W popularnonaukowej serii pt. Historyczne bitwy" ukazay si dotychczas: Z. Stpor, BERLIN 1945 L. Podhorodecki, WIEDE 1683 W. Majewski, GROCHW 1831 K. Kaczmarek, BUDZISZYN 1945 W. A. Serczyk, POTAWA 1709 A. Wolny, OKI NAWA 1945 A. Karpiski, KURSK 1943 K. Sobczak, LENINO 1943 T. Malarski, WATERLOO 1815 T. Jurga, BZURA 1939 I. Rusinowa, SARATOGA-YORKTOWN 1777-1781 J. Sikorski, KANNY 216 p.n.e. R. Tomicki, TENOCHTITLAN 1521 R. Dzieszyski, LENINGRAD 1941-1944 E. Potkowski, CRECY-ORLEAN 1346-1429 K. Kaczmarek, STALINGRAD 1942-1943 L. Podhorodecki, KULIKOWE POLE 1380 B. Brodecki, SZYPKA I PLEWNA 1877 A. Murawski, AKCJUM 31 p.n.e. L. Wyszczelski, MADRYT 1936-1937 J. W. Dyskant, ZATOKA WIEA 1463 H. Wisner, KIRCHOLM 1605 W. Biegaski, BOLONIA 1945 W. Wrblewski, MOSKWA 1941 T. Konecki, SEWASTOPOL 1941-1942, 1944 A. Toczewski, KOSTRZYN 1945 L. Podhorodecki, CHOCIM 1621 E. Dbrowa, GAUGAMELA 331 p.n.e. J. Odziemkowski, NARWIK 1940 R. Bielecki, SOMOSIERRA 1808 B. Brodecki, DIEN BIEN PHU 1954 J. W. Dyskant, CUSZIMA 1905 J. Nadzieja, LIPSK 1813 R. Bielecki, BEREZYNA 1812 M. Nagielski, WARSZAWA 1656 S. Leniewski, MARENGO 1800 J. Wojtasik, PODHAJCE 1698 B. Borucki, VALMY 1792 W. Mikua, MACIEJOWICE 1794 E. Potkowski, WARNA 1444 W. Krl, WIELKA BRYTANIA 1940 G. Swoboda, GETTYSBURG 1863 R. Bielecki, BASTYLIA 1789 R. Bielecki, NORMANDIA 1944 L. Wyszczelski, NIEMEN 1920 M. Klimecki, GORLICE 1915 M. Borkowski, MIDWAY 1942 P. Olender, LISSA 1866 L. Podhorodecki, LEPANTO 1571 A. Nadolski, GRUNWALD 1410 R. Bielecki, AUSTERLITZ 1805 Z. Kwiecie, TOBRUK 1941-1942* S. Leniewski, WAGRAM 1809 Z. Flisowski, BITWA JUTLANDZKA 1916 R. Romaski, BERESTECZKO 1651 J. Nadzieja, ZAMO 1813 M. Wagner, KLISZW 1702 Z. Flisowski, LEYTE 1944

HISTORYCZNE

BITWY

PAWE ROCHALA

CEDYNIA 972

Dom Wydawniczy Bellona Warszawa 2002

SOWIASZCZYZNA ZACHODNIA I KRAJE GERMASKIE DO X WIEKU

LIMES SAXONIAE. LIMES SORABICUS PASTWO WIELKOMORAWSKIE

Sowo limes" w prostym tumaczeniu oznacza granic. Gdy acina bya jzykiem ywym, sowo to miao znaczenie zasadnicze. Przywodzio na myl odlege, niewzruszone granice midzy obszarami cywilizowanymi a dzicz, ktre bogowie, do spki z Augustem, wyryli w ziemi wod lub wytyczyli na ziemi umocnieniami godnymi cyklopw. Pierwotnie limes strzeg prowincji galijskich przed plemionami germaskimi, potem zosta rozbudowany dalej, przy czym rzeka Dunaj stanowia najlepsz zapor na drodze wszelkich ekspansji. Przesilenia polityczne i gospodarcze spowodoway z czasem znaczne osabienie potgi Imperium Rzymskiego. Tereny uprawne wyludniay si na skutek dugotrwaych wojen domowych, epidemii i nad wyraz uciliwego systemu podatkowego. W dodatku ruch plemion koczowniczych w dalekiej Mongolii rozpocz nieubagan Wdrwk Ludw. Wadcy imperium nie byli w stanie wystawi i wyszkoli armii w dawnym, legionowym stylu. Przymuszeni okolicznociami zacigali gotowe oddziay zbrojne barbarzycw, aby strzegli

granic przed innymi barbarzycami. Ich sub wynagradzali ziemi. W ten sposb na tereny Galii, Tracji czy Grecji przywdroway cae plemiona germaskie, z wasn struktur wadzy i wojskiem. Nie trzeba byo dugo czeka na skutki tej polityki. Armie barbarzyskie atwo ulegay buntom, zadajc klski swym dotychczasowym sprzymierzecom. Cesarze wschodni jako pozbierali si z dotkliwych poraek. Cesarstwo zachodnie, zarzdzane przez najemnych dowdcw wojskowych, rozpado si na kilka krlestw, reprezentujcych germaskie narody czasw wielkiej wdrwki. Jeszcze przed klsk wschodniego cesarza Walensa barbarzycy osiedlali si setkami tysicy na Bakanach. Po tym zwycistwie, odniesionym dziki strzemionom, nikt ju Gotw nie kontrolowa, a limes podobnie jak na zachodzie utraci znaczenie. Niedugo, z wielk trudnoci odbudowany, mia je odzyska. A to dla powstrzymania drapienych i dzikich hord nie Gotw, nie Hunw, ale Sowian. Zadanie to wypenia z trudem, ze wzgldu nie tylko na jako systemu umocnie, ale rwnie na wol i jako walki obrocw. Zaczo si to w poowie VI wieku tak: ...zebrao si wojsko Sklawinw nie wiksze jak koo trzech tysicy ludzi i przeszedszy bez przeszkody z czyjejkolwiek strony rzek Ister (Dunaj), a pniej nie mniej atwo Heuros (Maryca), podzielio si na dwie czci. Jedna wataha miaa tysic omiuset ludzi, druga reszt. Komendanci zag rzymskich w Ilirii i w Tracji starli si z jedn i drug, a cho oddaliy si ju od siebie, ponieli wbrew oczekiwaniu klsk i cz pada na miejscu, a inni znaleli ratunek w ucieczce. Skoro wic wszystkie komendy spotka taki los z rk jednego lub drugiego z barbarzyskich oddziaw, cho wiele sabszych liczebnie, jedna z nieprzyjacielskich watah stara si z Asbadosem. Nalea on do gwardii przybocznej cesarza Justyniana (...) i dowodzi licznym i wyborowym garnizonem konnicy, ktry sta od dawna w warowni trackiej Tdzurulon. Lecz i ich take Sklawinowie zmusili do ucieczki i, przewanie haniebnie pierzchajcych,

wycili, pochwyciwszy za Asbadosa, chwilowo wzili go ywcem, ale pniej spalili go wrzuciwszy do poncego ogniska i zdarszy mu przedtem pasy z plecw. Potem upili ju tym bardziej bez przeszkd wszystkie okoliczne ziemie trackie i iliryjskie i zarwno jedni, jak i drudzy oblegali i zdobyli wiele warowni, cho w ogle nie uderzali przedtem na mury, ani nie omielali si zej na rwnin, bo przecie nie prbowali nigdy wpada do ziem rzymskich..." 1 . Jak wida obie strony zaskoczone byy nieporadnoci obrocw. Nic dziwnego wic, e owym Sklawinom" zbrojne wycieczki zza Dunaju na teren Grecji czy Tracji weszy w nawyk. Miejscowa ludno, przeraona okruciestwami (Sowianie wbijali schwytanych na pale), opuszczaa najedane ziemie, wic barbarzycy zasiedlali urodzajne pustkowia. Pseudo-Maurycy napisa elementarz dla dowdcw wojskowych, zawierajcy wskazwki w zakresie taktyki walk ze Sowianami. Rady, jakie tam zawar, znamionoway jeszcze moliwoci ofensywne Bizancjum przeciwko sowiaskim siom, przewanie pieszym i sabo uzbrojonym (lecz nie jest wykluczone, e jazda nie bya obca Sowianom. Jak pieszo zdoaliby dogoni i wyci pierzchajc konnic Asbadosa?). Sytuacja ju wkrtce ulega zmianie. W wyniku bizantyjskiej akcji dyplomatycznej Awarowie koczujcy midzy Morzami Kaspijskim i Czarnym, zebrawszy pono a 60 000 jazdy pancernej najechali naddunajskich Sowian. W dalszej czci plany cesarskie zakaday zapewne wzajemne' wyniszczenie adwersarzy, przy cyklicznoci koczowniczych najazdw. Sprawdzio si to tylko czciowo Awarowie, cignc ze sob inne ludy, jednych Sowian podbili, innych przymusili do sojuszw i wzorem Hunw osiedlili si w Panonii, tworzc wasne pastwo, tzw. chaganat. Prby skierowania ich agresji na zachodnie krlestwa germaskie powiody si' P r o k o p i u s z z C e z a r e i , Historia wojen, tum. M. Plezia, Pozna-Krakw 1952, s. 72-73.

tylko czciowo. Awarowie prowadzili wasn wielk polityk, moe niezbyt dugofalow, ale skutecznie spychajc Bizancjum do defensywy. Dlatego pod rokiem 626 kronikarz grecki zanotowa: ...przeklty Salbaros, wdz armii perskiej, oczekujc (...) na przybycie bezbonego chagana Awarw, stan na wiele dni naprzd w Chalcedonie i spali okrutnie wszystkie przedmiecia (...) A oto dnia 29 miesica czerwca (...) ruszya przednia stra obrzydego bogu chagana (razem do 30 tysicy ludzi) (...) dnia 31 miesica lipca ruszy do gwatownego szturmu na odcinku od bramy noszcej imi Polyandriosa a do bramy Pemptosa i w najbliszym ssiedztwie, tam bowiem zgromadzi gwn cz swych si, podczas gdy inne odcinki muru obsadzi tylko dla pozoru Sklawinami. Szturm trwa od witu do 11 godziny [wedug wspczesnej miary czasu do ok. godz. 17.00], przy czym w pierwszym rzucie szli lekko zbrojni Sklawowie, a w drugim piechota pancerna..." 2 . W tym obleniu uyto na wielk skal machin miotajcych, ruchomych wie i sowiaskich odzi dubanek. Miasto obronio si, oddalajc bezporednie zagroenie koalicji awarsko-perskiej. Sam fakt oblenia by dla jego mieszkacw szokujcy. W kocu nie byle kto mg sobie pozwoli na prb opanowania Konstantynopola! Nauka ta bya gorzka i z pewnoci wielu ludziom otworzya oczy na skal zagroe. A widoki byy coraz to bardziej ponure. Gdzie okiem sign chaos, z ktrego wyaniay si dne krwi gromady. Utracono limes na Dunaju i ju nikt nie mg czu si bezpiecznie. Nie zaniedbano innych akcji dyplomatycznych. Awarowie dali si w kocu napuci na Frankw i Longobardw, co byo w peni naturalne, jako e rabunek by czci ich ycia. Tymczasem w pastwie koczownikw, lub raczej w strefie ich wpyww, pewien kupiec zrobi niebywa karier. W roku czterdziestym panowania krla Chlotariusza [623/24] czowiek imieniem Samo, rodem z pastwa Frankw2

Kronika Wielkanocna, tum. M. Plezia, Krakw-Pozna 1952, s. 119-120.

(...), pocign za sob wielu jeszcze kupcw i pody dla handlu do Sklaww, zwanych Winedami. Sklawowie ju zaczli si buntowa przeciw A warom zwanym Hunnami i ich krlowi gaganowi. Winidowie byli od dawna pastuchami Hunnw, tak e kiedy Hunnowie zbrojnie napadli jaki lud, to Hunnowie stali z caym wojskiem przed obozem, a Winidowie walczyli; jeli zwycistwo przechylao si na ich stron, wwczas Hunnowie rzucali si, by grabi zdobycz; jeli zas Winidowie ponosili klsk, podejmowali bitw na nowo z pomoc Hunnw, wsparci ich siami. (...) Hunnowie co roku przychodzili zimowa u Esklaww, brali do oa ony Sklaww i ich crki, a poza wszystkimi innymi udrczeniami Sklawowie pacili jeszcze Hunnom daniny" 3 . Nic dziwnego wic, e Sowianie zaczli si buntowa. Prawdopodobnie kupiec Samo i jego koledzy dostarczali Sowianom frankosk bro co wtedy jeszcze nie byo zabronione, a musiao by bardzo korzystne, jak kady handel militariami. Po jakim czasie Samo czy to na skutek zbiegu okolicznoci, czy te w wyniku przemyle pody z ich [Sowian P.R.] wojskiem; tam to okaza si tak uzdolniony w walce z Hunnami, e dziwiono si powszechnie i ogromna ich liczba polega od miecza Winidw. Winidowie, widzc zdolnoci Samona, wybieraj go sobie krlem, gdzie 25 lat panowa szczliwie" 4 . Mona z perspektywy czasu spokojnie przytakn autorowi kroniki Samo spenia wszelkie wczesne kryteria szczliwego wadcy, czego jako kupiec pod rzdami Frankw piwnie by nie zazna. Mia 12 on sowiaskich, a z nich 22 synw i 15 crek. Odnis wiele zwycistw nad Awarami, co zapewnio mu szacunek okolicznych wadcw i nowych poddanych. Ponadto przytar nosa samemu krlowi Frankw Dagobertowi I, ktrego inne ludy wzyway, aby chwalebnie postawi nog na ich grzbiecie" 5 . Nie powiodo si to, mimo3 4

Kronika Fredegara, tum. M. Plezia, Krakw-Pozna 1952, s. 128, 129. Tame, s. 129.

pokanych si zgromadzonych przez krla. O niepowodzeniu zdecydowa brak koordynacji dziaa i niezdyscyplinowanie. ...Austrazyjczycy natomiast otoczyli grd Wogatisburg, gdzie znalaza si cz si Wenedw i stoczyli trzydniow bitw; wielu tam z wojska Dagobertowego polego od miecza; a nastpnie w popochu, porzucajc wszystkie namioty i bagae, jakie mieli, powrcili do swego kraju. (...) To za zwycistwo, ktre Winidowie odnieli nad Frankami, osignli nie tyle dziki mstwu Sklawinw, ile dziki nieopatrznoci Austrazyjczykw, ktrzy pokcili si z Dagobertem i uporczywie grabili" 6 . Pastwo Samona, ktre rozpado si zaraz po jego mierci, byo federacj plemienn, poczon autorytetem wodza i sdziego. Objo prawdopodobnie ziemie Moraw, Czech, cz Panonii (pn. Wgier), Serbw midzy grn Odr a ab. Moliwe, e jego wpywy sigay lska i Wilan. Cho nietrwae, pokazao dobitnie, jak dua sia tkwi w jednoci. Pokonano Awarw, pokonano Frankw, dokonano wielkich czynw, o ktrych pami musiaa trwa przez kilka pokole. Od tego czasu zacz si systematyczny napr Sowian na zachd. Nie byy to najazdy w stylu Awarw, sigajce gbi krajw, ale upiecze akcje zbrojne na dwa-trzy dni pieszej drogi, poczone z osiedlaniem si na opuszczonych przez ludno germask ziemiach. Z pokolenia na pokolenie zasig osadniczy plemion sowiaskich rozszerza si, tworzc rdo nowych konfliktw i przymierzy. Krlowie frankoscy dyli do rozszerzania swych wpyww na wschd. Toczyli walki z germaskimi Sasami, Turyngami i Bawarami, ktrym pomagali Sowianie. Jednoczenie inni Sowianie gotowi byli nie pomoc Frankom, majc na wzgldzie wasne korzyci. I tak krlowi Pepinowi III, gdy (...) zgromadziwszy wojsko pody przez Turyngi do Saksonii i wkroczy z wielkimi siami w granice Sasw (...) zabiegli mu drog naczelnicy5 6

Tame, s. 129. Tame, s. 131.

dzikiego plemienia Sklaww, owiadczajc jednomylnie gotowo dostarczenia mu posikw przeciw Sasom, okoo 100 000 wojownikw..." 7 . W te sto tysicy wojownikw naley wtpi. Natomiast zawieranie przymierzy z dalszymi ssiadami najedanego kraju, przy jednoczesnym wykorzystywaniu niesnasek midzy barbarzycami, stao si potem regu. Po Pepinie, zwanym Maym albo Krtkim, obj tron Frankw m o wzrocie 192 cm. Za jego panowania sowo limes" odzyskao swoje znaczenie. Prcz tego wadca ten nada now jako rzdzeniu, czeniu i dzieleniu. Ambicj tego wadcy byo zjednoczenie ludw germaskojzycznych wok krlestwa Frankw. Myl t konsekwentnie wprowadza w czyn od pocztku dugiego, ponadpidziesicioletniego panowania. Karola nie zadowalao przy tym panowanie nad krlami, gdy, w przypadku drobnego nawet niepowodzenia, grozio to przejciem uraonego w swych ambicjach podwadnego na stron przeciwnika i szybkie usamodzielnienie si, z bardzo przykrymi konsekwencjami dla Frankw. Dlatego pierwsz poow rzdw wypeniy przyszemu cesarzowi nieustanne podre militarne wzdu, w poprzek i na ukos stale rosncego pastwa. Historycy mwi o 50 wyprawach wojennych, z czego niemal wszystkie uwieczyo powodzenie. Moe skala nie ta sama, ale wynik lepszy ni w przypadku Aleksandra Wielkiego. Nie bdzie przesady w twierdzeniu, e z czasem, przy wczesnym stanie wiedzy pomieszanej z zabobonem, samo imi Karola wystarczao, by przeciwnik czu si pokonany jeszcze przed ujrzeniem frankijskich wojsk. Zachoway si wieci o klskach Frankw, ale Karola akurat w tych miejscach nie byo. Kto inny przegrywa, nie krl-cesarz. Choby taki hrabia Roland, przyjaciel krla, jeden z dwunastu parw krlestwa, wdz tylnej stray, wybitej przez Baskw w ich kraju. Imi KarolaKontynuacja kroniki Fredegara, tum. M. Plezia, Krakw-Pozna 1952, s. 167.7

dotrwao do naszych czasw w oficjalnej nomenklaturze dyplomatycznej. W wielu krajach sowiaskich na prawdziwego, koronowanego wadc mwio si nie rex", ale korol". Po naszemu krl". Karol Wielki odnosi zwycistwa nie tylko na polach bitew. Wprawdzie polityka wczesnego redniowiecza to przede wszystkim polityka ora, nie pienidza i naciskw ekonomicznych, ale ten wadca docenia znaczenie innych dziedzin ycia. Za jego to czasw utrwali si porzdek feudalny, zaprowadzony jednolicie i, prawie bez wyjtkw, we wszystkich zjednoczonych przeze krajach germaskich. Seniorzy, wasale to wynalazek wprowadzony w tamtych czasach. Karol podzieli krlestwo na hrabstwa, przy czym mwi si o liczbie 300. Hrabiami zostawali ludzie, co do ktrych mia pewno, e nie zawiod. Naczelnymi dowdcami wojskowymi w dotychczasowych krlestwach i ksistwach byli miejscowi krlowie i ksita, ktrych korony przej Karol. Nie byo ju od tej pory krlw, tylko nagle spoboniali rezydenci pilnie strzeonych twierdz klasztornych. Byli za to hrabiowie. W organizacji cesarstwa du rol odgrywa koci. Cesarz, z aski ktrego panowa papie, mia woln rk w obsadzaniu swoimi ludmi dbr kocielnych, wcale nie zwolnionych z powinnoci wojskowych. Zamiast hrabiw byli biskupi i opaci, zamiast krajowych ksit arcybiskupi. I tu obowizywaa jasna hierarchia, przy czym cesarz z caym szacunkiem i ceremoniaem twardo egzekwowa to, co cesarskie. Kraj dzieli si na hrabstwa i, dla przeciwwagi, na biskupstwa. Interes wadcy wymaga, by dostojnicy nie byli zbyt silni. Ten sam interes wymaga, by w razie potrzeby dysponowali odpowiednimi siami. W miar postpu w zjednoczeniu wszystkich okolicznych ziem Germanii, specyficzne problemy dotychczasowych, samodzielnych organizmw pastwowych, staway si problemami pastwa Frankw, a wic Karola. Przedtem krlowie i ksita radzili jako sobie, teraz musia sobie radzi krl Frankw.

Byc moe urzd margrabiego powsta nieco wczeniej, ale Karola dopiero pojawia si ta tytulatura na wszystkich kracach pastwa, gdzie graniczono z ludami, ktrych porzdek spoeczny czy te siy wojskowe nie daway gwarancji trwaego podboju lub pewnoci pokoju. Marchie powstay w najbardziej zapalnych czciach krlestwa Frankw. U nasady Pwyspu Bretoskiego bya Marchia Bretoska, od Morza rdziemnego do Oceanu Atlantyckiego rozcigaa si Marchia Hiszpaska, w pnocnych Woszech, na granicy z Chorwatami, powstaa Marchia Friulska, u poudniowej granicy plemion czeskich Marchia Wschodnia, w widach Drawy i Dunaju kilka Marchii Panoskich (wana granica ze Sowianami i Awarami), a midzy Turyngi a Bawari ulokowano Marchi Serbsk ukierunkowan na plemiona sowiaskie zamieszkae midzy grnymi i rodkowymi biegami rzek aby i Odry. W uproszczeniu marchia oznaczaa jednostk terytorialn pastwa, obejmujc kilka pogranicznych hrabstw i cz barbarzyskiego terytorium. Na czele marchii sta margrabia, posiadajcy praktycznie nieograniczone penomocnictwa wojskowe. Jego zadaniem byo zbieranie informacji o zagroeniach dla trwaoci granic i sprawne reagowanie na niebezpieczestwa Wszyscy nadgraniczni hrabiowie winni mu byli posuszestwo. W ten sposb krl-cesarz rozwiza problem prni po zdetronizowanych ksitach. Urzd margrabiego by na tyle wany, e nie kady ksi mg go obj. Natomiast kady margrabia mg zosta ksiciem. Cesarz mg dziki temu jeszcze bardziej zaciera regionalne tradycje wadzy, wynoszc do najwyszych godnoci, wcale przy tym nie doywotnich, wiernych sobie ludzi. Nie musia dziki temu powica myli i czasu wszystkim zatargom pogranicza. Warto doda, e wielbiony potem w pieniach hrabia Roland dziery urzd margrabiego w Marchii Bretoskiej, pooonej najbliej hiszpaskiego teatru wojennego. Gdy armia Frankw posuwaa si w gb hiszpaskiego pastwa

Abbasydw, to wanie Roland szed w stray przedniej. Podczas odwrotu ubezpiecza tyy, ze skutkiem opisanym w pieni. Mimo poraajcej siy pastwa i wysokich kompetencji jego sternikw, kilka razy wybuchy wojny ze Sowianami. Wielu ich mieszkao na terenach germaskich w rozproszonych, ale etnicznych grupach. Sowianie okazali si na tyle gronym przeciwnikiem, e prcz utworzenia marchii wzdu pogranicza Karol wymyli co jeszcze, czemu czciowo wspczeni, a czciowo potomni, nadali nazw limes". Limes Saksoniae mia trwale rozdziela germaskie plemiona Sasw od sowiaskich Obodrytw i Wieletw. Nie nadano mu postaci nie koczcych si umocnie, jak limesowi rzymskiemu. Pastwa Frankw, cho w miar bogatego, nie sta byo na budow podobnych fortyfikacji. Wzniesiono co prawda kilka twierdz dajcych schronienie lub stanowicych baz do wypadw, w zalenoci od potrzeby. Gwn przeszkod byy pustkowia, w sposb administracyjny wyludniane i nie zaludniane, cignce si wzdu rzek. Natomiast twierdze, stojce na stray drg prowadzcych w gb krlestwa, zlokalizowano na terenach zamieszkaych. Prcz funkcji militarnych stanowiy punkty wymiany handlowej ze Sowianami, z ktrej kilkakrotnie powtarzanymi zarzdzeniami wyeliminowano bro. I niech nie wioz broni ani zbroi na sprzeda. A jeli znajdzie si u nich przewoon, to niech bdzie im zabrany cay ich dobytek i niech poowa przypadnie na skarb paacowy, a druga poowa niech zostanie rozdzielona midzy komendantw nadgranicznych garnizonw" 8 . Limes Sorabicum mia nieco inny charakter. Wyznaczony by wzdu zachodniej, czyli wewntrznej, granicy bardzo wczenie utworzonej Marchii Serbskiej. Jej wschodnia granica, od strony barbarzycw, nie bya okrelona trwale edyktami8 Edykt cesarski z Diedenhofu. Cytat za ladem zagubionych ogniw, F. Z. We re m i e j , Warszawa 1977.

cesarskimi. Tymczasem przebiegaa wzdu aby. Limes Sorabicum, czyli teren Marchii Serbskiej, by wic w zamysach twrcw bram do dalszej ekspansji. Poza skutecznym odgrodzeniem si od Sowian, Karol i jego nastpcy prowadzili aktywn polityk zewntrzn, Biujc charakter odwetowych i represyjnych wypraw wojennych. W zmaganiach z Sasami pomagali Frankom Obodryci, Sowianie. Po przeciwnej stronie stawali rywale i wschodni ssiedzi Obodrytw, Wieleci, rwnie Sowianie. Obydwa sowiaskie zwizki plemienne sprawiay wraenie trwale skconych, przy czym osiade na poudnie od nich plemiona Serbw rwnie nie yy z nimi w przyjani. Stan ten Karol przez swoich hrabiw nieustannie monitorowa, nie dopuszczajc do gronych zmian w ukadzie si. Kady sojusz mg si zakoczy najazdem zjednoczonych Sowian na Sakso Turyngi, Hesj czy nawet Frankoni. Frankowie pocztkowo faworyzowali Obodrytw, wpltujc ich jednoczenie w przewleke wojny z Duczykami i uywajc jako straszaka na Sasw. Wieletw, jako bardziej oddalonych, trudniej byo zmanipulowa. Ich jedno i zbjecka wojowniczo bya niebezpieczna. Wobec tego w 789 roku krl Karol osobicie zaj si Wieletami. W wyprawie wziy udzia wojska Fryz Sasw, Frankw, Obodrytw i Serbw. Atak nastpi z trzech stron, z wykorzystaniem przepraw mostowych i floty rdldowej. Dobrze zorganizowany najazd z atwoci osign wytyczone cele, cho obrona bya rozpaczliwa. Dowiadczony wdz Wieletw, Dragowit, widzc beznadziejno pooe nie tylko wojsk, ale caego kraju, podda grd, uwaany prz najedcw za stoeczny. Naczelnicy plemion Wieleckich Wydali Frankom zakadnikw. Zaprzysiono pacenie danin, pokj i mona byo wrci do domu. Biorc zakadnikw Karol zyskiwa nie tylko gwarancj spokoju od strony Sowian, ale i moliwo skutecznego mieszania w ich sprawach ustrojowych na przyszo. Ludzie

ci, wychowywani na dworze krlewskim czy innych dostojnikw, poznawali imponujc si frankijskiego pastwa, widzieli malowane ciany kamiennych paacy, przepych ceremoniaw wieckich i kocielnych, sowem odczuwali na wasnej skrze rnic cywilizacyjn, cho nie bya ona a tak dua. Frankijscy monowadcy zyskiwali tym samym moliwo gbszego wtrcania si w sprawy sowiaskie. Z czasem kady ambitny awanturnik sowiaski mg liczy na wsparcie zza zachodniej granicy. Im wicej posia zamtu w ojczynie, tym lepiej by widziany przez Frankw. Umiejtnie skcano dziki temu ojcw z synami, braci czy przyjaci. Nadzieja na uchwycenie wadzy obnaaa w ludziach niskie instynkty. Tym samym upada autorytet samej wadzy. Ludzie nie tyle obojtnieli na to, kto nimi rzdzi, co raczej nabierali przekonania, e nie ma wadzy godnej zaufania. Trwae przymierze plemion wymaga takiego zaufania musi kto by t tzw. si przewodni. Brak zaufania oznacza koniec jednoci plemiennej. Reguy postpowania ze Sowianami ustanowione przez Karola Wielkiego przyjy si i obowizyway bez wyjtkw. Jeszcze za Karola uzaleniono plemiona czeskie i morawskie. Zapewne i tu obowizywa nakaz wymiany handlowej ze Sowianami w wyznaczonych twierdzach, choby przez pami o Samonie. Ta bardzo praktyczna polityka doprowadziaby do podboju ziem sowiaskich za ab w cigu kilku pokole. Szczliwie dla Sowian zaszo kilka okolicznoci, osabiajcych impet Frankw. Ponienie frankijskiej krlewskiej godnoci nastpio wskutek saboci Ludwika ju w dziewitnacie lat po mierci Karola Wielkiego, ktry nada koronie niezaprzeczalny autorytet" 9 . W dodatku zacza si era Wikingw i ich dugich odzi. Oni wyroli do gwnego problemu rozmnoonych, leniwych wadcw karoliskich, nie Sowianie, skceni trwae za dajcymi oson limesami.9 G . F a b e r , Merowingowie i Karolingowie, tum. Z. Jaworski, Warszawa 1994, s. 191.

/

Byli tacy, co wykorzystali zamt w cesarstwie. W tym samym czasie niedawno ochrzczony ksi morawski Mojmir Wygna ze sowackiej Nitry ksicia Przybin. Pastwo morawskie po raz drugi zaistniao w historii, a wadcy wiata, zajci przechwytywaniem wadzy, zdyli przegapi to wydarzenie. Niedugo, po kilkuletnich wojnach domowych, wnukowie Karola Wielkiego zdoali podzieli si terytoriami cesarstwa w sposb kompromisowy. W 843 r., na mocy traktatu w Verdun, Ludwik otrzyma jego wschodni cz, co dao mu przydomekNiemiecki",a jednoczenie byo pocztk pastwa o takiej nazwie. Poniewa pastwo to w ponad 50% graniczyo z krajami sowiaskimi, jego energiczny krl sta si czy chcia, czy nie specjalist od Sowian. Jak daleko sigay jego zamysy, moe wiadczy dokument, znany pod nazw Geografa Bawarskiego. Jest to spis plemion sowiaskich, yjcych po pnocnej stronie Dunaju. Przy kadym plemieniu podano, ile posiada ono civitates", inaczej mwic miast. Miasto miastu nierwne, a w sowiaskim przypadku naley raczej mwi o grodach. Tu znw liczby podane w Geografie" wydaj si fantastyczne, wic mona mniema, e chodzi o miejsca stale zamieszkae. I tak wymieniono plemi Glopeani", przydajc mu czterysta civiiates". Owi Glopeani" to Goplanie znad jeziora Gopo. Widocznie funkcjonowali wtedy jeszcze pod wasn nazw, czyli legendarni Polanie pod wodz Popielidw lub Piastw w momencie zbierania informacji do Geografa" nie podjli jeszcze czynnoci dziejotwrczych. Tu po niemieckiej koronacji Ludwik podj sumiennie dzieo usunicia zagroe ze sowiaskich granic. W roku 844 w bitwie z Frankami wschodnimi zgin ksi obodrycki Gostomys. Na Obodrytw naoono trybut. Rok pniej ochrzczono w Ratyzbonie 14 ksit czeskich. Historycy okrelaj ten akt jako prb zwizania ze sob tych monych, a przez to ich ziem. Po mierci Mojmira w 846 r. Ludwik Niemiec interweniowa na Morawach, osadzajc na tronie

ksicym Rocislawa, siostrzeca bd bratanka zmarego wadcy. Z tej strony spotka Ludwika zawd, bo Sowianin nie okaza mu adnej wdzicznoci. Rocisaw wmiesza si aktywnie w sprawy wewntrzne krlestwa niemieckiego, popierajc wszelkie tendencje odrodkowe. W zwizku z tym w roku 855 Ludwik Niemiec wyprawi si na Morawy bez adnych zyskw. W 861 r. Rocisaw porozumia si z Karlomanem, zbuntowanym synem Ludwika Niemca. Potem nawiza kontakty z Bizancjum, zmuszony do tego niejako sojuszem bugarsko-frankijskim. Pastwo Moraw nabierao rozpdu, stajc si krok po kroku Wielkomorawskim. Na mocy porozumie z Bizancjum, w roku 863 przybyli na Morawy Konstanty i Metody, co byo solidnym klapsem dla duchowiestwa niemieckiego. Walka zbrojna rozszerzya si tym samym o ideologiczn. Przybysze nauczali w jzyku sowiaskim, do tego jzyka przystosowali alfabet grecki. Przetumaczyli na sowiaski ksigi kocielne, w tym te najwaniejsze dla chrzecijan. Cokolwiek by mwi o gorliwoci wczeniejszych chrzcicieli, nie przygotowywali si oni tak sumiennie do misji, jak tych dwch Grekw, pokadajc zwykle wiksze nadzieje w pomocy boskiej, ni we wasnych umiejtnociach. W dodatku Konstanty i Metody traktowali Sowian jak gatunek ludzki, co rzadko trafiao si wrd misjonarzy wobec pogan. Wszystko to spowodowao szybkie postpy w chrystianizacji, czynic pastwo Rocisawa spjniejszym, jednolitym, silniejszym. Z takich tryumfw chrzecijastwa nie mogli cieszy si krl Ludwik i jego biskupi. Uprzejme skargi tych ostatnich na morawsko-greckie bezecestwa szybko dotary do papieskich uszu. Obrzdek sowiaski w liturgii pocztkowo spotka si z przychylnoci papiea Hadriana II, ale jego nastpcy czasami byli za, ale czciej przeciw. Tymczasem w roku 864 Ludwik podj nastpn wypraw zbrojn. Dotar do Devina pod Bratysaw, gdzie przyj do wiadomoci goosown przysig Rocisawa na wierno. Jeszcze jedna wyprawa w 869 r., prcz zwyczajnych spustosze kraju doprowadzia do sporego sukcesu politycz-

nego nawizano kontakt ze witopekiem, bratankiem Rocisawa, panujcym w Nitrze. W roku 870 witopek zbuntowa si, stryja pojma i odda w rce krla Ludwika. Ten w drodze aski kaza Rocisawa olepi i uwizi. Przy okazji uwiziono podrujcego subowo midzy Morawami a Rzymem Metodego. Po roku witopek przesta panowa, zazna za to przymusowej gociny u sprzymierzecw. Rzdy objli margrabiowie Wilhelm i Egenschalk z takim skutkiem, e wybucho powszechne powstanie ludowe. Uwiziony w Niemczech witopek obieca umierzy bunt. Uwierzono mu, uwolniono, a ksi nie zmarnowa szansy i stan na czele powstania... Nastpne zawirowania historii Wielkiej Morawy to wielka i maa polityka, ustawicznie raczej nieczysta. Wrci Metody jako arcybiskup, z papieskim bogosawiestwem. Gdy w 885 r. zmar, witopek z poduszczenia niejakiego Wischinga, niemieckiego kandydata na arcybiskupi stolec, wypdzi uczniw Greka sowianofia. Znaleli schronienie w Bugarii. Wczeniej wpywy morawskie rozcigny si we wszystkich kierunkach sowiaskiego wiata: na Pocisie, Panoni, Czechy, Wilan i lsk. Uznano zaleno trybutarn od Niemcw, co paradoksalnie dawao niezaleno polityczn. witopek posun si nawet do najazdw na Bawari i ustalania waciwych wadz Bawarskiej Marchii Wschodniej! Odparto prywatne najazdy Niemcw, Bugarw i pierwsze, prbne, oddziaw Wgrw. Aby nie byo wtpliwoci, e istnieje samodzielne pastwo Morawskie, witopek odda je pod bezporedni opiek papiesk (krok ten kto w przyszoci, za rwne 100 lat powtrzy). Umierajcy w 894 r. wadca nazywany by krlem, cho nikt go formalnie nie koronowa. Jednak to szczliwe pastwo sowiaskie niedugo ju miao trwa. W Europie rodkowej pojawili si bowiem Wgrzy, z zamiarem osiedlenia si na stae. W legendach wgierskich istnieje przekaz, e wdz wgierski Arpad naby od witopeka za biaego konia Z pozacanym siodem i zotym wdzidem ziemi, wod

i traw. witopek myla pono, e to dar od osadnikw. Dla osadnikw by to akt kupna caego pastwa. W Niemczech nastaa era Arnulfa z Karyntii. By wnukiem Ludwika Niemca, nieprawym synem Karlomana, co w oczach wybierajcych go na krla dostojnikw wschodniofrankijskich nie byo wad, gdy innej konkurencji nie posiada. W 888 r. moni zachodniej czci krlestwa ofiarowali mu koron krlewsk, ale nie przyj jej, tylko hody lenne. Byo to posuniciem nowatorskim i nieoczekiwanym. Prawdopodobnie chodzio hrabiemu Arnulfowi o zachowanie jednoci pastwa pod postaci jednej korony. Potem zacz skutecznie bi wrogw. W 891 r. w bitwie pod Lwe nad rzek Dyle w Belgii zniszczy wojska Wikingw. Porozumia si z Czechami i uzaleni ich od siebie. Wiosn roku 892 nawiza kontakt z Wgrami. Zmontowa koalicj sowiasko-germasko-wgiersk i urzdzi najazd na Morawy, eby doprowadzi do wydzielenia dzielnicy dla witopeka II, lub jeszcze lepiej zamienienia Mojmira II na tego witopeka. Wgrzy mieli przy tym zyska prcz upw ziemi, jak zdoaj ogarn. Arnulf z Frankami, Szwabami i Bawarczykami nastpi na nich (Morawian) i przez cay lipiec pustoszy, pali, mordowa, rabowa i okry aob cay kraj. Rwnali z ziemi co im tylko stano na drodze: zasiewy, domy, wioski i miasta. Rozwcieczeni onierze wyrywali nawet drzewa owocowe z korzeniami. Jeszcze okrutniej sroy si ze swymi Wgrami Kursan, zalawszy hordami obydwie Dacje, przed i za Cis" l0 . Najazdy wgierskie w cigu kilku lat doprowadziy do cakowitego upadku Wielkiej Morawy. Co si stao z MojS

mirem II i witopekiem II, ostatnimi wadcami tego kraju nie wiadomo. Wiadomo natomiast, e nie doczekali si adnej pomocy z krajw chrzecijaskich. Nie znaczy to oczywicie, e wszyscy wczeni moni ludzie Zachodu obawiali si bd nienawidzili Sowian. Byli10 Z Rocznikw bawarskich A w e n t y n a, cytat za Szamanizm i Wgrzy, A. N a w r o c k i , Warszawa 1988, s. 96.

te tacy, ktrzy przejmowali si bardzo starymi nakazami uniwersalnego prawa. Papieowi Janowi IX wyranie nie podobay si ukady niemiecko-wgierskie. To tak, jakby w 350 lat pniej ktry z chrzecijaskich wadcw sprowadzi do Europy Mongow, eby zaatwi prywatne porachunki z ssiadem. Arcybiskup Salzburga w Bawarii czu si zobowizany zoy pisemne wyjanienie nastpujcej treci: ,,Co za tyczy si tego, e wspomniani Sowianie oskaraj nas, i zbezczecilimy wiar katolick, wic si przysig z Wgrami, zoon na zwoki psa, wilka czy inne pogaskie paskudztwa, i zawarlimy z nimi pokj, dajc im pienidze, eby poszli do Italii (899-900), to gdyby sprawa ta miaa miejsce przed Twoim obliczem, a wic i przed obliczem wszystkowiedzcego Boga, w ktrego imieniu sprawujesz apostolsk powinno, wwczas przekonaby si o faszywoci tych zarzutw i o naszej niewinnoci. Poniewa Wgrzy zawsze zagraali mieszkajcym z dala od nas wyznawcom wiary katolickiej i nkali ich ponad wszelk miar, wic obdarowalimy ich pienidzmi bez wartoci i ubraniami tylko ze lnu, eby zagodzi ich dziko i odwie od napaci od nas" Zapewnienia biskupa byy rwnie wartociowe, jak precjoza, ktrymi obdarowywa Wgrw. Zdaje si, e dla witego spokoju arcybiskup Theotmar zoy przysig na zwoki psa, wilka czy inne pogaskie paskudztwa...ZAMT W KRLESTWIE NIEMIEC

Cesarz Arnulf zmuszony by do osobistej interwencji we Woszech, gdzie wybuch bunt pod przywdztwem Berengara. W 899 roku powid do Italii niemieckie wojska. Skorzysta przy tym z pomocy sojusznikw, na ktrych jeszcze si nie zawid Wgrw. Przez Panoni wtargnli oni w dolin Padu i rozbili liorengara, po czym, zostawszy na ca zim w Italii, powrcili11

Cytat za Szamanizm i Wgrzy, A. N a w r o c k i , Warszawa 1988,

do kraju na pocztku nastpnego roku. W tym czasie zmar cesarz Arnuf, co uwolnio Wgrw od przysigi, zoonej na zwoki psa. Korzystajc natomiast z tej okazji, zajli bez walki kraj zadunajski. Tak wic w 900 roku cay uk Karpat znalaz si w rkach Wgrw" 2 . Dostojnicy Niemiec zdyli ju przyzwyczai si do jednoci. mier Arnulfa prawdopodobnie zaprzepacia moliwo zjednoczenia caego cesarstwa. Taka myl musiaa mu przywieca. Zmyleni pozornie dobr sytuacj Niemiec monowadcy wybrali sobie krlem Ludwika, jedynego prawego syna Arnulfa. Z ich punktu widzenia by to kandydat idealny na wadc idealnych czasw mia siedem lat, a zapowiada si na chorowitego modzieca. Wprawdzie Arnuf mia dorosego syna, witopeka, piastujcego nawet godno krlewsk u Burgundw, ale ten mia kilka wad by nazbyt dojrzay, dowiadczony, nie urodzi si z matki majcej status maonki krla, a jego oficjalne imi byo wprost nie do przyjcia, nawet jeli mwiono na Centebald". Krlem zosta wic Ludwik, zwany Dzieci, za ktrego mona byo rzdzi. Faktem te jest, e Arnuf, najwikszy przedstawiciel dynastii obok Karola Wielkiego" 1 3 , okaza si mao przewidujcy, przyczyniajc si do osiedlenia Wgrw w Europie rodkowej. Rozbicie pastwa Wielkomorawskiego byo bez wtpienia taktycznym zwycistwem, strategicznie okazao si jednak pomyk. Procesw powstawania pastw sowiaskich nie dawao si ju powstrzyma, a uzna je nie byo honorowym rozwizaniem dla Niemcw. Dziki tej polityce zyskali ssiadw, przy ktrych Normanowie wygldali czasem na niewinne chopita. Z przyczyn estetycznych rwnie. Oblicza si, e w chwili zajmowania ojczyzny" Wgrzy dysponowali 20 tysicami konnych wojownikw. Ich uzbroSzamanizm i Wgrzy, A. N a w r o c k i , Warszawa 1988, s. 43. G. F a b e r, Merowingowie i Karolingowie, tum. Z. Jaworski, Warszawa 1994, s. 214.13 12

jenie skada si z szabli, skrzanego pancerza, uku i kopii [wczni P.R.]. W zalenoci od potrzeby maj w pogotowiu i kopi pod ramieniem, i uk w rku. W pocigu uywaj raczej uku. Nie tylko sami s uzbrojeni, ale rwnie ich konie maj napierniki z metalu lub wojoku. Przywizuj du wag do wiczenia si w strzelaniu z konia" 1 4 . Dodam tylko, e po kontaktach europejskich mieli te pancerze metalowe. I Prcz nowego typu uzbrojenia wnieli te nowe zasady taktyczne, gdzie celem bitew nie bya walka z przeciwnikiem, ale jego zniszczenie. Bij si z konia pdzcego na nieprzyjaciela lub uciekajcego przed nim, bo lubi symulowa ucieczki. Nie lubi przecigajcych si walk i gdyby byli lak wytrwali, jak s w pierwszym impecie zajadli, byliby wwczas nie do pobicia. Czsto w poowie walki rzucaj si do ucieczki, ale zawracaj w p drogi i kiedy ju mylisz, e ich pokonae, moesz znale si w miertelnym niebezpieczestwie (...)" 15 , a to dlatego, e (...) prcz walki wrcz staraj si wcign w puapk przeciwnikw nieostronych, maj do tego grup odwodow (...)" 16 . Te zasady taktyczne nie byy wgierskim wynalazkiem. Stosoway je wszystkie ludy koczownicze, odwiedzajce Europ przed Wgrami, jak i po nich. Pojawienie si nowej (starej) taktyki zawsze zaskakiwao, bo pami o wyczynach poprzednich wojsk lekkokonnych gina, nie pozostawiajc trwaych ladw u przeciwnikw. Szk wojskowych nie znano, a w sztuce wojennej Germanw, wiccej tryumfy przez cae wczesne redniowiecze, waniejsze byo indywidualne mstwo i sprawno wojownika od dyscypliny taktycznej.14 Z dziea Leona Mdrego (cesarz bizantyjski w latach 886-912), cytat za Szamanizm i Wgrzy, A. N a w r o c k i , Warszawa 1988, s. 79. 15 Z Rocznika R e g i n a z L o t a r y n g i i , cytat za A. N a w r o c k i , Szamanizm i Wgrzy, Warszawa 1988, s. 90. 16 Z dziea Leona Mdrego (cesarz bizantyjski w latach 886-912), cytat za A. Nawrocki, Szamanizm i Wgrzy, Warszawa 1988, s. 79.

Nie bdzie du przesad stwierdzenie, e po ustawieniu wojsk i wydaniu nakazu do natarcia wdz germaski, czy potem karoliski, przestawa mie wpyw na przebieg bitwy, ze wzgldu na trenowan zajado i walk do upadego podwadnych, take tych najwyszego szczebla. Masy wojsk karoliskich byy sabo sterowalne, ich sprawno manewrowa pozostawiaa wiele do yczenia, w porwnaniu do sprawnoci wojsk gockich z okresu walk z Rzymem. Marsze armii obcionych taborami duyy si niemiosiernie. Przenoszc si do Europy rodkowej Wgrzy nie zmienili z dnia na dzie swoich yciowych obyczajw. I jeli prowadzili z kim wojn, bya to wojna totalna, w dzisiejszym rozumieniu tego sowa. Elementem prowadzenia wojny by te strach, a nawet celowo wywoywany terror: (...) jedz surowe miso i pij krew, a schwytanym ludziom wyrywaj serca i pociwszy je na kawaki, zjadaj, majc to za lekarstwo. Nie wzruszy ich adne baganie" 17. Inny z kronikarzy, opisujc pierwszy najazd wgierski na Bawari w 900 roku pisze, e Wgrzy, prcz innych okruciestw, eby si ich bardziej bano, pili krew pomordowanych" 18. Podczas jednego z najazdw, pod Augsburgiem w Bawarii doszo do zniszczenia armii niemieckiej. Odbyo si to w sposb znany z pniejszych dziaa mongolskich. Wgrzy, strzelajc z ukw podjedali pod szyki niemieckie, wszczynali krtk walk i odjedali, nie przerywajc ostrzau. Byy to prby wycignicia z szyku pojedynczych oddziaw. Utarczki takie trway cay dzie, wreszcie pod wieczr Wgrzy natarli wikszoci si. Po krtkiej i zajadej walce cofnli si pod naporem Niemcw, a w pewnej chwili na dany sygna rzucili si do ucieczki. Krl, nie podejrzewajc podstpu rzuci si za nimi w pocig, tymczasem stojce w zasadzkachZ Rocznika R e g i n a z L o t a r y n g i i , cytat za A. N a w r o c k i , Szamanizm i Wgrzy, Warszawa 1988, s. 90. 18 Z Antapodosis L u d p r a n d a , cytat za A. N a w r o c k i , Szamanizm i Wgrzy, Warszawa 1988, s. 93.17

wojska Wgrw uderzyy z obydwu stron, a oni, niedawni pobici, rozgromili zwycizcw" 19. Po tej bitwie Wgrzy sezonowo nawiedzali Bawari, Frankoni, Szwabi i Saksoni. Prcz wysokich strat ludnociowych i zniszcze wojennych krlestwu Niemiec przyszo znosi dodatkowe upokorzenie Wgrzy naoyli na kraj daniny. Zwycistwa Wgrw okazay z ca moc bezsilno Niemiec. Najazdy Wgrw po ich usadowieniu si w nowym kraju przybray posta bardziej zorganizowan, cho ze wzgldu na wielokierunkowo nie miay penej mocy. Wcale nie oznaczao to mniejszych kopotw. Wgrzy porozumieli si ze Sowianami znad aby. Najazdy synchronizowano z wystpieniami Sowian, co rozpraszao siy obrocw. Na pnocy dochodzio do podobnej wsppracy dusko-obodryckiej albo dusko-wieleckiej. Nawet jeli nie bya to wsppraca, to upiecy sowiascy i duscy bardzo chtnie korzystali z zaangaowania obrocw gdzie indziej. W takiej sytuacji obrona ziem spocza na barkach ksit (herzogw). W obliczu staego zagroenia granic nie godzili si oni na opuszczenie z. wojskami wasnych ksistw w obronie innych lub wysyali symboliczn pomoc. Po mierci Ludwika herzogowie zorganizowali wielki zjazd feudaw Niemiec w Forchheim. Na zjedzie stawili si nie tylko feudaowie, ale rwnie masy rycerstwa. Krlem wybrano Konrada z Frankonii. Elekcja ta bya praktycznie ostatnim, zgodnym aktem wsppracy monych. Wybuchy swary i niedugo faktyczne rzdy Konrada ograniczyy si do Frankonii i Turyngii. Saksonia miaa swojego ksicia Ottona. W 912 roku, ksi ten, lec na ou mierci, przekaza wadz w rce syna Henryka wbrew woli krla Konrada. W Szwabii i Bawarii byo podobnie. Zrozumiae wic, e uerajcy si z ksitami krl nie odnis adnych sukcesw w wojnie z Wgrami. Konrada sta jednak byo na krlewski gest. Gdy" Z Antapodosis L u d p r a n d a , cytat za A. N a w r o c k i , Szamanizm i Wgrzy. Warszawa 1988, s. 94.

umiera, ku zdziwieniu i oburzeniu otoczenia odda swj gos na czowieka, ktry by jego najwikszym dotychczasowym przeciwnikiem. Raczej nie wiadczy to o saboci charakteru. Z porczenia krla Konrada tron po nim obj ponownie najlepszy z rwnych, ksi saski Henryk. Dla Niemiec, a zwaszcza dla Saksonii, nastay nowe czasy. Henryk Ptasznik, w chwili wyboru na krla Niemiec w 919 roku, by ju czowiekiem w peni dojrzaym i uksztatowanym. Przezwisko Ptasznik" nie powinno myli. To, e bardzo lubi owy z ptakami i na ptaki, nie wiadczy wcale o saboci czy lekkomylnoci. Pocztkowo mg liczy na poparcie Saksonii, Frankonii i Turyngii. Dziaa jednak bardzo energicznie. W 921 roku podporzdkowa sobie Szwabi i wkroczy do Bawarii. Buntownik Arnuf zrzek si korony krlewskiej, dziki czemu pozosta na ksicym tronie. Sukcesy Henryka obudziy czujno wgiersk. Ich interwencje przyniosy pierwsze przegrane krla. Bawaria, jak zwykle, stana otworem przed konarmi", a wojska Henryka poniosy kilka poraek. Nie byy one dotkliwsze ni zwykle, lecz rwnie dotkliwie. Nie spowodoway one krachu pastwa niemieckiego, ale dobitnie pokazay, e w takim systemie zbrojnym jak dotychczas, nie sposb stawia oporu najedcom. Wgrzy ponownie naoyli na Niemcw danin i poprzestali na zwyczajnym spustoszeniu ziem. Bezradny Henryk jeden z najazdw przetrwa w saskim grodzie, nie wychylajc z niego nosa, a przy innym ledwie zdy schroni si w grodzie o nazwie Bichni, co pierwotnie znaczyo Biega. W wyniku korzystnego zbiegu okolicznoci, jakim byo przypadkowe ujcie jednego z wysokich dowdcw wgierskich, nawizano rokowania z najedc. Krl przyj wszystkie cikie warunki pokojowe. Zobowiza si do wypaty wiadcze przez dziewi lat. Mona ten upokarzajcy pokj potraktowa jako korzystne posunicie krla Niemiec w por przerwa wojn, zmierzajc ku klsce, a dziki temu zyska czas, w ktrym mg poprawi sprawy obronnoci.

Koczownicy uznali, e jedna nauczka dana Niemcom wystarczy. W tym czasie nie byo si zdolnych im si oprze. Sigali zagonami za Pireneje, nad rzek Duero, doszli do rde Tagu. Grasowali te w dorzeczu Loary i Rodanu. We Woszech pojawili si pod Rzymem, nastraszyli nawet mieszkacw Neapolu. Przed ich napadami nie ustrzegli si Serbowie i Chorwaci na Bakanach. Najechali te pwysep grecki i pokazali si pod Konstantynopolem. Henryk Ptasznik nie traci danego mu czasu. Podj dzieo szeroko zakrojonych reform wojskowych, z czym wizaa si cakiem cile i wielopoziomowo kwestia sowiaska.

WOJNY SOWIASKIE LUDOLFINGW

SOWIASZCZYZNA ZACHODNIA W X WIEKU

1

Osadnictwo sowiaskie rozwijao si najczciej wzdu biegu rzek. Niemal wszystkie plemiona sowiaskie, ktrych dotkny wpywy niemieckie w cigu X wieku, mieszkay wzdu rzek, stanowicych dopywy jednej z nich aby. Dlatego wykaz plemion zaczn od rde tej rzeki, a nastpnie bd posuwa si zgodnie z jej biegiem, nie omijajc waniejszych dopyww. Grny bieg aby to Kotlina Czeska i plemiona czeskie. Jej rda to obszar zamieszkay przez Chorwatw wschodnich i zachodnich. Nieco niej mieszkali Zliczanie. U zbiegu Wetawy i aby yli Pszowianie i Czesi. Podr w gr Wetawy to konieczno spotkania Dulbw. Niedaleko w d biegu wzmocnionej Wetaw aby mieszkali Litomierzyce. Kolejny dopyw Ohrze, nalea do uczan i Siedliczan. Dalej, u stp Rudaw, wida byo siedziby Deczan i Lemuzw. Tak wyglday podziay plemienne w Kotlinie Czeskiej. Wadza bya tam w duym stopniu' Rozmieszczenie i nazwy plemion na podstawie pracy Lecha L e c i e j e w i c z a Sowianie zachodni. Z dziejw tworzenia si redniowiecznej Europy, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1989, s. 52-66.

scentralizowana, przy czym rywalizoway ze sob dwie dynastie Przemylidw i Sawnikowicw. Gr byli Przemylidzi. Po rozbiciu Wielkich Moraw wadza Czechw rozcigna si na wschd, na plemi Morawian, mieszkajce wok rzeki Morawy stanowicej dopyw Dunaju. Dalej na wschd yjcy Soweni, najprawdopodobniej pozostali pod wpywem wgierskim. W latach dwudziestych X wieku chrzecijastwo w Czechach byo ju religi panujcych. Wiele wskazuje na to, e ksi Wacaw, pniejszy wity, zna pismo i ksigi sowiaskie, czyli tradycja Metodego nie wszdzie i nie od razu umara. Za Rudawami aba wpywaa na tereny Serbw. Pierwsze ich plemi to Nianie, dalej byli Gomacze, Sitice i Nizice. Rwnolegle do aby, po jej zachodniej stronie, pyna rzeka Mulda, jej dopyw. Grny jej bieg to Gomacze, dalej Nieletycy i Susowie. Przy ujciu Muldy, po stronie pnocnej aby, na jej prawym brzegu, mieszkao plemi serbskie najbardziej wysunite na pnoc Serbiszcze. Na pocztku wieku istotn przewag nad reszt plemion zyskali Gomacze, wic uoglnienie pniejszych dziaa bojowych Niemcw do Gomaczy nie powinno by mylce, gdy dotyczyo wszystkich wymienionych wyej plemion, moe z wyjtkiem Serbiszczy, ktrych objy inne kampanie, skierowane przeciw Stodoranom. Nastpny lewy dopyw aby Soawa, to istny rj maych plemion. Od rde rzeki: Chudzice, iNieletycy, Nudzice, Koledzice, yrmunty, ytyce. Wszystkie te plemiona znajdoway si ju pod silnymi wpywami niemieckimi, jednak byy gotowe do wrogich wzgldem Germanw odruchw, wic by to rejon bardzo niespokojny. Na wschd od grupy plemiennej Gomaczy mieszkali Milczanie i uyczanie nad grn i rodkow Sprew oraz, dalej jeszcze na wschd, Bieuczanie, Nice, ary, Supianie, yjcy nad Nys uyck, dopywem Odry.

rodkowy bieg aby to szereg plemion Wieleckiej grupy jzykowej. yli tam Moraczanie (Morzyczanie), Ziemczycy, Lesicy, Lipianie po obu stronach rzeki. Prawy dopyw aby, Hawela, to obszar plemienny Stodoran, w skad ktrego wchodzili (liczc w gr rzeki): Nieletycy, Doszanie, Zamczycy i Stodoranie, a na poudnie od Stodoran Poni. Rzeka Sprewa, wpadajca do Haweli na wschd od ziem Stodoran, to obszar plemienia Sprewian. Tym samym wymieniem grup poudniow plemion Wieleckich, przy czym gwne plemi to Stodoranie z grodem Brenna oraz Nieletycy z Hobolinem. I tu, podobnie jak w przypadku Gomaczy, nazwa Stodoran moga rozcign si" na okoliczne plemiona. Pnocne plemiona Wieleckie to: Rzeczanie, Redarowie, Doanie (plemiona dorzecza Haweli), Morzyce (wok jeziora 0 tej nazwie), oraz dalej na pnoc pooeni Czerezpieczanie 1 Chyanie. Na wschd od nich, wok rzeki Wkry, mieszkali Wkrzanowie. Gwn si tych plemion by ich ukad federacyjny. Nazwa najbardziej wojowniczego plemienia Redarw, prawdopodobnie posuya kronikarzom na okrelenie reszty plemion. Dlatego przez Redarw naley czsto rozumie Wieletw, czyli zwizek plemion, moe za wyjtkiem Wkrzanw. Wadz w zwizku sprawoway wiece, na ktrych podejmowano decyzje wikszoci gosw. Mona mwi o jednomylnoci, gdy mniejszo innego zdania przekonywano do wikszociowych racji kijami. Ostatni odcinek aby to plemiona Obodryckie: Drzewian, mieszkajcych na lewym brzegu aby oraz mieszkajcych na brzegu prawym, a do Batyku: Glinian, Warnw, Obodrzycw nad rzek Elden, dopywem aby, Poabian i Wgrw nad Trawn, wpadajc wprost do morza. Charakterystyczne jest, e plemiona te bardzo wiadomie wyodrbniy si ze Sowiaszczyzny, o czym decydoway rnice obyczajowe i jzykowe. Obodryci to zwarty blok plemion, gdzie wadz dzieryli ksita. Niestety do rzadkoci naleao jedynowadztwo

nad tym obszarem. Najpierw Frankowie, a potem Niemcy dbali o podzia wadzy midzy minimum dwch ksit. Poniewa w adnym pokoleniu nie brakowao pretendentw do wadzy, faktyczna jedno Obodrytw zaleaa gwnie od zgody midzy ksitami. Odcinek ujciowy aby nalea do Sasw, gdzie mieli oni swj grd Hamburg. Batyckie wyspy: Rugia i Wolin oraz obszary na staym ldzie z nimi ssiadujce, to tereny plemion Ranw i Wolinian. Plemiona te prowadziy cakowicie samodzieln polityk, przy czym du rol odgryway w ich gospodarce: rybostwo, handel i rozbj morski. Sowiaszczyzna poabska przedstawia si wic jako zbir grup osadniczych, o rnych formach ustrojowych od wiecowej, przez oligarchi monowadcz do dynastycznej. W uoglnieniu mona przytoczy ocen Ibrahima ibn Jakuba: Na og [biorc], to Sowianie [s] skorzy do zaczepki i gwatowni, i gdyby nie ich niezgoda [wywoana] mnogoci rozwidle ich gazi i podziaw na szczepy, aden lud nie zdoaby im sprosta w sile" 2 . Ibrahim podrowa w latach 965-966, czyli ju po gwnych wojnach Niemcw ze Sowianami. Jego opinia zasuguje na zaufanie by czowiekiem bezstronnym, wolnym od uprzedze. Germanie i Sowianie, jednakowo dla niego obcy, posiadali rne, wasne walory handlowe, dawao si wic prowadzi korzystn wymian z obiema nacjami. Powysze zdanie o rozdrobnieniu Sowian powstao w wyniku rozmw podrnika z Niemcami. Oni dobrze wiedzieli, czemu i w jakich okolicznociach odnosili zwycistwa. Dla zobrazowania zagadnienia mona zapyta, nie dajc odpowiedzi: ilu mczyzn mogo wystawi do walki skcone z ssiadami mae plemi, liczce od 600 do 3000 ludzi?2 Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podry do krajw sowiaskich w przekadzie al-Berkiego, tum. T. Kowalski, MPH.

KRLA HENRYKA MARSZ NA WSCHD 3

Jako jeden z pierwszych chwalebnych czynw bojowych modego Henryka Ptasznika, wymienia Thietmar z Merseburga za Widukindem z Korwei wypraw na Gomaczy, ktr historycy datuj na 906 rok. Pisze tak: Kiedy ojciec wysa go [Henryka] z wielkim wojskiem do siedzib plemienia, ktre my po niemiecku nazywamy Dalemici, a Sowianie Gomaczami, powrci zwycizc po straszliwym spustoszeniu i spaleniu kraju" 4 . Po krytycznych badaniach przedsiwzicie to historycy zaliczaj do sukcesw natury literackiej. Rzeczywicie przyby, zobaczy i spustoszy, a nawet powrci, ale szybko przyszo Sasom liczy si z odwetem Sowian. Odwetem tym groniejszym, e nawizali oni kontakty z Wgrami. By moe jeszcze w tym samym roku, a moe w nastpnym, ziemie Gomaczy stay si baz wypadow na tereny saskie dla dwch oddziaw wgierskich, o czym wspomina Widukind. Nastpne lata s niejasne, cho trway zapewne potyczki na pograniczu, bardziej zbjeckie ni wojskowe. O regularnej wojnie z wyprawami wielkich si zbrojnych ze Sowiaszczyzny nic pewnego nie wiadomo, podobnie jak 0 wielkich wyprawach Niemcw na Sowiaszczyzn. Kronikarze poskpili informacji w tym zakresie, przez co naley przypuszcza, e albo nic takiego si nie wydarzyo, albo te3 Rozdziay 2 i 3 napisaem, posikujc si pracami Jzefa Widajewicza 1 Gerarda Labudy. Szczeglnie chronologia wydarze, przedstawiona przez Gerarda Labud w opracowaniu pod zbiorczym tytuem Fragmenty dziejw Sowiaszczyzny zachodniej (Pozna 1960) wydaje mi si nieoceniona (cho niektre z wydarze bybym skonny przyspieszy, a inne opni). Natomiast prace Jzefa Widajewicza tchn obok erudycznej wiedzy autentycznym zapaem, emocjami i mimo e czasem przychodzi si z nimi nie zgadza, nie sposb przej obok nich obojtnie (jak nie mona przej obojtnie obok wasnej historii). Wszystkie, polecane przeze mnie pozycje, znajduj si na kocu opracowania. Dlatego w niniejszym rozdziale w miar moliwoci unikaem przypisw, aby nie utrudnia ycia czytelnikowi. 4 T h i e t m a r z M e r s e b u r g a , Kronika, 1.3, tum. M. Z. Jedlicki, Pozna 1953, s. 6.

nie byo czym si chwali. Znacznie dotkliwsze byy dla Niemcw napady wgierskie i duskie, i o nich zachowaa si szcztkowa pami. Ponadto wewntrzne skcenie Niemiec uniemoliwiao im inicjatywy zaborcze. Zajci wasnymi sprawami feudaowie nie byli w stanie skonstruowa waciwych dziaa zaczepnych. Dopiero koronacja Henryka I, jego uporanie si z tendencjami odrodkowymi i zawarcie pokoju z Wgrami umoliwio przejcie do ofensywy. W latach 923-925 Henryk opanowa Lotaryngi. Pod t nazw zamaskowaa si dawna Austrazja, kolebka Frankw. Takie staroytne miasta i orodki jak Akwizgran, Duisburg, Kolonia, Trewir, Utrecht, znajdoway si wanie tutaj. Bogactwo tradycji, bogactwo ludzi, bogactwo kultury, narodowe sanktuaria wszystko to do wykorzystania w nowym krlestwie Niemiec. Lotaryngia to kilka arcybiskupstw i kilkanacie biskupstw. To rwnie wczesne zagbie metalurgiczne, gdzie wykuwano wikszo mieczy, jakie uytkowano na zachd od Bugu. W 926 r. Henryk zwoa dwa zjazdy herzogw i innych dostojnikw: do Wormacji i do Igelheimu. Zapady na nich uchway dotyczce wzmocnienia obronnoci granic wschodnich. Rozumiano przez to rozbudow istniejcych fortyfikacji grodowych i wzniesienie nowych. Temu celowi miay suy rwnie budowane w grodach kamienne kocioy i klasztory, jako budynki ostatniej obrony. Krl obwarowa murem kamiennym star rzymsk twierdz w Merseburgu i poleci wybudowa w niej, rwnie z kamienia, koci..." 5 . Nie inaczej byo z ulubionym przez krla Kwedlinburgiem, zbudowanym wanie przez niego. Poza pracami fortyfikacyjnymi, naleao wzmocni zaogi w grodach, zamkach i innych punktach umocnionych, udoskonali system ostrzegania o napadach i wzmc nadzr na poddan ludnoci sowiask. Twierdze zapewniay jedynie biern obron kraju. Naleao jeszcze stworzy armi, zdoln do pokonania Wgrw w polu.5

Tame, 1.18, s. 26.

Tradycj karolisk bya jazda pancerna, stanowica trzon armii. Waciwie we wszystkich ksistwach plemiennych, prcz Saksonii, tradycja ta bya zachowana. Na skutek dopustu wgierskich najazdw spoeczestwo zbiedniao i nie byo w stanie wystawi tylu konnych wojownikw, co dawniej. Wielu rycerzy ponioso mier w bitwach. Z tym znw wizaa si te utrata kosztownego uzbrojenia, przekazywanego wczeniej z ojca na syna, kompletowanego dziesitkami lat. Nastpnym razem bro ta suya obcym upiecom. Straty w ludziach nie daway si szybko odrobi. W zwizku z tym najliczniejsze wojsko Niemiec pochodzio w tym czasie z Saksonii, pooonej na uboczu wgierskich szlakw. Niestety bya to przewanie piechota. Nie wydaj mi si prawdziwe kategoryczne stwierdzenia historykw, e przed Henrykiem Sasi w ogle nie znali jazdy. Znali j, ale bya to znajomo marginalna, ograniczona do grupy monych, a potrzeba byo nie kilkuset, ale kilka tysicy jedcw. Piechota ta, cho bitna i zdyscyplinowana, nie nadawaa si do walki z wgiersk konnic. Mona uoglni, e adna piechota nie sprawdzaa si w tej walce. Zwykle przewaga piechoty nad jazd wynikaa ze zwartego szyku pieszych wcznikw i maej odpornoci konnicy na ostrza z ukw i proc. Wgrzy mieli przewag i na tym polu strzay z ich ukw niosy dalej i z wiksz si przebicia. Poza tym kada dobrze dowodzona jazda bya w stanie zaskoczy piesze wojska w niekorzystnym dla nich pooeniu, albo uchyli si od bitwy, gdy nie byo widokw na sukces. Ze zwartoci szykw radzono sobie, prowadzc bitwy w sposb wysoce manewrowy, a gdy szyki byy ju rozlunione ruchami wojsk czy uksztatowaniem terenu, wystarczyo natrze w wybranym miejscu. Cokolwiek by mwi, Henryk musia widzie bezradno swojego wojska w starciach z ruchliwymi Wgrami. Jako tako sprawdzaa si tylko jazda. Ze wzgldu na bezkontaktowy, uczniczy styl walki Wgrw, musiaa to by jazda pancerna, na dobrych, wytrwaych i zwrotnych koniach.

To wszystko wymagao okrelonych nakadw ludzkich, materialnych i czasowych. Rozwizanie problemw leao w zwyciskich wojnach ze Sowianami, ktre dostarczyyby: siy roboczej do prac fortyfikacyjnych, danin trybutarnych dla utrzymania zbrojnych zag niemieckich, uiszczanych w produktach ywnociowych i kruszcach, upw, pozwalajcych na pokrycie kosztw wojen, ponoszonych przez jednostkowych wojownikw i skarb krlewski, ziem wraz z nowymi poddanymi i ich inwentarzem, ktrymi wynagrodzono by feudaw i ich wasali za wysiek wojenny, miejsca dla kolonizacji wojskowych. Ponadto zwyciskie wojny pozwoliyby na znaczne przesunicie dotychczasowych granic, co oddalaoby od hrabstw rdzennie niemieckich niebezpieczestwo nagych, spontanicznych napadw, jakie musiay utkn w poszerzonym pasie obronnym. Ubocznym, ale podanym przez krla efektem wojen ze Sowianami, byoby odcignicie feudaw od wojen prywatnych. Byy te takie sytuacje, e nazbyt liczne rodziny rycerskie biedniay na skutek rozdrabniania dbr midzy coraz liczniejszych potomkw. Dziesite stulecie nie jest znane z wyw demograficznych, ale w warstwie wojownikw, gdzie jedzenie byo zwykle obfitsze i lepszej jakoci ni u oraczy, miertelno wrd dzieci bya z pewnoci nisza. Nie dochodzio raczej do sytuacji, odnotowanych w poowie XI wieku w Normandii 6 , ale rzecz musiaa ksztatowa si podobnie. Dla tych rodzin zakup podstawowej broni odrniajcej ich synw od chopw,W wielu rodzinach szczupo posiadanego gruntu sprawia, e bracia i kuzyni musz y we wsplnocie, jak chopi. Pewien maty zamek, okoo roku 1050, liczy sobie 31 wspwacicieli, parsoniers. Mona sobie wyobrazi, jak mia panowaa tam atmosfera!", P. Z u m t h o r, Wilhelm Zdobywca, tum. Z. Jaworski, Warszawa 1994, s. 52.6

czyli miecza, bywa ogromnym wyrzeczeniem. Na szczcie mieli zapobiegliwego krla. On wiedzia jak zagospodarowa setki i tysice silnych, modych ludzi, bez ujmy dla ich godnoci, przy tym z korzyci dla pastwa. Pod tym wzgldem u Henryka nic si nie marnowao. Znalaz im miejsce, obieca i da ziemi na wschodzie, tworzc now kategori rycerstwa ministeriaw, ludzi zalenych tylko od krla. Mona zastanowi si chwil, czy ustalenia zjazdowe objy zagadnienie gwnych kierunkw uderze, czy te zaleao to tylko i wycznie od krla Henryka. Przecie jednoczesne uderzenie wszystkimi nawet siami wzdu caej granicy, swoiste natarcie frontalne, byoby bdem nie tylko taktycznym ze wzgldu na rozproszenie si, ale i strategicznym podzieleni Sowianie zaczliby niechybnie jednoczy si wobec jednoznacznego, a jasno okrelonego zagroenia. Strefy wpyww byy oczywiste plemiona czeskie to sprawa Bawarii i Szwabii, serbskie poudniowej Saksonii, Turyngii i Frankonii, Wieleckie i obodrzyckie Saksonii pnocnej. Ten rwnolenikowy podzia nie by obowizkowy, ale odlegoci zawsze odgryway kluczow rol w prowadzeniu wojen. W tym przypadku, eby naleycie wykorzysta posiadan przewag, naleao albo synchronizowa dziaania odrbnych grup wojskowych, albo te odpowiednio koncentrowa siy. Gos decydujcy nalea w tym zakresie do krla Henryka, jako inicjatora przedsiwzicia. Musia przekona jednak herzogw do swojej koncepcji, co cakiem atwe nie byo, gdy od tego, gdzie zostanie skierowany gwny wysiek militarny, zaleay zyski bd straty hrabstw graniczcych bezporednio z teatrem dziaa wojennych. Tu zdecydoway czynniki obronnoci i kontynuacja dotychczasowych konfliktw zbrojnych. Henryk przystpi do dziaa bardzo konsekwentnie i na szerok skal. W pierwszym etapie dziaa ze wzgldu na zagroenie sowiaskie nie byo wielu chtnych na osiedlanie si w zagroonych okolicach i ryzykowanie wasnym yciem

dla ojczyzny. Sign wic do praktycznie niewyczerpalnych rezerwuarw ludzkich, a szybko okazao si, e warto byo. Krl Henryk bowiem, chocia do surowy dla cudzoziemcw, we wszystkim okazywa si agodny dla swoich obywateli. Dlatego jakiego tylko widzia zodziejaszka lub bandyt mocnego ramienia i przydatnego do wojaczki, uwalnia go od nalenej mu kary. Osadziwszy go na podgrodziu Merseburga, wyposaywszy w rol i bro, przykazywa swoich oszczdza, a swoje otrostwa wywiera na barbarzycach, ile starczy im odwagi. W ten sposb, zgromadziwszy duy zastp ludzi, wystawi na wypraw peny legion" 1 . Nie ma powodu przypuszcza, e bya to akcja jednostkowa. Warto zauway, e dotyczya terenw, nad ktrymi panowano ju od lat. Na terenach podbijanych musiao zaroi si od podobnych obywateli, z tego choby wzgldu, e nie mieli zamiaru tua si po obczyznach, a w kraju nie mieli czego szuka. Jeli przed przestpcami otwieray si podobne perspektywy, to jaka przyszo czekaa ludzi uczciwszych, a chtnych do legalnego wzbogacenia si? Przed Niemcami otworzy si ich Dziki Wschd. Z tak kadr wojny nie dawao prowadzi si inaczej, ni w sposb okrutny. Taka kadra wymagaa te odpowiednich dowdcw. Pierwsze znane wielkie uderzenie krl Henryk skierowa na Stodoran (Hobolan). Pn jesieni 928 roku Henryk podj wypraw na Brenn, jeden z gwnych grodw Stodoran. Warto wymieni nazw drugiego Hobolin. W linii prostej Magdeburg i Brenn dzieli ok. 50 km, czyli dwa dni marszu. Wyprawa bya jednak duga i uciliwa. Cho jej termin by zaskakujcy dla Sowian, podjli uporczyw obron. Teren dziaa wojennych by rwnie trudny, jak pora roku. Wystarczy spojrze na map, by wyobrazi sobie, jak wyglday ziemie wok meandrujcej, nizinnej rzeki. Byo tam co podobnego, jak wok naszej Biebrzy, czyli bagna, trzsawiska, rozlewiska.W i d u k i n d z K o r w e i , cytat za J. S t r z e l c z y k , Po tamtej stronie Odry. Dzieje i upadek Sowian Poabskich, Warszawa 1968, s. 66.7

Dopiero po nadejciu mrozw dao si prowadzi skuteczniejsz wojaczk i doprowadzi do oblenia Brenny. Dziaania przecigny si do zimy 929 r. Siy niemieckie, zaangaowane w kampani, musiay by due, gdy grd zdobyto, a kraj przymuszono do pacenia trybutu. Prcz tego wzito do niewoli ksicia Stodoran, Tgomira. Po tej kampanii Henryk musia wstrzyma dziaania bojowe, cho wedug przekazu Widukinda, po zdobyciu Brenny krl ruszy na Dalemitw, czyli Gomaczy. Musiaby mie now armi, gdy wojska byy wyczerpane dotychczasowymi dziaaniami. Ponadto naleaoby przej ab, raczej ju strzeon. Istniao prawdopodobiestwo, e nawet krtka odwil uwiziaby armi w wygodzonym wojn kraju. Krl rozpuci wic wojska dla odpoczynku, ale wiosn zebra je na nowo. Teraz uderzy na Gomaczy. Jeli wierzy Thietmarowi, Gomacze powinni wiedzie, co ich czeka. Mieli bowiem rdo otoczone trzsawiskiem, noszce nazw Gomacz. Jak dugo tubylcy korzystaj z dobrodziejstw pokoju i ziemia nie odmawia im swoich plonw, trzsawisko to pokrywa si pszenic, owsem i odziami i utrzymuje w radoci gromadzcych si gsto wokoo ssiadw. Ilekro za rozszaleje si burza wojny, krew i popi znacz w nieuchronny sposb szlak przyszoci" 8 . Nie tylko rdo powinno ostrzega Sowian. Osadzeni wok Merseburga obywatele Niemiec nie nieli ze sob rdek pokoju, a ich zadania zostay jasno sformuowane. Mieli neutralizowa niedobry wpyw wolnych Gomaczy na ich niewolnych pobratymcw serbskich zza rzeki Muldy, a w miar moliwoci neutralizowa samych Gomaczy, ktrych teren bywa ju ostoj dla Wgrw. Elity plemienia musiay sobie uwiadomi niebezpieczestwo po dziaaniach zimowych Henryka prowadzonych na pnoc od nich, ale krl Niemiec wiele czasu na zastanowienie im nie da.8 T h i e t m a r z M e r s e b u r g a , Kronika, 1.3(3), tum. M. Z. Jedlicki, Pozna 1953, s. 6, 8.

Wojska niemieckie wyruszyy z Magdeburga, Kwedlinburga lub Merseburga. Za tym ostatnim przemawia fakt utworzenia ju tam jednostek wojskowych i mae zmczenie" okolicy zbierajc si armi oraz maa odlego od teatru pniejszych dziaa. Pn wiosn lub wczesnym latem Niemcy ruszyli na najwikszy z grodw Gomaczy, Gan. Oblenie trwao trzy tygodnie. Wreszcie wzito szturmem bronicy si do koca grd. Los obrocw by typowy, jeli waciwe jest to okrelenie, dla wikszoci mieszkacw zdobywanych twierdz wszystkich mczyzn wymordowano, a kobiety i dzieci sprzedano w niewol. Grd spalono. O tych dziaaniach wiadomo nam z krtkiego przekazu Widukinda. Ale Gana nie bya zapewne jedynym grodem, zdobytym w czasie tej wyprawy, poza tym zwyczajnie" spustoszono ziemie sowiaskie na trasie przemarszu. Poniewa sukces przyszed nadspodziewanie atwo, Henryk ...poszed z caym wojskiem pod miasto Czechw, Prag, i przyj w poddastwo jej krla (...). I tak krl, czynic sobie z Czech kraj paccy trybut, powrci do Saksonii" 9 . Wiadomo, e w interwencji czeskiej brali udzia ksita Frankonii Eberhard i Bawarii Arnulf, nie ma powodu przypuszcza, e nie wojowali oni z Gomaczami. Poczone wojska niemieckie dysponoway wic druzgocc przewag nad przeciwnikami, dlatego nie mona dziwi si ich sukcesom. Zarwno Gomaczom, jak i Czechom zaleao na pozbyciu si z kraju tych mas wojska, ktrego pokona nie sposb, choby ze wzgldu na jego liczb, a opr zbrojny grozi fizycznym wyeliminowaniem obrocw. Henryk osign wic ju kilka celw. Ukorzy Stodoran, Gomaczy i Czechw, pokazujc im swoj moc krlewsk i przymuszajc ich do pacenia trybutu. Tych, ktrzy chcieli si broni, wybito, pokazujc wahajcym si i tchrzliwym, co moe ich czeka. Ukara te Sowian za ich wspprac z Wgrami.' W i d u k i n d z K o r w e i , Dzieje Saskie, cytat za Fragmenty dziejw Sowiaszczyzny zachodniej, tum. G. Labuda, Pozna 1960, s. 254.

Wrd Sowian pojawiy si pewne odruchy solidarnoci. W peni lata 929 roku, gdy Henryk ze swoj wielk armi tratowa Czechy, Wieleckie plemi Redarw, tradycyjny sprzymierzeniec czeski, przeszo ab i napado na hrabstwa po pnocnej stronie Magdeburga. Miejscowa ludno schronia si w grodach, gdy legaci krlewscy, czyli margrabiowie Bernard i Thietmar, zaskoczeni napadem, nie zdoali zebra w por odpowiednich si. Redarowie obiegli grd Walsleben. Po zdobyciu grodu ludno w nim zgromadzon wymordowali, a grd spalili j a k wida spirala nienawici nakrcaa si coraz bardziej. Wypadki te natchny do powstania okoliczn ludno sowiask, ale z opisw Thietmara i Widukinda mona porednio wywnioskowa, e Redarzy zrobili swoje, czyli wzili upy, wzniecili powstanie i odmaszerowali, zanim pojawili si silniejsi obrocy. Sasi zebrali chyba wszystkich mczyzn, jacy byli zdolni do noszenia broni. W pogoni za Redarami przeszli ab, ale utknli szybko, pacyfikujc miejscowe terytoria sowiaskie. Powstacy zamknli si w grodzie czyn, ktry oblono. Na pomoc oblonym przyszo wojsko sowiaskie mona domyla si, e Wieleckie, ale raczej powstacy z innych stron postanowili wspomc ziomkw, pki nie wrci krl Henryk. Dziaania te nie powiody si, posiki sowiaskie rozbito w otwartej bitwie, a grd zdobyto 5 wrzenia 929 roku. W czasie szturmu polego dwch pradziadkw Thietmara, obaj o imieniu Lotar graf z Walbeck w rodkowej Saksonii i graf ze Stade, z Saksonii pnocnej. Przykad ten dobitnie wiadczy o zajadoci walk. ycie stracili bowiem jedni z najmoniejszych ludzi Niemiec, a wiemy o nich tylko dlatego, e obaj byli pradziadkami kronikarza. Mona przypuszcza, e dwaj imiennicy nie wyczerpywali listy polegych w tej wojnie grafw, nie mwic ju o zwyczajnych rycerzach. W tym samym rozdziale 10 Thietmar wspomina o zhodowaniu Wieletw i Redarw przez krla Henryka. Moliwe, e w zwizT h i e t m a r z M e r s e b u r g a , Kronika, 1.10, tum. M. Z. Jedlicki. Pozna 1953, s. 18.10

ku z wypraw Redarw w lecie 929 roku, Henryk podj wypraw odwetow w roku 930. Byoby to w peni logiczne, gdy utrwalioby zaleno trybutarn Stodoran, a przy tym pokazao Wieletom, e rce Henryka s dugie i silne. Jeli wierzy Thietmarowi, wyprawa taka musiaa doj do skutku, nawet bez militarnych rozstrzygni, cho to ostatnie, wziwszy pod uwag dotychczasowe i przysze dzieje wojen Wieleckich, mao jest prawdopodobne. Musia wic Henryk pokona Wieletw lub tylko jedno z ich plemion (na przykad najbardziej wrogich Redarw), wzi od nich zakadnikw i przymusi do pacenia trybutu. Moe bya to akcja jednorazowa, podobnie jak jej skutek danina, ale efekt propagandowy by podobny, jak przy wielkim zwycistwie. Wedug Gerarda Labudy Henryk podj w 931 wypraw nie na Wieletw, ale na Obodrytw i Duczykw. Wojna ta miaa wybuchn latem. Prawdopodobnie Obodryci w sojuszu z Duczykami rozpoczli dziaania zaczepne, nie czekajc swojej kolejnoci w podbojach niemieckich. Henryk w odwecie mia doj do grodu duskiego Hedeby i tam odnie zwycistwo nad siami duskimi, a by moe i obodryckimi. Efektem tego miao by przyjcie chrztu przez pogaskich wadcw i narzucenie im trybutu. Dziaania te wykluczayby obecno Henryka na poudniowym kracu Serbii jeszcze w tym samym roku. Celem wyprawy z roku 932 byli uyczanie. Przebieg wydarze mg wwczas wyglda nastpujco wyprawa wyruszya z Merseburga, osigajc szybko kraj Gomaczy. Tam Henryk doszed do wniosku, e kraj ten mona, a nawet trzeba podbi trwale, by moe ze wzgldu na stwierdzone na miejscu wpywy Milczan i uyczan. Henryk kaza wykarczowa nad ab pewn gr, gsto drzewami zaronit i pobudowawszy tam grd nada mu nazw Mini, od rzeczki, ktra pynie w jej pnocnej stronie. Grd ten zaopatrzy w zaog i rne umocnienia, jak to jest dzisiaj w zwyczaju" u ." Tame, 1.16, s. 24.

Z czasem Minia staa si bardzo mocn twierdz. Ju z zaoenia bowiem miaa by drugim Merseburgiem, ostoj Niemcw wrd plemion sowiaskich, a jednoczenie baz wypadow do dalszych podbojw. W dodatku z Mini mona byo kontrolowa poczynania Czechw. Budowa Mini nie wyczerpywaa planw dziaa na rok 932. Nie caa armia, ale przymuszeni do tego Sowianie wznosili przecie grd. Wojsko pomaszerowao dalej, na wschd, do kraju uyczan. Podobnie jak w poprzednich kampaniach, dziaania wojskowe skoncentroway si na obleniu jednego z gwnych grodw. W tym przypadku bya to Lubusza. Wedug Thietmara Henryk zmusi mieszkacw najpierw do ucieczki do niej pooonej warowni, a potem do poddania si" 12. Grd spalono i pozostawiono go niezamieszkaym, ku przestrodze uyczan. Terror ponownie zrobi swoje, i kolejne plemi sowiaskie zgodzio si paci trybut. W roku 933 Henryk na zjedzie rycerstwa zgosi wniosek, by nie paci ju trybutu Wgrom. Wniosek przyjto entuzjastycznie. Na skutki nie trzeba byo dugo czeka. Na wie o napadzie wgierskim krl kaza zebra wojska pod kar topora" w cigu czterech dni. Wydajc rozkazy, okrelajce tak wyrubowane terminy mobilizacji, musia mie pewno, e jest to realne. W przypadku Wgrw popiech by ze wszech miar wskazany. Jednoczenie krl, ju po koncentracji wojsk saskich, kaza wybada kierunek uderzenia Wgrw. Jeden z posacw przynis wieci, e: ...Wgrzy s u bram Merseburga. Doda jeszcze, e zagarnli w niewol wiele kobiet i dzieci oraz wymordowali wszystkich mczyzn zapowiadajc, e powyej lat dziesiciu adnego chopca nie zostawi przy yciu, aby w ten sposb zasia panik w serca Sasw" 1 3 .Tame, 1.16, s. 24. Z Antapoclosis L u d p r a n d a , cytat za A. N a w r o c k i . Szamanizm i Wgrzy, Warszawa 1988, s. 95.13 12

Dopadnito Wgrw nad rzek Unstrut. I cho to Wgrzy rozpoczli bitw, inicjatywa nie leaa po ich stronie. Zmuszono ich do walki w okolicznociach niekorzystnych. Krl przed bitw da tak rad: Podczas walki niech nikt nie wyprzedza swego towarzysza, nawet gdy ma szybszego konia, ale bdcie w jednym szeregu i zasonici tarczami przeczekajcie chmur strza pogan, by potem natychmiast rzuci si na nich do walki wrcz, by nie zdyli wystrzeli z ukw po raz drugi. Sasi zapamitali t rad i walczyli, jak krl nakaza. Tamtym tedy odebrali ch do walki, tak e rzucili si do ucieczki, popdzajc jeszcze swe rcze konie i zrywajc z siebie wszystkie ozdoby i bro, by atwiej mogli uchodzi. Zostawili po sobie niezliczon liczb jecw, tak e pacz przeplata si z okrzykami radoci" 14. Warto doda, e Gomacze odmwili wsppracy z Wgrami, rzucajc pod nogi ich wysacw tustego psa", to jest zrywajc przysig, zoon przed laty. Wiedzieli, e Wgrzy odejd, ale Niemcy pozostan. Po zwyciskiej bitwie wznowiono dziaania bojowe na Sowiaszczynie. Z Mini wyruszay wyprawy na Milczan, przy czym dziaalnoci tej nie musia prowadzi osobicie Henryk, mg dziaa przez swojego legata Zygfryda. Uderzenie krla skierowao si natomiast w 934 roku na Wkrzanw, odmawiajcych poselstwu jego syna Tankmara pacenia trybutu. W roku nastpnym utrwalano zdobycze, ale krl Henryk nie mia ju poprzedniej energii, cho myla 6 koronie cesarskiej. Nie wystarczyo mu na to czasu. W 936 roku, po niezliczonych dowodach cnt wszelakich, osignwszy kres swego ycia, umar Henryk 7 lipca w Memleben, w szesnastym roku panowania, a szedziesitym swego ycia. Pochowany w Kwedlinburgu, ktry sam zbudowa od fundamentw, opakiwany by szczerze przez wszystkich monych tego pastwa" 15 . eby nakarmi jako swoj mocarstwowo,14

Tame, s. 95.

a jednoczenie da wyraz lojalnoci dla dynastii, przyjo si w pniejszych pokoleniach nazywa Henryka cesarzem. Jeeli Henryk dopuci si, jak o tym mwi, jakichkolwiek rabunkw za swego panowania, niechaj wybaczy mu to Bg miosierny!" 16 Mona sobie zada kilka pyta. Przede wszystkim, jak to moliwe, eby w czasie kilku lat podbi tyle niezalenych plemion, zniszczy grody, nakada okupy, zawsze z powodzeniem? Dlaczego plemiona nie wystpiy wsplnie przeciw Niemcom, tylko day si wyuska pojedynczo? Odpowiedzi na te pytania, zwaszcza na przeomie XX i XXI wieku, s bardzo proste. Po pierwsze, wyprawy Niemcw byy starannie przygotowane, cigano wojska ze wszystkich prowincji, ju na wstpie zapewniajc sobie kilkukrotn przewag liczebn. Przewaga techniczna rwnie bya po stronie Niemcw, to oni przecie dysponowali pancerzami, hemami, mieczami, przynajmniej wjedzie rycerskiej. Ich piechota bya niekiedy rwnie dobrze uzbrojona, cho pancerzy byo tam zdecydowanie mniej. Natomiast wrd Sowian tylko nieliczni w owym czasie mogli sobie pozwoli na pene uzbrojenie rycerskie, ale nawet jeli byo ich na to sta, to nie wiadomo, od kogo mieli je kupi. Stale powtarzanym zarzdzeniem by zakaz handlu broni ze Sowianami. amano ten zakaz, ale wiadczy to o faktycznym zamkniciu rynku na te produkty. Po drugie, rozdrobnienie plemion sowiaskich nie pozwolio im na solidarny opr. Mona bez przesady powiedzie, e w owym czasie nienawi midzyplemienna bya prawdopodobnie silniejsza, ni do Niemcw. Mamy tego przykady zupenie wspczesne, z terenw byej Jugosawii. Jak wygldaa rywalizacja midzyplemienna w X wieku na terenie15 T h i e t m a r z M e r s e b u r g a , Kronika, 1.18, tum. M. Z. Jedlicki, Pozna 1953, s. 26. 16 Tame, 1.16, s. 24.

Sowiaszczyzny zachodniej, pokazyway codzienne dzienniki telewizyjne obrazkami ze Sowiaszczyzny poudniowej. Nawet nazwy plemion brzmi podobnie, zmienia si tylko bro. W czasie wojny zimowej 928-929, czyli ujarzmienia Stodoran, Wieleci ani Obodryci nie podjli akcji pomocniczych. Ksi Tgomir przeszkadza wyranie Wieletom, gdzie rzdziy wiece sterowane przez kapanw. Ksitom obodryckim widocznie te przeszkadza, gdy by ich rywalem we wadaniu nad kilkoma wioskami. Ksita pozostaych napadnitych ziem nie chcieli uznawa autorytetw innych wodzw, kurczowo trzymajc si wadzy nad sioami czy grdkami. W kadej wyprawie Henryk musia korzysta z usug przewodnikw, a nie byli nimi Niemcy, lecz Sowianie. Nie dysponujemy pamitnikami z tamtego czasu, wic nie wiemy, ktre plemiona zyskiway na podboju, a ktre nie. Wiadomo, e administracja pniejszych margrabiw opieraa si w duej mierze nie na Niemcach, ale na Sowianach, czsto rwnie bezwzgldnych jak okupanci, a wobec nowej wadzy bardzo gorliwych. atwoci podboju sprzyjao bliskie ssiedztwo. Odlegoci przebywane przez niemieck armi nie byy oszaamiajce. Zapdzano si raptem na 50 do 100 km od swojej najbardziej wysunitej na wschd twierdzy, podczas gdy w kampaniach woskich Ottona, czy pniejszej wojnie Henryka II z Bolesawem Chrobrym, maszerowano trasami wiele duszymi, majc do czynienia z przeciwnikiem o wiele silniejszym i lepiej zorganizowanym. Przy ktniach plemiennych Sowian i absolutnej przewadze wasnej, wyrachowane dziaania Henryka skazane wic byy na sukces. Znamy wysoko trybutu, jaki paciy Czechy. Rocznie 150 wow i 500 grzywien srebra, czyli jakie 250 kg tego metalu. Na tej podstawie mona w przyblieniu oszacowa zyski trybutarne Henryka z pozostaych ziem, wprawdzie biedniejszych ni Czechy, lecz cakiem rozlegych. Margines bdu bdzie duy, ale 600 wow i 800 grzywien srebra nie bdzie

raczej liczb cakowicie fantastyczn. Sumy trybutarne pobierano skrupulatnie, a gwarantami wypacalnoci byli wzici wczeniej zakadnicy. Z pewnoci doszo do naduy, bo jako Niemcy musieli utrzymywa wybujae siy wojskowe. Okazao si, e kady z pogranicznych komesw chciaby szybko zarobi, wic morderstwa zakadnikw, porwania celem okupu i wymuszenia stay si norm. Kadra zoona z kryminalistw rzdzia po swojemu. Wrd Sowian wrzao. Sabi poczuli si uciemieni, ugodowi oszukani, a silni upokorzeni. Sytuacja bardzo szybko dojrzaa do powstania.MARSZ NA WSCHD OTTONA I

Henryk mia czterech synw: Tankmara (z Hateburg, crk grafa Erwina z Hassegau), Ottona, Brunona i Henryka (z Matyld, crk Teodoryka, wywodzcego si wprost od wielmoy saskiego Widukinda, wielce kopotliwego przed laty dla Karola Wielkiego). Urodzony w 912 roku Otto, syn Henryka z drugiego maestwa, lub jak woleli zwolennicy z jedynego legalnego maestwa, ju w roku 929 zosta przewidziany na krla Niemiec, a pozostali mogli otrzyma godnoci ksice. Brunona przeznaczono do kariery duchownej, wic w rozgrywkach o najwysz wadz teoretycznie nie liczy si. Pozycj Tankmara osabi duo wczeniej sam Henryk, oddalajc jego matk na rzecz modszej i adniejszej, wykorzystujc przy tym cynicznie fakt, e wadze kocielne nie zatwierdziy jego zwizku z Hateburg, jako by mniszk. Modociany Henryk, ulubieniec Matyldy, mia swoje ambicje, tymczasem jednak musia wsppracowa ze starszym bratem, aby zwalczy wsplnego wroga Tankmara. Otto wyzyska zreszt nadarzajc si okazj, by zobowiza sobie modszego brata. W 937 roku zmar ksi Bawarii, Arnulf. W jego miejsce zarzdc Bawarii, a potem ksiciem, zosta Henryk, przy okazji zyskujc rk crki Arnulfa.

Opierajc si na autorytecie ojca Otto nie czyni adnych demonstracji ugodowych wzgldem herzogw. W Akwizgranie w roku od urodzenia Paskiego 936, w kociele Maryi Panny, ktry Karol Wielki wybudowa z wielkim nakadem stara, Hildebert, mogunckiej katedry pasterz, udzieli mu uroczystego bogosawiestwa. Uczyni to w asycie arcybiskupa trewirskiego [Rotberta] i za zezwoleniem arcybiskupa koloskiego Wigfryda, w ktrego archidiecezji uroczysto ta miaa miejsce. (...) Otto (...) poleci koronowa swoj bogobojn on Edyt, crk krla angielskiego (...), ktr polubi jeszcze za ycia ojca" 17. W momencie koronacji Ottona jeden z jego dostojnikw, Zygfryd, legat krlewski na ziemie serbskie, przysa wiadomo, e nie moe osobicie stawi si na uroczysto, gdy grozi wojna ze Sowianami. W 935 roku nastpia tam wymiana wadcw ugodowego wzgldem Niemcw Wacawa zamordowano, a ksicy tron obj Bolesaw Srogi, goszcy hasa niepodlegociowe. Oczywicie Bolesaw wykorzysta niezadowolenie Czechw z ulegoci wobec Niemiec. Nie o t ulego przecie chodzio, a o wadz. Wkrtce obawy legata ziciy si Czesi od odmowy pacenia trybutu przeszli do czynw. Ruszyli na jednego z wiernych Niemcom ksit sowiaskich. Nie wiadomo, gdzie ten kniazik panowa; najbardziej prawdopodobne s ziemie Gomaczy lub jeszcze bliej Niemiec pooone ksistewka, graniczce przy tym bezporednio z Czechami. Zygfryd ze wzgldu na stan zdrowia nie mg osobicie poprowadzi wojsk, co Odbio si wyranie na jakoci dziaa. Wysano legion otrowki z jego wodzem Asykiem i posiki z Turyngii. Zawioda cakowicie koordynacja ruchw wojsk by moe prawdziwe" rycerstwo nie chciao podlega dowdcy zbjeckiemu. Do powiedzie, e Bolesaw rozgromi kady z tych oddziaw z osobna, a pniej, bez adnych przeszkd, ziemie owego proniemieckiego ksicia wyludni. Dziaania te odniosy tak dalekosiny skutek,17

Tame, II. 1, s. 42.

e dopiero po czternastu latach dao si zmusi Czechy do pacenia trybutu. Tymczasem akcja czeska odniosa dodatkowy efekt w postaci powszechnego powstania plemion sowiaskich na caej wschodniej granicy Niemiec. Szczeglnie grone wydawao si poruszenie wrd Wieletw. Otto nie zlekceway bezporedniego zagroenia Saksonii. Zebra kontyngenty wojskowe ze wszystkich ziem i jesieni 936 roku, niedugo po koronacji, wyruszy na Wieletw. Dowdc wyprawy uczyni swego krewniaka Hermana Billunga, niedawno mianowanego na stanowisko margrabiego po zmarym Bernardzie. Herman, protoplasta rodu Billungw, uzyska tytu margrabiego w pnocnej Saksonii, potem zosta nawet ksiciem. Dwiecie lat pniej krya o nim legenda, e do najwyszych godnoci pastwowych doszed startujc z omioanowej wioski (H e 1 m o 1 d u s, Kronika Sowiaska). Nie odpowiada to prawdzie, gdy nie dopuszczono by do a tak nieuzasadnionego upadku rodu spokrewnionego z krlewskim, ale pokazuje pami ludzi o czasach Ottona Wielkiego, kiedy doceniano zdolnoci i przymioty charakteru, a nie samo urodzenie. Wyprawa miaa prawdopodobnie przebieg jaowy. Kronikarz Widukind napisa o zwycistwie, przez ktre w tym przypadku naley rozumie niszczycielski przemarsz po wrogich ziemiach, bez powanych strat wasnych od broni przeciwnika (straty niebojowe od chorb i znuenia wystpoway zawsze). 25 wrzenia odparto wikszy atak Sowian, co byo jednoczenie sygnaem, by wraca odnoszc jakie zwycistwo, zanim rozpoczn si ulewy i klski. W 937 roku zmar legat Merseburga Zygfryd. Krl Otto znw podj niepopularn decyzj personaln na miejsce zmarego mianowa mao znanego Gerona. Wschodnie obszary nadgraniczne podzielono na dwie czci, graniczce na pnoc od Magdeburga. Margrabia Gero otrzyma w zarzd odcinek poudniowy, obejmujcy ziemie od Magdeburga przez Merseburg do Mini. To stao si przyczyn buntu Tankmara, pocztkujcego wystpienia innych feudaw. Pierworodnego

syna krla Henryka omijano w godnociach, co jako pocztkowo znosi. Teraz puciy mu nerwy Merseburg to nic innego, tylko wiano jego matki, ktrym bardzo ochoczo zarzdza krl Henryk, nawet gdy przesza mu wielka mio! Oto jednemu Henrykowi daj wielkie ksistwo i ksiniczk na dokadk, a drugiemu odmawia si jednego hrabstwa! Tankmar podnis bunt, ale spraw z nim zaatwiono bardzo szybko. Oblono go w Erenburgu. W kocu wojsko zdobyo grd i wtargnwszy do zapdzio wyczerpanego walk modzieca a do kocioa w. Piotra, na miejsce, gdzie dawniej czczona bya bogini Irminsul. Tu, ugodzony z tyu przez okno wczni Magnizona, ponis on mier obok otarza'" 8 . Bunt Tankmara by tylko przygrywk wobec innych wydarze. Turyngi i Saksoni najechali Wgrzy, ale niele sprawdzi si system umocnie, przygotowanych wczeniej przez krla Henryka. Jednoczenie podnis bunt frankoski ksi Eberhard rodzony brat wczeniejszego krla Konrada. Krl Otto ogosi pozbawienie buntownika godnoci ksicej tymczasem tylko tyle mg zrobi, zajty odpieraniem najazdu wgierskiego i likwidacj starszego brata. W nastpnym roku do buntu przystpia Lotaryngia z ksiciem Gizelbertem. Otto, jak kiedy Henryk, mg teraz liczy tylko na Saksoni i Turyngi. Bawaria zaja stanowisko wyczekujce, a jej nowy wadca, rodzony brat Ottona, Henryk, dosta si do niewoli Eberharda, gdzie szybko zmieni front. Niedugo trzej buntownicy: Eberhard, Gizelbert i wanie Henryk podjli wypraw niszczycielsk na sask stron Renu. Wyprawa ta dokonaa wielkich spustosze kraju, ale niespodziewanie zakoczya si klsk. Wasal Ottona, nadreski hrabia Udo, wyda najedcom bitw i zabiwszy Eberharda oraz wpdziwszy w nurty Renu Gizelberta wraz z towarzyszami, zmusi Henryka do bagania krla o przebaczenie" 19.1819

Tame, II.2, s. 44.Tame, 11.34, s. 98.

Tylko Henrykowi wos z gowy nie spad, cho musia niele si nagimnastykowa. A Frankonia przestaa by ksistwem. Sowianie na tych niesnaskach mogli tylko skorzysta. Ponownie nawizali kontakt z chtnymi do podobnej wsppracy Wgrami. Dwa najazdy wgierskie przeszy przez ziemie Czechw i Gomaczy, osigajc Turyngi, Frankoni i Saksoni. Jeden z wydzielonych oddziaw wgierskich jego sowiaski przewodnik wprowadzi w zasadzk, urzdzon przez rycerstwo Turyngii, lecz by to marginalny sukces Niemcw. Najazdy wgierskie i bunty czoowych figur pastwa uniemoliwiy Ottonowi organizacj powaniejszych si przeciw Sowianom. Margrabiowie zostali zdani na wasne siy, czyli pogranicznych hrabstw i terenw sowiaskich ju im podlegych. Uatwiao im tylko spraw pene zaufanie krla, cakowicie wolne rce. Margrabia Herman mia przy tym nieco trudniejsze zadanie, gdy musia broni ziem rdzennie saskich przed Duczykami i Obodrytami. Obydwa te pastwa, zwaszcza pierwsze, byy w owym czasie dosy mocno scentralizowane, wic w przypadku wojny groziy od zaraz sporymi siami, niezalenymi od widzimisi" lokalnych kacykw. U Gerona byo inaczej tylko wystpienia Czechw czyy si z powanym zagroeniem, gdy reszta sowiaskich ziem podlegych" jego marchii nadal bya podzielona na ksistewka i pastewka, nie wiksze od niemieckich hrabstw. Wyjtkiem by Zwizek Wielecki, ale nie ssiadowa bezporednio z Niemcami, lecz poprzez buforowe plemiona Stodoran. Tych wanie plemion dotyczya wojna przeomu lat trzydziestych i czterdziestych X wieku. Niestety mimo e powstanie objo wikszo plemion sowiaskich wok aby, w tym pewnie wszystkie bite przez Niemcw za Henryka, to znw razi brak koordynacji dziaa, poprzestawanie na najbliszych osiganych celach i niekonsekwencja. Ponownie elity Sowian wystawiy sobie sabe wiadectwo, cho nieco lepsze ni poprzednim razem. Przebiegu wszystkich wydarze nie znamy, a te znane

jawi si jako epizody o spornej chronologii. Tylko niektre daty nie budz wtpliwoci. Czesi, ktrym udao wybi si na dosy trwa niezaleno, nie zapewnili jej swym pnocno-zachodnim, serbskim ssiadom. Niemcy utrzymali zaog w Mini i zachowali wpywy wok twierdzy, a ewentualne zamieszki wok Merseburga atwo stumili. Tylko osonici ab uyczanie i Milczanie zaprzestali pacenia trybutu i tymczasem Niemcy musieli to przekn. Gero czu si za to na siach ostatecznie zaatwi sprawy panowania na terytoriach Gomaczy, Susw, Serbiszcza i Stodoran. Ci ostatni, cho pooeni za ab, zbyt blisko byli Magdeburga, eby pozwoli na zwycistwo wrd nich wpyww Wieleckich. Poza tym w rkach niemieckich by spory atut ksi Tgomir. I cho na razie nie mogli wykorzysta caej swojej przewagi ilociowej i materialnej, wojna na Poabiu rozgorzaa na nowo. Jzef Widajewicz pisze, e pocztkowo materialne podstawy Gerona byy niedue malutkie hrabstwo w pnocnej Turyngii". Gdyby rzeczywicie tak byo, Tankmar nie miaby powodu podnosi buntu. W rzeczywistoci wadza Gerona obja bardzo rozlege terytoria, wadza naley podkreli o bardzo szerokim zakresie. Jako margrabia mg da posikw wojskowych z gbi kraju, a grafowie musieli mu si podporzdkowa jak krlowi. Gero dosta wic od swojego kolegi Ottona yciow szans. Nie czeka, a krl rozmyli si, i zacz wykorzystywa wszelkie nadarzajce si okazje, by wadz Niemiec a wic wasn, rozcign jak najdalej na wschd. Mg zaprowadzi rzeczywisty pokj na granicy swojej marchii, lecz nie uczyni tego, ryzykujc akcje odwetowe Sowian w czasie zamtu wewntrznego w krlestwie. Gero zacz od zaprowadzania porzdku w marchii. Miejscowym ksitkom sowiaskim wydawao si, e mog wypracowa sobie podobn pozycj, jak hrabiowie Niemiec. Nie chcieli niezalenoci politycznej, mieli za to na wzgldzie niezaleno materialn. Grafowie nie pacili trybutw,

wiadczyli za to usugi wojskowe na rzecz krla, w liczbie wojownikw zalenej od iloci posiadanych ziem i poddanych. Moni plemion sowiaskich kalkulowali podobnie odmwili pacenia danin, a czuli si cakiem pewnie po niedawnych wydarzeniach powstaczych, gdy kilkuletnie starania Henryka w duej mierze zniweczono. To chyba najbardziej prawdopodobna przyczyna pniejszych wypadkw. Gero w sposb wojskowy nie mg sobie z nimi poradzi, gdy przeszliby do otwartej walki, wcigajc w ni pozostae plemiona, gotowe skorzysta z okazji do zdobycia upw. Panowanie Niemiec ulegoby dalszym uszczerbkom, a tego nikt nie uznaby za sukces. Na uznanie za tak daleko posunitej wolnoci margrabia nie chcia si zgodzi. Nie dawao to gwarancji wiernoci ze strony Sowian w przypadku jakich niepowodze niemieckich. Z innych jeszcze wzgldw propozycja ta bya wprost nie do przyjcia. Tak Gero, jak i inni Niemcy oczekiwali bogactw z ziem sowiaskich, zaszczytw, stanowisk. Sowian mieli za barbarzycw, wrogw z urodzenia, w dodatku pogan. Tolerowano ksitka" pacce trybut, pozwalajce obdziera z dobytku i zwyczajnie ponia poddanych, a nawet znoszce ponienia. Inni moni sowiascy nie mieli racji bytu. Margrabia Gero by chyba jednym z najbardziej odlegych od porozumie ze Sowianami ludzi. Odmwi monym sowiaskim uznania dla ich racji, przez co zmwili si, by go zgadzi kto wie, czy inny margrabia nie byby bardziej ugodowy? Zmowa monych grozia kolejnym buntem, wic Gero postanowi zawczasu ukrci eb hydrze. Zaprosi na pojednawcz uczt rozalonych dostojnikw. Przybyo trzydziestu barbarzyskich ksit". Gero ugoci ich winem, by moe zaprawionym rodkami nasennymi, a potem rozkaza picych zamordowa. Jeli kto do tej pory, a musia by to czowiek anielskiej cierpliwoci, wierzy w moliwo porozumienia z Niemcami, to teraz otworzyy mu si oczy. Powstanie wybucho z now

si. Tym razem do wojny przystpili Obodryci, z ktrych nikt prawdopodobnie nie bra udziau w uczcie Gerona, ale chodzio przecie o ksit, czyli by moe krewnych obodryckiej starszyzny i Wieleci. O wystpieniu uyczan i Milczan nie mamy wiadomoci, ale i oni pewnie ruszyli z domw. Z pewnoci Gero zapewni sobie wzgldny spokj ze strony Czechw, szachowanych dodatkowo przez Bawari. Mimo to doranie zebrane siy niemieckie zostay rozdzielone zasigiem dziaa. Gero musia poskramia bunt w swojej marchii, zapewne na ziemiach, skd prosi goci. Przeciw siom obodrzyckim poszo pospolite ruszenie saskie pod wodz grafa Hoika ponioso ono klsk w bitwie. Sytuacja bya na tyle powana, e krl Otto musia przypieszy zaatwienie spraw zachodnich Niemiec, gdzie wanie pacyfikowano Lotaryngi i prowadzi zebrane kontyngenty na wschd. Kilka wypraw pod osobistym dowdztwem Ottona nie rozstrzygno wojny, cho przyczynio si do cofnicia sowiaskich si. Ale spustoszenie ziem nie wystarczao ju do podporzdkowania ich sobie. Sowianie woleli wojn od pokoju, a drog sobie wolno przedkadali nad ndz" tumaczy sowa Widukinda Gerard Labuda. Okrutna wojna trwaa wic nadal. Wreszcie Gero wpad na nowy pomys, cho stary przy tym, jak grecka epika. Wypuszczono z niewoli znanego ju nam ksicia Stodoran, Tgomira. Wygldao to tak, jakby ksi uciek z rk niemieckich. U Stodoran zapanowaa euforia. Na jej fali oddano Tgomirowi wadz w nadziei, e poprowadzi swj lud do zwycistwa. Kto bowiem od niego, ktry przesiedzia w niewoli ponad 10 lat, zna lepiej Niemcw? Tgomir pozna Niemcw a za dobrze. Obj wadztwo u Stodoran i zaprosi do siebie bratanka legalnego spadkobierc wadzy ksicej. Modzieca wzorem wzitym z Gerona zamordowano w gocinie. Nastpnie ksi Tgomir podda cay kraj krlowi Ottonowi. Wojska niemieckie czekay zapewne w pogotowiu na granicy. Nie sposb byo si broni, majc podobnego wodza. Wraenie

i ogrom zdrady byy tak due, e plemiona sowiaskie a do rzeki Odry zobowizay si paci trybut Ottonowi. Ziemie Stodoran wcielono bezporednio do geronowej marchii. Wilhelm, syn Ottona i branki sowiaskiej wysokiego rodu zosta w przyszoci arcybiskupem Moguncji. Bardzo kuszcym, cho niemoliwym do udowodnienia jest pomys Gerarda Labudy, e to wanie crka Tgomira bya naonic Ottona, matk arcybiskupa. To tylko domys. Wedug Widukinda Tgomir za swoje czyny wzi cikie pienidze. Do powiedzie, e zmar potem jako ksi, przynajmniej przez duchowiestwo niemieckie tak nazywany, ale w ktrym miejscu sadzano go podczas uczty, nie wiadomo. Na tym powane dziaania wojenne ustay. Obie strony byy wyczerpane wojn, trwajc przecie z krtkimi przerwami ju kilkanacie lat. Straty po stronie sowiaskiej byy bardzo due i przeduajca si wojna doprowadziaby do biologicznej likwidacji niektrych plemion, jak to si stao dwiecie lat pniej. Nie bez znaczenia by fakt, e Otto poskromi wszystkich buntownikw niemieckich i znw mg dysponowa caoci si. Sternicy sowiaskich naw plemiennych dobrze rozumieli, co to znaczy. My tego nie wiemy, ale oni dobrze widzieli na wasne oczy, ile ofiar pochony dziaania wojenne, ile spalono wsi i grodw, ile zniszczono upraw, ile wreszcie uprowadzono bd zarnito byda i trzd. Nie wiemy te, jakie rozmiary przybray klski godu i chorb wrd ludnoci cywilnej, a oni na to patrzyli. Kto wie, czy na niektrych terenach ogldali w tym czasie jakie dzieci? Nie znamy te strat niemieckich, ktre na pewno nie byy mae. Ale feudaowie powetowali je sobie z nawizk, a prosta ludno, cierpica przecie najbardziej, nikogo z monych tego wiata nie obchodzia. Jakie wic mieli Niemcy zyski? Prcz sum trybutarnych, zblionych wielkoci do tych, ktre wyej opisaem, uzyskano: ziemie po monych sowiaskich, co daje minimum 30 odpowiednikw nowych hrabstw; nadania lenne dla rycerstwa, pozwalajce jeli wzi pod

uwag obszar Merseburga jako przykadowy na utworzenie trzech, czterech nowych legionw"; rzesze niewolnikw, sprzedanych potem za srebro i zoto, rozdanych jako upy; wreszcie materialne upy wojenne. ywienie si kilkunastu tysicy mczyzn przez