49
CANTOS MIXTECOS PARA NIÑOS

CANTOS MIXTECOS PARA NIÑOS · to Juárez” de Oaxaca (UABJO), que un grupo más amplio de hablan-tes de la lengua Tu’un savi y profesores comenzaron a recabar, en sus comunidades

  • Upload
    others

  • View
    12

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

CANTOS MIXTECOS PARA NIÑOS

Estimado Lector:

México es uno de los países con mayor diversidad lingüística. Cuenta con 364 variantes de lenguas nacionales, correspondientes a 68 agrupaciones, derivadas de 11 familias lingüísticas indoamericanas. De la población total del país, de cinco o más años, 7.2 millones de personas hablan alguna lengua indígena, lo que representa el 6.6%. Ante tal mega diversidad, el respeto a los derechos humanos de los pueblos indígenas, en particular el de preservar sus derechos lingüísticos, cobra una relevancia mayor.

La Constitución General de la República reconoce la composición pluricultural de nuestro país y el uso de la lengua materna como un derecho fundamental de la población indígena, por lo que consagra el derecho a preservar y enriquecer sus lenguas originarias, así como todos los elementos que constituyan su cultura e identidad.

La Comisión Nacional de los Derechos Humanos (CNDH) en ejercicio de sus tareas esenciales de divulgación, difusión y enseñanza, en esta ocasión promueve el ejercicio pleno de los derechos humanos de los pueblos indígenas en un marco de paz y respeto a la diversidad cultural y lingüística, como legado de incalculable valor.

De esta manera, la serie de publicaciones con contenidos en lengua indígena que la CNDH presenta, en colaboración con CIESAS-Lingua-pax, es una contribución al rescate, protección y salvaguarda de las leguas nacionales, para que sean conocidas, respetadas y usadas en los ámbitos sociales, culturales, académicos e institucionales; además, se busca fomentar el derecho a la educación y al pleno desarrollo humano en la lengua materna y contribuir a llenar el gran vacío de materiales en lenguas indígenas mexicanas.

También se pretende que abonen a difundir la gran riqueza cultural vinculada al multilingüismo, permitiendo conocer cuentos, adivinanzas y trabalenguas que han pasado de generación en generación a través de la tradición oral, buscando a través de estos textos preservar las tradiciones.

Si bien están dirigidas sobe todo a la niñez y a la juventud indígena mexicana, se conciben también para un público más amplio. Con estos ejemplares se invita a los niños a leer, comunicarse y jugar en la lengua del pueblo originario que corresponda, con sus padres, abuelos y compañeros, lo que fortalece los vínculos familiares y sociales a través de un sano entretenimiento.

Luis Raúl González Pérez

Presidente de la Comisión Nacional de los Derechos Humanos

Ra ta’anyo cha sa kua’a

Ñuu ko’yo ikan kuvi ñuu nu ndɨ’ɨ nuu maa sa’an cha ka’an ñayɨvɨ chichi ñuu. Iyo 364 sa’an, ta 68 cha vachi ka’anyo, kua’a xaan sa’an cha ka’anyo cha kuvi yo ñayɨvɨ chichi ñuu nika’nu ñu’u ñayɨvɨ.

Tutu cha nyaka’a ña’a nako’on nuu tandɨ’ɨ maa Tu’un savi ta ku’va iyo yo noo noo ñuu ta ma sakunaa yo ku’va ka’an yo ta ku’va iyo yo.

Comision Nacional de los Derechos Humanos ikan kuvi ve’e tyiño kuenda maa ñayɨvɨ cha cha ka’an Tu’un savi, kuenda cha va’a koo yo chi’in ta’an yo cha kuvi yo ñuyɨvɨ chichi ñuu.

Tutu cha nyaa Tu’un savi cha sa ña’a (CNDH) chi’in.

CIESAS-Linguapax, ɨɨn ri nakañe’e, sava’a kuenda Tu’un savi cha ka’an yo tandɨ’ɨ nda’a ñuu Ñuu Ko’yo, ña ko’on nuu, ta ka’an yo nu kuvi viko, nu ya’vi, nu kuvi ve’e saña’a, ta kua nadukuka ta’ndɨ’ɨ nda’a tyiño yoso kaa kua kutu’va yo Tu’un savi.

Kua saña’a ta kua sakoto yoso kaa iyo nda’a ñuu ta tandɨ’ɨ sa’an cha ka’an ñayɨvɨ nda’a ñuu chi’in tyisu, taañi, cha chikoon yaa cha na katyi ñayɨvɨ cha’nu tye’e kaa ta maa kunaa.

Ikan kuvi noo tyiño kuenda ra kuatyaa nyi’i, ñu yoko ñuu ko’yo, ta kuenda ñayɨvɨ cha’nu. Tye’e kaa ta kua kutu’va ra kuatyaa nyi’i sakua’andotyin, ta kuvi ndatu’un, kuvi katandotyin, chi’in sutu, chii, ta ra ta’andotyin chi’in Tu’un savi.

Luis Raúl González Pérez

Presidente de la Comisión Nacional de los Derechos Humanos

Comisión Nacional de los Derechos Humanos Cuarta Visitaduría General

D. R. © Comisión Nacional de los Derechos HumanosPeriférico Sur 3469, col. San Jerónimo Lídice,Delegación Magdalena Contreras, C. P. 10200, Ciudad de México.

Primera edición: septiembre, 2018ISBN: 978-607-729-479-5

Queda prohibida la reproducción parcial o total, directa o indirecta del contenido de la presente obra, sin contar previamente con la auto-rización expresa y por escrito de los editores, en términos de la Ley Federal del Derecho de Autor, y en su caso de los tratados internacio-nales aplicables. La persona que infrinja esta disposición se hará acreedora a las sanciones legales correspondientes.

Impreso en México

Coordinador general

Dr. José Antonio Flores Farfán

Coordinadores de proyecto

Mtro. Salvador Galindo Llaguno

Dra. Lorena Córdova Hernández

Coordinadores técnicos-lingüísticos

Profra. Irma Salinas Marín

Profr. Pedro Quiroz de Olmos

Autor, voz y validación

Profra. Justina Cruz Lorenzo

Profr. Catarino de Olmos Martínez

Profra. Agustina Gómez Torres

Profr. Tobías Hernández García

Eleazar Lucas Merino

Profr. Jesús Maldonado Gómez

Profr. José Luis Ortiz Ortiz

Profr. Gabriel Merino López

Profr. Pedro Quiroz de Olmos

Profra. Alma Flor Quiroz de Olmos

Miguel Quiroz Marcial

Profra. Irma Salinas Marín

Profr. Roberto Serrano Velasco

Eleazar Lucas Merino

Profa. Alma Flor Quiroz De Olmos

Miguel Quiroz Marcial

Ilustración

Profra. Lorena Lorenzo Vázquez

Profr. René Ortega Gómez

Diseño

LAPV. Reyes Hernández Cruz

Música

Gordiano Hernández Gazga (teclado) Órgano musical Mechoacán Show

C. Vidal Hernández Alavez (guitarra)

Leslie Daniela Fuentes Velasco (guitarra)

Profr. Juan Abel Merino Bautista (flauta y tambor)

Ángel Fredi Merino García (tambor)

Orquesta musical Ilusión de Luis y Juan de Olmos

Juan Medel Quiterio (teclado) Los Primos de Guerrero

Grabación y mezcla

Ing. Genaro Mendoza Camacho

Cabina de grabación

Luis Santos Alderete (XEJAM, La Voz de la Costa Chica)

Índice

Yoso kaa kicha’a tyiño, Prólogo

Nu kicha’a, Introducción

Li’i sane, Mi gallito,

(creación variante Jamiltepec)

Yuxin, Tortuguita,

(creación variante Jamiltepec)

Ra tɨka, El chapulín,

(creación variante Huaxpaltepec)

Kɨtɨ chaa yoo chichi ndutya, Animales acuáticos

(adaptación variante Huazolotitlán)

Ka’nuxan kuu Tu’un savi, Grandioso Tu’un savi

(creación variante Huazolotitlán)

Ñɨvɨ chichi ñuu, Ser de un pueblo originario

(creación variante Huazolotitlán)

Yu’u kuu nuu lava, Soy la lagartija

(adaptación variante Ixtayutla)

Tyoko li’i, La hormiguita

(adaptación variante Ixtayutla)

Kuñexu Niko, El conejo Niko

(creación variante San Lorenzo)

Kuñexu laku’undu, Canto del conejo

(Canto popular variante Mechoacán)

Ina kuisi ra ina toon, El perro blanco y el perro negro

(creación variante Chayuco)

Noo chumi toon, Un gato negro

(creación variante Comaltepec)

11

13

15

17

19

21

25

29

33

35

37

39

43

45

11

Prólogo

En el mes de noviembre de 2014, la Coordinación de Lingüística Educativa del Centro de Estudios y Desarrollo de las Lenguas Indí-genas de Oaxaca (CEDELIO) organizó una jornada de talleres sobre Revitalización de Lenguas Indígenas, los cuales fueron coordinados por el Dr. José Antonio Flores Farfán del Centro de Investigaciones y Estudios Superiores de Antropología Social (CIESAS) y estaban diri-gidos a profesores de preescolar, primaria y secundaria, así como a directivos del Nivel de Educación Indígena.En dichos talleres, dos profesores de educación preescolar que son hablantes de la lengua Tu’un savi (mixteco) de la región de Ja-miltepec (Oaxaca) desarrollaron, como propuesta para producir un material para la revitalización de esta lengua, la elaboración de un audiolibro con cantos en ocho variantes lingüísticas de su región. La propuesta en concreto era generar un material didáctico para fortalecer o revitalizar el Tu’un savi a partir de su promoción en el espacio escolar en las comunidades donde se habla o se está de-jando de hablar esta lengua. Asimismo, la intención era reconocer a las variantes lingüísticas de la región, propiciando que el material no sólo se utilizara en una comunidad, sino en varias. Por lo tanto, sólo faltaba obtener los recursos humanos, lingüísticos y económi-cos para desarrollarlo.Fue hasta el año 2015, con el apoyo del Instituto Nacional de Len-guas Indígenas (INALI), el CEDELIO y la Universidad Autónoma “Beni-to Juárez” de Oaxaca (UABJO), que un grupo más amplio de hablan-tes de la lengua Tu’un savi y profesores comenzaron a recabar, en sus comunidades de origen o de trabajo, información audiovisual para producir el audiolibro que se había proyectado en los talleres del año anterior. De esta manera, la propuesta de los participantes fue y sigue siendo una iniciativa innovadora. No sólo por el hecho de generar un insumo para motivar que dichas variantes sigan siendo

Yoso kaa kicha’a tyiño

Yoo uchi ɨɨn kuiya o’on tuvi uchi kumi, ve’e kuenda Tu’un savi Nunduva (CEDELIO) sava’a noo tyiño kuenda yoso kaa saña’ayo Tu’un savi, ra kuvi nuu Dr. José Antonio Flores Farfán kuenda Centro de Investigaciones ta Estudios Superiores kuenda Antropología Social (CIESAS) kuenda ra saña’a ta ra kuvi nuu noo ve’e saña’a kuenda Tu’un savi.Uvi ta’an ñu saña’a ve’e saña’a chii ra kuatyaa nyi’i cha ka’an Tu’un savi, ñuu kasando’o, Nunduva ta sava’ñu noo tutu kuenda yoso kaa kua sava’añun noo tyiño kuenda yoso kaa kua saña’a ñuu Tu’un savi chii ra kuatya (tutu ndusu xiña’ñu). Kuiya o’on tuvi cha’un tyinyee Instituto Nacional ta Lenguas Indígenas (INALI), CEDELIO, ve’e saña cha va’a “Benito Juárez” Nunduva (UABJO) ta ra saña’a ta ña’a saña’a kua’a xaan ñuu ka’an Tu’un savi nanduku ñu nu kuvi ñuuñu o nu tyiño sakuvi ñu, Tu’un cha iyo ta kicha’a sava’añu tutu ya. Tye’e kaa ta kicha’a chino tutu i’ya.I’ya kuvi noo tutu cha tyakɨ cha sava’a ñayɨvɨ ñuu cha kuvi natava ta na ka’yu, ñayɨvɨ cha kuvi tyaa ta sakua’a Tu’un savi. Tye’e kaa ta ma sakunaa yo ku’va iyo yo cha kuvi yo ñayɨvɨ chichi ñuu, ta ku’va ka’anyo. Tandɨ’ɨ noo tyiño cha chino kuenda sa’an xiñi savi kuñi chi sanduka’nu yo, maayo cha kuviyo ñayɨvɨ chichi ñuu.

Lorena Córdova HernándezÑuu Ñuko’yo, yoo ucha kuiya o’on tuvi cha’un uvi.

12

utilizadas por las nuevas generaciones, sino también por la manera en que se construyó.El presente material didáctico es un trabajo colaborativo en el que, desde el ámbito comunitario, académico e institucional, participa-ron personas con distintos conocimientos y habilidades artísticas, lingüísticas y didácticas para que hoy el lector o escucha tenga en sus manos un material que cuenta con el respaldo y reconocimiento de hablantes y docentes de la región. De la misma manera, se tiene enfrente un audiolibro que hace referencia al contexto comunitario Tu’un savi en el que existe una estrecha relación con la naturaleza, lo que permite la revalorización del patrimonio biocultural de este grupo. Todo ello desde una perspectiva contemporánea que mues-tra cómo los pueblos indígenas se apropian, resignifican y fortalecen sus lenguas y culturas para que éstas no sean desplazadas.En el campo de la revitalización de lenguas indígenas cada mate-rial didáctico que se crea o produce es motivo de celebración, pues con él se van abriendo y conquistando pequeños espacios de uso que, sumados entre sí, pueden generar un cambio en la tendencia de desplazamiento en la que se encuentran las lenguas indígenas de Oaxaca, México y el mundo. Celebremos este trabajo colabora-tivo que coloca a la lengua Tu’un savi en nuevos espacios de uso. Celebremos que, con este tipo de materiales, los hablantes de las lenguas indígenas de Oaxaca pueden seguir conquistando sus dere-chos lingüísticos, culturales y educativos.

Lorena Córdova HernándezCiudad de México, julio de 2017

13

Introducción

El audiolibro Ñuu savi, kuvi ndusu ta tyaku, contiene cantos, crea-dos y adaptados, en la lengua mixteca de la costa del estado de Oaxaca. Estos cantos se encuentran dirigidos a niños de educación preescolar y hacen referencia a la naturaleza, la vida cultural y co-munitaria en ocho variantes lingüísticas: Santiago Jamiltepec, San Andrés Huaxpaltepec, San Miguel Tetepelcingo, Santa María Hua-zolotitlán, Santa Catarina Mechoacán, San Agustín Chayuco, Santa Elena Comaltepec y Santiago Ixtayutla.El objetivo del audiolibro es apoyar procesos de revitalización y for-talecimiento de la lengua mixteca dentro del espacio escolar y, a su vez, fortalecer el vínculo entre la escuela y el ámbito comunitario. Asimismo, a través de los cantos se busca promover la diversidad cultural y la apropiación de conceptos comunitarios y educativos que coadyuvan en la transformación de la práctica docente a partir del uso de material lúdico que estimula la revalorización de las len-guas y culturas por parte de los niños, profesores del medio indíge-na y público en general.El material se realizó a partir de la colaboración de docentes de la Jefatura de Zonas de Supervisión No.15 de Jamiltepec (Oaxaca) del nivel de preescolar y primaria indígena, así como personas que promueven la lengua mixteca a través de la música, quienes contri-buyeron con la creación de letras, musicalización, validación de la escritura e ilustración. También, se contó con el acompañamiento y asesoría interinstitucional del Instituto Nacional de Lenguas Indíge-nas (INALI), el Centro de Estudios y Desarrollo de Lenguas Indígenas de Oaxaca (CEDELIO), la Universidad Autónoma “Benito Juárez” de Oaxaca (UABJO), el Acervo Digital de Lenguas Indígenas “Víctor Fran-co Pellotier” del Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social (CIESAS) y la Comisión Nacional de Derechos Humanos (CNDH).

Nu kicha’a

Tutu ndusu xiña’ñu Ñuu Savi, kuvi ndusu ta tyaku, nyaa yaa, Tu’un savi cha ka’an ñayɨvɨ iyo yatyin yu’u tyañu’u Nunduva, ikan kuvi kuenda ra kuatyaa nyi’i kuenda ve’e saña’a ta ka’an kuenda ñu’u ñayɨvɨ, yoso ka iyoyo ndɨ uña nda’a ñuu cha ka’anyo sɨɨn sɨɨn Tu’un savi, Ñuu Kasando’o, Xiñi Tityi, Yuku Yutya, Tye’ndɨ, Ñuu Tiyaka, Cha’a Yuku, Yuku Tyiyo ta Ñuu Tyañɨɨ.Tutu ndusu xiña’ñu ikan kuvi kuenda cha kua tyinyee ta makunaa Tu’un savi cha ka’an yo nu kuvi ve’e saña’a ta nukuvi ve’e yo chi’in ñayɨvɨ nu iyoyo, tye’e kaa ta kua sanandaku yo sa’an xiñi savi vatyi makunaa.Noo tyiño cha sa va’a ra saña’a cha nyiku nu kuvi ve’e kuvi nuu tandɨ’ɨ maa ra saña’a 15 Ñuu kasando’o, Nunduva kuenda ve’e saña’a Tu’u savi, ta ñayɨvɨ cha sakuaku ta chita Tu’un savi ta ñayɨvɨ cha natava tandɨ’ɨ xiña’ñu. Ta tyinyee (INALI), ve’e kuenda Tu’un savi (CEDELIO), ve’e saña’a cha va’a “Benito Juárez” Nunduva (UABJO), ta Acervo Digital kuenda Lenguas Indígenas “Víctor Franco Pellotier”, kuenda Centro kuenda Investigaciones ta Estudios Superiores kuenda Antropología Social (CIESAS) ta Comisión Nacional kuenda Derechos Humanos (CNDH).Tutu ndusu xiña’ñu kua tyinyee saña’a Tu’un savi chi ñayɨvɨ cha iyo yu’u tyañu’u Nunduva. Yaa ikan kuvi noo ku’va cha va’a cha kuvi kutu’vayo ñayɨvɨ. Vityin ikanya kuvi noo ku’va cha kua kuɨñɨyo, sakua’a yo ta kutu’va yo chi’in yaa ñuu yo. Tandɨ’ɨ nyo’o ra saña’a kutyiñondo tutu ya nu kuvi ve’e saña’a chi’in yaa kuvi katacha’ayo ta saña’yo Tu’un savi ñuuyo.

14

El audiolibro brinda la oportunidad de conocer y otorgarle vitali-dad a la lengua mixteca de la costa de Oaxaca. En este contexto, el canto se ha utilizado como medio para facilitar la enseñanza y aprendizaje. Sin embargo, dicho proceso se ha realizado en es-pañol. Por lo tanto, hoy tenemos la oportunidad de reivindicar y revertir el fenómeno de la pérdida de nuestra lengua originaria es-cuchando, leyendo y aprendiendo en Tu’un savi con las canciones de nuestro pueblo. Se invita al lector y escucha a que se deleiten con la música de nuestro pueblo. De la misma manera, se hace una invitación especial a nuestros compañeros docentes para que utilicen este material en el aula a través del ritmo y movimiento del cuerpo, impulsando la activación física en la escuela y fortalecien-do los derechos lingüísticos de la comunidad mixteca.

15

16

Li’i sane

Li’i sane ndɨ’ɨ, ña’ari chitatɨ sandaatɨ tye’e yu’utɨ ta saka’ma ndichintɨ tyakɨ xaan chitatɨ ki, ki, ri, ki, ki ki, ki, ri, ki, ki ki, ki, ri, ki, ki.

Nakɨsɨ ,nakɨsɨ, nakɨsɨtɨ nu, su’matɨ nkeentɨ, ta keentɨ, ta keentɨ nu ñu’u ndavatɨ, ityi nuu, ndavatɨ ityi chata ta kɨsɨtɨ nundichintɨ tyikuan kaa nyasɨkɨtɨ.

Nye’e li’i sane sɨɨ xaan kuñitɨ chinotɨ, ta chinotɨ, ña nake’entɨ ku’vandoyo ra ta’anyo ko’o ku katacha’ayo katu katunda’un, katu katucha’un.

Tari li’i sane cha sɨɨ xaan kuñitɨ cha sɨɨ xaan kuñitɨ cha sɨɨ xaan kuñitɨ.

17

18

Yuxin

Yuxin toon, yuxin toonYuxin toon, yuxin toonkɨtɨ iyo nu tyañu’utu’vatɨ chatɨtɨ ndɨvɨnu ñɨtɨ yu’u tyañu’utu’vatɨ chatɨtɨ ndɨvɨnu ñɨtɨ yu’u tyañu’u.

kua’a ndɨvɨ, kua’a ndɨvɨ,kua’a ndɨvɨ, kua’a ndɨvɨ,tu’va xaantɨ chatɨta’vɨtɨ chichi ñɨtɨtyakɨ sutyatɨ nundutyata’vɨtɨ chichi ñɨtɨtyakɨ sutyatɨ nundutya.

19

20

Ra tɨka

Ɨn tɨka ndavatɨ nuu itu, nuu itu, nuu ituuvi tɨka ndavatɨ nuu itu, nuu itu, nuu ituuñi tɨka ndavatɨ nuu itu, nuu itu, nuu itukumi tɨka ndavatɨ nuu itu, nuu itu, nuu ituo’on tɨka ndavatɨ nuu itu, nuu itu, nuu ituiñu tɨka ndavatɨ nuu itu, nuu itu, nuu ituucha tɨka ndavatɨ nuu itu, nuu itu, nuu ituuña tɨka ndavatɨ nuu itu, nuu itu, nuu ituɨɨn tɨka ndavatɨ nuu itu, nuu itu, nuu ituuchi tɨka ndavatɨ nuu itu, nuu itu, nuu itu.

21

22

Kɨtɨ chaa yoo chichi ndutya

Tyiaka nyi’i, tyiaka na’nutyiaka xa’an, tyiaka michitixinda taa tyiyoo,tɨkaa ndutya taa londo,koo ve’e ñu’un, tyiaka savi,kua’axan kua’axantɨ yoo:O,o,o,o,o,o

Ya’axan tyakɨ nuu yootɨ,ya’axan ya’axan kuii ndutya,maa maa ñɨtɨ katuu,ndɨka’numa yu’u ndutya,taa yu’u vityin saxiñi,kua sava’amai noo ve’e:E,e,e,e, e

Ñɨvɨ satyiño tu’un tyiakachaa chakua kua satyiño,ndutya ñu’un taa chii miñi,ɨn nka kɨvɨ chaa ña’an,kua’axan tyiaka kiya’vi,ndɨka’numa nuu ya’vi:I,i,i,i,i,i,i

Ñicha’an-i chi’in sɨ’ɨtaa ñisataña tyiaka,taa kua chiinotɨ kalu,taa yu’u ya’axan sɨɨ kuñi,vatyi kua kachi chi’in ta’an,asɨ’n asɨ’n tyiaka:A,a,a,a,a,a,a,a

23

Yukuan kuenda yu’u chíkan,vatyi nandɨ’ɨyo sakuenda,vasavitayo mi’in,Chichi ndutya nuu yootɨ.vatyi ndɨ’ɨtɨ kua kuu,vatyi ndɨ’ɨtɨ kua kuu:U,u,u,u,u,u,u

24

25

26

Ka’nuxan kuu Tu’un savi Yu’u vachiYu’u vachi vityin nuundo,Kuñindo noo tu’un ka’an-i,Yoñima chíka íñi. Chaa ya’a.Chaa kua’axan kuiya ya’a,Chaa ya’axan sama kaa, Kua’axan ñandɨ chaa kuu. Tyi vityin.Kua’axan maayo ñayɨvɨ,Chaa ya’axan sama ka’anyo,Tyi tuku ityi nye’eyo.

Chaa naa.Chaa naa íñiyo Tu’un savi,Tu’un ka’an sutu cha’nuyo,Chichi chaa kua’axan kuiya. Yu’u chíkan.Yu’u chíkan chi’in añima,Saña’anyo chii se’eyo,Tyi ka’anchi Tu’un savi. Vatyi. Ka’nuxan kuu Tu’un savi,I’yama noo chaa nyicha,Chaa yoo chichi ñuuyo.

27

Vaka’ñiun. Vaka’ñiyo tu’un ka’anyo, Tyinyee tyi koo va’a,Tu’un savi chaa ñindoo. Kutu’va.Kutu’va taa sakuendaNandɨ’ɨma chaa va’a,Chaa yoo chiin nka chii ñuuyo. Tyi yoñi. Tyi yoñima kua kichi,Sakuenda tu’un ka’anyo,Tuu vasakuenda maayo.

28

29

30

Ñɨvɨ chichi ñuu.

Chíka-i kua’axan nuu chíka-i.Nduku koto ñandɨ.Chaa kua’axan chíka íñi.Chaa yɨ’ɨ chichi añima-i.

Vatyi chichi ñuuyo.Kua’axan ñɨvɨ ta’anyo.Ñatyaa ya’vi ñɨvɨ. Chaa ya’axan tyakɨ chaa yoó.

Tu’un savi chaa ka’anyo chichi ñuuyo.Tu’un ka’an sutu cha’nuyo kua’axan kuiya.Kua’axan maayo ya’axan ka’an nuuyo.Chii nandɨ’ɨ maando yu’u kuñi katyi.

31

Ka’nu chaa va’a tyi ñɨvɨ chichi ñuu kuuyo.Nuu kua’axan chaa yoó taa ñɨvɨ nyityi íñi yoó.Chaa chiñi tuñi xiñi ñɨvɨ ndɨ’ɨ ndaki’inyo. Kua’axan chaa va’a, ku’va yoó maayo chiñuu.Kua’axan chaa va’a, ku’va yoó maayo chiñuu.

Yukuan kuenda yu’u chíkan chii nandɨ’ ɨndo,kua sakuendayo ñandɨ chaa yoó.Vatyi ku’vaya ta’an-chi kua tyinyeeyo. Ndaki’in va’ayo nandɨ’ɨma chaa va’a.

Kuenda nandɨ’ɨma se’eyo chaa vachi kua kua’anu.Kuenda kua kooyo chi’in chaa sandoo sutu cha’nuyo.Chichi añimayo koochi ndɨ’ɨma kɨvɨ.Taa ku’vaya ndiñosoma vakuuchi,Taa ku’vaya ndiñosoma vakuuchi.

32

33

34

Yu’u kuu nuu lava

Yu’u kuu nuu lava.Cha vachi nuu yuku.Nanduki lo’o su’ma maikuñu kuun lo’o su’ma maiauu kuñi kui lo’o su’ma maun.

35

36

Tyoko li’i

I’yaa kuu nuu tyokochaa ndatɨ na nuutɨchaa ndatɨ na nuutɨndatɨ sɨkɨ xiñinaya’atɨ nuu sokechachiyɨ’ɨtɨ nuu so’iiii, iii.Nanuutɨ nyaa cho’olitityɨɨntɨ nuu xityinchikatɨ nuu sɨ’ɨnsakande sɨkɨ xuiita nakava tyoko li’ita chañi chi’in cha’iiiii, iiii.

Nda’vi tyoko li’ita’nu cha’atɨɨɨɨɨ, ɨɨɨɨkua’in ve’e yukukaanchi sɨkɨ xiutɨnduva’a tyoko li’ichaku tyoko li’i jijiji, jijiji, jijiji.

37

38

Kuñexu Niko.

Ndava, ndava, ndava kuñexu niko.Ndava, ndava, ndava kuñexu niko.Nañixan so’otɨ, taa kɨsɨtɨ.Ku’vaya, ku’vaya, ku’vaya.

Iin sii ichi nuu taa iin sii ichi sata.Iin sii ichi nuu taa iin sii ichi sata.Ndava, ndava nandukutɨ saa kasitɨ.Ta tɨɨntɨ iin sa’atɨ, taa kɨsɨtɨ.Ku’vaya, ku’vaya, ku’vaya.

Siinotɨ sisi ku’u, tandɨ’ɨ sisi ita.Saa kua’axan chaku, saa vixixan sa’an.Ku’vaya, ku’vaya, ku’vaya.Ndavatɨ sisi tiyutu, saa nchi’i taa na’nu.Sitatu xaantɨ taa kixitɨ.Ku’vaya, ku’vaya, ku’vaya.

39

40

Kuñexu laku’undu.

Kuñexu laku’undukuutɨ viikuñexu laku’undunañitɨ vii.

Ñaa ndɨɨ ityatsasitɨ viiitya nuu ndu’vatsasitɨ vii.

Kuñexu laku’undukuutɨ viikuñexu laku’undunañitɨ viiñaa ndɨɨ ndutyatsi’itɨ vii.Ndutya nuu ndo’yotsi’itɨ vii.

Kuñexu laku’undukutɨ viikuñexu laku’undunañitɨ viiñaa ndɨɨ ityitsikatɨ vii.Ityi nuu kiñitsikatɨ vii.

41

Kuñexu laku’undukuutɨ viiKuñexu laku’undunañitɨ vii.

Ñaa ndɨɨ ndu’vatsikatɨ vii.Ndu’va ka’nutsikatɨ vii.

42

43

Ina kuisi ta ina toon

44

Ina kuisi ta ina toon.

Ina kuisi ta ina toonkua’an ndu ta’ante ichi siku’ukua teente chichi, kua teente idjuvachi kunchakate nyayu ve’e.

Djakuendate itu, djakuendate ve’evadju sikua ta vadju sa orateente si kua ta teente sa oraña’ñimaa ichi ta ña’ñima ku’va.

45

Noo chumi toon

46

Noo chumi toon. Noo chumi toontyakɨtɨ, tyakɨtɨndaati nu tyayu ndaatɨ nu vituchachitɨ xita, xita i´ñi ndɨyɨmiau, miau, miau… miau, miau, miau.

Uu chumi toontyakɨtɨ , tyakɨtɨ nootɨ nuu vitunootɨ nuu tyayunandukutɨ tɨñɨ, nañi’intɨ tɨñɨ, chachitɨ tɨñɨmiau, miau, miau… miau, miau, miau.

Uñi chumi toontyakɨtɨ, tyakɨtɨ ndaatɨ nu tyayu ndaatɨ nu vituchachitɨ kesu, kesu cha asɨmiau, miau, miau… miau, miau, miau.

Kumi chumi toontyakɨtɨ, tyakɨtɨ nootɨ xiñi ve’e.

47

Ñaa ñi’itɨ tɨñɨya’atɨ nuu vituña nañi’itɨ kesunootɨ nuu tyayunootɨ nuu ñu’ukoo chumi tooncha tyakɨ xaanmiau, miau, miau… miau, miau, miau.

O’on chumi toontyakɨtɨ, tyakɨtɨ ñaa chachitɨ xitañaa chachitɨ kesu.

Ñaa chachitɨ tɨñɨnda’vi chumi tooncha pe’e xaan, cha pe’e xaanmiau, miau, miau… miau, miau, miaumiau, miau, miau.

48

Cantos mixtecos para niños, editado por la Comisión Nacional de los Derechos Humanos,

se terminó de imprimir en septiembre de 2018,en los talleres de Grupo Comercial e Impresos Cóndor, S. A. de C. V.,

Norte 178 núm. 558, colonia Pensador Mexicano, Delegación Venustiano Carranza, C. P. 15510, Ciudad de México.

El tiraje consta de 500 ejemplares.

Este material fue elaborado con papel certificado por la Sociedad

para la Promoción del Manejo Forestal Sostenible A. C.

(Certificación FSC México).

Primer Visitador General Ismael Eslava PérezSegundo Visitador General Enrique Guadarrama LópezTercera Visitadora General Ruth Villanueva CastillejaCuarta Visitadora General María Eréndira Cruzvillegas FuentesQuinto Visitador General Edgar Corzo Sosa Sexto Visitador General Jorge Ulises Carmona TinocoTitular de la O�cina Especial para el “Caso Iguala” José T. Larrieta CarrascoDirectora Ejecutiva del Mecanismo Nacional de Prevención de la Tortura Ninfa Delia Domínguez Leal Secretaria Ejecutiva Consuelo Olvera TreviñoSecretario Técnico del Consejo Consultivo Joaquín Narro LoboO�cial Mayor Raymunda G. Maldonado VeraDirectora General del Centro Nacional de Derechos Humanos Julieta Morales Sánchez

Consejo Consultivo Mariclaire Acosta Urquidi María Ampudia González Alberto Manuel Athié Gallo Michael William Chamberlin Ruiz Angélica Cuéllar Vázquez Mónica González Contró David Kershenobich Stalnikowitz Carmen Moreno Toscano María Olga Noriega Sáenz José de Jesús Orozco Henríquez

Presidente Luis Raúl González Pérez

Directorio CNDH marzo, 2018 informe_CARTA_HORIZONTAL.pdf 1 31/05/18 11:00