Spis treci

Wstp. Jaka jest wspczesna psychologia kliniczna? Co wynika z czenia tradycji z nowymi wyzwaniami? Czyli o

czym jest ta ksika

CZ PIERWSZA.. PODSTAWY PSYCHOLOGII KLINICZNEJ

Rozdzia l. Psychologia kliniczna jako dziedzina stosowana - korzenie - dynamika rozwoju - aktualne tendencje 1.1. Psychologia kliniczna jako dyscyplina

Blok rozszerzajcy l 1.2. Korzenie psychologii klinicznej i jej przemiany

1.3. Przedmiot i zadania psychologii klinicznej

Blok rozszerzajcy 2. Rne definicje psychologii klinicznej

Rozdzia 2. Podejcia, modele i koncepcje w psychologii klinicznej 2.1. Sytuacja braku oglnoteoretycznych i metodologicznych ram dziaania psychologw klinicznych 2.2. Podejcie idiograficzne w psychologii klinicznej 2.3. Spoeczna psychologia kliniczna 2.4. Znaczenie modeli w psychologii klinicznej

2.5. Koncepcje i teorie w psychologii klinicznej

Rozdzia 3. Sposoby rozumienia normalnoci i zdrowia oraz ich znaczenie dla psychologii klinicznej 3.1. Koncepcje normalnoci 3.1.1. Norma ilociowa 3.1.2. Norma spoeczno-kulturowa 3.1.3. Norma teoretyczna

3.2. Podejcia do kategorii zdrowie i zdrowie psychiczne Blok rozszerzajcy 3 3.2.1. Prby konstruowania pozytywnych poj zdrowia psychicznego 3.2.1.1. Tworzenie zespow kryteriw zdrowia psychicznego 3.2.1.2. Rekonstrukcja koncepcji zdrowia psychicznego w teoriach psychologicznych. Podejcie paradygmatyczne 3.2.2. Tworzenie oglnych modeli zdrowia 3.2.2.1. Zdrowie psychiczne jako dobrostan i subiektywna jako ycia Blok rozszerzajcy 4 3.2.2.2. Model biomedyczny i holistyczno-funkcjonalny zdrowia

3.3. Prba podsumowania - syntezy

Rozdzia 4. Orientacja patogenetyczna i salutogenetyczna 4.1. Podejcie etiopatogenetyczne w psychologii klinicznej 4.2. Salutogeneza i funkcjonalne waciwoci poczucia koherencji Blok rozszerzajcy 5 4.2.1 Podstawowe zaoenia modelu i pojcie zdrowia-choroby Blok rozszerzajcy 6 4.2.2. Czynniki warunkujce poziom zdrowia 4.2.2.1. Uoglnione zasoby odpornociowe 4.2.2.2. Stresory

4.2.3. Poczucie koherencji jako zmienna kluczowa dla zdrowia

4.2.3.1. Zachowania zdrowotne - styl ycia 4.3. Podsumowanie

Rozdzia 5. Psychologia kliniczna a psychopatologia 5.1. Miejsce psychopatologii wrd innych nauk i sposb jej ujmowania Blok rozszerzajcy 7 O tym jak doszo do napisania podrcznika Psychopatologia i jakie s jawne i ukryte zaoenia tej pracy D.L. Rosenhana i M.E.P. Seligmana (1994)

Blok rozszerzajcy 8 A. Diagnostyczny i Statystyczny Podrcznik Zaburze Psychicznych (DSM-IV); B. Midzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorb i Problemw Zdrowotnych (ICD-10) 5.2. Psychopatologia procesw psychicznych - symptomatologia i syndromologia Blok rozszerzajcy 9 Badania eksperymentalne nad zaburzeniami psychicznymi

5.3. Psychopatologia mechanizmw przystosowawczych, mechanizmw regulacyjnych 5.4. Kontrowersje wok poj nienormalny", patologiczny". Problem klasyfikacji zaburze psychicznych i zaburze zachowania

Blok rozszerzajcy 10. Definicja zaburzenia psychicznego wedug DSM-IV . 5.5. Psychopatologia - psychologia zaburze psychicznych a psychologia kliniczna 5.5.1. Podstawowe kategorie zaburze psychicznych Rozdzia 6. Wkad podstawowych kierunkw psychologii do psychologii klinicznej 6.1. Zdrowie, zaburzenia, diagnoza i terapia w podejciu psychodynamicznym Blok rozszerzajcy 11. Metapsychologia Z. Freuda

6.1.1. Klasyczna psychoanaliza Zygmunta Freuda (1856-1939)

6.1.1.1. Zdrowie i patologia a metapsychologia Z. Freuda

Blok rozszerzajcy 12 Koncepcje neopsychoanalityczne - psychoanaliza kulturowa

6.1.2. Psychologia ego z perspektywy psychologii klinicznej

6.1.2.1. Mechanizmy obronne ego

6.1.2.2. Erica Eriksona koncepcja psychospoecznego rozwoju ego 6.1.3. Wspczesna psychoanaliza - teoria relacji z obiektem 6.2. Kierunki behawioralne, psychologia uczenia si, psychologia poznawcza i ich znaczenie dla psychologii klinicznej

6.2.1. Klasyczny behawioryzm w psychologii klinicznej

6.2.2. Neobehawioralne koncepcje; modelowanie i spoeczne uczenie si jako podstawa wyjaniania zdrowia, patologii i terapii

6.2.2.1. Poznawcze regulatory zachowa spoecznych - koncepcja lokalizacji kontroli wyuczonej bezradnoci 6.2.3. Podstawowe zaoenia poznawczego podejcia w psychologii klinicznej Blok rozszerzajcy 13. Trening asertywny - pocztki, tendencje rozwojowe 6.3. Orientacja fenomenologiczno-humanistyczna w psychologii klinicznej

6.3.1. Logoteoria i logoterapia V.E. Frankla

6.3.2. Psychologia humanistyczna Abrahama H. Masowa 6.3.3. Terapia skoncentrowana na kliencie Carla Rogersai jego koncepcja zdrowia oraz zaburze Blok rozszerzajcy 14. Badania Rogersa nad procesem terapii i znaczeniem postawy terapeutycznej

6.3.4. Terapia Gestalt Fredericka Perlsa

Blok rozszerzajcy 15. Droga rozwoju Fredericka Perlsa i rda powstania terapii Gestalt 6.4. Orientacja interakcyjno-systemowa w psychologii klinicznej

6.4.1. Podejcie komunikacyjne do analizy zdrowia i zaburze, diagnozy i terapii 6.4.1.1. Koncepcja podwjnego zwizania Batesona, Jacksona, Haleya i Weaklanda Blok rozszerzajcy 16. Przykad podwjnego zwizania z bada Batesona i wsppracownikw 6.4.1.2. Podejcie Watzlawicka i szkoa mediolaska Selivini-Palazzoli 6.4.2. Koncepcje strukturalne - strukturalna terapia rodziny

Rozdzia 7. Podstawy klinicznej diagnozy psychologicznej 7.1. Psychologiczna diagnoza zdrowia i zaburze z perspektywy metodologii bada psychologicznych 7.1.1. Psychologiczny i spoeczny kontekst badania diagnostycznego . . 7.1.2. Etapy badania diagnostycznego

7.1.2.1. Sytuacja badania a problem diagnostyczny

7.1.2.2. Stawianie i weryfikacja hipotez - badanie diagnostyczne

7.1.2.3. Opracowanie wyniku diagnozy - orzeczenie psychologiczne a cel diagnozy

7.1.2.4. Znaczenie celu psychologiczno-klinicznych bada diagnostycznych dla formuowania orzeczenia 7.1.2.5. Komunikowanie diagnozy

7.2. Modele psychologicznej diagnozy klinicznej

7.2.1. Model nozologiczny diagnozy klinicznej

7.2.2. Model funkcjonalny diagnozy klinicznej

7.2.3. Model psychospoeczny diagnozy klinicznej i pojcie protodiagnozy

7.3. Psychologiczna diagnoza kliniczna z nastawieniem na problemy spoeczne 7.3.1. Diagnoza kliniczna grupy

7.3.2. Ekspertyza psychologiczna

7.4. Wybrane problemy zastosowania metod w diagnozie klinicznej

7.4.1. Metody kliniczne w praktyce diagnostycznej psychologa

7.4.1.1. Obserwacja - rne rodzaje 7.4.1.2. Wywiad

7.4.1.3. Rozmowa psychologiczna

7.4.1.4. Metody projekcyjne

7.4.1.5. Testy psychometryczne w diagnozie klinicznej

7.4.1.6. Rola kwestionariuszy w diagnozie klinicznej

7.4.1.7. Eksperyment kliniczny - patopsychologiczny

Rozdzia 8. Pomoc psychologiczna w rozwizywaniu problemw zdrowotnych - zagadnienia podstawowe 8.1. Istota pomocy psychologicznej i jej uwarunkowania

8.1.1. Znaczenie atrybucyjnych modeli w spostrzeganiu przyczyn problemw i moliwoci ich rozwizania w relacji pomocy

8.1.2. Uwarunkowania dziaa pomocnych 8.2. Rodzaje pomocy psychologicznej klinicysty - oglna charakterystyka 8.2.1. Psychoterapia

8.2.1.1. Zjawiska zachodzce w psychoterapii - procesy i zmiany 8.2.1.2. Psychoterapia indywidualna i grupowa oraz rodzinna

8.2.2. Interwencja kryzysowa

8.2.3. Pomoc psychologa klinicznego wobec osb niepenosprawnych - rehabilitacja 8.2.4. Podstawowe zagadnienia psychoprofilaktyki, prewencji patologii

8.2.5. Promocja zdrowia - udzia psychologa klinicznego 8.2.5.1. Udzia psychologii w promocji zdrowia 8.2.6. Poradnictwo psychologiczne, dziaalno konsultacyjna 8.2.6.1. Psycholog kliniczny jako konsultant grup samopomocy

CZ DRUGA. OBSZARY ZASTOSOWA PSYCHOLOGII KLINICZNEJ

Rozdzia 9. Zakres zastosowa psychologu klinicznej. Obszary tradycyjne i wspczesne 9.1. Jak utrzymuj si i rozwijaj tradycyjne dziedziny zastosowa i jak powstaj nowe 9.1.1. Powstawanie nowych subdyscyplin a rozwj psychologii klinicznej 9.2. Oglne tendencje w przemianach zastosowa psychologii klinicznej

Rozdzia 10. Rozwojowo-spoeczne ujcie zaburze psychicznych a psychologia kliniczna 10.1. Znaczenie podejcia rozwojowo-spoecznego w analizie zaburze psychicznych 10.2. Wybrane zaburzenia psychiczne w rnych okresach ycia i ich uwarunkowania 10.2.1. Czynniki ryzyka zaburze w okresie ciy, porodu i wczesnego dziecistwa - znaczenie patologii relacji 10.2.2. Czynniki ryzyka i zaburzenia w rozwoju dzieci i modziey - znaczenie czynnikw spoeczno-kulturowych 10.2.3. Czynniki ryzyka i zaburzenia psychiczne w okresie dorosym 10.2.4. Czynniki ryzyka i zaburzenia psychiczne w okresie senioralnym u ludzi starych

Rozdzia 11. Psychologia zdrowia i choroby 11.1. rda powstania psychologii zdrowia i jej status Blok rozszerzajcy 17. Organizowanie si psychologii zdrowia 11.1.1. Pojcie psychologii zdrowia, jej zadania teoretyczne i praktyczne 11.2. Podstawowe dziedziny bada w psychologii zdrowia 11.2.1. Zachowania zdrowotne

11.2.2. Poznawcze uwarunkowania zachowa zdrowotnych - potoczna wiedza o zdrowiu. Przekonania zdrowotne 11.2.2.1. Potoczne i naukowe koncepcje zdrowia

11.2.2.2. Modele spoecznej psychologii poznawczej a zdrowie i zachowania zdrowotne 11.3. Psychologiczne problemy choroby i czowieka chorego somatycznie 11.3.1. Psychologiczne uwarunkowania chorb somatycznych 11.3.1.1. Psychodynamiczne koncepcje zaburze psychosomatycznych 11.3.1.2. Zaburzenia psychosomatyczne w ujciu psychofizjologii i jako reakcji na stres i zmiany w ukadzie odpornociowym 11.3.2. Zoone modele funkcjonowania czynnikw ryzyka chorb psychosomatycznych 11.3.2.1. Wzr Zachowania A i jego rola w zoonej etiopatogenezie chorb psychosomatycznych ze szczeglnym uwzgldnieniem choroby niedokrwiennej serca 11.3.2.2. Wzr Zachowania C i inne czynniki ryzyka dla chorb nowotworowych 11.3.3. Wiedza o zalenociach somatopsychologicznych

11.3.3.1. Choroba jako stresor, procesy percepcji choroby, oceny i reakcji emocjonalnej

11.4. Wybrane psychologiczne aspekty opieki zdrowotnej - diagnozy, leczenia, kontaktu lekarz-pacjent

11.4.1. Sytuacja czowieka chorego 11.4.1.1. Pacjent w szpitalu

11.4.1.2. Psycholog w opiece paliatywnej

11.4.1.3. Psychologiczne aspekty kontaktu lekarz-pacjent

Rozdzia 12. Psychologia kliniczna a interwencja w kryzysie, sytuacjach traumatycznych i katastroficznych 12.1. Stres krytycznych wydarze yciowych, mechanizmy zaradcze i pomoc 12.1.1. Krytyczne wydarzenie, stres yciowy 12.1.1.1. Spoeczne i psychologiczne konsekwencje kataklizmw i katastrof 12.1.1.2. Stres traumatyczny

12.1.1.3. Zjawiska kryzysowe

12.2. Psychologiczne i spoeczne aspekty pomocy w sytuacjach krytycznych i traumatycznych 12.2.1. Wsparcie spoeczne - wybrane zagadnienia

Rozdzia 13. Psychologia uzalenie - znaczenie profilaktyki, terapii i grup samopomocy 13.1. Psychologiczne ujcie uzalenie i rodzaje uzalenie 13.1.1. Mechanizmy uzalenienia fizjologicznego 13.1.2. Wybrane mechanizmy uzalenienia psychologicznego 13.1.3. Wybrane koncepcje i badania wyjaniajce uzalenienie psychologiczne Blok rozszerzajcy 18. Uzalenienie od Internetu - prba wyjanienia mechanizmami warunkowania instrumentalnego 13.1.4. Poziomy rozwoju uzalenienia i powrotu do zdrowia 13.1.5. Problemy wspuzalenienia 13.1.6. Rodziny z problemem uzalenienia na przykadzie alkoholizmu 13.2. Przyczyny i czynniki ryzyka uzalenie 13.2.1. Biologiczne czynniki ryzyka

13.2.2. Psychologiczne czynniki sprawcze i ryzyko uzalenie 13.3. Terapia i profilaktyka uzalenie 13.3.1. Terapia uzalenie 13.3.2. Znaczenie grup samopomocy

Blok rozszerzajcy 19. Zaoenia grup Anonimowych Alkoholikw i innych grup samopomocy opartych na zasadach 12 krokw 13.3.3. Spoeczny i profilaktyczny charakter dziaania w zakresie uzalenie

Rozdzia 14. Psychologia kliniczna a wybrane formy patologii zjawisk spoecznych 14.1. Psychologia przemocy

14.1.1. Pojcie przemocy, konsekwencje, mechanizmy i rodzaje 14.1.2. Przemoc maeska i rodzinna 14.1.2.1. Problem mitw o przemocy 14.1.2.2. Przemoc w maestwie 14.1.2.3. Przemoc rodzinna

14.1.2.4. Przemoc wobec dzieci

14.1.2.5. Przemoc wobec starych rodzicw lub krewnych 14.1.2.6. Przemoc rwienicza, przemoc w szkole 14.1.2.7. Rola mediw w prymitywizacji ycia spoecznego i dostarczaniu wzorw zachowa o cechach przemocy 14.2. Wybrane problemy patologii organizacji ycia spoecznego i instytucji 14.2.1. Cechy instytucji totalnych i ich oddziaywanie na czowieka Blok rozszerzajcy 20. Zesp hospitalizmu albo bdnej adaptacji 14.2.2. Bezrobocie i bezdomno jako wybrane spoeczne czynniki ryzyka zaburze 14.2.2.1. Ryzyko przeduajcego si bezrobocia 14.2.2.2. Ryzyko bezdomnoci

Rozdzia 15. Przygotowanie do zawodu psychologa klinicznego 15.1. Ustawa o zawodzie psychologa a jako i cele ksztacenia psychologw klinicznych 15.1.1. Cele ksztacenia i profil psychologa klinicznego 15.1.1.1. Zaoenia do profilu absolwenta psychologii ze wstpnym przygotowaniem do roli psychologa klinicznego

WSTP

JAKA JEST WSPCZESNA PSYCHOLOGIA KLINICZNA? CO WYNIKA Z CZENIA TRADYCJI Z NOWYMI WYZWANIAMI? CZYLI O CZYM JEST TA KSIKA

Psychologia kliniczna jest dziedzin psychologii stosowanej. Nie jest jednak typow i wsko rozumian dziedzin nauk praktycznych. Zadania psychologii klinicznej nie ograniczaj si tylko do wykrywania sposobw praktycznego stosowania poznanych praw i opracowywania projektw skutecznego dziaania. W polskiej tradycji przyjo si ujmowa psychologi kliniczn zarwno jako dziedzin bada, jak i zastosowa, tj. realizujc zadania teoretyczne i praktyczne. Zadania teoretyczne i praktyczne wzajemnie si przenikaj. Wspczesne wymagania i szybkie przemiany wymagaj, aby nauki stosowane nawizyway do nowych tendencji teoretycznych i same prowadziy badania wasne. Inaczej grozi im skostnienie i zastj. Mona nawet postawi tez, e nauki stosowane nie mog si rozwija, gdy nie prowadz nowoczesnych studiw teoretycznych.

Psychologia kliniczna posiada take silne korzenie w praktyce, ktra rozwina si pod koniec XIX wieku. Dziedzina ta zmieniaa si bardzo intensywnie w wieku XX, zwaszcza w jego drugiej poowie. Jej nazwa si utrwalia, cho sowo kliniczna" ma dzisiaj znaczenie raczej historyczne i suy gwnie szybkiemu porozumiewaniu si. Psychologia kliniczna jest poczeniem tradycji z nowoczesnoci. Mona te stwierdzi, e na przestrzeni czasu zarwno w zastosowaniach tej dziedziny, jak i sposobach ujmowania jej przedmiotu oraz budowania teorii zachodziy bardzo istotne przemiany. Przemiany te s zwykle odzwierciedleniem drg rozwoju nauk - biologicznych, spoecznych i humanistycznych - oraz przemian cywilizacyjnych i zada spoecznych adresowanych do nauki, w tym take do psychologii.

Zakres zgromadzonej wiedzy, ktr mona odnie do psychologii klinicznej jest bardzo rozlegy. Take formalna jako tej wiedzy jest rna. Dotyczy podstawowych poj, oglnych modeli normalnoci i nienormalnoci, zdrowia i choroby, sprawnoci i niepenosprawnoci. Obejmuje gwne kierunki bada nad czowiekiem jego zdrowiem, zaburzeniami, diagnoz i terapi, ktr niekiedy nazywa si wiedz o koncepcjach zaburze i psychoterapii. Poza tzw. wiedz paradygmatyczn istnieje take bogata wiedza empiryczna oraz wiedza o metodach diagnozy i wiedza o podstawach pomocy psychologicznej. Ten rodzaj wiedzy nazwiemy za Altmanem wiedz podstawow i teoretyczn. W niniejszym podrczniku zawarto najbardziej podstawow wiedz w czci pierwszej. Altman (ibidem) w swoich rozwaaniach nad ksztaceniem studentw u progu nowego wieku - ktry ju przekroczylimy - podkrela, e ta wiedza podstawowa i teoretyczna to kamienie milowe" edukacji akademickiej. W nauczaniu psychologii klinicznej jednak nie mona si ogranicza do tego rodzaju wiedzy. Powinna ona by uzupeniona o wiedz profesjonaln. Jest to znajomo zasad i procedur postpowania, ktre s uywane w stosowaniu wiedzy psychologicznej do rozwizywania zada praktycznych: diagnozowania poziomw zdrowia i rodzajw patologii psychicznej, psychosomatycznej i spoecznej, zrozumienia ich wewntrznego psychologicznego mechanizmu, okrelenia czynnikw genetycznych zdrowia i patologii oraz stosowania rnych form pomocy dla zachowania zdrowia, a take interweniowania przy zaburzeniach czowieka, grup i instytucji. Profesjonalna wiedza proceduralna i mylenie kliniczne gwarantuj poprawno, poziom wyspecjalizowania i etyczno usug psychologa klinicznego. Altman wymienia take jeszcze trzeci rodzaj wiedzy, ktry rzadko jest obecny w edukacji w szkoach wyszych, a zwaszcza w uniwersytetach i nazywaj wiedz odpowiadajc na zapotrzebowania spoeczne - wiedz spoecznie responsywn. Wiedza ta - gromadzona te przez psychologw praktykw - prawdopodobnie najsilniej dynamizowaa przemiany w psychologii klinicznej. Czsto mwio si, e jest to wiedza gorca", podrzucona nauce przez praktyk". Ten typ wiedzy wpywa na rozwj nowych dziedzin i obszarw bada. Tworzenie jej wyrasta z pilnych potrzeb spoecznych. W psychologii klinicznej s to takie tematy, jak np. zjawiska kryzysowe, stres yciowy i trening antystresowy, traumatyczne wydarzenia yciowe, katastrofy, uzalenienia i przemoc, a take wsparcie spoeczne, promocja zdrowia, programy profilaktyczne. Dugowieczno i starzenie si spoeczestw, to nowe wyzwania dla udziau psychologii klinicznej w gerontologii.

Badania nieznanych i nowych zjawisk sprawiaj, e lepiej poznajemy wane obszary rzeczywistoci i potrafimy je lepiej rozumie, oddziaywa na nie i wykorzysta dla rozwoju psychologii klinicznej. Badania te przyczyniaj si do tego, e wiedza si wzbogaca a dziedzina ma szans na rozwj. Bywa jednak tak, e w badaniach realizowanych na zapotrzebowanie spoeczne pojawiaj si pewne mody, ktre usuwaj na drugi plan badania podstawowe, co wpywa niekorzystnie zarwno na kumulacj wiedzy, jak i poziom jej naukowego zaawansowania. Dominowa zaczynaj pojcia rozmyte i metafory lub wyjanienia powierzchowne na poziomie instrumentalnym. Wiedza ta czsto jest podobna do potocznej, tote brak jej odpowiedniej mocy wyjaniajcej. Wane wic jest, aby znale pewn rwnowag midzy wymienionymi rodzajami wiedzy. Pokazano to na poniszej rycinie.

Rycina 1. Zwizki midzy typami wiedzy psychologicznej; obszary edukacji

Podstawowa wiedza wyznacza rozwj wiedzy profesjonalnej i spoecznie responsywnej, jest ona nieodzowna dla generowania wiedzy praktycznej. Wemy przykad z ostatnich lat. Dla opracowania programu pomocy psychologicznej w sytuacji katastrofy (naturalnej lub technologicznej) potrzebne s pojcia stresu, traumy i najbardziej podstawowa wiedza o katastrofach. Potem dopiero wcza si operacyjn i spoecznie wygenerowan wiedz o zespole stresu potraumatycznego. To jednak nie wystarcza, bo jak si okazao potrzebna jest wiedza o mechanizmach ksztatowania si reakcji i zachowa czowieka na wydarzenia katastroficzne. W toku poszukiwania danych potrzebnych do tworzenia programw pomocy (np. dzieciom, ktre przeyy powd) warto take wiedzie, czym si wyrnia takie wydarzenie, jakie s prawidowoci psychologiczne funkcjonowania czowieka w stresie traumatycznym, jak reaguj doroli a jak dzieci, jak w zwizku z tym rozmawia i pomaga ludziom w stresie traumatycznym, czyli z jakich umiejtnoci nawizywania kontaktu i z jakich form spoecznego wsparcia korzysta w konkretnej chwili. Nowe ruchy spoeczne o charakterze globalnym, jak promocja zdrowia w szkole, miejscu pracy, w spoecznoci lokalnej; nowe problemy patologii, jak przemoc w szkole, miejscu zamieszkania - wymagaj staego uywania wszystkich wymienionych typw wiedzy.

Tylko tradycyjne zadania, np. diagnozy poziomu intelektualnego, czy zlokalizowania uszkodzenia mzgu, indywidualna terapia w wersji psychoanalitycznej prawdopodobnie wymagaj przede wszystkim wiedzy profesjonalnej. W tych sytuacjach psycholog kliniczny korzysta gwnie ze swoich umiejtnoci utrwalonych w toku codziennej praktyki. Wiele zada, przed jakimi staje psycholog kliniczny ma charakter zoony, czsto nowy i wymaga sigania do wiedzy podstawowej w jej najnowszej wersji oraz korzystania z aktualnych osigni w danej dziedzinie. Czasem wymaga te wasnych bada, aby poprawi poziom profesjonalnych usug.

Wiele wspczesnych obszarw zastosowa psychologii klinicznej to obszary praktyki spoecznej, ktre wymagaj dziaa interdyscyplinarnych; dotyczy to zwaszcza uzalenie, przemocy i zjawisk stresu spoecznego, kryzysw indy-widualnych i spoecznych. W tych przypadkach skuteczna wydaje si jedynie interdyscyplinarna wsppraca. Dobrze jest wwczas, gdy przedstawiciele rnych zawodw pracujcy w zespoach interdyscyplinarnych posiadaj rozeznanie w dziedzinach pokrewnych. Dlatego te psychologia kliniczna wiele czerpie z nauk pokrewnych - biologii, ekologii, nauk medycznych, socjologii, nauk o edukacji, nauk prawnych i ostatnio coraz czciej ekonomicznych.

Jednake psychologia kliniczna jest przede wszystkim dziedzin psychologii i powinna si wspiera na solidnych podstawach psychologii oglnej, osobowoci, psychologii rozwoju i psychologii spoecznej, a take metodologii bada psychologicznych. Wskazane jest te stae i uwane ledzenie rozwoju podstaw filozoficznych i oglnometodologicznych psychologii, w tym take psychologii klinicznej.

Odpowiadajc na pytanie, jaka jest wspczesna psychologia kliniczna mona stwierdzi, e charakteryzuje si ona coraz wikszym jej rnicowaniem. Obok tradycyjnych dziedzin, takich jak psychologia kliniczna czowieka dorosego, dzieci i modziey znajdujcych swe zastosowanie w psychiatrycznej subie zdrowia i samodzielnych instytucjach, ktre wiadcz pomoc psychologiczn ludziom cierpicych z powodu zaburze psychicznych, zaburze zachowania i zaburze rozwoju - wyaniaj si nowe zadania wynikajce z potrzeb spoecznych. S to zadania zwizane z interwencj w sytuacji katastrofy, traumy i kryzysu; oraz zadania zwizane z psycho-profilaktyk, promocj zdrowia i edukacj zdrowotn spoeczestwa. Przeksztacenia opieki zdrowotnej i spoecznej wymagaj stosowania nowych form wsppracy psychologw z innymi specjalistami - socjologami, asystentami spoecznymi, pedagogami, nauczycielami, lekarzami i pielgniarkami, take specjalistami w zakresie rehabilitacji i kultury fizycznej, ksztatowania i ochrony rodowiska - architektami i ekologami.

W zwizku z zagroeniami cywilizacyjnymi o zasigu globalnym, takimi jak terroryzm, kataklizmy, katastrofy, wypadkowo i rne formy przemocy, psychologia kliniczna powinna w coraz wikszym stopniu uwzgldnia proble-my ekologiczne i spoeczno-kulturowe zdrowia oraz zagroenia zdrowia jednostek, grup i instytucji. Dziedzina ta staje wic przed nowymi wyzwaniami. Dla tych wyzwa powinna doskonali swoje tradycyjne formy pracy diagnostycznej i terapeutycznej, ale take rozwija nowe dziedziny bada i zastosowa.

Nowe potrzeby spoeczne i dynamika przemian psychologii klinicznej wi si z szerszymi trendami zmian w psychologii stosowanej. Prba odpowiedzi na aktualne zapotrzebowania spoeczne w zakresie usug psychologa klinicznego wymaga opracowania podrcznika dostosowanego do zachodzcych przemian. Powinien to by podrcznik dajcy solidne podstawy (wiedza podstawowa i profesjonalna) i wskazujcy na rozmaito obszarw zastosowa, poziom zrnicowania zada psychologii klinicznej oraz przedstawiajcy najnowsze osignicia i kierunki dalszego rozwoju.

Trudno napisa wyczerpujcy i szczegowy podrcznik z zakresu psychologii klinicznej, ktry byby na miar wspczesnych czasw. Z reguy s to przedsiwzicia wielotomowe, w ktrych uczestnicz zespoy wielu autorw. Bywa te tak, e powstaj ksiki akcentujce okrelone podejcie do problematyki, ktra znajduje si w obszarze zainteresowa psychologii klinicznej. Takim wanie rozwizaniem by i jest podrcznik Spoeczna psychologia kliniczna. W wielkim zbiorowym podrczniku akademickim pod redakcj Jana Strelaua przedstawiono psychologi kliniczn w pewnym mozaikowym ujciu. Poza podstawowymi zagadnieniami opracowano w sposb pogbiony niektre podspecjalnoci.

Niniejsza ksika jest kolejn prb. Opowiada ona dokadnie zapotrzebowaniom programw wykadw z psychologii na studiach psychologicznych.

Celem tej ksiki jest wprowadzi adepta psychologii klinicznej do tej wielce zrnicowanej dziedziny". Wprowadzenie to moe by take adresowane do reprezentantw innych specjalnoci - socjologw, pedagogw, lekarzy itp. Ksika ma charakter akademicki, ale omawia podstawy psychologii klinicznej i wybrane obszary

zastosowa w trybie wprowadzajcym. Jej celem jest stworzenie podstawowego rusztowania" wiedzy uwzgld-niajcego najwaniejsze osignicia psychologii klinicznej i jej aktualne problemy, ktre mona nastpnie obudowa" szczegow wiedz. Jest pomylana tak, aby treci w niej zawarte pozostaway w zasadniczej zgodnoci z innymi podrcznikowymi propozycjami z zakresu psychologii klinicznej i psychologii zdrowia. Jednoczenie podrcznik ten moe stanowi przygotowanie do recepcji specjalistycznych tekstw z psychologii klinicznej i rnych powstajcych dziedzin szczegowych, ktre zostay zawarte w czci drugiej podrcznika.

Cze pierwsza ksiki jest powicona najbardziej podstawowym zagadnieniom, ktre powinien opanowa psycholog kliniczny. Jest to wiedza o pojciach, modelach i kierunkach. Pokazuje te, co to znaczy ujmowa zagadnienia wane dla psychologii klinicznej z rnych perspektyw i akcentowa rne aspekty. Ta cz nasycona te jest nowymi osigniciami teoretycznymi, jak modele zdrowia (model salutogenetyczny) i nowe podejcia syntetyzowania wiedzy z zakresu diagnozy i terapii.

W czci drugiej zostay zaprezentowane wybrane obszary zastosowa psychologii klinicznej zarwno tradycyjne, jak i wspczesne. Ta cz ksiki ma za zadanie przede wszystkim pobudzi zainteresowanie problemami zdrowia i patologii oraz wskaza, e istnieje wiedza, ktr naley zdoby i rozwija, aby coraz skuteczniej rozwizywa problemy zdrowotne ludzi, grup i spoecznoci.

Podrcznik ten mg powsta w pierwszym rzdzie dziki inicjatywie redaktora serii - Profesora Jerzego Brzeziskiego i Jego umiejtnoci podtrzymywania motywacji u Autorki oraz cennych uwag krytycznych. Ksika ta jest odzwierciedleniem znaczenia swobodnej wymiany myli i dobrego otwartego klimatu tworzenia pewnej tradycji uprawiania psychologii w zastosowaniu do problemw zdrowotnych. To wymiana myli, inspirujce prace wasne moich Koleanek i Kolegw z Instytutu Psychologii UAM, a w szczeglnoci z Zakadu Psychologii Zdrowia i Psychologii Klinicznej tego Instytutu, maj swj udzia w publikowanych w tej ksice wykadach. Dzikujc chciaabym wymieni ich w kolejnoci alfabetycznej: Augustyn Baka, Maria Beisert, Anna Brzeziska, Jerzy Brzeziski, Lidia Cierpia-kowska, Lidia Chylewska-Barakat, Waldemar Domachowski, Jerzy Go-ciniak, Jarosaw Groth, Dominika Grska, Stanisaw Kowalik, Teresa Kisz-ka-wirydowicz, Tomasz Pasikowski, Wojciech Poznaniak, Agnieszka Rosi-ska, Dariusz Rosiski, Alicja Smelkowska-Zdziabek, Ryszard Stachowski, Ireneusz cigaa, Joanna witaa, Micha Ziarko i Beata Zikowska.

Krystyna Drat-Ruszczak i Lidia Cierpiakowska wiele mi pomogy swoimi uwagami na etapie przygotowania rozwinitego konspektu tej ksiki. Tomaszowi Pasikowskiemu zawdziczam pomoc i szybkie uporanie si z po-rzdkowaniem literatury.

Chciaabym te wspomnie, e do napisania tej ksiki przyczyni si te fakt, i mogam wykorzysta dowiadczenie zdobyte w toku przygotowywania si do wykadw dla studentw UAM w Poznaniu i SWPS w Warszawie. Spotkania z nimi ju od wielu lat s dla mnie niezmiennie wyzwaniem i przyjemnoci. Z myl o nich pisaam t ksik.

Najcieplejsze podzikowania pragn skierowa do moich najbliszych. Mowi Tadeuszowi dzikuj za Jego uwan i cierpliw korekt maszynopisu i podtrzymywanie w momentach najwikszego zmczenia. Bez Jego nieocenionej pomocy ksika ta nie mogaby zosta ukoczona w wymaganym czasie. Synowi Pawowi dzikuj za to, e z wielkim zrozumieniem odnis si do faktu, e lato 2001 upywao w domu pod znakiem pracy, a przede wszystkim za to, e we waciwych momentach proponowa herbat lub sok do picia, albo krtki wypad do ogrodu.

Ksika ta ma dla mnie szczeglne znaczenie. Chciaabym j powici pamici Profesora Andrzeja owickiego - czowieka, ktry by w moim zawodowym i prywatnym yciu zwierciadem i punktem odniesienia; ostoj i drogowskazem na drodze mylenia o badaniach w psychologii klinicznej, uprawiania tej dziedziny i budowania wartoci.

ROZDZIA l

PSYCHOLOGIA KLINICZNA JAKO DZIEDZINA STOSOWANA KORZENIE DYNAMIKA ROZWOJU AKTUALNE TENDENCJE

1.1. PSYCHOLOGIA KLINICZNA JAKO DYSCYPLINA

Psychologi kliniczn zaliczamy do jednej z gwnych dziedzin psychologii stosowanej. Okrelenie kliniczna" ma aktualnie ju tylko historyczne znaczenie i suy bardziej do porozumiewania si midzy profesjonalistami. Ma te znaczenie dla organizacji naukowych i zawodowych oraz dla informacji naukowej i profesjonalnej. Jest wanym hasem informujcym o tym, e obszarem zainteresowania psychologii klinicznej jest czowiek i jego rodowisko ujmowane z punktu widzenia zdrowia i choroby, dobrostanu i cierpienia. cilej mwic chodzi o czowieka w relacji do innych ludzi i systemw oraz o uwarunkowania zdrowia i patologii, a take o teori i praktyk rozwizywania problemw zdrowotnych. Nie kady psycholog pracuje w klinice, czy w innych instytucjach opieki zdrowotnej. To nie miejsce pracy decyduje o znaczeniu pojcia psychologia kliniczna.

Psychologia kliniczna ma wic swoje korzenie w dziaaniach praktycznych. Jednoczenie u jej zarania pojawia si psychoanaliza. Niemal kady psycholog, zwaszcza kliniczny, chtnie uznaby Zygmunta Freuda za patrona swojej dziedziny, cho wiadomo, e Freud by z wyksztacenia lekarzem, neurologiem. Jednak wanie twrc psychoanalizy uznaje si za autora, ktry zainicjowa nurt teoretyczny w psychologii klinicznej.

Bardzo istotn rol w rozwoju psychologii klinicznej odegra take nurt empiryczny, zwany te niekiedy eksperymentalnym. Pocztki zastosowania metod eksperymentalnych w dziedzinie zaburze psychicznych wi si z dziaalnoci innego ucznia Wundta - Emila Kreapelina twrcy klasyfikacji zaburze psychicznych. Nurt eksperymentalny rozwin si szczeglnie w laboratoriach rosyjskich fizjologw i psychologw i jest znany w psychologii klinicznej jako patopsychologia eksperymentalna.

Znaczenie, jakie ma metoda badania podkrelane jest w psychologii klinicznej od samego pocztku. Z czasem w opozycji do metody klinicznej jednostkowego, idiograficznego badania powstaway metody ilociowej oceny zasobw i deficytw funkcji psychicznych czowieka. Chodzi o badania nad inteligencj dzieci i dorosych, ktre byy realizowane w poradniach medyczno-psychologicznych, ktre powstaway na wzr klinik amerykaskich w Europie na pocztku XX wieku. Poradnie medyczno-psychologicznej i pedagogicznej opieki miay te swoj wersj w postaci poradni adlerowskich", w ktrych to instytucjach nurt praktyczno-terapeutyczny poczy si z nurtem teoretycznym psychologii indywidualnej Alfreda Adiera. W tej dziaalnoci umocnia si metoda psychometryczna, ktra take jest stosowana w psychologii klinicznej.

W cigu ponad stuletniej historii na przemiany psychologii klinicznej wpyway w nurcie pragmatycznym praktyczne potrzeby, ruchy spoeczne i dziaanie organizacji oraz towarzystw naukowych. Ten nurt warunkowa zmian w obszarze zastosowa od diagnozy na rzecz psychiatrii, przez psychologiczn terapi, problemy psychosomatyki i zdrowia somatycznego, po interwencj w kryzysie i poradnictwo yciowe, pomoc psychologiczn, konsultacje grup samopomocy do promocji zdrowia.

Nurt teoretyczny ma najwikszy wpyw na przemiany w okrelaniu przedmiotu psychologii klinicznej i rozwj podstaw teoretycznych praktycznego dziaania.

Nurt empiryczny prawdopodobnie wnis najwikszy wkad do rozwoju specyficznych metod badania w psychologii klinicznej i tym samym, wraz z nurtem teoretycznym, wpyn na umocnienie dyscypliny. Psychologia kliniczna take w Polsce dysponuje ogromnym zasobem wiedzy empirycznej, ktry nie da si wprost sprowadzi do adnego z dziaw psychologii teoretycznej. Std te midzy innymi nie mona powiedzie, e psychologia kliniczna jest tylko dziedzin praktyki.

Psychologia kliniczna (jak pokazano na rycinie 1.1) jest jedn z gwnych dziedzin psychologii stosowanej, ma silne powizania z dziaami psychologii teoretycznej, w szczeglnoci psychologii osobowoci i psychologii spoecz-nej. Korzysta take z nowych osigni psychologii rozwoju czowieka i psychologii oglnej oraz ekologicznej. Na rycinie pokazano te, e pozostaje - zwaszcza w Polsce -jak wszystkie inne dziedziny po wyranym wpywem metodologii bada psychologicznych (np. silny zwizek z teori diagnozy, co znalazo swoje odzwierciedlenie w podrczniku Spoeczna psychologia kliniczna).

Rycina 1.1. Miejsce psychologii klinicznej wrd innych dziedzin psychologii

1.2. KORZENIE PSYCHOLOGII KLINICZNEJ I JEJ PRZEMIANY

Znajomo historii psychologii klinicznej - choby w najwikszym skrcie - pozwala lepiej rozumie jej wspczesno, logik przemian, rozumie bariery i trudnoci, wpywa take na ksztatowanie tosamoci zawodowej i aktywny udzia psychologw w projektowaniu przyszoci. Psychologia kliniczna w Polsce nawizywaa - jak tylko byo to moliwe - do dorobku wiatowego i europejskiego. Kontekst spoeczno-kulturowy wyznaczy jednak inn nieco drog rozwoju. Pokazano to na rycinie 1.2.

Z ryciny tej wynika, e pocztki sigaj take wieku XIX, e w pracach badaczy i praktykw obecne byy wszystkie nurty istotne dla rozwoju psychologii klinicznej. Rozwj psychologii klinicznej by zawsze w jaki sposb powizany z poziomem wsppracy z lekarzami i medycyn. Relatywnie najtrudniej rozwijay si kierunki psychoanalityczne (co szybko jednak nadrabiano). Polsk specyfik jest niewtpliwie wpyw polityki i ideologii na sposb uprawiania nauki i praktyki zawodowej take w zakresie psychologii klinicznej. Jak wynika z poniszej ryciny lata 1950-1956 byy najtrudniejsze i wymagay od psychologw wielkiej odpornoci, wytrwaoci i strategii zaradczych. Asystenci psychiatryczni, pozbawieni w poradniach zdrowia psychicznego prawa posugiwania si tytuem psychologa i prawa do testowych metod badania musieli rozwija metody kliniczne (czyli nastpi powrt do rde) i wprowadzali do praktyki techniki eksperymentu klinicznego. Te metody przyczyniy si do szybkiego rozwoju neuro-psychologii, ktra bardzo wczenie wyodrbnia si w oddzieln subdyscyplin, podobnie jak psychologia rehabilitacji.

Mona te przypuszcza, e konieczno radzenia sobie z trudnymi wyzwaniami przyczynia si do tego, e psychologowie kliniczni - nauczyciele akademiccy - by moe intensywniej dyskutowali nad teoretycznymi pod-stawami tej dziedziny.

Na rozwizywanie problemw praktyki i statusu zawodowego psychologa klinicznego rzucaa cie metafora asystenta" innego zawodu i brak ustawy o zawodzie psychologa. Psychologowie kliniczni wywalczyli sobie jednak, przez aktywn dziaalno wasn w Polskim Towarzystwie Psychologicznym i we wsppracy z Instytutem Neurologii i Psychiatrii, moliwo zdobycia podyplomowych specjalizacji zawodowych pierwszego i drugiego stopnia. Najnowsza reforma suby zdrowia pokazaa jednak, e brak ustawy o zawodzie psychologa, w obliczu konkurencji wobec kas chorych, znowu otwiera stary problem". Historia nas jednak uczy, e mona podj w sposb twrczy i te wyzwania.

Rycina 1.2. Przemiany psychologii klinicznej w Polsce

Podrczniki psychoterapii, rozwj wydawnictw psychologicznych. spoeczna psychologia kliniczna, interwencja kryzysowa, psychologia zdrowia, psychoonkologia, psychologia

przemocy, psychologia uzalenie. Usamodzielnienie si psychologa klinicznego, rozwj samodzielnej praktyki psychoterapeutycznej - problem

zawodu psychologa i licencji zawodowych, ksztacenie podyplomowe, popularyzacja psychologii klinicznej RNICOWANIE SI PSYCHOLOGII KLINICZNEJ. ROZWJ PRAKTYKI ZWRCENIE UWAGI NA ZDROWIE - LATAM:

Zmiana modelu praktyki, spoeczno lecznicza, psychologia humanistyczna (K. Jankowski) - psycholog psychoterapeuta, pomoc psychologiczna, szkolenie w psychoterapii, dziaalno Laboratorium Psychoedukacji, wyjcie poza paradygmat samoregulacji. Podyplomowe ksztacenie, specjalizacje psychologa klinicznego. Intensywne badania empiryczne w psychologii klinicznej.

Poszerzenie zakresu zastosowa (neurologia, rehabilitacja, somatopsychologia - podspecjalnoci). STABILIZACJA l ROZWJ PSYCHOLOGII KLINICZNEJ - LATA 70.-80.

Specjalno psychologia kliniczna na studiach, nowe programy, podrczniki. Sekcja Psychologii Klinicznej przy PTP, dziaalno Pracowni Psychometrycznej PAN - szkolenia klinicystw w metodach, podstawy teoretyczne psychologii klinicznej -teoria samoregulacji (Lewicki. Susulowska, Spionek, Maruszewski, PuZek, Obuchowski, Obuchowska). ODRODZENIE. STABILIZACJA l ROZWJ PSYCHOLOGII KLINICZNEJ - LATA 60.

REANIMACJA - konferencje Psychologii Stosowanej i Psychologii Klinicznej 1956,1958

KRYZYS - likwidacja zawodu" psychologa, zakaz stosowania testw, psycholog w roli asystenta psychiatrycznego (1950-1956) CZAS ORGANIZOWANIA SI - Wysza Szkoa Higieny Psychicznej (psychopatologia + testy - psychohigiena 1946-1950) PSYCHOLOGIA KLINICZNA PO II WOJNIE WIATOWEJ

POCZTKI PSYCHOLOGII KLINICZNEJ W POLSCE OKRES PRZEDWOJENNY

Sekcja Psychologii, Towarzystwo LekarskieJ. Ochorowicz 1891. Prace nad niewiadomoci - E. Abramowski. Defektologia - M. Grzegorzewska. Badania empiryczne nad zjawiskami psychopatologii, wsppraca S. Btechowskiego z psychiatr S. Borowieckim. Instytut Higieny Psychicznej - K. Dbrowski 1931.

W latach szedziesitych zaproponowano definicje psychologii klinicznej i jej przedmiotu w nawizaniu do oglnej teorii przystosowania a nastpnie regulacji.

Te ramy stay si jednak zbyt ciasne dla psychologw klinicznych, ktrzy w latach siedemdziesitych wprowadzali do nowych modeli pomocy i dziaania rodowiskowego koncepcje psychologii i psychiatrii humanistycznej.

W ostatnim dwudziestoleciu nastpuje coraz wiksze rnicowanie si psychologii klinicznej zarwno z punktu widzenia obszaru zainteresowa, jak i wielorakiego rozumienia zdrowia i patologii.

W najnowszych czasach pojawia si pewna nierwnomierno w badaniach nad zdrowiem i modelami zdrowia oraz wyzwanie dla tradycyjnych form praktyki - psycholog kliniczny bierze udzia w wielodyscyplinarnych zespoach interwencji w kryzysie i sytuacjach katastrof; pojawiy si te nowe formy patologii spoecznej oraz ruch na rzecz promocji zdrowia pojmowanego holistycznie i zdrowia psychicznego w szczeglnoci. T now sytuacj prbowano przedstawi na rycinie 1.3.

W wielkim skrcie pokazano, e od czasw swego powstania psychologia kliniczna przez dugi czas bya gwnie utosamiana z psychologi zaburze psychicznych. Istnieje tradycja oddzielania psychologii klinicznej czowieka dorosego i psychologii klinicznej dziecka, co wydaje mi si spraw dobrze uzasadnion, ale take ograniczajc w niektrych dziedzinach postp. Zazbiajce si na rycinie strzaki miay pokaza, e nie da si oddzieli w zrozumieniu niektrych form patologii dziecka, np. rozwoju tosamoci dziecka guchego od poziomu zdrowia i problemw jego rodzicw. Te problemy, s jak wiemy, szczeglnie wyrane w koncepcjach opisujcych zjawiska delegowania do patologii" w niektrych, dysfunkcjonalnych systemach rodzinnych.

Z gwnego nurtu psychologii klinicznej wyodrbnia si coraz wicej subdyscyplin. Twrcy kadej z nich uzasadniaj konieczno rozgraniczenia i ustalenia nie tylko odmiennego obszaru bada i praktyki, ale take oddziel-nego przedmiotu. Zasady wyodrbniania tych subdyscyplin wynikaj zarwno z nacisku potrzeb spoecznych (tworzenie wiedzy spoecznie responsywnej), jak i powstawania dobrze odgraniczonego, na skutek intensywnych studiw i bada empirycznych, zasobu wiedzy podstawowej (np. w mechanizmach funkcjonowania uzalenionej osobowoci) i profesjonalnej (np. jak konsultowa grup samopomocy i anonimowych alkoholikw).

Rycina 1.3. Psychologia kliniczna dawniej i dzi

Dla wszystkich tych subdyscyplin istniej jednak wsplne podstawowe zaoenia zawarte w: koncepcjach i modelach zdrowia, jego promocji, ochrony, koncepcjach patologii psychicznej i psychosomatycznej, behawioralnej i spoecznej,

teoriach etiologii zdrowia (salutogeneza) i patologii (patogeneza), teoretyczno-metodologicznych podstawach diagnozy i ekspertyzy, teoriach pomocnej interwencji, w szczeglnoci w teoriach terapii. Wiedza ta moe stanowi podstaw dla rnych sposobw uprawiania psychologii klinicznej.

1.3. PRZEDMIOT I ZADANIA PSYCHOLOGII KLINICZNEJ

W definiowaniu psychologii klinicznej stosujemy dwa pomocnicze okrelenia: a) obszar zainteresowa i zastosowa psychologii i b) przedmiot psychologii klinicznej.

Przez obszar rozumiemy sfery rzeczywistoci, ktrymi interesuje si psycholog kliniczny, a s to dziedziny rzeczywistoci zwizane ze zdrowiem i chorob, normalnoci i nienormalnoci. Obszar ten w ostatnich czasach poszerzy si o sfer uwarunkowa zdrowia. Dawniej pisano, e psycholog kliniczny zajmuje si zaburzeniami psychicznymi, ich diagnoz lub zaburzeniami zachowania, przyczynami tych zaburze i ich uwarunkowaniami". Teraz jest jasne, e psycholog interesuje si nie tylko zaburzeniami psychicznymi, ale take zaburzeniami funkcjonowania somatycznego oraz czowiekiem w sytuacji choroby i leczenia.

W podejciu, jakie reprezentuje Wallen psycholog kliniczny nie zajmuje si tylko zaburzeniami, ale interesuje go czowiek i jego wewntrzna dynamika, dlatego te obszarem zainteresowania psychologa klinicznego jest jednostkowe badanie i rozumienie problemw oraz trudnoci czowieka.

Przedmiotem psychologii klinicznej jest sposb ujmowania obszaru, ktrym ona si interesuje. Dlatego te proponuj przedmiotem psychologii klinicznej nazwa zesp twierdze:

opisujcych zdrowe i zaburzone funkcje psychiczne i somatyczne oraz zachowania,

wyjaniajcych przyczyny zdrowia i zaburze oraz ich biopsychospoeczny mechanizm,

stanowicych teoretyczno-metodologiczne podstawy psychologicznej diagnozy, okrelajcych zasady postpowania majcego na celu promocj i ochron zdrowia, prewencj zaburze i pomoc

psychoterapeutyczn. Psychologia kliniczna jest w tym ujciu dziedzin bada i specjalistycznej wiedzy oraz dziedzin praktyki. Zadania psychologw klinicznych s dwojakiej natury - badawcze i praktyczne. Zadania badawcze polegaj na tworzeniu i rozwijaniu wiedzy teoretycznej i empirycznej dla obszaru zdrowie-choroba (dysfunkcje, zaburzenia).

Zadania praktyczne polegaj na zastosowaniu podstawowej i profesjonalnej wiedzy oraz umiejtnoci do roz-wizywania problemw zdrowotnych osb, grup i spoecznoci. Najoglniej zadania te polegaj na:

diagnozie zdrowia i zaburze, pomocy i interwencji psychologicznej ukierunkowanej na promocj zdrowia, prewencj zaburze, interwencj w

stanach kryzysu i przejciowych trudnoci i psychologiczn terapi zaburze.

Podsumowujc nasze wstpne rozwaania nad psychologi kliniczn mona powiedzie, e sposb ujmowania i definiowania psychologii klinicznej by i jest rny, a zaley to od kontekstu spoeczno-kulturowego, rozwoju teorii psychologicznych i naukowych, take psychologicznej wiedzy o zdrowiu i zaburzeniach. Przykady definicji psychologii klinicznej przedstawiam w powyszym bloku rozszerzajcym. Uwaam, e aktualnie psychologi kliniczn mona okreli do szeroko jako:

Dziedzin psychologicznych bada i zastosowa, ktra zajmuje si opisem, wyjanianiem zdrowych i zaburzonych form zachowania, przeywania i funkcjonowania somatycznego, okreleniem ich przyczyn oraz wypenianiem zada praktycznych polegajcych na diagnozie zdrowia i/lub zaburze w celu zastosowania profesjonalnych, psychologicznych form pomocy i interwencji.

Mona jeszcze wstpnie doda, e zachowanie, przeywanie i funkcjonowanie somatyczne jest zdrowe i nie zaburzone wwczas, gdy czowiek zaspokaja swoje potrzeby, realizuje cele indywidualnego i spoecznego rozwoju we wzajemnej dynamicznej relacji z otoczeniem, w ktrym yje i dziaa. Gdy powysze warunki nie s spenione proces zdrowia - czyli wykorzystania i rozwoju potencjaw i zasobw - zostaje zakcony, co przejawia si rnymi formami patologii biopsychospoecznej.

W obszarze zainteresowa psychologa klinicznego znajduj si wic zjawiska, ktre mona, upraszczajc nieco sprawy, ujmowa w dwch wymiarach: zdrowie (dobrostan)-choroba (cierpienie) oraz jednostka-rodowisko (spoeczestwo). Przedstawiono to na rycinie l .4.

Rycina 1.4. Obszary bada i zadania psychologii klinicznej uwzgldniajce aspekt zdrowia vs. choroby i aspekt jednostkowy vs. spoeczny

ASPEKT JEDNOSTKOWY

PSYCHOLOGIA KLINICZNA JAKO DZIEDZINA STOSOWAN,

W poszczeglnych polach aktywnoci badawczej i praktycznej psychologa klinicznego mona pomieci zarwno pojedyncze zadania, jak i nowe subdyscypliny.

Indywidualna psychoterapia zaburze z pogranicza nerwicy i psychozy (borderline) jest zadaniem niezwykle trudnym, nawizujcym do tradycyjnych zada psychologii klinicznej, wymaga specjalistycznej wiedzy i bardzo zaawansowanych, profesjonalnych kompetencji psychologa klinicznego - psychoterapeuty.

Przemoc szkolna i jej konsekwencje, to obszar nowy dla psychologa klinicznego, obszar, ktrym zreszt interesuj si take inni profesjonalici:

psychologowie wychowania-edukacji, pedagodzy, socjologowie, prawnicy. Ten typ zada wymaga intensywnych studiw nad samym zjawiskiem i jego przyczynami i interwencji zoonej, nastawionej nie tylko na poszkodowane osoby (praca z indywidualn traum), ale nastawionej te na kontekst spoeczny.

Zadania adresowane do ludzi znajdujcych si w obszarze ryzyka mog take przybra form dziaania jednostkowego (psycholog jako doradca lub trener dla osoby zagroonej chorob niedokrwienn serca) i spoeczno-ro-dowiskowego (psycholog inicjujcy i konsultujcy programy profilaktyki uzalenie w szkole).

Wspczesne zadania promocji zdrowia mog dotyczy osb w rnym wieku i maj charakter jednostkowy wwczas, gdy psycholog pomaga w rozwijaniu indywidualnych kompetencji radzenia sobie ze zmianami yciowymi w rnych okresach rozwoju lub dziaa na rzecz organizowania nowoczesnych form opieki zdrowotnej, uwzgldniajcych jako usug zdrowotnych, nastawionych na rozwj zasobw zdrowia, co moe polega na udziale psychologa w zespole planujcym nowy typ poradnictwa zdrowotnego.

Powysze przykady rnych zada pokazuj, e psychologowi klinicznemu w jego dziaalnoci praktycznej nie wystarczy wiedza podstawowa, jak zdobywa na studiach. Problemy takie, jak przemoc, terror grup przestpczych, kataklizmy, nowe formy zagroe cywilizacyjnych (uzalenienia od mediw, Internetu itp.) wymagaj prowadzenia bada nad tymi zjawiskami. Psycholog praktyk powinien wic dla dobra swojej dziedziny bra udzia w tych badaniach tworzcych now, spoecznie responsywn wiedz.

Mona powiedzie, e prawie kade zadanie praktyczne wymaga te umiejtnoci, dowiadczenia praktycznego i przygotowania osobistego, przez co rozumie si poznanie w toku wasnych dowiadcze treningowych swoich ogranicze i mocnych stron. Zasoby i deficyty w odniesieniu do rozwoju zawodowego powinny by przedmiotem doskonalenia zawodowego po studiach w trybie ksztacenia podyplomowego.

Warunkiem koniecznym dla bada i praktyki psychologa klinicznego s uwewntrznione zasady etyczne zawodu psychologa, o czym pisz w rozdziale 15.

ROZDZIA 2

PODEJCIA, MODELE I KONCEPCJE W PSYCHOLOGII KLINICZNEJ

2.1. SYTUACJA BRAKU OGLNOTEORETYCZNYCH I METODOLOGICZNYCH RAM DZIAANIA PSYCHOLOGW KLINICZNYCH

Jest to sytuacja, ktra towarzyszy psychologii klinicznej od jej pocztkw. Wie si ona te z dominacj nurtu praktystycznego. Przez dugi czas dominowao w psychologii klinicznej podejcie wskie, typowe dla nauk

ZDROWIE

DOBROSTAN

CHOROB

A

CIERPIENIE

ASPEKT SPOECZNY

praktycznych. Oznacza ono zastosowanie do pewnego wycinka rzeczywistoci oglnych prawidowoci z danej dziedziny, np. psychologii oglnej lub psychopatologii i metod odpowiednich dla badanego zjawiska.

Taki sposb uprawiania" psychologii klinicznej upowszechni si w okresie dziaania Wyszej Szkoy Higieny Psychicznej; wtedy psychohigienici przygotowywali si do zawodu zdobywajc wiedz z psychopatologii i konstrukcji oraz uywania metod psychologicznych, zwaszcza testw psychologicznych. Na skutek tego upowszechnio si mylenie technologiczne w psychologii klinicznej (por. Kowalik, Sk, 2000, s. 31), ktre take wspczenie moe si pojawia wwczas, gdy nie psycholog kliniczny podejmuje decyzj o naturze problemw i zaburze, ale podaje wyniki bada jakim testem lub zadowala si zastosowaniem narzdzia do okrelania zaburze zgodnych np. z klasyfikacj psychiatryczn w DSM-IY, bez pogbionej caociowej ich interpretacji. W pocztkach rozwoju tego zawodu, psycholog kliniczny by kim w rodzaju asystenta psychiatrycznego i peni funkcje pomocnicze wzgldem diagnozy psychiatrycznej - dostarcza jedynie dodatkowych danych z bada, prowadzonych specjalistycznymi metodami psychologicznymi. Std te Obuchowski susznie wyrni dwie formy pracy psychologa jako laboranta (ten, ktry wykonuje badania zleconymi metodami) lub technika (ten, ktry otrzymujc zadanie diagnostyczne sam dobiera metody diagnozy). Samodzielna praca psychologa klinicznego wymaga znacznie wikszej wiadomoci zawodowej, a ta bierze si midzy innymi z bogatej, refleksyjnej wiedzy podstawowej, profesjonalnej i umiejtnoci mylenia klinicznego".

Psychologia kliniczna -jako dziedzina bada i praktyki otwarta na nowe zjawiska i problemy wspczesnego czowieka oraz jego rodowiska i zmieniajcego si wiata, wymaga od swoich reprezentantw stosowania najnow-szych osigni z rnych dziedzin psychologii i wraliwoci zarwno na tradycyjne, jak i nowe podejcia oraz orientacje. Praktycy, ktrzy podejmuj nowe zadania bez odwoania si do nowoczesnej wiedzy staj si niekiedy bezradni. S to midzy innymi takie wspczesne problemy, jak nowe formy uzalenie (internetowe), przemoc rodzinna wobec maych dzieci, problemy wszechobecnoci stresu, zamiana dewiacji w normalno" itp. Dowiad-czenie praktyczne (nawet najlepsze umiejtnoci wraliwego trenera) i wiedza potoczna oraz mylenie potoczne, do ktrego niekiedy psychologowie si uciekaj, kiedy nie potrafi stosowa szerokich kategorii i kreatywnie myle - nie sprzyja profesjonalnoci w ich dziaaniu. Gdy brak oglnych wyjaniajcych kategorii, pojcia potoczne stwarzaj tylko pozory wyjanie lub mog by przyczyn bdnych i nietrafnych oddziaywa. Moe to psychologw psychoterapeutw doprowadzi np. do przyjcia postaw wiadomego i niewiadomego ignoranta, mdrka, guru, artysty, wyznawcy jedynie susznej teorii" i by powodem uprzedze, personalnych rywalizacji i zahamowania rozwoju danej dziedziny.

Innym przykadem dominacji ideologii nad wiedz w psychologii klinicznej i psychiatrii, by pogld, i jedynie suszne s koncepcje humanistyczne i te, ktre gosiy, e poznanie drugiego czowieka nie jest moliwe, a w zwizku z tym diagnoza psychologiczna nie jest potrzebna, e charyzmatyczny nieprofesjonalista moe uzyskiwa takie same, jeeli nie lepsze wyniki w pomaganiu ludziom.

2.2. PODEJCIE IDIOGRAFICZNE W PSYCHOLOGII KLINICZNEJ

Podejcie to jest reprezentowane gwnie w amerykaskiej psychologii klinicznej - akcentuje si w nim jednostkowe badanie, studiowanie psychiki czowieka. Reykowski charakteryzujc to podejcie pisa, e tak pojta psychologia kliniczna jest dziedzin bardziej ogln ni poszczeglne dziay psychologii praktycznej (...) uwzgldnia wszystkie aspekty, wszystkie relacje, w jakie czowiek jako jednostka wchodzi z otoczeniem". Tak pojta psychologia kliniczna nie ograniczaa si do wymiaru norma-patologia, ale interesowaa j raczej relacja czowiek i jego funkcje w kontekcie ycia, a przedmiotem jej zainteresowa byy (s) przejawy ludzkiej osobowoci. Psycholog kliniczny stara si zrozumie i przewidzie cao klinicznych" przejaww, jak gesty, sposb ubierania si, bycia, wyraania uczu, marzenia i problemy, ktre gnbi czowieka, po to, aby temu czowiekowi udzieli pomocy.

Mona by powiedzie, e jest to swoicie rozumiana psychologia kliniczna czowieka, ktra wykorzystuje w pierwszym rzdzie wiedz z psychologii osobowoci i z zakresu metod poznawania czowieka. Badanie i rozumienie motywacji i wewntrznej dynamiki postpowania czowieka jest realizowane po to, aby udzieli czowiekowi porady, zastosowa podtrzymujc terapi lub terapi indywidualn nastawion na zmian.

W tym podejciu kontekst ycia czowieka i jego powizania z innymi ludmi jest oczywicie take wany, ale schodzi wyranie na dalszy plan. Na pierwszy plan wybijaj si w zwizku z tym metody kliniczne. Specyficzne dla tego podejcia jest take preferowanie okrelenia klient a nie pacjent. Wynika to z faktu, e psycholog chce zaakcentowa, i osoba, ktra zgasza si do profesjonalisty nie jest z gry spostrzegana jako chora i sama te nie spostrzega siebie jako nienormaln. Potrzebuje jedynie fachowej konsultacji w rozwizywaniu swoich niekiedy trudnych problemw. To podejcie zdaje si take sugerowa, i profesjonalista jest zobowizany do spostrzegania klienta jako zdolnego do samodzielnoci, jako osoby autonomicznej z wasnym systemem wartoci i ideaw. Okrelono tym samym poziom (niezbyt duy) ingerencji ze strony psychologa klinicznego.

W takim idiograficznym i caociowym podejciu do dziaalnoci psychologa klinicznego wymaga si od niego przede wszystkim osobowociowego przygotowania. Na to przygotowanie skada si nastawienie na badanie i rozumienie wewntrznej dynamiki postpowania czowieka, bez chci kierowania nim i postawa minimalnej ingerencji z zewntrz. To podejcie stwarza te w maksymalnym stopniu okazj do przyjcia postawy - wymaganej przez kodeks etyczny psychologa - poszanowania dla integralnoci i troski o dobro osoby, ktrej udziela si pomocy.

W tym podejciu szczeglnie istotne jest mylenie kliniczne", tj. umiejtno zmobilizowania caego kapitau wiedzy w zastosowaniu jej do analizy przey i postpowania konkretnego czowieka, w toku nawizywania kontaktu z

nim, stawiania pyta, zastosowania metod badawczych w lad za postawionymi hipotezami majcymi na celu wyja-nienie psychologicznego mechanizmu funkcjonowania tego czowieka.

2.3. SPOECZNA PSYCHOLOGIA KLINICZNA

W pewnej opozycji do podejcia idiograficznego pozostaje akcentowanie spoecznego aspektu psychologii klinicznej. W tym podejciu reprezentowanym wyranie w Spoecznej psychologii klinicznej, stwierdzono, e wykorzystano w moliwie najwikszym stopniu osignicia psychologii spoecznej. W psychologicznych koncepcjach czowieka odkrywano pomijane w innych ujciach rne aspekty spoeczne.

Przymiotnik spoeczna" albo okrelenie aspekt spoeczny" moe oznacza w psychologii klinicznej, e zjawiska zdrowia i patologii, diagnoz i formy pomocy:

mona opisa za pomoc poj typowych i pierwotnych dla psychologii spoecznej, takich jak zdrowie grupy i rodziny, zdrowe i zaburzone sposoby komunikowania si ludzi, dynamika grupy terapeutycznej, dewiacja i naznaczanie spoeczne;

zachowania czowieka mona wyjania analizujc jego funkcjonowanie w kontekcie spoecznym, w interakcji, w systemach wzajemnego powizania rnych struktur spoecznych; to samo moe dotyczy wzajemnego powizania zachowa ludzi z rnych grup spoecznych;

kontekst spoeczno-kulturowy moe suy do wyjaniania uwarunkowa zdrowia i patologii; mona nawet mwi o spoecznych przyczynach zaburze (np. dziaanie totalitarnej instytucji w interakcji z jednostk o rnym poziomie odpornoci - prby samobjcze w wojsku, uwarunkowanie zdrowia i patologii jednostki przez dysfunkcjonalne struktury rodziny - lk paniczny dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym);

zachowania jednostkowe mog mie swoje konsekwencje dla zdrowia i patologii struktur spoecznych (np. patologia wadzy, patologia zarzdzania, zdrowe i patologiczne wypenianie rl spoecznych w systemie edukacji, np. wpyw wypalenia zawodowego nauczyciela na jego komunikowanie si z modzie).

Mona take do psychologii klinicznej odnie wszystkie wane ustalenia i propozycje, jakie przedstawia Brzeziska w Spoecznej psychologii rozwoju. Uzyskamy wwczas - waciwy dla niektrych zjawisk zdrowia i patologii - poziom zoonoci analiz i bdziemy mogli zastanawia si np. nad tym, jak rodzice przeywajcy kryzys wieku redniego udzielaj, bd nie potrafi udzieli swoim dorastajcym dzieciom trafnego wsparcia spoecznego oraz jakie mog by tego konsekwencje zdrowotne dla funkcjonowania rodziny, dorosych jej czonkw i dorastajcych dzieci. Przy takim podejciu powstaaby jedna z najbardziej twrczych orientacji: spoeczno-rozwojowa perspektywa zdrowia i patologii i nie byaby to tylko kolejna hybryda.

2.4. ZNACZENIE MODELI W PSYCHOLOGII KLINICZNEJ

Termin i pojcie model" coraz czciej pojawia si w psychologii. Pojcie to jest najczciej uywane w znaczeniu, jakim w metodologii nauk przypisuje si modelom nominalnym lub niektrym modelom realnym dla danej teorii. W znaczeniu tym podkrela si, e chodzi o ukad zaoe, jakie przyjmuje si w nauce przy rozpatrywaniu problemw. Zaoenia te upraszczaj i uatwiaj rozwizanie tych problemw. Bardzo trafnymi przykadami tak rozumianych modeli s omawiane w rozdziaach 3 i 4 modele zdrowia: biomedyczny, holistyczny i spoeczno-ekologiczny.

Model salutogenezy mona uzna za model realny w naukach o zdrowiu. Ten wanie model wyraajcy zaoenia teorii salutogenezy zosta wielokrotnie zweryfikowany, czy to we

fragmentach czy te w caoci. W rozdziale 3 pisz take o wszych modelach w odniesieniu do rnych kategorii normy i normalnoci. Tak rozumiane modele mog wyznacza sposb podejcia do tworzenia kryteriw oceny faktw tej rzeczywistoci, ktrymi zainteresowany jest psycholog kliniczny, np. model normalnoci spoecznej i rne formy dewiacji.

W konstruowaniu modeli, ktre maj czsto due znaczenie heury styczne nierzadko stosuje si take metafory. Tak metafor jest, np. mandala" - jako symbol powizania pomidzy systemami we wszechwiecie. T metafor posuyli si animatorzy ruchu promocji zdrowia i wykorzystali j w konstruowaniu modelu socjoekologicznego zdrowia; mona te przypuszcza, e metafor mandali zastosowano, by wyrazi te elementy filozofii zdrowia, ktre powstay w kulturach Wschodu.

Bardzo wane znaczenie dla praktyki psychologa klinicznego miao wprowadzenie poj model kliniczno-opiekuczy pracy i model rodowiskowo-profilaktyczny. W tej chwili kady psycholog wie, e wedle zaoe modelu kliniczno-opiekuczego profesjonalista opiekuje si lub pomaga czowiekowi, bo jest on saby, niepenosprawny, nieodpowiedzialny i bezradny.

W modelu rodowiskowo-profilaktycznym natomiast psycholog nie koncentruje si tylko na opiekowaniu si pojedynczym czowiekiem, ale dziaa w rodowisku i wsppracuje z ludmi, ktrzy s, jego zdaniem, zdolni do zachowania zdrowia lub jego odzyskania, zdolni do rozwoju i ktrzy mog w odpowiednio uksztatowanym rodowisku i warunkach wzi odpowiedzialno za swoje funkcjonowanie i dzieli t odpowiedzialno z innymi ludmi. Przy tym podejciu wykorzystuje si takie okrelenia, jak pozosta przy zdrowych zmysach", kady jest kowalem swojego losu", zasoby mona zdoby" itp.

Przykadem jeszcze inaczej funkcjonujcych modeli moe by propozycja, przedstawiona przez Kowalika i Brzeziskiego w odniesieniu do diagnozy psychologicznej - wyodrbnili oni model nozologiczny, funkcjonalny i

psychospoeczny. Od czasu posugiwania si np. pojciem modelu psychospoecznego zostao do psychologii klinicznej wprowadzone pojcie protodiagnozy i pojcie diagnozy negocjowanej, o czym pisz szerzej w rozdziale 7.

Przykadw stosowania w psychologii klinicznej rnych modeli w wyej przyjtych znaczeniach jest wiele. Uywane s take w tym podrczniku, gdy peni one wane funkcje w psychologii klinicznej. Przy ich pomocy mona wprowadzi nowe pojcia, podejcia i koncepcje, zarwno natury teoretycznej, jak i praktycznej. Dziki nim w psychologii klinicznej dokonuje si postp w teorii i sposobach badania oraz uprawiania praktyki. Dlatego te zachcam Czytelnika, aby uwiadomi sobie ich znaczenie. Przyczyni si to take do podniesienia wiadomoci i tosamoci zawodowej, a to wydaje si szczeglnie wane wobec faktu uchwalenia ustawy o zawodzie psychologa. Moliwo odwoania si psychologa klinicznego zarwno jako badacza, jak i praktyka, do modeli otwiera nowe podejcia, przyczynia si do bardziej specjalistycznego rozumienia zjawisk oraz oddziaywania na nie zgodnie z wymaganiami tej dziedziny.

2.5. KONCEPCJE I TEORIE W PSYCHOLOGII KLINICZNEJ

Modeli uywamy jednak take w sytuacji, gdy brak nam dobrej teorii naukowej. Dlatego te bardzo istotne znaczenie ma rozwj naukowych koncepcji lub reinterpretacja ju istniejcych teorii - przez zastosowanie funkcji krytycznej teorii do obszaru zdrowia i patologii. Moe tu chodzi zarwno o teorie obejmujce podstawowe problemy, jak i koncepcje o wszym i bardziej ograniczonym znaczeniu.

Znalazo to take odzwierciedlenie w definiowaniu psychologii klinicznej. W okresie, gdy za spraw nauk przyrodniczych upowszechniono w psychologii pojcie oraz koncepcj homeostazy i przystosowania, okrelano psychologi kliniczn jako dziedzin psychologii, ktra zajmuje si zaburzeniami przystosowania czowieka. Z czasem jednak uznano pojcie przystosowania za wieloznaczne i zbyt konserwatywne, aby mogo wyjania ca zoono problemw zwizanych ze zdrowiem i patologi. Zastpiono je wic pojciem regulacji i samoregulacji jako podstawowym mechanizmem wyjaniajcym zaburzone i nie zaburzone formy zachowania rozumianego jako czynno ukierunkowan na osignicie celu, majc swoj wewntrzn struktur i dynamik. Stosujc ogln teori celowego zachowania i teori czynnoci mona byo okreli zaburzenia zachowania jako te, ktre wystpuj wwczas, gdy czowiek nie zaspokaja swoich potrzeb i nie spenia wymaga otoczenia, czyli wykazuje zaburzenia regulacji pomidzy sob a rodowiskiem, czyli w ukadzie podmiot-otoczenie. Uznano te, e przyczyny tych zaburze mog tkwi w podmiocie i polega na zaburzeniach osobowoci lub pochodzi z zewntrz czyli trudnych, stresowych sytuacji.

W ramach oglnej teorii zachowania rozwijano problematyk szkodliwych stresowych oddziaywa rodowiska. Te koncepcje, jak wiemy, byy i s nadal przedmiotem wielu intensywnych bada, bardzo istotnych dla psychologii klinicznej. Rozwijay si psychologiczne i poznawcze koncepcje stresu yciowego i ostatnio take stresu spoecznego.

Zainteresowania wewntrznymi czynnikami zdrowia i patologii przyczyniy si do oywienia w psychologii klinicznej refleksji nad wkadem teorii osobowoci do interpretacji zaburze i rnych form terapii. Tak wic w psychologii klinicznej, zwaszcza w psychoterapii, podkrela si moliwo ujmowania zdrowia i patologii na podstawie naukowych, psychologicznych koncepcji czowieka i koncepcji osobowoci. Ten obszar wiedzy nazywa si w psychologii klinicznej wiedz paradygmatyczn. Do niej mona odwoa si w toku analizy zdrowia, zaburze, w podejciu diagnostycznym i stawianiu celw terapeutycznych.

ROZDZIA 3

SPOSOBY ROZUMIENIA NORMALNOCI I ZDROWIA ORAZ ICH ZNACZENIE DLA PSYCHOLOGII KLINICZNEJ

3.1. KONCEPCJE NORMALNOCI

Pojcia norma, normalno, zdrowie i dobrostan maj kluczowe znaczenie dla psychologii klinicznej. wiadomo tego, jaka jest ich formalna struktura, wzajemne relacje i odniesienia treciowe potrzebna jest nie tylko dla zrozumienia czym jest psychologia kliniczna - potrzebna jest przy ustalaniu kryteriw patologii i stawianiu odpowiedzialnych celw dziaa praktycznych, midzy innymi celw terapii. Dlatego te niemal kade wprowadzenie do psychologii klinicznej podejmuje t wan tematyk.

Precyzowaniem pojcia normy (normalnoci) zajmowali si badacze rnych specjalnoci. W analizach tych pokazano, e naley odrni od siebie terminy norma" i normalno". O normie mwimy wwczas, gdy mamy na myli idealny lub realny wzr waciwoci. Normalno jest natomiast waciwoci albo zbiorem waciwoci przypisanych ludziom, grupom i zgodnych ze wzorem normalnoci, czyli norm.

Gdy w literaturze psychologicznej omawia si problemy normy najczciej wymienia si trzy typy norm: ilociow, spoeczno-kulturow i teoretyczn.

3.1.1. Norma ilociowa

Norma ilociowa jest wynikiem pomiaru i odzwierciedla rozkad cechy w populacji. Przedmiotowe odniesienia tej normy jako przecitnej mog dotyczy rnych cech:

biologicznych (wzrost, masa ciaa, take normalny indeks wagi, ttno, cinienie krwi, poziom pierwiastkw, zapis EEG itp.);

psychologicznych (np. pojemno pamici, zakres uwagi, neurotyzm, lkliwo, poziom inteligencji, poziom kontroli emocjonalnej itp.). Za pomoc procedur statystycznych okrela si rozkad cech (biologicznych i psychologicznych) w populacji i wyznacza przecitn warto liczbow lub zakresy wynikw przecitnych, czyli normalnych. Znajc normy ilociowe rnych cech moemy porwna z nimi wyniki konkretnego czowieka i okreli, czy przysuguje mu atrybut normalnoci (np. uczenia si, czasu reakcji, lkliwoci, czy czowiek reprezentuje normalny poziom inteligencji). W okrelaniu normalnoci psychologicznej czasem podaje si, e wynik ilociowy uzyskany przez badanego jest normalny w tym sensie, e nie jest on niszy od przecitnej w populacji. Ten sposb okrelania normalnoci psychicznej powsta w wyniku dyskusji, ktra toczya si wok normalnoci intelektualnej. Podawano w wtpliwo, czy wynik testu inteligencji znacznie przekraczajcy wynik redni mona uzna za brak normalnoci psychicznej. Ilociowo pojta norma rzadko wic jest jedynym kryterium zdrowia czowieka.

3.1.2. Norma spoeczno-kulturow

Ta norma przyjmowana w psychologii klinicznej jest bardziej wieloznaczna. Skadaj si na ni dwa pojcia. W pierwszym za normalne uznaje si to, co jest powszechne, typowe dla danej kultury, s to zachowania zgodne ze zwyczajami, ustalon konwencj. Z tym realistyczno-konwencjonalistycznym rozumieniem normy wie si pojcie czowieka normalnego, w sensie typowego dla danej grupy czy kultury. Spenianie wymaga kultury i oczekiwa spoecznych zwizanych take z przepisami rl spoecznych uatwia i warunkuje harmonijne wspycie, uczestnictwo w kulturze i rozwj spoeczny. Odchylenie od wzorw spoeczno-kulturowych nazywa si dewiacj. Do pojcia dewiacji powrcimy w rozdziale o kryteriach nienormalnoci i psychopatologii. Znaczny stopie odchylenia od oczekiwa spoecznych grozi sankcjami spoecznymi.

Normalno spoeczno-kulturow ma take drugie znaczenie - zgodnoci z normami skodyfikowanymi, normami moralnymi i prawnymi. Istnienie skodyfikowanych i zinstytucjonalizowanych norm umoliwia w ogle wprowadzenie nakazw rl spoecznych, zasad funkcjonowania organizacji, prawa i struktur spoecznych. Osoba, ktra nie spenia powszechnych norm etycznych i prawnych uspoecznionej kultury jest nienormalna w tym sensie, e narusza ad spoeczny i zagraa funkcjonowaniu spoecznoci i rozwojowi jednostek.

Ze spoeczno-kulturowym pojciem normy wie si najpowaniejsza kontrowersja w psychologii klinicznej i psychopatologii. Chodzi o to, e wzory spoeczne i wymagania normatywne mog same pochodzi od patologicznych grup spoecznoci, a niekiedy caych systemw. Najczciej wymienia si tu rne odmiany faszyzmu, struktur totalitarnych czy grup przestpczych. W takich wypadkach dewiacja od negatywnych wzorcw moe by wyrazem zdrowia psychicznego i spoecznego. Z drugiej strony zachowania niemoralne i przestpstwa naley traktowa gwnie w kategoriach pierwotnych dla tych zachowa, tj. w kategoriach prawa i etyki.

W nastpnej kolejnoci mona si zastanawia nad tym, czy naruszenie norm moralnych i prawnych moe by spowodowane odchyleniem od normy psychologicznej (np. struktura osobowoci), czy te biologicznej (funkcjo-nowanie mzgu).

Trzeba wic przyzna, e pojcie normy spoeczno-kulturowej ma wyjtkowo relatywistyczny charakter. Sprawa komplikuje si dodatkowo, gdy wemiemy pod uwag procesy zanikania norm i zwizane z tym procesy dezorganizacji spoecznej. Chodzi tu o podatno na upowszechnienie dewiacyjnych wzorw zachowa, a taki stan rzeczy przeywaj kultury w okresach przemian spoecznych. Ochrona uniwersalnych wartoci i systemw normatywnych jest wic wanym czynnikiem stabilizacji i rozwoju tak spoecznego, jak i indywidualnego. Gbok refleksj nad znaczeniem normy kulturowej w odniesieniu do zdrowia psychicznego oraz analiz pozytywnych i negatywnych aspektw stosowania tych norm przedstawia J. Sowa. Wyraa ona bardzo ostrony sd w podsumowaniu jednego z rozdziaw swojej ksiki o kulturowych zaoeniach normalnoci w psychiatrii, stwierdzajc, e jednym z warunkw zdrowia psychicznego jest to, aby nie by cakowicie nieprzystosowanym do dostpnych w tej kulturze wzorw postpowania".

3.1.3. Norma teoretyczna

Jest to ten typ normy, w ktrym odnosi si stan jednostki lub grup do oglnych prawidowoci albo twierdze zawartych w teoriach naukowych na temat fizjologicznego, psychologicznego i spoecznego funkcjonowania czowieka i grup spoecznych. O stanie normalnym wnioskuje si, porwnujc obserwowalne wskaniki z teoretycznymi twierdzeniami. W tym podejciu wzorzec normy jest czsto nazywany wzorcem (modelem) idealnym. Trafno przypisywania normalnoci, jako odwzorowania koncepcji, konkretnym jednostkom zaley od poprawnoci teorii procesw psychicznych, osobowoci, relacji i systemw spoecznych oraz od poziomu operacjonalizacji twierdze teoretycznych.

Uywajc pojcia norma teoretyczna" w odniesieniu do normalnoci biologicznej, psychologicznej czy spoecznej czowieka, moemy np. okreli, czy badana osoba posiada normalne zasoby odpornoci zgodnie z koncepcjami zasobw, reprezentuje normalnoci procesu rozwoju w okrelonym cyklu ycia, np. wczesnej dorosoci, czy jest osob

normaln w sensie posiadania spjnej struktury Ja i pozytywnej samooceny. Przykady te mona mnoy. W tym podejciu moemy stosowa tyle modeli normalnoci, ile wanych, sprawdzonych koncepcji dostpnych jest dla psychologa klinicznego w zasobach wiedzy rnych dziedzin podstawowych bada psychologicznych.

Stosowanie normy teoretycznej jest najtrudniejsze w praktyce psychologa klinicznego. Gdy jednak wybierze on

trafn i sprawdzon teori do badanej sytuacji, istnieje prawdopodobiestwo, e okrelenie poziomu normalnoci i nienormalnoci przyniesie gbokie, profesjonalne, a nie powierzchowne i zdroworozsdkowe rozumienie problemu, a od tego bdzie zaleaa skuteczno jego dziaania.

3.2. PODEJCIA DO KATEGORII ZDROWIE I ZDROWIE PSYCHICZNE

Na wstpie warto podkreli, e naukowe rozwaania nad pojciem zdrowia nie byy obecne przez dugi czas nie tylko w psychologii klinicznej i psychiatrii, ale te w naukach spoecznych i medycznych. Wikszo autorw zajmuj-cych si pojciem zdrowia podaje, e problematyka ta naley do najbardziej zoonych i e przekracza ona ramy jednej dziedziny nauki. W ostatnich latach obserwuje si jednak ogromny wzrost zainteresowania kategori zdrowia, zarwno zdrowia psychicznego, jak i holistycznymi koncepcjami zdrowia.

Wpyny na to przemiany cywilizacyjne. Wyczerpa si model biomedyczny zdrowia i zbudowana na nim medycyna naprawcza, w myl ktrych lekarz i profesjonalista by odpowiedzialny za diagnoz stanu zdrowia i zastosowanie skutecznych form leczenia. Pacjent mia jedynie poddawa si leczeniu, czyli usuwaniu objaww i niekiedy ich przyczyn. W tym podejciu wystarczaa negatywna definicja zdrowia jako stanu braku zaburze i choroby. Z czasem okazao si, e przyczyny chorb tkwi nie tylko w strukturach biologicznych i atwo rozpoznawalnych patogenach, e narasta liczba chorb cywilizacyjnych, w ktrych styl ycia czowieka, jego psychika, jego rodowisko i warunki spoeczne s w znacznym stopniu odpowiedzialne za szerzenie si ich. Stao si jasne, e medycyna stechnicyzowana i opieka zdrowotna nastawiona na usuwanie chorb i zaburze nie wystarczaj ju dla opanowania problemw zdrowotnych wspczesnego czowieka. Potrzebna bya zmiana sposobu mylenia o chorobie i zdrowiu. Wzrastaa wiadomo, e potrzebne jest nie tylko leczenie choroby, ale bardziej jeszcze prewencja zaburze i ochrona oraz promocja zdrowia. Potrzebna bya zmiana sposobu mylenia o chorobie i zdrowiu. Znalazo to midzy innymi swj wyraz w ruchach spoecznych na rzecz zdrowia w skali globalnej - wiata. Konsekwencj tych przemian byy midzy innymi prby tworzenia ramowych, roboczych definicji zdrowia i promocji zdrowia w rezolucjach uzgodnionych podczas obrad konferencji i spotka czonkw wiatowej Organizacji Zdrowia; take dziaania rnych jej agend i stowarzysze. Istotn rol inicjujc now dyskusj i badania nad pojciami i modelami zdrowia odegraa definicja zdrowia zamieszczona w latach czterdziestych w konstytucji wiatowej Organizacji Zdrowia, ktra gosi, e zdrowie jest penym dobrostanem fizycznym, psychicznym i spoecznym, a nie tylko brakiem choroby lub niedomagania". Od tego te czasu pojawio si w literaturze o zdrowiu nowe okrelenia zwane dobrostanem. Ta klasyczna ju dzi i uniwersalna definicja WHO bya krytykowana z dwch powodw: ujmuje zdrowie jako stan idealny, trudny do osignicia, i jest zbyt statyczna wanie dlatego, e posuguje si bardzo niewygodnym okreleniem stanu, podczas gdy wikszo badaczy tego krgu uznaje zdrowie za co dynamicznego. Najwiksza warto tego pojcia polegaa na tym, i wyranie podkrelono w nim konieczno tworzenia pozytywnych kategorii dla zdrowia, konieczno wyjcia poza model biomedyczny i uznania, e zdrowie trzeba rozwaa w kilku obszarach: fizycznym, psychicznym i spoecznym.

Studia nad teoretycznymi koncepcjami zdrowia i zdrowia psychicznego rozwijay si jednak bardzo powoli. Istniay nawet pogldy stwierdzajce, e zdrowie podobnie jak szczcie jest pojciem tak bardzo nasyconym warto-ciowaniem, e nie nadaje si do naukowej analizy. Pocztkowe prby pochodzce z nurtw promocji zdrowia wpady w puapk poj perswazyjnych, i jak stwierdza Sowa, zostay nauce podrzucone jako twr umysu praktycznego, a takim pojciom - twierdzi autorka - potoczna logika przypisuje charakter postulatywny, tj. wymaga denia do zdrowia, co przez niektrych moe zosta zamienione w przymus, a to z kolei stanowioby zaprzeczenie istotnych zaoe pojcia zdrowia.

Inni, np. Vaux sdzili, e problematyka zdrowia jest tak skomplikowana i trudna, e nie istniej narzdzia metodologiczne do analizy problematyki zdrowia. Lepiej wic ograniczy si do definicji zdrowia jako braku choroby, tym bardziej e w psychologii klinicznej, a zwaszcza w psychopatologii mona si znakomicie obej bez pojcia zdrowia, gdy dysponujemy dobrze opisanymi kategoriami zaburze, precyzowanymi coraz cilej w klasyfikacjach midzynarodowych - ICD-10 i DSM-IY (Midzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorb i Problemw Zdrowotnych, 1997.

3.2.1. Prby konstruowania pozytywnych poj zdrowia psychicznego

3.2.1.1. Tworzenie zespow kryteriw zdrowia psychicznego

Marie Jahoda najwczeniej podja wyzwanie konstruowania pozytywnej definicji zdrowia psychicznego. Postpowaa drog indukcyjn, tj. analizowaa koncepcje psychologiczne, zwaszcza koncepcje osobowoci pod ktem pozytywnych postulatw, zwizanych z rozwojem osobowoci i przystosowaniem. Nastpnie, zbierajc te waciwoci, tworzya z najczciej si powtarzajcych zespoy kryteriw zdrowia. Zespoy te odnosz si do:

l) pozytywnej postawy wobec Ja, 2) zdolnoci do rozwoju i samoregulacji, 3) integracji, 4) autonomii, 5) realistycznego spostrzegania rzeczywistoci i 6) radzenia sobie z wymaganiami otoczenia. Autorka pisze, i mona te zespoy kryteriw zdrowia psychicznego wykorzysta w rozmaity sposb. Mona je uhierarchizowa, mog one tworzy typy zdrowia, np. ludzi adaptujcych si do otoczenia i nastawionych na wasny rozwj. Poszczeglne grupy kryteriw mog te dotyczy rnych okresw rozwojowych w yciu czowieka, wreszcie moe by tak, e to kultura warunkuje standardy zdrowia. Podejcie indukcyjne, ktre przerodzio si w tworzenie obszernych i wewntrznie sprzecznych lub eklektycznych list kryteriw zdrowia nie wytrzymao krytyki, zwaszcza ze strony metodologw, z uwagi na dowolne czenie poj z rnych kierunkw, w ktrych zawarte s zawsze swoiste zaoenia o naturze czowieka i metodach jego poznawania.

Z tej krytyki wyoniy si dwa inne pozytywne podejcia. Jedno z nich, to podejcie dedukcyjne, ktre polegao na konstrukcji i rekonstrukcji koncepcji zdrowia zawartej w teorii psychologicznej, odnoszcej si najczciej do osobowoci i jej rozwoju. Drugie, to tworzenie oglnych, ponad-paradygmatycznych modeli zdrowia.

Oba zadania s niezwykle trudne.

3.2.1.2. Rekonstrukcja koncepcji zdrowia psychicznego w teoriach psychologicznych. Podejcie paradygmatyczne

Sowa wykazaa, e analiza teorii psychologicznych przez pryzmat zdrowia psychicznego pokazuje, jaki jest poziom tych teorii i stopie precyzji poj okrelajcych istot osobowoci, poziom relatywizacji tych teorii do kontekstu spoeczno-kulturowego, okresu historycznego i zaoe filozoficznych. Prby rekonstrukcji koncepcji zdrowia w klasycznej psychoanalizie Freuda, koncepcji Fromma, psychospoecznej teorii rozwoju Eriksona, Rogersa, Masowa i Frankla znajdziemy w pracach rnych autorw zainteresowanych kategori zdrowia psychicznego. W tym podejciu, zwanym dedukcyjnym, odkrywa si zaoenia o naturze czowieka i moliwociach oraz sposobach poznania jego osobowoci, nastpnie przedstawia si gwne twierdzenia o pozytywnych, tj. rozwojowych, adaptacyjnych, kreatywnych cechach osobowoci, podajc take znaczenie kontekstu spoeczno-kulturowego dla funkcjonowania tej koncepcji zdrowia. W tym podejciu mwi si o zdrowiu psychicznym w ujciu humanistycznym, behawioralnym, poznawczym i systemowym, a wic o czowieku realizujcym swoje potencjay, o czowieku racjonalnym posiadajcym zrnicowan wiedz, zdolnym do tworzenia wizi i kompetentnego komunikowania si itp. Te centralne zaoenia o zdrowiu psychicznym wyprowadza si z konkretnych teorii psychologicznych.

To podejcie znajdzie swoje odzwierciedlenie w prezentacji zdrowia i zaburze, diagnozy i celw terapii, w wybranych i typowych dla okrelonego kierunku teoriach (por. rozdzia 6). Prezentowano je take w podrczniku Spoeczna psychologia kliniczna.

3.2.2. Tworzenie oglnych modeli zdrowia

Tworzenie oglnych metateoretycznych modeli zdrowia ma coraz wiksze znaczenie w naukach o zdrowiu i dotyczy take psychologii klinicznej, a w szczeglnoci psychologii zdrowia.

W odniesieniu do pojcia zdrowia psychicznego wiele wnioso porwnanie pojcia zdrowia psychicznego do pojcia szczcia. Tatarkiewicz przeprowadzajc porwnawcz analiz tych dwch poj wykaza, e i one do siebie bardzo zblione w tym sensie, e zarwno zdrowie psychiczne, jak i szczcie:

moe by uznawane jako stan w okrelonej chwili lub stay ukad czynnoci; moe by rozpatrywane od strony subiektywnej, a take oceniane jako obiektywny ukad warunkw; moe by wynikiem empirycznych bada bd pojmowane jako idealny wzorzec. Najwaniejsze jest jednak to, i Tatarkiewicz stwierdza, e zdrowie psychiczne moe mie rne przedmiotowe

odniesienia. Jedni widz jego istot w samorealizacji i rozwoju, inni uznaj za istotne trafne spostrzeganie siebie i innych, jeszcze inni uwaaj, e zdrowie polega na radzeniu sobie ze stresem, harmonizowaniu i scalaniu rnych funkcji. Jego zdaniem istnieje wiele teorii zdrowia, podobnie jak i szczcia, i adna nie jest lepsza od innych. Dochodzi wic do wniosku, e zdrowie psychiczne jest pojciem wieloznacznym - pluralistycznym i e trzeba wyrnia typy zdrowia. W zwizku z tym stwierdza te, e ludzie mog by zdrowi na rne sposoby. Dotyczy to przede wszystkim konkretnych 44 odniesie do zdrowia. Zdrowie jest te wedug Tatarkiewicza jednym z dbr czowieka, ale nie jest dobrem jedynym. Uwaa on, podobnie jak Jahoda, e s inne dobra w yciu czowieka poza zdrowiem. W tej metateoretycznej analizie uwzgldniono wszystkie wane aspekty zdrowia. Tatarkiewicz uwaa te, w odrnieniu od niektrych badaczy dobrostanu, e zdrowie nie jest tosame ze szczciem, ale midzy tymi pojciami zachodzi bliski zwizek: Poczucie szczcia jest objawem zdrowia psychicznego, naturalnym, cho nie zawsze moliwym. A zdrowie jest warunkiem szczcia, istotnym, cho nie jedynym". Analiza, jak przeprowadzi ten filozof akcentuje blisko dwch wanych poj i okrela ich cechy formalne. Wykaza on, e nie mona stworzy jednej powszechnie obowizujcej definicji zdrowia, ktra odnosiaby si do konkretnych postulatw psychologicznych, istnieje bowiem wiele rwnoprawnych koncepcji psychologicznych czowieka. Gdy posugujemy si twierdzeniami teorii realistycznych (np. rozwoju poznawczego, teorii neobehawioralnych i kognitywnych) obracamy si w sferze twierdze dowiedzionych badaniami empirycznymi, gdy natomiast posugujemy si teoriami postulatywnymi stosujemy pojcia czysto teoretyczne i metody nie sprawdzone w badaniach empirycznych. wiadomo tej odmiennoci jest wana w praktyce, gdy konstruujemy cele terapeutyczne i programy dziaa prozdrowotnych.

3.2.2.1. Zdrowie psychiczne jako dobrostan i subiektywna jako ycia

Dobrostan i poczucie dobrej jakoci ycia odnosz si przede wszystkim do subiektywnych modeli zdrowia. Pojcie jakoci ycia, podobnie jak zdrowie i szczcie, moe by rozumiane obiektywnie i subiektywnie. Obiektywnie rozumiana jako ycia - to zesp warunkw ycia i dziaania czowieka. Obejmuj one rodowisko fizyczne, materialne, spoeczno-kulturowe; to moe by np. jako powietrza, wody i zasobw naturalnych, mieszkanie, praca, szkoa, a take usugi, urzdy, polityka czy media. Warunki te mog tworzy kontekst rnych sfer ycia i dziaania czowieka, mog dotyczy rodziny, edukacji, wypoczynku, pracy, usug, prawa, ycia obywatelskiego, ochrony zdrowia itp. Warunki te mona te nazwa wyznacznikami subiektywnej jakoci ycia. Subiektywnie pojta jako ycia jest wynikiem oceny i wartociowania rnych sfer ycia i ycia jako caoci. Efekt oceny ycia moe mie poznawczy charakter i wwczas mierzymy jako ycia poczuciem satysfakcji, moe te by bardziej kategori emocjonalno-przeyciow i wwczas mwimy raczej o poziomie zadowolenia z rnych sfer ycia i ycia jako caoci. Niekiedy tak pojt jako ycia utosamia si z poczuciem dobrostanu.

3.2.2.2. Model biomedyczny i kolisty mo-funkcjonalny zdrowia

Model holistyczny zosta przywrcony medycynie i naukom o zdrowiu i chorobie w opozycji do modelu biomedycznego. Przypomnijmy wic krtko charakterystyczne cechy tego ostatniego. Model biomedyczny obowizywa w naukach medycznych XX wieku. Jest on konsekwencj przyjcia kartezjaskiego dualizmu, rozdzielenia ciaa i psychiki. Na oddzielne traktowanie ciaa wpyn take rozwj nauk technicznych i ich coraz wikszy udzia w medycynie. McCIelland pisa: Ciao traktowane jest jak maszyna naprawiana za pomoc usuwania lub wymiany wadliwych czci, albo niszczenia cia obcych stanowicych przyczyn problemu". Zdrowie i normalno jako naturalne stany nie s dostrzegane, zdrowie jest wic brakiem choroby. W modelu biomedycznym zdrowie jest kategori zobiektywizowan. W stanie zdrowia organizm cechuje si brakiem dysfunkcji biologicznych, funkcje organizmu przebiegaj wedug pewnych norm. Zdrowie i choroba s kategoriami rozcznymi - jest si albo zdrowym, albo chorym, nie ma stanw porednich. W stanie zdrowia profesjonalista nie jest potrzebny. Stan choroby pozostaje natomiast cakowicie pod kontrol lekarza profesjonalisty, ktry stosujc specjalistyczne metody naprawia organizm. Std w ruchu promocji zdrowia bierze si okrelenie medycyna naprawcza". Zdrowie i choroba pozostaj poza kontrol podmiotu. Od czowieka nie oczekuje si aktywnoci prozdrowotnej, jedynie podporzdkowania si zaleceniom profesjonalisty podczas choroby.

Niekontrolowany wzrost kosztw i kryzys opieki zdrowotnej spowodowa bezradno naprawczej medycyny. Stwierdzono bowiem, e rzeczywisty wpyw opieki medycznej na stan zdrowia spoeczestw nie jest wysoki. To spowodowao, i zaczto inaczej myle o problemach zdrowia.

Powrcono wic do znanych w historii nauk o zdrowiu i w filozofii koncepcji holistycznych. W modelu holistycznym - majcym swoje korzenie w staroytnoci - uznaje si wzajemne powizanie psychiki i ciaa. To zaoenie znalazo najwyraniejszy wyraz w podejciu psychosomatycznym do chorb, ktre w naukach medycznych nazywa si medycyn psychosomatyczn, majc swoj ponad siedemdziesicioletni histori. Ader, gwny reprezentant wspczesnego podejcia do psychosomatyki - twrca psychoneuroimmunologii - uwaa, i w ramach podejcia psychosomatycznego zgromadzono wiele danych dokumentujcych wzajemne powizania i oddziaywania psychiki i ciaa, poznajemy te coraz lepiej mechanizmy czce procesy psychiczne z reakcjami organizmu, wanymi dla zdrowia. W nowszych wersjach tego podejcia wcza si take rodowisko i poziom spoecznego funkcjonowania czowieka. To, jak ju stwierdzilimy, znalazo swoje odzwierciedlenie w definicji zdrowia WHO.

Zdrowie w ujciu holistyczno-funkcjonalnym wyraa si we wzajemnej relacji, jaka zachodzi pomidzy strukturami funkcjonalnymi czowieka oraz midzy czowiekiem i jego rodowiskiem. Jest to proces staego dynamicznego rwnowaenia potrzeb czowieka i wymaga otoczenia. O poziomie zdrowia (por. te koncepcja salutogenezy) decyduj zasoby czowieka (wewntrzne i znajdujce si w rodowisku) oraz wymagania zwane te czsto stresorami. W tym holistyczno-funkcjonalnym modelu, ujmujcym zdrowie jako proces, wyrnione miejsce przypada wiadomej aktywnoci podmiotu, ktry wykorzystujc poczucie koherencji i inne zasoby odpornociowe (potencjay zdrowia) promuje swoje zdrowie, ochrania je i uczestniczy w procesie leczenia, gdy na skutek zbyt silnego dziaania patogenw i obnionej odpornoci dochodzi do zaamania dynamicznej rwnowagi, czyli do choroby.

Podobne znaczenie ma model socjoekologiczny, ktry powsta w nurcie promocji zdrowia i jest upowszechniany gwnie przez socjologw. Obejmuje on jeszcze wicej elementw i jest jeszcze bardziej zoony. Model ten zbudowano na metaforze mandali", figury symbolizujcej wszechwiat.

W krg mandali" wpisano pojcie hierarchii systemw, w myl ktrego kady podsystem jest czci oglniejszego i pozostaje z nim we wzajemnych zwizkach. Jak pisze Wodarczyk czowiek jako punkt rodka i dwa skrajne krgi - biosfera i kultura - tworz podstawowe odniesienia w definiowaniu zdrowia, zarwno w sensie wyznaczania zakresu przedmiotu, jak i pewnych odniesie wartociujcych". W te krgi wpisane s pola zdrowia", ktre mona zrozumie jako uwarunkowania zdrowia. S to:

czynniki biologiczne (baga genetyczny, cechy wrodzone, system immunologiczny), cechy biochemiczne, fizjologiczne i anatomiczne;

zachowania czowieka zwizane ze zdrowiem; rodowisko fizyczne (warunki mieszkaniowe, cechy otoczenia czowieka, siedliska jego aktywnoci); rodowisko spoeczno-kulturowe.

Rycina 3.1. Mandala zdrowia

MODEL EKOSYTEMU CZOWIEKA

Najbliej czowieka znajduje si krg rodziny, ktry przenika pola uwarunkowa zdrowotnych, co jest interpretowane w ten sposb, e rodzina jest bliskim i wanym systemem poredniczcym pomidzy czowiekiem, polami zdrowia" i instytucjami zdrowotnymi.

W modelu socjoekologicznym czowiek jest ujmowany te jako caociowy system funkcjonujcy biologicznie, umysowo i duchowo. Zdrowie czowieka podlega wielorakim wpywom, spord ktrych najistotniejsze s denia i dziaania czowieka zmierzajce w kierunku rozwoju swoich potencjaw, w uzgodnieniu z wymaganiami spoecznymi. Bardzo wanym zaoeniem tego modelu jest, e czowiek posiada wasne pojcie zdrowia i e kady czowiek nadaje znaczenie zdrowiu w swoim codziennym yciu. Oznacza to, e czowiek moe swojemu zdrowiu nada indywidualny sens i umieci je w systemie swoich wartoci. Naley wic nie tyle nadawa, przypisywa czowiekowi koncepcj zdrowia, ile j w nim odkrywa.

Podstawowe pojcia tego modelu to dynamiczna rwnowaga powizanych systemw i potencja zdrowia. Zdrowie jest tu pojmowane jako proces dynamicznej rwnowagi midzy systemami, np. midzy potrzebami jednostki i wymaganiami otoczenia. Ten stan dynamicznej rwnowagi jest spostrzegany przez czowieka i oceniamy jako dobrostan fizyczny, psychiczny i spoeczny. Jego poziom moe by badany przez profesjonalistw odpowiednimi dla danego systemu metodami, np. za pomoc analiz molekularnych lub oceny rwnowagi ekosystemu.

Potencja zdrowia to te cechy systemw, ktre sprzyjaj utrzymywaniu dynamicznej rwnowagi midzy nimi i zapobiegaj dziaaniu si i zmian istotnie naruszajcych ten dynamiczny proces. Potencjaem zdrowia mog by zasoby odpornociowe czowieka, ale take zasoby zawarte we wszystkich istotnych krgach i polach mandali" zdrowia.

W tym modelu mona wic zdrowie definiowa jako proces, a take jako waciwo czowieka, bdcego centrum tego modelu. Soska wybraa t drug moliwoci, gdy okrelia zdrowie jako zdolno czowieka do osigania peni wasnych moliwoci (fizycznych, psychicznych i spoecznych) i reagowania na wyzwania otoczenia. Model spoeczno-ekologiczny, nawizujcy do dynamiki powiza systemowych, umoliwia take zbudowanie funkcjonalnej i procesualnej definicji zdrowia.

3.3. PRBA PODSUMOWANIA - SYNTEZY

Mona przyj, e rne typy normalnoci pozostaj w zwizku ze zdrowiem, wyznaczajc pewien typ potencjaw zdrowia. Potrzebne jest takie pojcie zdrowia, ktre nie byoby pojciem negatywnym w tym sensie, e oznaczaoby jedynie brak zaburze i choroby.

Z naszej analizy wynika, e zdrowie mona ujmowa obiektywnie i subiektywnie. Zdrowie w najszerszym biopsychospoeczno-ekologicznym znaczeniu Jest procesem dynamicznego rwnowaenia wzajemnych powiza, midzy systemami we wszechwiecie, ktry zapewnia istnienie tych systemw i ich rozwj. Ten proces gwarantuje, e czowiek, jako wyrniony podsystem moe zaspokaja potrzeby, rozwija swoje potencjay (biologiczne, psycho-logiczne i spoeczne) w zgodzie z wymaganiami otoczenia. Czowiek jest zdrowy wwczas, gdy zaspokaja potrzeby, realizuje cele w zgodzie z wymaganiami uspoecznionej kultury, w ktrej chroni si i rozwija zasoby rodowiska. O poziomie zdrowia czowieka - pojmowanego holistycznie - decyduje rozwj potencjaw zdrowia, ktre te nazywamy zasobami. Przez zasoby naley rozumie wszystkie te waciwoci systemw, w ktrych czowiek yje i dziaa, a ktre optymalizuj w proces dynamicznej rwnowagi midzy czowiekiem a innymi systemami.

Tak rozumiane zdrowie moe by rozmaicie konkretyzowane w rnych dziedzinach nauki. Psychologia proponuje w tym wzgldzie kilka moliwoci. Moe przychyli si do szerokiej perspektywy socjoekologicznej, zwaszcza gdy bdzie tworzya psychologiczn wersj pojcia zdrowia przydatn dla jego promocji i ochrony. Wwczas te moe wykorzysta pojcia alternatywne dla zdrowia, jakimi s dobrostan" i jako ycia".

W dziedzinie problematyki psychosomatycznej szczeglnie istotne bd podejcia przyjmujce model holistyczno-funcjonalny, akcentujcy wzajemne powizania midzy som i psyche. K