EKEV AKADEMi DERGİSİ Yıl: 14 Sayı: 45 (Güz 2010)'--------211

İMAM CAFER ES-SADlK' A İSNAT EDİLEN EL YAZMASI TEFSİR NÜSHALARININ ANALİZİ*

Yunus Emre GÖRDÜK(*)

Özet: İmam Cafer es-Sadık'a isnat edilen tasavvuji tefsirin en eski nüshasıhicri 10. yüzyıldan kalma İrlanda/ Chester Beatty-5253 Nüshası 'dır. Yaptığımız incelemeler Türkiye 'de bulunan Süleymaniye/ Nafiz Paşa-65 Nüshası 'nın, Chester Beatty Nüshası esas alınarak istinsah edildiğini göstermektedir. Bu makale, tefsirin çeşitli nüshaları

hakkında bilgi vermekle beraber, rivayet zinciri ve içerik bakımından aynı olan bu iki nüslıanın yakın ilişkisini göstermeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelime/er: İmam Cafer es-Sadık tefsiri, tasavvufi tefsir, Chester Beatty-5253 nüshası, Najiz Paşa-65 nüshası.

Copies of the Commentary Attributed to Imam Jafar al-Sadıq Analysis

Abstract: The oldest copy of mystical tafsir attributed to Imam Jafar al-Sadıq is Ireland/ Chester Beatty-5253 copy (10. AH century). Dur review shows that: Turkey Suleymaniye/ Nafiz Paşa-65 copy is being copied on the basis the Chester Beatty copy. This article aims two copies of the same narrated chain and the content to show the close relationship altough a variety of interpretations about the copies.

Key Words: Imam Jafar al-Sadıq comnıentGiy, mystical commentary, Chester Beatty-5253 manuscript, Nafiz Paşa-65 manuscript.

n Bu makale "İmanı Cafer es-Sadık'a İsnat Edilen Tasavvufi Tefsir ve Metodıt" adlı doktora tezinin ilgili kısmından iktihas edilerek makaleye çevrilmiştir.

n Arş. Gör. Dr., Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Eğitimi Bölümü. (e-posta: yegorduk@dicle.edu.tr)

212 1 Arş. Gör. Dr. Yunus Emre Gördük ---EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Giriş

Çeşitli kaynaklar, sufi hareketin tefsirdeki ilk temsilcisi olarak Hasan el-Basri (110/728)'yi göstermektedir. Onu İmam Cafer es-Sadık (1481765) takip eder. (Cerrahoğlu, 1968: 132; Kırca, t.y.: 140) Hasan el-Basri'ye ait müstakil bir tefsir kitabından bahsedilmişse de (İbnü'n-Nedim, t.y.: 34) elimizde Hasan el-Basri tefsiri diyebileceğimiz bir tefsir kitabı. bulunmamakta, sadece çeşitli kitaplarda Hasan el­Basri'ye dayandınlan tefsir rivayetleri göze çarpmaktadır. Bu neden1e İmam Cafer es­Sadık'a isnat edilen tefsir "Tasavvufi Teftir"lerin ilki konumundadır. Bu tefsir aynı zamanda "İşari-Sufi'' tefsir okulunun ilk temsilcisi olma özelliğine sahiptir ve tefsir tarihi içinde önemli bir yeri vardır. (Kırca, 1989: VI, 96) Bu tefsirden önce yazılan ama bize intikal etmeyen tefsirlerin sayısı Cerrahoğlu'nun tespitine göre yirmiden fazladır. (Cerrahoğlu, 1968: 132)

İmam Cafer es-Sadık'a isnat edilen tefsirin ülkemizde bulunan tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa-65'te kayıtlıdır. Çeşitli kaynaklarda dört nüshadan daha bahsedilmektedir. Brockelmann 'ın "Supplementbande" ve Fuat Sezgin'in "GAS"ında bun1ar: "Buhar-XV.l3", "Bankipora-XVIIL 2, 143, No:l460", "Aligarlı- 2976111/28" ve "Ciıester Beatty-5253" olarak kaydedilmiştir. (Brockelmann, 1937: I, 104; Sezgin, 1967: I, 529) Brockelmann, sadece Bankipora ve Buhar nüshalarından "Teftir" adıyla bahsetmiş kalan üç nüshadan bahsetmemiştir. (Brockelmann, I, 104) Diğer üç nüshayla birlikte beş nüshayı "Teftirü '1-Kur'an" adıyla kaydeden Sezgin, Bankipora nüshasını Brockelmann'ın kaydetmediği "143" rakarnım ekleyerek zikreder. Onun verdiği bilgiye göre, adı geçen 5 nüshanın en eskisi Clıester Beatty nüshasıdır. Zira bu nüsha, hicri X. asırda istinsah edilmiştir. Nafiz Paşa nüshası XI. ve Eankipara nüshası XII. asırda yazılmıştır. Buhar nüshasının kesin tarili olarak h.1019'da, yani XI. asırda yazıldığı bilinmektedir. Aligarlı nüshasımn yazılış tarihi ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. (Sezgin, 1967: I, 529)

"Mu 'cemü :1-Miifessirin"de eser yine "Teftirü '1-Kur'an" ismiyle zikredilir. (N1:1veyhıd, 1983: I, 126) "En eski nüslıası hicri X asra ait olan bu eserin Banldpora, Buhar ve Aligarlı kütüphanelerinde yazmaları mevcuttur" diyen Mustafa Öz ise, ne Najiz Paşa, ne de Clıester Beatty nüshalarından bahsetmez. (1993: VII, 1-3) Halbuki Sezgin'in verdiği bilgiye göre en eski nüsha diye bahsedilen, hicri X. asırdan kalma Clıester Beatty nüshasıdır. (1967: I, 529) Celal Kırca ise nüsha sayısıyla ilgili olarak: "Brockelmann 'ın tesbit ettiği iki nüslıaya ilave olarak Sezgin 'in tesbit ettiği üç ayrı niishaya bakarak, bu sayının daha da artabileceğini var sayabiliriz. Ama kesin bir şey söylemek mümkün değildir" tespitini yapmıştır. (1989: VI, 105)

Nüshalarla İlgili Analitik Değerlendirme

AraştırmalarımiZ esnasında tefsir nüshaları ile ilgili ilginç verilere ulaştık. Bunları. aşağıdaki noktalarda toparlayabiliriz:

a.) Görebildiğimiz kadarıyla İmam Cafer es-Sadık'a isnat edilen tefsirin_elyazması nüshaları, sadece GAL ve GAS'ta belirtilen nüshalar değildir. Müelliflerin, dünyadaki bütün kütüphaneleri elden geçirmeleri pek tabi olanaksızdır. Dolayısıyla sonradan ortaya çıkan veriler kaydedilmiş olabilir.

İMAM CAFER ES-SADIK'A İSNAT EDİLEN ELY AZMASI TEFSİR NÜSHALARININ ANALİZİ 213

Hikmet Beşir Yasin, "Teftirü'l-Kur'an" başlığı altında; İmam Cafer es-Sadık'a isnat edilen üç farklı nüshadan daha bahsetmiştir. GAL ve GAS'ta adı geçmeyen bu nüshalar: "Kalküta Cemiyeti'l-Asyeviyye Kütüphanesi"nde takriben hicri XII. asırdan kalma (AR-177148) kayıtlı, bazı eksiklikleri olan 465 varaklı nüsha; "Hindistan Patna Hudabahş Kütüphanesi''nde, yaklaşık hicri XII. asırdan kalma, tefsir numarası 234 ve varak sayısı 232 olan nüsha ve yine aynı kütüphanede bulunan, hicri XII. asırdan kalma ve tefsir numarası 235 olan 103 varaklık, Nu'mani'nin rivayeti ile gelen nüshadır. Yasin bu bilgileri, "el-Fihrisu'ş-Şamilü li't-Tiiras" adlı kaynağin "OUlumii'l-Kur'an/ et-Teftir, L JO."bölümündennakleder. (1422: II, 73-75)

Yasin aynı eserde, ayrı bir "Teftiru '1-Kur'an" başlığı altında Cafer es-Sadık'a ait bir eserden daha bahseder ve bu eseri Fuat Sezgin'in de zikrettiğini, eserin başka bir nüshasının İstanbul Umumi Kütüphanesi'nde (561/281) rakamıyla kayıtlı olduğıınu belirtir ve bu bilgiyi de yine aynı kaynağa bağlar. (1422: II, 73-75)

Bu noktada İmam Cafer es-Sadık'a isnat edilen ve içeriği Kur'an yorumu olan çeşitli eserlerin, genel bir İsimlendirme olarak "Teftiru '1-Kur'an" adıyla anılınış olması

ihtimalini de gözardı etmemek lazımdır. Çünkü Nafiz Paşa-65 ve Chester Beatty-5253 nüshalarında tefsirin özel bir ismi bulunmamaktadır. Yani literatüre özel ismiyle değil, İmam Cafer' e isnat edilen tefsirin nüshaları olarak geçmiştir. Şayet üstte adı geçen nüshalar, incelediğimiz tefsirin Sezgin'in görmediği ve zikretmediği başka nüshalarıysa, nüsha sayısı sekize, belki de dokuza çıkar. 1

b.) İmam Cafer es-Sadık'a isnat edilen tefsir nüshalarıyla ilgili bilgi karışıklığı vardır. Buna bazen konuyla ilgili bizzat çalışan araştırmacıların dikkatsizliği, bazen de referans alınan kaynaktaki yanlış bilgilerin neden olduğıı görülmektedir.

Ali Rıza Karabulut, "Mucemu '1-Mahtutati '1-Mevcudeti fi Mektebati İstanbul ve Anadolu" adlı eserinde Nafiz Paşa nüshasından bahseder ve bu eserin 1968 yılında Beyrut'ta neşredildiğini söyler. (t.y.:-I, 370-371) Anladığımız kadarıyla Karabulut'un 1968 yılında Beyrut'ta neşredildiğini söylediği eser, Nafiz Paşa nüshası değil meşhur mutasavvıf Abdurrahman es-Sülemi'nin "Hakaiku 't-Teftir'inde mevcut ve İmam Cafer es-Sadık'tan rivayeten gelmiş olan tefsir bölümlerinin tahkikidir. Bu bölümler, "Hakaiku't-Teftir'in çeşitli nüshaları karşılaştınlarak Paul Nwyıa tarafindan tahkik edilmiş ve Beyrut Saint Joseph Üniversitesi Dergisi'nde yayımlanmıştır.2 Yapılan tahkikin başında "J.ıt..::ı.ll ~ i"t..ıl ~' ibaresi bulunduğıı için bazı araştırmacılar

1 Örneğin "İstidrakatu ala Tarihi 't-Tiirasi '1-Arabi" adlı eserin "Kısmu'l-Akide, III, 203-204" bölümünde, Muhammed Ebu Bekir b. Ali, Cafer es-Sadık'a isnat edilen "Misbalıu 'ş-Şeria" adlı eserden bahsederken, yine aynı şekilde Fuat Sezgin'in eseri zikrettiğini, fakat zikretmediği başka bir nüshanın da "Bağdat-Dam '1-Kiitiibi '1-Evkajta, 70 ll numarayla" kayıtlı olduğunu yazar ve kaynak olarak da,"el-Keşşafu an Malıtutali Hazailıi Kiitiibi '1-Evkaf- s.29, rakam-3376"yı gösterir. Bu veriler, Sezgin'in görmediği ve belirtmediği çeşitli nüshalar olabileceğini göstermektedir.

2 (Bkz. Paul Nwyia, S.J. (1968). Le Tafsır Mystıque Attrıbue A Ga'far Sadıq-Edition critique, Mı!langes de L'Universite Saınt-Joseph, Sayı: 43, Fasikül: 4, lmprimerie Catholique, Beyrouth, ı 79-230.)

2141 Arş. Gör. Dr. Yunus Emre Gördük ---EKEV AKADEMİ DERCİSİ

tarafından Najiz Paşa nüshasıyla karıştınlmıştır. Çüknü Nafiz Paşa nüshasının cilt kapağında, etiket vazifesi yapması için sonradan yapıştınldığı anlaşılan kağıtta da benzer bir ifadeyle Osmanlıca "J.ı1...::2 ~ t'L..l ~~ ~, ibaresi bulunmaktadır.

Abdülcebbar Abdurrahman, Paul Nwyıa'nın yaptığı tahkikli neşri İmam Cafer es­Sadıle'a nispet edilen eserler arasında sayar. Beyrut Kıı,dis Yusuf Üniversitesi (Saint Joseph Universıte) Dergisi'nde 43. Cilt ve 4. Bölümde 179-230 sayfaları arasında

yayınlandığını belirtir. (1981: I, 453) Muhammed İsa Salihiyye de aynı yayından bahsederek, 179-220 sayfaları arasında hasıldığını söyler ve özellikle 42 sayfa olduğıınu belirtir. Oysa yayın yukarıda belirtildiği gibi 179-230 arasında 52 sayfadır. (Salihiyye, 1993: II, 67-69)

Öte yandan Fuat Sezgin'irı bahsettiği h.Xll. asırdan kalma 233 varaklıle Eankipara nüshası ile, Yasirı'irı bahsettiği, yirıe h.Xll. asırdan kalma ve varak sayısı 232 olan Hudaba/ış nüshası, sanki aynı nüshanın değişik isim ve rakamlarla kaydı olabileceği izlenimini doğıınnaktadır. Ayrıca Hikmet Beşir Yasirı, zikrettiği 103 varaklıle eserin "Nu 'manC' rivayeti olduğunu belirtmiş; (1422: II, 73) Brockelmann da, Eankipara ve Buhar nüshaları hakkında, Muhammed b. Yakub el-Kuleyni (328/939)'nirı

öğrencilerinden "İbn Ebi Zeyneb" diye meşhur "Nu 'mant'nirı ri vayeti olduğunu belirtmiştir. (1937: I, 104)

c.) Gördüğümüz kadarıyla önemli Şii kaynaklar Nafiz Paşa-65'te kayıtlı eserden bahsetmemektedirler. Bunlardan bazıları: "ez-Zeria"nın müellifi Tehrani, İmam Cafer es-Sadıle'a isnat edilen birçok eserden bahsettiği halde böyle bir tefsirden bahsetmeyen Muhsirı el-Emirı (1983: I, 668 vd.) ve İran'ın Kum Kentinde neşredilen "Keylıan-ı Endişe" adlı dergide İmam Cafer'e nispet edilen eserleri anlatan makalenirı yazarı Ali Ekber Dıyai'dir. (1371: XL VI, 152).3

Tehrani şöyle bir bilgi verir: "İstanbul Ali Paşa Kütüphanesi fihristi 'nde, İmam Cafer es-Sadık'a nispet edilen 'Tefsiru '!-İmam Cafer b. Muhammed es-Sadık' isminde bir tefsir vardır. Böyle bir tefsiri İmamiyye uleması ve kitapları yadetmez. Ancak bu tefsirin, imamların aslıabının bazısı vasıtasıyla tahir imanılardan yapılan rivayetler/e oluştuğu zanna yakındır." (t.y.: IV, 269) "Dairetü'l-Maarif et-Teşeyyu"da ise yukarıdaki bilgilere ek olarak, "Aslıab-ı Eimme 'nin salıi/ı rivayetlerini bir araya getiren ve telif eden biri tarafindan yapılmıştır. Çünkii bu sözlerin Ebu Abdullah Cafer es- . Sadık'tan olduğuna kat'i iman vardır. Doğrudan doğrnya O 'na nispet edilmiş ve kendi adıyla anılmıştır. Ebu Abdurrahman es-Sülemi 'nin nıecmuasında, Paul Nywia Cafer es­Sadık'a nispet edilen tefsirin istihraç ve edisyon kritiğini yapmıştır" denilmektedir. (1373: IV, 478)

Paul Nywia'nın İstihraç edip edisyon kritiğirıi yaptığı belirtilen tefsir, yukarıda ifade ettiğimiz gibi es-Sülemi'nirı Hakaikıı 't-Tefsir'i içindeki İmam Cafer es-Sadık'a isnat edilmiş rivayetlerdir. "Hakaiku 't-Tefsir"in elyazması nüshalanndan biri "Kılıç Ali Paşa" nüshası olduğıına göre, ez-Zeria'da "Ali Paşa" diye bu nüshanın kastedilmiş

3 Aynca bkz. M. Rıza el-Hakimi, 51-56; Yahya el-Haşimi, 51.

İMAM CAFER ES-SADIK'A İSNAT EDİLEN ELY AZMASI TEFSİR NÜSHALARININ ANALİZİ 215

olması ihtimalini akla getirmektedir. Çünkü elimizdeki veriler ışığında İmam Cafer es­Sadık'a isnat edilen "Ali Paşa" kayıtlı bir tefsirin olmadığını biliyoruz.

d.) Nüshalar arası bir değerlendirme yapan Celal Kırca: "Fuat Sezgin 'in verdiği bilgilere dayanarak nüshalar arasında bir mukayese yapacak olursak, Buhar nüshasınzn 309 varakla en fazla varak sayısına, Chester Beatty nüslıasınzn ise 137' ile en az varak sayısına sahip nüslıa olduğunu görüyoruz. Aligarh nüslıasının varaksayısı 138 olduğuna göre, bu nüslıa da Clıester Beatty nüshası ile birlikte değerlendirilebilir. İkinci büyük nüslıa 233 varaktan oluşan Eankipara nüslıasıdır. Üçüncü sırada ise 154 varak sayısı ile Nafiz Paşa nüshası gelir. Ancak bizim yaptığımız tesbit ile Fuat Sezgin 'in zikrettiği varak sayısı arasında bir farklılık mevcuttur. Sezgin, Nafiz Paşa nüshasınzn varak sayısım 150 olarak göstermektedir. Halbuki bizim yaptığımız tesbitte 154 'dür. Bu farklılık nüslıayı tetkik edenden mi yoksa matbaadan mı kaynaklanmaktadır? Bunu bilemiyoruz" der. (1989: VI, 110)

Biz, aşağıda belirtildiği üzere, yaptığımız inceleme sonucu Nafiz Paşa ve Clıester Beatty nüshalarının aynı olduğunu tespit etmiş durumdayız. Eğer Kırca'nın dediği gibi Aligarh ve Chester Beatty nüshalarını beraber değerlendirirsek, Chester Beatty ve Nafız Paşa nüshaları aynı olduğuna göre Aligarh'ın da aynı olması ve aynı rivayet zinciri ile gelmesi ihtimali kuvvetlenir. Brockelmann, sadece kalan diğer iki nüshayı, yani Eankipara ve Buhar nüshasını Nu 'mani rivayeti ile zikretmiştir. (1937: I, 104) Muhtemelen bu iki nüsha, ravi bakımından farklı olduğu gibi içerik olarak da Nafiz Paşa ve Ch. Beatty' den farklıdır.

Tefsir nüshasının kütüphane kayıtlarında değişik isimlerle anılması, yukarıda da belirttiğimiz gibi tefsirin ortak ve belli bir isminin olmaması nedeniyledir. Tefsir metni içinde de eserle ilgili herhangi bir isim kaydedilmez. Nafiz Paşa-65 nüshasını

kastederek, "İlgili teftir nüshasında ve kaynaklarda teftirin adından söz edilmemiştir'' diyen Süleyman Mollaibrahimoğlu da bu noktaya dikkat çeker. (2002: 479) incelediğimiz "Chester Beatty" nüsha8ında da eser isıni ile ilgili bilgi mevcut değildir.

Tefsirin mevcut nüshalarında geçen özel bir ismi olsa ve bu özel isıniyle zikredilse, GAL, GAS gibi kaynaklara "İmam Cafer es-Sadık Teftin"'' diye geçıniş olan nüshaların, ne tür benzerlikler gösterdiğini daha net görebilecek, Nafiz Paşa-65 nüshasıyla aynı olup olmadıkları sorusuna da kesin cevap verebilecektik. Bu eksiklikten dolayı Celal Kırca ilgili makalesinde: "Diğer nüslıaları yurt dışında bulunduğu için, bu nüslıalar arasında bir mukayese yapma imkamna maalesef sahip olamadık. Diğer niislıaların getirilmesine ise, Ona aidiyeti kesin olmadığı için teşebbüs etmedilf' der. (1989: VI, 112)

4 Elimize ulaşan fotokopisinde C.Beatty nüshasının son sayfasına 136 rakamı konmuştur. Fakat Bizim gördüğümüz kadanyla da nüsha 137 varakiır.

2161 Arş. Gör. Dr. Yunus Emre Gördük ---EKEV AKADEMİ DERCİSİ

Nafiz Paşa ve Chester Beatty Nüshalarının Özellikleri*

Ülkemizde bulunan Nafiz Paşa-65 ve İrlanda'nın Dublin kentinde bulunan ve fotokopisini elde ettiğimiz Chester Beatty-5253, muhtasar bir işari tefsirdir ve tek cİltten müteşekkildir. Tefsirin müellifi tesbit edilebilmiş değildir. Zira tefsirin önsözünde ve metin içinde müellif adı yer almarnıştır.

İstinsah tarihi ve müstensihi bulunmayan Nafiz Paşa-65 nüshanın, Sezgin tarafından, hicri XI. yüzyılda yazıldığına dair bir kaydın zikredilmesi, bunun neye göre zikredildiği sorusunu akla getirmektedir. (Kırca, 1989) Hicri XI. asırda yazıldığına bakılırsa, kitabın sayfalarının gayet kaliteli ve parlak bir kağıttan olması ve zaman içinde bozulmaması ilginçtir. Kağıdı teksir kağıdı rengine yakın, tam beyaz olmayan bir renktedir. Siyah mürekkeple birlikte bazen sure başları, bazen de dikkat çekici yerler parlak kırmızı bir mürekkeple yazılmıştır. Özellikle tefsiri yapılan ayetle ilgili örnek verilen başka ayetlerin, hadislerin, "JJL...::ı Jll", "JS4ll J\l", "~ ~t..l J\l" ve "Jil:ı " gibi kelimelerin üstleri, dikkat çekici olsun diye kırmızıyla çizilmiştir. Hangi sureyle ilgili ayetlere başlanacaksa o surenin ismi sayfanın kenarına yine kırmızı ile yazılmıştır. Chester Beatty nüshasının fotokopisine bakıldığında, Nafiz Paşa'da olduğu gibi tefsiri yapılacak ayetlerinfarklı bir renkle (muhtemelen kırmızı) yazıldığı anlaşılmaktadır. Ancak Nafiz Paşa'daki gibi üzeri kırmızı çizgilerle çizilmiş cümlelere rastlanmaz. Sayfa kenarlarında tefsirine başlanacak surenin ismi de yazılmarnıştır. Her iki nüsha sayfalarında bulunan satır sayısının 19 olması da dikkat çekicidir.

Chester Beatty Nüshası'nın sağ tarafa gelen sayfalarımn alt kısmında, sol taraftaki sayfanın ilk kelimesi yazılmıştır. Ayın tarz Nafiz Paşa nüshasında da görülmektedir. Bazı yerlerde şedde ve uzatınalar hariç hiç hareke kullamlmarnıştır. Yazım sırasında yapılan ve sonradan tashih edilen bazı yanlışlar sayfanın kenarında belirtilmiştir. Fakat gözden kaçan ve tashih edilmemiş olan bir çok yanlış vardır. Chester Beatty nüshası'nda eksik yazılıp sonradan sayfa kenarına yapılan eklemeler, Nafiz Paşa nüshası'nda normal olarak sayfa içinde yazılmıştır.

Nafiz Paşa Nüshası'nın cilt kapağı üzerinde, etiket görevi gören ve sonradan yapıştırılmış olduğu anlaşılan bir kağıtta Osmanlıca "Tefsir-u Hazreti İmam Cafer es­Sadık" ibaresi bulunmaktadır. Cilt kapağı siyah karton, sırtı bez ile kaplıdır. Nüshanın ebatları yaklaşık 23x17 cm.' dir. Yazısınesihe çok yakın bir yazıdır. Her sayfada 19 satır vardır. Nüshanın giriş kısmı mahiyetinde boş bırakılan v.1a sayfasında "Osman Salahuddin el-Mevlevi"5 tarafından vakfedildiğini ifade eden ve daire şeklinde bir mühür olarak basılan vakfiye yazısı vardır. Y azımn mühür olarak basılması, bu zatın daha birçok kitap vakfettiğini göstermektedir. Kitabın nereye vakfedildiği belli değildir. Bu sayfada ayrıcavarak sayısı olan 154 ve tasnifnumarası olan 65 Osmanlıca rakarnlar ile sonradan kaydedilmiştir.

• Kaynak gösterilirken Nafiz Paşa-65 nüshası için NP., Chester Beatty-5253 nüshası için CB. kısaltmaları kullanılacaktır. 5 Vakfeden zatın ismini Kırca, yine aynı makalesinde "Osman Sabahattin el-Mevlevi" şeklinde kaydetmiştir. Doğrusu belirttiğimiz şekildedir.

İMAM CAFER ES-SADIK'A İSNAT EDİLEN ELY AZMASI TEFSİR NÜSHALARININ ANALİZİ 217

Kırca, yukanda ifade ettiğimiz vakfiye ile ilgili yazının altında bir mühür ve 1270 tarihi bulunduğunu ve bu nüshanın bu tarihte vakfedildiğini söyler. (Kırca, 1989) Fakat gördüğümüz kadarıyla vakfiye ile ilgili yazı zaten mühür şeklindedir ve ayrı bir mühür yoktur. Vakfiye tarihinin ise hicri 1267 olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü vakfiye yazısını ifade eden mührün sol alt kısmında, Osmanhca olarak sadece 267 rakamı vardır. Bu üç rakamın yanında sıfır rakamı gibi algılanabilecek bir nokta daha vardır, ancak bu noktanın biraz üstte bulunan "ı.:ı-" harfinin noktası olduğu anlaşılmaktadır. Aksi düşünülürse 2670 rakamı ortaya çıkar ve bu rakam herhangi bir tarihi ifade etmez.

Nafiz Paşa nüshası "Nesih " yazı tipine yakın, Chester Beatty nüshası ise "Hurde Ta 'lik" diye tabir edilen yazı tipiyle yazılmıştır. Ta 'lik yazı tipinin İran'ın geleneksel yazı tipi olduğu düşünülürse, en eski nüsha olan Chester Beatty nüshasının bu yazı türüyle yazılmış olması ayrı bir anlam ifade eder. Nitekim Şii müelliflerin bahsetmedikleri bu tefsirin mevcut en eski nüshasının, Şia'nın merkezi konumunda olan İran kaynaklı olması ihtimali, eser ve eserle ilgili araştırmalar açısından son derece önenılidir.

En eski nüsha olan Chester Beatty-5253 nüshası ile Nafiz Paşa-65 nüshası içerik bakımından aynıdır. Nüshalarda biribirierine kıyasla fazladan yapılmış ayet yorumu yoktur, aynı ayetler tamamen aynı cünılelerle izah edilmiştir. Sadece Nisa Suresi 72-74. ayetlerin tefsiri ile ilgili cünıleler, Clıester Beatty'de yanlışlıkla 63. İle 71. ayet tefsirleri arasına konulmuştur, Nafiz Paşa'da bu yanlışlık ayet sırası esas alınarak düzeltilmiştir. (NP: v.32a-b; CB: v.30a)

Tefsirin içeriği incelendiğinde tamamen İmam Cafer es-Sadık'ın tefsirlerinden oluşmadığı görülür. Eserdeki rivayetlerin ekseriyeti İmam Cafer es-Sadık'tan, daha az ölçüde de babası Muhammed el-Bakır'dan ve nadiren de Hz. Ali'den yapılmıştır. Tefsiri yazan ve kim olduğunu bilmediğimiz müellif kendi görüşlerini de nakletmiştir. Diğer görüşlere ise genelde "Jll:: yukalu" ( denilir ki) ifadesiyle yer verilmiştir. Dolayısıyla bu tefsire aslında, "İmam Cafer es-Sadık'a isnat edilen tefsir" demek yerine, "Çoğunlukla İmam Cafer es-Sadık'ın rivayetlerini içeren bir tefsir" demek daha uygun olacaktır. Fakat bütün kaynaklarda bu tefsir, İmam Cafer es-Sadık'a isnat edilmiş bir eser olarak belirtildiği için biz de çahşmamızı o şekilde isimlendirmiş olduk.

Eser her sureyi içermekle birlikte sadece tefsiri öngörülen ayetler zikredilmiş ve bölümler halinde kısaca tefsir edilmiştir. Ayetlerin iraplan yapılmamıştır ve nadiren zahiri mana üzerinde durulmuştur. Eserde Allah kelimesinin geçtiği yerlerde "Teala" senasım ifade eden "~" rumuzu göze çarpar. Hz. Peygamber'in zikredildiği yerlere ise çoğunlukla açık olarak"~ .J .ı..,ık- ~~ ~", kısaltınası olan "~", (NP: v.18a) yine birçok yerde "~l.J ö~l.ı..,ık-" cümlesinin kısa ifadesi olarak"!""", (NP: v.81a) nadiren de"~~~ .ı..,ık-" ibaresi konmuştur. (NP: v.36a) Hz. Peygamber genelde "Mustafa" (NP: v.lllb) ve ''Nebi" (NP: v.lllb-112a) denilerek anılmıştır. "Muhammed" (NP: v.lüla), "Habib" (NP: v.ll3a), "Ebu'l Kasım" (NP: v.l14b), "Ahmed" (NP: v.l01a), "Resulullah" (NP: v. ı 49a) ve "Resul" (NP: v. ı 42b) isim ve sıfatları da kullanılmıştır.

Cafer es-Sadık'ın görüşleri, nadiren adının zikredilmesiyle nakledilmiş, ekseriyetle adı yerine "ı,.y:;." harfi rumuz olarak kullanılmıştır. İmam Cafer es-Sadık'ı remzeden

2181 Arş. Gör. Dr. Yunus Emre Gördük ---.EKEV AKADEMİ DERCİSİ

"~" harfinin yanına daima "~1 ~, duasını sembolize eden "E." harfi konmuştur. Eserde "4....'./1 .;::..:" lakabıyla kastedilen kişinin Abdullah ibn Abbas olma ihtimali yüksektir. (NP: v.76a) Bazı yerlerde "~1 J\.9 . ..9'' ifadesi de kullanılmıştır (NP: v.57b) fakat bu ifadeyle kimin kastedildiği belli değildir. Tefsirde ayrıca yer yer hadisler nakledilmiş, ancak hadislerin ravileri ve kaynakları belirtilmemiştir. Nadir de olsa Hz. Ali'nin sözlerine müracaat edilmiştir. Her ayetin tefsirinde, önce İmam Cafer es­Sadık'ın sözleri, daha sonra İmam Muhammedel-Bakır'ın açıklamaları, daha sonra ise diğer rivayetler aktarılmaktadır. Bazı yerlerde ise önce Hz. Ali, sonra İmam Bakır, ardından İmam Cafer'in söyledikleri rivayet edilmiştir. (NP: v.78b-79a)

Eserde oldukça fazla kelime ve kavram velayet ile ilişkilendirilmiştir. Ayetler tefsir edilirken içerikte en önemli görülen kelimeler açıklanmıştır. Kelimeler açıklanırken ya açıklanacak kelimeye karşılık gelecek bir mana ifade edilmiş veya sıkça rastlanacağı gibi üçlü bir tasnif ile tasavvufi manalar verilmiştir. Esere küçük çaplı bir Tasavvufi­İşari kelime ve kavramlar sözlüğü nazarıyla da bakmak mümkündür.

Genelde her surenin ilk ayetinden başlanmış (NP: v.38a, 44a, 48a, 123b) bazen de başından değil herhangi bir yerinden bir ayet (NP: v.86a), cümle (NP: v.94b) veya kelime (NP: v.l22a) ile tefsire başlanmış, hangi ayet olduğu, yani ayet numarası belirtilmemiştir. Tefsir yapılırken başka surelerde geçen ayetlerden örnek verilmiştir. Mesela Tevbe Suresi'nin son ayeti Kaf Suresi'nin 35. ayetiyle açıklanmıştır. (NP: v.58a) Kimi yerde de Tekasür Suresi'nin tefsirinde olduğu gibi, surede geçen herhangi bir kelime veya ayete hiç değinilmeden içindeki anafikirle ilgili açıklamalar yapılmıştır. (NP: v.l4lb) Bazen Sure başlarında İmam Cafer'den rivayetlerle konuya giriş yapılmış, daha sonra ayet tefsirine geçilmiştir. (NP: v.lOOb) Sure başlarındaki heca harfleri de tefsirin bütününde hakim olan işari tefsir anlyışıyla anlamlandırılmaya çalışılmıştır. (NP: v. 24a) Bazen de bir kelimenin harfleri heca harfi gibi teker teker ayrılarak açıklanmıştır. Nitekim "u~" kelimesi ı...i cJ'I ı.:-ı ı:: 1 uharflerine (NP: v.92b), "ıJl.;~" kelimesi ..:ı ı.:-ıl .; ıJJ harflerine ayrılarak incelenmiştir. (NP: v. 123b)

Nafiz Paşa Ve Chester Beatty Nüshaları Arasındaki ilişki

Clıester Beatty nüshasının son sayfasında metnin bitiminden hemen sonra, sayfanın alt kısmına müstensih tarafından "4.:iJ.:ıl ..9 ~ ~ cJ.4 ..:ı..:ı Bozuk bir nüshadan tamamladım ve karşılaştırdım" şeklinde bir not düşülınüştür. (CB: v.l37a) Bu durum Clıester Beatty nüshasının istinsahında esas alınan kaynağın, çok eski ve yıpranmış bir nüsha olduğunu gösterir. Bu, aynı zamanda elimizdeki nüshaların istinsahı esnasında, birçok harf ve kelimenin okunamadığını ve bazen tahınini yazıldığını da gösteren bir delildir. İlginç olan nokta Clıester Beatty nüshası'nda yapılan yanlışların Nafız Paşa'da aynen tekrarlanmasıdır.

Biz, incelemelerimiz esnasında Nafız Paşa Nüshası'nın, en eski nüsha olduğu bilinen Clıester Beatty esas alınarak kopya edildiği kanaatine vardık. Aşağıda bu kanaate varmaınıza neden olan noktaların bazı örnekleri görülecektir:

a. Clıester Beatty nüshasında karaltı şeklinde görünen ve okunmayan (v.44a'da en alt satırda) bir kelimenin yeri, Nafız Paşa nüshasında (v.48a'da 8. satırda) enteresan bir şekilde boş bırakılmıştır.

İMAM CAFER ES-SADIK'A İSNAT EDİLEN ELYAZMASI TEFSİR NÜSHALARININ ANALİZİ 219

b. Nisa Suresi 48. ayet tefsirinde Chester Beatty nüshasında "~~.ı" şeklinde görünen (v.29b) fakat bir anlam ifade etmeyen kelime, Najiz Paşa nüshasına aynen, göründüğü gibi geçirilmiş, hatta kelimenin üzerine muhtemelen ne olduğunun

aniaşılmadığını ifade eden üç nokta işareti konmuştur. (v.3la)

c. Nisa Suresi 93. ayet tefsirinde Clıester Beatty nüshasında "~" kelimesine benzeyen bir kelime noktasız yazılmış (v.32a), Najiz Paşa nüshasında da aynı şekilde noktasız bırakılmışhr. (v.34a) Noktasız haliyle kelimenin ne olduğu anlaşılmamaktadır. Aynı Surenin 172. ayetinin tefsirinde aslı muhtemelen "e~!" olan kelime, iki nüshada da "J~l" olarak yazılmıştır. (NP: v.36b; CB: v.34b)

d. Zariyat Suresi 7. ayetin tefsirinde "4.:ı.ı~ı "ı.......ıı" kelimesi Clıester Beatty nüshasında, dikkatsizlik sonucu iki defa tekraren arka arkaya yazılmış (CB: v.l02b); Nafiz Paşa nüshasına da bu tekrar aynen aktarılmışhr. (NP: v.ll5a-b)

e. Asr Suresi tefsir edilirken, "u,ii9tı..ıı c:ıt..,ıı J c.J"Aıı 1'-l,ı.ı.ı~ı c:ıt..,ııJ .Jı.u......ıı Lol! : Müstear iman peygamberlerin, İblis 'in ve münafikların imanzdır' cümlesinde; "1'-l,ı.ı..ı~ı" kelimesinin cümleye yanlışlıkla karışhğı bellidir. Büyük olasılıkla "c..l"Aıı 1'-~"iı c:ıt..,ıl!" olan ve Chester Beatty'de yanlış yazılan bu kısım Najiz Paşa'da da aynen

tekrarlanmıştır. (CB: v.126b; NP: v.142a)

f. Hicr Suresi 72. ayetin tefsirinde "dostum" anlamını ifade eden "ı»" kelimesinin aidiyet "ıl' sı iki nüshada da ayrı olarak "ı; J:ı.liı." yazılmışhr. (CB: v.6lb; NP: v.68b)

g. Chester Beatty nüshasında, Maide Suresi 6. ayet tefsirinde geçen ""~':lı : organlar" kelimesindeki "u.ô:ı" harfi, üzerindeki nokta ile mürekkep taşması sonucu birleşıniştir. ".l:ı" harfi gibi görüne1:1: bu karakterin, Najiz Paşa'ya "~'IJ:ıı;.':{ı" şeklinde

geçirildiği görülmektedir. (CB: v.35b; NP: v.37b)

Yine aynı açıklamanın devamında Clıester Beatty nüshasında" J 4.,ı"i.jlı ~l: ~ .&ı c:ı~ Jjt.lı ~ı". cümlesinin yan tarafına not düşülerek: " ..9 4.,ı':l.jlı ":'~4 .JJ.ı....:ılı .::ııl:ı ~ ~J Jjt.lı ":'~4" şeklinde düzeltme yapılmış ve yapılanın ekleme değil tashih olduğu "~" harfleriyle belirtilıniştir. (CB: v.35b) Nafiz Paşa'da ise;" Jjt.lı ~ı ..9 4.,ı':l.jlı ~l: ~.&ı c:ı~ Jjt.lı ":'~4 ..9 4.,ı':l.jlı ":'~4 .JJ.ı....:ılı .::ııl:ı ~ ~..9" şeklinde yazılarak, Clıester Beatty' de

önce yanlış yazılan sonra tashihli olarak yeniden yazılan iki cümle ard arda kaydedilmiştir. (NP: v.37b)

h. Ta-Ha Suresi'nin 5. ayeti açıklamasında, iki nüshada da"~ <a.ı.J J.iı::. ı~ ~s;:.ı "i..9 ~ı 4!-ı"i.:" şeklinde istinsah edilen (CB: v.7la; NP: v.79b) cümleye dikkat edildiği zaman, kelime birleştirme ve noktalama hatası sonucu bu şekilde yazıldığı, aslının ise "~ı 4!-ı"i.: ~ ~.J .ı:ı:-ıJ ~ ~s:;:ı "iJ" olduğu anlaşılır.

i. Nemi Suresinin başlangıcİnda "J=..,llı Ö.)JoWI" (CB: v.78b; NP: v.88b), Fussilet Suresi'nin başında ise yine hata ile "ö~ı ~ Ö.)JoWI" yazılmıştır. (CB: v.94a; NP: v.l06a)

2201 Arş. Gör. Dr. Yunus Emre Gördük ---EKEV AKADEMİ DERCİSİ

j. Bakara Suresi 260. ayetin tefsirinde, dört kuştan bahsedileceği belirtildİkten ve

daha sonra karga, tavus ve horozdan bahsedildiği için, " r:.P 4-.L:ıJI ~ cfo r:.P ~ ~'i.J 4-=o-)" cürnlesinde, "4-.l..:ıJI" diye yazılan kelimenin aslının. güvercin manasındaki "4-.L...:ı..ll" olduğu anlaşılmaktadır. "4-.l..:ıJI" lafzını "4-.L...:ı..ll" diye değiştirirsek, "Güvercinin

yavrusundan kopması gibi kalbin dostluğumdan kopmasın" anlamını verir ve konuya

uygunluk arzeder. Halbuki yanlış Nafiz Paşa'da aynen tekrarlanmıştır. (CB: v.16b; NP: v.l 7a)

k. Tefsiri yapılacak olan ayet kümeleri belirtilirken de yanlışlıklar yapılmıştır.

En'am Suresi tefsirinde "~'Wı.i cJ.4 .:ı4-.;-1 ~_; .U_,! u;ll Li.IJ.i ı.ııi .Jl.J" şeklinde belirtilen

kısımda ".ı\.lji c)l" atfının öncesi surenin ll 1. ayetinde, sonrası ise 83. ayetinde

geçmektedir. Yani surenin lll. ayetinden 83. ayetine kadarki kısma atıf yapılmıştır ki bariz bir yanlışlık olduğu görülmektedir. İki nüshada da aynıdır. (CB: v.43b; NP: v.47a) Benzer bir durum yine aynı surenin tefsirinde 65. ayet'ten 52'ye yapılan atıftır. (CB: v.42a; NP: v.45b)'Bu tür örnekleri çoğaltınale da mümkündür.

Sonuç

İmam Cafer es-Sadık'a isnat edilen tefsirin nüshaları hakkında verilen bilgilerde tam bir netlik bulunmamaktadır. Nüshaların sayısı konusunda bile kesin bir rakam vermek oldukça zor gözükmektedir. Tefsirin içeriği ve nüshaları konularında bilgi karışıklığı mevcuttur. Bazı basit yanlış anlamalar, çeşitli araştırmacılar tarafından dikkat edilmeyerek tekrarlanmıştır. Bazı araştırmacılar tarafından, es-Sülemi tefsirinde geçen İmam Cafer rivayetlerinin tahkikini yapan Paul Nwyia'nın çalışması ile, bizim çalışma konumuz olan İmam Cafer' e isnat edilen tefsir nüshası birbirine karıştırılmıştır. Çünkü es-Sülemi tefsirinde geçen ve İmam Cafer'den naklen yapılan tefsir rivayetlerinin tahkikine "İmam Cafer es-Sadık Tefsiri" veya "İmam Cafer es-Sadık'a İsnat Edilen Tefsir" denmiştir. Tez konumuzu oluşturan tefsirin özel bir isminin olmayışı ve onun da "İmam Cafer es-Sadık'a İsnat Edilen Tefsir" diye anılması bu yanlış anlamayı kolaylaştırmıştır.

Elde ettiğimiz veriler ışığında, Chester Beatty nüshasının, elimizde olmayan ve bilmediğimiz . daha eski bir nüshadan kopyalanmaya çalışıldığıni anlarnış bulunmaktayız. Nüshanın içeriği ve müstensihin nüshanın sonuna düştüğü not göz önüne alınırsa, tefsirin asıl nüshasının oldukça eski bir tarihte kaleme alındığı, son derece yıpranmış olduğu ve aslına sadık kalınarak istinsah edilmeye çalışıldığı fark edilmektedir. Bu durum tefsirin, tarihsel ve yorumsal açıdan kıyınet atfedilen bir eser olduğuna işaret eder. İstinsah edilen bu nüshaların hepsinin kaynağı olan orijinal nüsha, ya da eseri bulmak mümkün olsa, İmam Cafer es-Sadık tefsiri ile ilgili önemli bilgilere ulaşmak mümkün olabilecektir.

Nafiz Paşa nüshasının Chester Beatty nüshasından aynen kopyalandığı

anlaşılmaktadır. Yukarıda belirtilen pek çok karine bu düşünceyi ispatlar niteliktedir. Nitekim örnekleri görülen yazım yanlışlarının tesadüfen aynı olması mümkün görünmemektedir. Ülkemizde bulunan Nafiz Paşa nüshasının, tespit edilen nüshaların

İMAM CAFER ES-SADIK'A İSNAT EDİLEN ELYAZMASI TEFSİR NÜSHALARININANALİZİ 221

en eskisi olan Clıester Beatty nüshası ile .böyle bir paralellik arzetmesi, nüshanın sılılıatİ açısından oldukça önemlidir. İki nüsha arasında, istinsah esnasında yıpranmadan dolayı okuyarnama ve sair dikkatsizliklerden kaynaklanan çok küçük farklar ise bu bağlarnda kayda değer değildir.

İrlaİıda'ya sonradan götürüldüğü aşikar olan Clıester Beatty nüshasının, Nafiz Paşa'nın anayurdu olan İstanbul'dan veya civarından götürüldüğü de ihtimal dillıilindedir. Bu nüshanın "lıurde ta '!iR' yazı stili ile yazılmış olması, geleneksel olarak "ta '!iR' yazıyı kullanan Fars!İran kültür havzasıyla da ilgisinin olabileceğini göstermektedir.

Kaynakça

Nafiz Paşa Nüslıası (t.y.). Süleymaniye Kütüphanesi No: 65, İstanbul, Türkiye.

Clıester Beatty Nüslıası (t.y.). Chester Beatty Kütüphanesi, No: 5253, Dublin, İrlanda. ·

Abdurrahman, Abdülcebbar (1981 ). Zelıain"i 't-Türasi 'l-Arabiyyi '!-İslami, (1980 Yılına Kadar Basılmış El Yazınası Arapça Eserler Bibliyografyası Rehberi) Basra.

Brockelınann, Carl (1937). GAL: Gesclııclıte Der Arabisclıen Litteratur Erster Supplementband, (I-II), Leiden, E.J:Brill.

Cerrahoğlu, İsmail (1968). Kur'an Teftirinin Doğuşu ve Buna Hız Veren Amiller, Ankara.

Dairetü'l-Maarif et-Teşeyyu', (h.1373). IV, haz. Ahıiıed Hacc Seyyid Cevadi, Kaniuran Fani, Bahaüddin Hurremşahi, Tahran.

Dıyai, Ali Ekber (h.1371) "Ma'rifi Berizayi Asar Mensub be İmam Sadık", Keyhan­ı Endişe, XL VI, Kum.

el-Hakimi, Şeyh Muhammed Rıza (1985), Levla es-Senetan Lelıeleke 'n-Nu 'man, yayınyeri yok.

el-Haşimi, MuhammedYahya (1959). el-İnıamu 's-Sadık Müllıimü 'I-Kimya, Kahire­Ralep-Bağdat el-Müessesetü' s-Suriyyetü '1-Irakiyye,

İbnü'n-Nedim, (t.y.). Ebu'l-Ferec · Muhammed b. İshak, el-Filırist, Kahire: Matbaa tu' 1-İstikarne.

Karabulut, Ali Rıza (t.y.). Mu 'cemü 'I-M alıtutali '1-Mevcudeti fi Mektebati İstanbul ve Anadoli, Kayseri: Akabe Kitabevi.

Kırca, Celal (t.y.). İlimler ve Yontm/ar Açısından Kur'an 'a Yönelişler, Tuğra Neşriyat, İstanbul.

2221 Arş. Gör. Dr. Yunus Emre Gördük---EKEV AKADEMİ DERCİSİ

-----------, (1989). "Cafer es-Sadık ve Ona İzafe Edilen Tefsiri", Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VI, (ss.95-l 12).

Mollaibrahiınoğlu, Süleyman (2002). Süleymaniye Kütüphanesinde Bulunan Yazma Tefsirler (Metot ve Kaynakları), Süleymaniye Vakfı Yayınlan, Kahraman Ofset,

İstanbul.

Muhsin el-Emin, İmam Seyyid (1983). A 'yanu'ş-Şia, Daru't-Tearüf, Beyrut.

Nuveyhıd, Adil (1983). Mu 'cemu '1-Müfessirin, Beyrut.

Nwyıa, Paul (1968). Le Tafsır Mystıque Attrıbue A Ga 'far Sadıq-Edition critique, Melanges de L'Universite Saınt-Joseph, Sayı: XLIII, Fasikül: 4, Impnmene Catholıque,

Beyrouth, 179-230.

Öz, Mustafa (1993). "Cafer es-Sadık", DİA, VII, s.1-3.

Salihiyye, Muhammed İsa (1993). Mu 'cemü 'ş-Şamil li 't-Türasi 'l-Arabiyyi 'i­Matbu', II, Kahire.

Sezgin, Fuat (1967-1984). GAS: Geschichte des Arabisclıen Sclırifttums, I-IX,

Leiden, E.J.Brill.

et-Tehrarn, Ağa Büzürg (t.y.). Ez-Zerf'a İla Tasanfji'ş-Şfa, (I-XXVI), Dfuu'l Adv§.,

Beyrut.

Yasin, Hikmet Beşir (h. 1 422). İstidrakatu Tarihi't-Türasi '1-Arabi, Tefsir ve Ulumü'l-Kur'an Bölümü, Dfuu İbn el-Cevzi, Cidde, II.