Chiny a azja CentralnaDorobek DwuDziestolecia

aleksandra Jarosiewicz, krzysztof strachota

45 45

Chiny a azja Centralna Dorobek DwuDziestolecia

aleksandra Jarosiewicz, krzysztof strachota

NuMer 45warszawaPaŹDzierNik 2013

współpraca: anna wołowska, Marek Matusiak

© copyright by ośrodek studiów wschodnich im. Marka karpia / centre for eastern studies

reDakcJa MerYtorYczNaadam eberhardt

reDakcJa anna Łabuszewska

wsPÓŁPraca katarzyna kazimierska

oPracowaNie graficzNe Para-buch

zDJĘcie Na okŁaDceagencja shutterstock

skŁaDgroupMedia

MaPYwojciech Mańkowski

wYDawcaOśrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia centre for eastern studies

ul. koszykowa 6a, warszawatel. + 48 /22/ 525 80 00fax: + 48 /22/ 525 80 40osw.waw.pl

isbN 978-83-62936-30-4

Spis treści

TEZY /5

I. ChinY i AZjA CEnTrAlnA – UwArUnkowAniA wZAjEmnYCh rElACji /7

1. Uwarunkowania historyczne /72. Uwarunkowania strategiczne relacji między Chinami i Azją

Centralną /92.1. Azja Centralna w optyce Chin – główne wyzwania /102.2. Chiny w optyce państw Azji Centralnej – główne wyzwania /13

3. interesy stron /15

II. ChinY i AZjA CEnTrAlnA – klUCZowE ASPEkTY rElACji PoliTYCZnYCh i BEZPiECZEŃSTwA /17

1. Granice i Ujgurzy – od konfliktów po Szanghajską organizację współpracy /17

2. Problem stabilności Azji Centralnej a relacje z Chinami /203. Chiny w geopolitycznych rozgrywkach regionalnych /214. Chiński model budowy pozycji politycznej w Azji Centralnej /245. Państwa Azji Centralnej wobec Chin /27

III. GoSPodArCZA oBECność Chin w AZji CEnTrAlnEj – doroBEk dwUdZiESTolECiA /30

1. regionalne zróżnicowanie pod względem poziomu i charakteru współpracy /31

2. Chiński „stan posiadania” w regionie i plany jego rozwoju /322.1. Sektor naftowo-gazowy /322.2. Sektor uranowy /482.3. inne wybrane obszary współpracy /512.4. wymiana handlowa /542.5. infrastruktura transportowa – nowy jedwabny Szlak /62

3. instrumenty współpracy /633.1. kredyty /633.2. Szanghajska organizacja współpracy /67

4. Bilans współpracy gospodarczej /684.1. wymiar geopolityczny /684.2. wymiar gospodarczy /69

IV. oBECność Chin w AZji CEnTrAlnEj w wYmiArZE SPołECZnYm – doroBEk dwUdZiESTolECiA /71

V. PodSUmowAniE – wYZwAniA nA PrZYSZłość /74

mAPY /77

PRA

CE

OSW

10/

2013

5

TEZY

• MinionedwiedekadytookresfundamentalnychzmianwAzjiCentralnej,zapoczątkowanychrozpademZSRRiskutkującychm.in.powstaniempię-ciunowychpaństwwregionie.Jednymzzasadniczychaspektówzmianre-gionalnychjestpojawieniesięChinjakoistotnegograczawAzjiCentralnej.

• PodstawąchińskiegozaangażowaniawAzjiCentralnejsąkwestiebezpie-czeństwa:wwymiarzelokalnymChinydążądozabezpieczeniazachodniejprowincji Sinkiang przed ewentualną destabilizacją rozprzestrzeniają-cąsięzpaństwAzjiCentralnej lubprzezniewspieraną.Wszerszejper-spektywiePekinzainteresowany jestzabezpieczeniemswoich interesówwobecRosjiiUSA,takżeobecnychiaktywnychwregionie.Zkoleizper-spektywyAzjiCentralnejfundamentalneznaczeniemazabezpieczeniesięprzedchińskąekspansją.ZarazemjednakpaństwaregionusąświadomeniemożnościuniknięciawspółpracyzChinamiidążądowykorzystaniajejjakonarzędziawumacnianiuwłasnejstabilnościisuwerenności.

• JakkolwiekpodstawąstosunkówmiędzyChinamiiAzjąCentralnąsąkwe-stiebezpieczeństwaiszerzejpolityczne,głównąpłaszczyznąwspółpracyjest gospodarka. Wynika to zarówno z realiów ekonomicznych: ogrom-nepoleizasadniczawoladowspółpracy, jakteżpolitycznych:wzajemnaostrożność i samoograniczanie się partnerów, a przedewszystkim opórzestronyRosji.PomimolicznychtrudnościwminionychdwóchdekadachChinywyrosłynastrategicznegopartneragospodarczegoregionu,cojestnajbardziejwidocznewsektorzehandlu,energetykiiinfrastruktury.Pe-kinwstosunkowokrótkimczasiezdystansowałkonkurentów–Rosję,USA,TurcjęiIran.JednocześniedziękiskaliwspółpracyAzjaCentralnanabrałaistotnegoznaczeniadlaChin(zwłaszczajakoelementstrategiistabilizacjiSinkianguorazważnydostawcagazu).Chińskiezaangażowaniegospodar-czewAzjiCentralnej–zgodniezespecyfikąizałożeniamipolitykiPekinu–realnieprzekładasięnarosnąceznaczeniepolityczneChinwregionie,zarównowodniesieniudoposzczególnychrepublikirelacjimiędzynimi,jakiwodniesieniudoRosjiczyUSA.Naobecnymetapiepaństwaregionusąbeneficjentami–gospodarczymiipolitycznymi–tejsytuacji,choćbudzionapoważneobawywperspektywiestrategicznej.

• Niezależnieodosiągnięćminionychdwóchdekad,jakiesąudziałemiAzjiCentralnej, iChin,sytuacjawregionieiwokółniegonadaljestniestabil-na, a interesy stronutrwalone i zabezpieczone jedyniew ograniczonym

PRA

CE

OSW

10/

2013

6

stopniu. Kwestią otwartą pozostaje zatem ewolucja regionalnej politykiChinwstronępolitycznegozabezpieczeniawłasnychinteresów,docelowygeopolitycznyukładsiłwregioniemiędzyChinami,RosjąiUSAorazzdol-nośćpaństwregionudodalszegowykorzystywaniaChinnarzeczwzmac-nianiaswojejpozycji.WkażdymztychaspektówstanowiskoChinodgry-wajednakcorazwiększąrolę.

PRA

CE

OSW

10/

2013

7

I. ChInY I AZjA CEnTrAlnA – UwArUnkowAnIA wZAjEmnYCh rElACjI

PobieżnaocenauwarunkowańrelacjimiędzyChinamiaAzjąCentralnąmo-głabywskazywaćnaichstrictelokalnyidoraźnycharakter.Zformalnopraw-negopunktuwidzeniastosunkibilateralnedatująsięodrozpaduZSRRw1991rokuipowstanianowychniepodległychrepublikAzjiCentralnej(Kazachstan,Kirgistan,Tadżykistan,Turkmenistan,Uzbekistan).ZpunktuwidzeniaChin,którychpotencjałpolitycznyigospodarczyskoncentrowanyjestnawschodziekraju,jesttoobszarodległyzarównogeograficznie,jakistrategicznie–zwłasz-czawporównaniuzbasenemPacyfikuczynawetOceanuIndyjskiego.Zpunk-tu widzenia Azji Centralnej kluczowe znaczenie ma sytuacja wewnętrzna(zperspektywyzarównocałegoregionu,jakiposzczególnychpaństw),relacjez tradycyjnymcentrumpolitycznym i gospodarczym, tj.Rosją, ewentualnierelacjezezwycięskimiwzimnejwojnie iaktywnymipolitycznie,wojskowoigospodarczowAzjiStanamiZjednoczonymi.

JednakdzisiejszaAzjaCentralnapowiązana jestzChinamidługą iburzliwąhistorią oraz licznymi związkamiwynikającymi z zaszłości historycznych.BardzomocnoosadzonewhistoriisągeopolityczneinteresywAzjiCentralnejChiniRosji.Wtymkontekściegwałtownezmiany,którezachodząwAzjiCen-tralnej(budowanowychpaństw)iwokółAzjiCentralnej–przedewszystkimskokowywzrostpotencjałuorazambicjigospodarczychipolitycznychChin,dezintegracjaXIX/XX-wiecznegoimperiumrosyjskiego–czyniązregionudy-namicznepoleprojekcjiinteresówchińskich.Jednocześniepaństwaregionu,Rosjaiinnigraczemiędzynarodowiwypracowująmodus vivendizChinami.SątoprocesyodoniosłymznaczeniuzarównodlasamejAzjiCentralnej,jakteżdlaChiniRosji.

Ze względu na specyfikę Chin (m.in. ogromna i dynamicznie rozwijającasięgospodarka) iAzjiCentralnej (m.in.dużezapotrzebowaniena inwesty-cje,poszukiwanienowychrynków,znaczącezasobymineralne)szczególneznaczeniewrelacjachwzajemnychodgrywająkwestiegospodarcze–toonewdecydującymstopniuwpływająnaichcharakterirealniezmieniająAzjęCentralną.

1. Uwarunkowania historyczne

ZhistorycznegopunktuwidzeniadzisiejszaAzjaCentralnaizachodnieChi-ny (Region Autonomiczny Sinkiang-Ujgur) stanowiły dość spójny obszar

PRA

CE

OSW

10/

2013

8

kulturowy i polityczny1, który w XVIII i XIX wieku rozdzielony został nachińskąirosyjskąstrefęwpływów,zczasemzostałefektywnieinkorporowa-nywskładobupotęg2.SilnezwiązkispołecznemiędzyrosyjskimichińskimTurkiestanemwielokrotniedawałyznaćosobierównieżwXXwieku,czegoprzejawembyłym.in.masowemigracjeuchodźcze3czyprzenikanieideinaro-dotwórczych(zRosji/ZSRRdoChin).

Przez niemal caływiek XX dawny Turkiestan pozostawał polem cichej, alezaciekłejrywalizacjirosyjsko/sowiecko-chińskiej,przyczymstronązdecydo-waniemocniejsząibardziejaktywnąbyłaRosja.MoskwautwierdzałaPekinw przekonaniu, że z sowieckiej Azji Centralnej płynie poważne zagrożeniedla suwerenności Chinw oddalonym geograficznie i zacofanym Sinkiangu,atakżedlasamejintegralnościterytorialnejpaństwa.PunktemwyjściabyłakrytykazestronyPekinugranicymiędzypaństwowejnarzuconejprzezRosjęwXIXwieku(naodcinkucentralnoazjatyckimniezostałaonazdelimitowanaprzezcałyokressowiecki);frustracjępogłębiałomniejlubbardziejotwartepo-parcie,jakiegoMoskwaudzielałaseparatystomujgurskim(wlatach1933–1934doszłodopróbyutworzeniatzw.pierwszejRepublikiWschodniegoTurkiesta-nu;wlatach1944–1949tzw.drugiejRepublikiWschodniegoTurkiestanu)4.Po-szczególneproblemybyłyprzejawemszerszej(de factoglobalnej)rywalizacjimiędzyZSRRiChRL.Wyrazemnapięćstałsięzbrojnykonfliktgranicznymię-dzyChRLiZSRRw1969roku,rozgrywającysięm.in.nakazachstańskimod-cinkugranicy(wrezultaciekonfliktugranicanaodcinkucentralnoazjatyckim

1 W pierwszym tysiącleciu naszej ery będący obszarem ekspansji chińskiej (widocznejzwłaszczawewschodniejczęściregionu);odok.VIIIwiekun.e.zdominowanykulturowoipolitycznieprzezżywiołtureckiimongolskiniezależnyodChin,aokresowoprowadzącyekspansjękosztemChin.Drugim,obokbliskości etnicznej, istotnymelementemspajają-cymtzw.Turkiestanzczasemstałsięislam.

2 Granicamiędzy tzw. rosyjskim i chińskim Turkiestanem została narzucona przez RosjęwkońcuXIXwieku.OefektywnejkontrolinadregionemwprzypadkuRosjimożnamó-wićzasadniczoodzakończeniawojnydomowejwywołanejrewolucjąbolszewicką(lata20.XXwieku),wprzypadkuChinodzwycięstwaMaoZedongawchińskiejwojniedomowejiutwo-rzeniaChińskiejRepublikiLudowej(1949).Wobuprzypadkachwzrostkontrolinadregionemzwiązanybyłzzakrojonyminaogromnąskalęrepresjamiprzeciwkoludnościmiejscowejima-sowymiakcjamiprzesiedleńczymimającymiosłabićichdominacjędemograficzną.

3 ConajmniejkilkasettysięcyKirgizówiKazachówuciekłodoChinwwynikurepresjipostłumionejrebeliiw1916roku,apóźniejwwynikuWielkiegoGłoduwlatachtrzydziestychXXwieku;doRosjiwXIXwiekuprzenieśli się rozbiciprzezChińczykówDżungarowie/KałmucyorazUjgurzyporepresjachw1962roku.

4 Precedensembyłom.in.wsparcieprzezRosjęniepodległości tzw.MongoliiZewnętrznejw1911roku,potwierdzonewyparciemwojskchińskichinarzuceniemkomunizmuMongo-liiwroku1921.

PRA

CE

OSW

10/

2013

9

pozostawałazamkniętadoroku1992).ZtejperspektywyrozpadZSRR(1991)oznaczałpoważnykryzyskruchejstabilnościwokółAzjiCentralnej5,stwarzałszansenaprzebudowęrelacji,alewjeszczewiększymstopniuskłaniałstronydoobaw,wzajemnejnieufnościiostrożności.

2. Uwarunkowania strategiczne relacji między Chinami i Azją Centralną

RelacjeAzjiCentralnejiChinwostatnichdwóchdekadachsąfunkcjądwóchrównoległychprocesówofundamentalnymznaczeniudlaświatowegoporząd-ku. Pierwszym jest dezintegracja rosyjskiego/sowieckiego imperiumwAzji(zwłaszczaCentralnej),drugim–skokowywzrostpozycjiChin(nakontynen-cieazjatyckimiwskaliglobalnej).

PierwszyznichniezwyklezdynamizowałsytuacjęwAzjiCentralnej.Powsta-łynowepaństwa,nastarcieborykającesięzpoważnymkryzysempolitycz-nym,społecznym,gospodarczymitożsamościowym.Wyrazemtegokryzysubyłym.in.konfliktyzbrojne(np.wojnadomowawTadżykistanie),przewrotypolityczne(Kirgistan),rozwójnacjonalizmówiradykalizmuislamskiego,ma-sowemigracje,gwałtownyprzyrostdemograficznyi in.Pomimoogromnegopostępu,jakidokonałsięwciąguminionychdwóchdekad,wciążtrudnomó-wićoustabilizowaniusięsytuacji.DziękisileodziedziczonychpoZSRR, jakteżnowychpowiązańwpływyRosjiwregioniepozostająogromne,alezłama-nazostała jejmonopolistycznapozycja: regionotworzył sięnakontaktypo-lityczne,gospodarcze,wojskowe i cywilizacyjnezpaństwamirywalizujący-mizMoskwą–m.in. zUSA,a takżezChinami.W istotnymstopniu regionpodlegazarównopozytywnym,jakinegatywnym(np.wojnawAfganistanie)impulsom pochodzącym z zewnątrz. Zarówno doraźne problemy związanezbezpieczeństwem,jakikwestiabudowytrwałejstabilnościwtymregioniepozostawałyiwciążpozostająstałympriorytetemrelacjimiędzyAzjąCentral-nąaChinami,atakżeRosjąiinnymigraczami.

Drugim–niemniejważnym–uwarunkowaniemrelacjiAzjiCentralnejiChinjest skokowy wzrost znaczenia, aktywności i skuteczności polityki ChRLw wymiarze globalnym, zapoczątkowany w latach osiemdziesiątych przezdynamicznyrozwójgospodarczy.Lokalnymwskaźnikiemtychprzemianjest

5 AleteżdlastabilnościsamychChin–pierestrojkabyłapoważnymzagrożeniemdlastabil-nościChRL,czegoprzejawembyłyprotestystudenckienapekińskimplacuTian'anmen,dlaktórychimpulsembyłam.in.wizytawPekinieMichaiłaGorbaczowa.

PRA

CE

OSW

10/

2013

10

zacieśnianiekontroliPekinunadSinkiangiemiskokowyrozwójgospodarczytegoregionu–choćpozostajeonobszaremproblematycznym.Waspekciego-spodarczym jest to gwałtownie rosnące zapotrzebowanie ChRL na surowceenergetyczneiwalkaonowerynkihandloweniezbędnedlautrzymaniawzro-stugospodarczegoistabilnościwewnętrznej.Wwymiarzestrictegeopolitycz-nymsąto–znajdującezczasemzrozumienieiuznaniewświecie–pretensjeChindouzyskaniapozycjijednegozczołowychmocarstwglobalnych.InteresygospodarczeChinistalerosnącasiłaoddziaływaniategokrajuprzezwpływygospodarczesąpodstawąspektakularnegorozwojurelacjizpaństwamiAzjiCentralnejipodstawącorazmocniejszejpozycjiChinwtymregionie.

2.1. AzjaCentralnawoptyceChin–głównewyzwania

2.1.1. Sinkiangiproblemystabilności

PierwszymizasadniczymwyzwaniemdlaChinwrelacjachzAzjąCentralnąporoku1991byłipozostajeproblemSinkiangu.Regiontenprzezstuleciaza-cofany,relatywniesłabokontrolowanyprzezPekinitarganyseparatyzmembazującymnaodrębnościetnicznejireligijnejjegomieszkańców(główniewy-znającychislamUjgurów)potencjalnienarażonybyłnapoważnezagrożeniezestronyniestabilnejAzjiCentralnej.ObawyChindotyczyłyprzedewszyst-kimpodatnościSinkiangunafermentideowypłynącyzzazachodniejgranicy(mieszankanacjonalizmu,islamuihasełdemokratycznych)iAfganistanu(ra-dykalnyiwojującyislammudżahedinówi talibów)6. Istniałatakżepoważnaobawa,żeAzjaCentralnamimowolnie,niebędącwstaniekontrolowaćsytua-cji,lubświadomie,samodzielniealbozinspiracjirosyjskiej,stanowićbędziezapleczelogistycznedlaujgurskichseparatystów.Obiektywnympotwierdze-niemzagrożeniabyłnarastającyopórUjgurówwobecPekinu7 – odwołującysiędohasełnarodowych,religijnychidemokratycznych,atakżesilnadiaspo-raujgurskawAzjiCentralnej,ograniczonemożliwościpaństwAzjiCentral-nejkontrolowaniawłasnegoterytoriumigranicorazwszerszymkontekście

6 Od około 1993 roku w Afganistanie i pakistańskim Waziristanie działa Islamski RuchWschodniegoTurkiestanu(ETIM)oseparatystycznymiradykalniemuzułmańskimcha-rakterze,prowadzącynaniewielkąskalęakcjeterrorystycznerównieżwChinach.Pekindotądskutecznieneutralizowałtozagrożenie,wykorzystującswewpływywIslamabadzie(pakistańskiesłużbyspecjalneISImająistotnywpływnadziałalnośćradykałówmuzuł-mańskichiafgańskichtalibów,jakteżzdolnośćdokanalizowaniaichaktywnościnaAfga-nistanczyIndieorazograniczaniaaktywnościwChinach,odktórychPakistanjeststrate-gicznieuzależniony).

7 M.in.poważnezamieszkiwKuldży/Yiningw1997iUrumcziw2009roku.

PRA

CE

OSW

10/

2013

11

konfliktywposzczególnychpaństwachregionu8.Wminionychdwóchdeka-dachPekinrelatywnieskutecznierozwiązywałproblemtejprowincji,łączącmetodysiłowe,demograficzne(promocjaosadnictwachińskiegoHanwpro-wincji, osłabiającego dominację Ujgurów) z potężnym zaangażowaniem go-spodarczym9.AzjaCentralnapozostajejednakhipotetycznymzagrożeniemzewzględunastosunkowowysokipoziomniestabilnościorazsąsiedztwoAfga-nistanu.Wtymostatnimaspekciezagrożeniemjest„wojującyislam”,któregoośrodkiempozostajeAfganistaniruchyznajdującewtymkrajuschronienie:radykalne ujgurskie organizacje Islamski Ruch Wschodniego Turkiestanu(ETIM)iTurkiestańskaPartiaIslamska(TIP),powiązanezcentralnoazjatyc-kimiorganizacjamiradykalnymiwAfganistanie:IslamskimRuchemUzbeki-stanu(IRU)iIslamskąUniąDżihadu(IUD).

2.1.2. Wobecgeopolitycznychrywali

RozpadZSRRipowstanienowychpaństwwAzjiCentralnejzapowiadałydlaChinradykalnąpoprawępozycjiwregioniewobecRosji:Moskwaformalniewycofałasięzregionu,powstałfaktycznybuformiędzyChinamiiRosjądającyPekinowiwiększepolemanewru.ChoćdoraźnieChinywykorzystałysłabośćRosjidopodniesieniakwestiikorektygraniczregionalnymispadkobiercamiZSRRwlatachdziewięćdziesiątych(zob.niżej),niezdecydowałysięotwarciepodważaćrosyjskichambicjidopolitycznejiwojskowejhegemoniiwregionie,m.in.traktującjąjakozasadniczyczynnikstabilizującyregion.

OsłabienieRosjiiotwarcieAzjiCentralnejnakontaktyzeświatemzewnętrz-nymwiązałysiętakżezkoniecznościąkonfrontacjiznowymirywalami.Re-gionemzainteresowanabyłaTurcja(potencjalniezagrażającChinom,boroz-grywająckartęwspólnoty ludów tureckich), Iran (potencjalniepodsycając

8 Tu m.in. wojna domowa w Tadżykistanie (1992–1997), a po jej zakończeniu aktywnośćponadnarodowych ugrupowań radykalnych i terrorystycznych (zwłaszcza Islamskie-goRuchuUzbekistanu);wKirgistaniew latach 2005 i 2010masoweprotesty społeczno--politycznepodhasłamidemokratycznymi,któredoprowadziłydoobaleniaurzędującychprezydentów;ostrenapięciaetniczneispołecznezpodtekstemislamskimwUzbekistanie(m.in.napoczątkulatdziewięćdziesiątychiwlatach1999–2005);przedewszystkimkon-fliktywAfganistanie(wtymwykreowaniezbrojnej,mającejambicjeglobalneiefektywnejmiędzynarodówkimuzułmańskiejwystępującejpodszyldemAl-Kaidyiskutecznośćmiej-scowych radykałów– talibów,wspieranychm.in.przez zagraniczne środowiskamuzuł-mańskieiPakistan).

9 M.in. rozwój rolnictwa, rozbudowa infrastrukturykomunikacyjnej (drogi i liniekolejo-wełącząceregionzcentraminawschodzieChin)igospodarczej(m.in.rozwójspecjalnychstrefekonomicznych)sformalizowanewprzyjętejw2000rokustrategiirozwojuprowincjizachodnich).

PRA

CE

OSW

10/

2013

12

islamwregionie),Pakistan(choćpaństwotojestsojusznikiemChin,aktyw-nie–zwłaszczawAfganistanie–rozgrywaiwspieraradykałówmuzułmań-skich)orazIndie10.

Głównym,obokRosji,wyzwaniemdlaChinokazałysięjednakUSA–zwy-cięzcazimnejwojnyiniepodważalnywlatachdziewięćdziesiątychliderglo-balny.Aktywnachoćniezbytde factoowocnapromocjagospodarczychinte-resówiwzorcówtransformacyjnychwAzjiCentralnejprzezUSAwlatachdziewięćdziesiątychprzerodziłasięwroku2001–nabazieglobalnejwojnyzterroryzmemioperacjiwAfganistanie–wmilitarnąobecnośćamerykań-skąwAzji Centralnej11. Przynarastającej geopolitycznej rywalizacji, obec-nośćUSAwregioniezperspektywyChinoznaczaładalszeokrążaniekrajubazamiwojskowymiUSA12ipotencjalnewciąganieAzjiCentralnejworbitępolitycznychwpływówUSA. Jakozagrożenieze stronyStanówZjednoczo-nychPekinpostrzegarównieżaktywnośćpolitycznąwobszarachbędącychw polu zainteresowaniaWaszyngtonu, zwłaszcza chęć przebudowy zasta-nychsystemówspołeczno-politycznych.ZpunktuwidzeniaChinoznaczatodestabilizacjęotoczeniaibudzipodejrzeniaoinspirowaniewstrząsówpoli-tycznych (np.kolorowerewolucjeczynawet„arabskawiosna”) i– świado-melubmimowolne–tworzeniezagrożeń(casuswzrosturadykalizmuislam-skiegowAfganistanie,począwszyodwsparciadlamudżahedinówwlatachosiemdziesiątych,awefekciepowstaniaAl-Kaidy,porozwójugrupowańra-dykalnychwtrakcieoperacjiEnduringFreedomiISAFporoku2001).Wwy-nikuzasadniczegouregulowaniarelacjichińsko-rosyjskichwAzjiCentral-nej i rosnącejaktywnościWaszyngtonu, towłaśnieUSAstały siędlaChinpodstawowym wyzwaniem w sferze bezpieczeństwa, dystansując i Rosję,imniejszychgraczy.

10 IndiesąjednymzgłównychrywaligeopolitycznychChin.Obok(generalnienieudanych)próbaktywizacjigospodarczejwAzjiCentralnej,konsekwentniepodejmujądziałanianarzeczbudowyswojejobecnościmilitarnejwregionie:w latachdziewięćdziesiątychbyłatowspółpracazRosjąiIranemnarzeczwsparciaantytalibańskiejkoalicjiwAfganistanie(wTadżykistaniedziałałabazaprzerzutowaarmiiindyjskiejiszpitalwojskowy,wktórymwroku2001miałumrzećAhmedSzahMasud),zczasemzabiegiootwarciewTadżykista-niebazy lotniczej (Indiezmodernizowały lotniskowAjni, zktóregodzierżawyna rzeczNewDelhiTadżykistanwycofałsięwskutekprotestówMoskwyw2005roku).

11 Odroku2001silnaobecnośćwAfganistanie;wlatach2001–2005bazywKirgistanieiUz-bekistanie(orazbazypaństwNATOwTadżykistanie),wojskowaobecnośćwKirgistanieiścisławspółpracawojskowaUSAzUzbekistanemiTadżykistanem.

12 ObokbazwJaponiiiKoreiPołudniowej,nieformalnegosojuszuzTajwanem,obecnościnaoceanachSpokojnymiIndyjskim.

PRA

CE

OSW

10/

2013

13

2.1.3. Gospodarka

DlaChinAzjaCentralnawpierwszejkolejnościbyłaijestrynkiemstymulu-jącymrozwójgospodarczySinkiangu(eksportchińskichproduktów)iprzezlatatenelementwspółpracybyłnajbardziejwymiernymaspektemwspółpra-cygospodarczej.RównolegleChinyprzygotowywałysiędowejścianarynekropy igazuziemnegowregionie (zwłaszczawKazachstanie iTurkmenista-nie),comiałozapewnićdostawysurowcówdlachińskiejgospodarki.Wprze-ciwieństwie do najważniejszych dotąd szlaków importu surowców energe-tycznych lądowe połączenia zAzją Centralną jawią się jako bezpieczniejsze– szlakimorskiebiegnącezZatokiPerskiejwprzypadkukryzysumogąbyćłatwozablokowaneczytoprzezUSA,czyIndie,alboteżsparaliżowaneewen-tualnymiproblemamiwcieśninieMalakka.PartnerzyzAzjiCentralnejsąsła-bi,zatembardziejskłonnidowspółpracyimniejskorzydowykorzystywania„broni gazowej” niżRosja.Opróczwymiaru energetycznegoAzjaCentralnaprzedstawiadlaChinogromnypotencjałkomunikacyjny:potencjalnie łączyrynekchińskizEuropąiBliskimWschodem(różnewariantyNowegoJedwab-negoSzlaku),Afganistanemiportami(pakistańskimiiirańskimi)naMorzuArabskim i w Zatoce Perskiej. W efekcie dynamicznego wzrostu chińskiejobecnościgospodarczejwAzjiCentralnejcorazwiększegoznaczenianabierakoniecznośćochronychińskich interesówwregionie, co jest równoznacznezochronąinteresówpolitycznychPaństwaŚrodka.

2.2. ChinywoptycepaństwAzjiCentralnej–głównewyzwania

2.2.1. Obawy

PodejściepaństwAzjiCentralnejdoChincechujepoczucieobcościizagroże-nia.Młode,nieokrzepłeidotkniętewielomaproblemamiwewnętrznymipań-stwaodziedziczyłypoZSRRszeregobawiproblemówzwiązanychzewschod-nim sąsiadem.Chinypostrzeganebyły jako tradycyjnie ekspansjonistycznemocarstwo,wchodzącew fazęprzyspieszonego rozwoju, przy czymchińskimodeltransformacji–wprzeciwieństwiedofascynacjiinspiracjamizachod-nimi,tureckimi,muzułmańskimiiichwariacjamistosowanyminaobszarzeniedawnejsowieckiejstrefywpływów–niebudziłażtakdużegozaintereso-wania.Wymiernycharaktermiałynatomiastobawyprzedchińskimipreten-sjamigranicznymi,brutalnapolitykaPekinuwobecUjguróworazgroźbainge-rencjiChinwsprawywewnętrznepaństwAzjiCentralnej.Głębsząpodstawądlatychobawbyłyprocesypaństwowo-inarodotwórczeoraztowarzyszącyim rozwój nacjonalizmu społeczeństw centralnoazjatyckich, wzmacniany

PRA

CE

OSW

10/

2013

14

alarmistycznymiantychińskimtonemmediówrosyjskich,wistotnysposóbkształtującychpostawywAzjiCentralnej.

2.2.2. Szanse

Równoleglezobawami,relacjezChinaminiosłyzesobąszansenawsparciedlaAzjiCentralnej:szybkonawiązanerelacjedyplomatyczneupodmiotowiałypań-stwaregionu,pozwalałynarozwójgospodarczyi łagodzenieskutkówkryzysu,jakiprzyniósłrozpadZSRR(zwłaszczanapoziomiespołecznym,dzięki„handlo-wiwalizkowemu”typowemudlalatdziewięćdziesiątych)–dynamicznierosnącaskalachińskiejobecnościgospodarczejwregionieznaczącorozszerzyłaatrakcyj-nośćChinjakokluczowegopartneragospodarczegodlaAzjiCentralnej(zob.niżej).IstotnympozytywnymelementemwstosunkudoChin(zwłaszczawpierwszejdekadzieXXIwieku)okazałsięmanifestacyjnybrakzainteresowaniaPekinuna-rzucaniemswoichrozwiązańwwymiarzepolitykiwewnętrznejposzczególnympaństwomAzjiCentralnej(wprzeciwieństwiedoRosjiiUSA).TymsamymChinystałysięczynnikiempośredniostabilizującymsytuacjęwewnętrznąifaktyczniewzmacniającymrządzącewAzjiCentralnejreżimy.

2.2.3. Chinywrozgrywkachgeopolitycznychwregionie

Dla państw Azji Centralnej głównym punktem odniesieniaw politycemię-dzynarodowejbyłaipozostajeRosja.Takiepodejściebazujenatradycyjnychzwiązkach kulturowych, politycznych i gospodarczych, poczuciu, że jest topaństwo gwarantujące elementarną trwałość porządku regionalnego orazświadomości determinacji Rosji do utrzymania Azji Centralnej we własnejstrefiewpływówzapomocą silnego instrumentariumpolitycznego,wojsko-wegoispołecznego.WrelacjachAzjiCentralnejzChinamiRosjaaspirujedoroli patrona i cenzora polityki państw regionu. Szczególnymprzejawem ta-kiegopodejściajestdominacjakontrolowanejprzezRosjęOrganizacjiUkładuoBezpieczeństwieZbiorowym13wsferzebezpieczeństwaregionalnegoizna-czenieSzanghajskiejOrganizacjiWspółpracy14jakogłównejplatformyrelacjipolitycznychmiędzyAzjąCentralnąiChinami.ChoćRosjadodziśzachowu-jebardzomocnąpolitycznąpozycjęwregionie,jestonastaleosłabianaprzez

13 WskładOUBZwchodząobokRosji,BiałorusiiArmeniitakżeKazachstan,KirgistaniTa-dżykistan(Turkmenistanjestkonsekwentnieneutralny,Uzbekistandwukrotniewstępo-wałiwystępowałzorganizacji–ostatniow2012roku).

14 WskładSzanghajskiejOrganizacjiWspółpracywchodząChiny ipostsowieckiepaństwaznimigraniczące:Rosja,Kazachstan,Kirgistan,TadżykistanorazUzbekistan.

PRA

CE

OSW

10/

2013

15

aktywnośćChiniUSA,zaśrozwójwspółpracyzrywalamiRosjijestdlapaństwAzjiCentralnejważnymelementemwzmacniającymichpozycję.

3. Interesy stron

Uwzględniając omówione uwarunkowania, chińskie interesy wobec AzjiCentralnejwwymiarzepolitycznymibezpieczeństwamożnazdefiniowaćna-stępująco:

• zabezpieczenie stabilności Sinkiangu oraz uniknięcie negatywnego od-działywaniazestronypaństwAzjiCentralnejnatenregionChin;

• utrzymanieipogłębianiestabilnościwewnętrznejwAzjiCentralnejjakowarunkubezpieczeństwaSinkiangukoniecznegotakżedorealizacjicelówgospodarczych(energetycznychikomunikacyjnych);

• utrzymanie iwzmacnianie suwerenności państwAzji Centralnej i reżi-mówtamrządzącychjakowarunkuswobodnejchińskiejaktywnościgo-spodarczej(ipolitycznej);

• osłabianiedominacjiiwpływówwAzjiCentralnejrywaligeopolitycznych:zasadniczo(zwłaszczawpierwszymokresie)Rosji,wistotnymistalero-snącymstopniuUSA(zwłaszczaporoku2001).

WprzypadkuAzjiCentralnej,przypewnymzróżnicowaniuakcentów,poten-cjałuipraktykiposzczególnychkrajówstałymicelami polityki państw re­gionu wobec Chinsą:

• zabezpieczenie przed ekspansjonizmem chińskim, czego szczególnymaspektembyłakwestiagranic,tj.odparcielubograniczeniechińskichżą-dańterytorialnych;

• kontrolowany rozwój współpracy politycznej i gospodarczej inicjowanejprzez Chiny. Współpraca jest czynnikiem wzmacniającym poszczególnepaństwaireżimynaareniewewnętrznejimiędzynarodowej(równieżwo-becRosji)przyjednoczesnymuniknięciuuzależnieniaodPekinu;

• maksymalizacjazyskówzewspółpracygospodarczejiinfrastrukturalnejzChi-nami poprzezm.in. przekształcenie Azji Centralnej w pas transmisyjny dlachińskichtowaróweksportowanychdoEuropyipaństwBliskiegoWschodu.

PRA

CE

OSW

10/

2013

16

TakzarysowaneinteresyChiniAzjiCentralnejstawiająwtrudnejsytuacjiRo-sję.moskwa tradycyjnie zainteresowana jest:

• utrzymaniemipogłębieniemdominacjipolitycznej,militarnejorazodbu-dowądominacjigospodarczejwAzjiCentralnej,czemusłużym.in.słabośćposzczególnych państw i reżimów regionu orazmożliwość rozgrywaniaprzezMoskwękonfliktówinapięćlokalnych;

• zablokowaniemieliminacjąwpływówrywaligeopolitycznych,zwłaszczaUSAiChin;

• utrzymaniemirozwojemstrategicznejwspółpracynarównychzasadachzChinamiwkwestiachglobalnych.

PRA

CE

OSW

10/

2013

17

II. ChInY I AZjA CEnTrAlnA – klUCZowE ASPEkTY rElACjI PolITYCZnYCh I BEZPIECZEŃSTwA

Wperspektywieminionychlatwyraźniedająsięzauważyćdwaokresyrela-cjimiędzyChinami iAzjąCentralną.W latachdziewięćdziesiątych,zwłasz-czawpierwszejichpołowiedominowałyobawyinapięciagłówniezewzglę-dunagraniceikwestięujgurską.WpierwszejdekadzieXXIwiekuwidocznejestzestrojeniepolitykiChinipaństwAzjiCentralnejowocującedynamicznierozwijającąsięwspółpracą.Otwartąkwestiąpozostajeprzyszłość,cozwiąza-nejestprzedewszystkimzniewiadomymi–zarównocodostabilnościwAzjiCentralnej i jej bezpośrednim otoczeniu, zwłaszczaw Afganistanie, jak teżewolucjąpolitykichińskiej.Swojąrolęodegratakżepoziomskutecznościre-integracyjnychdziałańpodejmowanychwregionieprzezRosjęorazprzyszłycharakterrelacjiMoskwa–Pekin.

1. Granice i Ujgurzy – od konfliktów po Szanghajską organizację współpracy

KwestieujgurskaigranicznastanowiłynajważniejszewyzwaniawrelacjachmiędzyChinamiiAzjąCentralnąioneteżwlatachdziewięćdziesiątychzdo-minowałystosunkidwustronne.

NajpoważniejszymproblemembyłakwestianieuregulowanychgraniczChi-nami,przedewszystkimdlaKazachstanu,aletakżeKirgistanuiTadżykista-nu.OdpoczątkulatdziewięćdziesiątychChinyotwarciekwestionowałyprze-bieggranic,atakżewywierałypresjęmilitarnąigospodarczą,zwłaszczanaKazachstan.Szczytnapięćnastąpiłwlatach1993–1994,czegoprzejawembyłam.in.koncentracjawojskchińskichnagranicyzKazachstanem15.RównoleglebezuregulowaniakwestiikorzystaniazrzekgranicznychwChinachprzystą-pionodopracprzybudowiekanałuCzarnyIrtysz–Karamaiiirygacjizwyko-rzystaniemwódrzekiIli.ObaprojektyuderzaływinteresygospodarczeKa-zachstanuigenerowałyproblemyekologiczne16.

15 Według nieautoryzowanych wypowiedzi analityków i urzędników kazachstańskichw okresie tym kilkukrotnie dochodziło dowymiany ognia z siłami chińskimi i rajdówchińskichnaterytoriakontrolowanedotądprzezZSRR/Kazachstan.

16 Porównajm.in.EffectsofinterdependencyintheXinjiang-CentralAsianregion,AnnMcMil-lan,http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/APCITY/UNPAN021190.pdf

TemirbolatBakhytjan,WaterDisputeThreatensCentralAsianstability,21Feb05,IWPR,http://iwpr.net/report-news/water-dispute-threatens-central-asian-stability

SebastienPeyrouse,FlowingDownstream:TheSino-KazakhWaterDispute;May16,2007;

PRA

CE

OSW

10/

2013

18

Ostateczniepowołanietzw.SzanghajskiejPiątkiw1996roku,doktórejwe-szłypaństwaAzjiCentralnejgraniczącezChinami, sameChinyorazRo-sja, pozwoliłowstępnie rozwiązać problem granicy kazachstańsko-chiń-skiej(zob.niżej).UdziałRosjidoraźniewzmocniłpaństwaAzjiCentralnejipozwoliłnaosłabieniepresjizestronyChin.Umowęgranicznąpodpisanowroku1996(Chinyotrzymały22%–kluczowychzichpunktuwidzenia–powierzchnispornychobszarów).WpóźniejszymokresieKazachstanwie-lokrotnie – i bezwiększychefektów–wracałdoproblemuuregulowaniakwestiiwodnych.Problemyzwiązanezgospodarkąwodnąpozostająnie-uregulowanedodziś.

Umowy graniczne z pozostałymi sąsiadami, Kirgistanem i Tadżykistanem,podpisanoodpowiedniowroku1998i2002,przyczymprocesratyfikacjiumów,delimitacjiidemarkacjinacałymodcinkugranicyChinipaństwAzjiCentral-nej znacznie się przedłużył17. Powodem były niekorzystne z punktuwidze-niaTadżykistanu iKirgistanurozwiązaniakwestiigranicznychorazobawaosprzeciwwłasnychspołeczeństwwobecporozumieńzChinami.WefekciepaństwaAzjiCentralnejnieinformowałyspołeczeństwowarunkachporozu-mień,zwłaszczazaśoskaliustępstwwobecChin18.

Względniespokojnienatomiastułożyłasiękwestiaujgurska.Pomimoobecno-ścilicznejmniejszościujgurskiejwAzjiCentralnej(wśródnichznacznągrupęstanowiliuchodźcyzChinz1962roku)ipozytywnegonastawieniaspołeczeń-stwawKazachstanieiKirgistanie,gdzieUjgurówjestnajwięcej,władzewAł-maty/AstanieorazBiszkekuniedopuszczałydoeskalowanianapięćzChinaminatleujgurskim.Zczasem–wrazzpowstaniemSzanghajskiejPiątki,apóź-niej SzanghajskiejOrganizacjiWspółpracy – państwa regionupodejmowały

China Brief Volume: 7 Issue: 10; http://www.jamestown.org/programs/chinabrief/single/?tx_ttnews[tt_news]=4131&tx_ttnews[backPid]=197&no_cache=1

ArthurDunn,TheProblemOfTransboundaryRiversBeingAFactorOfStrategicSecuri-ty For Countries, http://www.eurodialogue.org/eu-central-asia/The-Problem-Of-Trans-boundary-Rivers-Being-A-Factor-Of-Strategic-Security-For-Countries

ErnstGiese,JenniverSehring,AlexejTrouchine,ZwischenstaatlicheWassernutzungskon-flikteinZentralasien,http://geb.uni-giessen.de/geb/volltexte/2004/1823/

17 Tadżyckiparlament ratyfikowałporozumienie graniczne zChinamidopiero 12 stycznia2011roku,przyzwalającnaprzekazanieChinomspornego1tys.km².

18 CzęśćwarunkówpodpisanychprzezKirgistanumówgranicznychzChinamidotarładoopiniipublicznejwkońcu2001roku,codoprowadziłom.in.dokryzysupolitycznegoipro-testówspołecznych(17marca2002rokukrwawostłumionychprzezwładze).

PRA

CE

OSW

10/

2013

19

aktywne działania mające na celu znaczne ograniczenie aktywności orga-nizacjiujgurskich, zwłaszcza zaś środowisk zaangażowanychwdziałalnośćantychińską.

od Szanghajskiej Piątki do Szanghajskiej organizacji współpracy

Kwestie ujgurska i graniczna stały się bazą dlawypracowaniamode-luwspółpracymiędzyAzjąCentralnąiChinamiorazChinamiiRosją,jaki stanowiłaSzanghajskaPiątka, a z czasemSzanghajskaOrganiza-cjaWspółpracy (SzOW).PoczątekSzanghajskiej Piątkiwyznaczapod-pisanie przez republiki postsowieckie graniczące z Chinami (Rosję,Kazachstan, Kirgistan i Tadżykistan) 26 kwietnia 1996 roku umowyo umocnieniu środków zaufania w kwestiach wojskowych w strefieprzygranicznej, której dopełnieniem było podpisanie wMoskwie rokpóźniejumowyowzajemnej redukcji sił zbrojnychw rejonie granicy.Równoleglezadeklarowanowspółpracęwzwalczaniuterroryzmuise-paratyzmu(implicite,stronywyrzekłysięrozgrywaniaprzeciwkosobiekarty separatyzmu). Po raz pierwszy od rozpadu ZSRR republiki so-wieckiewystąpiływspólnie(odwołującsiędopostsowieckichpowiązańiwspólnoty interesów)wkwestiach spornych zChinami (dla państwAzji Centralnej było towzmocnienie pozycji dziękiwspółpracy z Ro-sjąiszansanawzajemnąkoordynacjędziałań).WzrostpewnościsiebiepaństwAzjiCentralnejzmniejszałichnieufnośćwobecChin,codawałoPekinowiwiększemożliwościwspółpracywkwestiigranicistabilnościobszarówprzygranicznych.

KonsekwencjąwzględniepozytywnejwspółpracywramachSzanghajskiejPiątki,wtymistotnegopodniesieniapoziomuzaufaniamiędzypaństwamiorazefektemwzrostunapięćwAzjiCentralnej(aktywizacjaIslamskiegoRuchuUzbekistanuw latach 1999–2001) było rozszerzenie SzanghajskiejPiątkioUzbekistanipowołaniedożyciaSzanghajskiejOrganizacjiWspół-pracy(15czerwca2001roku,Szanghaj).Naczelnymicelamitejorganizacjistałosięzwalczanieterroryzmu,ekstremizmuiseparatyzmu,tymsamymzadekretowano kluczowe dla Chin postulaty jako podstawę współpracymiędzypaństwamiregionu,stwarzającjednocześnieplatformędorozwoju–korzystnejtakżedlapaństwAzjiCentralnej–współpracywkwestiachpolitycznych,bezpieczeństwaipotencjalniegospodarki.Nieoznaczałotorezygnacjizrozwojustosunkówdwustronnych.ZczasemSzOWstałasięnajważniejsząplatformądialogu(współpracyirywalizacji)międzyRosjąiChinamiwkwestiachAzjiCentralnej.

PRA

CE

OSW

10/

2013

20

2. Problem stabilności Azji Centralnej a relacje z Chinami

AzjaCentralna jest regionemowysokimpotencjaleniestabilności.Znajduje towyrazwkonfliktachzbrojnych19ietnicznych20,przewrotachpolitycznych21,ak-tywnościradykałówmuzułmańskich22 inapięciachnatlespołeczno-gospodar-czym23.Zagrożeniemjesttakżeograniczonawydolnośćstrukturpaństwowych24orazchwiejnesystemypolityczne25.WbezpośrednimsąsiedztwiepostsowieckiejAzjiCentralnejznajdujesięAfganistan,tradycyjnietraktowanyjakorozsadnikradykalnegoislamu,konfliktówetnicznych,aktywnościpotężnychnarkotyko-wych struktur przestępczych, rozgrywanych przezmocarstwa zewnętrzne26.PoszczególnepaństwaregionuiRosjapretendującadohegemoniiwAzjiCentral-nejniemająnarzędzi,bynatrwałeiskutecznierozwiązaćwymienionewyżejproblemy.NiejasnesątakżeintencjeRosjiwtejkwestii–zniwelowanieniesta-bilnościwAzjiCentralnejbyłobyzpunktuwidzeniaMoskwypozbawieniemsięnajbardziejefektywnegoinstrumentunaciskunaregion.

19 Zwłaszcza wojna domowa w Tadżykistanie 1992–1997, łącząca w sobie cechy konfliktuwewnętrznego (klanowego, politycznego, ideologicznego) i regionalnego (poprzez zaan-gażowaniepaństwzewnętrznych);wmniejszymstopniuaktywnośćorganizacjiterrory-stycznych (przedewszystkim IslamskiRuchUzbekistanu).GroźbamiędzypaństwowegokonflikturegularniepowracawretoryceUzbekistanupodadresemTadżykistanu:naprze-łomietysiąclecipowodembyłoschronienie,jakiewTadżykistaniemiałauzbeckaopozycja,obecniekonfliktwokółzagospodarowaniazasobówwodnychTadżykistanu(Duszanbefor-sujebudowędużychhydroelektrowni,którezagrażająuzbeckiemurolnictwu).

20 M.in.krwawekonfliktykirgisko-uzbeckiewlatach1990i2010.21 ZwłaszczawodniesieniudoKirgistanu,gdzienafaliprotestówspołecznych(przypośred-

nimwpływieokolicznościigraczyzewnętrznych)w2005i2010doszłodozmianyprezy-dentów.Zmianywładzywinnychkrajachodbywałysięalbowwarunkachwojnydomowej(Tadżykistan),alboprzewrotówpałacowych(Turkmenistanw2006).

22 Zwłaszczadziałającyod1998rokuIslamskiRuchUzbekistanu(igrupyznimorazAl-Kaidąpowiązane).NajbardziejspektakularnymiakcjamibyłyatakiIRUnaKirgistaniUzbeki-stanwlatach1999i2000.InfiltrowaneprzezmudżahedinówsągórzysteobszaryTadżyki-stanu;wmiastach(zwłaszcza–alenietylko–DolinyFergańskiej)działały/działająlokalneugrupowaniaradykalne.

23 Np. „rebelia”wUzbekistaniew 2005 roku, czego szczególnym przejawem były krwawostłumioneprotestywAndiżanie13maja2005roku.

24 WidocznezwłaszczawTadżykistanieiKirgistanie.25 Problemysukcesyjne (iwiążące sięz tympytaniao stabilność i ciągłośćpolityki)wUz-

bekistanieiKazachstanie.Wprzeszłościniepokójbudziłym.in.perspektywygwałtownejdemokratyzacjiKirgistanu(przewroty2005i2010odbywałysiępodhasłamidemokratycz-nymi,pierwszyznichwpisywałsięwfalętzw.kolorowychrewolucjikojarzonychzpolity-kąamerykańską).

26 Z różnymnatężeniemnapięciewAfganistanie trwanieprzerwanie od co najmniej 1979roku.Perspektywazakończenia(znacznegoograniczenia)misjiNATOiUSAwAfganista-niew2014rokutraktowanajestjakozapowiedźnowejeskalacjinapięćwtymktaju.

PRA

CE

OSW

10/

2013

21

Dla Chin niestabilność zachodniego sąsiedztwa jest poważnymwyzwaniem–zagrażarealizacjikażdegozcelówpolitykichińskiejwregionie.DochwiliobecnejChinynieujawniłyjednakaniwoli,aniinstrumentówdobezpośred-niego angażowania sięwnapięciawewnątrzAzji Centralnej. Formalnie za-grożeniazdziedzinybezpieczeństwa interesówchińskichwAzjiCentralnejregulowaćmaSzanghajskaOrganizacjaWspółpracy,którawpraktyceniewy-pracowałaefektywnychnarzędzioddziaływanianakwestiebezpieczeństwaregionalnego27 i siłą rzeczynieodegrałażadnej roliwrozwiązywaniukolej-nychkryzysówregionalnych28.De factoPekinuznajeinteresyiinicjatywęRo-sjiwkwestiachbezpieczeństwa regionalnego.DoraźnieChRL swoją słabośćjestw stanieprzekuwaćwpozytywnywizerunekpaństwaniemieszającegosięwproblemywewnętrznesąsiadów.Takasytuacjastymuluje takżeChinydorozwojuwspółpracybilateralnejzpaństwamiSzOW(iTurkmenistanem)w sferze politycznej iwojskowej, zwłaszcza na poziomiewsparcia politycz-nego,finansowegoiograniczonegowojskowego(dostawamateriałówwojsko-wych,pomocfinansowaiszkoleniowa).Trudnouznaćjednaktakistanrzeczyzaostateczny,satysfakcjonującyChiny iodpornynaperturbacjeregionalne.TymbardziejżeChinyztrudemukrywająirytacjęwobecrosyjskichdziałańwregionie.Chodziprzedewszystkimodopuszczeniedozałożeniabazame-rykańskichpo2001roku(cozperspektywyChinwyglądałoalbonasłabośćRosji,albonajejświadomedziałanieantychińskie),wszerszejperspektywie–nieefektywnośćwstabilizacjiAzjiCentralnejprzezRosję.

3. Chiny w geopolitycznych rozgrywkach regionalnych

ZarównoglobalneambicjeChin,jakteżpotencjałiinteresyregionalnestawiająjewgronienajsilniejszychgraczygeopolitycznychwAzjiCentralnej.JednocześniewregionieprzecinająsiętakżeinteresyRosji,USAiChin,cosprawia,żejestonpomocnicząscenąkształtowaniasięrelacjiglobalnychmiędzytymipaństwami.

Dlasamegoregionukluczoweznaczeniemająrelacjechińsko-rosyjskie,cojestzwiązane z uwarunkowaniamihistorycznymi i bezpośrednim sąsiedztwem

27 M.in.jedenzesztandarowychprojektówSzOW–RegionalnaStrukturaAntyterrorystycz-na (RATS), powołana w roku 2002 – pozostaje zaledwie platformąwymiany informacjiwywiadowczych;niestworzonozapowiadanychstałychsiłszybkiegoreagowaniaanitymbardziejbazydlatakichsiłwregionie;wspólnećwiczeniawojskowemająograniczonycha-rakter,zaśprzyokazjiszczytuSzOWwroku2012przyznano,żeniemilitarneoddziaływa-niepozostajegłównympolemaktywnościSzOWwdziedziniebezpieczeństwa.

28 M.in.podczaskirgiskich„rewolucji”2005i2010,azwłaszczawtrakciekrwawegokonflik-tuetnicznegomiędzyKirgizamiiUzbekamiwpołudniowymKirgistaniewroku2010.

PRA

CE

OSW

10/

2013

22

obupaństwzAzjąCentralną. Pierwszą i fundamentalną okolicznością cha-rakteryzującąstosunkirosyjsko-chińskiewAzjiCentralnejpo1991rokujest–obokzmianypotencjaługlobalnegoobupaństw–utratabezpośredniejinie-kwestionowanejkontroliMoskwynadregionem.PorazpierwszyoddwustulatRosjaniemamożliwościi–przedewszystkim–wolipolitycznej,byAzjęCentralnątraktowaćjakobazęekspansjiwkierunkuChinczyteżabyzapo-mocąAzjiCentralnejwywieraćnaChinypresjęmilitarnąipolityczną.Wwy-miarzestrategicznymostatniedwadzieścialatstanowiabsolutnienowąjakośćwgrzemiędzyPekinemiMoskwąwAzjiCentralnej.

Jak zostało już wyżej zasygnalizowane, strategiczne interesy Rosji i Chin sąw kilku zasadniczych punktach sprzeczne: na dłuższą metę regionalna do-minacja Rosjiw sferze bezpieczeństwa jest nie do pogodzenia z gospodarcząipolitycznąekspansjąChin.Zdecydowanieróżnejestpodejścieobupaństwdo„suwerenności”i„niezależności”państwAzjiCentralnej–zwiększająonepoledziałaniaChiniograniczająznaczenieRosjijakopatronaigwarantastabilno-ściregionu.Zdrugiejstronywidocznesą–zarównowMoskwie,jakiwPeki-nie–zbieżnościinteresówwpolityceglobalnej(przedewszystkimograniczanieglobalnejpozycjiUSA)iwspólnawolawygaszanianapięćmiędzyobomapań-stwami.WtymwzględzieAzjaCentralnapozostaje jednymznajciekawszychinajbardziejwszechstronnychpólkształtowaniasięrelacjichińsko-rosyjskich.TezaśnajlepiejilustrujeSzanghajskaOrganizacjaWspółpracy:powołanam.in.po to,bynapięciamiędzyRosją iChinamineutralizować,uwzględniająca ist-nienienowychrepublikwAzjiCentralnejimaskującaróżnicemiędzydwomagłównymipaństwamiczłonkowskimi.Charakterystycznejestprzytymściera-niesięrosyjskiejichińskiejkoncepcjirozwojuorganizacji:oileMoskwawidzia-ławniej przedewszystkimnowyblokgeopolitycznywzmacniającygłosMo-skwynaareniemiędzynarodowej,ChinychciałybywidziećwSzOWplatformęwspółpracywkwestiachbezpieczeństwaigospodarki.SzOWpozostajeplatfor-mądialogupolitycznego:organizacjaniepodważyłarosyjskiejdominacjiwsfe-rzebezpieczeństwa,aleteżniekanalizujechińskiejaktywnościgospodarczej.Żadnezpaństwniemożetumówićorealizacjistrategicznychcelów.Otwartąkwestiąpozostajetakżerola,jakąSzOWmiałabyodegraćpozakończeniumisjiISAFwAfganistanie–retorycznieSzOWaspirujedowspółodpowiedzialnościzaprzyszłośćAfganistanu,wpraktyce–niewydajesiębyćdotegoprzygotowana.

O ile na poziomie współpracy politycznej i deklaracji relacje między RosjąiChinami rozwijają sięwAzjiCentralnej conajmniejpoprawnie, o tylepo-lemostrejrywalizacjipozostajegospodarka.Podwudziestulatachtzw.NowejWielkiej Gry, czyli rywalizacji o dostęp do centralnoazjatyckich surowców

PRA

CE

OSW

10/

2013

23

energetycznych(traktowanychjakonarzędzieprzydatnewwalceoutrzyma-niedominacjipolitycznej),towłaśnieChinomudałosięzrealizowaćirozwijaćprojektwydobyciaiimportugazuziemnegoiropyzregionu.Oznaczatozła-maniedotychczasowegomonopoluRosjiijestkrokiemwstronęrealizacjistra-tegicznychcelówpolitykichińskiej.PrzystałymwzrościewymianyhandlowejifinansowegozaangażowaniaChinjesttowyraźnysygnałpostępującegoosła-bieniapozycjiRosjiwregionie.Sukcesychińskiebyłyistotnymimpulsemdointensyfikacjirosyjskichwysiłkównarzeczreintegracjiobszarupostsowiec-kiego,wtymreintegracjigospodarczej.Realizacjitegocelusłużyćmająm.in.stalepowtarzane(niezrealizowane,więccorazmniejwiarygodne)zapowiedzipoważnychinwestycjirosyjskichwAzjiCentralnej,aprzedewszystkimpo-spiesznetworzenieUniiCelnej(łączącejobecnieRosję,KazachstaniBiałoruś).WwymiarzegospodarczymrywalizacjawAzjiCentralnejprzebiegapoddyk-tandoChin i zdecydowaniena ichkorzyść– ramypolityczne,wktórychsięodbywa,wydająsięcorazbardziejodległeodrzeczywistości.

ZperspektywyminionegodwudziestoleciazdecydowaniekorzystniedlaChinwygląda porównanie z azjatyckimi konkurentami w rywalizacji o wpływywregionie: rolaodwołującychsiędowspólnotykulturowejzpaństwamiAzjiCentralnejTurcjiiIranujestbardzoograniczona,podobniejak–motywowanegłówniekalkulacjamidotyczącymibezpieczeństwa–wpływyIndiiiPakistanu.Żadneztychpaństwniezdobyłomocnejpozycjipolitycznej,gospodarczejczywojskowej,żadneznichnieodgrywawregionieznaczącejrolipolitycznej.

OtwartąkwestiąpozostajenatomiastocenadorobkuipozycjaUSAwregionie.Z jednej strony mimo wyraźnych sukcesów gospodarczych (m.in. ekspansjaamerykańskichkoncernówenergetycznych,zwłaszczawKazachstanie),poli-tycznych(USAstałysięistotnympunktemodniesieniawpolityce–zwłaszczapolitycebezpieczeństwa–wAzjiCentralnej) imilitarnych(obecnośćsiłame-rykańskichwregionieod2001roku)politykaamerykańskazdajesięwytracaćswoją dynamikę.Zaangażowaniepolityczne iwojskowe, jak sięwydaje, osią-gnęłoszczytwroku2005,gdypaństwaregionuzaczęłydostrzegaćjegouboczneskutki29,obecnie–wrazzplanowanymzakończeniemmisjiISAFwAfganistanie

29 Przełomowy charaktermiała rewolucja tulipanowaw Kirgistanie w roku 2005 potrak-towanawregionie jakoprzygotowanyprzezAmerykanówprzewrót,anastępnierebeliawUzbekistaniewmaju2005roku(krwawostłumioneprotestywAndiżanieiinnychmia-stachDolinyFergańskiej) zperspektywyTaszkentubędąca efektemprodemokratycznejpropagandyUSAipróbąingerencjiwsprawywewnętrznekraju.WtymsamymrokuUzbe-kistanzerwałwspółpracęwojskowązUSAiNATO,nasiliłysiętakżeproblemyUSAwKir-gistanieiwrelacjachzRosją.

PRA

CE

OSW

10/

2013

24

– rysuje się dalsze jego osłabienie. Zaangażowanie gospodarcze, w tym sze-reg projektów infrastrukturalnychwspieranych przezUSA (m.in.w ramachCAREC),równieżnieprzekładasięnatrwałepowiązanieregionuzgospodarkąUSA,uzasadniającepogłębianiezaangażowaniapolitycznego.Ztejperspekty-wypozycjaChinwzględemUSAwregionierelatywniesięwzmacnia.Zdrugiejjednakstrony,wobecrosnącychambicjiregionalnychiglobalnychChiniunor-mowania relacji zRosją, towłaśnieUSAwyrastająnagłównego rywalaChinw wymiarze bezpieczeństwa w Azji Centralnej. Obecność militarna sił USAwregionie(zwłaszczabazawkirgiskimManasie)byłai jestpostrzeganajakopośredniowymierzonawChiny.DużyniepokójPekinubudzideterminacjaWa-szyngtonuwzabiegachoprzedłużenieiumocnienieobecnościpozakończeniumisjiISAF(którabynajmniejniemusioznaczaćkresuamerykańskiejobecnościwAfganistanie),atakżeobawyodestabilizacjęzarównoAfganistanu,jakiAzjiCentralnejwwynikuosłabieniaobecnościzachodniejwtymregionie,któramo-głabyuderzyćwchińskie interesyregionalne.Zwiększającesiępolewspółza-leżnościirywalizacjimiędzyUSAiChinamiwskaliglobalnejzapewneznajdzietakżewyrazwAzjiCentralnejiwpływaćbędzienachińskiepostrzeganieregio-nuipolitykiamerykańskiej.

4. Chiński model budowy pozycji politycznej w Azji Centralnej

NatlepolitykiRosjiczyUSAwAzjiCentralnej–wobecspektakularnychprze-jawówobecnościizaangażowaniatychpaństwwsferzepolitycznejiwojsko-wej:formalnychsojuszy(OUBZ),organizacjigospodarczych(UniaCelna)ipoli-tycznych(WNP),powiązańcywilizacyjnych,obecnościwojskowej(m.in.bazyamerykańskie),wpływunawewnętrznerozgrywkipolitycznewposzczegól-nych krajach itp. – pozycja polityczna Chinw regionie nie jest imponująca.Formalniejedynąregionalnąorganizacją,którejczłonkiemsąChiny,pozostajeSzOW,mimoogromnegozainteresowaniakwestiamibezpieczeństwabrakujePekinowitwardychinstrumentówwpływunatęsferę,ponadtoChinypozo-stająteżzbokurozgrywekwewnętrznychtoczącychsięwpaństwachregionu.MimotoChRLjestwpolityceregionalnejniezwykleistotnymgraczem,głów-niedziękiznaczeniuglobalnemuipotencjałowigospodarczemu.Alenietylko–wAzjiCentralnejuwidaczniasię typowochiński (obserwowanywinnychczęściachświata),izdecydowanieróżnyodrosyjskiegoiamerykańskiego,mo-delstopniowej idyskretnejbudowypozycjipolitycznej,wperspektywiemi-nionychdwudziestulatmożnagouznaćzaspójnywewnętrznieiefektywny.

Fundamentem obecności Chin w Azji Centralnej jest istnienie powsta­łych na gruzach ZSrr niepodległych państw – wsparcie ich istnienia

PRA

CE

OSW

10/

2013

25

oraz władz to istnienie gwarantujących jest stałym elementem chińskiej polityki. Było towidoczne odmomentu rozpaduZSRR: Chiny natychmiastuznałyniepodległośćnowychpaństwiotworzyłysięnawspółpracęgospodar-czą (przedewszystkimwymianę handlową). „Afirmacyjna” postawawobecpaństwAzjiCentralnejwidocznajestwwysokimpoziomiedwustronnychwi-zyt,zainteresowaniuChinpodpisywaniemumówostrategicznejwspółpracy,wspieraniempaństwAzjiCentralnejnaareniemiędzynarodowej,azwłaszczawdwóch szczególnie drażliwychkwestiach: legitymizacji i stabilności reżi-móworazichniezależnościodmocarstw,zwłaszczaUSAiRosji.

Chiny konsekwentnie akceptują i wzmacniają prawo państw regionu do pełnej swobody w kreowaniu sytuacji wewnętrznej,mocnosprzeciwiającsięnp.narzucaniuzachodnichstandardówdemokratycznychczywymusza-niuprzestrzeganiaprawczłowieka.Problemtenbyłszczególnieakcentowanyporoku2001wokresieamerykańskiejekspansjiwregionieiforsowaniaroz-wiązańdemokratycznych(czegoskrajnymprzykładembyłowsparciedlako-lorowychrewolucji),aChiny(indywidualnieiwramachSzOW)zdecydowaniebroniłymiejscowychreżimówiwłasnejstabilnościwewnętrznej.

SzczególnymprzejawemtegotypupodejściabyłowsparciepolitycznedlaUz-bekistanuiprezydentaIslamaKarimowapomasakrzeprotestującychwAn-diżanie (maj 2005), gdy Zachód (w tym USA) naciskał namiędzynarodoweśledztwow sprawiewyjaśnienia okoliczności śmierci demonstrantów, aUEwprowadziła nawet sankcje przeciwko Uzbekistanowi. Z punktu widzeniaTaszkentubyłatobezpośredniaingerencjawwewnętrznesprawykraju.Wty-godniachnastępującychpowydarzeniachwAndiżanie,wwarunkachizolacjiUzbekistanuprzezZachód,przytrudnychstosunkachTaszkentuzMoskwą,Chinybyłypierwszymkrajem,któryprzyjąłiwsparłIslamaKarimowa.

InnąwyrazistąilustracjątakiegopodejściaChinsąrelacjezTurkmenistanem–krajemrażącoodstającymdozachodnichstandardówdemokratycznychinie-ufnymwobecświatazewnętrznego(wtymprzedewszystkimRosji).TuChinykonsekwentnieignorująskrajneniedostatkinietylkowkwestiidemokracji,aleteżrządówprawa,czymbudująwewładzachTurkmenistanuzaufaniedosiebie ikapitalizują jewewspółpracygospodarczej,awefekciewrosnącymwpływiepolitycznymnapolitykęAszchabadu.

Zwieńczeniem takiego podejścia Chin do sytuacji wewnętrznej w regioniejest uderzającawstrzemięźliwość wobec rozgrywek politycznych w po­szczególnych krajach.DlaporównaniaRosjatraktowanajestjakopaństwo,

PRA

CE

OSW

10/

2013

26

którejestwstaniewznaczącysposóbkreowaćsytuacjęwewnętrznąwpań-stwachAzjiCentralnej–copotwierdziławojnadomowawTadżykistaniewla-tach1992–1997czyobalenieprezydentaKurmanbekaBakijewawKirgistaniewroku2010.Rosjapozostajeteżstałymczynnikiemuwzględnianymwscena-riuszachsukcesyjnychwKazachstanieczyUzbekistanie(m.in.dziękisilnymzwiązkomzopozycją iugrupowaniamiwewnątrzelity rządzącej).PodobnieStanom Zjednoczonym przypisywano inspirowanie tulipanowej rewolucjiwKirgistanie (2005) czyprodemokratycznej opozycji (odwsparciawolnychmediów iNGO po pomoc dla partii potencjalnie demokratycznych, np. Sło-necznej Koalicji w Uzbekistanie w latach 2004/2005), czyli chęć uzyskaniabezpośredniegowpływunamiejscowąscenępolityczną.WprzeciwieństwiedoRosjiiUSA,Chinynigdyniebyłypostrzeganejakopotencjalnypatronjakie-gokolwiekugrupowaniapolitycznegowregionie.

Spójnaztakimpodejściempozostajewstrzemięźliwość Pekinu w forsowa­niu rozwiązań politycznych i prawnychczyszerzejpromowaniechińskichwizjimodernizacjiwAzjiCentralnej. Jest tokolejnyczynnik istotnieodróż-niającyjezwłaszczaodZachodu(otwarte–choćniekonsekwentne–naciskina przyjmowanie zachodniegomodelu transformacji politycznej, społecznejigospodarczej),aleteżodRosji(pielęgnowanieelementówspuściznysowiec-kiej,osmozanabazieuczestnictwawewspólnychorganizacjachpolitycznych,gospodarczychiwojskowych).Wefekciewspółpraca–zwłaszczagospodarcza–zChinaminiewiążesięzpoczuciembezpośredniegozagrożeniadlaregio-nalnychreżimówinie jestwarunkowana ichwewnętrznąpolityką,oczymświadczyzdolnośćdowspółpracyzpaństwamiotakróżnychmodelachroz-wojujakTurkmenistaniKazachstan,zdrugiejstronyciągłośćwspółpracyzewszystkimirządamiwKirgistanie,pomimorewolucjiwlatach2005i2010.

Drugimaspektem„afirmacyjnej”politykiChinwobecregionujestdyskretne wsparcie dla poszczególnych państw: w przypadku napięć w relacjach z rosją czy USA Chiny zapewniają bezinteresowne i życzliwe oparcie.Takiwydźwiękmiałowspomnianewsparcie polityczne dla Uzbekistanuw roku2005,wtakiejrolistawiałysięChinywmomenciezmianywładzywTurkme-nistanie(rozmowyrosyjsko-chińskie-turkmeńskietowarzyszącepogrzebowiSaparmuradaNijazowaodbyłysięnaterenie„neutralnieżyczliwejdlaTurk-menów”ambasadychińskiejwAszchabadzie),szczególniemocnozaśzazna-czyłysięwmomencierosyjsko-turkmeńskiegokryzysugazowego,gdyPekinudzieliłwsparcia finansowego – czylide facto politycznego – AszchabadowiwmomencieostrejpresjizestronyMoskwy.Bardzomocnymsymbolicznymprzejawem – pożądanego przez państwa regionu – chińskiego poparcia dla

PRA

CE

OSW

10/

2013

27

trwałościporządkupolitycznegonaobszarzepostsowieckim,byłostanowiskoSzOWwobecwojnygruzińsko-rosyjskiej (2008):organizacjanieuznałanie-podległościAbchazji iOsetiiPołudniowej,naconaciskałaMoskwa,aczemuniechętnebyłypaństwaregionu.WsparciezestronyChinpozwoliłoimnanie-ugięciesięprzedRosją.

Choćchińskimodeldziałaniapolitycznegoostatnichdwóchdekad jest rela-tywnieefektywny(zestronypaństwregionurośniezarównozaufaniedoChin,jakizainteresowanierozwojemwspółpracygospodarczej),niegwarantujeonjednakbezpieczeństwaitrwałościinteresówchińskichwregionie.Chinyniemająmożliwościbezpośredniegodziałaniawprzypadkupoważniejszychkry-zysówwewnętrznych,zwłaszczakonfliktówocharakterzezbrojnym,czysze-rzej–procesów,wktórychdecydującąrolęodgrywaczynnikmilitarny.Jesttobardzoistotnyczynnikwregionie,wktórymgroźbatakichkonfliktów–za-równowewnętrznych(np.problem„walczącegoislamu”,konfliktyetniczne),jakteżzewnętrznych(np.zagrożeniapłynącezAfganistanu,obecnośćimoż-liwośćużyciasiłyprzezRosję,hipotetycznieUSA)–jestrealna.Pekinprzeko-nywałsięotymkilkukrotniewczasieostatniejdekady.Porazpierwszywcza-siezbrojnychrajdówIslamskiegoRuchuUzbekistanu(1999i2000),następnie–podczasoperacjiUSAiNATOwAfganistanie (odroku2001),czywreszciewczasieprzewrotówwKirgistanie(zwłaszczawroku2010)ikrwawegokon-fliktuetnicznegomiędzyKirgizamiiUzbekamibędącegokonsekwencjąostat-niego przewrotu.W każdym z tych przypadków Chiny niemiały realnegoprzełożenianasytuację,mimożewwymienionychsytuacjachzagrożonybyłpodstawowywarunekichmożliwościwpływanianaregion,czylistabilnośćiefektywnośćmiejscowychrządów.

5. Państwa Azji Centralnej wobec Chin

SpecyfikaChiniichpolitykiwregionie(m.in.potencjałpolitycznyigospodar-czyoraztaktycznyminimalizmwpolitycewobecregionu)sprawia,żepaństwaAzjiCentralnejskazanesąnaprowadzeniepolitykireaktywnejizachowawczejwobecPekinu,ponadtorelacjepolitycznesąfunkcjąrelacjigospodarczych.

Stantenutrwaliłsięwrazzrozwiązaniemproblematycznychkwestiigranicz-nych,ukonstytuowaniemsięSzOWiakceptacjąprzezpaństwaregionugłów-nychinteresówpolitycznychChin,awpraktycesprawdzonyzostałwburzli-wejdlaregionudekadzie2001–2010.WtymokresieChinyanirazuniezajęłystanowiskapolitycznegoiniepodjęłydziałańbudzącychniepokójwAzjiCen-tralnej.Jaksygnalizowanopowyżej,Pekinwielokrotnieudzielałregionalnym

PRA

CE

OSW

10/

2013

28

reżimomwsparciapolitycznego lub teżpomocyfinansowejde facto równieżbędącejwsparciempolitycznym.

Wbieżącej polityce Chinywielokrotnie były traktowane przez państwa re-gionu jako wygodna przeciwwaga w rozgrywkach z Rosją i USA. WysokienatężeniewizytrządowychmiędzypaństwamiregionuaChinami,skoncen-trowanychnarozwojuwspółpracydwustronnej,zwłaszczawwymiarzego-spodarczymipozbawionychelementówsporupolitycznegomiałopokazać,żePekinstanowiważnąalternatywę–przedewszystkimwwymiarzefinanso-wym,aletakżepolitycznym.

Równoleglejednakzpozytywnymklimatembieżącejwspółpracypolitycznej(iwjeszczewiększymstopniugospodarczej)otwartapozostajedługotermino-waperspektywarozwojustosunkówdwustronnych.Tutajwidocznesąróżni-cewpostrzeganiuproblemuprzezposzczególnepaństwa.

Specyfikamniejszychpaństw(zwłaszczaTadżykistanuiKirgistanu),ichsła-bośćpolitycznaigospodarczaorazzdominowaniepolitykiprzezbieżącepro-blemywewnętrznesprawiają,żetrudnodopatrzyćsięwpolitycetychpaństwpotencjału,jakteżambicjitworzeniadługofalowychstrategiirozwojurelacjizChinami.

Inaczejwyglądasytuacjazperspektywypaństwwiększych,względnieokrze-płychimającychambicjepolityczne(KazachstaniUzbekistan)orazzmuszo-nychdomyśleniadługofalowegowzwiązkuzkoniecznościąrozwojusektoraenergetycznego (wymienione państwa oraz z nieco innych powodów Turk-menistan).Tuwwiększymstopniuwidocznesąkalkulacjedługoterminowe,aobokpozytywnychaspektówrozwojuwspółpracyzChinamiwyraźnesąteżobawy.Wpraktycesprowadzasiętododziałańnarzeczdywersyfikacji,za-równowspółpracy energetycznej (wszystkie państwa rozwijają współpracęenergetycznązChinami,każdepodejmujedziałanianarzeczrozbudowyal-ternatywnychszlaków),jakiszerzej–gospodarczejipolitycznej.

WprzypadkuKazachstanuChinypozostają obokRosji głównympartnerempolitycznymigospodarczym.KazachstanjestotwartynawszelkąwspółpracęzChinami(zwłaszczawwymiarzegospodarczymitransportowym),arelacjemają charakter strategicznego partnerstwa. Równolegle jednak z rozwojemwspółpracyzChinami,Kazachstanbudujeswoistezabezpieczeniaprzedzbyt-nimlubzaszybkimuzależnieniemodChin.Przykłademtegojestrozwójwspół-pracyzUSAiUE,aprzedewszystkimRosjątraktowanąjakoprzeciwwagadla

PRA

CE

OSW

10/

2013

29

Chin.Tu symptomatycznebyłoprzystąpieniedoUniiCelnejdającejAstaniepodstawędoograniczaniachińskiejekspansjigospodarczej,awkonsekwencjipolitycznej.

W przypadku Uzbekistanu dystans wobec Chin był dużo większy. Uzbeki-stan(mimokryzysuwrelacjachporoku2005)aktywnierozwijawspółpracępolitycznąiwojskowązUSAiNATO,zwłaszczanabazieoperacjiISAFiOEFwAfganistanie.RównocześniezrozwojemwspółpracygospodarczejzChina-mi (gazociąg,projektykomunikacyjne)Uzbekistannajmocniejzpaństwre-gionurozbudowujekooperacjęgospodarczązpaństwamiAzjiWschodniejde factokonkurującymizChinami:KoreąPołudniową,Japonią,Malezjąiin.,conależytraktowaćjakoprzejawobawyprzedChinami.ZdrugiejjednakstronyUzbekistansilniejniżsąsiedziwyrażaambicjeniezależnościpolitycznejiwoj-skowejwobecRosji,aprzytymwładzedałysiępoznaćjakozdolnedowykony-waniaostrychwoltwpolitycezagranicznej(balansującmiędzyRosjąaUSA).TaszkentobawiasięzdominowaniaprzezPekin,jednocześniejednakniemożesobiepozwolićnapozostawaniewtylezapaństwamiregionuibędzierozwijałwspółpracępolityczną igospodarczązChinami(potwierdzeniemtegomożebyćowocnawizytaprezydentaKarimowawPekiniewkwietniu2011).

DlaTurkmenistanuChinysąde factonajważniejszympartnerempolitycznymw ostatnich latach, co jest związane z rozwojemwspółpracy energetycznejipoważnyminapięciamigospodarczo-politycznymizRosją. WAszchabadziejednak,pookresieentuzjastycznejkooperacjizChinamiwlatach2007–2009,przyszłootrzeźwienie:doraźnezyski zewspółpracyzChinaminiebilansu-jąstratfinansowychzwiązanychzezmniejszeniemwielkościeksportugazuziemnegodoRosjiorazkoniecznościprzeznaczeniaczęścizyskówzesprzeda-żygazudoChinnaopłatyzausługichińskichprzedsiębiorstwzaangażowa-nychwTurkmenistanie.IluzoryczneokazałosiętakżeprzełożeniepolityczneTurkmenistanunaChiny.Doraźnezyskizezmniejszenia,przypomocyChin,zależnościodRosjigrożązastąpieniemtrudnegopatronaturosyjskiegorów-nieniewygodnympatronatemchińskim.TostymulujeAszchabaddoposzuki-waniakolejnychpartnerówpolitycznychigospodarczych(czegonajlepszymprzykłademjestforsowanieprzezTurkmenistanprojektugazociągudoIndiiiPakistanu).Obecniebrak jednakpodstaw,bysądzić,żeAszchabadznalazłrealnąalternatywędlaChin.

PRA

CE

OSW

10/

2013

30

III. GoSPodArCZA oBECność ChIn w AZjI CEnTrAlnEj – doroBEk dwUdZIESTolECIA

ChińskiezaangażowaniewsferzegospodarczejwAzjiCentralnejmanacelurealizację strategicznych interesówPekinuw regionie, związanych ze sferąbezpieczeństwasensu stricto,jakibezpieczeństwaenergetycznegoChinwsfe-rzedostawgazuiuranu.Zewzględunaszerokizakresdziałań,jakiścisłepo-wiązaniatowłaśniewspółpracagospodarczajestpodstawąpozycjiChinwre-gionie,takżewwymiarzepolitycznym.

Wopcjiminimum,zperspektywyChinnarzędziaekonomicznemajązapobie-gaćupadkowinajsłabszychpaństwwAzjiCentralnej,zaśwopcjimaksimumbudować„sferędobrobytu”wregionie,comasięprzyczynićdojegostabiliza-cji.Rozwójgospodarczyiosiąganie„dobrobytu”AzjiCentralnejmazkoleinaceluzapewnieniestabilnościwchińskimSinkiangupoprzezstworzeniewię-zigospodarczychmiędzyregionematązachodniąchińskąprowincją.Silne,skonsolidowane i dobrze funkcjonujące państwaAzji Centralnejmają takżestanowić strefę buforowąpomiędzyChinami aAfganistanem.Wwymiarzegeopolitycznym,dziękiwspółpracygospodarczejChinydążądowzmocnieniapozycjiwregionieizrównoważeniawpływówRosjiiZachodu.

Współpraca ekonomiczna zAzjąCentralnąniema jednakobecnie znacze-niastrategicznegodlagospodarkiChin–eksportdoAzjiCentralnejmazni-komyudziałwwymianiezagranicznejPaństwaŚrodka(niecały1%wroku2012).HandelzAzjąCentralnąmanatomiastfundamentalneznaczeniedlaSinkiangu–w2011roku78%eksportuztejprowincjiprzypadałowłaśnienakrajeregionu30.

Wzwiązkuzpowyższym,ChinywrelacjachgospodarczychzAzjąCentral-nąskoncentrowanesąnaosiągnięciutrzechwymiernychcelów.PopierwszedążądodalszegorozwojurelacjihandlowychzewzględunaichfundamentalneznaczeniedlaSinkiangu,podrugiezainteresowanesądostawamicentralno-azjatyckichsurowców(przedewszystkimgazuiuranu),wreszciepotrzeciechcąprzekształcićregionwpastransmisyjnydlaeksportuchińskichtowarównaZachódorazBliskiWschód.

30 http://www.globaltimes.cn/content/722972.shtml

PRA

CE

OSW

10/

2013

31

1. regionalne zróżnicowanie pod względem poziomu i charakteru współpracy

Poziom współpracy gospodarczej pomiędzy Chinami i państwami regionuzależyodichpotencjaługospodarczego,zasobnościwsurowceenergetyczneoraz znaczenia tranzytowego. Kluczowa jest także kwestia stabilności we-wnętrznejposzczególnychpaństwregionu,atakżeichpolitykaorazstosunekdowspółpracyzChinami.

Najważniejszy z punktuwidzenia Chin jestKazachstan – jedynykrajAzjiCentralnejzwiązanyzChinamiumowąostrategicznympartnerstwie31.ZewzględunaolbrzymipotencjałgospodarczyKazachstanuwynikającyzpo-siadaniaprzeztopaństwoznacznychzasobówsurowcównaturalnych(ropa,gaz,uran,metale),bliskośćgeograficzną,dogodnepołączeniakomunikacyj-ne(nieprzechodząceprzezwysokiegóry, jakwprzypadkuKirgistanuorazTadżykistanu),stabilnośćpolitycznąorazistotnąrolę, jakąKazachstanod-grywawregionie,relacjegospodarczeztymkrajemsąnajsilniejsze imająolbrzymipotencjałdalszegorozwoju.

ZnaczeniepozostałychdwóchpaństwregionugraniczącychzChinami–Ta-dżykistanu oraz Kirgistanu – jest dużomniejsze. Kirgistan, ze względu naczłonkostwowWTOorazsprzyjającyklimatpolitycznyodgrywarolęcentrumhandlutowaramichińskimiwregionie.JegorolauległajednakosłabieniuzewzględunarozwójhandluiinfrastrukturygowspomagającejmiędzyKazach-stanemaChinami,atakżezewzględunapowstaniebarierwhandluzwiąza-nychzutworzeniemUniiCelnej.KirgistanstarasięutrzymaćswojąpozycjęhubupoprzezprzystąpieniedoUniiCelnej.Obakraje–Tadżykistan(zwłasz-czapoprzystąpieniudoWTO)iKirgistan–mająpotencjalniedużeznaczenietranzytowedlatransportuchińskichtowarówimogąstaćsiępomostemdlaich eksportu do pozostałych państwAzji Centralnej,Afganistanu i dalej dokrajówZatokiPerskiejoraznaBliskiWschód.

Zkoleiwspółpracachińsko-turkmeńskaopartajestwyłącznienadostawachsurowcównaturalnych.Turkmenistan jestzpunktuwidzeniaChinnajważ-niejszym dostawcą gazu z potencjalnie największymi możliwościami po-większeniadostaw.Ztegopowoduizewzględunaplanyskokowegowzrostu

31 UzbekistaniChinypodpisałydeklaracjęostrategicznympartnerstwiedopierow2012roku.

PRA

CE

OSW

10/

2013

32

konsumpcji i importugazudoChinrelacjezAszchabademmajądlaPekinuwymiarstrategiczny.

Uzbekistan postrzegany jest przez Chiny jako ważny kraj tranzytowy dlaturkmeńskiego gazu oraz źródło surowców (gazu i uranu). Uzbekistan jesttakżenajbardziejperspektywicznymrynkiemzbytudlachińskichtowaróww regionie ze względu na największą liczbę ludności. Jednocześnie relacjegospodarczemiędzyUzbekistanemaChinamisąnajświeższe–Taszkentnaj-dłużejopierałsięzacieśnianiuwspółpracyzChinamii jakoostatniwregio-niezdecydowałsięzaakceptowaćkredytyoferowaneprzezPekin.Współpra-cazChinamibędziekanalizowana,awpraktyce(natleregionu)hamowanaprzez Taszkent poprzez utrzymywanie protekcjonistycznej polityki wobecwłasnegorynku.

WsferzeinwestycjibezpośrednichChingłównymcelemjestsektorsurowco-wyregionu,stądgrosinwestycjiskierowanychjestdoKazachstanuiwmniej-szymstopniudoTurkmenistanu.Chinyniekiedyinwestujątakżewsektortele-komunikacji orazw sektory związane z rozwojemhandlu (infrastruktura).Wpraktyce jednakchińskie inwestycjepozasurowcoweniesąznaczneinieniosązesobąimpulsumodernizacyjnego.

2. Chiński „stan posiadania” w regionie i plany jego rozwoju

2.1. Sektornaftowo-gazowy

Chinysąpaństwem,którenajaktywniejizarazemnajskuteczniejzabiegałoodostępdoaktywówsurowcowychwAzjiCentralnejwostatniejdekadzie.ZwiększeniesięobecnościChinwregioniedoprowadziłodozmniejszeniaroli współpracy gospodarczej z pozostałymi graczami zaangażowanymiw Azji Centralnej (przede wszystkim z Rosją) oraz modyfikacji jej zna-czenia. Podstawowymi przyczynami rozwoju współpracy energetycznejpaństwregionuzChinamibyłychęćzmniejszeniazależnościodRosji,po-rażka zachodnich planów budowy infrastruktury z Azji Centralnej orazrosnącaatrakcyjnośćsamychChinjakoglobalnegograczaoolbrzymimpo-tencjalegospodarczym.

PRA

CE

OSW

10/

2013

33

Tabela 1.Najważniejszechińskieaktywawsektorzenaftowo-gazowymAzjiCentralnej(stanna1stycznia2013roku)

data nabycia Udział właściciel

kAZAChSTAn

najważniejsze aktywa wydobywcze (spółki, udziały w projektach) Produkcja w 2012 roku

AktobeMunaiGaz1997-2003

85% CNPC

6,1mlntonropy,3,7mldm3gazu

NorthBuzachi 2003 50% CNPC2mlntonropy

ProjektKAM 2004 50%CNPCiChinaNorthIndustriesCorporation

0,7mlntonropy

CNPC-Ai-Dan-Munai 2005 100% CNPC 0,4mlnton

PetroKazakhstanKumkolResources(przyczymCNPCodsprzedał50%udziałówwrafineriiwSzymkencieKMG)

2005 67% CNPC6mlntonropy(2011)

KarazchanbasMunai(NationsEnergy)

2006 50% CITIC2mlntonropy

Mangistaumunaigaz(rafineriazostaławyłączonaztrans-akcjiiprzejętaprzezKMG)

200950%-2akcje

CNPC

5,9mlntonropy0,5mldm3gazu

KazMunaiGazE&P 2009 11%ChinaInvest-mentCorp.

7,9mlnton

ZłożeUrichtau 2011 50% CNPCPraceeks-ploracyjne

PRA

CE

OSW

10/

2013

34

mało znaczące aktywa wydobywcze

EmirOil 100% MIEHolding130tys.tonropy

KMKMunai 100%YukonEnergyHolding

90tys.ton

Sazankurak 100%FirstInternatio-nalOilCompany(Sinopec)

93tys.ton

PricaspianPetroleumCo. 100%FirstInternatio-nalOilCompany(Sinopec)

33tys.ton

SagizPetroleumCo. 100%FirstInternatio-nalOilCompany(Sinopec)

160tys.tonropy

AdayPetroleumCo. 50%FirstInternatio-nalOilCompany(Sinopec)

138tys.ton

CaspianInvestmentResources

50% Sinopec b.d.

TarbagatayMunay(złożeZaysan)

49%GuanghuiEnergy

b.d.

rafinerie moc

RafineriawSzymkencie

2005 50% CNPC5,25mlntonropy

Infrastruktura przesyłowa Przepus­towość

RopociągKazach-stan-Chiny(odcinkiAtasu-Alaszankou,Kankiyak-Kumkol)

1997-2009

50% CNPC

12mlnton(zopcjąpo-szerzeniado20mlnton)

KazachstańskiodcinekgazociąguAzjaCentral-na–Chiny(linieA,B,C)–gazociągtranzytowydlagazuzTurkmeni-stanu,zUzbekistanuiwprzyszłościzKa-zachstanudoChin*

2007 50% CNPC 55mldm3

PRA

CE

OSW

10/

2013

35

SekcjaIIgazociąguAzjaCentralna–Chiny:kazachstańskiodcinekzBejneudoSzymken-tu,gdziepołączysięzsekcjąImagistraliAzjaCentralna–Chiny

2008 50% CNPC10-15mldm3

gazu

Zaysan-Jeminay 2013 100%GuanghuiEnergy

0,55mldm3gazu

UZBEkISTAn

Aktywa wydobywcze (spółki, udziały w projektach) Status

5blokówinwestycyj-nychzlokalizowanychnapłaskowyżuUstiurt,nadAmu--dariąorazwDolinieFergańskiej,operator:CNPCSilkRoadGroup

2006 b.d.CNPCprowadzipraceeksplora-cyjne

Praceeks-ploracyjne

RehabilitacjastarychzłóżwDolinieFergańskiej

2008 b.d. CNPC Eksploracja

ProjektMorzeAralskie2006--2011

26,6% CNPC Eksploracja

ProjektMingulak 2008 50% CNPC Eksploracja

Infrastruktura przesyłowa Przepus­towość

Uzbeckiodcinekgazo-ciąguAzjaCentralna--Chiny(linieA,B,C),operator:AsiaTransGasKosztbudowyliniiC–2,2mldUSD

2008 50% CNPC 55mldm3

TUrkmEnISTAn

Aktywa wydobywcze (spółki, udziały w projektach) Status

ZłożeBagtyyarlyknaprawymbrzeguAmu-darii

2007PSA(b.d.oudziałach)

CNPC

Docelowoprodukcjamawynieść17mldm3gazu

PRA

CE

OSW

10/

2013

36

TAdŻYkISTAn

Aktywa wydobywcze (spółki, udziały w projektach) Status

KulobPetroleumLtd. 201233,33%30mlnUSD

CNPC(partne-rzy:Total,Te-thysPetroleum)

eksploracja

kIrGISTAn

Aktywa wydobywcze (spółki, udziały w projektach)

Batkenneftegaz 2007 100% ChungCompany

rafinerie moc

rafineria kara­Bal­ta (moc 850 tys. ton ropy rocznie), kosztinwestycjitypugreen-field:250mlnUSD

2009-2013

99%ZhongdaChinaPetrolCompany

Docelowo–850tys.tonropy

rafineria Tokmok** (moc 500 tys. ton rocznie), kosztinwe-stycjitypugreenfield–60mlnUSD

2012-2013

b.d.

ChinaNaturalInvestmentHoldingCo.,Ltd.poprzezXinjiangNaturalEnergyGroupCo.,Ltd

Docelowo–500tys.tonropy

*ChinyniemająudziałówwśrodkowymodcinkuropociąguKenkiyak-Kumkol,którykontrolowanyjestprzezKazMunaiGaz.**http://www.trend.az/regions/casia/kyrgyzstan/2084714.htmlŹródło:Stronyinternetowefirm,agencjeinformacyjne,Argus

2.1.1. CharakterystykaobecnościChinwsektorzenaftowym

Chinymają dużo aktywównaftowychwAzji Centralnej, nie są jednaknaj-większymproducentemropywregionie.Cowięcej,aktywabędącewposia-daniu Chin są stare i wyeksploatowane, co przemawia raczej za spadkiemwprzyszłościudziałufirmchińskichwprodukcji ropywregionie,o ileniezostanądokonanenoweakwizycje.Wrażenieniepohamowanejekspansjifirmchińskichwsektorzenaftowymwywołanezostałoprzezskutecznąstrategięnabywaniaaktywów,począwszyodroku2005,którejrezultatemjestskokowywzrostpozycjiChinwtymsektorze.Nieoznaczatojednak,żeodgrywająone

PRA

CE

OSW

10/

2013

37

wnimdecydującąrolę.ZperspektywyAzjiCentralnejwspółpracazChinamistwarzamożliwościdywersyfikacji tras iodbiorcówropy,wtymkontekściejestkorzystna imakluczoweznaczenie.ZperspektywyChindostawyropyz Azji Centralnej mają funkcję uzupełniającą wobec importu tego surowcaz innychkierunków.Znaczenie regionuwynikanatomiastzmożliwości re-alizacjidostawdrogą lądowąi jeślizostanąrozwinięte istniejącetrasyprze-syłu,możejeszczewzrosnąć,alenigdyniezrekompensujedostawropydrogąmorską.ObecnośćChinwsektorzenaftowymtowyzwanieprzedewszystkimdlainwestorówzachodnich,którzysązmuszenidokonkurowaniazfirmamichińskimi.Jesttonatomiastkorzystnezpunktuwidzeniapaństwregionu.

Chiny sąobecnewsektorzenaftowymwAzjiCentralnejprzedewszystkimwKazachstanieorazwbardzoograniczonymzakresiewUzbekistanie.Pierw-sze chińskie inwestycje w sektorze naftowym regionu zostały dokonanewdrugiejpołowielatdziewiędziesiątych,jednakchińskaekspansjarozpoczę-łasięnadobredopierowdrugiejpołowiepierwszejdekadyXXIwieku,kiedywszystkienajważniejszeinajwiększeaktywaenergetycznezostałyrozdyspo-nowane głównie między inwestorów zachodnich. Symptomatyczne jest, żechińskiefirmyniemająudziałówwżadnymztrzechnajwiększychzłóżKa-zachstanu(Tengiz,Karaczaganak,Kaszagan),wktórychdominująinwestorzyzachodni.ChińskiminwestycjomniesprzyjałyaniwładzeKazachstanuoba-wiające sięnadmiernej ekspansjiPekinu,anizachodniefirmyenergetyczneniechętnewspółpracy zChinami (przykładem jestblokadaprzez zachodniefirmykupnaprzezCNPCudziałówwzłożuKaszaganw2003roku32).Sytua-cjauległazmianiew2005rokuwrazzkupnemprzezchińskąCNPCudziałówwzarejestrowanejwKanadziefirmiePetroKazakhstan.Tatransakcjazapo-czątkowałaekspansjęchińskichspółekwKazachstanie iotworzyłapoledlawspółpracymiędzypaństwowymholdingiemKazMunaiGaz(KMG)aCNPC33.Mimotochińskiefirmynadalniebyłydopuszczanedonajwiększychprojek-tówwydobywczychwKazachstanie.

Do2010 roku inwestycjewsektorzenaftowymAzjiCentralnejdokonywanebyłygłównieprzezpaństwowyCNPC.Wtymsamymrokuchińskirządzmo-dyfikowałstrategięizachęciłniewielkieprywatneimałoznanechińskiefirmyenergetycznedodokonywaniainwestycjiwAzjiCentralnej(np.kupnoprzezMIEHoldingsmałegoproducentaropyEmirOilwlutym2011roku).Inwestycje

32 http://www.gasandoil.com/news/central_asia/f31ce0c64e6401dfbf15e9f3baa5364833 Przy okazji zakupu PetroKazakhstanu CNPC zgodziło się oddać 50% akcji w rafinerii

wSzymkencieprzedsiębiorstwuKazMunaiGaz.

PRA

CE

OSW

10/

2013

38

wniewielkiezłożadokonywanesą takżeprzezdużefirmy,aledziałającezapośrednictwemmało znanych spółek, którenie są jednoznacznie kojarzonezkapitałemchińskimwKazachstanie,np.poprzezInternationalOilCo.Takastrategiaoznacza,żePekindążydomaksymalnegowykorzystaniapotencjałuKazachstanuizarazemobawiasięniechęcispołeczeństwadochińskiegoka-pitału,atakżenarastającegonacjonalizmuwpolitycewładzKazachstanuwo-becsektoranaftowego,codotykaprzedewszystkimdużychprojektów.Astanadążydoodzyskaniaprzezpaństwokosztemkoncernówzachodnichudziałówwwielkichzłożach,czegoprzykładembyłonp.objęcieudziałówwKaszaganiew2008roku.

Udział chińskich firmw produkcji ropyw Kazachstanie szacowany jest na22%całościwydobycia (daneza rok2010)34 i jestniższyniżfirmamerykań-skichobecnychw tymkraju (24%).Będącewposiadaniuchińskichfirmak-tywaobejmująstareiczęściowowyeksploatowanezłoża,podczasgdywzrostprodukcji ropywKazachstaniebędziegenerowanyprzedewszystkimprzezwielkienoweprojekty–TengiziKaszagan.Oznaczato,żewprzypadkubrakunowychakwizycjiudziałchińskichfirmwcałościprodukcjiwKazachstaniezmniejszy się iwedług prognozMinisterstwaRopy i Gazuma osiągnąć 11%wroku2020.ZewzględunakontrowersjetowarzysząceobecnościChinwKa-zachstanie35orazniechęćinwestorówzachodnichdowspółpracyzCNPCAsta-na raczej ostrożnie podchodziła domożliwości dalszych zakupów aktywówwKazachstanieprzezfirmychińskie.Testemdlategopodejściabędziesprze-dażudziałówwzłożuKaszaganprzezConocoPhillips.Kazachstanzdecydowałoobjęciuudziałów(doprzejęciaktórychszykowałosięindyjskieONGC)iniejestwykluczone,żeodsprzedaichczęśćchińskiemuCNPCwzamianzakolejnekredyty.OznaczałobytofundamentalnązmianęwpodejściuKazachstanudowspółpracyzChinami iutrudniłobyrealizacjęzachodnichplanówprzesyłuropyzKaszaganuprzezKaukaz.

Konsekwencjąwzrostuchińskiejaktywnościwsektorzenaftowymistop-nioworosnącejwzględnejprzychylnościwładzKazachstanubyłopowsta-nie ropociąguzKazachstanudoChin (por.Mapa 1).Szlak tenpowstawałetapami, począwszy od 2001 roku i został w pełni uruchomiony w roku

34 ArtykułKanatbekaSafinowa,sekretarzaMinisterstwaRopyiGazu,http://www.kmg.kz/press/company_news/publication/5935

35 Temattenjestczęstopodnoszonyprzezopozycyjnewobecwładzmedia,asamwpływChinnaKazachstan jestmitologizowanywspołeczeństwie, czemusprzyjabrak informacjizestronywładznatematfaktycznejobecnościchińskiegobiznesuwkraju.

PRA

CE

OSW

10/

2013

39

2012.RopociągbiegnieodkazachstańskiegowybrzeżaMorzaKaspijskiego,gdzie zlokalizowane sąnajwiększe zasoby ropy, przez środkowyKazach-stan (gdzie namniejszych złożach operuje CNPC) doAlaszankouna gra-nicy kazachstańsko-chińskiej. Szlakwykorzystywany jest do transportuzarównoropykazaskiej,jakiniewielkichilościropyrosyjskiej(przesyła-nejtranzytem).Jegoprzepustowośćwynosi12mln(2012)iwnajbliższychlatachmazostaćzwiększonado20mlntonropyrocznie.Ropociągwyko-rzystywanyjestprzezChinyjakoźródłosurowcadlarafineriinazachodziekraju,cooznacza,żejegorozwójzależnyjestwdużejmierzeodtemparoz-wojugospodarczegoSinkiangu.

NowyszlakpozwoliłAstanienadywersyfikacjęeksporturopy,zaśChinomza-pewniłpierwsząlądowądrogęimporturopyprzezrurociąg36.MimotoChinyniesąważnymodbiorcąkazaskiejropy.W2012rokudostawydoChinwynio-sły10,4mlnton,costanowi15%całejropywyeksportowanejprzezKazachstan(w2011roku10,9mlnton,czyli15%całościeksportu).Oznaczato,żeRosjapo-zostajegłównymkorytarzemdlatranzytukazaskiejropynarynekeuropej-ski,zaśEuropa–głównymodbiorcąkazaskiegosurowca,przedewszystkimzewzględunaatrakcyjnośćcenową.ZperspektywyChindostawyropyzKa-zachstanumająconajwyżejuzupełniająceznaczeniewobecimporturopyzin-nychźródeł.W2012rokuudziałkazaskiejropywcałościropykonsumowanejwChinachwyniósł2,3%,awimporcie–3%.

W perspektywie jednak znaczenie Kazachstanu dla Chin będzie rosnąć,zwłaszczajeślizwiększonazostanieprzepustowośćistniejącegoropociągudoPaństwaŚrodka.KazachstanjestbowiemobokRosjijedynymkrajem,zktóre-gosurowiecjesttransportowanydoChindrogąlądową,comafundamentalneznaczeniezewzględówbezpieczeństwa–większośćropyimportowanejprzezChinyprzesyłanajestdrogąmorską.BezpieczeństwaszlakówwodnychChi-nyniesąwstaniezagwarantowaćzewzględunadominacjęUSAnamorzach.Wzrost znaczenia Kazachstanu jako bazy surowcowej dla Chin najprawdo-podobniej stymulowany będzie także przez przeciągającą się niestabilnośćwkrajachAfrykiPółnocnejorazBliskiegoWschodu,któresąważnymiźródła-miimportowanejprzezChinyropy.Mimotozewzględunaolbrzymiezapo-trzebowanieChinnaropęnienależyprzeceniaćznaczeniakazaskiegosurow-cawbilansieenergetycznymChin–nigdyniebędzieonokluczowe.

36 WcześniejuruchomionoprzesyłropykolejązRosji.

PRA

CE

OSW

10/

2013

40

JednocześnieewentualnyrozwójeksportudoChinzależnybędzieodpolitykidywersyfikacji trasprowadzonejprzezAstanę,a takżeodpostawyAzerbej-dżanu,którychcepełnićfunkcjętranzytowądlasurowcazezłożaKaszagan(poroku2018).TymsamymrozwójtrasprzesyłudoChinbędziemiałnegatyw-nekonsekwencjeprzedewszystkimdlaprojektueksporturopywkierunkuzachodnimprzezKaukaz(ropociągiemBaku–Tbilisi–Ceyhan).

ObecnośćchińskichfirmwsektorzenaftowymstanowipoważnewyzwaniedlapozostałychfirmoperującychwKazachstanie(główniewielkichkorpora-cjizachodnich).Firmychińskiezarównopaństwowe,jakiprywatne,dyspo-nująznaczniewiększymiśrodkamifinansowymiiłatwouzyskująkredyty,zaśinwestycjewsektornaftowysąstrategicznympriorytetemPekinuisąwspie-ranenakażdympoziomie.Od2005rokutoChinynabyłynajwięcejaktywówwKazachstanie,częstokroćprzebijającinnychoferentów,m.in.rosyjskich.

2.1.2. ChinynarynkupaliwipetrochemiiwAzjiCentralnej

Nowądziedzinąwspółpracywsektorzenaftowymstałsięw2012rokuprze-róbnazasadachtollingukazaskiejropywchińskichrafineriachzlokalizo-wanych przy granicy i import chińskich produktów naftowych.Wielkośćdostawjestnarazieznikomaiwyniosła25tysięcytonpaliwaw2012roku,alewroku2013KazachstanplanujekupićwChinach0,5mlntonpaliw.Współ-pracawdziedzinieproduktównaftowychmiędzyKazachstanemiChinamijestkonsekwencjąnieporozumieńwsprawiedostawrosyjskiejropydoka-zaskichrafinerii37orazkwestiizwiązanychzrozliczeniamizaimportowaneprzezKazachstanrosyjskiepaliwa.Wydajesię,żewspółpracawtejdziedzi-niebędziesięzacieśniaćprzynajmniejwperspektywieśrednioterminowej.Kazachstanjestobecniewtrakciemodernizacjirafinerii,procestenmasięzakończyćwciągu3–4lat,dotegoczasuAstananiebędziewstaniezmniej-szyćdeficytunarynkuwewnętrznymizmuszonabędzie importowaćpro-duktynaftowezpaństwsąsiedzkich.WtymkontekściewspółpracazChina-miwzmacniapozycjęnegocjacyjnąAstanywrozmowachzMoskwąnatematzasadhandluropąiproduktaminaftowymiwramachUniiCelnej.PonadtoRosjajestobecniegłównymdostawcąpaliwadoTadżykistanuorazKirgista-nu(ipośrednioAfganistanu),aKazachstaniChinywydająsiębyćzaintere-sowanewyparciemjejztychpozycjiisamodzielnymeksportemproduktównaftowychdopaństwsąsiednichwperspektywiedługoterminowej.Zatymi

37 KazachstańskierafineriewPawłodarzeorazwmniejszymstopniuwSzymkencieimportu-jąrosyjskąropę,cojestspuściznąpowiązańinfrastrukturalnychzczasówsowieckich.

PRA

CE

OSW

10/

2013

41

planamiwdziedzinie rozwojuwspółpracyw sferzeproduktównaftowychprzemawia także badanie przez Kazachstan możliwości budowy produk-tociąguprzygranicyzChinamioniewielkiejprzepustowości1–1,5mlntonrocznie38.

Chinystarająsiętakżeinwestowaćwsektorrafineryjnywregionie–ichobec-ność nie jest jednak znacząca i ogranicza się do Kazachstanu i Kirgistanu.WprzypadkuKazachstanuwładzesąniechętneaktywnościchińskiej(isze-rzejzagranicznej)wsektorzerafineryjnymidążądoodzyskiwaniasprywa-tyzowanychwpierwszych latachniepodległości rafinerii. Świadectwem ta-kiejpolitykibyłowymuszenienaCNPCprzekazania66%udziałówwrafineriiw Szymkencie państwowemu koncernowi KazMunaiGaz przy okazji kupnakoncernuPetroKazakhstanwroku2005orazwykluczenieudziałówwrafine-riiwPawłodarzewprocesiesprzedażyCNPCkoncernuMangistaumunaigazwroku2009.KazachstanstosujeprotekcjonistycznąpolitykęwobecsektorarafineryjnegoinależysięraczejspodziewaćnaciskównaCNPC,byodsprzeda-łaudziaływrafineriiwSzymkencieaniżelizgodynadalszechińskieinwesty-cjewtymsektorze.

ZkoleidlaKirgistanuchińskieinwestycjewsektorrafineryjnymająfunda-mentalneznaczenie.ChinywKirgistaniebudujądwieniewielkichrozmiarówiwymagająceniskichinwestycjirafinerie(por.Tabela1),którychmoceprze-robowepozwoląjednaknazaspokojeniezapotrzebowanianamniejzaawanso-wanepaliwanarynkuwewnętrznym.Nowerafinerieprawdopodobnieude-rząwGazpromnieft’,głównegodostawcęidystrybutorapaliwawKirgistanie39i tymsamymzmniejszą liczbęrosyjskich instrumentównaciskunaBiszkekorazzwiększąbezpieczeństwoenergetyczneistabilnośćKirgistanu40.Niewy-kluczonetakże,żepaliwaprodukowanewKirgistaniebędąeksportowanedoTadżykistanuorazAfganistanu,cozwiększypoleoddziaływaniaChinwre-gionie.MożliwościwspółpracyzChinamiprzybudowierafineriibadatakżeTadżykistan–temattenbyłporuszanypodczaswizytyprezydentaEmomaliRachmonawPekiniewmaju2013roku.

38 ArgusRynokKaspia,6.02.2013.39 Gazpromnieft’dostarczapaliwodobazyManas.Firmamarównieżnajwiększąsiećstacji

paliwwKirgistanie.40 Wprowadzenie cełna rosyjskieproduktynaftowe iwzrost cenna rynkuwewnętrznym

poprzedziływybuchrewoltywkwietniu2010roku,wwynikuktórejprzepędzonyzkrajuzostałprezydentKurmanbekBakijew.

PRA

CE

OSW

10/

2013

42

Chiny rozważają także wykorzystanie infrastruktury rafineryjnej w AzjiCentralnejdoprzerobuwydobywanejprzezCNPCafgańskiejropyireekspor-tuproduktównaftowychdoAfganistanu,któryjestnajbardziejatrakcyjnymrynkiempaliwwregioniezewzględunawysokiecenybenzyny.ChińskaCNPCnapoczątku2013rokubadałamożliwośćprzerobuafgańskiejropywrafineriiwFerganielubwSzymkencie41.PodobniepaliwawyprodukowanewKirgista-niemogąbyćprzezChińczykóweksportowanedoAfganistanu.

Wciąguostatnichlatwspółpracachińsko-kazaskaorazchińsko-uzbeckaroz-szerza się takżena sektorpetrochemiczny42. Formuławspółpracyopiera sięnakredytowaniuprzezChinybudowynowychobiektówpetrochemicznychwzamianzadostawyproduktówpetrochemii.Przykłademtakiejwspółpracyjestudzieleniekredytuwwysokości 1,25mldUSDprzezSinopecnabudowękompleksu petrochemicznego w Atyrau (Kazachstan)43. Co więcej, Sinopecsamjestpodwykonawcąwtymprojekcie.CNPCplanujetakżebudowęzakładuprodukcjikauczukuwUzbekistanie,przyczymchińskafirmazapewniadużywkładfinansowy.Takastrategiajestefektemdostosowaniasięfirmchińskichdowarunkównarzucanychprzezpaństwacentralnoazjatyckie,któreniesąskłonnedowyzbywaniasiękluczowychaktywówwsektorachsurowcowych.

2.1.3. ObecnośćChinwsektorzegazowym

KluczowąpłaszczyznąchińskiejobecnościwsferzeenergetycznejwAzjiCen-tralnejjestwspółpracawsektorzegazowym,ajejnajistotniejszymelementemjestnowygazociągAzjaCentralna–ChinyprzebiegającyprzezterytoriaTurk-menistanu,UzbekistanuorazKazachstanu.JesttopierwszyodczasurozpaduZSRRprojekt infrastrukturalny łączącywiększośćpaństwregionu iwymu-szający ichwzajemnąwspółpracę. Jest toteż jedynydużyszlakgazowy, jakipowstałwregionieod1991roku44.Powstaniegazociągudiametralniezmieniło

41 ArgusRynokKaspia,13.02.2013.42 Wsektorzerafineryjnym,pomimonabyciaprzezCNPC33%wrafineriiwSzymkenciefir-

mychińskieniesąobecne.Wynikatoprzedewszystkimztego,żeAstanapostrzegatensektorjakostrategicznyzewzględunaciągłeproblemyzzaopatrzeniemwpaliwa.M.in.dlategoprzysprzedażyMangistaumunaigazuaktywarafineryjnezostaływyłączoneina-bytewyłącznieprzezKazMunaiGaz.Chinyzaakceptowałytenstanrzeczy,skupiającsięnarozwojusektorarafineryjnegowSinkiangu.

43 http://www.universalnewswires.com/centralasia/viewstory.aspx?id=379044 Od 1991 rokuwAzjiCentralnejzostaływybudowanedwagazociągizTurkmenistanudo

Iranu.PodwzględemskalisątojednakprojektynieporównywalnezgazociągiemdoChin,pozatymnigdyniebyływpełniwykorzystywane,aichobecnypoziomzapełnieniawynosiokoło30%.

PRA

CE

OSW

10/

2013

43

układsiłwregionienakorzyśćChin,kosztemRosji.Stałosiętomożliwe,mimożeChinyposiadająrelatywnieniewielkieaktywawsektorzewydobyciagazuwregionie.IchsiławynikaprzedewszystkimzezłamaniamonopoluRosjinaimportgazuzregionuicorazwiększegoznaczeniachińskiegorynkudlaeks-porterówbłękitnegopaliwawAzjiCentralnej.

PunktemzwrotnymdlaobecnościChinwsferzegazowej regionubyłopod-pisaniekontraktugazowegozTurkmenistanem(kwiecień2006),anastępniewybudowaniewekspresowymtempiegazociąguAzjaCentralna–Chiny(2008––2009)45.DotegoczasuchińskieplanyimportugazuzAzjiCentralnej(mimoprowadzonychjużwlatachdziewięćdziesiątychstarań)niemogłybyćzreali-zowanem.in.zewzględunaopórRosjitraktującejregionjakoswojąwyłącznąstrefęwpływów,obawypaństwcentralnoazjatyckichoreakcjęRosjiorazbrakatrakcyjnychz ichpunktuwidzeniazasadwspółpracyzChinami.KontraktipowstanieszlakudiametralniezwiększyłyobecnośćChinwsektorzegazo-wymwAzjiCentralnej.

Chinynie sąobecnieznaczącymproducentemgazuwregionie. Ichobec-ność w sektorze upstream ogranicza się do kilku złóż (por. Tabela 1)wUzbekistanieiKazachstanie,gdzieudziałchińskichfirmwprodukcjigazujestnieznaczny.WyjątkiemjestTurkmenistan,gdzieudziałgazuzkontro-lowanegoprzezCNPCzłożaBagtyyarlykwynosiokoło1/4produkcji.Zcza-semjednak,wrazzuruchomieniemwydobyciazobecnieeksplorowanychpokładów,produkcjagazurealizowananakontrolowanychprzezchińskiefirmyzłożachwzrośnie.Natleregionupozostanieonajednaknarelatyw-nieniskimpoziomie,gdyżpodobnie jakwprzypadkusektoranaftowego,chińskiefirmyniemająudziałówwnajwiększychzłożachgazowychwAzjiCentralnej46.

Trudne do ocenienia jest także znaczenie obecności Chinw Tadżykistanie.ChińskaCNPCposiada 33%udziałóww złożachBochtar, których zasobnośćnie została jednak potwierdzona.Wprzypadkupozytywnejweryfikacji za-sobności złóż, uruchomienie produkcji gazu miałoby fundamentalne zna-czenie dla samego Tadżykistanu, wzmocniłoby pozycję Chin w tym krajuimogłobywperspektywieprowadzićdobudowyinfrastrukturyprzesyłowej

45 Łącznaprzepustowośćdwóchnitekgazociąguwybudowanychw2009rokuto30mldm3rocznie.Trzecia,obecniebudowananitkabędziemiećprzepustowość25mldm3rocznie.

46 ZasobyzłożaBagtyyarlykszacowanesąna1,3blnm3,podczasgdyzasobnośćnajwiększegoturkmeńskiegozłożaGalkynyszjestocenianapomiędzy13,1a21,2blnm3.

PRA

CE

OSW

10/

2013

44

z Tadżykistanu do Chin. Powstanie takiej trasy zdywersyfikowałoby szlakiimportugazuzAzjiCentralnejdoChinitymsamymprzyczyniłosiędozwięk-szeniabezpieczeństwaenergetycznegosamychChinizperspektywyPekinupełniłotakżefunkcjęstabilizacyjną47.

ObecniejednakznaczenieChinwynikaprzedewszystkimzichskutecznościwbudowieinfrastrukturyprzesyłowej,którejpowstaniezłamałomonopolRo-sjinaimportbłękitnegosurowcazregionuistworzyłorynekgazuwymuszającurynkowienierelacjimiędzypaństwamiAzjiCentralnejaGazpromem48.Bu-dującinfrastrukturę,udzielająckredytówiwystępującwrolipodwykonawcyChinyde factouzyskałykontrolęnadsektoremgazuwAzjiCentralnej.

Powstanieinfrastrukturyspowodowałotakże,żekrajetranzytowe–Uzbe-kistaniKazachstan(początkowosceptycznewobecchińskichplanów)–wy-raziłyzainteresowanieeksportemgazudoChin.Wefekciewszyscyregio-nalniproducencipodpisalikontraktynadostawygazudoPaństwaŚrodkana85mldm3łącznie(por.Tabela2),awroku2012dwaspośródtrzechpaństwcentralnoazjatyckichprodukującychgazdostarczałysurowiecdoChin.Ka-zachstanrozpocznieeksportsurowcapowybudowaniudrugiejsekcjigazo-ciąguAzjaCentralna–ChinyzBejneudoSzymkentu, co jestplanowanena2013roku(por.Mapa).Wbrewinformacjomrosyjskichmediów,podłączaniesiękolejnychpaństwdogazociągudoChinwskazuje,żewarunki importugazuoferowaneprzezChińczykówpostrzeganesąprzezpaństwaAzjiCen-tralnejjakokonkurencyjnewobecrosyjskich.OatrakcyjnościChinjakood-biorcygazuświadczyzmniejszenieprzezUzbekistanplanowanychdostawgazudoRosjido7,5mldm3roczniez9,5mldm3wroku2012orazprzymiarkiŁUKoila49,operującegowUzbekistaniedorozpoczęciaeksportudoPaństwaŚrodka(zapośrednictwemUzbekneftegazu).

47 http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2013-06-26/tadzycki-gaz--zmieni-uklad-sil-w-azji-centralnej

48 http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2008-03-12/kraje-centralnoazjatyckie-koordynuja-polityke-w-kwestiachhttp://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2008-08-06/gazprom-za-biega-o-gaz-z-turkmenistanu

49 ŁUKoilprowadzipracenazłożachKandym-Khauzak-ShadyorazPołudniowyGissar,pro-dukcjanatychzłożachmaosiągnąć12mldm3gazuwroku2018,wporównaniudo3mldm3wyprodukowanychwroku2011.LNG Intelligence,24.01.2012.

PRA

CE

OSW

10/

2013

45

Tabela 2.KontraktygazowenadostawysurowcadoChin

Państwo (rok zawarcia) Ilość Uwagi

Turkmenistan(2007) 30mldm3 Kontraktfinalny–zacząłbyćrealizo-wanywkońcu2009r.

Kazachstan(2009) 10mldm3 Wstępneporozumienie

Turkmenistan(2009) 10mldm3 Aneksdowcześniejzawartegokontraktu

Uzbekistan(2011) 10mldm3 Kontrakt

Turkmenistan(2011) 25mldm3 Porozumienieramowe

ŁącznawielkośćzakontraktowanegoprzezChinygazuzAzjiCentralnejwynosi 85 mld m3

OlbrzymieznaczeniedlapaństwregionumatakżegotowośćChindopono-szenia kosztów rozbudowy infrastruktury. Szacowanyna 8mldUSDkosztwybudowania linii A i B o łącznej przepustowości 30mldm3 gazu roczniegazociąguAzjaCentralna–ChinyzostałsfinansowanyprzezPekin,mimożechińskiefirmymająpo50%udziałówwspółkachoperatorachodcinkauzbec-kiegoikazaskiego,natomiastżadnychwodcinkuturkmeńskim.Chinyfinan-sujątakżetrwającąbudowęnitkiCoprzepustowości25mldm3gazurocznie.WielkośćdostawgazuzakontraktowanegoprzezChinyzAzjiCentralnejsu-gerujekoniecznośćdalszejrozbudowyinfrastrukturyzregionu–istniejąceibudowaneszlakimająłącznąprzepustowość55mldm3gazurocznie.Wprzy-szłościwrazzrozwojemjednegoznajwiększychzłóżnaświecie–turkmeń-skiegozłożaGalkynysz(wcześniejszanazwatoPołudniowyJolotan)–eksportdoChinwzrośnie jeszczebardziej,wzmacniając ichpozycjęwregionie, aletakżezwiększajączależnośćoddostawgazuzAzjiCentralnej.Realnympro-blememmożestaćsięwręczzaniskietemporozwojuinfrastrukturytrans-portowejdoPaństwaŚrodka.

Pekin jest także skory do udzielania kredytów na rozwój sektora energe-tycznegowpaństwach regionu, alewzamianoczekujedostępudozłóż,do-stawsurowcaorazuzyskiwaniaprzezchińskiefirmykontraktównarealiza-cjędanychprojektów–m.in.CNPC jestpodwykonawcąna złożuGalkynyszwTurkmenistanie.DziękikredytomCNPCjakojedynyinwestorzagranicznyuzyskał za rządów obecnego prezydenta Gurbanguły Berdymuhammedowadostępdoturkmeńskichzłóżgazowychpołożonychnalądzie(CNPCpodpisało

PRA

CE

OSW

10/

2013

46

porozumienieorozdzialeprodukcji(PSA)nazłożuBagtyyarlyk)orazudziaływzłożuUrichtauwKazachstanie.

Chińskaobecnośćprzyczyniłasiętakżedopodniesieniapoziomubezpieczeń-stwaenergetycznegowregionie.Powstaniegazociąguprzełamałodotychcza-sowyschematdostawgazuwAzjiCentralnej,któryopierałsięnadostawachbłękitnegopaliwazUzbekistanudoKirgistanu,TadżykistanuipołudniowychregionówKazachstanu.Dostawyteczęstokroćwprzeszłościulegałyzakłóce-niomzewzględunaproblematyczne,aniekiedywręczwrogierelacjepomię-dzy krajami regionu. Nowy gazociąg do Chin umożliwił awaryjne dostawygazuturkmeńskiegozakontraktowanegoprzezChiny50doKazachstanu(listo-pad–grudzień2011)orazKirgistanu (grudzień2012), tymsamymzmniejsza-jącmożliwościnaciskuzestronyUzbekistanunaKazachstan iKazachstanunaKirgistan.BezpieczeństwoenergetyczneKazachstanupodniesiebudowa-na druga sekcja szlakuAzja Centralna–Chiny – z zachodniegoKazachstanudoSzymkentu,gdziepołączysięzgłównąmagistralą(por.Mapa2).TatrasawpołowiewykorzystywanabędziedoeksportugazudoChin,awpołowiedozaspokajania wewnętrznych potrzeb Kazachstanu, co oznacza, że przesta-nieonbyćzależnyoddostawzsąsiedniegoUzbekistanu.BudowagazociągufinansowanajestzkredytuudzielonegoprzezChiny.TymsamymbudowanaprzezChinyinachińskiepotrzebyinfrastrukturazwiększabezpieczeństwoenergetyczne regionu51 iwymuszawspółpracęposzczególnychpaństw tran-zytowychmiędzysobą.GazociągAzjaCentralna–ChinyjestjedynymodczasurozpaduZSRRprojektemde factointegrującympaństwaAzjiCentralnej,dzię-kiktóremuChinywyrastająnadystrybutoragazuwregionie.

ZperspektywyChindostawygazuzAzjiCentralnejmająkluczoweznacze-nie(inaczejniżwprzypadkuropy)iichrolabędzierosnąć.Chiny,zewzględunazanieczyszczenieśrodowiskazmuszonesąbowiemdozwiększaniaudziaługazuwbilansieenergetycznym(obecniewynosion5%)izarazempodnosze-niaimportutegosurowca.AzjaCentralnamastrategiczneznaczeniejakoźró-dłogazudlaChinzewzględunamożliwośćrealizacjidużychdostawsurowcadrogąlądową.UdziałgazuzAzjiCentralnejwcałościimportugazudoChin

50 Państwa,któreotrzymywałyturkmeńskigaz,musiałyzawrzećodpowiednieporozumie-niezChinamiwtejsprawie.Symptomatyczne,żeniebyłtokontraktzTurkmenistanem.

51 Obecnośćchińska(współcezfrancuskąfirmąTotalikanadyjskąTethysPetroleum)wTa-dżykistanieiplanowanaprodukcjagazuzwiększybezpieczeństwoenergetycznetegokra-juzależnegooddostawzUzbekistanu.

PRA

CE

OSW

10/

2013

47

wyniósłokoło65%,zaśwkonsumpcjiokoło17,6%w2012roku52.Znaczeniere-gionuwrazzrozwojemwydobyciaiinfrastrukturytransportowejorazwzro-stemkonsumpcjiwChinachbędzierosło.

ZwiększenieobecnościChinwAzjiCentralnejzmieniłoukładsiłwregionie.Monopolistyczną pozycję stracił rosyjski koncern gazowy Gazprom, któryprzezlatabyłnajważniejszymodbiorcącentralnoazjatyckiegogazu53.Wper-spektywie krótkoterminowej, w związku z utrzymywaniem się na niskimpoziomie zapotrzebowania na gazwUE oraz postępującą rozbudową infra-strukturydoChin,towłaśniePekinstaniesięgłównymodbiorcągazuzAzjiCentralnej(por.Tabela3).

Tabela 3.StrukturaeksportugazuzAzjiCentralnejw2012rokuorazprogno-zanarok2013(wmldm3)

2012 2013

Eksporter/odbiorca* rosja (do Europy) Chiny Iran rosja

(do Europy) Chiny Iran

Kazachstan 10,3 0 0 10,3 0 0

Turkmenistan 11,5 24 10 11,5 25 10

Uzbekistan 10,5 2 0 7,5 5 0

Razem: 32,3 26 10 29,3 30 10

Udziałwcałościeksportuzregionu(w%)

47 38 15 42 43 15

*OpróczwymienionychodbiorcówznikomeilościgazucentralnoazjatyckiegodostarczanesądoKirgi-stanuorazTadżykistanu.

Źródło:KalkulacjewłasnenapodstawieinformacjizGazpromSchweiz,CNPC,PressTv54,Uzbekneftegaz

ZarazemjednakzperspektywypaństwregionuutrzymywaniedostawgazudlaGazpromu i tymsamymzapewnieniepoprawnychrelacji zMoskwą jest

52 Obliczeniawłasnenapodstawiedanychhttp://www.interfax.cn/news/2142353 Gazprom importuje gaz z Azji Centralnej poprzez swoją spółkę-córkę zarejestrowaną

wSzwajcarii:GazpromSchweizAG.GazzAzjiCentralnejjestwykorzystywanydowypeł-nianiazobowiązańGazpromuwEuropie.

54 http://presstv.com/detail/2012/12/18/278780/iran-to-resume-turkmenistan-gas-import/

PRA

CE

OSW

10/

2013

48

niezbędnymwarunkiemkorzystnychcensurowcaeksportowanegodoChin.Oznaczato,żewprzyszłościznaczenie/udziałdostawgazudlaGazpromusięzmniejszy,alewinteresiepolitycznympaństwregionuleżyichutrzymanie.

ObecnośćChinmazasadniczonegatywnekonsekwencjedlaZachodudążącegodouruchomienianiezależnegoodRosji importugazuzAzjiCentralnej.Z jed-nejstrony,konkurencjazestronyChinpowoduje,żepaństwaregionuoczekująodZachodu(UE,USA,firmyenergetyczne)podobnychwarunkówwspółpracy,jakteoferowaneprzezpodmiotychińskie,czylizdolnościdofinansowaniapro-jektówtransportowych55.Utrudniatorealizacjęzachodnichprojektów–przedewszystkimdostawturkmeńskiegogazudoPołudniowegoKorytarzaGazowegoprzezprojektowanygazociągtranskaspijski.Zdrugiejstrony,rosnącazależnośćodwspółpracyzChinami,zwłaszczawprzypadkuTurkmenistanu,powodujecorazwiększą chęć dywersyfikacji szlaków oraz odbiorców surowca, o czymświadczązabiegiAszchabaduwokół realizacjigazociąguTAPI (Turkmenistan–Afganistan–Pakistan–Indie).WprzypadkuTurkmenistanu,niejasnatakżepozostajeperspektywaspłatyprzezAszchabadkredytówzaciągniętychwChi-nach,corodziobawy,żeTurkmenistanmożebyćzmuszonydoprzekazaniaChi-nomudziałówwswoichaktywachenergetycznych.

Firmychińskieinwestująnietylkowwielkieprojektyinfrastrukturalne,aletakżewmniejszeprzedsięwzięciazacieśniającewspółpracęmiędzyobomakrajami, które nie są szeroko komentowane przezmedia państw regionu.Przykłademtakichdziałań jestwybudowaniegazociąguodługościok. 100km przez prywatną chińską firmęGuanghui Energy, łączącego złoże Zay-sanwKazachstanieifabrykęgazuskroplonego(LNG)wJeminaywChinach.Przepustowośćtrasywynosiokoło0,5mldm3gazurocznie.GuanghuiEnergyposiada49%udziałówwzłożu.Informacjeobudowiegazociąguzostałynie-mal całkowicie zignorowane przez prasę kazachstańską, natomiastmediachińskiepoświęciły imwieleuwagi,podkreślając, że jest topierwszypry-watnygazociągdoChin.

2.2. Sektoruranowy

WsferzewydobyciauranuChinywspółpracująprzedewszystkimzKazachsta-nem,któryjestnajwiększymproducentemrudyuranunaświecie(w2012roku

55 Przejawem tej strategii jestm.in.deklaracjaTurkmenistanuo sprzedażygazuna swojejgranicy(takżesurowcadoUE)iniechęcidopartycypowaniawkosztachrozbudowyinfra-strukturypozagranicamikraju.

PRA

CE

OSW

10/

2013

49

przypadłonaniego37%światowejprodukcji)iposiadaok.15%światowychzaso-bówtegosurowca56.WspółpracazKazachstanemmacharakterwielowymiaro-wy,dotyczyzarównowspólnejeksploracjiieksploatacjizłóżuranu,dostawsu-rowcadoChin,jakizaawansowanejwspółpracytechnologicznej(por.Tabela4).WprzypadkuUzbekistanuorazKirgistanuzaangażowanieChinjestniewielkie,cowynikaprzedewszystkimzniewielkiegopotencjałuwydobywczegowtychkrajach,współpracamożesięjednakzacieśnićwprzypadkupowodzeniapraceksploracyjnychprowadzonychprzezchińsko-uzbeckąspółkę.

Tabela 4.NajważniejszeporozumieniawsferzeuranowejzawieranemiędzyChinamiapaństwamiAzjiCentralnej

rok Partnerzy rodzaj współpracy

kIrGISTAn

2009GateBridgeCo.(HongKong)/MonaroMiningNL(Australia)

Uzyskanieprzezchińskąspółkę75%licencjinapraceeksploracyjnenaAramsu,Utor,Naryn,Sumsar,Sogul,Djurasay,HodjaakanorazGavasa

UZBEkSITAn

2009ChinaGuangdongNuc-learUraniumCorp./Goscomgeo

PowołanieUz-ChinaUranJV50%/50%dopraceksploracyjnychiwydobywczychwregionieBoztau(Nawoi),produkcjamaruszyćw2014roku,Chinymająprawopierwokupuprodukcji

2011

ChinaGuangdongNucle-arUraniumCorp/Geolo-gyandMineralResourcesCommittee

PorozumienieramowerozszerzającezakreswspółpracyzChinamim.in.opraceeksplora-cyjnenadodatkowychzłożach

kAZAChSTAn

2006ChinaNationalNuclearCorporationiGNPGH/Kazatomprom

Porozumienieowspółpracystrategicznej

2007ChinaNationalNuclearCorporationiGNPGH/Kazatomprom

Porozumienieoprzejęciuprzezchińskiefirmy49%wJVZhalpakorazosprzedażyimdwóchtysięcytonuranurocznie

56 DanezaWorldNuclearAssociation.

PRA

CE

OSW

10/

2013

50

rok Partnerzy rodzaj współpracy

2007/2008

ChinaNationalNuclearCorporation/Kazatom-prom

PorozumieniaodługoterminowejwspółpracyprzewidująceinwestycjestronychińskiejwKazachstanie

2008GuangdongNuclearPowerGroupHoldings/Kazatomprom

Porozumienieowspółpracywdziedziniewy-dobyciauranu,produkcjipaliwanuklearnegoireaktorównuklearnych,długoterminowegohandlurudąuranu,produkcjielektrycznościorazbudowyelektrowniatomowych.Stronachińskauzyskała49%wkazaskiejspółceSemizbai-UoperującejnazłożachIrkoliSemizbai(produkcja750tonuranurocznie)

2009GuangdongNuclearPowerGroupHoldings/Kazatomprom

PorozumienieopowołaniuspecjalnejspółkidobudowyelektrowniatomowychwChinach

2010CGNPCUraniumResour-ces/Kazatomprom

Kontraktdługoterminowyosprzedażyizaku-pachkoncentratuuranowego

2010UlbaMetallurgicalPlantiChinaJianzhongNuclearFuel

Zakończenieprocesucertyfikacjitabletekuranowych–mająbyćużywanedoprodukcjipaliwa

2011ChinaNationalNuclearCorporation/Kazatom-prom

Porozumienieodostawach25000tonuranu

WprzypadkuwspółpracyzKazachstanemmożnamówićorelacjachstrategicz-nych, awręczwspółzależnościkazachstańsko-chińskiej, cowynika z olbrzy-miegoznaczeniawzajemnegohandluuranemdlaobukrajów.MimożeChinymająniewielkiudziałwprodukcjisurowca(współnależącedoChińczykówzłożawyprodukowaływ2012rokuokoło1200tonuranu,coodpowiadaokoło5%cało-ściprodukcjiwKazachstanie),tosągłównymodbiorcąsurowcazKazachstanu.W2011rokuKazachstanwyeksportowałdoChin10492tonuranu,coodpowiada54%całościprodukcjiKazachstanuwtymroku(19450ton)i77%całościuranuzaimportowanegoprzezChiny57.WprzypadkuUzbekistanuspółkazudziałemchińskiejGuangdongNuclearPowerGroupHoldingsnieprodukujejeszczeura-nu.Chinysąnatomiastwłaściwiejedynymimporteremsurowcaztegokraju–w2010rokuzakupiłycałośćprodukcjiwUzbekistanie,naktórąprzypadło21%

57 Uranium Intelligence Weekly,2.03.2013.

PRA

CE

OSW

10/

2013

51

importuuranudoChin58.Oznacza to, że prawie całość importowanegoprzezChinyuranupochodzizAzjiCentralnej.

WprzyszłościnależyspodziewaćsięjeszczewiększejaktywnościChinwre-gionie,przedewszystkimwKazachstanie.SprzyjaćtemubędziewciążbardzodużypotencjałwzrostuwydobyciauranuwKazachstanie59,atakżechińskieplany60rozbudowyelektrowninuklearnych.ObecnośćChinwtejdziedziniestanowiwyzwanie przedewszystkim dla Rosji, która stawia sobie ambitneceleświatowejekspansjinuklearnejirozwijainwestycjewzłożauranu,m.in.wKazachstanie.EkspansjaChinzagrażatakżeinteresomJaponiiwregionie,tymbardziejżeTokioposzokuwywołanymtragediąwFukuszimiewracanaświatowyrynekuranuijestzainteresowanewspółpracązAstanąm.in.przybudowieelektrowninuklearnejorazprodukcjimetalirzadkich(wceluzmniej-szeniazależnościodChin).Rywalizacja japońsko-chińskaouranwregioniestwarzamożliwośćmaksymalizacjizyskówprzezpaństwaAzjiCentralnej.

2.3. Innewybraneobszarywspółpracy

2.3.1. Metaleimetaleszlachetne

Doinnychobszarówwspółpracynależąinwestycjewzłożawęgla,metaliime-taliszlachetnych.WtychsektorachjednakChinomudałosiędokonaćinwesty-cjijedyniewKirgistanieorazTadżykistanie,gdziesąjednymzważniejszychinwestorów. Z perspektywy Chin obecność w Tadżykistanie i Kirgistanieniemaznaczeniastrategicznego– jest formądywersyfikacjizaangażowaniai stanowi uzupełnienie już dokonanych inwestycji na świecie. Tymczasemz perspektywy najbiedniejszych państw regionu – Kirgistanu i Tadżykista-nu– chińskie inwestycjemają znaczeniekluczowezewzględuna zacofanie

58 DanedotycząceeksportuuranuzUzbekistanudoChinsąnieprzejrzyste,obecniecałośćprodukcjiuranuwUzbekistanienależydopaństwowejNavoiMiningandMetallurgicalCombineiwyniosła2350tonw2010roku,zaśdanedotycząceimportuprzezChinywska-zująna3tysiącetonw2010roku.PrawdopodobnieUzbekistaneksportujeuranprzeznie-mieckiegopośrednikaNUKEM,operacjehandloweniesątransparentne.PrawdopodobnietakżeczęśćuranuzKazachstanudoChineksportowanajestzapośrednictwemtejfirmy,cosugeruje,żeudziałuranuztegokrajuwimporciedoChinmożebyćjeszczewyższy.Por.Uranium Intelligence Weekly,14.03.2011.

59 Kazatompromprognozujewzrostwydobyciauranudo30tys.tonroczniew2018rokuzok.20 tys. tonw2012 roku,http://www.kazatomprom.kz/ru/news/1/kazahstan_hochet_do-byvat_do_25.000_t_urana_v_blizhajshie_gody

60 Chinydo2030rokuplanująuruchomić150elektrowninuklearnych,którychzapotrzebo-wanieszacowanejestna30tys.tonuranurocznie.

PRA

CE

OSW

10/

2013

52

gospodarczetychkrajówitrudnościwprzyciąganiuinwestycjizagranicznych(przedewszystkimpoprzezbrakodpowiedniej infrastrukturyidużypoten-cjałniestabilności).

Tabela 5.NajwiększewybranepozaenergetyczneinwestycjechińskiewAzjiCentralnej

Firma(kraj) Udziałowcy rodzaj

aktywu kiedy

Szacunkowa war­tość inwestycji

(kupno oraz inwe­stycje w rozwój)

Altynken(kirgistan)

ZijinMining(60%),Kyrgyzaltyn(40%)

Kopalniazłota

2011 66mlnUSD

Zarawszan(Tadżykistan)

ZijnMining75%,Tadżykistan25%

Kopalniazłota

2007 250mlnUSD

ZarnisorJV(Tadżykistan)

ChinaGlobalNewTechnologyImp&Exp100%

Cynk,ołów 2007

150mlnUSD(zapo-wiedźinwestycji500mlnUSDwpro-jektmetalurgiczny)

Chon-Alay (kirgistan)

AsiaGoldEnter-prises,100%

Złoto,sre-bro,miedź

2012 b.d.

TKMobile(Tadżykistan) ZTE100%

Operatorsie-citelekomu-nikacyjnej

2006 b.d.

Źródło:Agencjeinformacyjne,stronyinternetowespółek

ZkoleiKazachstaniUzbekistanniedopuściłydochińskichinwestycjiwsek-torzemineralnym.UzbekistanwręczzniweczyłpróbęzakupuprzezchińskichinwestorówudziałówwfirmieOxusGold61.ChoćChinynieposiadająaktywówmineralnychw tych krajach, sąważnym odbiorcą surowców,m.in. najwięk-szykazaskiproducentmiedziKazakhmyseksportuje60%swojejprodukcjidoPaństwaŚrodka.JednocześniemimobrakuudziałówChinysąskłonneudzie-lać kredytów na rozwój sektora, np. w latach 2009–2011 udzieliły Kazakh-mysowi kredytów o łącznej wysokości 4,2 mld USD na rozwój produkcji62.

61 Chińskiefirmypróbowaływ2011rokukupićudziałyzarejestrowanejwWielkiejBrytaniifirmyOxusGold,ostateczniejednakjejaktywawUzbekistaniezostałyznacjonalizowane.

62 http://www.telegraph.co.uk/finance/newsbysector/industry/mining/8573834/Kazakh-mys-gets-1.5bn-loan-from-China.html

PRA

CE

OSW

10/

2013

53

Chińczycy starają się także zapewnić stabilnośćdostawpoprzez zawieraniedługoterminowychkontraktów,coodpowiadatakżerodzimymproducentom.

2.3.2. Sektorhydroelektryczny

Chinyzainteresowanesąinwestycjamiwrozwójprodukcjihydroelektrycz-nejwregionie(zwłaszczawKirgistanieorazTadżykistanie),jednakunika-ją zaangażowaniawkontrowersyjneprojekty, np. zewzględuna sprzeciwUzbekistanuzrezygnowały z inwestycjiwelektrowniewNurabadzie orazZarawszanie. Chińskie firmy były nieskuteczne w uzyskiwaniu aktywówwhydroenergetyce iniemająudziałówwżadnychdużychhydroelektrow-niachwregionie. Jednocześnie tochińskiekredytyumożliwiłyrozbudowęsiecielektrycznychwTadżykistanie–ExImBankudzieliłkredytuwwyso-kości300mlnUSDnabudowęliniiwysokiegonapięciaPółnoc-PołudnieorazLolazor-Chatlon.

ZkoleiwKirgistaniechińskafirmaTBEAprowadzibudowęliniiwysokiegonapięciaDatka-Keminu,któraumożliwitransmisjęprąduzpołudnianapół-nockraju i tym samymzmniejszy zależność odUzbekistanu orazumożliwieksportprądudoKazachstanu.Projekt,któregokosztszacowanyjestna400mlnUSD,finansowanyjestprzezkredytudzielonyprzezExImBank.Chińskiefirmyuczestniczątakżejakopodwykonawcywbudowiemniejszych,niekon-trowersyjnychhydroelektrowniwtychkrajach.Głównymcelemchińskiegozaangażowaniaw ten sektor jest uzyskanie źródeł energii elektrycznej dlaSinkiangu,przeciwdziałanieupadkowinajsłabszychpaństwwregionie(Ta-dżykistan, Kirgistan), wsparcie rozwoju eksportu energii elektrycznej doAfganistanuitymsamympomocwjegostabilizacji.

2.3.3. Telekomunikacja

Małospektakularnympodwzględeminwestycyjnym,alemimoto interesu-jącym obszaremdziałalności firm chińskich jest sektor telekomunikacyjny.ChińskafirmatelekomunikacyjnaZTEmawłasnegooperatorasiecitelefoniikomórkowejjedyniewTadżykistanie(TKMobile),jednakchińskiefirmyod-grywajązasadnicząrolęwdostarczaniurozwiązańkomunikacyjnychwszyst-kim państwom regionu. Niewykluczone, że współpracy sprzyja możliwośćwykorzystywaniachińskichtechnologiidokontrolowaniaspołeczeństwauto-rytarnychpaństwAzjiCentralnej.

PRA

CE

OSW

10/

2013

54

2.3.4. Rolnictwo

Chiny zainteresowane są takżewspółpracąw sferze rolnictwapoprzezwy-dzierżawianieareałówodTadżykistanu,KirgistanuorazKazachstanu.Kwe-stietebudząjednakolbrzymiopórspołecznypodsycanyantychińskimifobia-miinieodgrywająnarazieistotnejroliwewzajemnejwspółpracy.Chinystająsięnatomiastcorazważniejszymodbiorcąkazachstańskiegozboża.

2.3.5. Wspólnefunduszeinwestycyjne

Jedynympaństwem,zktórymChinyprowadzątegotypuwspółpracę,jestKa-zachstan.KazaskiholdingSamrukKazynaorazchińskipartnerCITICutwo-rzyływ 2009 roku fundusz inwestycyjny owartości 200mlnUSD, któregogłównymzadaniemjestwspieranierozwojuinfrastrukturywsektorachnie-związanychzropąigazem.Zkoleiw2010rokuSamrukKazynaorazmiliar-derzyzHongkongu(LiKa-shing,LarryYungandChengYuTung)uzgodniliutworzenie prywatnego funduszu inwestycyjnego owartości 400mlnUSD.Jegogłównymcelemjestpomocwewprowadzeniukazaskichdużychkoncer-nówmineralnych(np.Kazakhmys)nagiełdęwHongkongu63.ZkoleipodczaswizytyprezydentaKazachstanuNursułtanaNazarbajewawlutym2011rokuwChinachstronyuzgodniłypowołaniefunduszuinwestycyjnegoowartości1mldUSD,którymaprowadzićinwestycjewobukrajach.TworzenietegotypufunduszyjestsygnałemrosnącychpowiązańkapitałowychpomiędzyKazach-stanemiChinami.Możebyćteżzapowiedziąwspólnychinwestycjiwkazaskisektorsurowcówmineralnych.WprzyszłościnależysięspodziewaćwzrostutegotypuwspółpracyzewzględunaznaczenieChinjakoźródłakapitałuin-westycyjnego.

2.4. Wymianahandlowa

Chiny są bezdyskusyjnie najważniejszym partnerem handlowym Azji Cen-tralnej.PrzyczymnawetprzydodaniuszacunkowejwartościeksportugazuzAzjiCentralnej(nieuwzględnianegowstatystykachFederalnegoUrzęduCel-nego)Chinywyrastająnagłównegopartneraregionuw2011roku,dystansującRosję.W2012rokuprzewagaChinnadRosjąwbilansiehandlowymzregionemjeszczebardziejwzrosła(por.Tabela6).ZewzględunapotencjałgospodarczyChinorazzainteresowaniepaństwcentralnoazjatyckichrozwijaniemhandlu,

63 http://www.bloomberg.com/news/2010-10-14/kazakhstan-hong-kong-billionaires-li-cheng-yung-plan-fund-premier-says.html

PRA

CE

OSW

10/

2013

55

atakżebrakskutecznychśrodkówobronyprzedekspansjąChinnależyspo-dziewać się jeszczewiększegowzrostuwymiany handlowej.Wzrost będziestymulowaćcorazwiększyimportsurowcówenergetycznychzregionu(ropy,gazuiuranu).Rozwójhandlujesttakżewspomaganyprzezrozwójinfrastruk-turytransportowejłączącejregionzChinami(por.2.5.Infrastrukturatrans-portowa–NowyJedwabnySzlak).Ogólnybilanswymianyhandlowejjestnie-korzystnydlaregionu,jednakniedotyczytonajwiększycheksporterówgazuiropywregionie,czyliKazachstanuiTurkmenistanu.

Rozwójhandluwspomaganyjesttakżeprzezomijaniemiędzynarodowychwa-lutwrozliczeniachmiędzypaństwamiitymsamymunikanieryzykawaluto-wego–Chinydążądoodejściaoddolaranarzeczjuana.PierwszymirezultatamitejstrategiijestpodpisaniezKazachstanemiUzbekistanemumówoswapachwalutowychw2011roku,cowzmacniaznaczeniewalutnarodowych.

Głównymi towarami sprowadzanymi z Chin doAzji Centralnej są artykułykonsumpcyjneorazmaszynyiurządzenia.ZkoleiAzjaCentralnajestzaple-czemsurowcowymdlaPaństwaŚrodkaieksportujeropę,gaz,uran,innesu-rowcemineralne(miedź,ołów),zbożaorazbawełnę.

Tabela 7.WartośćimportudoposzczególnychpaństwAzjiCentralnejzChiniRosji(mlnUSD)

kazachstan kirgistan Tadżykistan Turkmenistan Uzbekistan

rok ZChin ZRosji ZChin ZRosji ZChin ZRosji ZChin ZRosji ZChin ZRosji

2003 1566 3279 245 161 21 128 79 222 147 512

2004 2212 4664 493 268 53 183 85 242 172 767

2005 3899 6534 866 377 144 240 90 224 230 861

2006 4752 8967 2113 561 306 378 162 229 406 1087

2007 7447 11920 3666 879 514 607 302 384 766 1729

2008 9820 13299 9214 1308 1480 794 803 808 1277 2038

2009 7750 9147 5228 916 1217 573 916 992 1560 1694

2010 9280 10690 4100 991 1375 673 522 757 1179 1889

2011 9568 13348 4879 1159 1997 719 786 1156 1359 2107

2012 11002 14558 5073 1634 1748 678 1700 1251 1784 2325

Źródło:UrzędystatystyczneRosjiiChin

PRA

CE

OSW

10/

2013

56

Tabela 6.WartośćeksportuzposzczególnychpaństwAzjiCentralnejdoChiniRosji(mlnUSD)

kazachstan* kirgistan Tadżykistan Turkmenistan* Uzbekistan*

rok DoChin DoRosji DoChin DoRosji DoChin DoRosji DoChin DoRosji DoChin DoRosji

2003 1721 2475 69 104 17 70 4 28 200 484

2004 2281 3429 109 150 15 76 14 43 403 613

2005 2902 3225 105 146 14 95 19 77 451 904

2006 3607 3840 113 194 18 126 16 80 566 1292

2007 6419 4623 113 291 10 162 49 69 363 1471

2008 7726 6379 121 491 20 213 28 100 330 1300

2009 6231 3697 48 367 185 213 38 45 349 847

2010 11034 4449 70 393 56 214 1045 148 1299 1557

2011 15329 7146 98 293 72 89 4693 143 807 1860

2012 14647 7870 88 195 109 67 8022 183 1091 1390

Źródło:UrzędystatystyczneRosjiiChin*DanedotycząceeksportunieuwzględniajągazueksportowanegoprzezpaństwaAzjiCentralnej.Gazod2011rokukupowanyjestwyłącznieprzezszwajcarskąspółkę-córkęGazpromu–GazpromSchweiz64.WartośćzakupówgazuwAzjiCentralnejw2011rokunapodstawieraportufirmyGazpromSchweizmożnaoszacowaćnaokoło8mldUSD(firmajakokosztzwiązanyzzakupemgazuw2011rokupodała8,18mldfrankówszwajcarskich)65.Szacunkitesązgodnezmedialnymidoniesieniaminatematcenygazu,któramawynosićokoło250USDza1000m3surowca.

64 http://www.gazprom-schweiz.ch/en/company.html65 http://www.gazprom-schweiz.ch/en/publications.htmlprzyzakupie35mldm3gazuzre-

gionukaspijskiego(wtym1,5mldm3zAzerbejdżanu).

PRA

CE

OSW

10/

2013

57

Tabela 8.WartośćobrotówhandlowychAzjiCentralnejzRosjąiChinamiwlatach2011i2012(wmlnUSD)

2011 2012

Import EksportWartośćobrotów

Import EksportWartośćobrotów

z/doChin 18 589 20 998 39 587 21 308 23 957 45 265

z/doRosji 18 489 12 392 30 881 20 446 10 978 31 424

Źródło:UrzędystatystyczneRosjiiChin

Wykres 1.DynamikaobrotówhandlowychAzjiCentralnejzRosjąorazChinamiwlatach2003-2012wmlnUSD

0

10000

20000

30000

40000

50000

2003 2004 2005 2006

obroty handlowe z Chinami

2007 2008 2009 2010 2011 2012

obroty handlowe z Rosją

40685838

872012059

19651

[mln USD]

30820

7463

1086113312

18058

24070

31424

28251

20236

24506

30881

23523

29961

39587

45265

Źródło:UrzędystatystyczneRosjiiChin

2.4.1. Kazachstan

KazachstanjestnajważniejszympartneremhandlowymChinwregionie,za-równopodwzględemimportu, jakieksportu.WysokipoziomwymianyjestgenerowanyprzezeksportzKazachstanudoChinropy,uranuimetali.Rozwójwymianyhandlowejstymulowanyjestprzezobapaństwapoprzezrozbudowę

PRA

CE

OSW

10/

2013

58

odpowiedniejinfrastrukturytransportowej(liniekolejowe,drogi)oraztwo-rzenie nowoczesnych granicznych centrów transportowo-handlowych.Naj-bardziejspektakularnymprzykładem,obokistniejącychodpoczątkulatdzie-więćdziesiątych centrów handlu Jeminay i Alataw, jest budowane centrumhandlowo-transportowewgranicznejmiejscowościHorgos.ZarównoKazach-stan, jak i Chiny wprowadzają rozwiązania prawne stymulujące wymianęhandlową.Kazachstanplanujetakżeutworzeniespecjalnejstrefyekonomicz-nejwokolicachHorgosuorazrozwójprzemysłuprzypomocychińskichinwe-storóworazchińskiejsiłyroboczej(sic!).HorgosmasięstaćdlaKazachstanubramądoAzji,zaśdlaChinsposobemdotarcianaterenUniiCelnej ipasemtransmisyjnymdlachińskichproduktówprzesyłanychdalejdoEuropy.

horGoS

Międzynarodowe Centrum Współpracy Przygranicznej Horgos to śród-lądowy port tranzytowy i centrum logistyczne na granicy Kazachstanui Chin,w którymbędzie działać Specjalna Strefa Ekonomiczna.Decyzjęopowstaniucentrumpodjętow2002roku,pierwszaczęśćprojektuzostałauruchomiona1lipca2011roku.

CentrumbudowanejestwokółruchliwegoprzejściagranicznegoHorgos,wjegogranicachobowiązujestrefabezwizowadlaobywateliobupaństw(możliwośćprzebywaniado30dninapodstawiedowodutożsamości).

Przez strefę przechodzi linia kolejowa Sinkiang–Horgos (uruchomionawgrudniu2012roku).Wpobliżucentrummatakżepowstaćlotniskomię-dzynarodowe(2018).NieopodalHorgosuprzechodzigazociągAzjaCentral-na–Chiny(zTurkmenistanuprzezUzbekistaniKazachstan–wciągu5latbędzietonajważniejszamagistralaeksportugazuzAzjiCentralnej).Hor-goszlokalizowanyjestokoło320kmodAłmatyoraz670kmodUrumczi.

Kompleks powstaje na obszarze 528 hektarów (185 hektarów po stroniekazaskieji343pochińskiej).Natereniecentrumzostanązbudowaneter­minale przeładunkowe.Planowanajestbudowa5sektorówterminali–m.in.sektorzobróbkątowarów.Przepustowośćprzeładunkowanatereniecentrumsięgnie120tysięcykontenerówtowarówrocznie.

WedługszacunkówJapońskiejAgencjiWspółpracyMiędzynarodowejob­jętość ładunków transportowanych przez port zwiększy się z 19mlntonroczniew2008rokudookoło46mlntonwroku2020.

PRA

CE

OSW

10/

2013

59

Horgostotakżenowoczesnykompleksbiznesowy,mieszczącybiura,hote-le,centrumkonferencyjneiekspozycyjne,atakżekomplekssportowo-re-kreacyjny,kulturalno-rozrywkowy iparketnograficzny.Wramachpro-jektupowstanietakżekanalizacjaioczyszczalniaścieków,wysypiskoorazzakładydoprzetwarzaniairecyklinguśmieci.

Kosztrealizacjiprojektuszacowanyjestnaok.3,5mldUSD.

Eastern Gate: Specjalna Strefa Ekonomiczna (powstaje w bezpośred­niej okolicy horgosu)

SSEbędziepołożonana5840 ha przygranicznego rejonu panfiłowskiego(obwódałmatyński).

Przewidujesię,żedziękistrefiepowstanie220tys.nowychmiejscpracy,ajejroczneprzychodyosiągnąok.1mldUSD.

Kazachstańskaczęść terenuuzyskałastatusSpecjalnejStrefyEkonomicz-nej,wktórejstawkaVATnatowarywyprodukowanewstrefiemabyćzero-wa,ponadtowstrefieniebędzieobowiązywaćpodateksocjalny,zatodziałaćbędąspecjalne,prostszeproceduryzatrudnianiaobywatelipaństwtrzecich.

2.4.2. Uzbekistan

UzbekistanobokTurkmenistanumanajniższypoziomimportuzChininatleregionu relatywnie niewysokie negatywne saldo handlowe (około 700 mlnw2012roku).Wynikatozprotekcjonistycznejpolitykiwładzuzbeckich,któ-rechroniąsięprzedzalewemtanichchińskichtowarówiwprowadzająm.in.zaporowe cła na import artykułówkonsumpcyjnych66. JednocześniewysokipoziomimportuwynikazdostawzaawansowanychtechnologiczniemaszyniurządzeńzChin,których zakupfinansowany jestprzez chińskiekredyty.UzbekistaneksportujedoChinprzedewszystkimuran,gazorazbawełnęizło-to.WprzyszłościwrazzplanowanymzwiększeniemeksportugazudoChinoraz planami zwiększenia przezUzbekistan importuurządzeń z tego kraju(wspomaganyprzezkredytychińskiewwysokości5mldUSDudzielonew2012roku)strukturawymianyhandlowejmaszansesięutrzymać.Uzbekistanjest

66 http://www.jamestown.org/programs/chinabrief/single/?tx_ttnews[tt_news]=39646&cHash=ec65823bc326166eb210879fcbdffc94

PRA

CE

OSW

10/

2013

60

zainteresowanyrozwojemwspółpracyhandlowejiinwestycyjnejzChinami,alewograniczonymzakresie.WynikatozuznaniaprzezTaszkentzamodelo-wegospodarekpaństwAzjiPołudniowo-Wschodniej(KoreaPołudniowa)inie-chęcidouzależnianiasięodChin.

2.4.3. Turkmenistan

DziękieksportowigazudoChinTurkmenistanodnotowałbezprecedensowenatleregionusaldododatniewwymianiehandlowejzChinaminapoziomie6,3mldUSDw2012roku.Wzwiązkuzplanamizwiększeniaeksportusurow-cadoPaństwaŚrodka,korzystnydlaTurkmenistanubilansnajprawdopodob-niejsięutrzyma.JednocześnieskokowywzrostimportuzChinzwiązanyjestz zaangażowaniem chińskich firmw zagospodarowanie turkmeńskich złóż(CNPCoperujenaprawymbrzegurzekiAmu-daria,złożuBagtyyarlyki jestpodwykonawcą na największym turkmeńskim złożu Galkynysz). Jednocze-śnie Chiny dystansują pozostałe państwa i są bezdyskusyjnie największympartneremhandlowymTurkmenistanu, którego gospodarka opiera sięwła-śnienaeksporciegazu.Oznaczatoniewspółmiernąwzględeminnychpartne-rówzależnośćgospodarkiTurkmenistanuodeksportugazudoChin,comożeprzerodzićsięwzależnośćpolityczną.

2.4.4. KirgistaniTadżykistan

Obapaństwasąprzedewszystkimrynkiemzbytutowarówchińskich,icheks-portdoChinjestznikomyiograniczasiędosurowcówwydobywanychwtychkrajach oraz złomu. Ich ujemny bilans w handlu z Chinami jest najwyższywregionieiw2012rokuwyniósłdlaKirgistanu5mldUSD,adlaTadżykista-nu1,7mldUSD.ObakrajeimportujązChintowarykonsumpcyjneorazsprzętimaszyny,którychzakup,podobniejakwprzypadkupozostałychkrajówregio-nu,finansowanyjestprzezchińskiekredyty.Kirgistanponadtoodgrywarolęregionalnego hubudystrybucji chińskich towarów, prowadząc reeksport67 dokrajówościennych,przedewszystkimUzbekistanuorazKazachstanu.Nieko-rzystnybilanshandlowyobukrajówbędziesięutrzymywałzewzględunabrakpotencjałurozwojueksportuztychnajbardziejzacofanychgospodarczokrajów

67 ReeksporttowarówzKirgistanunieznajdujeodzwierciedleniawoficjalnejstatystyce,jesttohandelbazarowyiwedługszacunkówCARECjestznaczniewyższyniżoficjalnyeksportz tych krajów, http://www.carecprogram.org/uploads/events/2011/14th-TPCC/Customs--Union-Impact-Kyrgyz-Republic-Tajikistan.pdf

PRA

CE

OSW

10/

2013

61

regionuiświata.Kluczowąrolęwrozwojuhandluztymikrajamimaichuczest-nictwowWTO(Tadżykistanzakończyłproceduryakcesyjnew2013roku).

Chiny są zainteresowane pogłębieniem relacji handlowych. Istnieją planystworzenia spółki kirgisko-chińskiej, która miałaby produkować towarywKirgistanie,cozmniejszyłobynegatywnywpływewentualnegowstąpieniaKirgistanudoUniiCelnej68.SamopowołanieUniiCelnejRosji,KazachstanuiBiałorusimiałonegatywnywpływnamożliwościeksportutowarówzKir-gistanudoKazachstanu.Niemożnajednakjednoznaczniestwierdzić,żeza-hamowałotowsposóbznaczącyrozwójwymianyhandlowejmiędzyKirgista-nemorazChinami.PrawiedwukrotnyspadekimportuzChinnastąpiłwroku2009, czyli przedustanowieniemUniiCelnej, co jestwynikiem światowegokryzysu ekonomicznego.Wnastępnych latach import z Chin doKirgistanunieosiągnąłpoziomuzroku2008,cojestpowodowanezarównozłąsytuacjągospodarcząwtymkraju(zwłaszczawroku2010zpowoduprzewrotuorazza-mieszeketnicznych),jakteżograniczeniemmożliwościreeksportutowarówpoprzezprocedurywprowadzoneprzezAstanę69.

Unia Celna –zostałautworzona1stycznia2010rokuprzezRosję,Kazach-stan i Białoruś. Jest pierwszym etapemwprocesie integracyjnym forso-wanymprzezMoskwę(jegokolejnymielementamisąpowołanaformalnie1 stycznia 2012 rokuWspólna Przestrzeń Gospodarcza i mająca dopierozostaćutworzonaUniaEurazjatycka).Wszystkieteprojektymająnaceluintegracjępaństwpostsowieckichnapłaszczyźniegospodarczej,awdal-szejperspektywietakżepolitycznejzRosjąwrolilidera.TakiejwizjiUniisprzeciwiasięostroKazachstan,któryjestzdeterminowany,byograniczyćintegracjęjedyniedosferyekonomicznejiniejestskłonnydorezygnowa-nianarzeczMoskwyzeswoichambicjiodgrywaniaważnejrolinaarenieświatowej70. ZainteresowaniewstąpieniemdoUnii Celnej jednoznaczniewyrażaKirgistan.

68 AkiPress,12.06.2012.69 http://www.carecprogram.org/uploads/events/2011/14th-TPCC/Customs-Union-Impact-

-Kyrgyz-Republic-Tajikistan.pdf70 http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2013-01-23/kazachstan-

dystansuje-sie-wobec-integracyjnych-projektow-

PRA

CE

OSW

10/

2013

62

2.5. Infrastrukturatransportowa–NowyJedwabnySzlak

Chińskiezaangażowaniewrozwójinfrastrukturytransportowejwregioniejestbezprecedensoweidotyczyzarównozaangażowaniawrozbudowęinfra-strukturywsamejAzjiCentralnej,jakiwSinkianguwcelustworzeniaspój-nychkorytarzy transportowych.Najlepiej rozwiniętesiecipołączeńChinymają z Kazachstanem. Działają dwie linie kolejowe: z Urumczi do AstanyorazzUrumczidoAłmaty71,trzyportylądoweorazdrogidonich.PonadtoChinywspierająrozwójinfrastrukturydrogowejwTadżykistanieorazKir-gistanieiskłonnesąudzielaćtympaństwomkredytównategotypuprojekty(np.kredyt75mlnUSDnarenowacjędrogizOszudoIrkesztamunagranicykirgisko-chińskiej,kredyt282mlnUSDnarekonstrukcjędrogizDuszanbedoCzanaku(wUzbekistanie),200mlnUSDnarekonstrukcjędrogiBiszkek–Torugart).Wplanach,opróczdalszegowsparciarozwojudróg,jestliniako-lejowazKaszgarupoprzezKirgistandoUzbekistanuorazliniakolejowadoAfganistanu(zob.Mapa3).

Chińskiefirmysąnajbardziejkonkurencyjnewregionie,copowoduje,żeza-zwyczaj są także podwykonawcami projektów sponsorowanych w ramachprogramu CAREC przez międzynarodowe instytucje finansowe (główniew Tadżykistanie i Kirgistanie). Dynamicznie rozwijają się także połączenialotniczezpaństwregionudoUrumcziiinnychczęściChin.Głównymaktoreminwestującymwrozwójinfrastrukturywregioniesąmiędzynarodoweinsty-tucjefinansowerealizująceprogramCAREC(zob.Mapa4).

Program CArEC obejmuje10państw,wtymwszystkiepaństwaAzjiCen-tralnej,manaceluwsparciewspółpracyregionalnejpoprzezrozbudowęinfrastrukturytransportowejorazhandlowej(jakpunktygraniczneitp.).W ramachprogramuCARECfinansowany jest rozwój sześciu korytarzytransportowychprzechodzącychprzezAzjęCentralną.Donatoramiwpro-gramiesąAzjatyckiBankRozwoju,EBOR,MFW,IslamskiBankRozwoju,UNDPiBankŚwiatowy.Międzyrokiem2001a2011wramachprogramuzrealizowanoponad100projektówowartościponad17mldUSD72.Bezdy-skusyjnietowłaśnieCARECjestgłównymźródłemfinansowaniarozbudo-wyinfrastrukturytransportowej(nieenergetycznej)wregionie73.

71 Otwartawgrudniu2012roku.72 Lista projektów z zakresu transportu: http://www.carecprogram.org/index.php?page-

=transport-projects73 http://www.carecprogram.org/index.php?page=projects-list

PRA

CE

OSW

10/

2013

63

3. Instrumenty współpracy

3.1. Kredyty

Chinywcelustymulowaniarozwojuwspółpracyzpaństwamiregionuhojnieudzielająkredytównarozbudowęinfrastruktury,atakżenaimportchińskichtowarów, przedewszystkimmaszyn.Kredyty są także zabezpieczaneprzy-szłymidostawamisurowcówzpaństwregionu.

Do 2009 rokugłównymodbiorcą chińskichpożyczekbyłTadżykistan,na-stępnieUzbekistanorazwdużomniejszymstopniuKirgistan.KazachstanorazTurkmenistanniekorzystałyzchińskichkredytów.Chinyniebyłytak-żenatympolunajważniejszympożyczkodawcąwAzjiCentralnej,pozostającwtylezamiędzynarodowymiinstytucjamifinansowymi.Dowzrostuzain-teresowaniaregionuchińskimipożyczkamiprzyczyniłsiękryzysgospodar-czy,awprzypadkuTurkmenistanukryzyswrelacjachzgłównympartne-remhandlowym–Rosją.

Chińskiekredytymająwspomagaćrozbudowęinfrastruktury,handel,atak-że dostęp do złóż, ewentualnie dostawy surowców z regionu. Charaktery-stycznejestto,żewprzypadkukredytówudzielanychnarozwójinfrastruk-turyimodernizacjizakładów,chińskiefirmywystępująjakopodwykonawcyorazdostarczyciele technologii i siłyroboczej,zaśwhandlukredytysłużązakupowi chińskich produktów. Podobniew zamian za kredytyudzielanena zagospodarowanie zasobów surowcowych Chiny oczekują dostaw tychsurowców.

NajbardziejzadłużonympaństwemregionujestTurkmenistan,którywlatach2009 i 2011 podpisał porozumienia o chińskichkredytacho łącznejwartość8,1mldUSD,coodpowiadaponad90%całościszacowanegodługuzagranicz-negotegokraju.TradycyjnieTurkmenistanprawieniekorzystałzzewnętrz-nych formfinansowania, alewroku2009zmuszonybył sięgnąćpochińskikredytwcelustabilizacjisytuacjifinansowejwzwiązkuzkryzysemwrela-cjachzRosjąiwstrzymaniemdostawgazudlaGazpromu74.Kolejnapożyczka,udzielonaw2011 rokubyłaniezbędnadla sfinansowaniazagospodarowanianajwiększegoturkmeńskiegozłożaGalkynysz.Wzamianzatenostatnikredyt

74 PowybuchunagazociąguAzjaCentralna–Centrumwkwietniu2009rokuustałydostawygazudoRosji.Zostaływznowionewgrudniu2009roku,alenaprawieczterokrotnieniż-szympoziomie.

PRA

CE

OSW

10/

2013

64

Turkmenistanzgodził sięnadostawydodatkowychwielkościgazuwwyso-kości25mldm3(por.Tabela2,s.45),aCNPCuzyskałokontraktnapracepod-wykonawczenazłożu.Prawdopodobnieczęśćdługubędzierozliczanawłaśniedostawamisurowca.

Tabela 9.DługzewnętrznyTurkmenistanu

Państwo wartość długu Udział w długu

Chiny 8,1mldUSD(VIII2011)* 91,6%

ADB125mlnUSD(31XII2011)**

1,4%

IDB613mlnUSD(25XI2011)***

7%

Całość 8,838mldUSD

*Chińskiepożyczkiniesąuwzględnianewszacunkachmiędzynarodowychinstytucjifinansowych,np.IDB,ADB**http://www.isdb.org/irj/go/km/docs/documents/IDBDevelopments/Internet/English/IDB/CM/Publi-cations/Member_Countries_Facts_Figures/FactsFigures2012.pdf***http://www.isdb.org/irj/go/km/docs/documents/IDBDevelopments/Internet/English/IDB/CM/Pu-blications/Member_Countries_Facts_Figures/FactsFigures2012.pdfhttp://www.adb.org/countries/turkmenistan/main

Źródło:SzacunkiwłasnenapodstawiedanychIDB,ADBorazagencjiprasowych

Kolejnym największym dłużnikiem Chin jest Tadżykistan, który rozpocząłkorzystanie z chińskich kredytów w 2008 roku. W ciągu pięciu lat Chinywyrosły na głównego kredytodawcę Tadżykistanuw sferze kredytów dwu-stronnych(ichudziałwynosi84%),wypierającztejpozycjiRosję,którejudziałwdwustronnychkredytachudzielanychTadżykistanowiwyniósł39%nako-niec2007roku,byzmalećdozeraw2012roku.Chińskiekredytyudzielanesąprzedewszystkimwcelu rozbudowy infrastrukturywTadżykistanie (linieenergetyczne,drogiitp.)oraznazakupchińskichtowarów.TadżykistanjesttakżezdecydowanyuzyskiwaćdalszekredytyzChin;m.in.w2012 rokupowizycieprezydentaRachmonaogłoszono,żeChinyzainwestująorazudzieląTadżykistanowipożyczekołącznejwartości1mldUSD75.

75 http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews[tt_news]=39503&cHash=c-09678c17ad8078ba5cb0cc1e14c0431

PRA

CE

OSW

10/

2013

65

Tabela 10.DługzagranicznyTadżykistanu(stanna1stycznia2012roku)

Państwo wartość długu Udział w długu zagranicznym

Chiny 878,5mlnUSD 41,3%

Rosja 0 0

Całość 2124,3mlnUSD

Źródło:MinisterstwoFinansówTadżykistanu

WostatnichdwóchlatachwzrosłotakżezainteresowanieUzbekistanu,którydotejporyniebyłskłonnydozacieśnianiawspółpracyzChinami.Uzyskałcoprawdakilkusetmilionowykredytwroku2006,jednakjegogłównymikredy-todawcamibyłymiędzynarodoweinstytucjefinansoweorazkrajeazjatyckie,m.in.KoreaPołudniowa.ObecnieUzbekistanwykorzystujechińskiekredytynazakupmaszyniurządzeńniezbędnychdopodniesieniabazyprodukcyjnejwkrajuorazdorozwojusektoraenergetycznego,wtyminfrastrukturyprze-syłowej.

dług zagraniczny Uzbekistanu

CałośćdługuoszacowanaprzezCIAFactbookto10,5mldUSDnakoniec2012roku76. W tym szacunkowa wielkość chińskich kredytów alokowanychwUzbekistaniezostałaocenionana4,5mldUSDwewrześniu2012roku77.Większośćztejsumyzostałaprawdopodobniealokowanaw2012roku,kie-dytopodpisanoporozumienieokredyciewwysokości2,5mldUSDnabu-dowętrzeciejnitkigazociągudoChinorazumowęoliniikredytowejwwy-sokości1,5mldUSD.

Kirgistan korzysta z chińskich kredytów w ograniczonym stopniu, jednakciąglezabiegaonowe.UdziałzadłużeniawobecChinwcałkowitymzadłuże-niukrajujestrelatywnieniewielki(17,4%).PodobniejakTadżykistanrównieżKirgistanwykorzystujechińskiekredytydofinansowaniarozbudowyinfra-strukturyenergetycznejidrogowejorazdozakupumaszyniurządzeń.Wiel-kośćdługuzagranicznegowstosunkudoobrotówobukrajówwskazujewy-raźnie,żeKirgistanimportujegłównietowarykonsumpcyjnezChin.

76 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html77 http://uza.uz/en/politics/3017/

PRA

CE

OSW

10/

2013

66

Tabela 11.Kirgistankredytypaństwowe(stannagrudzień2012)

Państwo Podmiot wartość długuUdział w długu zagranicznym

Chiny ExlmBank 527,5mlnUSD 17,4%

Rosja rząd 488,9mlnUSD 16,1%

Całośćzadłużenia 3031,8mlnUSD

Źródło:MinisterstwoFinansówKirgistanu78

Dla Kazachstanu chińskie kredyty są przedewszystkim źródłem finanso-waniabudowynowejinfrastruktury(gazociąg).Kazachstańskiespółkiko-rzystajązkredytówzPaństwaŚrodka,byrozwijać swoją surowcowąbazęprodukcyjną(np.kredytdlapotentatamiedziowegoKazakhmysnazagospo-darowanienowychzłóż).Chińskiekredytywykorzystywanesątakżedomo-dernizacjiirozbudowysektoraenergetycznegokraju–np.kredytnabudowękompleksupetrochemicznegowAtyrau, gdziepodwykonawcąwprojekciejestchińskiSINOPEC.

Wekspansji kredytowejChinwAzji Centralnej kluczowe znaczeniemiałświatowykryzysfinansowyitrudnościzuzyskaniemkredytównarozwójnamiędzynarodowychrynkachfinansowych(przyczyniłsiędotegodefaultnajwiększego kazachstańskiego banku BTA w 2009 roku). Udział długuwzględemChinwynosiprawie 11%całościdługuKazachstanu.Wnajbliż-szychlatachpoziomfinansowaniazChinmaszansesięutrzymaćwzwiąz-ku z pracami nad linią C gazociągu doChin, jednak jego znaczeniemożespadaćzewzględunazadłużaniesięprzedewszystkimmiędzynarodowychkonsorcjów zaangażowanych w prace na największych kazaskich polachnaftowychorazpromowanąobecnieprzezKazachstanpolitykęsięganiapowłasne źródła finansowe (np. fundusze emerytalne)w celufinansowaniarozwojugospodarki.

78 http://www.minfin.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=1923:-------c-1992-2012--31122012&catid=61:2010-10-05-10-30-35&Itemid=131

PRA

CE

OSW

10/

2013

67

Tabela 12.DługzagranicznyKazachstanu(stannawrzesień2012)

Państwo wartość długu Udział w długu zagranicznym

Chiny 14,65mldUSD 10,9%

Rosja 3,96mldUSD 2,9%

Całość 134,88mldUSD

Źródło:NarodowyBankKazachstanu;www.nationalbank.kz

3.2. SzanghajskaOrganizacjaWspółpracy

NarzędziemwspółpracygospodarczejzAzjąCentralnąmatakżewchińskiejoptyce stać się SzanghajskaOrganizacjaWspółpracy. Temu celowi służyłopowołanieRadyBiznesowejwramachorganizacjiw2003roku,atakżeKon-sorcjumBankówpaństwSzOWwroku2005.Chinyliczyłytakżenapowo-łaniestrefywolnegohandluwramachSzOW.Ponadtoprzezwiększączęśćubiegłej dekady Pekin udzielał kredytów państwom regionu prawie wy-łączniewramachSzOW.PolitykatauległakorekciewwynikuoporuRosji,któranie chceprzekształceniaSzOWwsprawnąorganizację gospodarczą,awręcztworzykonkurencyjneinstytucje(EurAsEC,aodroku2010UniaCel-naiWspólnaPrzestrzeńGospodarcza).OstateczniePekinzdecydowałsięnabilateralnyrozwójwspółpracygospodarczej,czegonajlepszymprzykładembyło udzielenie wielomiliardowych pożyczek Kazachstanowi i Turkmeni-stanowiwroku2009.Oznaczato,żeChinygotowesąrozwijaćwspółpracębilateralnąwważnychdlanichsferachbezoglądaniasięnastanowiskoRo-sji.MimotoPekinnierezygnujezpróbprzekształceniaSzOWwplatformęwspółpracy gospodarczej i podtrzymuje oferty udzielania pożyczek w ra-machorganizacji(wgrudniu2012rokuzadeklarowałchęćalokowania10mldUSDwramachpożyczekdlapaństwczłonkowskichSzOW).Chinydążątak-żedopowołaniabankuSzOW,którystałbysięinstytucjąwspierającąrozwójgospodarczywramachorganizacji,odpowiedzialnązaudzielaniepożyczek.Pomysłytemająpoparciepaństwregionu.Wprzyszłościnależysięspodzie-wać,żePekinbędziekontynuowałpróbyprzekształceniaSzOWwplatformęwspółpracyregionalnej,alejednocześniebędzierozwijaćwspółpracębilate-ralnąniezależnieodRosji.

PRA

CE

OSW

10/

2013

68

4. Bilans współpracy gospodarczej

4.1. Wymiargeopolityczny

Głębokość i potencjalnie duża trwałość powiązań gospodarczych (uzyski-wanadziękirozwojowiinfrastruktury)pomiędzyChinamiaAzjąCentralnądajePekinowimożliwośćoddziaływanianaregionwwymiarzepolitycznymiwsferzebezpieczeństwa.Narazie, jaksięwydaje,Chinyniewykorzystująwpełniwpływów,któreposiadają.Wynikatozarównozprzywiązaniadoza-sady nieingerowaniaw procesy politycznew regionie, braku koncepcji, jaktakaingerencjamiałabywyglądać,jakteżzniechęcidokonfrontacjizRosją.Wprzyszłości jednak rosnące zadłużeniepaństw regionuwobecChinmożebyćwykorzystywanedowymuszanianapaństwachAzjiCentralnejustępstwocharakterzepolitycznym.

SkutecznośćtakpostrzeganejpolitykizależnajestodobecnościiskutecznościRo-sjiwsferzebezpieczeństwawAzjiCentralnejoraz–wbrewoficjalnej,krytycz-nejpodadresemWaszyngtonuretoryce–skutecznościmisjistabilizacyjnejUSAiNATOwAfganistanie.ObecnośćgospodarczaChinjestobecniemimowszystkozbytsłaba,zaś innenarzędzianierozwinięte(militarne) iniesprawdzone(poli-tyczne),byChinybyływstaniesameodgrywaćrolęhegemonawregionie.

RosnącaobecnośćChinwsektorzegospodarczym,zwłaszczawsferzeener-getycznej jestwyzwaniemdlaRosjiorazZachoduwrywalizacjiodostępdocentralnoazjatyckichsurowców.MimożeobecnośćChinwsektorzeenerge-tycznymAzjiCentralnejprzedstawianajestprzezrosyjskichpolitykóworazmediajakokorzystnadlaRosji(utrudniaeksportsurowcówzregionunaZa-chód),towpraktycezaangażowanieChinpoważniezagrażarosyjskimintere-somwregionie.TowłaśnieaktywnośćChRLpowoduje,żeRosjaniemożedalejpostrzegaćregionujakowyłącznezapleczesurowcowe.TotakżekonkurencjazestronyPaństwaŚrodkazmusiłaRosjędourynkowieniazasadwspółpracyzpaństwamiregionu.Cowięcej,rosnącyimportsurowcówzAzjiCentralnejdo Chin jest także wykorzystywany w chińsko-rosyjskich negocjacjach natematgazu.AzjaCentralnastałasięzatemkonkurentemdlaRosjinarynkuchińskim. Chińskie zaangażowanie w sferze gospodarczej obnażyło takżebrak atrakcyjności oferty Rosji, która przestała być uznawana za głównegosponsoraigospodarczegopatronaregionu.

WprzypadkuZachodu,któryoddwóchdekadposzukujemożliwości impor-tusurowcówzAzjiCentralnej,chińskaaktywnośćobnażyłanieskuteczność

PRA

CE

OSW

10/

2013

69

inieatrakcyjnośćofertyUSAiUE.KonkurencjazestronyChinpowoduje,żeZachódzmuszonyjestdoprzedstawieniaofertyporównywalnejdochińskiej.Jest takżezmuszonydozmianywpodejściudokwestii związanychz szero-kopojętymiprawamiczłowieka,jeżelichcezacieśnianiawspółpracywkwe-stiachgospodarczych.

MimotonarastająceobawyprzedwpływamiChinpowodują,żepaństware-gionucorazczęściejpodejmująpróbyichzrównoważenia–znalazłotowyrazm.in.wakcesjiKazachstanudotworzonejwespółzRosjąiBiałorusiąWspólnejPrzestrzeniGospodarczejideklaracjachKirgistanuochęciprzyłączeniasiędotejorganizacji.

4.2. Wymiargospodarczy

WciąguostatniejdekadyChinywyrosłynagłównegopartneragospodarcze-goAzjiCentralnej,stałysię jejgłównymsponsoreminajbardziejperspekty-wicznympartneremdladalszejwspółpracy.Było tozarównokonsekwencjąwzrostu roli Chinw świecie, jak i ich aktywnościw regionie.Mimo różnicwpoziomiewspółpracypomiędzyposzczególnymipaństwamiregionua ichwschodnimsąsiadem,wewszystkichpaństwachwspółpracazChinamista-nowikluczowyelementpolitykigospodarczej.Państwaregionuniemająmoż-liwościodwrotuczyteżnawetzmniejszeniawspółpracygospodarczejzChina-mi.Oznaczatopoważnąróżnicępotencjałów–Chiny,dlaktórychwspółpracazAzjąCentralnąmamarginalneznaczeniewwymiarzegospodarczym,uzy-skałyolbrzymienarzędziewpływunaregion.

WsferzeenergetycznejChinysąjedynymgraczemwregionie,któryskutecz-nie realizuje swoje interesy.Miarą skuteczności chińskiej polityki jest fakt,że prawie wszystkie79 nowe szlaki transportu surowców z Azji Centralnej,jakie powstaływ ciągu ostatnich 10 lat,wiodąw kierunkuwschodnim. TowspółpracazChinamipozwoliłanaprzełamaniedotychczasowegomonopo-luRosji,dywersyfikacjęszlakówiodbiorców,wzmocnieniepaństwregionu.JednocześnietowłaśnierozwójeksportusurowcówenergetycznychdoChinmanajwiększypotencjał–wperspektywiekrótkoterminowejtoChinystanąsięnajważniejszymodbiorcągazuzregionu,cooznaczawzrostzależnościAzjiCentralnej(przedewszystkimTurkmenistanu)odPaństwaŚrodka.

79 WyjątekstanowigazociągzezłożaDowletabaddoIranuwybudowanyw2010rokuwczasieostregokryzysugazowegomiędzyTurkmenistanemaRosją.Niejestonjednakwpełniwy-korzystywany.

PRA

CE

OSW

10/

2013

70

ZaawansowanyjesttakżeprocesprzekształcaniaregionuwpastransmisyjnydlatowarówchińskicheksportowanychnaZachódorazBliskiWschód.Naj-ważniejszepołączeniatransregionalneprzechodząprzezKazachstan,łączącRosjęzChinami.Rozwijanesą takżeszlaki łącząceregionzBliskimWscho-dem(liniakolejowazKazachstanuprzezTurkmenistandoIranu).Cowięcej,budowa tychpołączeńwspierana jest przezZachód80 jako sposóbna pomocekonomicznądlapaństwregionu.Chinysąniezbywalnymelementemtakiejpolityki.Oznaczato,żenowobudowanainfrastrukturatrwalezwiążeregionzChinami.

Chinyosiągajązałożonecele,mimoiżnieposiadająznaczącychaktywówwre-gionie.Skutecznośćichpolitykiwynikazumiejętnościadaptowaniasiędowa-runkówstwarzanychprzezpaństwa regionu.Chiny są zdolnedoponoszeniawydatkówna rozbudowę infrastruktury energetycznej bez uzyskiwania nadniąkontroli,finansowaniazagospodarowaniazłóżbezposiadaniawnichudzia-łów,rozwojuhandlupoprzezudzielanieolbrzymichkredytównazakupchiń-skichurządzeń.Wefekciewyrosłynanajważniejszegopartnerahandlowegoregionuistająsięgłównymodbiorcąsurowcówenergetycznychimineralnych.

80 Tzw.NowyJedwabnySzlakmapoparcieUSA,np.wypowiedźsekretarzstanuHillaryClin-tonwpaździerniku2012roku.

PRA

CE

OSW

10/

2013

71

IV. oBECność ChIn w AZjI CEnTrAlnEj w wYmIArZE SPołECZnYm – doroBEk dwUdZIESTolECIA

RównoleglezambitnąaktywnościąpolitycznąigospodarcząwAzjiCentralnejChiny stanęły przed koniecznością wypracowania modelu funkcjonowaniaw społeczeństwach centralnoazjatyckich.Doraźnymwyzwaniembyło i jestprzełamanie nieufności społeczeństw regionu wobec Chin i wypracowaniekontaktówniezbędnychdorealizacjiinteresówgospodarczychipolitycznych,wwymiarzestrategicznymzaś–wykreowanieChinjakoatrakcyjnegobiegu-naprzyciągania cywilizacyjnego,wzmacniającegopozycjęChinwobecRosjiiinnychgraczy.

StosunekspołeczeństwipaństwAzjiCentralnejwobecChinbyłiwciążpozo-stajeobarczonypoważnymbagażemnieufnościiresentymentówuwarunko-wanychhistorycznie(wspominanepowyżejnegatywnepostrzeganiepolitykiChinwobecUjgurów;bagażsowieckiejirosyjskiejpropagandyantychińskiej).

W przypadkumłodych państw i społeczeństwAzji Centralnej bardzo silnabyła–mocnozmitologizowana–obawaprzedmasowymimigracjamiChiń-czyków do Azji Centralnej, zmianą struktury etnicznej itp. (wiarygodnościtym obawom dodawała kolonizacja przez Chińczyków Han prowincji Sin-kiang).KolejnympotencjalnymzagrożeniembyłowykupywanieziemiprzezChińczyków i wielopoziomowa konkurencja w biznesie. Obie kwestie wy-woływały napięcia i protesty społeczne.W przypadku „obrony ziemi” byłytom.in.prowadzącedoobaleniarząduprotestywKirgistaniepoujawnieniuskalikorektgranicznychnarzeczChin(2002).WKazachstaniedoszłom.in.doprotestówprzeciwkodzierżawieniuziemiChińczykomzpodtekstemko-rupcyjnym i politycznym81. Równie mocno wybrzmiewały obawy o zalewrynku towarami chińskimi i nieuczciwą konkurencję ze strony handlarzyi biznesmenów chińskich. Na tym tle wybuchały protesty (lokalnie nawetstarcianabazarach),zaktórymiszłydziałaniaprawneograniczająceswobodęhandlarzychińskich,np.wUzbekistaniewlatach2003–2004wprowadzonoszeregustawkoncentrujących import towarówsprzedawanychnabazarach

81 Do protestów dochodziło w grudniu 2009 i styczniu 2010 roku, te ostatnie gromadziłynawetdo2,5 tys.osóbwAłmaty.Bezpośredniąprzyczynądemonstracjibyłyoskarżeniakorupcyjne pod adresemniezwyklewpływowego zięcia prezydentaNazarbajewaTimu-raKulibajewa(Kulibajewmiałzostaćskorumpowanyprzezchińskichinwestorówim.in.sprzyjaćoddaniuChińczykomziemiwdzierżawę).Uczestnicydomagali siędymisjipre-mieraKarimaMasimowa,któryuznawanyjestzaautorapolitykizbliżeniazChinamiorazżądalirezygnacjizchińskiegokredytu(10mldUSDprzyznanew2009roku).

PRA

CE

OSW

10/

2013

72

przezwąskągrupęhurtownikówuzbeckich,wKirgistanienatomiastwpro-wadzonodlaobcokrajowcówformalny(choćnieegzekowowany)zakazpracynabazarach(2007).Nastrojeantychińskieznajdowałyodbiciezarównowpu-blikacjachmedialnych,jakteżwdyskursiepolitycznym(m.in.sąstałymele-mentem kazachstańskich debat parlamentarnych; obrona Kirgistanu przeddominacjąchińskąbyłajednymzpunktówprogramuwyborczegopartiiAtaŻurtwroku201082).

SpecyfikaAzjiCentralnej,wtymskalanastrojówantychińskichznajdującychodzwierciedleniewpodejściuposzczególnychpaństw,stwarzawyjątkowąsy-tuację: inaczejniżw innychobszarachsilnejaktywnościgospodarczejChin(odAzjiPołudniowo-WschodniejporosyjskiDalekiWschód)nietowarzyszyjejdotądsilnapresjamigracyjna83.

Zarównostale rosnącypotencjał i ambicjeChin, jak też skala interesówgo-spodarczych i politycznychPekinu sprawiają, że równocześnie z rosnącymiobawamiwspołeczeństwachAzjiCentralnejrosnąteżnadziejenakorzyścizewspółpracy zChinami, rozwija sięprzy tymchińskie instrumentariumod-działywanianasąsiadów.Obokrozszerzającychsiębezpośrednichkontaktówhandlowych(m.in.licznewyjazdymieszkańcówAzjiCentralnejdoChin)znaj-dujetoodbicieprzedewszystkimwedukacji.SzczególnymprzykłademtegojeststałyrozwójsieciInstytutówKonfucjuszawregioniepromującychkultu-ręijęzykchiński:do2009rokuwAzjiCentralnejpowstałosześćInstytutówKonfucjusza,zktórychnajbardziejprężny(naUniwersytecieAl-FarabiwAł-maty)wykształciłponad2tys.studentów.Równoleglestalerośnieatrakcyj-nośćiofertachińskiegoszkolnictwawyższegodlaAzjiCentralnej(głównymośrodkiemakademickim jestUrumczi), nie tylkodającego znajomość atrak-cyjnego języka, ale takżewzględniewysoki stopień edukacjiwdziedzinachtechnicznychimedycynie84.Stalerośnietakżeofertanaukijęzykachińskiego

82 Por.http://www.youtube.com/watch?v=4F5j3gSd0Yc&feature=related83 Oficjalnedanenatematwielkościchińskiejmigracjinieuwzględniająmigracjinielegalnej,

dotyczącejprzedewszystkimKazachstanuiKirgistanu–pracującynatutejszychbazarachkupcywwiększościposługująsięwizamiturystycznymiiczęstoprzedłużająpobytniele-galnie.Prawdopodobniedlategoszacunkowedanetakbardzosięróżnią:dlaKazachstanuod70do300tys.,dlaKirgistanu10-100tys.Możnaprzypuszczać,żeistotnyodsetekobywa-teliChinzwiązanychzAzjąCentralnąwciążstanowiąnieHanowie,aUjgurzy.ObecnośćChińczykówwTadżykistaniemainnycharakter–zatrudnianisągłównieoficjalnieprzyprojektachinfrastrukturalnych.

84 W roku 2010 liczba studentów z Kazachstanu przekroczyła 6,5 tys., co oznacza ponad3,5-krotnywzrostwporównaniuzrokiem2006(studiafinansowaneześrodkówwłasnych,wramachstypendiówpaństwowych,wtymprogramuBałaszak,wramachpulistypen-

PRA

CE

OSW

10/

2013

73

w Azji Centralnej, zarówno na poziomie uniwersyteckim (przynajmniej 10uniwersytetówwKazachstanieikilkawKirgistanie),jakteżkursówindywi-dualnych85.

Przydynamicznierozwijającej sięaktywnościgospodarczej i rosnącejpozy-cjipolitycznejwymiarspołecznywydajesięnajtrudniejszyminajmniejdotądefektywnymprzejawemobecnościchińskiejwregionie,równieżnatlepoli-tycznychicywilizacyjnychkonkurentów.WtymwymiarzeChinomdalekodoRosji–zakorzenionejwregionieoddwustulat,wciążdysponującejnajbardziejatrakcyjnymiipowszechnymiwzorcamikulturowymi(zarównonapoziomiekulturywysokiej,jakipopularnej);przywzględnejpowszechnościjęzykaro-syjskiegoipodobieństwieinstytucjiimechanizmówżyciaspołecznegołatwodostępnejiatrakcyjnejm.in.jakorynekpracyikierunekmigracji.Chinyniemogąkonkurowaćtakżezmocnoobecnymiwsferzekulturalnejiedukacyj-nej Turcją i szeroko pojętymZachodem, zarównow sferze edukacyjnej, jakaspiracjikulturowych.Zważywszy jednaknazdecydowanie słabsząpozycjęstartową(niewspominającRosji,TurcjaiZachódzchwiląrozpaduZSRRkoja-rzonebyłyraczejpozytywnie)ispóźnionystart(szerszaofertachińskaskiero-wanadospołeczeństwregionutoostatniadekada,podczasgdyinstytucjeza-chodnie,tureckieczymuzułmańskiesąaktywneodmomenturozpaduZSRR)dynamika wzrostu pozycji Chin jest znaczna. Przy spodziewanym stałymwzrościeatrakcyjnościgospodarczejipozycjipolitycznejjużwperspektywieśrednioterminowejnależyspodziewaćsięjejwzmocnieniatakżewwymiarzespołecznym,zwłaszczawśródnajbardziejaktywnejiwpływowejczęścispołe-czeństwaAzjiCentralnej.

dialnejfinansowanejprzezPekin–rocznie200osóbwramachprogramustypendialnegoSzOWczyteżprzezchińskiefirmy–m.in.CNPC).StudentówzTadżykistanujestwChi-nach ponad 500, kirgisko-chińskie porozumieniemiędzyrządowemówi o 27 stypendy-stach rocznie. Trudna do oszacowania jest liczba studentów samodzielnie organizującaswojąedukacjęwChinach.

85 Napodstawieogłoszeńprasowychiobserwacjiwłasnych.

PRA

CE

OSW

10/

2013

74

V. PodSUmowAnIE – wYZwAnIA nA PrZYSZłość

DorobekminionychdwóchdekadwrelacjachmiędzyChinamiaAzjąCentral-nąjestimponujący.Zpoziomu1991roku–brakubezpośrednichrelacjiiwza-jemnejogromnejnieufności–Chinywybiłysięnapozycjęstrategicznegopart-neragospodarczegoigraczarealniezmieniającegoekonomicznykształtAzjiCentralnej.Corazwyraźniejwidaćtakże,żeskalaicharakterzaangażowaniagospodarczego Chin w regionie istotnie wpływa na jego kształt politycznyimiejscewświecie.Wprocesytewpisałysięposzczególnepaństwaregionu,cowięcej–stałysięichbeneficjentami.Przyutrzymaniusięobecnychtenden-cjiidynamikimożnaspodziewaćsię,żeznaczenie–takżepolityczne–Chinwregioniebędziestalerosnąć.

Skutecznośćchińskiejstrategiiwobecregionukontrastujezestosunkowomałąefektywnościągeopolitycznychkonkurentów:RosjiiZachodu(USAiUE).

PomimosilnegozakorzenieniawregionieiwciążmocnejpozycjiRosjaniewy-pracowałakoncepcjizgodnejzeswoimioczekiwaniamirozwojuregionu–jejdziałania są zachowawcze i defensywne, a ich celem jest konserwacja daw-nychpowiązańwsferzebezpieczeństwaigospodarkiorazutrzymaniewtensposóbpozycjipolitycznej.

Działania Zachodumają charakter sektorowy:w sferze bezpieczeństwa ichprzejawemjestobecnośćmilitarnaUSAwAzjiCentralnej,zaśwenergetycepróbybudowyszlakóweksportusurowcówzregionunaZachódzpominię-ciemRosji.Wpierwszymprzypadkuzałożyćmożna,żeobecnośćUSAwsferzebezpieczeństwawAzjiCentralnejzostaniezredukowanadominimumwrazzwygaszaniemmisjiwAfganistanie(2014),wdrugimzaśpróbybudowyno-wychszlakównapotykająpoważnyopórzestronyRosjiikonkurencjęekono-micznązestronyChin.Wtymkontekścienależałobysięspodziewaćstałegowzrostu znaczenia politycznego ChinwAzji Centralnej i coraz silniejszychpowiązańregionuzChinami,przyrównoczesnychzabiegachposzczególnychpaństwcentralnoazjatyckichnarzeczstworzeniaprzeciwwagidlaChinpo-przezdalszyrozwójwspółpracyzRosjąiZachodem.

Jakkolwieksukcesyidynamikapolitykichińskiejwobecregionusąimponu-jące,Chinywciążdalekiesąodpozycjigłównegorozgrywającegowregionie,a ichwpływypolityczneorazgospodarczenie są zabezpieczone.Wynika tozarównozujawnionychdotądograniczeńpolitycznychChin,jakteżwjeszczewiększymstopniuzwiązanejestzdynamikąwewnątrzAzjiCentralnejiwjej

PRA

CE

OSW

10/

2013

75

bezpośrednimotoczeniu(Afganistan).Przedewszystkimzaśotwartąkwestiąpozostaje niezmiennie przyszłość samych Chin, tj. zdolność do utrzymaniastabilnegowzrostu gospodarczego i dalszej, efektywnej ewolucji chińskiegomodelupolityczno-społecznego.

PomimoosiągnięćminionychdwudziestulatAzjaCentralnapozostajeniesta-bilna.Wwymiarzepolitycznymogromnymwyzwaniemsąkwestiesukcesjiwładzyw Kazachstanie i Uzbekistanie, utrzymujące się stale napięcie poli-tyczno-społecznewKirgistanieiTadżykistanieinieprzewidywalnośćewolu-cjiwewnętrznejTurkmenistanu.Podznakiemzapytaniastoitrwałośćmodeliustrojuwewnętrznegowypracowanegow tychkrajach. Jest toproblem tymwiększy,żeregionprzechodzipoważnezmianyspołeczne:dorosłonowepo-kolenie,utrzymujesiędużapresjademograficzna,obserwujesięprzewarto-ściowaniaideoweitożsamościowe,wtymumacnianietożsamościnarodowejipaństwowej,potencjalnieograniczającychakceptacjęspołecznądladziałańchińskich.Oznaczato,żewpisanawaktualnymodeliopartanadzisiejszychliderachpolitykaChinbędziepoddanapoważnemutestowi.Wśredniookreso-wejperspektywieproblem funkcjonalnościobecnegomodelupolityczno-go-spodarczego,awkonsekwencjijegoewolucjiorazewolucjipolitykizagranicz-nejdotyczytakżeRosjiisamychChin.

Kolejnym poważnym wyzwaniem dla Chin będzie rozwój sytuacji w AzjiCentralnej po zakończeniumisji ISAFwAfganistanie (2014), zwłaszcza zewzględunaradykalneograniczenie,azczasemzapewnecałkowitewycofa-niesiłUSAiNATOzAfganistanuiAzjiCentralnej.Zjednejstronyoznacza-łoby to zmniejszenie/zakończenie amerykańskiej obecnościna zachodnichrubieżachChRLibyłobykorzystnedlaPekinuwwymiarzestrategicznym.Z drugiej strony zakończenie misji afgańskiej traktowane jest jako zapo-wiedźzałamaniasięobecnegochwiejnegoporządkuAfganistanu,awefekcierozszerzeniaafgańskiejniestabilnościnaAzjęCentralną(wdalszejperspek-tywienaSinkiang).Niezależnieodtego,żeryzykozwiązanez2014rokiemjestzdecydowanieprzesadzone(zwłaszczajeżelichodziomożliwościichę-ci istotnegooddziaływania jakichkolwiekafgańskichugrupowańpolitycz-nychizbrojnychnaAzjęCentralną,atymbardziejSinkiang),ChinyczująsięzmuszonedowypracowaniainstrumentariumpozwalającegobezpośredniowpływaćnabezpieczeństwowAzjiCentralnej.Osłabienie/zakończenieame-rykańskiejobecnościwAzjiCentralnej,rosnącezainteresowanieChinbez-pieczeństwemAzjiCentralnejorazintensywnezabiegiRosjizmierzającedoreintegracjiobszarupostsowieckiego(m.in.rozwójUniiCelnej,projektyUniiEurazjatyckiej,zabiegiowzmocnienieOUBZ)powiększająwperspektywie

PRA

CE

OSW

10/

2013

76

najbliższychlatpoledocorazbardziejotwartejrywalizacjipomiędzyChina-miiRosjąwAzjiCentralnej,potęgującwidoczneobecnieszanseizagrożeniastojąceprzedpaństwamiregionu.

Na charakter chińskiej obecności w Azji Centralnej wpływać będzie takżerozwójsytuacjiglobalnej,zwłaszczawobszarachistotnychzpunktuwidzeniaenergetyki.EwentualnaeskalacjaproblemówwrejonieZatokiPerskiejpodno-siłabyznaczenieAzjiCentralnejjakozapleczasurowcowegoChin.EwentualnadestabilizacjaKaukazuPołudniowego (m.in.groźbakonfliktukarabaskiego)utrudniałabyrozwójszlakówkomunikacyjnychzAzjiCentralnejnaZachód–costymulowałobydalszyrozwójwspółpracyzChinami.

AlEkSAndrA jAroSIEwICZ, krZYSZToF STrAChoTA

Pracę nad tekstem ukończono 1 lipca 2013 roku

PRA

CE

OSW

10/

2013

77

Tehe

ran

Bak

u

Asz

chab

ad

Ast

ana

Dus

zanb

e

Tasz

kent

Bis

zkek

Nek

a

Buch

ara

Maz

ar-e

Sha

rif

Turk

men

basz

y

Atyr

auA

stra

chań

Akt

auM

acha

czka

ła

Akt

obe

Ore

nbur

g

Om

sk

Barn

auł

Ufa

Sam

ara

Tam

bow

Penz

a

Ura

lsk

Sara

tów

Wor

oneż

Woł

gogr

adO

rsk

Ara

lsk

Szym

kent

Ałm

aty

KA

ZAC

HST

AN

RO

SJA

UZB

EKIS

TAN

TUR

KM

ENIS

TAN

IRA

N

AZE

RB

EJD

ŻAN

CH

INY

KIR

GIS

TAN

IND

IE

PAK

ISTA

N

AFG

AN

ISTA

N

TAD

ŻYK

ISTA

N

/©

LEG

END

A:

istn

ieją

ce ro

poci

ągi

term

inal

e na

ftow

e

rafin

erie

stol

ice

pańs

twB

iszk

ek

wyb

rane

mia

sta

Barn

auł

B−

N

B−

S

Bak

u−N

owor

osyj

sk

Bak

u−Su

psa

Aty

rau−

Ala

szan

kou

Atyrau−Samara

B−N

B−

SB

TC

KTK

Map

a 1.Szlak

ieksporturopyzAzjiC

entralnej

PRA

CE

OSW

10/

2013

78

Tehe

ran

Bak

u

Tbili

si

Eryw

ań

Asz

chab

ad

Ast

ana

Dus

zanb

e

Tasz

kent

Bis

zkek

Nek

a

Buch

ara

Turk

men

basz

y

Atyr

au

Akt

auM

acha

czka

ła

Erzu

rum

Akt

obe

Rost

ów n

ad D

onem

Ura

lsk

Woł

gogr

ad

Now

oros

yjsk

Ors

k

Szym

kent

Osz

Ałm

aty

Tebr

iz

Azja Centra

lna –

Kurt –

Transafgański

Tran

sirań

ski

BTE

Blue Stream

CAC – 1, 2, 4

CAC – 3

Azj

a C

entr

alna

– C

hiny

A, B

, C

Azj

a C

entr

alna

– C

hiny

D

Azja C

entra

lna – C

hiny C

Centrum (CAC)

Korpedze

Gaz

ocią

gi

istn

ieją

ce

plan

owan

e

/©

KA

ZAC

HST

AN

RO

SJA

UZB

EKIS

TAN

TUR

KM

ENIS

TAN

IRA

N

AZE

RB

EJD

ŻAN

CH

INY

KIR

GIS

TAN

PAK

ISTA

N

IND

IEA

FGA

NIS

TAN

GR

UZJ

A

TUR

CJA

AR

MEN

IA

IRA

KTA

DŻY

KIS

TAN

UK

RA

INA

Map

a 2.Istniejąceiplan

owan

egazociągiw

AzjiC

entralnej

PRA

CE

OSW

10/

2013

79

Tehe

ran

Bak

u

Asz

chab

ad

Ast

ana

Dus

zanb

e

Tasz

kent

Bis

zkek

Nek

a

Buch

ara

Maz

ar-e

Sha

rif

Turk

men

basz

y

Atyr

auA

stra

chań

Akt

auM

acha

czka

ła

Akt

obe

Ore

nbur

g

Om

sk

Barn

auł

Ufa

Sam

ara

Tam

bow

Penz

a

Ura

lsk

Sara

tów

Wor

oneż

Woł

gogr

ad

Ors

k

Ara

lsk

Szym

kent

Ałm

aty

Hor

gosDos

tyk

KA

ZAC

HST

AN

RO

SJA

UZB

EKIS

TAN

TUR

KM

ENIS

TAN

IRA

N

AZE

RB

EJD

ŻAN

CH

INY

KIR

GIS

TAN

IND

IE

PAK

ISTA

N

AFG

AN

ISTA

N

TAD

ŻYK

ISTA

N

/©

KAZACHSTAN–CHINY

UZBEKISTAN–

–AFGANISTAN

KAZACHSTAN–TURKMENISTAN–IRAN

LEG

END

A:

istni

ejąc

e

budo

wan

e

plan

owan

e

Lini

e ko

lejo

we

stol

ice

pańs

twB

iszk

ek

wyb

rane

mia

sta

Barn

auł

Map

a 3.Istniejąceiplan

owan

elin

iekolejow

ewAzjiC

entralnej

PRA

CE

OSW

10/

2013

80

/©

Tehe

ran

Bak

u

Asz

chab

ad

Ast

ana

Dus

zanb

e

Tasz

kent

Bis

zkek

Nek

a

Buch

ara Maz

ar-e

Sha

rif

Turk

men

basz

y

Atyr

au

Ast

rach

ań

Akt

auM

acha

czka

ła

Akt

obe

Om

sk

Barn

auł

Ufa

Sam

ara

Tam

bow

Penz

a

Ura

lsk

Sara

tów

Wor

oneż

Woł

gogr

ad

Ors

k

Ara

lsk

Szym

kent

Ałm

aty

KA

ZAC

HST

AN

RO

SJA

UZB

EKIS

TAN

TUR

KM

ENIS

TAN

IRA

N

AZE

RB

EJD

ŻAN

CH

INY

KIR

GIS

TAN

IND

IE

PAK

ISTA

N

AFG

AN

ISTA

N

TAD

ŻYK

ISTA

N

2a

3a

3

3b

5

5

6a

6a,b

6b,c

6c

6b

1b

1b

2b2

1a

1c

1c

LEG

END

A:

stol

ice

pańs

tw

Kory

tarz

e CA

REC

Bis

zkek

wyb

rane

mia

sta

Barn

auł

CARE

C 1

CARE

C 2

CARE

C 3

CARE

C 5

CARE

C 6

do E

urop

y

do B

anda

r-Abb

as

do C

hand

abar

u

do Karachi/Gwadar

do Is

tam

bułu/

Euro

py

do Europy

do Eu

ropy

Map

a 4.Korytarzetran

sporture

alizow

anewra

machprogramuCentralA

siaRe

gion

alEconomicCooperation

(CARE

C)

PRA

CE

OSW

10/

2013

81

korytarze transportowe w Azji Centralnej

W ramach programu Central Asia Regional Economic Cooperation (CA-REC),międzynarodoweinstytucjefinansoweAzjatyckiBankRozwoju,EBO-iR,MFW,IslamskiBankRozwoju,ONZ(UNDP)iBankŚwiatowyudzielająwsparcianarozbudowęsześciukorytarzytransportowych,zktórychpięćprzechodzibezpośrednioprzezAzjęCentralną(korytarznumer4łączyRosjępoprzezMongolięzAzjąWschodnią).PodstawowymcelemCARECjeststwo-rzenieregionalnejsiatkipołączeńmiędzypaństwamiAzjiCentralnej,ado-kładniejmiędzy ichekonomicznymicentrami.PonadtoCARECmaumoż-liwić powstanie szlaków pozwalających na uzyskanie przez oddalone odmórzioceanówpaństwacentralnoazjatyckiedostępudoświatowegorynku.Wzałożeniachprogramupowstająceszlakikomunikacyjnemajązczasemprzekształcićsięwszlakilogistyczne(zcałąniezbędnąinfrastrukturąlogi-styczną),anastępniewkorytarzeekonomiczne,wzdłużktórychkoncentro-waćsiębędzierozwójgospodarczypoprzeznapływnowychinwestycji.

korytarz 1 Europa – Azja wschodnia:przebiegaprzezRosję,KazachstanorazKirgistan.Wjegoskładwchodzi13600kmdróg,12000torówkolejo-wych, 1 centrum logistyczne oraz 3 lotniska. Jest to korytarz o najwięk-szymnatężeniuruchu.

korytarz 2 morze śródziemne – Azja wschodnia: łączyobszarMorzaŚródziemnegoorazKaukazuzAzjąWschodniąpoprzezAzerbejdżan,Ka-zachstan,Turkmenistan,Uzbekistan,Kirgistan iChiny.Korytarzskładasięz9900kmdrógi9700kmszlakówkolejowych.

korytarz 3 rosja – Bliski wschód i Azja Południowa:łączyrosyjskąSy-berięzBliskimWschodemiAzjąPołudniowąpoprzezAfganistan,Kazach-stan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan. Składa się naniego6900kmdrógoraz4800kmszlakówkolejowych.

korytarz 5 Azja wschodnia – morze Arabskie:biegniepoprzezChiny,Kirgistan,TadżykistanorazAfganistan.Nakorytarzskładasię3700kmdrógoraz2000kmliniikolejowych.

korytarz 6 Europa – Bliski wschód i Azja Południowa: zawiera trzytrasyprzechodząceprzezterytoriaKazachstanu,Uzbekistan,Kirgistanu,Tadżykistanu,AfganistanudoportówGwadariKaracziwPakistanieorazportuBandarAbbaswZatocePerskiej(Iran).Nakorytarzskładasię10600kmdrógoraz7200kmszlakówkolejowych.

Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia

ośrodek studiów wschodnich (osw) jest instytucją ekspercką zajmującą się monitorowaniem oraz analizą sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej w rosji, na kaukazie i w azji centralnej, w państwach europy Środkowej i wschodniej, w Niemczech oraz na bałkanach.

osw powstał w 1990 roku i jest w całości finansowany z budżetu państwa. w 2006 roku ośrodkowi nadano imię założyciela – Marka karpia.

odbiorcami naszych opracowań są przede wszystkim instytucje państwowe: kancelaria Prezydenta rP, kancelaria Prezesa rady Ministrów, ministerstwa i agencje rządowe, a także sejm i senat rP.

szczególnie aktywnie włączamy się w dyskusję dotyczącą polityki wschodniej unii europejskiej, wyzwań dla bezpieczeństwa energetycznego oraz procesów transformacji politycznej i społeczno-gospodarczej sąsiadów Polski.

znaczna część naszych publikacji dostępna jest na stronie internetowej osw.waw.pl

Serie wydawnicze

Punkt Widzenia – krótkie opracowania analityczne prezentujące opinie naszych ekspertów na aktualne tematy; wydawane w języku polskim i angielskim.

Prace OSW – duże opracowania analityczne poświęcone ważnym procesom politycznym, społecznym i gospodarczym zachodzącym na obszarze zainteresowania osw; wydawane w języku polskim i angielskim.

Newslettery OSW

tydzień na Wschodzie – tygodniowy biuletyn analityczny dotyczący obszaru rosji, ukrainy, białorusi, kaukazu i azji centralnej (wersja angielska: eastweek)

BeSt OSW – tygodniowy biuletyn analityczny dotyczący obszaru krajów bałtyckich, europy Środkowej, Niemiec oraz bałkanów (wersja angielska: ceweeklY)

Komentarze OSW – w tej serii publikujemy analizy o najistotniejszych wydarzeniach z obszaru naszego zainteresowania w pogłębionej formie (wersja angielska: osw commentary)

Newslettery osw są dostępne w bezpłatnej prenumeracie