesigünbüyükteşrifatlaSultânKaytbay’ınsarayınagötürüldü.Sultân,oğlugibikabulederek,kucaklayıpkemâl-imuhabbetleellerinisıkdıveteselliverdi;kendisaraylarındanbirinideikametinegösterdi.128Yenişehirmuharebesindensonra,Bâyezîdkardeşiniizindentakibebaşlamıştı.ErmeniBoğazı‘navardığındaotarafınTürkmenlerihuzurunaçıkarak-ŞehzadeCem’inkaldığıgeceüzerinehücumileesiretmekderecesinegetirmişvemaiyyetihalkınıneşyasınıyağmaetmişolmalarındandolayı-resimvevergilerdenmuafiyetlerinitalebettiler.Pâdişâhhareketlerinitasvîbedergibigöründü;müstehakolduklarımükâfatıalmaküzerebâb-ıdevletemüracaatlarınıtebliğettirdi.Birçoğutama’sâikasıyleisbât-ivücûdettiler.Fakatgelenlerinhepsitutulupasıldı,Bâyezîdbuhususta,biraderiSüleyman’ınkatillerineÖylebircezatertîbetmişolanŞehzadeMusa’yıörnekalıyordu.Sa’dü‘d-dîn,SultânBâyezîd’inbunlaraşöylehitâbettiğiniyazar:

-«Reâyânunselâtînumûrınadahivetaarruzvevazîfesidür?Anlaralâzımolansaltanatkimenasîboluriseribka-iitaatinerakabelerinidhâldür;selâtînereâyâkılıççekmekmüstevcib-inekâldür.îkivâris-imülkbirbiriyilemünazaaideriseecnebînünnemedhâlivar?Erâzîlveedânînüneâlîyesell-iseyfitmeğeneelivar?»

BâyezîdKonya’yavusulündeFilîbâd(Filâbâdolmalıdır.H.)ovasındadurarakGedikAhmedPaşa’yıCem’intakibineme’mûrveKaramaneyâletinioğluAbdullah’atefvizettiktensonra,Iılgıntarikiyleİstanbul’ayöneldi.

Bursa’yayaklaştığısıradayeniçeriler-ahâlîninsilâharkadaşlarınakapılarıkapamışveAyaşPaşa’yakarşıCemordusunayardımetmişolmalarıbahanesiyle-şehriyağmaetmeğeruhsatistediler.Pâdişâhınbunamâniolmasıüzerinebütünorduisyanetti.Bâyezîd:

-«Cesurmuhâribler!Buşehribanabağışlayasınız!»diyordu.Lâkinhersözte’sîrsizkaldı;herYeniçeri’yebinakçeihsanısuretiylebeldeiçinfidye-inecatverilmedikçeintizâmıniadesikaabilolamadı.

Sayfa244

GedikAhmedPaşa,Cem’eyetişmeksizinEreğli’yevâsıloldu.OradadörtalayıŞehzadeAbdullah’abırakıpdadîvândakivezirlikmevkiindebulunmaküzereİstanbul’adönmeküzereemiraldı.AhmedPaşamağrurvemuannidolmaklaberaberII.Mehmedzamanındavezîr-iâzamlıkmesnedindenvebirçokfetihlerdebulunmuşolmasındandolayıböbürlendiğindendolayıbudefadaBâyezîd’ininfialinicelbederek,saraydakapıcılarodasındahapsedildi.Buradanaleladeancakkatledilmeğegidilirdi.BununlaberaberSultânBâyezîdvezîr-iâzamîshâkPaşa’nınricalarınaveKaraman’daâsâyîşiniadesiiçinAhmedPaşa’nıniktidarhelineihtiyaçolacağınıhissetmesinebinâenaffedildi.129KaramanHânedânı‘nmsonvârisiolanKaasımBeğ,KaramanBeğlerbeğiveŞehzadeAbdullah’ınmüşaviriHadımAlîPaşa’yıPervanesahrasındamağlûpettiktensonraKonya’yımuhasarayagelmişti.130GedikAhmedPaşa,vezirMustafaPaşa’nıntelkinleriüzerinehapsedildiği,ancakkendisineihtiyaçolmasındandolayıhapistençıkarıldığınıbildiğicihetle,hasmındanparlakbfrintikamalmadıkçaseferegitmekistemedi.Yeniçeriler’denyardımgörerekMustafaPaşa’nıntevkifinitalebetti;muvaffakdaoldu.Ondansonraoğlunusadakatinerehinolmaküzerebâb-ısaltanattabırakarakikibinYeniçeri,dörtbinAzabilekapısıhalkınıalıp

Anadolu’yateveccühetti.YaklaştığınıbildirenhaberüzerineKaasımBeğKonyamuhasarasınıkaldırarakTaş-iliKilikya’ya(Taş-İl)kaçmıştı.AhmedPaşaordusuKaraman’dabulunanOsmanlıaskeriilebirleşerekfirârîKaasımBeğ‘iSilifke’yekadartâkibetti.LâkinzahirelerininazlığısebebiyleHadımAlîPaşa’yıordudanayırarakMut’agitmeğeicbareyledi.KaasımBeğTarsusüzerineric131atetmekteolduğuhâlde,bundanhaberalarakAlîPaşa’yahücumetmeküzeredöndü.AlîPaşahasmınbuhareketinitahminetmişolduğuiçinGedikAhmed’denimdâdistemeğevakitbulabildi.KaasimBeğOsmanlıordusununtoplanankuvvetlerinemukabeledeâcizolmaklaberaberric’atinitamâmiylegizlemekiçingeceordugâhındaateşleryakıpbırakarak,bulunduğumüşkilmevkidenkendisinibusuretlekurtarabildiveTarsusyolunututtu.SuriyeveKaramanhududuüzerindeTekenehrinekadarfaydasızbirşekildehasmınıtâkibetmişolanAhmedPaşa,

ondansonra«îlmas»132kalesiüzerinedönerekyerleyeksanedipganimetleriaskerinetaksîmetti.BuaralıkAlîPaşaSilifkekalesinezahirevermişolduğundanGedikAhmedPaşabahanbeklemeküzereLârendekışlağınaçekildi.133

LOCN

43

MısırSultânınınsarayınailticaetmişolanCem,bumecburiistirahattanistifâdeileMekkeveMedinebelde-imukaddesleriniziyaretetmekistedi.134DörtaykadarKahire’dekaldıktansonraMekke’ye(28Şevval886/20Kânunîevvel1481)veikiaysonraRavza-iPeygamberî‘yeazîmeteyledi.Medine’ye22Zi‘1-hicce886/11Şubat1482târihindevâsılolarak21Muharrem887/12Mart1482târihindeKahire’yeavdetindeyenidentalihinitecrübeetmeğedavetolundu.KendisiniçağıranlaryalnızKaasımBeğolmayıpII.MehmedzamanındaYeniçeriağalığındabulunanAnkaraSancak-beğiMahmûd135dahîdâhilolmaküzere,büyüktimârvezeametsahiplerindenbirçoklarıdaberaberidi;bunlarıncümlesipederininmirasınıelegeçirmeküzerehâl-ihâzırınmüsâidvakitolduğunuarzeylediler.Cem,bunlarınvaadlerinekapılarakKahire’denayrıldıvealtıhaftasonraHaleb’eulaştı(18Rebîü‘l-evvel887/6Mayıs1482).MahmûdBeğilepâdişâhhizmetindenveAhmedPaşa’nınkışlağındanfiraretmişolandiğerşahıslan

oradabuldu.Bâyezîd,bumeş’ûmhaberialmasıüzerine-askerdenbirkısmınınfirarınıAhmedPaşa’yaisnâdetmektebulunduğucihetle-Paşa’nınŞehzadeAbdullah’ıKara-Hisar’agöndererek,kendisininhuzurunaavdetetmesiniemretti.PâdişâhbizzatAnadolu’yageçerekAydossahrasındasancaklannıkurdu;ordununmuhteliffırkalarıoradatoplanmağame’mûroldular.BuaralıkCemKilikya’yavâsılolmuştu.Adana’daKaasımBeğilemülakatında,onunmuâvenetiylekardeşindensaltanatıalmağamuvaffakolursaKaasımBeğ‘iecdadınıntah.maiclâsveII.Mehmed’inaldığıvilâyetleriiadeetmeyite’mîniletaah-hüdeyledi.İkiprenskuvvetlerinibirleştirerekEreğliüzerinegittiler.OradanCem,mâbeyncisiSinanBeğ‘isulhteklifleriyleAhmedPaşa’yagönderdi.BundanmaksadıAhmedPasa’yıkenditarafınacelbetmektenziyâde,onugaflethâlindebulundurmaktı;çünküötedenburayakaçmışolanMahmûdBegGedikAhmedPaşaileŞehzadeAbdullah’ıansızınelegeçirmekiçinbirsüvarifirkasıyleSinanBeğ‘itâkibediyordu.Ahmed,Pâ-dişâh’memirlerineuygunolarakLârende’dençıkmışveKonya’daordukurmuştu.OradanŞehzadeAbdullah’ıKara-Hisarkalesinegönderecekti.Çukur-ÇimenyaylalarındaCem

süvarisininkumandanıMehmedileAhmedPaşabirbiriyletutuştuîarsada,herikitarafiçinkat’îbirneticehâsılolmadı.BumüsademedensonraAhmedric’athareketinedevamederekSeyyîdGazî‘depâdişâhaskerinemülâkioldu.CemileKaasımBeğKonyaönünevararakhertaraftanmuhasaraetmişidiler(18Rebîü‘1-âhir/6Haziran1482).AncakAlîPaşa’nmcesurcamüdâfaasışehrihücumilealmaktanmuhâsırlarınümîdlerininkırılmasıüzerineMahmûdBeğ-Ankara’dabırakmışolduğuzevceveçocuklarınıalmakiçin-binatlıileAnkara’yakadargitmeğeŞehzâde’denruhsatistedi.Ankara’yavardığında,bunlarınPâdişâh’ınemriüzerineİstanbul’anakledilmişbulunduğunuhaberalarakkederekapıldı.Buinfialüzerine-AmasyaBeğiolupBâ-yezîdordusunailtihaketmeküzereAnkarayakınlarındangeçmekteolan-SüleymanPaşa’nınüzerineatıldı.Mücâdeleninneticesi136MahmûdBeğhakkındavahîmolarak,kesilenbaşıPâdişâh’agönderildi.Cem,SüleymanPaşa’yıansızınvurmakiçinotarafaazimettesür’atlidavrandıysada,muharebeninvukuundanikigünsonraAnkara’yagelebildi.ŞehzadeoradaPâdişâhınyaklaştığınıhaberaldı.Ordusukorkuyakapılıpdağılarak,kendisideikincidefaolarakTaş-ili’nedoğrukaçtı.Beşbingüzidesüvariiletakibine

me’mûrolanİskenderPaşaAksaray’akadarhasımdanesergörmedi.OradaCem’inEreğli’yegittiğinihaberalarak,odaEreğli’yegitti.LâkinEreğliyakınındabirsazlıkiçindekaldığıgeceatlarürkerektopluluğutâr-mârolduğundandağlıktanilerigeçemeyipPâdişâh’ıngelişinibekledi;Bâyezîd’inEreğli’yegelişindeCem’inKaraman-oğluilebirlikteTaş-ili’netahassunettikleriniarzetti.137SultânBâyezîd,Sekban-başı‘yi138Cem’egöndererek,biri’tilâfsuretikararlaştırılmaküzereelçigöndermesinitebliğetti.Cem,evvelâLalasıCinânBeğ‘i,sonradefterdânMehmedBeğ‘igöndererek,bunlarıAnadolu’danbâzıeyâletlerinkendisineterkişartıylesulhmüzâkeresineme’mûreti.Bâyezîd,elçilereBah-şâyişveİmâmAlî139vâsıtasiyle:

-«Arûs-idevletikirakîbarasındakaabil-itaksimolmadığından,atımınayaklarınıvelibâsımıneteğinihûn-ima’sûm-imüslimînilelekedâritmeyerekKudüs’devâridâtıyilesükûniçindeimrâr-ihayâtitmesini»cevabentebliğeyledi.140ButekliflerreddolunmasıyleHersekAhmedPaşaAnadolusüvarileriyleKilikya’yagirdi.Cem,henüzvakitmüsâidikenbirilticâgâharamaklüzumunakaaniolarak,buhusustaKaramanoğluKaasimBeğilemüzâkereetmişti.141KaasımBeğ,Şehzâde’ninİran’dayahutArabistan’dailticâgâharamaktasavvurununaleyhindebulunarak,I.Bâyezîd’inoğluMûsâgibiRûm-ilivilâyetlerinikendilehineayaklandırmaküzereAvrupatarafınafiraretmesinitavsiyeetti.142Cem,bure’yetâbiolarakmahremlerindenaslenFrenkolanSüleyman’ıhediyelertakdim

etmekvekendisininkabulüyleberaberRûm-ili’negeçmesivâsıtalarınıntedârikinitalebetmeküzereRodosÜstâd-ıÂzam’ınagönderdi.

Cem’inelçisi,Rodosşövalyeleritarafındanresmîbirkarşılamatöreniylekabuledildi.Sefîrçekildiktensonra,me’mûrolduğuhususŞövalyelerMeclisi’ndemüzâkereolunarak,MüslümanŞehzadesinintaleblerininkabulütarikatınhaysiyyetvesiyâsetiiktizâsındanolduğunakararverildi.143Bumüzâkereleresnasında,Cem-yanındayalnızotuzkişiolduğuhâlde-KilikyasahillerindeKorkos(Korikus)limanına144vâsılveRodos’tangelecekolancevâbıbeklemeküzerebirKaramangemisinebinmişti.145Ertesigün(3Cemâdü‘l-âhırî887/20Temmuz1482)Anamuraçıklarındaelçininsefinesigöründü.Sefîr,Üstâd-iÂzâm’ınruhsatnamesinigetirdiğigibi,Cem’ialmaküzereKastildâ’î-ikebîr’iDonAl-varez0öZonigakumandasındagönderilenbirdonanmailebirliktegeliyordu.ŞehzadebirmüddetcikSüleymanileistişareetti.Süleyman,üstâd-iÂzam’ınifâdesininpekdei’timâdaşâyângörülmediğinisöylediysedeCemtarikatınkadırgalarındanbirinebinmeğekararverdiveüçgünyolaldıktansonra146Rodos’avâsılolarakbüyükihtiramlarlakabulolundu.Şehzadeningemidenatüzerindeçıkabilmesiiçinsahildenkadırgayaonsekizkademuzunluğundavedörtkademgenişliğinde,kıymetlikumaşlarlaÖrtülmüşbirköprüuzatılmıştı.Karayaçıkınca,maiyyetindegelmeküzereşövalyelerikendisinibeklerbuldu.Alayıngeçeceğisokaklarkaliçelerle,çiçeklerle,mersindallarıylemüzeyyendi;pencereler,balkonlarmeraksâikasıylatemâşâiçintoplanmışrengârenkelbiseleriyleparlıyordu;dirâçelertemâşâedenlerinsıkletiylesarsılıyordu.YorturubasıgiymişhademevemuzıkacılaröndenyolaçmaktaveFransızsarkılansöylemekteydiler.«HieruzuLömiten»denilendelikanlılaripeklilibâslariyleonlarıtâkibediyorlardı.NihayetsolundaÜstâd-iÂzamvearkasındatarikaterkânıbulunduğuhâldeŞehzdâegeliyordu.AzîzEtiennemeydanınavarıldığındaÜstâd-iÂzamDöBussonişaretparmağımüçdefagöğsüüzerinekoyarakŞarkusûlündeŞehzâde’yiselâmladıktansonrasağeliniuzattı.Yolesnasındatercümanvâsıtasiylekonuşarak-Şehzâde’nin

ikametinetahsisolunanFransızLisanı147sarayınakadarrefakatetti.148Şehzâde’ninmahremlerindenAlîBeğCem’ineşyasını,zevcesini,çocuklarını,bütünmaiyyetihalkınıKilikyasahilindenalıpgetirmeküzerebirkadırgaileKaasımBeğ‘egönderildi.149Birmüddetav,ciridoyunu,muzıkaŞehzâde’yimeşguletti.Müteakibensefîrgeldi.150BiriKaramanValisitarafındangeliyordu;diğerivezîrAhmedPaşa’nmbirmektubunuhâmilolarak,Tarikatsulhakdiiçinelçigönderdiğitakdirdeuzunbirmüddetlemusalehâedileceğinibeyânediyordu.Üstâd-iÂzamvetarikaterkânı,menfaatlerinivemisafirperverlikvazifelerinina-zar-ii’tinâyaalarakveCem’iniadesiteklifolunacağımuhakkakolup,bunamuhalefetedilsebile,

hançerveyahutzehirkullanılmasısuretiyledâimahayâtınıntehlikedebulunacağınıdüşünerek,Şehzâde’yiadadanuzaklaştıraraktarikatınFransa’dabulunanmalikânelerindenbirinegönderilmesinekararverdiler.151Bununlaberaber

Üstâd-iÂzamCem’intahtaçıkmasıihtimâlinebinâen,Şehzadeilebirahid-nâmeimzaettiki,bununlaCemOsmanlımemleketlerindebütünlimanlarıtarikatındonanmalarınaaçıkbulundurmayı,herseneüçyüzHıristiyan’ıbedelsizâzâdetmeyi,kendisiiçinedilenmasraflaramukabilyüzellibindukavermeyita-ahhüdediyordu.152

1482Ağustos’ununsongünüŞehzadeCem,otuzhademesiveesarettensatınalınanhayliTürkler’lebirlikteÜstâd-iÂzam’ınyeğeniŞövalyeBlanşfor’un153kumandasıaltındabulunanbirgemiyebinerek,gemi1Eylfll’dedemiraldı.154YineogünŞövalyeler’denKüviDö-mont,Arno,DöpraTarîkat’insefirisıfatiyleSultânBâyezîdnezâretinegittiler.BunlarihtiramlakabuledilerekBâyezîd’inmurahhaslarıolanve-zîrAhmedvedahaÖnceRodos’umuhasaraetmişolanMesihPaşalarlahemenmüzâkereyegiriştiler.AhmedPaşamüzâkereninbaşlangıcındaTa-rîkat’inbirvergikabulüyleberaberŞehzâde’yiiadeetmesinitalebeylediğindenveTarîkat’inşerefibuesâsüzerinemüzakereyemüsâidolmadığıcihetlePaşa’nıntekliflerireddedildiğinden,azdahagörüşmelerkesintiyeuğrayacaktı.AncakMesîhPaşa,Pâdişâhsınnekadarağıramâlolursaolsun,TarîkatlemusâlehâarzusundabulunduğunuGedikAhmedPaşa’yaihtaretmesiüzerinecenkisteyenvezirmüzâkerenintamamlanmasıvazifesinisulhisteyenyoldaşınaterkederekgörüşmelerdençekildi.Ahidnâmenindayandığıesaslarşunlardır:Karalardavedenizlerdemusâlehâ;taraflariçinticâretserbestisi;bundanbaşkaherikihükümetaldıklarıesirleri-dîndeğiştirmemişolduklarıtakdirde-karşılıklıolarakiadeetmeyivedindeğiştirmişiselerbedelineyirmiikidukavermeyita-ahhüdediyorlardı;Alikarnas.(Halikarnas:Bodrum)vâkiSenPiyerKa-lesi’neilticaedeceklermahfuzkalmaküzere,bukalenin

taarruzdanma-sûniyyetidahîşartlardanbiriidi.155Sefirlerkıymetlihediyelerihâmilolduklarıhalde,birTürkelçisiilebirlikteRodos’aavdetettiler.Buelçi,Cem’inşahsınamüteallikolarakÜstâd-ıÂzamilebirgizlianlaşmaakdettiki,onunhükmünegöre,Pâdişâh,biraderinintarikatelindekiyerlerdenbirindetevkifizımnındaherseneninAğustos’undakırkbeşbindukaitasınıtaahhüdediyordu.156

Cem’inFransa’yamüteveccihenazimetindenİtalya’dagadrenvefatınakadaronsenegeçmişveŞehzadebumüddetiazçoksıkıbiresaretiçindeveŞövalyelerin,FransaKrah’nın,Papa’nınelindegeçirmiştir.Bâ-yezîd

saltanatıvekâyiindevebirçokAvrupahükümdarlarısiyasetindekite’sîrlerinden,felek-zedelerhakkındabi’t-tabihissolunanşefkattendolayıbuŞehzâde’ninkaderçizgisibirandurmamızaşayandır.157Cem’inbinmişolduğukadırgamuhalifrüzgârlaratesadüfettiğindendokuzgünsonraîstanköy’eyanaşmağamecburoldu.ZahiresinitamamlamakiçinMessina’yavanşında(2Teşrîn-ievvel1482/18Şa’bân887)BIanşfor*unRodos’tanhareketindenberibiraygeçmişti.Sefîneyenidendenizeaçılarakgündüzyûnusbalıklarınınsuatmaları,geceEtnayanardağınınfeveranlarınınlatîfmanzarasıŞehzâde’ninhayretnazarlarınıcelbetmektenhâlîklmıyordu.158BirakşamŞehzadeyemekyerkengüverteüzerindebirçokfanuslaryakılmakihtiyatsızlığındabulunulduğundanküçükbirNapoliyelkenlisininnazar-ıdikkatinicelbetti.EğerCemgörülmüşolsaydıbelkiNapoliKralı‘nmelinedüşecekti.BütünAvrupahükümdarlarıbüyükbirservetdemekolanböylebiresîrielegeçirmeğehırslıolduklarıgibi,NapoliKralıdaŞehzâde’yiele

geçirmeyeoldukçaistekliidi.BlanşforŞehzâde’yivebütünmaiyyetinikadırganıniçerilerinedoldurarakTarîkat’inbayrağıyleyolunadevametti.Artıkneogemitarafından,nedePoîyasahillerindetesadüfettiğidiğeronyedisefinedenbirtaarruzgörmedi.Uyanıkdavranmayıicâbettirenbuhâldensonragüverteüzerindefânûsyakmaktandikkatlekaçınıldı.159Altıhaftayolculuktansonrakadırga,NisUmanınavardı.160Cem,buşehrinetrafındakilâtifgüzellikleridolaşmakarzusundabulunmuşsada,birmüddetsonra-ihtiraslınazarınınyönelmişolduğuRûm-ili’yeazimetemelinisaklaya-madı.GemininkapdânıileŞövalyelerFransıztoprağıüzerindebulunduğucihetleFransaKralı‘nınmuvafakatiolmadıkçagitmesininmümkünolamayacağınıŞehzâde’yehatırlatarakmaiyyetindenbiradamıTarikaterkânındanbirirefâkatiyleKral’ınsarayınagöndermesiniteklifettilervebuadamınonikigünzarfındadönebileceğinibeyâneylediler.BununüzerineCem,Hatîb-zâdeNasûhÇelebî‘yiParis’egönderdi.Hatîb-zâde,ikimerhalegittiktensonratevkifedilerekgözhabsinealındı.Nasûh’undönmesinibekleyerekdörtaygeçti.Cem’inşiiremeyletmesibumüddetiçindesermâye-iiştigâlolarak,bâzışiirlervebilhassaNishakkındabirbeyitnazmetti.Nisşehri,şusuretlebirTürkşâiri,bilhassabirşâirşehzadetarafındanÖvülmüşyegâneHıristiyanbeldesiolmaküzereOsmanlıvukuatıiçerisindenâmınıebedîleştirmiştir.161

BudörtaylıkuzunbekleyişiçindeCem’inmonotonhayâtınıihlâledentekhâdise,mahremiSüleymanBeğ‘inuğradığıtehlikelidurumdur:Süleyman,Osmanhlar’caaffedilmesikaabilbirhatâolmaküzeretelâkkiedilenvefakatŞövalyelerdeîdâmcezasınıgerektirenbircinayetleithamedilmişti.162Şehzade,Süleyman’ıncezasınıbizzattertîbedeceğinibeyân

ederek,

mahkememe’murlarmınelindengüçhâlilealabildi.Cem;filhakikaSüleyman’ıhazîneodasındahapsetmişsede,FrenkkılığınagirerekRoma’yafirarısebeblerinitedâriktegecikmedi.OtârihteNisvecivarınıhasarauğratanveba,Tarîkat’ınCem’iiçerileredoğrusevketmesinemünâsipbirsebepteşkiletti(27Zilhicce887/5Şubat1483).163YoldaŞehzade,elçisiNasûhÇelebî‘yetesadüfettiveSen-JanDöMo-riyen164tarikiyleŞamberi’yegönderildi.ŞamberVâlîsiDükDöSavuadayısıbulunanFransaKralı‘nıziyaretegitmişti.165BirkaçgünsonraCem,Tarîkat’eâitbirkuleyihâvibulunanRosiyon’a166doğruyolunadevametti.CemoradanMustafaveAhmednâmındaikisâdıkbeğibirkaçcesuradamrefâkatiyle-tasavvurettiğiyoldatutacağıyolunkeşfiniyapmakveemniyetliolupolmadığınıanlamaküzere-FrenkkıyâfetindeMacaristanKralınagönderdi.Ancakyolunemîngörünmediğianlaşılır;çünkübirdahaCem’inadamlarındanbahsolunduğuişitilmemiştir.BütünRosiyoncivanköylüleri167îstanbulFâtihi’ninoğluolanŞehzâ-de’yigörmeğekoşuştular.OndörtyaşındagüzelbirgençolanDükDöSavuadahîŞamberi’yeavdetindeRosiyon’dangeçti.Cem,Prens’in,hüsnündenbüyülenerekaltınişlemelibirŞâmsilâhıhediyeetti.168Dük,Şehzâde’yiŞövalyelerelindenkurtarmakiçinelindengeleniyapacağınıva’detti.BirkaçgünsonraCemîzernehriüzerindevedahasonraPoi’yegitmekiçin(21Cümâdül-ulâ/27Haziran)Ronnehrindegemiyebindi,169Eskidenme’mûriyetleRodos’agelmişolansefaretleFransasarayınagitmeküzereŞamberi’yevâsılolduğu,oradahaberalındı.LâkinKral,Türkelçisininvarışındanevvelvefatettiğinden(30Ağustos1483)170Şövalyeler-Krallıkiçindekarışıklıklarzuhuredeceğicihetle-birihtiyatîtedbirelüzumgöründüğündenbahislebedbahtŞehzâde’yiadamlarındanayırdılar.Cem’inmaiyyetihalkınısekizyüzzırhlıihataileyirmi

dokuzkişiyi-birdefteriniyaparak-berabergötürdüler.Cem’inihtarları,kardeşininelçisinigörmektalebibeyhudeoldu;kendilerininhareketşekliCem’intasavvurlarınınsür’atlehusulüiçineniyitarîkolduğunuvebununlaberaberadamlarınıniyimuamelegöreceklerinidiplomatlıktarzındabeyânettiler.Cem’inmaiyyetiAnmort’e171172173veoradanNis’egönderilipNis’dendahîRodos’amüteveccihensefineyebindirildiler(Ramazan’ınsongünü888/Teşrîn-ievvelsonlan1483);ancakadayaüçaysürenzahmetlibiryolculukdansonrakışortasındavâsılolabildiler(29Zilhicce/28Kânun-isânî).

Cem’intahsisatınıte’diyeiçinsekizayönce(Mayıs1483)Rodos’agelmişolanHüseyinBeğ,istanbul’danazimetindePâdişâhınhürmet-imah-sûsasmaalâmetolarakTarîkat’aveÜstâd-iÂzam’ahediyeedilmeküzereipektenbirkumaşasarılıveservidenma’mûîbirküçükkutuverilmişti;elçininifâdesine

görebununiçindeYahya’nınsağelibulunuyordu.BuelileYahya’nınbaşıeskidenKostantiniyye’yegetirilerekbeşasırPetreyunManastırı‘ndaihtirammevkiindetutulmuşidi.Kostantiniyye’-ninzaptındamızrak,sünger,dikendenma’mûltâcileberaberhazîne-ihümâyûnaalındı.Yed-imu’cize-nümâsaraydanRodos’agönderilerek,oradaHazret-iYahyaKilisesi’ninhusûsîdâiresindeHıristiyanlarınhürmetkarnazarlarınavaz’

10321033

olundu.Cem,maiyyetindenayrılmışolduğuhâldebirkaçaydahaPuy’dakalarakdahasonrabirkayaüzerindekâinkuleyeveoradanSasnaj’anakledildi.OradaFilipinAlennâmındagüzelbirgençkızaşklarıvemektuplaşmalarıesaretindebireğlencesermâyesioldu.174Birkaçay

geçtiktensonraŞehzadePiyerDöBusson’undoğumyerivemalikânesiolanBurg-Nofmevkiinegötürüldü.Cem’inyanındabırakılmışolanfelâketyoldaşlarındanCelâlBeğhastalanarakBurg-nofdakalmağamecburoldu.Şehzade,yolunadevamederekMontoviel’veMorestelyolundannihayetdenizkıyısındabulunanBukalimiBeği?neâitbirkaleyevardı.BukadaruzunbirmüddetkaledekapalıkalmakveözelliklearkadaşlarındanmahrumbulunmakCem’desabratakatbırakmadığından,muhafızlarımaldatmakiçinhersuretleçalıştı;SofuHüseyinBeğ‘iFrenkkıyafetindeBurbon,Prensi’negönderdi;Şehzâde’ninosâdıkbendesiüçsene-faydasızolarak-görüşmelerdebulundu.Burg-nofdakalanCelâlBeğ‘inavdetinde,Cem,onunlabirliktefirartertibatınabaşladı:1035FransaKralı,MacaristanKralı,Papa,NapoliKralı-Bâyezîdaleyhinetasavvurettikleriseferdeordununbaşındabulundurmakemeliyle-^kendisinikurtarmakiçinDöBussonilemüzâkeredebulunduklarınamuttali*olduğucihetle,firarınıniyineticevereceğiniümîdediyordu.LâkinDöBusson’unhiylekârcasiyâseti-Şehzâde’ninserbestîsiylealâkadarolanhükümdarlarınmesâilerinerağmen-butasavvurlarınhusulünemânioldu.SultânBâyezîd’inte’diyeettiğitahsisattanmâadaÜstâd-iÂzam,Şehzâde’ninkarîbenazimetinemuktezîmasraflarıntesviyesibahanesiyle,Şehzâde’ninMısır’açekilmişbulunanValidevezevcesindendeyirmibindukadolandırmağamuvaffakoldu.OsmanlımüverrihlerinenazaranDöBussongerekbuparalarınalınmasıteşebbüslerinde,gerekşâirahvâldeŞehzâde’ninnişancısınıiğfalederek,eldeetmişolduğuaçıkkâğıdlardanistifâdeetmeksuretiyle,bunlarıistediğigibidoldurmuşidi.Şehzâde’ninesirolmayıpŞövalyelerinarazîsindekendiarzûsuyleikametettiğiniispatlamakmaksadiyle,ŞehzadetarafındanAvrupahükümdarlarınahitabenyazılmışmektuplarıbusuretletedâriketmişti.

Bumektupsahtekârlığı,zamanınsiyâsetineveÜstâd-iÂzam’ınkaranlıkteşebbüslerinemuvafıkolmaklaberaberCem’itemellükiddiasıyle

birbiriylerekabetedenhükümdarlarınhiçbirinin,Şehzâde’ninesaretindeşüpheetmişolduğuhaklıolarakzannedilemez.DöBüsson’unhenüzPapaveNapoliKralıilemüzâkeredebulunduğusırada,buikihükümdararasındaittifaksızlıkzuhurederek,Cem’inFransa’daikametibusuretleüçsenedahauzamışoldu.ŞövalyelerŞehzâde’yihusûsîsuretteyaptırmışolduklarıyedi.05

-U—<

muidi?)

1035Sa’dü‘d-cto,3,varak490.Solak-zâde;

katlımüstahkembirkuleye175naklettiler:Mahzeninüzerindebulunanbirincikattakiler,İkincisindehademeodaları,üçüncüvedördüncüsündeŞehzadenindâireleri,sonkatlardamuhafazayame’mûrşövalyelerinikametgâhlarıbulunuyordu.176BumahbuslukhâligittikçeŞehzadeiçintahammülkaabilolmayanbirhâlegelerekfiraretmeyiciddendüşündü.Azbirvakitönce,Üstâd-iÂzam-OvaktekadarRo-dos’damahbustutulmuşolan-SinanveAyaşbeğlerleŞehzâde’ninmaiy-yetindengerikalanları,özürdileyiciveyakındaserbestbırakılacağınıvaadedenmektuplarlaiadeetmişti.Ancakbuvaidlericrââtadökülme-diğindenCemveberaberindekilerfirartertibatındabulundular.ButeşebbüsünruhuCem’iniadesini,yâhudserbestbırakılmasınıteklifiçinBâyezîd’inyenidenFransasarayınagöndermişolduğuHüseyinBeğidi.Elçialtınvekıymetlitaşlarüzerine-KostantiniyyeelegeçirilmesindenberiSultân’ınhazînesindemahfuzolan-azizlereâitmukaddeseşyadanhediyelergetirmişti.AncakRumlar’mAvrupa’yısahtemukaddeseşyailedoldurmuşolmaları,Türkler’ingetirdikleributürlüşeylerindesıhhatibakımındanazşüphevermedi.Bununlaberaber,VIII.Şarlelçiyikabuletmediktenbaşka,177Papa’nınveTarîkat’inmüzâkereyeme’mûradamlarına«Hükümdâr-irûhânî‘ninTürkşehzadesinielindebulundurmasındandolayıHıristiyanlığınhayrınaistihsâledebileceğimenfaatlerdenhazduymuşolduğunu»ifâdeileCem’iİtalya’yagötürmelerinemüsâadegösterdi.BundanbaşkaelliFransızşövalyesindenmürekkepbirmuhafızkuvvetiŞehzâde’ninemniyetaltındabulunmasınanezâretetmesiniveeğerPapa,kendisininmuvafakatiolmaksızınCem’idiğerbirhükümeteteslimedecekolursa,bununmukabilindeonbindukavermesinimukaveleyebağladı.178

1Kezalik.

2Kanunnâme-iMehmed-iSânİ(II.Mehmet’inKanun-n&mesi)s.99.

3Justinianus,10ve42.

4OsnMtafecheStaatverfassun*(OsmanlıDevletiTeşkilatı),1,s.

5I.MehmedveII.Muraddakardeşlerinitelefetmişlerdir.Lâkinonlarbunlarısilâhelde,isyân-ıalenîhâlindebulmuşidiler.HattâI.Mehmed’inkendisineisnâdolunancinayetlemüt-tehimolduğupekmeşkûkdür.LâkinII.Mehmedkardeşinihenüzmemedeiken,böylebirvahşiyânehareketima’zûrgösterecekbirsebepolmadığıhaldei’dâmettirmiştir.BununlaberaberTâbî-zâdegibibirtakımOsmanlımüverrihlerivardırki,buvak’ayıSultânMehmed-iKvvel’eşerefkonususayar-1larveGüreşçiunvanını-

kardeşleriyaykirişleriylekatiolunmasındankinayeolarak-«Kirişçi»suretindetelâkkiederek,oşerefiartırmakzannmdabulunurlar.Tâbî-zâde*ninfıkrasıiçin:JournalAsiatique,c.5,s.120.

6Osmanlilar’dakardeşöldürmekkanûn-iaslîsinedâirpekazşöhretbulmuşbirkitapvardırkiunvanışudur:«Dissertati-onempoliticamdeParricidioOsmannidarum,praesideviroproeclarissimoDno.M.MichaelLiebentantz,silesAmpliss.Fa-cult.Phllos,Adjunctodignissimo,fautoresuohonoratissimo,inillustriAcademiaWitterbergensipubliciexaminandumsistitGottlobBtcker,StolpensisAfisn.A.D.31Aug.annichris-tiani1664:(TypisMich.Wendt.)

7Devlet-tOsınâniyye’ninTfeşkU&tj,1.s.99,

8Müverrihinzamanında.Bumes’eleMüterciminİlâvelerikısmındatetkîkedilecektir.

9Mauracead’Ohsson,3,315.

10Müverrihburada«El-fitnetün…»deliliniaynen-fakatlâtinharfleriyle-yazar.Ancakşer’anİhtimâlüzerinedeğil,hattâniyetÜzerinecezatertibineimkânolmadığıveşer’îhükümlerinma’sûmkamdökülmesinehiçbirveçhilemesâğvermediğigibi,Hamm«r’inbeyânettiğifetvalardahîmalûmdeğildir.Mütercim.

Hammer,(BaronJosephVonHammerPurgstall)BüyükOsmanlıTarihi,ÜçdalNeşriyat:2/180-185

11Bukudsiyetvekıyâsmüverrihinkendişahsîgörüşündenibarettir.(Mütercim).

12«Dîv»müfred,«Dîvân»lâfzıbundangelirki«dîv»incemiidir.Ferheng-iŞuûrî‘nin,bukelimeninaslıhakkındaverdiğima’-lûmâtagörebirAcemhükümdarı,içtimâhâlindebulunanmeclisönündengeçerkenyanındakilerdenbirine«înândîvanend»demişveogündenitibarenvekillermeclisibuisimleanılmıştır.Dîv,ricâl-idevletgibişâireilka-yıefkârettiğiiçin,birşâirinbütünşiirlerinitopladığımecmuayada«dîvân»ta’birolunmuştur.(«Dîv»kelimesiOsmanlılisanındaşeytan’avemasallardakikorkunçhayâlıvucudlaraverilirsede,farsçadakahramanvebahâdırmânâsınadageleceği,kat’îdelillerdenanlaşılıyor.Mütercim).

13Dahaöncedehatırlatıldığıgibi.«vezîr»lâfzı«muavin»mânasınaalınmakgerekir.Mütercim.

14«Mühr-iazam,Hurşid-lâzam»büyü*güneşdemektir.tBttzÜrg»(Buzurg»lâfzınındiğerbirtelâffuzşekli«BüzÜrc»tür.(Mütercim)

15Hond-zâdeHond-mlr’lnTârlh-lVüzerft’si,iklytlzdenziyadevüzerânmter.cüme-thalleriniİhtivaeden,bunefiseserkollefcslyonumdadır.

16Solak-zâde,varak:64,osözlerinakleder.«Devletlihünkârhanglnlzdlr?»İfâdesininkababirşekildetelâffuzudur.

17EllerisaklamakKsenolonzamâriînüadahîcâriidi;1,3,52.Ksenofonayrıcasunudailâveeder:«Zirayenlerİçindesaklanılmışolanellerhiçbirşeyeteşebbüsedemezler.»

18Ali.

19«Allahömürlervereefendimiz!».BuBizanslılar’ınavâmîduâ-sıdır.YukarıdazikrolunanduâPöküvil’inzannettiğigibiPâ-dişâh’ıselâmlamağatahsisedilmişdeğildir(Yunanistan’ınİh*yası,2,s.216);vezirlerhakkındadahîkullanılır.Devlet-iOs-mâniyye’ninTeşkîlâtı’na,2,s.417.

20Alî.

21«Devlet-iOsmâmyye’ninTeşkilâtı»eserinemüracaat,2,s.83.

22Solak-zâde,varak:64,HacıKalfanınTaikvimfl’t-TevâWİ,s.187.

23Aslında«kadı»ilemüftî»arasındafarkİngiltere’de«judge»ile«council»arasındakifarkgibiidi.Avukatlar(Attorneys)Osmanlılar’cameçhul(eskiden)dür.Bununlaberaberişbu(İngiltere’ce)«Atorney»kelimesiZend-AvestaileŞâh-nâme’degörülenAtoryânkelimesindenme’huzdur.

24İran’dakifütuhatmünâsebetiyleAnadoludâvalarıçpğalmasiy-le,Anadolukazaskeridîvanıikikısmataksimolundu:Birieşrafınişlerine,diğeriesnafınişlerinebakardı.Birincisinebizzatkazasker,İkincisinemülâzimlerdenbiririyasetederdi.Budîvânlargünaşırıtoplanırlardı(Âlî).

25Ali.

26Eskimetinde,kelimelerinRumcayazılışlarıdavardır.

27Eskimetinde,kelimelerinRumcayazılışlarıdavardır.

28«Kırma»,farsçada«Şikeste».Lûtfî‘ninOğuz-nâme’sindeşufıkraokunur:«Oleyyamadekmemâlk-iRûm’dahâlâBağ-dâdgibiAcemdefteriyazılırıdi.Karamanoğlıoltarafımmahirlerinkatiidüpişbueyyâm-ışerîfdema’mûlün-biholandefteripeydaitdirdikiba’zıibârât-ilâzimefârisîileolupekserisiTürkçe’dür.»Nuhbetü‘t-Tevârîh’edahîmüracaat.(Butürlüibarelerinmeşhurmisâli:«İnkadararabaderrahtutrakankırılmışşedde»dir.Lûtfî‘nin«ibârât-ılâzime»dediği,herkesinbilmesimatlûbolmayansözlerdir.Mütercim).

29Ali.

30îbnüHaldun,b&b:34.

31Devlet-iOsmaniyye’ninTeşkilâtı,2,113.

32Arpalık,arpakelimesinden;Pöküvil’in«Yunanistan’ınİhyâsı»kitabındaikidefabeyânettiğigibiRumca’dandeğil.Pökü-vil,buzannınabinâenpaşalaraherşeyiyağmaetmekemriverildiğineticesiniçıkarıyor!!

33Ali.

34Mauracead’Ohsson,31,s.355.

35tdris,varak:31.

36«Teslim»babındanIsm-imefûl.Mütercim.

37Halkondilas,1,5,s.72,Balebasımı.«Azapldessubunoducecollectisti-pendiafaclnnt.»(Metninmehazıdır)

38İdrîs.İdrîs’inbuifâdesininakledenÂlî,bi‘1-mukabelekendizamanındaordununbaliğolduğumiktarınhesabınıgösterir(1597).Muhtelifordularınherbiri:7.000Sipâhî,5.000Silâh-dâr,1.800Muntazammaaşalansağcenahsüvarileri,(SağUlûfeciler),1.500SolcenahUlûfecileri;1.000SağcenahGa-ribleri,800SolcenahGaribleri,cem’an17.100ki,gerekmuhafızaskerleri,gerekYeniçeriler

teşkilâtındaesaskabuledilmişolan8.000adedininikimislinibuluyordu.II.Mehmedzamanında7.203Sipâhî,6.244Silâhdâr,410maaşlıSağcenahsüvarileri,312Solcenah,300’den400’ekadarhercenahdaGa-ribler.Busuretlebütünmuntazamsüvarininmiktarı15.000kişiyigeçmezdi.Devlet-iOsmaniye’ninTeşkilâtveUsûltdâ-resi’nemüracaat,2,s.240-241.

39İdrîs,varak:31,bunlarınmûtâdmiktarınıkırkbnkişiyeçıkarırki,Macartarihçilerininİfâdelerinetamâmiyleuygundur

40Bozrenklidoğan(falcoIanarius)muhafızlarına«Doğancı»,akdoğanmuhafızlarına«Şahinci»,akbabamuhafızlarına(pahımbarius)«Çakırcı»,atmaca(nisus)muhafızlarına«Atmacı»denilir.Aynî‘ninkanûn-nâmesinenazaranI.Ahmedzamanında30doğancı,270şahinci,270çakırcı,45atmacıvardı.Pâdişâh’ınbütünavhizmetlilerialtı-yediyüzkişidenibaretidi(Devlet-iOsmâniyye’ninTeşkilâtveUsûl-iİdaresi,2,s.37).YıldırımBâyezîd’inisebirkaçbinavhademesivardı.«AiuntPajazitemhabuisseseptemmilliavirorum,quiaccipitrescurarent,praetereaaluissecanessexiesmille.»Halkon-dilas,3,s.5,Balebasımı.

41Âlî’ninzamanındabirkaçbintanevardı,hazinedardefterdâr’-danbaşkavazifeyihâizdir.Nasılkiİngiltere’demâliyenâzın(şansölyedöleşikie)vazifesihazîneidaresiriyasetivazî-fesindfenayrıdır.HazînenindahilîidaresihakkındaDevlet-iOsmaniyyeTeşkilâtveUsûl-iİdaresi,2,s.21veÂlî.

42hazîneniniçindehizmetgörürler.

43Halkondilas,8.kitabınnihayetlerindeII.Mehmed’inordusuhakkındakiistatistikbirbakışta,derki:«Asiamautemdistri-buitinsemoes,şivesigna(sancak);singulaesemaeşivesignacontinentproefectosguadragenos»(AylıklıSüvariler).Fîl-hakîkaAnadolusancaklarınınmiktarınıtâyinetmezsedeBey-ne’n-nehreyn(Mezopotamya),Kürdistan,SuriyehenüzelegeçirilmediğicihetleRumeli’dekisancaklardanziyâdeolduğuzannolunamaz.BumülâhazayaveîdrîsveÂlîileHalkondi-las’mhesabınanazaran,Devletinşukadaraskeriolmaklâzımgelirdi:12.000Yeniçeri,30.000Azab,7.000Sipâhî,5.000Silâhdâr,1.800MaaşlıSüvârî,1.000Gurebâ-yiYemîn,1-800MaâşhSüvârî,800Gurebâ-yiYesâr,40.000Akıncı,14.400Ti-marlıSüvârî,toplamı:103.500(Gösterilenrakamlartoplamı113.800’dür,müfredatındabiryanlışlıkolacaktır.Mütercim)adedineçıkar.BumiktarınüzerineAnadoluvilâyetleriiçindahî-Rumelivilâyetlerininçıkardığıyukarıdayazılırakam-»larayakın-TimarlıSüvârîilâveolunabilirki,muntazamvegayr-imuntazamolarakbütünaskerîkuvvetinmecmuuyüz-yirmibin’e(120.000)varır.

44Halkondilas’ıntanzimettiğinegörevâridârtdefterişudur:

Tribitum,quodrexexEuropacapit,complectitur

nonagintemyriadesstaterum…………………900.000

Redditusvectigaliumcontinetcircitertriginta

myriades………………………………….300.000

Redditusqueminquilinisolvunt,vigintiquinquemyriades………………………………….250.000

Abarmentisequarumcirciterquinquemyriades…50.000Trajectumetfarumsuppeditaricirciterviginti

myriades…………………………………200.000

Areliquisaccipitredditibuscircitervigintimyriades200.000

Redditusmetallorumattingitdecemmyriades……100.000

AborizaetreliquisvectigalibusquaeJanuaemilites

exigunsetChasia(khass)secernunt,vigintimyriades200.000

Tributumprincipumetregumcirciterdecem

myriades…………………………………100.000

Diğervergiler………………………………200.000

Mâdenlervaridatı……………………………100.000

PrinççeltikleriyleYeniçerilerinaldıklarıdiğer

varidatvehâsslar…………………………200.000

Prensliklerdenvekrallıklardanalınanvaridat……100.000

2.300.000

(Lâtincemâliyetâbirleribilinemediğicihetletercümeninta-mâmiylesıhhatite’mînolunamaz.Mütercim).

45Bumuhtelifvergilerinmiktarıancakikimilyonüçyüzbinkuruşisede,Halkondilasilâveediyorki:«Etiamntfaxi,musredditusvenitabemporiis,trajectu,metallis,oriza,aere,alu-mine,etquintapartemancipiorum.Nondubiumest,quinis,maximussit,siquiseumadcalculosrevocet.»Bufıkra,pirinçtarlaları,enhâr(nehirler)mürûriyyesi,madenleriltizamındanhâsılmebâliğdenbahseder;yalnızesirlerdenalınanvergiler(pencükresmi,yâniheresirinbedelindenbeştebiri.Mütercim)dâhildeğildir.ŞuhâldeHalkondilas’ın230miri-yaddan400miriyâdanasılvardığıbilinemez:«Sununaitaqueuniversorumreddituumquosmodomemoravimus,-comp-lectiturcirciterquadringentasmyriadesaureorumstaterum.»M.D’Ohsson’anazaran(c.3,s.372)II.MehmedzamanındaDevlet’invaridatı10.000.000kuruşabaliğolurdu.Enbüyükmemurların(vezirlerin)maaşlarıHalkondilas’dasenevi20.000dukatâyinolunmuştur.«Horum,quiproeciuifuerunt,capiuntstpendiinominearegeduasmyriadesaureorumstaterumplusminusve.»îdrîsveÂlî200.000akçetahminederlerkiDokuzuncuKitabınNotlarveAçıklamalarkısmındagösterdiğimizhesaba(ohesabagöre1Türkdukası10akçedenfazlatutmaz)tamâmiylemuvafıktır.Âlî‘ninverdiğimalûmatbizimdirhemhakkındaverdiğimizhesaplarıte’yîdeder;onunmucibincebirdirhemdörtakçeveüçdirhembirdînâr(al-tun)idi.Şusuretle120akçe1guruşolupovakitguruş12dukaidi.

904d’Ohsson,c.4,İkinciKısım,s.435.Devtet-iOsm.TeşkilâtıveUsûUİdaresi,2,s.392.

46M.D’OHSSON,SILSILE-IULEMÂILESILSIÎE-IMEŞÂYÎHARASINDAKIFARLAKÂFISURETTETÂYINETMEMIŞTIR.

KARAÇELEBÎ-ZÂDE’NINDEV-LET-IOSMÂNIYYETÂRIHI’NDEBUNDANDEFALARCABAHSOLUNMUŞTUR(İSTANBULMATBUU,VARAK:116,1,5).NAKŞIBENDÎSILSILESIHAKKINDARAŞEHÂT-IAYNI’L-HAYÂT’AMÜRACAAT(İSTANBULBASIMI).

47Sahte:Yanmış,tutuşmuş.«Softa»bukelimedenbozmadır.

48HerTetümme’de8hücreolupherhücrede3talebebulunurdu.Bundandolayı192tâlib-iilm’e(talebeye)

yerbulunmuşoluyordu.Talebecebharçlığıolarakayda12akçealırlardı.Hergünpirinççorbasıveethaşlamasıtevzîolunurdu(Âlî).

49Buonilimyükseksan’atlartaksimindeüçüncüvedördüncüdereceyemuâdilolup,dahayükseksınıflarınidâdîsihükmündedir.Mezkûrilimlerle,şer’îilimlerdâhildeğildir.Bununlaberaberyüksektedrisâtınayrılmazparçasıolmaktanziyâdeilkesâsıaddolunmaklâzımgelir.TürkmekteblerindetedrisolunanilimlerhakkındaPitiDölakruva’nınverdiğiveTude-rini’ninkütüphanesindeyazdığıma’lûmâtıbunagöretashihetmekgerekir.

50Müderrislerinşimdikiderece-ii’tibârîsinde«îbtidâ-yiAltmışlı»,«Hareket-iAltmışlı»tabirleri,bunlarınvaktiyleyevmialtmışakçevazifealmalarındankaldığıanlaşılır.

51KanuniSüleymansaltanatındaSüleymâniyeCamiimedreselerininte*sîsimünâsebetiylebutasnifyenidentevsî’olunmuştur.(M.D’Ohsson,3,s.489).II.Mehmedzamanında«Hâric»veDâhil»müderrisleriyleSemâniyye-iSahnMüderrislerivebirde-yevmialtmışakçevazifealmalarındandolayı-«Altmışlılar»varidi.EyüpMüderrisleriancakelliakçealırlardı;fakatbir«DâhilMüderrisi»II.Mehmed’inSahn-ıSemâniyyeMüderrisindendahaazbirderecedeaddolunurdu(Âlî).(Sahn-ıSemâniyyemüderrisleriderece-i’itibâriye-sişimdidahîdiğerbirçokderecelerdenyüksektir.Mütercim).

52MuhtelifsınıflaramensupmüderrislerintedrisâtınaesasolankitaplarıÂlîaşağıdakişekildesayar:İlkderecedekimedreselerde(buk’a-imedrese)tecrîdvenıiftâhüzerinedersverilirdi.Korkh,Ellilihâriçmüderrisleriüçsınıfaayrılmıştır:Üçüncüsınıftelhis,yahutmiftâhüzerineşerhlerokuturlar.İkincisınıfMevâkıf,birincisınıfHidâyetedrisederler.ElliliDâhilMüderrisleridahîkezaliküçsınıfaayrılmıştır:Üçüncüsınıf-Hâriçmüderrislerininbirincisınıfıgibi-Hidâye’vışerhederler.İkincisınıfSahihveTelvîh’i,birinciKeşşafveBey-zâvî‘yiokudurlar.Evvelkisaltanatlardatedrîsât-ıOsmâniyye’-ninesâsınıteşkiledenbaşlıcaonikieseriumûmîbircedvelhâlindebeyânilemezkûreserlerdenbahsettiğimiZçCİhetle,buradadahîOsmanlılar’daokutulmasımu’tâdolanbaşlıcailimlerinisimleriniaşağıyayazıyoruz:1-îlm-imeânivebeyânvehitâbetdenMiftâhü‘1-Ulûm,Sirâcü‘d-dînEbîYûsufİbniMuhammedel-Sekkâkı‘nineseri,ölm.679;Telhîsü‘l-Miftâh,MuhammedCelâlü‘d-dînMuhammedbinAbdu’r-rahmânel-Kazvînî‘nineseri;«Hatîbü‘d-Dımışkî»namiylema’rûf,ölm.739.(Miftâh’danbirkısmınıntelhisidir.«Telhis»-malûmolduğuüzre-yalnız«hulâsa»demekdeğildir;fazlalıklarınıatmakvenoksanlıklarınıtamamlamağada«telhis»denilir.Mütercim).2-llm-ikelâm’dan,Tecrîdü‘l-Kelâm;Nasîrü‘d-dînEbîCa’ferMuhammedbinMuhammedet-Tûsî,ölm.672nineseri;Mevâkıfu’l-Kelâm;Adudu’d-dînAbdu’r-rahmânibniAhmedel-îcî(îcşehrinden)‘nineseri,ölm.759.3-Akaid’den,Akaidü‘n-Nesefî,müellifinölm.537;Akaidü‘l-Adudî(Adudu’d-dîn-iîci);Menâru’l-Envâr;EbîBerekâtAbdu‘1-lahİbniAh-med’ineseri;«Nesefî»adiylema’rûf,4-Fıkh’dan,Hidâye,Vikaye,Sadru’ş-Şeri’a,Kudûrî(Devlet-iOsmânîyye’ninTeşkilâtveUsûl-iİdâresi’nemüracaat,1,s.6.)5-Hadîs’den,Sahîh-iBuhârî,TelvîhkiSahîh-iBuhârî‘ninenmeşhurşerhlerindenbiridir.(Sahîh-iBuharı,önceZühdîPaşamerhumunMaârifNezâreti’nde-HacıZihnîEfendihazretlerininİslâmulemâsınıkıyametekadarminnetdâredecekhimmet-imah-sûsaîarıyle-kamilenzneşkûl,yaniharekeliolaraktab*olunduğugibibugünküMaârifNazırıAbdurrahmanBeğefendi-yinefâzıl-ımüşârun-ileyhinhimmetleriyle-Sahîh-iMüslim’ievvelkininüslûbundatab’abaşlatmışlardır.Kütüb-iSit-te’ninkamilenbuveçhiletab’ıMehmedAlîmerhumunBulakmatbaasındakiulvîhimmetlerinebirnazireolacaktır.Mütercim).6-Tefsîr’den,el-KeşşâfminHaka’ıki’t-Tenzîl,Ze-mahşerî‘nineseri,ölm.538;Envârii’t-TenzîlveEsrârü‘t-Te’vîlfî‘t-Tefeîr,Beyzavî‘nineseri,Ölm.685.

53îlmiyyekadrosununbeşsınıfınınilkibüyükmollalardan(ekâ-bir-iulemâ)müteşekkilolarakaşağıdakikısımlaraayrılır:1-EskiveyeniRumelikazaskerleri,2-Anadolukazaskerleri,3-îstanbulkadıları,4-MekkeveMedinekadıları(*),5-Edirne,Bursa,KahireveDımışk(Şam)kadıları,6-

Galata,Üsküdar,Eyüp(Bilâd-iSelâse)(*•),Şunlarıdailâveetmelidir:Nakîbü‘l-eşrâf,sarayınhizmet-ita’lîniîyyevesairedemüstahdembeşmemurukirütbelerinegörederecedereceterakkiederlerdi.Bunlardamuallim-isultanî(hâce,hoca),hekim-başı,münectim-başı,ikihünkârimamı.Doğruolmadığıhalde,«Küçükmollalar»sınıfıdenilenikincisınıfMa-raş,Bağdâd,Bosnasarayı,Sofya,Belgrad,Aymtâb,Kütahya,Konya,Filibe,Diyânbekirmollalarıdır(Bunlardevriyyemüderrislikleridir.Mütercim).Üçüncüsınıfbeşevkafmüfettişinihâvidirki,üçüİstanbul’da*biriEdirne’de,diğeriBursa’-daoturur.Dördüncüsınıfşâirşehirlerinkadılarıdır.Hermemlekettemiktarlarıayrıayrıdır.Kümelikjfasında187,Anadolu’da123,MısırveAfrika’da23’tür.Beşincisınıfnâib-lerdir.Birincisınıfaçıkmakiçinmüderrislikiçinlâzımolanbütünilimleritahsiletmeklâzımdır;diğerdörtsınıfagelince;dânişmendolmakyâniikinciderecedetalîmemuktedirbulunmakkâfidir.Vaiz,imâm,hatîb,müezzin,kayyumiçinancakilkbilgilerkâfiolup,tarikatagirmekiçindebaşkabir(*)«Ne

ravzft,ars-ıaıaaslanındankinftyetdirNeravza,ravza-ıcennetfezasındanİbâretdirMÜlûk-iAl-ıOsmanhıdmetlylefahriderlerikemKazasırütbesindûneylemişlerdi,nehikmetdlrBl-hamdrilahşimdipâdşâh-ıasraân-mesnedAnıhemrütbekıldıMekke’ye,Hakkakerâmetdir.>

Nedim’inbirkasldeslndekişubeyitlerdelâleteylediğiüzere,Medlne-1MünevveremevleviyyeuşâirinmemdûhuolanIII.AhraedHânumanındaterfi’olunmuştu.Mütercim.

(**)Bdirnevesairebilad-ıhamse,GalatavediğermevlevîyetlersonradanUâ-veolunanlarlaber&berMahreçmevlevîyetlerldlr.Mütercim.

şeyaranılmaz.Bunlarmertebelendirilmişşekildeilimleritedrisetmişdeğillerdir.Dervişlerdahîkademelibirşekildeilimlerigörmeğemecburolmayıptefekkürvetehayyrütarikiyle(KaaliledeğilHâlile)hakîkatavâsılolmuşaddolunur.

54İbnüTemcîd,MollaGürânî,MollaHayrü’d-dîn,MollaZeyrek,Hâce-zâde,Velîyü’d-dîn-zâdeAhmed,Hatîb-zâde,Hasan-ıSa-misûnî,SinanPaşapâdişâhınmuallimiidiler.Diğerleri,yâniMîrimÇelebi,Selâhüddînİznikî,MollaAbdü’l-kaadirel-Ha-mîdî-kivezîr-iâzamMehmedPaşa’nınhud’alarıylenazardansakıtolmuştur-ŞehzadeBâyezîd’inmuallimiidiler.

55Fâtih’inilmîterakkilerevukufvehimmetiveozamanAsya’-dakimaârifperverhükümdarlarlamünâsebetima’Iûmisede,bunlarlamuharebeevrak-imevcudesi-mukaddemabeyânolunduğuüzere-hepilksaltanatızamanındaolup,cülusundanevveldeğildir.

56SinanPaşa’nıneserleri:1-Çagmtnfnineser-iriyazisinehaşiye,2-Mevâkıf-iAdndü’d-dîn’eşerh,3-Maârif-iSinan,4-Tezkiretü’I-Evliyâ.Sa’dü’d-dîhveÂlî,Taşköprü-zâde’ninŞaka’ık’ındannaklen.(MevâkıfşerhiSa’dü’d-dîn’demündericdeğildir.Mütercim).

57Şakıaüç-ıNtfmânlyye.YâkupPaşaVi*jaayeveMuvaktof’aşerhyazmıştır.

58AhmedPaşahakkındaLatffî’ninTerâcim-iAhvâl’inemüracaat;Şaber’intercümesinde,s.74.BütünMüntehabâtmecmualarındaşiirleridercedilmiştir.Belîğ-iBursevî(varak:184)AhmedPaşa’danbahsileBursa’dayaptırdığıcamiyanındamedfûnolmakcihetiyleBursaşuarâsmınser-defteriolarakkaydeder.Vefatı:902(1496).BirgünPâdişâh,AhmedPaşavemusâhiblerdenbiriileatüzerindegezerken,musahibin

00yüzüneçamursıçramasıüzerineAhmedPaşabirâyet-ikerîmedeniktibasile…………

59Taşköprü-zâde’yenazaranvezîr-iâzamMaktulHalilPaşa’nınoğluMollaİbrahimPaşaFâtihzamanındavezirolmuştur.Busehvdir;İbrahimPaşaancakBâyezîdzamanındavezâretmakamınaçıktı.

60Tezkire-iLatîfî’ye(Tercümede,s.50)veRaşehât-iAyni’1-Ha-yât’a(İstanbulbasımı,s.279)müracaatFâtihHorasan’danHacc’agitmesiiçinMollaCâmî’yebeşbindukaaltınınıhâvibirsurregöndermişvesarayındaikametedavetetmiştir.Hâ-ceAta’ullah-iKirman!mektubuulaştırmayame’mûridi.Fakato,

^Şam’avâsılolduğuzaman,CâmîHorasan’ateveccühetmişti;osıradaUzunHasan’ınmemleketlerinden

geçiyordu.UzunHasandaziyâdeikrametmiştir.Burivayetmevsukmen-bâdanalınmışolduğundan-müterciminahvâlindenbirininJournalAsiatique’deyazıldığıgibi-MollaCâmî’ninFâtih’insarayındaikametivukubulmuşdeğildir.

61Harîrî,Resmi,Dâ%Sân’!,Alevî,Kitabî,Mlhrî.Lâtifi,AşıkHasanİleKi-nalı-z&de’ninEzhâr-ıBelagatunvanlıeseriveonlardannaklenÂli.

62Senâyî,Câmİ,Dâ’î,Şehrî,HamdI,Türâbî,Hâkî.Lâtifl’ninTerâcttm-iAh-vâl-IŞuarâ’sı,s.144ve146.

63Terftcüm-iAhvâl-1Şu*r&,Scheiber’intercümesi,s.190.

64Tezkire-iLatifi,Tercüme’des.139.BuikimanzumesindenbaşkaMevlid-iRuhanî,Tehâfütü’I-UşşaknâmındaeserlerivemanzumKıyâfet-nâme’sivardır.

65Ak-Şemsü’d-dîn-zâdeHamdullahHamdî’ninYûsufveZüleyhâ’sımânâitibariyleCâmî’nineserineterciholunabilir.Şukadarki,Câmî’nineserifarsçanıntekemmülündensonrayatesadüfetmişolduğuhalde,Hamdî’ninzamanındaOsmanlılisanıhenüztakarrüretmemişti.Binâenaleyhşîvesibizebâzangarîbgörünür.HamdullahHamdî,YûsufveZüleyhâ’yıyazıpsatar,onunlageçinirdi,tesadüfedilenyazmanüshalarnâzımınhattıylezuhuretmekihtimâlivardır.îktitâf,tab-inevîn,kısım:1,birna’t-işerifalınmıştır.

66Kezaltk,s.74.Ahdî,Sehî,ÂşıkHasan,Kınalı-zâde’ninMüntehabatMecmuası’nadahimüracaat.

67AsıkHasan,Alî.(47)KezaliK.

68Kezalik

69Tezkire-iLatifi,s.50.İbrâhîmGülşenî’nin,Gülşenîtarikatımüessisiolupdahasonradünyâyagelmiş

veKahire’demedfûnbulunmugolandervişGülşenîilebiraddedilmemesiniAlîihtareder.

70«Âlihi»dir,Şaber’inTezkire-iLatifitercümesinde(s.46)yazdığıgibi«İlâhî»değil.Başlıcaeserleri:1-Zâdü’l-Miiştâkîn,2-Necâtü’l-Ervâh,3-Meslekü’t-Tâlibînve’1-Vasılm.Âlihî895(1489)devefatetmiştir.Takvîmü’t-Tevârîh’emüracaat,(Takvîmü’t-Tevârîh’degörülüyor.DemekolurkiHammerbirsenehatâ

ettiğigibi,Şâber’ideyanlışolarakhatalıçıkarmıştır.Mütercim.)

71ŞâirLâlî,evvelâİranlızannolunarak,buzanilepâdişâhmeclisinedâilolmuşsada,aslıanlaşılıranlaşılmazuzaklaştırılmıştır.Bundandolayıaşağıdakibeyitlerleintikamımalmıştır(Aslındanalındı):GevherekıymetolmayakândeDürrbahâsınbulamıummanda?SöylenürnekbetevemeseldürbuGüvülür(?)elbetçerâğdibikaranuEğerâdemdema’rifetisemurâdNefaziletvirürmişanabilâdTaşdansâdıroldıgerçigüherMu’teberdürvelînitekihünerRûm’dakelelenmesünmiAcemOldıbuizzetileçünekremAcemünherbirikiRum’agelirYâvezâret,yâsancakumagelir

Hammer’inFransızcatercümesindekitercümeşudur:«Pouretrebienreçu,tudoisvenirdel’etranger;lediamentestşansprixtantqu’ilestcachelamine;Torn’adevaleurqu’offertpartOsman.Rappelle-toibienceproverbe:leciergequiprojettelalumiere,restelui-memeobscursoninterieur.Situchercheslegeniedansl’homme,net’inquietepasdequelpaysilşort.IIenestdel’amecommedelapierrepreci-euse,leurgrossiereenveloppeu’alterepasleurbeauteQuedaspersansaccourentverslepaysdeRoum,lagloirelesat-tend!quedespersansyiennentâ,lacourdusultan,ilsserontfaitssandjaksetvizirs.»(«Umman»kelimesinin«Osman»okunmasıepeycegarîbdir.)

72Latifi,a.g.e.,383.

73Kezalİk,s.133.

74Yaniale’l-ıtlakokumakistemezdi(Mütercim).

75(HammerMollaGürânî‘nineserlerinivebâzımenkıbeleriniyazıyor.Buzâtıntercüme-ihâliM.t.6’datafsilolunacaktır.)

76MollaHusrev’inRûmasıllıolduğuİddiası,doğrudeğildir.BuhusustaOrd.Prof.Dr.İsmailHakkıUzuncarsılışunlarıkaydetmektedir:«MollaHüs-rev’inbabasıYoagatcivarındaYerköy’debulunanbirTürkmenaşiretinemensuptu;buâliminismiMehmedHüsrev,babasınınadıFermerzveonunbabasıdaAlîadındabirTürkmen’dir.»(OsmanlıTârihi,c-XX,s,656-3.baskı,Ankara,1975).(HazırlayanınNotu)

77Osmanlıâlimleritaralındante’lifolunan,İslâmfıkhıkitaplarınınikimühimeseridir.

78(HammerMollaGürânî‘nineserlerinivebâzımenkıbeleriniyazıyor.Buzâtıntercüme-ihâlidatafsilolunacaktır.

MollaGürânîMısır’datahsiletmiştir.MollaYegânhacdandönüşündeMollaGürânî‘yiİstanbul’agetirmişveII.Murad«Bizenegetirdiniz?»deyinceMolla’yıtakdimetmiştir.DerhâlBursa’daKaplıcavesonraYıldırımBâyezîdMedresesiverildi;dahasonraFâtih’inyetiştirilmesineme’mûroldu.Fâtihvezîr-iâzamyapmakistediysedeMollaGürânî«Bukadarümerâbumesnediçinçalışıyorlar,onlarınümîdleriıükesmekcaizdeğildir»diyekabuletmedi.Kazaskervesonraevkaftev-liyyetizammiyloBursakadısıoldu.Fâtih’inbiremrini«Şer’emuhaliftir»diyerekyırttığıvegetirençavuşukovduğuiçinaradabirsoğuklukmeydanagelerekMısır’agitti.LâkinFâtih’inarzusuüzerinegerigeldi.YineBursakadısıoldu.Yevmi200,aylık20.000,senelik50.000akçealırdı.Vezirleri«Mahmûd!Dâ-vud!»diyeisimleriyleçağırırdı.Selâmımusafahadanibaretidi.Birbayramgünüçamurdani’tizârbeyânetmesiyleFâtihBabü‘s-Saâde’yekadararabasıylagetirtmiştir.SultânMehmed’e«Haramdanperhizet»derdi.Birgünberaberyemekyediler;Fâtih:

-«Sizdeharamdanyediniz.»dedi.MollaGürânî:

-«Benimönümehelâldüşmüştür.»cevâbımverdi.

Pâdişâhsahanıçevirdi;MollaGürânîyemeğedevamedinceFâtih:

-«Artıkbudefaharamyediğinizdeşübhekalmadı.»dedi.Molla:

-«Hayır,sizinönünüzdeharam,benimönümdehelâlkalmadığıiçinçevirdiniz.»diyemukabeleetti.

BirgünFâtih’e:

-«Timurbirtarafaulakgöndermişti.BuadamSa’dü‘d-dîn’inotlamaktaolanhayvanlarındanbirinialır;Sa’dü‘d-dîn’inhademesiulağıdöğerler;Timurbunuişitince«Bunuyapanoğlumolsaydıöldürürdüm;lâkinâsâr-ikalemiyyesikalem-rûyumunhâricindecâriolanbiradamaneyapabilirim?demiştir.BenimdeasarımMekke’deokunur.»demesiüzerine,zarîfPâdişâh:

-«Evet,fakatsizasarınızıkendinizhimmetbuyurupgönderiyorsunuz;Sa’dü‘d-dînasarınıyazar,götürürlerdi.»cevâbınıvermiştir.

Vefatederken:

-«Bâyezîd’esöyleyiniz,adalettenayrılmasın!»diyevasiy-yetetmiştir.Pâdişâhbütünborçlarınışâhid

aramaksızınödediktensonra,bizzatnamazınıkılmıştır,(vefatı:893).Eserleri:Gâ-yetü‘l-EmânîfîTefsîrfs-Seb’i’s-Senıânî»,EI-Kevscrü‘1-CârîilâRi-yâzi’l-Buhârî(Sahîh-iBuhârî‘yeşerh),Kasîde-iŞatbiyye’ninşerh-iCa’berîsinehaşiye,ArabçaKostantiniyyefetihnamelerike-mâl-ifazlınaişarettir.

MollaHusrev’inasılismiMuhammed’dir.EniştesiHusrevBeğ‘inyanındaterbiyegördüğüiçin«Husrev’inkayını»vekısaca«Husrev»denilmiştir.PederiRum’dandönmedir.Teftezânî‘nintilmizlerindenbulunanHayder-iHerevî‘dentahsiledipEdirne’deŞâh-MelekMedresesinemüderrisolmuş,Mutavvelhaşiyesinioradayazmıştır.HızırBeğ‘invefatındansonraEyüp,Galata,ÜsküdarileberaberîstanbulkadılığıMollaHusrev’everilmişti.Ayasofya’dadahîdersverirdi.Talebesihanesinegelipyemekyerler,müderrisi-atınınönündenyürüyerek-camiegötürürler,sonraböylecehanesinegetirirlerdi.Bütünhizmetlerinikendisigörürdü.Tedrisvekazaileberaberkendindenöncekilerinkitaplarındangündeikivarakayazardı.Eserleri:Mutavvelhaşiyesindenmâada,Telvîh’eAdudhavâşîsine-,Tefsîr-iBeyzâvî‘ninEvâilinehaşiye,usûldenMirkatveşerhiMir*ât,GurerveDürer,Sûre-iEn’âmâhirinetefsir,Velayetemüteallikrisale.İstanbul’damescidlerivardır.Vefatı:885/1480.

79MollaHusrev’inbaşlıcaeseriolanGurerveDürerhakkındacDevlet-iOsmâniyye’ninUsûl-itdâreveTeşkilâtınamüracaat(Kezaliktercüme-ihâlidebeyânolunmuştur).

MollaHusrev’inasılismiMuhammed’dir.EniştesiHusrevBeğ‘inyanındaterbiyegördüğüiçin«Husrev’inkayını»vekısaca«Husrev»denilmiştir.PederiRum’dandönmedir.Teftezânî‘nintilmizlerindenbulunanHayder-iHerevî‘dentahsiledipEdirne’deŞâh-MelekMedresesinemüderrisolmuş,Mutavvelhaşiyesinioradayazmıştır.HızırBeğ‘invefatındansonraEyüp,Galata,ÜsküdarileberaberîstanbulkadılığıMollaHusrev’everilmişti.Ayasofya’dadahîdersverirdi.Talebesihanesinegelipyemekyerler,müderrisi-atınınönündenyürüyerek-camiegötürürler,sonraböylecehanesine

getirirlerdi.Bütünhizmetlerinikendisigörürdü.Tedrisvekazaileberaberkendindenöncekilerinkitaplarındangündeikivarakayazardı.Eserleri:Mutavvelhaşiyesindenmâada,Telvîh’eAdudhavâşîsine-,Tefsîr-iBeyzâvî‘ninEvâilinehaşiye,usûldenMirkatveşerhiMir*ât,GurerveDürer,Sûre-iEn’âmâhirinetefsir,Velayetemüteallikrisale.İstanbul’damescidlerivardır.Vefatı:885/1480.

«Tâcir-zâdemânâsınaolarak«Hoca-zâde»lakabıylaşöhretkazananMuslihü‘d-dînMustafa,kendisininmesleğinitutmadığıiçin,pederiningündebirakçeolmaküzeretâyinettiğimaaşiletambirzaruretiçindeilimtahsilindebulunmuştur.HızırBeğ‘emuîd(asistan)yânimuavinolduktansonraII.MuradzamanındaBursa’nınEsediyyemedresesinemüderrisolmuştu.Fâtih’inbirEdirne’yegidişindeMahmûdPaşadelaletiylepadişahıneliniöpmeğenailolarak,PâdişâharefakatedenZeyrek-zâdeilemübâhesevegalebeetmesiylemuallim-isultanîvesonraMehmedPaşa’nmistirkabiylekazaskeroldu.Dahasonra50akçevazifeileBursaSultaniyyesimüderrisliğinetâyinedildi.Bumüderrislikteikenİstanbul’adavetolunarakMollaZeyrekile«Burhân-iTevhîd»üzerinemübâhaseeylediler.Ho-câ-zâde,Fâtih’inhuzurunda«Deliliinkârdanmedlulüinkârlâzımgelmez»dediktensonra,yedigünMollaZeyrek’inbütünîrâ-dâtmacevapvererek,MollaHusrev’intasdikvehükmüylegalebeedipMollaZeyrekMedresesiuhdesinetevcihkılındı.DahasonralarıEdirneveİstanbulkadılıklarındabulundu.KaramanlıMehmedPaşa«Hoca-zâdeİstanbul’unhavasımûcib-inis-yânolmasındanmüteşekkîdir»tarzındabirhiyleileİznikmedresesiniverdirdi.OradandaHatîb-zâdeilemübâhaseyeçağ-rıldıysadaSinanPaşaHatîb-zâde’yikorumakiçinmübâhase-densarf-ınazarettirdi.İmamGazâlîilecevabenhükemâ(filozofları)yimüdâfaaedenîbnüRüşd’üniçtihadlannınmuhakemesinedâirTehâfüteser-imeşhurununbirnüshasıBâyezîdkütüphanesindeistirahât-güzîndir.Hayâtınınsongünlerindesolelindenbaşkaâzasıhareketetmediğihalde,Şerh-iMevâkıfahaşiyeyazardı.Tevali’veTelvîh’ehaşiyeveşerhyazdıysadamüsveddedekamlıştır.Irtihâli:893.Hatîb-zâdedahîFâtihzamanındamuallim-ipâdişâhıidi.SultânBâyezîdzamanındagünde160akçeiletekaüdedilmişolduğuhaldemüftîEfdal-zâde’yetekad-dümederdi.BirbayramgünübayramlaşmadaHatîb-zâdehuzı>ragiripselâmverdiğizamanSultânBâyezîdyediadımilerigelmiştir.Vefatı:901.TecrîdHâşiyyesineta’likatıerbâb-ıtedrisarasındahâlenokutulmaktadır.Sadrü’ş-Şerî*aveKeşşafileŞerh-iMuhtasarİbnüHâcibhaşiyelerievâilineta’lîkatıvardır.Şerh-iMevâkıfevâilinedehaşiyeleryazmıştır.Telvîh’indörtmukaddimesinidahîtahşiyyeetmiştir.Rü‘yetbahsinevecihâdınfaziletlerinedâirrisalelerivardır.(Sa’dü‘d-dîn’denhülâsa).

80Şafcafe,Alî,Sa’dü‘d-dln,MollaAHArabî901<1495)‘devefatetmiştir.Tİk-Tünü‘t-Tevârîh.

81«Eş-şehîrbe-ibniMağnlsâ»,Sa’dü‘d-dîn,2,s.505,isminiyazmıyor(Mütercim).

82HacıHasan-zâdeSûre-iEn’âmTefsirineveTelvîh’indörtmukaddimesinehaşiyeleryazmışveMizânü‘t-Tesârîfnâmındabirnahiveseribırakmıştır.Şaka’ıkveÂli’yemüracaat.HacıHa-san-zâde’ninvezir-iazamahitabentanzimeylediğibeyitlertercüme-ihâlindedercedilmiştir.

(Not:BundaHammeryanlışlıkyapmıştır.BeyitlerŞerh-iAkaidsahibiHayâlî‘nindir.HacıHasan-zâdeGelibolukazasındaidi;Hayalîonukendisinerakîbgörerek,vezîr-iâzamMah-mudPaşa’yabeyitlerigöndermişti.MahmûdPaşa«Hayalîozâtınkadrinibilmiyor»dedi.DahasonralarıîznikmüderrisiTâcü‘d-dîn-zâdevefatettiğinde,bundandolayıüzülenpâdişâhınçalışkanbirmüderristalebetmesiüzerineMahmûdPaşaHayâlTyitavsiyeederek,Hayâlî‘ninkadrinitakdirettiğinigösterdi.SultânMehmed«Şerh-iAkaid’isenünnâmuniletas-dîridenmidür?»deyip«Evet»cevâbınıalınca,hemenHayâlî’-yitznikmüderrisliğinetâyinetti.Fâtihgibizamanınulemâsınıneserlerinibilenbirpâdişâhzamanındailimlernasılte-rakkîetmez?Mütercim).

83901(1495)’deirtihaledenAkaid-iNeşenüzerinehaşiyesiveMevakıTdanyedieşkalivardır.(Şerh-iAkaid’demakbulbirhaşiyesivardırveMevakıfŞerhi’nebirrisaleilâveederekyedieşkâıyazmıştır»Sa’dü‘d-dln’dentelhis,c.2,s.484.Mütercim).

84YûsufFenârî-zâdeAlîKfifiyye’ye,veKasemî‘ninTecniyye’-sineşerhyazmıştır.Mehmedel-Fenârî‘ninoğlubulunanamcasıHasanÇelebiTelhisşerhiMutavvel’eveŞerh-iMevâkıfaveTelvîh’ehaşiyeleryazmıştır.Şaka’ık,Sa’dü‘d-dîn,Âlî.

85HacıBabaKaflye’yişerhveMısbâh’(?)ıtahrîreylemiştir.AvâmililediğernahivleilgüieserlerveŞemsiyye-iTeftazânîüzerinebirşerhinsahibidir.Şafetfkü‘n-Nii’Mi&niıyye,Sa’dÜ‘d-dîn,Âlî.

86Altuncu-zâde,yahuöKuyumcu-zade.

87HekîmArab.

88HekimYa’kûfo.

89ŞakalkyeÂli.

90Kezalik.

91Şükru’llah-ıŞirvânîBehcetü‘t-Tevarîhnâmında851(1456)târihiyleyazılmışgüzelbireserinsahibidir.HacıKalfabununmündericâtınıbütüntafsîlâtiylesayar.Şükrullahbununte’~lîfiiçinenmu’teberAcemveArabmüverrihlerindenyirmizâtıneserlerindenbilgitoplamıştır.

îlkTürkriyazisi,Kadı-zâde-iBursevî‘dirki,vatanınıterkederekUluğBeğnezdindeilminelâyıkhüsn-ikabulgörmüştür,îsmiII.Mehmedzamanınınulemâsımeyânındagörünenadaşındanevveldünyâyagelmiştir.BuikizâtileIV.MehmedasrındanilkdefaolarakFetâvîMecmuasıtertîbedenKadı-hânbirbirinekarıştırılmamalıdır.Kadızâde-iriyâzîUluğBeğiçinÇağınımismindekiriyaziyatkitabınaşerhyazmışveTe’-sîsü‘l-Eşkâl’itercümeetmiştir.MezkûrEşkâl,Öklid(Öklides)’inEşkâl-iHamse’sidir.AlîKuşçuFethiyyenâmındakieseriniFâtih’innâmınayazmıştır.BueserKostantiniyye’de1824’-detab*edihniştir.KezâlikMuharomediyyenâmındakibireserideII.Mehmednâmınaithafetmiştir.MîrîmÇelebîFet-hiyye’yeşerhyazmıştır.BundanmâadaKıble’yedâirbireseriveUluğBeğ‘inZîc’ineşerhivardır.KaraSinanileSinanPaşaÇağmînîhülâsasınaşerhbırakmışlardır.Şaka’ık’daII.Murâd,II.Mehmed,II.BâyezîddevirlerindeKadi-zâde,AlîKuşçu,MîrimÇelebîtercüme-ihallerinemüracaat.

92Birgünhuzûr-ıpâdişâhîyeçıkarakber-mu’tâdzât-ışahanenineliniöpmekistedi.Pâdişâhlûtf-imahsûsolarakelininiçtarafınıuzattı.MollasâkitânebaşınıeğmesiyleFâtih«Nedüşünüyorsun?»dedi.«Düşünüyorumki,zât-ışahaneleribeniAyasofya’yamüderristâyînbuyurursunuz»cevâbınıverdi.«Aya»kelimesiyle«eliçi»demekolanayayıve«sofiye»(eskiyazıda«sofya»,«sofiye»,«sûfiye»yazılışlarıaynıdır)kelimesinden«Sofya»yıkasdetmişoluyordu.Bubedîha,Fâtih’inhoşunagiderekHüseyn-iTebrizî‘yiAyasofyamüderrisliğinetâyînetmiştir.

93SultânMehmed’invezîr-iâzamiMahmûdPaşa’yamektubuveAk-Şemseddîn’intâbiriMünşeât-iFeridun228ve229numaralardamünderiçtir.(Bucildin«NotlarveAçıklamalar»kısmının«Onbeşinci

Kitap,Not:3»kısmındaaçıklanmıştır).Ak-Şemseddîn792(1389)‘dadoğmuşolduğundan,877(1472)‘de,yâniTercan

muharebesininvukuuzamanındaKameriyyehesabiyleseksenbeşyaşındaolmaklâzımgelirdi.Âlî’ninzannıgibialtmışaltıdeğil.(Muharebe878’dedir,anlaşılanÂlî86diyecekidi.Mütercim).

94Ak-Şemseddîntıbbadâirbâzıeserler,arapçaNûriyyenâmındabirkitap,TelhisfîDefi’1-Meta’ınunvanlıbireseriyleEv-liyâ-nâme’yiyazmıştır.Şaka’ıkveSa’dü’d-dînileÂlî’yemüracaat(Fenn-itıbdanâfTte’lîfâtıvardur…TasavvufdaRisâ-Ietü’r-Nûr*ı,defimetâ’ın-isûfiyyedebirrisalesivardur;tıbdamücerrebâtınıcem*iderekkitâbnâfTolmuştur.Sa’dü’d-dîn,c.2,s.519,523.Mütercim).

95«Afc-Şemseddlnkadarma’rûfvemuhterem»mânasınaalınmalıdır(Mütercim)

96Şakaik,Sa’dü’d-âra,Ali,(63)Şataii,Sa’dü’d-dln,Âlî.

97Hammer,(BaronJosephVonHammerPurgstall)BüyükOsmanlıTarihi,ÜçdalNeşriyat:2/185-202

98«Hlcab-ıbab-isaadet-meabdan»,Sa’dÜ‘d-dln;«Hademe-ihassadan»,Haber-iSahih(Mütercim).

99NeşriveSa’dü‘d-dln,Ali«LeylekMustafa»diyor.

100«PilÇayırındanakannehirü2ereyapılanNesbene(?)köprüsü»Sa’dü‘d-dîn,c.2,s.3.(Tertlbhatasınauğramaihtimalisebebiyle,doğrusutNlsbe-^tiye»olabilir.Mütercim.

OrdugâhdabulunanNeşri,vezîrvekazaskerlerinII.Mehmed’inarabasınarefakatetmeküzereIstanbulakadarazimetetmekteolduklarınıgörenhalkdaFâtih’inirtihâlizannıhâsılolduğunuveAcemi-oğlanlarınınordugâhavusulübuzannıi’timâdatahvüeylediğinisafvet-kârânebeyâneder.Neşri,varak:237.

101Kantemir’eisnâdolunabilecekhatâlarınenbüyüklerindenbiriBâyezîd’inpederininirtihâliniöğreninceMekke’yegittiğinivebuseyahatiçindokuzaylıkbirzamansarfettiğinibeyânetmesidir.VâkıâCenâbîveondannaklenHezârfennbuseyahattenbahsederlersede,Bâyezîd’inAmasya’danMekke’yedeğil,İstanbul’ageldiğinivedokuzaydadeğildokuzgünde(dahaazmüddette)muvasalatettiğinibeyânederler.Neşri,Sa’dü‘d-dîn,İdrîs,Âlî,Solak-zâde,LutfîbuhusustamüttefiktirAler.FazlaolarakNeşriPâdişâh’ınİstanbul’aduhûlünügörmüştür.PitiDölakruaveAvrupamüverrihleriKantemir’inrivayetineimtisaletmişlerdir.Cenâbî‘yegelince,onunifâdesineşundandolayıdamânâverilemezki,birkaçsatırsonraBâyezîd’in29Cümâde‘1-ûlâ886târihindepayitahtavâsılolduğunuyazar;butârihiseII.Mehmed’invefatındanikibu-çukaysonrasınatesadüfeder.Kantemir,FâtihtarafındanŞehzadeKorkud’unBâyezîdyerineAmasyavaliliğinetâyinkılmdığınıbeyânetmekledehatâeder.

102«Lâbeveyn»,ikitaraftanolacaktır(Mütercim).

103

SaUü‘d-dîn,s.433,ViyanaimparatorlukveKraliyetKtttttbhânesi,nu:122.

104İstanbul’danAmasya’yaonbeşgünlükyolhesapolunurki,takribenyüzaltmışfersahtır(Kineir’emüracaat).BuhâldeMustafasekizgün,yirmidörtsaatteyirmisaatgitmişveBâyezîddahîdörtbinsüvariilebumesafeyiokadarsaattekatetmiştir.(MetindeişaretolunduğuüzereFâtih’inirtihâli4Rebî’ü‘l-evvel’dedir;KeklikMustafa’nınAmasya’yavarışı8gündedeğil,8Rebî’ü‘l-evvel’dedir.Eskitatarlarınsüratidüşünülürsefevkalâdemühimbirhabergötürmekteolan«Keklik»Mustafa’nınyirmidörtsaatteyirmisaatdeğil,menzilmenzilhayvandeğiştirmekvebirikisaatuykuyakanaatetmeksuretiylegündekırksaatkatederekdörtgündevâsılolduğuşüphegötürmez.Telgrafınicâdiyletatarlarıneskizamanlardakikadarsür’atlerinelüzumkalmadığıhalde,şimdidahîpostatatarlarıikisaattebirsaattekeserler.Bununlaberaberdörtvesekiztârihleribirliktehesapolunursamüddet-ıseferbeşgüneçıkar.Bâyezîd’indörtbinsüvârîile-Keklikkadaryolalamiyacağıaçıktır.Mütercim).

105S&‘dü‘d-din’enazaranKeklik’dekimektûberkân-idevlettarafındanidi,yalnızKaramânî‘nindeğil.İkincisi,Hoca’nm«kebg-İkühsarî»(dağlarınJcekliğüyeteşbihetmeyiunutmadığıKekUkMustafa-kiİstanbul’danFâtih’invefatıtârihiolan4Rebi’ü‘l-evvelperşenbedensonraçıkmıştı-Amasya’yasekizgündedeğil,Rebî’Ü‘l-evvelinsekizincigünüvâsıloldu(Mütercim).

106Sa’dü‘d-dîn,Bâyezîd’inKeklikMustafa’nıngelişindenüçgünsonra(İstanbulbasımı,c.2,s.4,dördüncü

gün)hareketettiğiniyazar;lâkinbuİfâdeBâyezîd’in21Rfibi’Ü‘l-evvel886’da(20Mayıs1481’de)Üsküdar’avarmasıileuyuşmaz.(Keklik’inAmasya’yavusulü,8Rebîülevvel;Bâyezîd’inhareketi,İlpersenbeveyahut12cuma,Üsküdar’avusulünümüteâkibÜsküdar’danİstanbul’ageçiş21,pazar.Hoca’danaldığımızdoğruhesapbudur.Bundatenakuzyoktur.Mütercim).

107«Gemilerdendenizgörinmezoldı;sefinelerIcürekküreğebirbirineçat-dılar;asfeerünelblse-irengârengindenrûy-ideryasebze-zâdedöndi;ge-milerünserenleriservvüsünşadgörindi.Sa’dü‘d-dîn.Mütercim.

108«MustafaPaşakayıklaÜsküdar’ageçirildi,Sa’dü‘d-dîn.(Mütercim).

109«SultânBâyezidmatemlibâsiyleşehregirdi.İmamelerisemleidi;beğ-ler,paşalar,ağalarsemlekuşaksarınupmâtem-glrlikdepâdşâhamu-tabaateylediler.»Sa’dü‘d-dîn(Mütercim).

110Cürümlerini«Ban-iİsyanmîzendnâkus-1istiğfar-ımâ»sözününtamkargılığıolarakcebrenaffettirdiler,H&beir-iSahîh,c.4,s.3.(Mütercim).

111Mauraced’Ohsson,7,s.122.

112«Claudios;raisedbythesoldierstotheEmpire,Wasthefirstwhogaveadonative:hegavequinadena120L.»(Klodyus’daSueton,2,bâb:10)«Whenmarcus,withhiscolleagueLu-ciusVerus,tookquîethossessionofthethrone,hegavevicena160L.toeachofthegards.»OgustTârihi,s.25(Dion

10,73,s.1231),Gibbons,bab:5,haşiye6.

113Sa’dÜ‘d-dîn,3,437.(PâdişâhcülusununüçüncügünüîshâkPaşayıvezîr-iâzam,nasbileteskln-ifesâdİçtinvürûdundanevvelvirdiglterakkiyâtıkabulveMustafaPaşa’yıÜsküdar’dancelbileveziriderekMağnisaÇe-lebîstnimedâris-iOsmaniyye1denbirinemüderrista’ylneyledi.Sa’dü‘d-dln(Mütercim).

114Latlfî‘ntnTerftcim-iAhvâl’inemüracaat,Şâber’İntercümesi,s.62.Ahdi,Sehl,Riyazi,Kınali-zadetezkireleri.Cem’İnDlvân’ıBerlinKraliyetKü~tüphânesi’nde,Diez’inelyazılanmecmuâsındadır,nu:129.

115KudüsAzizYahyaTarîkatiKançılarMuaviniKaorsan-kiCem’iRodos’dagörmüştür-Şehzâde’nineşkâlinitarifeder.Buna,Şehzâde’ninyaşınıbeşfazlagöstermesindenbaşkabiritirazedilemez.Cem1459’dadoğmuşolduğundan1482’deyaşı28yerine25’denfazladeğildi:«28annorum,staturaparva,va-letudineprospera,feroxvultu,oculisparumparobliquisetcaeruleis,densosupercilionasiradicefereutroquecohaerente,sinistruminfrontemelevatur,dextrumadoculumvergit,osparvum,labragrossa,quorumritussinistrorsuscontrahitges-tuqueipsosinistxampalpebraminclinatpaulopostelevat;nasusaquüinusin

mediopauloeminentior,cujusextremitasinsinistrumtendit,mentumexile.Lutiocoloreetnuciscas-taneae;barbararanonpromissasedadcutemforcipetonsa,obesacervice,parvisauribus;corpuscarnissarcinaonustum,obesitasventremprojectummagisperposterioragravatquamcaeteramembra;brachia,tibia,cruraacpedesproportionesuntcompactinecadipispondusofficit,quominussaltandevenandoatquesagittandeagilissit,corpusenimhaudgestatacsigracilisessetetobesitasnongravaret.Siquidmolestiafferturoculorummotuacutaquevoceiracundiamrepenteindicat;atsivirgravisadsittemporispunctofaciestempe-ratur.Simulationisdissimulationisquegaudetofficie.Dumexcanduitvoceraeditacutamcaprînaehauddissimilem,Cumquietoloquituranimogravisrursusesttemporatusetmodes-tussedrarus.Hicquamvisprofugusetextorrisaprincipisdignitatenoncadit.Cibiplurimiest,voracissimoquestomachotanquamfornacefervet.Vinumrespuitnişiaromateconfec-tum,quodalteratumspeciemquemutassearbitratur,utace-tumquodexvinogigniturquaequeoriginisspeciemaİterat.Avidiushibitcomeditquequamprincipemdeceat,utvorarepotiusquamedereUlumarbitreris.Neceduliasatisdenteferitquaeinosinditainglutit,acminimetritaraptimapertohyatuvorat.Assaappetit,lîxafastidit.Melones,uvas,pyraatquepomaetcujusquegenerisfructusappetentissimeman-dit.Modicopanevescitur,aquausuiestinpotusachharoindito,quodpaulatimliquefit.Calore,algore,inediaqueim-patientissimus;affatimsudat,fluuntquetunçafronteetgenişsudorisguttaecopiosissimae.Vestegaudetillustriori.Ther-misbalneisqueassiduisutitur;lavatointhermiscorporede-mumegelidaaquaperfunditur,natantiqueartemcallet,qou-tiescumqueinpelagussemargebatadstandibuscunctisirre-verecundenatabat.Circumstantesoculislustrat.Subtristisetcogitabundussempervidetur.Silaetitiaeindiciadeditutprae-sentemagistromaximeefficit.ReligiossimusinMahomettislegem,cujuscultorobservantissimusest.Siquamexsuisvinomadentemcönspexit,ineumfuribundusirruit.Instabilisestadeo,utlocoeodemsecontinerenonpossitetdiucellulasomnesIustravitutcubaret,necdomorumsuperioremplani-tiemcontempsitQuinimmocubileparatonectesaliquotillicsomnumadauremcapit.Thurcorumlinguapraestantissimus,ingeniumajuveniliaetatelitterisapplicuitita,utgestascri-berenonignoret.Resquoquegenitorisgestaslitterismanda-vit.Matrem,incyltaregumServiaefamilianatam,duosqueliberosmaremetfoeminamtenellaeaetatisapudCarras(Cai-ro)reliquit.»

116ŞükrullahoğluAhmedçelebi;Sa’dü‘d-dîn.(Mütercim)

117

SelçukHâtûnpâdişâhıneliniöptüktensonra«CanberâbşrbiraderkanınıdökmektenveİslâmarasındacenkçıkarmaktaniseRftmiliİleiktifaidiniz;Cemdebundansonrasizemuhalefetitmez»didiyisedeBa-yezîd’incevabıbudarb-ımeselinhükmünügösterdiMütercim).

118MektubBayezîd’inemriilegönderilmişisedebizzatpâdişâhtarafındandeğil,Ya,‘kûb’unâşinâlarıtarafındanyazılmışidi.Yüzbinakçemah-sûllükaryelertemlikolunacaktı.(Mütercim).

119Nesrî‘yenazaranYenişehir’eazimetnasihatiFenârl-zâdeHasanÇelebitarafındanverilmiştir(varak:239).Sa’dÜ‘d-dlnveSolak-zadeİdrîsveNeşrl’ninrivayetininaklederler.(Fenarl-zadeÇelebivenasihati-kötüneticesinibilerekvermiş,Şehzade’yikasdenigf&leyelmişolduğuhâldeSa’dü‘d-dln’in«Güzide-imevâlî-iRûm,cami-iiştât-iulûm»vasıflarlyietavsifetmişolmasımes’ûliyetinitezyîdeder.Râvlnineteğindearpavargibigöstererekhayvanıaldattığıiçin-ondanaldığıhadisleriçizenİmâmıMuhakkakİleböyleâdipolitikacılıkedenalimidüşünmelidir!…Mütercim).

120Sa/dü‘d-dîn,3.438.

121Hammer’in,Pransizcasında26Rebîülâhirolmasıtertîbhatasıolacaktır(Not:6’yabkz.)Doğrusu,22’dir.Mütercim.

122Sa’dü‘d-dîn’egöre22Rebî’ü‘l-âhiretesadüfedenbircumaertesigünüydü.Bundabiryanlışlıkvardır;çünkü22Rebî’ü‘l-âhircuma’dır.Eğercumaertesidoğruise,22rakamıyanlıştır;9,veya16yahut23Rebî’ül-âhirokunmalıdır.Hernehâlise,bizzatBâyezîdtarafındankardeşialeyhineaçılanbumuharebeCenabıveHezârfenn’inyazdıklarımevhumMekkeseyyahatınıreddetmeğekâfidir

Rebî’ü‘l-âhir’in22’sibizimhesâbımızcapazaratesadüfeder.Sa’dü‘d-dîn’incumartesidemesitakvimiletekmîl-isülüseynverüyethesaplarındaihtilâftandoğmuşolaçaktır.Hammerdiğerbâzıçevirmehesaplarındadabirerikişergünhatâgörülüyorsada,mühimolmayanlarıntashihinelüzumgörülmedi.

123Sa’dü‘d-dîn’detvecik(yahut:Byücek)(Mütercim).

124Yağmurlukgibienüstegiyilirbirlibas.(Mütercim)

12527Rebi’ü‘1-âhir.(Mütercim).

126Gurre-iŞa’bân.Sa’dü‘d-dîn.(Mütercim),

127«Dividâriyyeyekondurdılar»(Sa’dü‘d-dîn)Mütercim.

128«Sultân-iMısrbirşahanekâşanedekondırupkülliriâyetlereyledi;Ramazângicelerida’vetidüp

inbisâtgösterdi.Blrlikdeteferrüciderleridi.»Sa’dü‘d-dîn(Mütercim)

129îshâkveHersek-oğluAhmAdPaşaşefâatleriyleafvolunarakvezâretdei’bka*ohndLSa’dü‘d-dîn(Mütercim).

130Bofor’unKaramania’sı,213,214.

131OsmanlıHânedâm’ndanhaccedenlerŞehzadeCemilevezîr-iâzam1b-râhîmPaşa’nınmetrûkesibulunan,SultânXMehmed’inbirkızındanibarettir.M.D’Ohsson’amür.,3,s.256.

132NeBofor,nedeCihan-ntimâ<îlmas>kalesininmevkiinitâyinetmezler.BukalebelkiLamas(Latmus)nehriüzerindekâindir;Bofor,s,245.

133Sa’dü‘d-dln,3,varak:433.İdris,varak122,123.Solak-zâde,varak67.Nuhbetü‘t-TevâTlh,varak107.

134Sa’dü‘d-dln,3,varak:433.İdris,varak122,123.Solak-zâde,varak67.Nuhbetü‘t-TevâTlh,varak107.

135EngüriyeBeğiTrabzonlıMehmedBeğ.Sa’dü‘d-dln,c.2,s.219.

136MuharebeÇubukOvası‘ndavukubulmuştu.Müverrihin«Mahmûd»dedi-ğiSa’dü‘d-dîn’inİstanbulbaskısındahep«Mehmed»dir.(Mütercim)

137Sa’dü‘d-dîn,3,s.415.Sismondlsehven,16Haziran1482’deCem’iKonyayakınındaServlçe’debozduğunuyazar.(Sismondi’ninyazdığıÇubukOva-sı‘ndakimuharebeolmakihtimâlivardır.Mütercim).

138Sa’dü‘d-din,«KocaSekbân-başı»diyor(Mütercim),

139BahşâyişAğaoğluİmâmAlî.Sa’dÜ‘d-dîn.Hammer,buİsmisehvenİkiadamzanneder.(Mütercim).

140Sa’dü‘d-dîn,3,446.Kaorsin(Caorsin)‘enazaran:<PolliceturBagyazit200millianummoru

mregiumsupellectilem,puerosviginti,siextraregnifinesdeget.»(Sa’dü‘d-dîn’inibaresişudur:«K’şver-İRûmbirserpûşîde‘Arûspürnâmüsdurkiikidâmâdhutbesinetâbgetürmezvemüşareketkahrıngötürmez.Biraderkerîm-ikereminüzböyleiltimasiderlerkimyed-âmuzlarsözingûşitmeyüpbîhüdeyiresemm-isemend-iikdâmgerifersudevedâmen-iismetlnüzibuncamüsülmânlarunhûn-inâ-hakkıyilesûdeİtmeyeslzveİzzüsaâdetileKuds-iŞerîfmücâveretiniihtiyaridüpolarz-imukaddesedeârâmidesizkişimdiyedekhizâne-iâmirenüzvaridatıneisehersâlhuzûr-işerîflnüzeirsalitmeği

taahhüdbuyurmış-lardur.»Sa’dü‘d-dîn,c.2,s.22.Mütercim)

141KaasımBeğ,Kaorsen’de«Cilicioerex»yâniKilikyaKralınâ-miylezikrolunmuştur.Bumüverrih«RegisCilicioverbaadZyzymi;responsioZyzymi»diyerekCemileKaasımBeğarasındateâtîolunansözleri«Zyzymisoldanumalloquitur»diyerek,ŞehzadeileMısırSultânıarasındavukuunurivayetettiğimükâlemelerinakleder.KaorsenCem’inMekke’yeazimetiniaşağıdakişekildeyazar:«ZyzymiadMechamproficiscitur».JeanRayer’inUlmtab’ınamüracaat,A.D.1496,24Teşrîn-ievveltârihi.

142Karaman-oğlu’nunmaksadıbuidiki:«Rûm-İlicanibindefetretzuhuriHudâvendigârHazretlerimünoltarafateveccühbuyurmalarınicâbit-meğilekendüsiferâğ-ihatırileKaramanvilâyetinedestresbulmağaka-adirola.»Sa’dü‘d-dîn,a.g.c,s.21ve22.(Mütercim).

143Senatusconsultum:«Regemexcipiendum,alendum,fovendum.»Caour-sin.(Metninme’hazıdır.)

144Sa’dü‘d-dln’deGerküs,s.23(Mütercim).

145Verto,CemtarafındankardeşineyazılmışvebiroklasahileatılarakŞehzadenintakibinegönderilensipahilerinortasınadüşmüşolanbirmektubunakleder.Durumunhangicebhe-sindenbakılırsabakılsınbumektupmusannadır.

146Sa’dü*d-dîn«üçüncü»yerine«onüçüncü»yazar.GüzelmevsimlerdeKilikya’danRodos’anihayetüçüncügünüvarılır.OndanbaşkaSa’dü‘d-dîn’inCem’invarışınagösterdiğitârihdoğrukabuledilse,Şehzadeoradakırkikigünkalmışolamazdı.

147Yukarıdadahîyazıldığıüzere,ŞuvalyeTarîicatimilliyetüzerineşubelereayrılmışolup,herşubeye«Lisan»(Langue)tâbirolunurdu.(Mütercim)

148Kaorsenbeyâneylediğimizşerhde:«ZyzymiadMagistrumVerba;responsioMagistri»diyerekŞehzâde’ninnutkunuveÜstâd-iÂzamincevâbınıyazar.Kaorsen’inCem’i«Zyzymi»anlamasıve«Zyzymy»kelimesinin«aşk»(Zyzymy,quiamorinterpretatur)mânâsınageldiğinibeyânetmesikaabil-itefsirdeğildir.«Cem*kelimesi,dahaziyâde«Cem-câh»lâfzındanalınmışgörünüyor;cem-câhbirlâkabdırki«Cem-şîd»gibi«kuvvetli»mânâsınıifâdeeder.Zamanımızdadahîpâdişâhınlâkablarındanbiridir.Sâ‘dü‘d-dîn,Bâyezîd’iyegânevâ-ris-isaltanataddettiğicihetlebuunvanıyalnızBâyezîd’everir.Osuretleki«Cem-şâh»amukabil(ŞehzadeCem’e)olarakBâyezîd«Cem-câh»(Cemşîdgibikuvvetli)lakabiyleyâdolunmuştur.(Cem,Cemşîd’inmuhtasarı.DahadoğrusuCemşîd,Cem’denme’huzdur;budaeskitrânhükümdar-imeşhurudur.«Şâh-iCem-câh»,Cemkadarkudretyüksekliğinesahipdemek-dir.Sa’dü‘d-dîn’inBâyezîdhakkında«Cem-câh»tâbirinikullanmasıeskiCem’eteşbihveyeniCem’etelmihmânâsınımu-tazammınolmaklaberaber,pâdişâhlâfzınakafiyeolmasındandır.Cem’in«zyzymy»olmasınagelince,şöyleilâl(izah)edilebilirki:KaorsenveonungibimüverrihlereuyarakbirçokAvrupalılarbunun«Cim»inkesresiyleokumuşvekendiliklerindenbir«Cim»dahailâveetmiş,sonra«cim»leri«z»yapmışlardır.Türkçe’de«cici»kelimesi-çocuklarınlisânındanolmaküzere-güzeldemekolarak,«güzelim»diyecekyerde«cicim»denilir.AcabaKaorsenbukelimeyieviripçevirip«aşk»mânâsınamıgetirmiştir?Mütercim).

149Sa’dü‘d-dİn,3,s,446.

150Münşeât-iFeridun’da(İstanbulbasımı,c.1,s.284-287)ŞehzadeCem’inSultânBâyezîd’eikimektubuvePâdişâh’ınikicevâbımünderiçtir.BirincimektuptaŞehzade,Büyükkardeşindenatıfetdilemektedir.Mektupfarsçadır,bununtürkçecevâbınınmealişudur:

«Adamınızilemektupgöndermişsiniz.Dahaöncegönderdiğimizmektubamünâsipbircevabverilmeyip,memleketistid’aolunmuştu.Evvelcebildirildiğiüzerebumümkündeğildir.Birmahaldeferagatiihtiyarediniz.Elbettesiziecnebileremuhtâcetmeyiz.Busureterazıisenizbiradamgönderiniz.»

Bumektuplarıntârihiyoksada,Şehzâde’ninMısırtaraflarındaveyâhudmağlûbiyetdensonrahenüzmeâlik-iOsmâniy-yedeikenyazdığıcevâbdananlaşılır.Çünküikincimuharebedendeaçıkçaanlaşılmışolacağıüzere,sonraları«ihtiyar-iferagat»edebilmesikaabildeğilidi.

Şehzâde’ninikincimektubunda-kiRodos’tangönderildiğiMünşeât’daişaretolunmuştur-yineyardımtalebindebulunulmuşvecevâbındaeğerkendisini«Efrencelindentahlîsedebilecekolursa»evvelcetâyînolunanyıllığıngönderileceğibildirilmiştir.Mektubvecevâbıfarsçadır.

151Kaorsin(Caoursin),Verto,1,7.(MerdliğikimseyevermeyenŞövalyeler’inŞehzâde’yikabüıiçinsözvermeleri,onuellerindebulundurupdaPâdişâh’danparakoparmakmaksadınamebniidi;Şehzâde’yegösterdiklerihürmetdebumaksadınicâblajındandır.BinâenaleyhmüverrihKaorsln’eveVer-to’nunCemRodos’dabulunursagadrenöldürüleceğinedâir.Şövalyelerinmüzâkerelerineatıftabulunarakbeyanettikleriİhtimâlsonradandüşünülmüşbirözürdür.Mütercim)

152«ŞehzadeCem’ineliylelmzâedilmişolanbuahldnâmehâlâMaltaha-zîne-ievrakındamahfuzdur;887Receb’ininbeşitarihiyletarlhlenmişolupbizimtarihusûlümüzegöre1482sene-imübârekesiAğustos’ununotuzbirinetesadüfeder.»Verto,1,7.Bundasehvvardır.5Receb,Ağus-tos’un3l’inadeğil,20’sinetesadüfeder.

153Blanşefor,Sa’dü’d-dîn’deRodosbeğinin«akaribindenbeğlerbe-ğisiolanBiyankeFort»dur.Sa’dü’d-dînRodosbeğineMağalMas-toriderki,«Üstâd-iÂzam»mrumcasıMagaloMastori’dir.

154Sa’dü’d-dîn’egöre(3,varak447),Receb’inll’i26Ağustosatesadüfetmektedir.Kaorsen’enazaran«navisonerariaparataCalendissemtembrisportusolvit.»ibaresihükmüncegemiEylüldehareketetmiştir.Kaorsen’inbuibarede«postquamdîes42moramtraxisset»demesi,Cem’invusulünü22Temmuz’dagösterenSa’dü’d-dîn’inifadesiyletamamenmuvafıkdüşer.22Temmuz’dan1EylüTekadarŞehzâde’ninvusulvehareketigünleridâhilolduğuhâldekırkikigünvardır.

Sa’dü’d-dîn’enazaranCemRodos’a13cü-mâdi’l-âhiredevarup17Receb’deçıkmıştır.Hammer,Kaorsen’inifâdesineuygunolarak19.KitapNot:9’daCem’invarışını13yerine3tarihineircaederek,Kilikya’danRodos’agüzelmevsimlerde3gündegidileceğinibeyânetmişsede,havanınmüsâidbulunmuşolduğubilinemez.ŞehzadeRodos’dabirkaçgündahaazkalmışolabilir.

155Kaorsen,buahidnâmeninbaşlıcamaddelerinitâyîneder:«Foederisconditiones:Milesğladiumnestringito,necpelagoarmislocumdato.Classemoffensamsalutatonegotiator;com-mercialibera,commeatumsuniito,litemprotribunalismoredecidito;Servumprofugamsiinlegeversatur

restituito;siextraîegem22nummisauriexolvito.ArxS.Petriperfugispatensesto.SuperstateBajazitprincipepacemservato.»Guil.CaorsinRhodiorumVic-CancelleriidecelebberrimocumThur-corumregeBagyazitperRhodiosinito.

156Verto,ŞehzadeCem’intahsisatınıtâyinedenikinciahidnâ-meyi,birincisinerabteder.LâkinKaorsen,kırkbeşbindukatahsisatınTürkelçisitarafındanancakHıristiyanelçilerininRodos’aavdetindensonrava’dolunduğunubeyânetmesiyle,ikiahidnâmeyibirbirindenvâzıhantefrikeder.

157«SiquaequesuistemporibusredderevoluerointerrumpendaesuntresAsiae;quasutiqueadfugammortemqueDariiinconspectudari,etsicutintersecohaerenttemporeitaöpereipsoconjungihaudpauloaptiusvideripotest.»Curtius,I.VI.

158cMuhâlefet-ihevâiletokuzgündeîstanköy’egeldiler.8Şaban’daÇeçil-ya(Sicilya)adasınavürûdİlezadüzüvâdetedârikiicünikigünkaldılar.OndanMessineadlışehrönindebirgünturupCeçilyaboğazıngeçdükdeYanar-Adadimeğilema’rûfcezirenümâyânoldı:«Birkûh-İbülenddürkisabandanahşamadekgahsiyahvegâhkebûddûd-iplçânolupmak’ar-ifelekesuüdeylerveahşamdansabahadekkûhmisâl-iâteş-zebâneleripeydaoluphevâyüzindetağılur…Acâ’b-ibahrdençoknesneyeirdiler.Cümledenbirikeştî-ibâzgûn(tersineçevrilmişgemi)gibiazimhutlaramülâkioldılarkidemurdukda,cû-şânolanâbİkinlzekadındanaiyâdebülendoluridi.>Sa’dü’d-din,c.2,s.25(Müterc’m).

159Güvertedemumyakıldığınınertesi,sabahıgördülerkibir‘Kevke’-birserenigöğeçıkmış,bâlüperaçup,uçupgelir;bunlarcenkiçünâmâdeoldılar;Cem’i,halkıileanbarakoydılar;ötekigemidenâdemgönde-rüpCem’isorduklarında«Rodos’da,bırakduk»didiler.Gelenâdemlerihe-diyelerilegöndererekayrukgem’veâteşyakmadılar.Sa’dü‘d-dln’dentelhis,s.26.(Müterc’m)

160Ramazân’ünüçindeSavâye(Savoie)memleketinünbirUmanınalengeratupirtesigün«Nitse»(Nis)nâmşehregeldilerkihûblançok,bağ-çelerinünhesabıyok,birhûs-nümâşehrdür,>Sa’dü‘d-din,s.26.(Mütercim).

161Lâtifi(Şâber*intercümesi,s.65),Âşık-paşa-zâde’yenazaranobeyitgudur:

«Acâitşehrimişbuşehr-iNitseKikahıryanınaherkişin’itse»

(BubeyitiHammer«BuNisneacibmemlekettir.insançıkmakistediğihaldeçârvenâçaroradakalıyor»suretindetefsirvebeytinletafetiasılkafiyedeolduğunuirâdetmiştir.Âcizanefikrimegöre,beyitşumânâdadırki:Cem,Nis’inacâibbirşehirolduğunuhayranlıklasöylediktensonra,kendihâlineveondansonraBâyezid’inhâlineintikalile,kişineişişlerseonunkendisinekalacağını,yânionunkarşılığınıgöreceğinibeyânediyor.Mütercim.)

162FrenkSÜleymanı«Zebân-şinâsdur»diyecttz’İbahaneileöldürmekistediler.Sa’dü‘d-din,s.27.GörünüyorkiSüleyman’aisnadolunantöhmetyakıştırmadır.Mütercim.

163Zilhicce’nin7.günüleng-1bî-demveşikeste(topal,kuyruksuz,tırnağıkırık)bâJgirleresttoârolupAlslrenâmşehregeldiler.Sa’dü‘d-dîn,s.27.HammercAlşire»yi«Exites»tahmîneder(Mütercim).

164Sa’dü‘d-dîn’de«Sencuvan»(Sencon?).

165Savâye(Savoieeyâletinin)tahtşehriolanÇembri(Şamberi)şehrindekonuldı.Hâkimiolan«BakcaDukaDi»(«dukası»olsagerekdir)dayısıolanPansebeğiniiyâdetegitmişİdi.Sa’dü‘d-dîn,s.27.Mütercim.

166Sa’dü‘d-dîn’de«Riciliyye»(Riçilye),s.27.Mütercim.

167Sa’dü‘d-dln’de«Frenkbeğcegüzleri».Mütercim.

168«Henüzondörtyasında,güzellikefserlbaşında,birserv-iazadeveçehre-igülgûmhem-reng-ibadeidiHayâl-işekl-imevzûmşenzâde-imanzumnlşîmenidinmeginŞam’daellifiloriyealınmışbirDımışk!çomakgönderdi.»Sa’dü‘d-dln,27(Mütercim).

169(Rlçilye’den)21Cümâdül-ulâ‘dagöçüpGraneblesuyundangemiyebindi-ler,Aliyon’dangelenRonenâmsuyagelüpbirniceşehirgeçdükdensonraDelfinatnevâhîsindegemidençıkarakPoyathisarınakondılar.»Sa’dü‘d-dln,c.2,s.28.Graneble’ninîzer,Delfinat’mDöfine,Poyat’inFoyolduğunuHanunerbulmuştur.Mütercim.

170Sa’dU’d-dlnsehven18Receb(28Ağustos)diyor.

171Sa’dü‘d-dln’de«tgomert»(Aygumert)(Mütercim).

172Bâyezîd’inelçisitarafındangetirilenbuhediyeüzerineKaor-sen,AzızYahya’nınelinintârihinevebununRodos’daumûmunhayretnazarlarınanekadartantanailearzolunduğunadâirşuunvanlagayetşâyân-idikkatbirşerhbırakmıştır:«GuilelmiCaoursinBelgoeDuaciRhodiorumVîce-CancellariidetranslationesacroedextroesanctiJoannisBaptistoeproe-cursorisrexConstantinopoliinRhodum.»

173Kaorsen,Bâyezîd’inelçisinindönüşündenazvakitönce,TarikatıntoplanmışolanmeclisihuzurundaCem’inFransa’daesaretihakkındabirnutukirâdeylemiştir(19Eylül).Bunutuk,Kaorsen’ineserinde«deadmissionregisZyzymiinGallia»unvâniylegörülür.

174Sa’dü‘d-dîn’de«Sasunaj»(yâni«Sassenage»)yerine«Sasunar».Sa’dü‘d-dîn’inCemileSasunajŞatosusahibiningüzelkızıarasındakimuaşakayadâirtopladığıtafsilât,kızınhüviyetihakkındaşübheyemahalbırakmaz;bundanbaşkavak’anınHocaSa’dü‘d-dîn’inOsmanlılarhakkındakitârihindezikredilmesiFransa’daneşrolunanZizimi,princeOttoman,amoureuxdePhilippineHâlendeSassenage,HistoiredauphinoiseparL.P.A.A.(Grenoble,1673,chezJeanNicolas,in12.)veşimdiyekadarbirromannazariylegörüleneserintafsilâtındadeğilsede,esâsındadoğruolduğunugösterir.Târih-iSa’dü‘d-dîn’deşuibaregörülür:«Olhisarbeğinünbirbedî‘atü‘l-cemâlduh-terivaridi;

şehzadeyemeyiidüpmiyânelerindemuaşakavemürâselevâki*oldı».(Hammer,bufıkranıntercümesindemu-âşaka’yagizlibirmünâsebetmânâsıveriyor;müteakibenmürâselekelimesizikrolunmasınagöre,muaşakanınnedereceyevardığıbilinemez.Budagösterirki,CemFransızcaöğrenmisti.Acabadahababasınınzamanındaecnebîlisanlarınaazçokkesb-ivukufetmemişmiydi?HattâRodos’agitmesindelisanlarınaazçokvâkıfolmasınındahliyok

175Sa’dü‘d-dîn’de«Gros-Tor».

176VertodahîbukuledenveŞehzâde’ninfirartertibindenbahseder:«Arkadaşlıketmekbahanesiylekendisinimuhafazaaltındabulunduranşövalyeler,Bâyezîd’inteşebbüslerinekarşımahfuztutmakiçinvebelkideŞehzâde’yiellerindenkurtulmaktanve-sonralarışüphelerinemahalverdiğiveçhile-firaretmektenmen*içinhusûsîsurettebirkuleyaptırmışlardı.»(1,7).

177«BinâenaleyhPadişah’ınelçisi-FilipKomines’inraporuüzerine-KralıgörmeksizînvebirşeyenâUolmaksızınİadeolundu.»Verto,1,7.

178Sa’dü‘d-dîn’dedahîbuonbindukadanbahsolunur(varak:150),lâkinRodosŞövalyelerionbindukayıCem’ikurtarmakiçinaldıklarınıgöstereceksuretteifâdeeder.Sa’dü*d-dîn,elçiHasanBeğ‘inŞehzâde’nin

kOmâbeyncisiSinanBeğvemîrâhuruAyaşBeğilemüzâkereyapmaksuretiyletertiplediğifirarsuretinin,LDlenasılmeydanaçıkıpönlendiğinitafsîlâtiyleyazar;lâkinOsmanlımüverrihininAzîzYahyaTarîkati

ilePapaarasındakararlaştırılanşartları-Verto’nunbildiğigibi-bilememesitabiîdir.

FirarteşebbüsünedâirSa’dü‘d-dîn’inverdiğitafsilâtıntelhisi:Şehzade-Hoca’nınrivayetinegöreRodosbeğinin3500altınharcayarakyaptırmışolduğu-GrosTor*daikenBâyezîd’inelçisioralaragelerekveAyaşBeğ,CelâlBeğ,SinanBeğ,ŞîrMerdAğailebuluşarakbirtakımanahtarlarvermiş.Firariçintâyinolunan^gündehayliatvesaireileHüseyinBeğdahîhazırbulunacakimiş.Şehzâde’ninadamlarıber-mutâdseyre

Romasarayı,ozamanakadarŞövalyeler’inPâdişâh’danalmışolduklarıkırkbeşbindukaseneliktahsisatınbundansonrasınamukabil,Tarî-kat’amühimserbestilerveimtiyazlarbağışladı.1DÖBussonvâki’hizmetlerinemükâfâten«Kardinallik»şapkasınanailolduki,Muhâ-rib’inveÜstâd-iÂzam’ın2başınayakışmıyorsada,hiylekârpapasınvepekvicdanlıolmayanpolitikacınınbasmaçokuygungeliyordu.

Cem,şusuretleyediseneesarettensonraTarîkat’tenPapa’nınpençesinegeçti.1488Teşrîn-iSânî‘sinindokuzunda(5Zilhicce893),Şehzade,kulesindençıkarakMarsilyatarikiyleTulun’agelerek,oradanadam-lariylebirlikteikiRodoskadırgasınabindi.ÇivitaVekia(CivitaVecchia)’-yagelerekRoma’yanakledilmesinibeklemeküzerePapaVIII.İnnosan’ınoğluFrançeskoÇibo’nunkulesinegitti.13Mart1489(10Rebîü‘l-evvel894)târihindeRoma’yaresmîsurettegirdi.Cem’inmaiyyetiöndegidiyordu.Papa’nınpiyademuhafızları,sarayınınhademesi,kardinallerinveRomaasilzadelerininhademesiikincisıradabulunuyorlardı.Üstâd-iÂzam’-ınkardeşiVikontDÖMonteyi-kiRodosmuhasarasındacesaretiyleşöhretkazanmıştır-atilePapa’nınoğluÇibo’nunyanındagidiyordu.OndansonraağırtakımvurulmuşbiratınüzerindeCemgelmekteveOverniKilisesiduâ-hâniylemuhafazasıname’mûrFransızŞövalyeleriŞehzâde’yitâkibetmekteidiler.EnnihayettePapa’nınbaş-mâbeyncisi,papaslar,kardinallerbulunuyordu.Cem,VatikansarayınayerleştirilerekertesigünOverniDuâhâmveFransızelçisitarafındanPapa’yatakdimolundu.Teşrifatme’mûrununhertürlüısrarınarağmenvakurOsmanlıkavuğunuçıkarmağavedizüstüçökmeğemuhalefetgösterdi.BaşınıaçmaksızınveeğilmeksizindoğrucaPapa’nıntahtınagiderekonunvekardinallerinomuzlarına

sarıldı.3Ondansonragayetkısaveseçkinbirvekarladolusözlerle,kendisinitnnosan’ınhimayesinetevdiederek,husûsîbirmülakatistedi.Papamuvafakatgösterdi.BumülakattaŞehzade,yedisenedenberiesaretmusibetlerini;esaretindevalidesinden,hareminden,çocuklarındanayrılığınıneleminihikâyeveonlarıtekrargörebilmekiçinMısır’agitmekarzusundabulunduğunuifâdeetti.TalihsizŞehzâde’-ninelemlerinihatırlayarakağladığınıgörüncePapadagözlerindenyaşgelecekderecedemüteessiroldu.AncakMısır’aseyahatişimdilikbabasınıntahtınıalmaktasavvurunamuvafıkolmadığım,MacarKralıkendisininRûm-ilihududundabulunmasıarzusundaolduğunu,veherşeydenevvelHıristiyandininikabuletmesilâzımgeleceğiniihtareyledi.Cem,pekhaklıolmaküzerecevaben:«Şusuretleîslâmfakihlerininkendihakkındavermişolduklarıîdâmfetvasınıte’yîdetmişolacağını*w«NeOsmanlısaltanatıiçin,nedebütündünyânınpadişahlığıiçindininiterketmeyeceğini»bildirdi.İnnosan

ısraretmeyerek,Şehzâde’yiteselliedidsözlersarfederek,ruhsatverdi.4HusıradaRoma’daMısırSultânı‘nınbirelçisibulunuyorduki,Cem’ingelişindeistikbalim»çıkmışvehuzurundaüçdefayerekapanarakalmmyeresürmüşveatınınayağınıöpmüşidi.5Cem,seyahatinegerekliolankadırgalarıtechîzetmekbahanesiyleÜstâd-iÂzam’ınMısırSultâm’ndanyirmibindukayınasıldolandırmışolduğunuondanöğrendi.MısırelçisibuparanıniadesiniRodosŞövalyelerindentalebetti.LâkinPapavekezâlikRoma’dabulunan,SultânBâyezîd’insefiriMustafamü-dâheleederek,Tarikat,yalnızbeşbindukate’diyesiyleborçtankurtulmuşoldu.6Osmanlısefiri,resmîme’mûriyetiolmaküzerePapa’yasirkeyebatırıhpdaYesu’nunsusuzluğunudefetmişolansüngerivebirtarafımdelmişolanmızrağı

takdimedecekti;ancakgizlibirsurettedeCem’in-dahaöncetâyînolunanmiktarda,yânikırkbeşbînduka7seneliktahsisatverilmekşartiyle-Papamemleketindekaleyekapatılmasınımüzâkereyeme*mûridi.Hembumasraftan,hemdekendisiiçinmasrafedilendenkurtulmakiçin,gûyâBâyezîdCemilePapa’yıÖldürmeğeme’mûr-largöndermiş;burivayetüzerineKristofMakrinoDelKastanyosorguyaçekilerekBâyezîd’intahrikiüzerinebuikikatlıcinayettasavvurundabulunduğunui’tirâfetti.8TürksefirininazimetindeCem,elemdoluhâtıralarınagarkolmuşbirhâlilekardeşinehitabenyazılmışbirmektupverdiki,bundatambiritaatvesarsılmazbirsadâkatte’mînâtıarzediyordu.Üçsene,Şehzade,Innosan’ınsarayındayaşadı.Papa’yimezaragötürmüşolanhastalıkesnasındaCem,Sent-Anjkulesindeşiddetlemuhafazaolundu.AncakyeniPapaAleksandırBorciya’nınseçilmesindensonrayineVatikan’ageldi.9OsmanlıPâdişâhı‘nasefirgöndermişolanPapa,yalnızBorciya’dır:Bâyezîd’e,senelikkırkbindukaverilmeküzere,biraderinintevkifindedevamedilmesini,yahutbirkereverileceküçyüzbindukamukabilindeöldürülmesiniteklifediyordu.10Borciya’nınsefiri,teşrifatme’mûruJorjBoçiyardoidi.Bâyezîd,Papa’nmdostluğute’mînâtındanokadarcür*etaldıki,birpapasiçinkardinalşapkasıistedi.11

Roma’mnelçisiKostantiniyye’deCem’inesaretveyâhudöldürülmesinimüzâkereettiğisırada,12VIII.ŞarlbirFransızordusuylaİtalya’yadâhil

oluyordu(18Eylül1494);Aleksandır’ıntekliflerineBâyezîd’inilkverdiğicevâbınvarmasıKral’mAstiönlerinegelişinetesadüfetti,îşbu1494senesininsongünü-kiFloransa’nınMediçiler’itardettiğinivePiza’nınFloransalılar’ınesarethalkasınıboğazındanattığınıgörmüştür-FransızlarRoma’yagirdi.Papa,Cem’i.beraberinealarakSent-AnjKulesi’iıesığınmıştı.13VIII.ŞarlRoma’yagirişindenonbirgünsonraVI.Aleksandırilebirsulhahidnâmesiesaslarımkararlaştırdı;başlıcaşartlarındanbiriOsmanlıŞehzadesinin-istikbâleâletbüyüleyicitasavvurlarınıicraiçinbir

âletolmaküzerekullanmakisteyen-FransaKra-lı‘nateslimiidi.14Şarl,Borciya,Cemarasındavukuagelenmülakatta,Papa,Şehzâde’ninkendisiniberaberinealmakisteyenFransaKrah’ylebirliktegitmekarzusunda15bulunupbulunmadığınısuâlederken,ilkdefaolmaküzere«Prens»unvanınıverdi.Cem:

-«Benprensmuamelesigörmedim;isterFransaKralıgötürsün,isterburadaesîrkalayım,ehemmiyetiyok.»cevâbınıverdi.

Papa,Cem’inbumukabelesiüzerineşaşalayarak:

-«Allahgöstermesinkisizburadaesîrsayılasınız;ikinizdeprenssiniz;benaranızdabirtercümandanbaşkabirşeydeğilim.»diyehaykırdı.16

Üçgünsonra17ikincibirmülakattaPapa,Cem’iKral’ateslimederek,odasaraymareşalininmuhafazasınatevdîetti.ErtesigünCem,Borciya’nınoğluylaberaberRoma’danazimetleVolteri’yevâsılolduveoradabeşgünkaldı.YolculukesnasındaMonteFortinoveMonteSan-Ciovannikanlımanzaralarınaşâhid18ve22Şubat1495’deFransızordusuyleberaberNapoli’yedâhiloldu.BununlaberaberCenevizBo-çiyardo,Bâyezîd’inbir

elçisi,refakatindeolduğuhaldeAnkon’avâsılolmuştu;ancak-dahasonraII.JülyenismiylepapamakamınageçenKardinalJülyentarafınıtutmuşolan-SinigagliyavâlîsiJanRoverbunlarıveBâyezîd’inikiseneliktahsisatolarakgönderdiğimeblâğlarıelegeçirdi.Osmanlıelçisi,MantoMarkisiFransuvaGonzag’ailticaetti.Marki,ozamanOsmanlıDevletiiledostânemünâsebetlerdebulunduğucihetleİstanbul’aavdetinikolaylaştırdı.19Borciya,şusuretleva’desi20gelenseksenbindukailegelecektealabileceğinikaybettiğinden,hırsınıteskinetmekiçinCem’inna’-şınıBâyezîd’esatmaksuretindenibaretkalanvâsıtayamüracaatetti.İtalyanveTürkmüverrihleriŞehzâde’yiyavaşyavaşte’sîredenbirzehirinmezarayolladığımbeyânetmektemüttefiktirlerveyalnızbununkulla-nılışındakiusûldebirbirlerinemuhalefetederler.İtalyanlar’mrivayetinegöreŞehzâde’ninkullanmayıi’tiyâdettiğişekerebeyazbirtozkarıştırmaklazehirlenmiştir.Borciya,kardinallerinibusuretleyolcuettiğigibikendisinideotozilezehirlemiştir.21Türkmüverrihleriisebilâkiszehirlibirusturanınaçtığıbirçizikdenzehirtelkihedildiğinizannederler.22Cem’inberberiniMustafanâmıyleisimlendirirlerki,Rûm’dandönmeolupPapatarafındansatınalınmışvebuadamovakitteni’ti-bârenhareketiniBâyezîd’etakdirettirerekderecederecevezîr-iâzamhkmesnedinekadarçıkmıştır.23Cem,Napoli’yevardığızamanokadarzayıftıki,validesininMısır’danyazmış

olduğubirmektubuneokuyabildi,nedearılayabildi.Rivayetegöresonsözlerişuolmuştur:

-«YâRâb!Dîndüşmanlarıehl-iİslâm’amuzırrtasavvurlarınabeniâletetmekistiyorlarsadahaziyâdeyaşatma;ruhumubiranevvelhu-zûr-isermediyyetineal.»

24Şubat1495(29Cumâdü‘l-âhîrî900)pazarertesiakşamı,sahgecesisonnefesiniverdi.Şehzâde’ninmâbeyncileriSinanveCelâlBeğlerderhâlcenazeyiyıkayıpduâalarokudular;elînıakıbetineciddenesefeden

FransaKralına’şımbaharatiletahnitettirerek…………defnettirdi.24

CelâlveAyaşBeğlerkabrinmuhafazasıname’mûrolarakSinanBeğ,biraderininirtihâliniBâyezîd’ehabervermeküzerebirbaşkakıyafetleİstanbul’agitti.Şarl,felek-zedeŞehzâde’ninmetrûkâtımensâdıkhizmetkârlarındanHatîb-zâdeNasûhma’rifetiyleMısır’dabulunanvalidesinegönderdi.Lâkinhavanınmuhalefetinden,yâhudHatîb-zâde’ninsadakatsizliğindendolayısefineİskenderiye’yegidecekyerdeİstanbullimanınademirattı.Bâyezîd,Cem’inirtihâlisırasındana’şımnİslâmtoprağınadefnedilmesihakkındavasiyyetinidindarcaicraetti.25BirTürksefaretiAragonKralıFrederik’tenŞehzadenincenazesiniistemeğegeldi;na’şGelibolu’yaveoradanda-II.Murad’ınkabrinedefnolunmaküzere-Bur-sa’yanakledildi.26FâtihSultânMehmed’inikincişehzadesiCem’innetîce-ihâliiştebudur;otuzaltıyaşındaonüçseneesarettensonra-elbirliğiylezevalineyeminliolanTürkveHıristiyansiyâsetinin,DöBusson’ungösterdiğihıyanetin,VHI.Şarl’ınistilâtasavvurlarının,VI.Alek-sandr’inparahırsınınvevahşetininkurbânıolmaküzere-vefatetti.Kaderinkazası,Şehzâde’yibuüçhükümdarınelinedüşürdü.HalbukiNapoliveİspanyaKrallarıolanikiFerdinand,MatyasKorvinus,VenedikCumhuriyetiellerinegeçirmişolsaydılar,kendilerininmenfaatidahîserbestbırakmalarınıvepederinintahtınıalmasınayardımetmelerinigerektirecekidi.27Cem’infelâketleriFransızmemleketlerindete’sîrlihâtıralarbırakmıştır.Cem,birSırplıanadandoğmuşolduğuiçin,bumemleketlerhakkındanefrettenziyâdeteveccühü

vardı.Şiirlerimemleketindehâtıralarınıebedîleştirmiştir.Sâdıkfelâketarkadaşlarındanenmeşhurları,nişancısıHaydarve-gazelleriylemeşhurolan-defterdarıSa’dî’-dir.Sa’dî,efendisininuğradığıfecîneticedenazvakitönceonungibibirfelâketedüçâroldu.Cem,Sa’dTyi-devletbüyükleriveYeniçerilernez-dindegizlibirme’mûriyetle-Fransa’danOsmanlımemleketinegöndermişidi.Aydın’dabilinerekPâdişâh’ınemriyleboğazınabirtaşbağlanıpdenizeatıldı.Cem’inAsya’da,Afrika’da,Avrupa’daseyahatveikametiesnasındaSa’dîdâimaberaberbulunarakŞehzâde’nin

şiirlerinitoplamıştırki,bunlardanbirçoğu,özellikleFransaüzerinebirnazmıyaygnbirşöhretkazanmıştır.28

Sayfa100

Sayfa102

Sayfa104

Sayfa106

Sayfa107

Sayfa109

Sayfa110

Sayfa111

Sayfa112

Sayfa113

Sayfa114

Sayfa115

Sayfa116

Sayfa117

Sayfa118

Sayfa119

Sayfa120

Sayfa121

Sayfa122

Sayfa123

Sayfa124

Sayfa125

Sayfa126

Sayfa127

CN

>,

03

Sayfa129

Sayfa130

Sayfa132

Sayfa134

Sayfa136

000003

C/3

Sayfa139

Sayfa140

Sayfa141

Sayfa142

Sayfa143

Sayfa144

Sayfa146

Sayfa147

LD

Sayfa154

Sayfa159

Sayfa164

Sayfa166

00VO

Sayfa169

Sayfa170

Sayfa172

Sayfa173

Sayfa174

Sayfa175

Sayfa176

Sayfa177

Sayfa178

Sayfa180

Sayfa181

vo0003

C/3

Sayfa187

Sayfa188

Sayfa189

Sayfa192

Sayfa194

Sayfa195

Sayfa198

Sayfa199

Sayfa200

Sayfa201

Sayfa202

Sayfa203

80Ze,AesSayfa209

Sayfa214

Sayfa216

Sayfa2172.300.000

(Tercümesi:)’

PâdişâhınAvrupa’daaldığıvergiler‘……………900.000

Harçlardanhâsılolanvaridat,takriben…………300.000

Ecnebilerdenalınanvergi(Gümrük?)…………250.000

Ağnamilekısraklardan………………………50.000

Zehâiresmanvenakliyesi,takriben……………200.000

Sayfa219

Sayfa220

Sayfa222

Sayfa223

Sayfa224

LOCN

CN243-244

244-250

250-251

>,

Sayfa229

Sayfa230

TC7EpfeSSayfa232

Sayfa233

onCNİ«S

LO

onCNİ03

ıjn

Sayfa237

Sayfa238

Sayfa239

Sayfa240

Sayfa241

Sayfa242

onCNİ«Sekseriyaiftara

C/5

Sayfa246

Sayfa247

Sayfa248

Sayfa249

O

LDCN03

C/3

Sayfa251

CN

LD

CN

>,03

C/3

onLOCNİ

>,

03

ıjn

LD

CN

43

SayfaZj/

00LDCN

>,03

C/3

O’LOCN

Sayfa260

Sayfa261

Sayfa262

Sayfa263

1çıktıklarısırada12elizenberekli,yânitüfeklimuhafızınellerindenlatifetarikiyletüfenklerinialıpöldürmeyikararlaştırmışlar.Lâkinbunlardanbirimuhafızlardanbiriylehem-kadeholarak!sırrıhabervermiş.MuhâfızlarcabuişSinanBeğ‘denbilinerek,onunidamınakalkışıldığıhalde,Şehzadepekgüçkurtarabilmiştir.OndansonrahapisdahasıkılaştırılmışveŞehzadebukuledeikisenekalmıştır.Sa’dü‘d-dîn-kimolduğuanlaşılamayan-birHıristiyanbeğininfirartedârikâtıiçinyirmibinaltınkoyduğunuyazarsada,buuzakbirihtimâldir.HüseyinBeğin,CemgailesindenkurtulmakisteyenSultânBâyezîdhesabınahareketettiğiaşikârdır.Tuasne’ninDjemSultan(Paris,1892)adlıeserinde,Sanatu’dannaklen,FransaKralıŞehzâde’ninna’şmiSultânBâyezîd’ebeşbindukaaltununasatdığıyazılıdır.Şehzâde’ninFransaKralı‘nınelinegeçmesiüzerineİstanbul’dahaylîtelâşedildiğiveBoğazlar’a.istihkâmverildiğiveSergüzeşt-iCem’intafsilâtımezkûreserdedercedilmiştir.1039

ıo4o«Mezâr-iMukaddes»ve«AzîzLazar»tarîkatlerinin«AzîzYahya»tarîkatleriylebirleştirilmesi,butarîkatlereâitdâirelerinPapamütemettrâtıdefterineyazılmaması,Roma’damünhalolacaklardahîdâhilolmaküzere«komanderi»(Tarîkatinem-lâkîüzerindebirnevimemuriyet)tevcihâtınaPapa’nınkarışmamasıgibi..

2

1041«Fl‘1-hakîkakardinallikbüyükbirme’mûriyetisede,bume’mûrîninşapkasıcenkadamınaveözelliklebirhükümdarınşahsınapekmünâsipdeğilidi.»Verto,a.g.e.

3DiariodiStefanoInfrsanra,s.1225.DiariumRurchardtapudÎUlnalduraAnnal,ecclrs.,1483;BuzioveKaorsin(Caoursin),onlardannaklenVerto,7;Sismon<iı.il,s32s.

4Sa’dü’-dîn,Cem’inPapailemülakatınışutelhisveçhileyazar:(Papa)«murassakonmasın»başınakoymuş,parmaklarınaağıryüzüklergeçirmişidi.Beğlerininkimisioturuyor,kimisiayaktaduruyordu.Fransa,İspanya,Portakal,Ceneviz,Venedik,Alman,Engürüs,Leh,Çeh,Ruselçilerihâzıridi.SultânCemmaiy-yetiilegirdi;Papagörünceayağakalktı.Şehzâde’ninboynunuikitarafındanöptü.Üçgünsonrayalnızcadaveteyledi.BuralaragelmektenmaksadınıŞehzâde’densordu.Cem«BenRûm-ilinegeçmekiçinRodoslular’danahdalmıştım,sözlerindedurmadılar;yediyıldırbenihabsettiler»dedi.Papa,Şehzâde’ninvalideveevlâdınaiştiyakındandolayıağladığınıgörerekkendisideağladıktansonraCem’iEngürüscanibinegitmeğeteşvikvemuahharanEngürüsMenelçigelmesiüzerineteşvikitekriretti.Şehzade«BenEngürüs’egitsemulemâ-yitslâmkatlimefetvaverirler.DînimiOsmanmemleketideğil,cihansaltanatınavermem»dedi.Papabuısrarüzerineyüzünüçeviripkendilisâmncamünasebetsizsözlersöyledi.ŞehzadeFrenkçeöğrenmişti;«Sizegelendahaziyâdehakaretemüstehaktır»dedi.Papa«Sizinhayrınızadâirsözümüzüreddettiğiniziçinbî-ihtiyârsâdıroldu»diyereki’tizâreyledi.C.2,s.33-34.

5Dia.-dlStefanoInfes.,s.1225.Sismondi’de:11,s.328.

6Sa’dü‘d-dîn,3,fi,471.

7Renald,Kronik,1492;BuziusDöKros,1,bâb:11;ondannaklenDaro,VenedikTârihi,3,s.146.

8ıo47KiliseKroniği,Ddario,14.000;veondannaklenSismondi,11,33veRuskoe,II.Leon,1,40.

9Verto’yanazaranVI.AleksandırCem’iSent-Anjkulesinegönderdi.LâkinSa’dü‘d-dîn,bizzatŞehzâde’ninrûz-nâme-ihayâtınanazaran,bukuledeyirmigüntevkîfolunduktansonra,ilkikametgâhıolanVatikan’aiadeolunduğunuyazar.(Sa’dü‘d-dîn:«Papa-yicedîdnasbındaşeraititamâmolıncaşehzadeyiyiğirmigünmıkdârıbirmahall-imazbûtdahıfzeylediler;sonragirüveevvelkimekânınailetdiler;birkaçyıldahiuslûb-isabıküzereandakaldı.Veimtidâd-ihabstâbütüvânınaldı»diyorsada,buifâdeŞehzâde’ninrûz-nâme-ihayâtınama’tûfolduğunutasrîhetmez.c.2,s.35Mütercim).

10Yi.AleksandrfteBâyerfd’inMuhâberâtı‘na;Roskoe’deX.Leon;DerFund&ruben(Mine)‘nln5.cildindes.183,Bezanson’daBelintaralındanbulunarakFransahükümetinegönderilmişmektup.

11SonasrınortalarınadoğruDalmaçyahbirFransiskenpapasıbugeçmiştekimuameleyeistinadenkardinalşapkasıisteyerekPâdişah’danPapanezdindetavassutetmesiniistirhameyledi;ancakDîvân-iHümâyûnkaleminibirtavsiyenâmetahrîrizahmetindenkurtarmakiçinistidasınıterviçedentevriyelibirkâğıdverdi,hemPaya’yahemPâdişah’ahitâbolunuyordu.Mealişudur:«Ab-iAkdes!N.N.ismindekiküçükkardaşı(Küçükrahibi)kardinalyapacaksınız.YapmadığınıztakdirdeKudüs

kardeşleri(râhibleri)kazığavurulacaktır.»(!)

12Sa’dü‘d-dîn’inrivayetinegöreRodoslularCem’iellerindenbırakmakistemediklerindenFransavükelâsınarüşvetvererekŞeh-zâde’ninistenilmesinemâniolurlarimiş.FransaKralıCem’igörmekistedikçe«Sizinlegörüşmekistemez»cevâbıverildiğigibi,-Şehzâde’yedahî«FransaKralımemleketineTürkayağıbastığınarazıdeğil»denilirimiş.Fakat,Kral’ınCemilemülakatedenbir«kapudân»ıniçinParis’egelipdegörmediğiniŞehzâde’yesuâletmesiüzerineCemkendisinesöylenilensözlerinakletmiş.ŞehzadePapa’nınkendisineverdiğiikiyorgadanbirinibuzâta,«ka-pudan»ahediyeeylemiş.FransaKralıbuhayvanı

görerekneredenaldığınısormasınabinâen,kapudanŞehzâde’ninevsâfımhabervermiş…FransaKralıŞehzâde’yegıyabındamuhabbetetmekleberaberOsmanlımemleketlerinetaaddîazmindebulunduğundanRoma’yaazimetlemuharebesi,Şehzâde’yielegeçirmekmaksadındankaynaklanıyormuş,c.1.,s.36,37.(«Kapudân»,yânikumandanlarından)’.

13Sismondi,GUviçiyardini,Sa’dü‘d-din,3,473.

14Sismondi,GÜvlçiyardini.

15Sa’dü‘d-dîn,Papa’nmPoliyabeğinidezehirlediğihakkındaFransaKrah’nabirhaberverildiğiniyazar.c.1,s.30.Görülüyorki,HocaAvrupa’nınahvâl-itârihiyyesinedevâkıfidi.

16Sa’dÜ‘d-din,PaoloCiovanni’yenazaranCemKral’ineliniveomuzunuÖpmüşvePapa’danKral’ınhimayesinetevdietmesiniricaeylemiştir.

17Sa’dü‘d-dîn,1Cümâdü‘1-ulâtârihiniveriyor(27Kânunısânl);lâkinbusehvdir;çünkü«Alegrettİ»ninDİ*r.Faneri.eserindes.833’eVIII.Şar!Roma’yı23Kânûnısânî‘deterketmiştir.

18Sa’dü*d-dîn«Montfurdinnâmhisaradüşdi;halkıitaatitmekiçünkaahirolupkatl-iâmitdi.»diyor.PaoloCivvio’yanazaranSismundidahî(c.8,s.169)«Bütünahâlîsikatiedildi.»diyeyazıyor.Muhtelifzamanvemekânlardayazanmüverrihlerinmüttefikbulunduklarıbukelâmvak’alannhakikatineeniyişâhiddir.(«Halkıitaatitmeyicek(yani,etmeyince)kah-renalup»ibaresiniHaznmer,yukarıdayazıldığıgibi,yanlışalmıştır.Mütercim).

19Sa’dü‘d-din,474.PaoloCivvioileSlsmordi’yemüracaat.

20Şehzademerhumun«AUahuyensuri’s-sultânCem!»diyentûtîsi(papağanı)«Allahuyerhamü‘s-sultânCem»diyerekbâb-isaadeterdi.Sa’dü‘d-dîn,c.2,s.50.

Cem’inAvrupa’dabulunuşuOsmanhlar’mhatt-iistilâsınaazîmbirmaniateşkîlettiğiderkârisede,zehirlenerekÖldürülmesininoyoldatefsiriyakışmazdı.

21

vt.Aleksandırsonralarıbirçokkardinalleriâhiretegöndermekvenihayetkendisinizehirlemekiçinbuzehirikullanmıştır.PaoloCivvio*yagöreSismundi,1,2,s.47.BernardiOri-cellariişerhi,s.64.Bembo,VenedikTârihi,1,2,Güviçardini,NapoliTârihi,4.

22Sa’dü‘d-din,3,varak434.İdris,varak:226.Solak-zâde,Nuhbetüt-Tevâ-Hlı,Alî.

23Cem’inberberiMustafa,KocaMustafaPaşa’dır.Hadîkatü‘I-Ce-vâmî\KocaMustafaPaşaCâmi’iİstanbul’daikiveikisidekilisedençevirmeolduğunubeyânile,haylîtafsilâtverdiktensonrabânîsihakkındaşutelhisolunanmalûmatıveriyor(c.1,s.161-166):

«Efrencîyül-asıldır.Devr-iBâyezîd’desaraygulâmlanndanikenbaştirâşetmekdemaharetiolduğundanŞehzadeCem’ini’dâmınamüteahhidolupalâ-rivâyetinkapucı-başıolduktansonra«rûyinimûydanârîiderekhey’et-iefrencî»üzeredaramaya(Romayaolacak)gitdiveŞehzâde’ninhizmetinegirdi.Lisân-iEfrenc’edahîvâkıfidi.Azmüddetdeser-terâşîlikhizmetinenailolarakşehzâde’yizehirliusturailetirâşetti.Müteakibenkaçıpİstanbul’ageldi.İhbâr-ihâlitdiğisıradaŞehzâde’ninvefatıhaberideEfrenctarafındanvâsıloldu.SonraRûm-ilieyâletine,dahasonravezîr-iâzamlığatâyînolundu.Cülûs-iSelimHânî‘deŞehzadeAhmed’iiltizâmetmişbulunduğuiçincinâyet-isabıkasıdabunamunzamolarakBursa’dai’dâmolundu.MezarıBur-sa’daMevlevî-hânemukabilindedir.»

MeşhurolanKocaMustafaPaşaCâmi’indeŞeyhu’l-tslâmEfdâl-zâdeSeyyidHamîdü*d-dînEfendi’nintârihinde«Mustafâ,zü‘1-menâkıbi’l-â‘lâ»denibneklegâliben-irâde-imüfâd-ima’kûstarikiyle-ŞehzadeCem’inberberliğineişaretedilmişolsagerektir.

24ıo63İtalyamüverrihleriCem’indefintârihini26Şubat’dagösteriyorlar;Şehzâde’ninzehirlenmesihakkındaRosku’aX.Leon,l,zeyl,51,’emüracaat.

25Sa’dü’d-din,3,475;Solak-zâde;Nuhbe-tü’t-Tevârih;Âli;HacıKalfa.Kos-kue’ninŞehzadeKapo,Butrinto,Traçine,Napolişehirlerinden(Capoue,Butrinto,Terracfne)hangisindeirtihâleylediğihakkındakişübhesiOsmanlımüverrihlerininifadeleriyleartar.

26Sa’dü’d-din,3,varak475;Solak-zâde;Nuhbetü’t-Tevârîh;Âli,Beliğ-iBursevî’nin.eserindeŞehzâde’nintercüme-ihâli.

27SIsmondi,9,s.326,Kilisevekayinâmelerindennaklen,1481senesi;Verto,7.

28ıo67Verto,Amsterdammatbuuolaneserindenikincicildinnihâyetinde«İkiMüverrihHakkındakiTedkîkat»makalesindeDö-busson’unhıyânetkârânehareketindenbahsederken,ŞehzadeCem’intârihiniyazmışolanTarîkat’İnkançılarmuaviniKaor-senilePiyerD9Burbon’unkâtibiJallinyi’ninifâdelerininhakikateuygunluğundanşubheeder.BuşübhelerOsmanlımüverrihlerininokunmasıylatamamenteeyyüdeder.Kaorsenzarififadesiyle,Jallinyikısaveaçıkbeyâniyledefalarcave-kayîitahrifetmişlerdir.Meselâ,JallinyiBâyezîd’iCem’denküçükgöstermeklehataeder.Bâyezîd851(1447)de,Cemise864(1459)dedoğmuşlardır.HacıKalfe’nınTakvîmü’t-Tevâ-rîh’ineveSa’dü’d-dîn’emüracaat,Bâyezîd,velîahd-isânî(ikincivelîâhd)olankardeşindenonikiyaşbüyüktü.Jallinyi,CemdinkendisinitâkibetmekteolanBâyezîdgemilerindenkurtulmakiçinRodos’akaçıpkurtulduğunudabeyânederek,buhusustaKaorsenileberaberbütünOsmanlımüverrihlerinemuarızbulunmuşolur.OmüverrihŞehzadeelçisininkabulolunduğuresmîmülakatınneticesiolanSenatokarar-nâmesinibizenakleder;diğerleri-azçoktafsilâtile-CemtarafındanÜstâd-İAzam’agönderilennâmeden,biryol

ruhsatnamesiverileceğinedâirelçiyeedilenvaadden,nihayetelçininÜstâd-iÂzam’ınhıyanetinekarşıefendisiniîkazetmekistediğindenbahsederler.Sa’dıü’d-dîn’inbirfıkrası:«EğerçiRodosbeğiahid-nâmesindemü’fckked-ieymânvemuhkem-ipeymânileiânetveimdâditmeğeteahhüdindereitmişidi.»SüleymanBeğ,Üstâd-iÂzam’ınsözündesadakatleduracağınadâir,kendisinei’timâdedilemiyeceğihususunubeyânediyorduveÜstâd-iCem’deniyitanımaktaolanmühtedînintamâ-miylehakkıvardı.

Sa’dü’d-dîn’inifâdesininbakiyyesişudur:

«dereitmişidi;FrenkSüleymanvazolarındannîrengmüşahedeitmeğinanlarai’timâditmeğitecvizitmeyüp«Anlarunet-vârındanhayrâsânnfehidemedüm.Ahdügüftdenmurâdlanhemânşehzadehazretlerinielegetürmekdür;bubâbdabendenistişarebuyurulsabuteveccühivecîhgörmezidüm.»didi.Şehzadedahîtereddütgöstericekşâirrüfekasıolkalbikasi…ünpeymânveeymâmna(yeminlerine)firîfteolup«…onlarahdleriüzeremusırrolurlar»dîyüşehzâdenünazîmetidümeninRodoscanibinetevcîhitdiler.»

Cem’inFransahakkındakinazmıDukDöSavuailegörüşdüğüzamanınahvâlinimusavver:

«Câm-ıCemnûşeyle,eyCem,buFrengistân’durHerkulunbaşınayazılangelir,devrândür.»matla’ındakikasidesiolacaktır.Haber-iSahîh’in«Sergüzeşt-iCem»kısmındadahîdercedilmiştir.Pekmeşhurolduğuiçinnaklinehacetgörülmedi.

Hammer,(BaronJosephVonHammerPurgstall)BüyükOsmanlıTarihi,ÜçdalNeşriyat:2/203-225