Chipset veya Yongaseti

8/14/2019 Chipset veya Yongaseti

1/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

Chipset veya Yongaseti

"Hafza Birimleri (RAM)" blmnde programlar altrmak ve veri transferisalamak amacyla hafza kontrolc yongas (MCC) araclyla adres

veriyolunun ve harici veri veriyolunun RAM i CPU ya nasl balandngrdnz.

Doru yerlere g uyguladnzda basit bir bilgisayar yapmak iin baka bireye ihtiyacnz yoktur. Byle basit bir bilgisayar ile yaayacanz tek sorunonunla herhangi bir ey yapmann baka bir yolu olmamasdr. Bir PC girdi

salamak iin klavye ve fare gibi aygtlara ve size alan programn mevcutdurumunu gstermek iin monitr ve ses kart gibi k aygtlarna ihtiyaduyar. Bir bilgisayar ayn zamanda bilgisayarnz kapadnzda programlarve veriyi depolamak amacyla kalc depolama aygtlar hard disk ve optiksrclere ihtiya duyar.

Basite bir sr paray bilgisayara yerletirmek, CPU onlarla iletiimegeemediinde ie yaramaz. Bir aygt ile CPU yu iletiime geirmek bir eitara balant ile olur. rnein, aygtlardan komut almak ve aygtlara komutlargndermek iin CPU'yu aktive eden bir iletiim veriyoludur.


2/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

Bu balanty salamak iin MCC'ye hem CPU ve RAM arasnda ara balantolma, hem de CPU ve PC'deki dier aygtlar arasnda ara balant olmadestei vererek yardmc olalm. Bu durumda MCC artk sadece hafzakontrolcs deildir. Artk onu kuzey kprs (northbridge) olarak aralm.

nk o CPU ve bilgisayar

n geri kalan

aras

nda birincil bir kprdr.Bilgisayarnz aygtlarla doludur. Bu nedenle PC endstrisi baz ara balantilerini gney kprs (southbridge) olarak adlandrlan ikinci bir yongayavermeyi tercih etmitir. Kuzey kprs sadece video kart ve RAM'e balantgibi yksek hzl arayzlerle urar. Gney kprs ise temel olarak USBkontrolcs ve sabit disk kontrolcleri gibi dk hzl aygtlarla alr.

Yonga reticileri birlikte almalar iin kuzey kprs ve gney kprsnnbelirli modellerinin uyumlu setlerini tasarlarlar. Kuzey kprsn bir

firmadan gney kprsn de dier firmadan almazs

n

z; onlar bir btnolarak satlrlar. Biz bu kuzey kprs ve gney kprs setini chipset veyayongaseti olarak adlandrrz.

Yongaseti PC'deki her aygta veriyolunu geniletir. CPU, PC'nin tmparalarna ynelik veri hareketleri iin veri veriyolunu kullanr. Veri sabit birekilde CPU, yongaseti, RAM ve dier PC aygtlar erevesinde, harici veriveriyolu zerinden akar.

Bildiiniz gibi adres veriyolunun ilk kullanm, yongasetine hafzadaki veriyi

gndermesi veya depolamas

n

sylemesi ve yongasetine haf

zan

n hangiblmne erieceini veya kullanacan sylemesi amacyla CPU iindir.Harici veri veriyolunda olduu gibi yongaseti, tm aygtlara da adresveriyolunu geniletir. Bu yolla CPU komutlar yongasetine gnderdii gibiadres veriyolunu aygtlara komut gndermek iin de kullanabilir. Bunu"Genileme Yuvalar" blmnde ok daha fazla aktif olarak greceksiniz.Fakat imdilik kavramla devam edeceiz.

CPU'nun aygtlarla konumak iin adres veriyolunu kulland kavramnanlamak zor deildir. Fakat onlara ne syleyeceini nasl biliyor? Bir dosya

gndermeye ihtiyac olan sabit diske, adres veriyolu zerine yerletirilecekfarkl bir ve sfrlarn kombinasyonunu sylemeyi nasl biliyor? Bu ilemiderinlemesine anlamak iin klavye ve CPU arasndaki etkileime bir gzatalm.

Klavyeye Konumak

Klavye, veriyollarnn ve destek programlamann CPU'ya ii tamamlamas iinnasl yardm ettii konusunda harika bir rnek salar. Eski bilgisayarlardaklavye, klavye kontrolcs olarak bilinen zel bir yonga araclyla harici veri

veriyoluna balanrd. Anakartnz zerindeki bu yongay arayarak cannz


3/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

skmayn. nk klavye kontrolc fonksiyonlar artk gney kprstarafndan ynetiliyor.

Bununla birlikte, klavye kontrolcsnn (veya teknik olarak, klavyekontrolc devresinin) CPU ile alma ekli, CPU'nun bir aygt ile naslkonutuunu grmek amacyla onu mkemmel bir ara yapacak ekildeyalnzca son 20+ yl ierisinde ksa bir srede deiti.

Klavye kontrolcs, yongaseti ierisine eklenecek son tek fonksiyonluyongalardan biri idi. Uzun seneler (hatta, Pentium III/Eski Athlon serisi)ou anakart hala ayr klavye kontrolc yongasna sahipti.

Klavyeniz zerindeki bir tua her basnzda, klavye iindeki bir taramayongas hangi tuun basldn alglar. Ardndan tarayc kodlanm bir vesfrlar desenini (ki bu tarama kodu / scan code olarak adlandrlr) klavyekontrolcsne gnderir. Klavyeniz zerindeki her tu kendi tarama kodunasahiptir. Klavye kontrolcs tarama kodunu kendi yazmac ierisindedepolar. Kk klavye kontrolcsnn CPU'ya benzer bir yazmaca sahip

olmas sizi artt m? Sadece CPU'lar deil, ou yonga yazmaca sahiptir!

CPU klavye kontrolcsnden tarama kodunu nasl alr? Klavye zerinde ikenklavyeye yazc tampon orann (bir tua basl tuttuunuzda harfi tekrarlar)deitirmesini veya sistem iin klavyenin yapmas gereken birka baka iigerekletirmesi iin "number lock" LED'ini ama kapamay CPU klavyeyenasl syler? yle ki klavye kontrolcs sadece bir adet deil de oklusayda komuta yant verebilmelidir.

Klavye kontrolcs tam olarak CPU'nun komutlar kabul etmesinde olduu

gibi benzer komutlar kabul eder. 2 ile 3' 8088'de topladnz hatrlayn.CPU'ya toplama iini yapmas ve ardndan harici veri veriyolu zerinde cevabyerletirmesini sylemek iin 8088'in kod kitabndan belirli komutlarkullanmalydnz. Klavye kontrolcs kendi kod kitabna sahiptir. Herhangi birCPU kod kitabndan ok daha basittir ama kavram olarak ayndr. Eer CPUklavye zerinde en son hangi tuun basldn bilmek isterse, CPU'nunklavye kontrolcsnn harici veri veriyolu zerinde harfin tarama kodunukoymas iin gereken komut serisini bilmesi gerekir, bylece CPU onuokuyabilir.


4/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

BIOS: Temel Girdi/kt Servisleri

CPU herhangi bir aygt ile konumay sihirle veya baka bir ekilde otomatikolarak bilemez. Ona sz konusu aygt hakknda bilgi veren hafza ierisine

yklenmi bir eit destek programlamasna ihtiya duyar. Bu programlamaBOIS, yani temel girdi/kt servisleri (basic input/output services) olarakadlandrlr.

CPU'nun aygtlarla balant kurmasn aktifletirmeyi salayan programlarservis (veya baka bir blmde daha sonra greceiniz gibi aygt srcleri)olarak adlandrlrlar. Gerekte bilgisayar zerindeki her para BIOS'a ihtiyaduyar! Fakat imdilik klavye ile devam edelim.

PC'ye BIOS ayarlamak

Yetenekli bir programc eer klavyenin kod kitabn biliyorsa klavye iin BIOSyazabilmelidir. Klavyeler ok basit aygtlardr. Bu bir soru akla getirir; "budestek program nereye depolanacak?".

Program, iletim sisteminin bir paras olmaldr. PC'nizin donanm ilekonumas asndan programlamann iletim sistemine depolanmas harikaolur. Tm iletim sistemleri, PC'nize takmay dndnz klavye, fare veher donanm paras ile nasl konuacan bilen btnleik koda sahiptir.

Bu bir kere alan ve alan iletim sistemi iin iyidir. Ama ok sayda yeni

teknoloji para ile yeni bir PC'yi toplamaya altnzda ne olacak? Yeni birsistem toplandnda iletim sistemi ykl deildir! CPU PC zerindeki ok


5/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

nemli donanm iin BIOS'a eriime sahip olmaldr, sadece klavye deil.Ayn zamanda monitr, sabit disk, optik srcler, USB portlar ve RAM'e deerimelidir. Yani bu kod sabit disk veya CD-ROM disk zerine depolanamaz.Bu nemli aygtlar CPU onlar her ardnda hatta bir yn depolama aygt

veya bir iletim sistemi kurmadan nce haz

r olmal

d

rlar.Destek programlarnn depolanaca en mkemmel yer anakarttr. Bu birsorunu zer fakat bakasn ortaya kartr. Anakart ne tr bir depolamaaygt kullanmaldr? DRAM almayacaktr nk bilgisayar herkapandnda tm veri silinecektir. almas iin dier paralara ihtiyacolmayan kalc trde program depolama aygtna ihtiyacnz var. Ve budepolama aygtn anakart zerine yerletirmeniz gerekli.

Anakart, dier programlarla birlikte ROM, yani salt-okunur hafza (read-only

memory) yongas

olarak adland

r

lan zel bir tr ayg

t zerine klavyekontrolc destek programn depolar. ROM yongas programlar tam olarakRAM gibi depolar. Yani, 8 bit genilikli bir excel tablosu gibi. Fakat ROM ikinemli ekilde RAM'den farkldr. Birincisi, ROM yongalar deiken deildir(non-volatile). Bunun anlam ROM zerinde depolanm bilgi bilgisayarkapatldnda silinmez. kincisi ise geleneksel ROM yongalar salt okunurdur.Bunun anlam ise bir kere bir program depolandnda deitirilemez. Modernanakartlar, geleneksel ROM'dan farkl olarak ROM'u yazmak (flashing theROM) denilen ok zel bir ilem zerinden ierikleri yenileyebileceiniz vedeitirebileceiniz flash ROM olarak adlandrlan bir ROM tr kullanr.

ekilde bir anakart zerinde tipik bir flash ROM'u gstermektedir. CPU,klavye kontrolcs ile konumak istediinde uygun programa erimek iin

flash ROM yongas

na gider.


6/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

Donanmn tmyle konumak (her biri 2 ila 30 satr kod olan) yzlercekk servis gerektirir. Anakart zerinde sistem ROM yongasnda depolananbu yzlerce kk program, sistem BIOS'u olarak adlandrlr. Teknisyenler,her eit ROM yongas zerinde depolanan programlar firmware olarak

adland

r

l

r.Modern PC'lerde kullanlan sistem ROM yongalar 2 MB'lk programdepolayabilir. Buna ramen sadece 65.536 byte'lk ksm sistem BIOS'udepolamak iin kullanlr. Bu eski sistemler ile geriye dnk uyumluluksalar. ROM alannn geri kalan dier ilerin yapmnda iyi ekildekullanlmas iin braklmtr.

Sistem BIOS Destei

Her sistem BIOS'unun destekleyecei iki tr donanm vardr. Birincisi, sistemBIOS'u klavye gibi asla deimeyecek tm donanmlar destekler. (Klavyenizideitirebilirsiniz fakat Gney kprsyle btnleik olan klavyekontrolcsn deitiremezsiniz). Asla deimeyen donanma baka birrnek sistem hoparlrdr (size bip'leyen kk para, mzik alan paradeil). Sistem ROM yongas asla deimeyen bu ve dier aygtlar iin BIOSdepolar.

kincisi, sistem BIOS'u zaman zaman deiebilen tm donanmlar destekler.Bu, RAM (RAM ekleyebilirsiniz), sabit disk (sabit diskinizi byk kapasiteliolan ile deitirebilir veya ikinci bir sabit disk ekleyebilirsiniz) ve disketsrcy (baka bir disket src ekleyebilirsiniz) kapsar. Sistem ROMyongas bu aygtlar iin BIOS depolar. Fakat sistemin donanm paralarnnspesifik detaylar hakknda bilgi depolayaca baka bir yere ihtiyac vardr.Bu, sistemin bir Western Digital Caviar 500-GB hard disk ile bir Seagate

Barracuda 60-GB hard disk arasndaki farkl alglamasn salar ve her ikidiski de destekler.


7/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

CMOS

CMOS, yani tmleyen metal-oksit yar iletkeni (complementary metal-oxidesemiconductor) olarak adlandrlan ayr bir bellek yongasdr ve spesifik aygt

parametrelerini tanmlayan bilgiyi depolar. CMOS programlar depolamaz; osadece deiebilir donanm ile konumak iin gereken tm programlarnBIOS tarafndan okunaca veri ksmn depolar.

CMOS ayn zamanda mevcut gn ve zaman bilgisini saklayan bir saat gibidavranr.

Yllar nce CMOS anakart zerinde ayr bir yonga idi. Bugn CMOSneredeyse daima gney kprsyle btnleiktir.

ou CMOS yongas

yakla

k 64 KB veri depolar. Fakat PC genellikledeitirilebilir donanm hakknda gerekli tm bilgiyi depolamak iin sadeceok kk miktar yaklak 128 byte'a ihtiyac vardr. Kk boyutun siziartmasna izin vermeyin. CMOS'da depolanan bilgi PC'nin almas iinkesinlikle gereklidir!

Donanmn belirli bir paras hakknda (veya onun geerli zelliklerihakknda) CMOS'da depolanan veri gerek donanmn zelliklerinden farklise bilgisayar donanmn bu parasna eriemeyecektir (veya onun geerlizelliklerini kullanamayacaktr). Bu bilginin doru olmas olmazsa

olmazlardandr. Eer daha nce tanmlanm donanm deitirirseniz budeiikliklerin etkin hale gemesi iin CMOS'u gncellemelsiniz. Bu yzdenCMOS zerindeki veriyi nasl deitireceinizi bilmeniz gerekir.

CMOS'u Yenilemek: Kurulum Program

Her PC, sistem ROM'una btnletirilmi CMOS kurulum program veyasistem kurulum yazlm olarak adlandrlan ve CMOS verisine erimenizi veyenilemenizi salayan program ile gelir. Sabah bilgisayarnz ilk atnzdailk greceiniz ey BIOS bilgisidir.


8/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

AMIBIOS kim veya nedir? Phoenix Technologies kim veya nedir? Bunlar BIOSirketlerinin retici adlardr. Onlar BIOS programlar yazarlar ve onlarbilgisayar reticilerine satarlar. Bu sralarda anakart reticileri nadiren deolsa kendi BIOS'larn yazyorlar. Onun yerine Award Software ve PhoenixTechnologies gibi zel nc ahs BIOS reticilerinden BIOS'larn satn

alyorlar. Birok irket BIOS yazmasna ramen BIOS iinin %99 unu ikibyk firma kontrol ediyor: American Megatrends (AMI) ve PhoenixTechnologies. Phoenix birka yl nce Award Software'i satn ald ve hala ayrbir rn olarak Award retici ismiyle satlar yapyor. Bu alanda en genelretici isimleridir.

Alta her zaman sisteminizin CMOS kurulum programna eriebilirsiniz. Aslsoru u; kiisel PC'nizin alnda CMOS kurulumuna nasl erieceksiniz?CMOS kurulum programna erimek iin AMI, Award ve Phoenix farkl tularkullanr. Genellikle BIOS reticileri bilgisayarnz alrken ekranda CMOS

kurulumuna nasl eriileceini size syleyecektir.

rnein ekrann en altnda "Press DEL to enter SETUP" yani "kurulumagirmek iin DEL'e basnz" eklinde ynlendiriliyorsunuz. Bunun sadece birolas rnek olduunu unutmaynz. Anakart reticileri CMOS kurulumagirmek iin tu kombinasyonlarn deitirebilir. Mesaj gstermemesi iin debilgisayarnz ayarlayabilirsiniz. CMOS kurulumunuzdan zararl kiileriuzaklatrmaya ihtiyacnz var ise bu iyi bir fikirdir! Eer "enter setup" yani"kuruluma gir" mesajn grmyorsanz, RAM saym balayana kadarbekleyin ve ardndan izleyen tular veya tu kombinasyonlarndan birini

deneyin: DEL, ESC, F1, F2, CTRL-ALT-ESC, CTRL-ALT-INS, CTRL-ALT-ENTER


9/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

veya CTRL-S. Bu birka deneme gerektirebilir. Ama sonuta doru tuu veyatu kombinasyonunu bulacaksnz! Eer bulamazsanz, bilgi iin anakartkitapn veya retici internet sayfasn inceleyiniz.

Tipik CMOS Kurulum Program Boyunca Hzl Bir Tur

Her BIOS reticisinin CMOS kurulum program farkllk gsterir. Ama buaklnz kartrmasn. Onlar temel olarak ayn ayarlar ierir; sadecearatrma iin elverili olmalsnz. Hatal bir ey yapmay nlemek iin doruayarladnzdan emin olana kadar hi bir eyi kaydetmeyiniz.

rnek asndan bilgisayarnzn Award BIOS'a sahip olduunu dnelim.Sisteminizi atnz ve CMOS kurulumuna girmek iin DEL'e bastnz. ekildekiekran belirir. Siz imdi Award CMOS kurulum programnn anamensndesiniz. Kurulum program ROM yongasnda depolanmtr ama osadece CMOS yongasndaki veriyi dzenler.

Eer standart CMOS zellikleri (standart CMOS features) seeneiniseerseniz bu ekrana ynlendirilirsiniz. Bu ekranda sistem tarihi ve saatineek olarak disket src ve sabit disk ayarlarn deitirebilirsiniz. Dahasonraki blmlerde bu aygtlar iin CMOS'u nasl ayarlayacanzreneceksiniz. Bu noktada sizin tek hedefiniz CMOS'u anlamak vePC'nizdeki CMOS kurulumuna nasl erieceinizi bilmektir. Bu nedenle henzherhangi bir eyi deitirmeye almayn. Yeniden balatmanza imkanvarsa CMOS kurulumuna imdi erimeyi deneyin. Grnen eyler burneklere benziyor mu? Eer benzemiyorsa disket src ve sabit disklerideitirmenize izin veren ekran bulabilir misiniz? Her CMOS'un bir ekilde buekrana sahip olduuna emin olabilirsiniz! ekilde Phoenix BIOS'lu sistem


10/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

zerinde ayn standart CMOS kurulum ekrann gstermektedir. Bu CMOSkurulum yazlmnn bu ekrana "Main" dediine dikkat edin.

lk BIOS bu standart CMOS kurulumundan baka bir ey deildi. imdi, tmbilgisayarlar birok ekstra CMOS ayarna sahiptir. Onlar hafza ynetimi, ifreve al ayarlar, hata alglama ve hata ynetimi ve g ynetimi gibimaddeleri kontrol ederler. lerleyen konu Award CMOS kurulum programnnksa bir gezintisini ele alr. CMOS kurulumunuzun benimkinden kesinliklebiraz farkl grneceine dikkat ediniz.

Phoenix, Award Modular BIOS'u ile masast PC BIOS marketine tamamenyeniden girdi. Anakart reticileri belirli bir yongaseti iin tasarlanm"boilerplate" (tabaka) BIOS satn alrlar ve her anakartn ihtiyacna greseenekleri (Phoenix onlara modller diyor) ekler veya kaldrrlar. Bunun

anlam

benzer grnen CMOS kurulum yaz

l

mlar

tamamen farkl

olabilir. Birbilgisayarda grnen seenekler dier bir bilgisayarda grnmeyebilir.

ekillerdeki eski Award ekranyla, daha modern Award CMOS ekrannkarlatrn. Bu ok eski sistemin basite yeni sistem zerinde var olanekstra seeneklere ihtiyac olmadndan ok farkl grnr ve farklolmaldrda!

Sonraki konu CMOS kurulum yazlmnn SoftMenu's ile balayp gelimiekranlarnn bazlar ile devam eder. Ardndan btnleik evresel aygtlar

(integrated peripherals), g (power) ve daha fazlas

gibi dier genelekranlarla devam edeceksiniz.

SoftMenu ile CMOS Ayarlar

SoftMenu, CPU iin anakart zerindeki gerilim ve arpan ayarlarn varsaylanayarlardan deitirmenize izin verir. Overclock (hz artma) ilemlerine izinveren anakartlar bu seenee sahiptirler. Genellikle bunu "Auto" veya

"Default"a ayarlayn ve bu ekrandan uzak durun.

Gelimi BIOS zellikleri (Advanced BIOS Features)


11/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

Gelimi BIOS zellikleri standart men ierisinde gsterilmeyen fakat bakabir ekran altnda ho durmayan tm ayarlarn topland yerdir. Bu ekran birsistemden baka bir sisteme deiir. Bu ekran ounlukla al seeneklerinisemek iin kullanrsnz.

Gelimi Yongaseti zellikleri (Advanced Chipset Features)

Gelimi yongaseti zellikleri ekran ou kiiyi korkutur. nk bu ekran altseviye yongaseti zellikleri ile ar derecede ilgilidir. Yksek seviye birteknisyen (anakart reticilerinin destek teknisyeni gibi) kesin olarak sizeburada bir ey yapmanz syleyene kadar bu ekran pas gein.

Btnleik evresel Aygtlar (Integrated Peripherals)

Btnleik evresel aygtlar ekrann ok sk kullanacaksnz. Buras, seri veparalel port gibi btnleik portlar ayarlayabileceiniz, aktif veya pasifyapabileceiniz yerdir. Bu ekran nemli bir i yapmak iin kullanabilirsiniz.

G Ynetimi (Power Management)


12/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

sminden de anlalaca gibi g ynetimi ekrann sistemin g ynetimiayarlarn yapmak iin kullanabilirsiniz. Bu ayarlar, bir aygtn nasl ve nezaman kapatlaca ve nasl ve ne zaman aygta g verileceini kontroletmek iin Windows'un g ynetimi ayarlar ile uyumlu bir ekilde (bazen deakarak) alr.

PnP/PCI Konfigrasyonlar (PnP/PCI Configurations)

Tm CMOS kurulum yazlmlar ou ksmnn artk gerekmedii men

maddeleri ile gelmektedir. Fakat hi kimse onlar kaldrmak istemez. PnP/PCIbuna mkemmel bir rnektir. PnP, yani tak ve altr (plug and play),


13/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

PC'nize aygtlar yerletirdiinizde cihazlarn otomatik olarak naslalacan gsterir. PCI, kartlar tarafndan kullanlan bir tr yuvadr. Buekranla asla ili dl olmayacaksnz.

Ve CMOS Ayarlarnn geri kalan ksm...

Bir Award CMOS'un ana mensndeki dier seenekler kendi ekranlarnasahip deildirler. Bundan ziyade onlar genellikle "Emin misiniz?" yani, "Areyou sure?" mesajlarn ieren alr pencerede kk diyalog kutularndanoluur.

Arza emniyetli (fail-safe defaults) veya optimize edilmi (optimized defaults)varsaylanlar ykleme seenekleri, asla dokunmayacanz garip ayarlarntmn hafzanzda tutmak zorunda kalmanz nler. Arza emniyetliykleme her eyi ok basit ayarlara getirir. Bu ayarlamay kesintisiz gkayna donmas meydana gelmesi gibi ok dk seviye sorunlarda bazenkullanabilirsiniz. Bu ekilde ok ak alanlar ncelikle kontrol edebilirsiniz.Optimize edilmi ykleme ise CMOS'u sistem iin en iyi olas ayarlara getirir.Bu seenei CMOS'u ok fazla kurcaladnzda ilk bataki ayarlarnagetirmek iin kullanmalsnz!

ou CMOS kurulum program, sistemin her alnda kullancnn ifregirmesini zorlamak iin CMOS ierisinde ifre ayarlamaya izin verir. BunuWindows giriifresi ile kartrmayn. Bu CMOS ifresi Windows yklemeye

balamadan ok daha nce a

l

ta grnr.Baz CMOS kurulum uygulamalar, iki ifre oluturmanz salar: biri aliin ve dieri CMOS kurulum programna erimeniz iindir. Sadece CMOSkurulumuna girmek iin olan bu ekstra ifre, erimemeleri gereken alanlarda(CMOS gibi) tehlikeyi nleyecek teknisyenleri olmayan okullar gibi alanlariin byk anstr!

Elbette tm CMOS kurulumlar baz "kaydet ve k" (save and exit) veya"kaydetmeden k" (exit without saving) metotlarn salar. Bunlar

ihtiyac

n

za gre kullan

n

z. Kaydetmeden

kma, CMOS kurulumuygulamasn incelemek isteyen fakat herhangi bir eyi deitirmekistemeyen kiiler iin zellikle iyidir. Onu kullann!

CMOS kurulum uygulamas, eer reticiler yeni aygtlar oluturmaydurdurursa BIOS iin modern sistemin tm ihtiyalarn karlayabilir. Elbettebu olmayacak. Bu nedenle imdi herhangi bir yerden BIOS yklemesineihtiyac olan aygtlara dnelim.

Opsiyon ROM ve Aygt Srcleri


14/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

Bilgisayarnzdaki her donanm paras CPU'ya bu aygt ile nasl konuacansyleyen bir eit programlamaya ihtiya duyar. eyrek yzyldan daha nceIBM PC'yi duyurduunda muhtemelen akla gelebilecek her donanm parasiin sistem ROM yongasna tm gerekli BIOS yordamlarn

ykleyememilerdi. Nas

l yapabilirlerdi?Bugn kullanlan aygtlarn ou ilk PC'lerde mevcut deildi! rnein,programclar ilk BIOS'u yazdklarnda a kart, fare ve ses kart yoktu.IBM'deki eski PC tasarmclar her yeni eit donanm bekleyemeyeceklerinianladlar. Bylece bize BIOS'dan daha baka bir yere program eklemeninbirka yolunu verdiler. Bunu yapabileceiniz iki yol vardr; opsiyon ROM veaygt srcleri. Her ikisine de bakalm.

Opsiyon ROM

Bu ilk yol, donanm aygtnn kendisine BIOS yerletirmektir. ekildegsterilen karta baknz. Bu serial ATA RAID sabit disk kontrolcsdr. Temelolarak PC'nize daha fazla sabit disk eklemenizi salayan yalnzca bir karttr.

Kenarlar

ndan

kan tellerle ortadaki yonga, kart iin BIOS depolayan birflash ROM'dur. Sistem BIOS'u bu aygta nasl konuaca konusunda bilgiyesahip deildir fakat sorun yok nk bu kart opsiyon ROM olarak adlandrlanyongas zerinde kendi BIOS'unu barndrmaktadr.

Opsiyon ROM zerinde gelen ou BIOS, var olduklarn sistemi atnzdabilgi gstererek sylerler.

PC'nin eski zamanlarnda, opsiyon ROM'lar zerinde her eit aygt BIOS ilebulabilirdiniz. imdilerde, opsiyon ROM'lar daha esnek yazlm metotlar ile

yer deitirmitir. (Sonraki blmde bunun hakk

ndaki detaylar

grebilirsiniz.) Bir istisna hari; video kartlar. Bugnlerde yaplan her video


15/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

kart kendi BIOS'unu barndrr. Opsiyon ROM'lar iyi alr fakat yenilemesizordur. Bu nedenle PC'lerdeki ou donanm BOIS oluturma iin yazlmaitimat eder.

Aygt Srcleri

Bir aygt srcs, her trl aygt desteklemek amacyla yazlan, konumakiin gerekli tm komutlar barndran, PC'nin sabit diskinde depolanan birdosyadr. Tm iletim sistemleri, sistem her aldnda RAM ierisine buaygt srclerini yklemenin bir metodunu kullanr. Al srasnda sisteminyklenmesinin gerektirdii aygt srclerini listeleyen bir dosya okurken(veya dosyalar) hangi aygt srcsnn ykleneceini bilirler. Tm iletimsistemleri al ilemi ncesi bu listeye bakmak ve listelenmi dosyalarRAM'e yklemek iin tasarlanmtr. Bylece aygt srcleri tarafndan

desteklenen donan

m ile CPU'ya iletiim yetenei salar.

Aygt srcleri aygt satn aldnzda aygt ile birlikte gelir. rnein bir seskart satn aldnzda tm gerekli aygt srclerini barndran bir CD-ROMile gelir ve genellikle bir takm ekstra eyler barndrr. Bu tr bir CD-ROMiin genel olarak kurulum diski (installation disc) ad kullanlr. Genellikle yeni


16/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

bir aygt kurarken, bilgisayar an ve Windows'un kurulum diski iin siziuyarmasn bekleyin.

Aygt srclerini el ile eklemek veya kaldrmak isteyeceiniz zamanlar olur.Windows, aygt srclerini de ieren sisteminiz hakknda bilmek istediinizher eyi depolayan kayt (registry) olarak adlandrlan zel bir veri tabankullanr. Bu srclere erimek iin direkt olarak bu kaytlara erimenizgerekmiyor. Bunun yerine saygdeer aygt yneticisi (device manager)uygulamasn kullann.

Aygt yneticisini kullanarak belirli bir aygtn srclerini el ile deitirebilirveya kaldrabilirsiniz. Aygt yneticisine, kontrol panelindeki sistemuygulamasn aarak eriirsiniz. Ardndan donanm sekmesini sein ve aygtyneticisi dmesine tklayn. Aygt yneticisine nasl erieceinizi

bildiinizden emin olun. Sitenin dier k

s

mlar

nda farkl

ayg

t trlerihakknda bilgi edinirken aygt yneticisini daha fazla greceksiniz.

BIOS, BIOS, her yerde!

Bir sistem zerindeki her donanm parasnn, CPU'nun bu aygt ile iletiimegeebilmesi iin gerekli kodu salayan program salamas gerektiini artkanlam olmalsnz. Bu kod, anakart zerindeki ROM'da, kart zerindekiROM'da veya al srasnda RAM ierisine yklenen sabit disk zerinde biraygt srcs dosyasnda durabilir. BIOS sisteminizin her yerindedir ve

zaman zaman onu idare etmeye ihtiyac

n

z olacakt

r.

POST ve BOOT

CMOS kurulum program, PCnizin en kritik donanmn yaplandrmak iinkullanlr. Ancak kritik donanm dzgn almadnda ne olur? rneinklavyenizin yerinden ktn ya da sabit srcnzn birdenbire yandnnasl anlarsnz? Bu blmde bunlar reneceksiniz.

Burada, BIOSun POST, yani snama (power-on self test) ksmna giriyapacaksnz. POSTun sizi sorunlarla ilgili nasl bilgilendirdii ve bu sorunlarortaya ktnda nasl baa kacanz reneceksiniz.

POST: Otomatik Snama (Power-On Self Test)

BIOS sistem ROMunuzdaki tek program deildir. Bilgisayar altrldndaya da reset tuuna basarak yeniden balatldnda, POST ad verilen veayrca sistem ROM ipinde depolanan zel bir program balatr. POST

program bilgisayar her balatldnda sistemi kontrol eder. Bu denetlemeyigerekletirmek iin POST btn aygtlara "Kendinizi kontrol edin!"


17/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

komutunu gnderir. Bilgisayardaki btn standart aygtlar komutualdklarnda isel tan sistemlerini altrrlar. POST neyi denetlemelerigerektiini belirtmez. Tehisin kalitesi, o aygtlar yapanlara baldr.

POSTu bir dnelim. Bir cihaz (diyelim ki klavyeyi denetleyen ip) tansistemini altryor ve dzgn almadna karar veriyor. POST bu konuylailgili ne yapabilir? Aslnda yalnzca bir ey: PCnin nnde oturan ahsa bunusylemek. Bilgisayar bunu nasl anlatyor? PCler POSTtan gelen bilgiyi ikiekilde iletir; bip kodlar ve yazl hata kodlar.

Ekran Testi ncesinde ve Esnasnda: Bip Kodlar

nce bilgisayar en temel paralarn test eder. Ekran kart da buna dahildir.Eski PClerde bir eyler yanl gittiinde, bip kodlar denen bir dizi biplerduyardnz. Bilgisayar ekran testi srasnda bipler kullanarak sizinle iletiimegeebilirdi. Eer ekranda grntler kmadan nce bir POST hatasoluursa, hata kendini bipler halinde aktarmak durumundadr, nk ekrankullanlamamaktadr. Bip kodu anlamlarn, farkl BIOS reticileri farkltanmlandrmt. Anakart kitapnda bir anakarta zg bip kodlarnbulamazdnz.

Modern PClerde yalnzca bir bip kodu vardr, o da kt grnt ya daolmayan grnt kodudur. Bu da "uzun bir bipin ardndan ksa bip"eklindedir.

ou PCde (resmen bip kod olmasalar da) tane daha bip dizisi duyarsnz.Her baarl POSTun ardndan, PC iki ksa bip sesi verir. Bu hereyin yolundaolduunu bildirmek iindir. ou sistem RAM bulunamadnda ya da ciddibiimde zarar grmse, ok tuhaf bir ses karr. Klasik bip tonlarndanfarkl olarak bu kod siz sistemi kapayana kadar tekrar eder.

Sonuncusu ise hoparlr POST ya da bilgisayarn balamasyla ilgili olmayanbipler karabilir. Bir baka yaygn bip serisi ise, sistem bir sreden berialtnda ortaya kabilir. Bu da CPUnun s snrna ulatn bildiren CPU

alarm

d

r, k

sa bipler halinde

kar.Internette bip kodlaryla ilgili pek ok belge bulabilirsiniz, ancak bunlarnounun tarihi gemitir. Baz yeni anakartlar ise POST srasnda bir sorunvarsa sizinle konuabilmektedir. Bu zellii kullanabilmek iin yapmanzgereken, anakartn zerindeki on-board ses kartna hoparlr ya da kulaklktakmaktr.

Yazl Hatalar

Ekran testi geildikten sonra, herhangi bir POST hatas ekranda yazl hataolarak kacaktr. Eer yazl hata alyorsanz, sorun genelde (ancak her


18/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

zaman deil), kendini ifade etmektedir. Yazl hatalar bip kodlarndan okdaha kullanldr. nk bozuk cihazn ne olduunu anlamak iin ekrandakiyazlar okumanz yeterlidir.

POST Kartlar

Bip kodlar ve yazl hata kodlar yararl olsa da, bazen yanl ynlendiriciolabilir. Bundan daha kts, ilemeyen bir aygt bazen POSTa mdahaleederek makineyi sonsuz dngye sokabilir. Bu PCnin tepkisiz kalmasnaneden olur. Bip sesi ya da ekranda herhangi bir ey olmaz. Bu durumda,POSTu izleyebilmek ve donanmn hangi parasnnda sorun olduunuanlayabilmek iin "POST Card" denilen bir alet gerekir.

POST kartlar sisteminizdeki bir bytme yuvasna (slotuna) yerleen basitkartlardr. Kartn zerindeki kk, iki-karakterli k-yayan diot (LED)okumas POSTun o srada hangi aygt snadn gsterir. POST kartylabirlikte gelen belgelerde kodlarn hangi anlamlara geldii anlatlr. BIOSreticileri ayn zamanda bu tip bilgileri web sitelerinde de salarlar.malatlar btn masast PCler iin POST kartlar retmektedir. POSTkartlar her BIOSla alr, ancak okumay doru anlamak iin sizdekininhangi BIOS tipi olduunu bilmeniz gerekir.


19/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

POST kartlar, yalnzca bilindik POST hatalar ortaya kmadnda tercihedilir. Eer bilgisayar anlalmaz bir bip ya da yazl hata veriyorsa, sreklikilitleniyorsa, aygtlardan biri POSTu oyalyordur. POST kart size hangiaygtn snandn syledii iin, kilitlenen sistem POSTta o noktada kalr vehata da POST kartnn iletiim panelinde kalr.

Gnmzde pek ok firma makul ve astronomik arasnda deien fiyatlardaPOST kartlar satar. Harcayabileceiniz en az paray harcayn. Daha pahalkartlara ihtiyacnz olmayan ziller ve sesler eklerler; tanlama yazlm vevoltmetreler de.

POST kart kullanm ok ak ve kolaydr. Bilgisayarn g kaynan kapatn,POST kart kullanmadnz slotlardan herhangi birine takn ve bilgisayartekrar an. POST okumasn izlediinizde deiik onalt basamakl okumalaradikkat edin. Eer bir FF ya da 00 alyorsanz, bu POSTun bittii ve

hereyin testi getii anlamna gelir. letim sistemini kontrol etme zaman.Ancak, eer bir aygt POSTu oyalyorsa, POST kart bir hata mesajgsterecektir. Sorunlu aygt budur! yi teknisyenler genelde bir dzine ya dadaha fazla POST kodu ezberler, nk bu kitaptan bakmaktan daha hzldr.

u ya da bu sebepten dolay, bir bip kodu, yazl hata kodu ya da POSThatas alyorsunuz. imdi, bu bilgiyle ne yapmalsnz? POST hatasnnbilgisayarnz tamir etmeyeceini unutmayn; size yalnzca nereye bakmanzgerektiini gsterir. Bundan sonrasnda bozulmu ya da hatal konfigreedilmi bileeni dzeltmek size kalr. Diyelim, POST kartn kullandnz ve

"Disket Srcs Balatma" (Initializing Floppy Drive) testinde kald. Disketsrcsn nasl dzelteceinizi biliyorsunuzdur!


20/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

Bazen POST kart tuhaf ya da kafa kartrc bir hata kodu verir. Eer dahaeski bir sistemden "CMOS kapand yazma yazma/okuma hatas" (CMOSshutdown register read/write error) bip kodu alyorsanz ne yaparsnz? lkolarak, hatay dikkatlice okuyun. Diyelim ayn sistemden "8042-geit A20

aksakl

" (8042-gate A20 failure) bip kodu ald

n

z. Ne yapacaks

n

z?8042nin klavyeyi kastettiini bildiinizi varsaylr (ve bilmelisiniz de!).Klavyeye ve balantsna bir gz atmak iyi bir balang olur. Bu spesifikrnein tesinde, genel iyi bir kural udur: Eer hatann anlamnbilmiyorsanz ya da bozuk ksm deitirilemiyorsa, anakart deitirin. Doalolarak bu kuraln istisnalaryla karlarsnz, ancak ounlukla kuralgeerlidir.

Boot lemi

Btn bilgisayarlar

n al

maya balamak iin bir ileme ihtiyac

vard

r.Bilgisayara g verdiinizde, donanmn sk balants "firmware" (iplerinzerinde yazl program) ve "software" (yn bellekte yazl program)bilgisayarn kendini balatmasna, "kendini kaylarndan tutup ayaakaldrmasna" ya da genel ifadesiyle nyklemesine imkan verir.

Bilgisayara ilk g verdiinizde, g kayna devreleri voltajn uygunluunusnadktan sonra CPUyu uyandrmak iin "power good wire" denen zel birtelden sinyal gnderir. Btn CPU'larda, "power good wire" CPU'yuuyandrd anda, CPU hemen adres yolundan bir dahili bellek adresi yollar.

Bu adres btn CPUlarda, en eski 8086dan en yeni mikroilemciye kadarayndr. Bu adres sistem ROMundaki POST programnn ilk satrdr! SistemPOSTu bu ekilde balatr.

POST bittikten sonra, bilgisayarn sabit srcdeki programlar bulmas veiletim sistemini balatmas iin bir yol gerekir. POST kontrol son BIOSilemine geirir; nykleyici. nykleyici POST programnn sonuna eklenmibirka dzine BIOS kod srasndan biraz daha fazlasdr. i, iletim sisteminibulmaktr. nykleyici, iletim sistemini nerede bulacan anlatan CMOSbilgisini okur. Bilgisayarnzn CMOS kurulum programnda, nykleyiciye

iletim sistemine bakmak iin aygtlar hangi srayla yoklamas gerektiinideitirebileceiniz bir seenek vardr.

Neredeyse tm depolama sistemleri (floppy disketleri, sabit diskler, CDler,DVDler ve hatta USB bellek'ler) "nykleme sektr" (boot sector) denilenzel bir blge oluturularak bir iletim sistemini balatmak iin ayarlanabilir.levsel bir iletim sistemine sahip her aygt "nyklenebilir disk" ("bootabledisk) veya "sistem diski" (system disk) olarak adlandrlr.

Eer nykleyici iyi bir nykleme sektrnn yerini bulursa, iletim

sistemine kontrol devreder ve kendini bellekten karr. Eer bulamazsa,CMOS kurulum programnda belirlediiniz bir sonraki aygta geecektir. Boot


21/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

sralamas teknisyenler iin nemli bir geretir, nk birincil iletimsistemini kullanmadan zel bootable aygtlar ykleyerek bilgisayarabakmanz salayacak yardmc programlar altrabilirsiniz.

BIOS ve CMOSun Bakm

BIOS ve CMOS bilgisayarnzda pek sk ilem yapmadnz alanlardr.BIOS'un kendisi grnmezdir. Varolduuna dair tek ipucu POSTtur. CMOSkurulum dosyas ise, atnzda grnr. Gnmzde, ou CMOS kurulumprogram hi dokunulmadan olduka iyi almaktadr. Ancak siz gayretli birteknisyensiniz ve kendine saygs olan btn teknisyenler CMOS kurulumprogramna girer ve deiiklik yapar. Bu da, genelde CMOS kurulum

programndaki sorunlarn ounun ortaya kt zamandr.

Eer CMOS kurulum programn kurcalarsanz, bir defada yalnzcahatrlayabileceiniz kadar deiiklik yapn. Orijinal ayarlar ve yaptnzdeiiklikleri bir kada not edin. Bu ekilde, gerektiinde nceki ayarlarageri dnebilirsiniz. Ne ie yaradn bilmiyorsanz deiiklik yapmayn!Anlamadnz CMOS ayarlaryla oynayarak bilgisayar ciddi bir biimdebozabilirsiniz.

CMOS Ayarlarn Kaybetmek

CMOSunuzun zerindeki verileri tutmak iin daimi olarak arja gereksinimivardr. Anakartlarda, bilgisayar kapal olduunda CMOSa gereken arjsalamak iin genelde kol saatlerinde kullanlan tipte bir pil kullanlr. Bu pil,ayn zamanda bilgisayar kapal olduunda tarih ve zamann da tutulmasnsalar.

Eer pilin arj biterse, CMOS bilgilerinin tamamn kaybedersiniz. Eer


22/25


23/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

Bu maddelerin ou kendini aklar niteliktedir. Sadece "chip creep" sizin iinyeni bir terim olabilir. Bilgisayarlar altnda iindeki bileenleri snr.Bilgisayar kapatldnda bileenler sour. Bu scak-souk deiimi iplerinyerlerinde genileyip klmelerine neden olur. ip tasarmclar bunu gznnde bulundurarak tasarm yaparlar. Ancak baz ar durumlarda butermal genileme ve klme ipin yuvasndan oynamasna ve "chip creep"ad verilen bozuklua neden olur. Chip creep bilgisayarlarn daha erkendnemlerinde yaygn bir problemdi. Ancak eyrek asrlk deneyimden sonra,

bilgisayar endstrisi ipleri gvenilir bir biimde yerinde tutacak yuvalaryapmak konusunda olduka iyi bir i baardlar.

Eer bu hatalardan herhangi biriyle karlarsanz ya da Windowsun saatisistemi her atnzda 1 Ocak'a sfrlyorsa, anakarttaki pil zayflamtr vedeitirilmesi gerekmektedir. Deitimek iin, bir tornavidayla pili tutanksmn yavaa kaldrn. Pil yerinden kolayca kacaktr. Yeni bir piltakmadan nce, nceki pille ayn voltaj ve amper deerine sahip olduundanemin olun. CMOS ayarlarnz kaybetmemek iin, bilgisayarn fiini takltutmanz yeterlidir. Modern anakartlarn zerindeki standart 5 voltluk enerji

CMOSu arjl tutmak ve verilerin gvenlii iin yeterlidir. Elbette canl bir


24/25

izgiTAGEMeAkademi

www.cizgitagem.org

sistemden pil karrken elektrostatik boalma konusunda fazlasyla dikkatliolmanz gerekmektedir!

CMOSu Sfrlamak

Btn teknisyenler CMOSta geri dndrmek isteyecekleri eyler yaparlar.Ancak bazen CMOSta yaptnz bir deiiklik CMOS kurulum programnagirmenize ve deiiklii geri dndrmenize engel olur. Bunlardan skkarlalan bir tanesi, birisinin bir CMOS ifresi oluturup daha sonra ifreyiunutmasdr. Eer bilinmeyen bir CMOS ifresiyle karlarsanz, CMOSusilmeli ve de hereyi sfrlamalsnz. Btn anakartlarda clear CMOS jumper CMOS sfrlayc jumper (geici devre teli) bulunur. Doru yeri bulmak iinanakart kitapna bakn.


25/25

izgiTAGEMeAkademi

CMOSu sfrlamak iin bilgisayar kapatn. Ardndan o kk plastikparalarn (shunt ant olarak adlandrlrlar) yerini bulun ve bir an iin ikijumper telinin zerine yerletirin. Sonra, bilgisayar an ve hemen CMOSagirerek gereken ayarlar yapn.

Fla ROM

Fla ROM ipleri ieriklerini gncellemek iin tekrar programlanabilir. Sistem

BIOSunuzu yeni bir teknoloji destei eklemek iin gncellemek istediinizde,fla ROMla kolayca kk bir komut satr programn bir gncellemedosyasyla birlikte altrabilirsiniz. Yepyeni gncel bir BIOSunuz olur! FarklBIOS reticileri BIOSu flalamak iin bir miktar farkl ilemler kullanr. Amagenelde bir floppy disketten bilgisayar nyklemeniz ve ilgili gncellemekomutunu "A:\>prompt" eklinde altrmanz gerekir. rnekte ne kadarkolay olduu grlyor:

A:\> aw athxpt2.bin

Baz anakart reticileri Windows temelli fla ROM gncelleme yanprogramlar da salamaktadr. Bu programlar gncellemeler iin Internetebakar ve bunlar yklemeniz iin indirirler. Bu yan programlarn ou aynzamanda mevcut BIOSunuzu yedeklemenize imkan tanr ve eergncellenmi srmnde sorun yaarsanz nceki BIOSa dnebilirsiniz. yibir yedekleme yapmadan bu ie giriirseniz, hatal bir flash BIOSgncellemesinde anakartnz pe atmak durumunda kalabilirsiniz. O yzdenkesinlikle yedekleme yapmalsnz!

Son olarak, eer BIOSu ok zorlayc bir neden yoksa gncellemeyin. Hani

eski bir deyi vardr ya, "eer bozuk deilse, tamir etme!".

Documents

Chipset veya Yongaseti