ARISTOTLE

Chínhtrịluận

LờinóiđầuLàmộtnhàbáchọc,Aristotleđãđểlạichohậuthếmộtkhotàngtưtưởngđồsộvềnhiềuphươngdiệnnhưtriếthọc,khoahọc,toánhọc,thiênvănhọc,vàchínhtrịhọc.ChínhTrịLuậnlàmộttrongnhữngtácphẩmkinhđiểncủaAristotlevềtriếtlývàlýthuyếtchínhtrịcủaTâyphương,vàtrênnềntảngnàynhữnglýthuyếtchínhtrịkhác-nhưcủaCicero,St.Augustine,Aquinas(cổđại),Hobbs,Rousseau,Locke(thờihiệnđạivàKhaiSáng)-đãđượcxâydựngvàpháttriển.Mãichotớihômnay,ChínhTrịLuậnvẫncònlàmộttrongnhữngcuốnsáchphảiđọccủasinhviênngànhkhoahọcchínhtrịvàđượchọcgiảthếgiớicôngnhậnlàmộttrongnhữngcuốnsáchvĩđạicủanhânloại.

Lâunay,chúngtavẫnthườnghiểuchínhtrịtheonghĩaxấulànhữngmưuđồtranhchấpquyềnlực,bấtchấpđạođứcnêngiữtháiđộ“kínhnhiviễnchi”vớichínhtrị,nhưngchỉvớicâunóibấthủ“Conngườilàmộtsinhvậtchínhtrị,”1Aristotleđãlýgiảilàconngườikhôngthểtáchrờikhỏiđờisốngchínhtrịcủacộngđồngmànósinhsống.Chínhtrị,tựnókhôngxấu,chỉcónhữngmôhìnhvàchếđộchínhtrịdoconngườitạoramớicótốtvàcóxấuvìkhôngnhậnthứcrõđượcvềbảnchấtcủaconngười.

ĐiềuthúvịkhiđọcnhữngvĩnhânTâyphươnglàtháiđộvàtinhthầnphêphánkhoahọccủahọ,dùngayđốivớinhữngnhậnđịnhcủacácbậcthầycủamình.TrongChínhTrịLuận,AristotleđãphêpháncáimôhìnhchínhtrịlýtưởngdoPlato-thầycủaông-đềratrongtácphẩmCộngHoà.ChínhTrịLuậncònmiêutảchongườiđọcbốicảnhvănhoá,tậptục,lịchsửvàchínhtrịcủaTâyphươngcổthờimàHyLạplàmộtthídụđiểnhình,cũngnhưquanniệmcủaTâyphươngvềđờisốngxãhội,đạođứcvàtâmlinh.

ĐượcxemlàtriếtgiasánglậpratrườngpháiDuyThực(Realism),Aristotleđãphântíchmộtcáchtỉmỉvàthựctếnhữngmôhìnhchínhtrị,màngàynaymặcdùtêngọicókhác,nhưngbảnchấtvẫnkhôngthayđổinhưmôhìnhquảđầu(tậpđoàncaitrị),quýtộc(thànhphầnưutúlãnhđạo),vàdânchủ,cùngnhữngbiếnthểvàsựsuyvongcủanhữngthểchếnàyvàđềnghịmộtmôhìnhkhảthinhất,cùngvớiviệcxâydựngmộtnềngiáodụcquốcgia.Trảiquahơnhainghìnnăm,dĩnhiênmộtsốnhậnđịnhcùnglậpluậncủaAristotletrongChínhTrịLuậnkhôngcònhợpthờinữa,nhưngnhữnglýluậncơbảnvềchínhtrịcủaAristotlevẫncònnguyêngiátrịứngdụngtrongthờiđạihômnay.

ChínhTrịLuậnđãđượcnhiềuhọcgiảAnh,MỹdịchsangAnhngữ,tiêubiểunhưBenjaminJovett,PeterSimpson,ErnestBarker,W.E.Bolland,vàH.Rackam.DịchphẩmnàyđượcthựchiệndựatheobảndịchcủaBenjaminJovettđăngtảitrênwebsitecủaTheInternetClassicArchive2vàthamkhảothêmbảndịchcủaErnestBarkerdoĐạihọcOxfordấnhànhnăm1958.

NhằmthựchiệnmộttrongnhữngsứmệnhcủaHọcviệnCôngDânlàgópphầnđónggópvàokhotàngtrithứcvàhọcthuậtcủanướcnhà,nhấtlàvềphươngdiệncáctácphẩmkinhđiểncủaTâyphương,ngườidịchđãmạomuộitiếnhànhdịchChínhTrịLuậnvàoMùaXuân2008vàhoàntấtdịchphẩmnàyvàongàycuốinăm2011.

KhichuyểndịchtácphẩmnàysangViệtngữ,ngườidịchđãcốgắngchuyểndịchthậttrungthựcvàđúngýcủabảndịchAnhngữ,đồngthờichúgiảinhữngdữkiệnlịchsửvàđiểntíchcủaTâyphươngmàtươngđốixalạvớiđộcgiảViệtNam.Ngườidịchcũngtránhkhôngđưarabìnhluậncủariêngmìnhvàkhôngdịchnhữngnhậnđịnh,lậpluậncủanhữnghọcgiảkhácvềAristotlevàChínhTrịLuậnđểchongườiđọckhôngbanhưởngvàcóđịnhkiếntrướckhitìmhiểuvềAristotlevàtưtưởngchínhtrịcủaông.Mặcdùđãcốgắnghếtsức,ngườidịchtinrằngvẫncònnhữngthiếusótvàsailầmkhithựchiệncôngtrìnhnày,vàướcmongđượcsựchỉgiáocủađộcgiảvàcácbậccaominh.

Houston,ngày31tháng12năm2011NÔNGDUYTRƯỜNG

LờigiớithiệuBỐICẢNHLỊCHSỬ

Khoảng4000nămtrước,ởchâuÂuchỉcónhữnggiốngdândumục.TừsôngDanube,mộtgiốngdândumụctiếndầnvềphươngnamđểtìmnhữngđồngcỏxanhtốthơnvàdừngchânởbánđảoGreece.HọlấytênthuỷtổcủahọlàHelleneđểlàmtêngọi.NgườiTrungHoasaunàyphiênâmHellenethànhHyLạp,vàtacũngquentheolốigọinày.Ngàynay,HyLạpdùngđịadanhđểđặttênnướccủahọ:Greece.TênchínhthứclàCộnghoàHellenic.

Thờicổ,HyLạpkhôngphảilàmộtnướcthốngnhấtnhưngàynaymàgồmnhiềuthànhphốđượctổchứcnhưnhữngquốcgiagọilàthị-quốc;mỗithị-quốcđộclậpvớinhauvàcócáchtổchứcchínhtrịkhácnhau.Cácthị-quốcnổitiếnggồmcóAthens,Thebes,vàSparta.Tuycùngmộtchủngtộcnhưngdânthị-quốcnàylạicoidânthị-quốckhácnhưthùđịchvàchémgiếtlẫnnhau.SpartavàAthenslàhaitháicực.DânSpartađượchuấnluyệnđểsốngkhắckỷtừnhỏ,mộtđờisốnggiảndịvàcựckỳtrọngvõ.Tráilại,dânAthenssốngxahoa,theocôngnghệvàyêuchuộngthươngmại.Vềchínhtrị,cácthị-quốcHyLạpđềutheoquânchủ.SaukhivuaAlcmaeonbănghàvàonăm753trướcThiênChúagiángsinh(TCN),Athensđượctổchứctheodânchủnghịviện:côngdânđượcquyềnbầunghịviên,nhưngchứcvụthẩmphánvẫndànhchoquýtộc.Đếnthếkỷthứ5(TCN),Athenshoàntoàntheothểchếdânchủtrựctiếp.Mọicôngdânđềutrựctiếpthamgiaviệcnước:nghịluận,bàncãi,bầubán,biểuquyết,v.v...Dođó,Athensđượccoilànơicóchếđộdânchủđầutiên,nơimàmọingườidânđềuđượcthamgiachínhsự.Tuynhiên,đâycũnglànhượcđiểm,vì“quyếtđịnhcủachínhphủthườngchậmtrễ,dânchúngquenthóibànbạc,cãicọnhau,mồmmépgiỏimàhànhđộngdở,dễchiarẽvìnhữnglẽnhỏnhặt.”Dầusao,nhờtínhchấttựdotưtưởngmàAthenstrởthànhmộtmôitrườngthuậnlợichocáctriếtgianhưSocratesvàsauđó,họctròônglàPlatođãpháttriểnhọcthuậtđủmọingành.Từđó,AthenstrởthànhtrungtâmtưtưởngvàhọcthuậtcủacảbánđảoHyLạp;saunày,chínhlàcáinôivănhoávàtưtưởngcủaTâyphương.

ARISTOTLE–THÂNTHẾVÀSỰNGHIỆP

AristotlekhôngnhữnglàmộttrongnhữngtriếtgiavĩđạicủaCổHyLạpmàcòn

củathếgiớiTâyphương.Ôngsinhnăm384vàmấtnăm322tạiStagira,mộtthịtrấnnhỏphíađôngthànhphốSalonica,sátbiêngiớivươngquốcMacedonia.Xuấtthântừmộtgiađìnhtríthức,chacủaAristotlelàngựycủavuaMacedonianêntừnhỏ,Aristotleđãđượchọcvềthiênnhiênvàsinhvậtquaquansátcũngnhưquacáctàiliệuyhọccủaphụthân.

Mườibảytuổi,AristotletớiAthensduhọc,đúngvàothờiđiểmAthensvừađượchồisinhsaucuộcchiếnvớiSpartavàmauchóngtrởthànhtrungtâmvănhoácủatoànkhuvựcnóitiếngHyLạp.Athensđượccoilàquêhươngcủakịchnghệ,củangônngữthờithượng,trungtâmbuônbánvàtraođổisáchvởcủatoàncõiHyLạp.Ngoàivănchươngvàthươngmại,Athenscũnglàtrungtâmcủahọcthuậtvìngaytừthờiđóđãcóhaitrườngđạihọcđượcthànhlập.MộtlàViệnĐạihọcAthensdạyđủmọingànhhọcvàthuậtcaitrị.TrườngthứhailàHọcviệncủaPlato,họctròcủaSocrates-ngườiđượccoilàôngtổcủaTriếthọcHyLạp.AristotletheohọctạiHọcviệndướisựhướngdẫncủaPlatotrongsuốt20nămvànghiêncứuđủmọingànhhọcthuậttừtoánhọc,vănhọc,sinhvậthọcchođếntriếthọc.CóthểnóiAristotlekhôngchỉlàmộtsinhviênmàđãtrởthànhtrợgiáocủaPlatotạiHọcviện.Aristotlechútrọngđặcbiệtđếnsiêuhìnhhọc(metaphysics)-mônhọcnghiêncứuvề“ýtưởng,”nhữnggìbênngoàivàởbênkiathựctại,khôngphụthuộcvàogiácquan-cùngthiênvănhọcvàchínhtrịhọc.

Chínhtrịhọc,đốivớingườiHyLạp,khôngchỉlàmộtkhoahọcmàcònlàmộtnghệthuật.HọcviệnPlatokhôngchỉdạynhữngmônhọcvànghiêncứucótínhlýthuyết;đâycũnglànơihuấnluyệnchínhtrịvàđàotạocácchínhtrịgia,đặcbiệtvềphươngdiệnlậppháp.Platokhôngphảichỉlàmộttriếtgia,mộthọcgiảtrongthápngà.Ôngđặcbiệtchútrọngtớitínhứngdụngcủachínhtrịhọc.Platotinrằngchỉcótriếthọcchânchínhmớihướngdẫnđúngđắncáchhànhxửcủaconngười,vàcũngnhưKhổngTửởPhươngĐôngmongmuốntruyềnbáĐạocủamìnhtớicácbậcquânvương,PlatoduhànhsangSyracuseđểcốvấnchovuaDionysiusđệnhị,mộtbạoquân,cáchcaitrịtheo“Vươngđạo”trongsuốt16nămnhưngchẳngthànhcông,giốngtrườnghợpKhổngTửđãthấtbạisau14nămchuduthiênhạđểtìmmộtminhquân.

Trongnhữngnămcuốiđời,Platotrướctácmộttácphẩmđồsộgồm12quyểnmangtựađề:LuậtPháp.NhữngtưtưởngtrongLuậtPhápđãphầnnàoảnhhưởngđếntácphẩmChínhTrịLuậncủaAristotlesaunày.ĐốivớiAristotle,Platolàmộtngườithầyvĩđại(dùsaunàytưtưởngcủaAristotlecóphầntươngphảnvớiPlatotrênbìnhdiệntriếthọc),vàxứngđánglàmộtvĩnhân,nhưtrongnhữngvầnthơaiđiếudoAristotleviếtchothầy:“Ông(Plato)làmột

ngườimàkẻxấucũngkhôngđượcquyềncatụng,ngườiduynhấtvàcólẽlàngườiđầutiênđãchứngtỏmộtcáchrõrệtbằngchínhcuộcđờivàtưtưởngcủamình,làđểđượchạnhphúcchínhlàlàmmộtngườitốt.”

Năm347,Platoquađờiởtuổi80.Trongnămnày,cóhaisựkiệnđánhdấumộtbướcngoặtlớntrongđờiAristotle.QuêhươngStagiracủaôngbịquânđộicủavuaPhilipxứMacedoniatiêudiệtkhiếnôngtrởthànhmộtkẻmấtquêhương.Sựkiệnthứhai,quantrọnghơn,làngườikếnhiệmPlatolàmViệnTrưởngkhôngđượcAristotlevàmộtsốđồngmônkháctâmphục.HaisựkiệnnàykhiếnAristotletừgiãAthens,bắtđầuduhànhđâyđóvàđemsởhọcraápdụngtrongsuốt12nămdài.Trêncuộchànhtrìnhnày,AristotlecùngngườibạnđồngmônXenocrates,ngườisaunàytrởthànhViệntrưởngcủaHọcviện,liênlạcvớicácbạnđồngmônsốngrảiráckhắpbánđảoHyLạp,nhằmtruyềnbáhọcthuậtcủaPlato.Trướchết,AristotlevàXenocratesvượtbiểnAlgeađếnTroadnơicóhaingườibạnđồngmônlàErastusvàCoriscuscưngụ.Troadlàmộtthị-quốcnằmởphíađôngbắcnúiIda,cònvềphíanamnúiIdalàthị-quốcAtarneusđangdonhàđộctàiHermiascaitrị.ErastusvàCoriscus,cũngnoigươngthầy,làm“cốvấnchínhtrị”choHermias,rằngmuốncaitrịlâudàithìphảicaitrịkhoandungvànhânhậuhơnlàđộctàisắtmáu.HermiasnghetheolờidậynàyvàphongđấtAssuschoErastusvàCoriscus.Tạiđây,cùngvớiAristotlevàXenocrates,họthànhlậpmộtHọcviệnthuhútđượcsựthamdựcủahọcsinhtừcácmiềnlâncận.AristotletrởthànhbạnthâncủaHermiasvàđượcnhàvuagảcháugáicholàmvợ.TạitriềuđìnhcủaHermias,Aristotlecódịpđượcquansáttậnmắtchếđộquânchủvàrútrađượcnhiềubàihọctừnhữngđiềunghethấy;đồngthờicũnghọcđượcnhữngnguyêntắcvềthươngmại,vàngânhàngtừthị-quốcnày.

Saumộtthờigiansinhsốngtạiđây,AristotledọnsangđảoLesbos,vàtừLesbosAristotleđượcvuaPhilipcủaxứMacedoniavờiđếnPella,thủđôcủaMacedoniađểdạyhọcchohoàngtửAlexandertừlúcônghoàngnàymới13chođếnkhi19tuổi.AlexandertrởthànhĐạiđế(AlexandertheGreat)năm20tuổi.Chođếnnay,khôngcònsửliệunàochobiếtAristotleđãdạyAlexandernhữnggì,nhưngnhữngtàiliệucònsótlạinóirằngAristotleđãgửichoAlexanderhailuậncươngvề“thuậtlàmvua”và“caitrịcácthuộcđịa.”Ngoàicácmônhọcvềvănchương-chủyếulàquatrườngcaOdysseycủaHomervàtriếthọcHyLạp-AristotlecòndạyAlexandervềkhoahọcthiênnhiên.CólẽđólàlýdosaunàyAlexandertưởngthưởngchocôngtrìnhnghiêncứukhoahọccủaAristole800lạng

vàngtừchiếnlợiphẩmcủachiếntrườngmiềnĐông.KhiAlexanderlênlàmvuavàbắtđầuchinhchiến,AristotlecònởlạiMacedoniathêmmộtthờigiannữatrướckhivềlạitrungtâmvănhoávàhọcthuậtcủaHyLạp.

Năm335,AristotletrởvềAthensvàmởtrườngLyceum.TrườngnàynằmbêncạnhHọcviệnPlato,dongườibạnđồngmônXenocrates,ngườiđãcómộtthờicùngAristotlebônbatruyềnbásởhọccủaPlato,làmViệntrưởng.Tuynhiên,AthenslúcnàykhôngphảilàAthenstựdocủa12nămtrước.AlexanderđãchiếmđóngtoàncõiHyLạpvàđặtAthenslàmđấtbảohộcủaMacedoniadướiquyềnquảntrịcủaToànquyềnAntipaterthuộcLiênMinhCorinth.TrongcươngvịToànquyền,Antipaterủnghộkháiniệmchínhtrịquảđầu(oligarchy),mộtchếđộchínhtrịdựatrêngiaicấpcótàisản,nêncaitrịAthenstheochiềuhướngđó,thayvìđểAthenssinhhoạtdướithểchếdânchủnhưtrướckia.MộtđiềungẫunhiênlýthúlàAntipatervàAristotleđãtừngquenbiếtnhautừtrướctạiMacedoniavàvẫngiữliênlạcthườngxuyên,naylạitáingộởAthenstronghaiđịavịkhácnhau.Tuynhiên,tìnhbạngiữahaingườivẫnkhăngkhítnhưxưavàchínhsáchcủaAntipaterđãảnhhưởngkhôngítđếnnhữngtácphẩmcủaAristotlesaunày.Mộtcáchcụthể,Aristotlechủtrươngxâydựngmộtthểchế“trungdung”ủnghộgiaicấpcótàisản.CáctácphẩmcủaAristotleviếtvềhiếnphápvàlịchsửhiếnphápcủaAthenschothấyôngcũngtheosátnhữngdiễnbiếnchínhtrịcủaAthensdoLycurgus,mộtchínhtrịgialỗilạccủaAthensvàcũngđồngthờilàbạnđồngsongvớiAristotle,tiếnhànhtạiAthens(tưtưởngcủaLycurguscũngđượccáchọcgiảđờisaunghiêncứuvàđềcậpđếntrongcáctácphẩmcủahọ).LycurguslàlãnhtụcủađảngdânchủtheochủtrươngcủaDemostheneslàkhôiphụclạivịthếcủaAthenstrướckhibịAlexanderthốngtrị.

MặcdùLycurguslàmộtngườichủtrươngdânchủ,nhưngvìmuốnkhôiphụclạiAthens,LycurgusđãápdụngmộtsốchínhsáchcủaSpartachodânAthens:đólàchươngtrìnhcưỡngbáchhuấnluyệnquânsự.MỗithanhniênAthensphảihọctậpquânsựtronghainăm.Thêmvàođólàmộtđạoluậtcấmmualàmnôlệnhữngngườitựdođãbịbắtlàmtùbinhtrongchiếntranh.NhữngchínhsáchnàyđượcAristotlethểhiệntrongQuyểnVIIcủaChínhTrịLuận.Năm328,mộtbiếncốnghiêmtrọngảnhhưởnglớnlaođếnAristotlevàHọcviệnLyceum.Callisthenes,làhọctròvàlàcháuruộtcủaAristotle,trướcđótừnglàbộtrưởngthôngtincủaAlexander,bịAlexanderralệnhxửtửvìthamgiavàoâmmưuthívua.

Callisthenescóthamgiavàoâmmưunàyhaykhông,khôngcótàiliệunàocònlưulạixácđịnhđượcviệcnày,nhưngvìôngchốnglạichỉthịbắttriềuthầnphảiquỳlạykhitriềukiếnnhàvua(tụcnàyAlexanderhọcđượctừxứBa-tư),CallistenesbịgiếtkhiếncảLyceumphẫnnộvà“xétlại”tàinăngcủaAlexander.

Năm324,AlexanderhạlệnhbắtdânHyLạpphảivinhdanhôngnhưthầnthánhvàchophépnhữngngườibịHyLạpbịlưuđàyđượctrởvề.Chuyệnchưangãngũ,Alexanderbănghà.Nhâncơhộinày,AthenstuyênbốchiếntranhvớiMacedoniavàđòilạitựdo.TạiAthens,ToànquyềnAntipaterđươngnhiêntrởthànhđốitượngcủacuộcchiếnvàAristotlevìlàbạncủaAntipater,cũngđànhphảibỏAthenssangtịnạntạixứChalcis.Ôngquađờitạiđâyvàonăm322.

SaukhiAristotlequađời,cóhaisựkiệnchứngtỏảnhhưởngcủaAristotletrênnềnchínhtrịcủaAthens.SựkiệnthứnhấtlàBảnHiếnphápcủaAthensdoAntipatersoạnthảonăm321saukhidẹpxongcuộcnổidậycủaAthenshainămtrướcđó.BảnHiếnphápnàyphảnảnhtưtưởngchínhtrịcủaAristotlevàtiếpnốichínhsáchcủaLycurgusnhưsau:quyềnđầuphiếugiớihạntrongsốdânAthenscótàisảntừ2000drachmastrởlên,nghĩalàgiớihạntronggiớitrunglưu;nhữngngườicómộtsốtàisảnvừaphảivàcòntrẻđểlàmnghĩavụquânsự.SựkiệnthứhailàviệcDemetrius,họctròcủaAristotle,lêncaitrịAthensvàbiếnnhữnggìAristotleđãdạytạiLyceumthànhluật.

ẢnhhưởngcủaAristotle,tuynhiên,khôngchỉgiớihạntạiHyLạphaytạiAthens.TriếtlýtheotrườngpháiAristotleđãtrởthànhnềntảngchotriếthọcDuyThựctạiTâyphương.Vềphươngdiệntriếtlýchínhtrị,ChínhTrịLuậntrởthànhkinhđiểnchokhoachínhtrịhọctạiTâyphươngđếnngàynay.

CHÍNHTRỊLUẬN

AristotleviếtChínhTrịLuậnnăm350trướcCôngnguyên.CuốnsáchnàyđượcxemlàcănbảnchoChínhtrịhọcTâyphươngvàảnhhưởngsâurộngtớicáctưtưởnggiađờisaunhưCicero,St.Augustine,Aquinas,vàcáclýthuyếtgiakhácthờiTrungCổ.CáclýthuyếtgiahiệnđạinhưMachiavelli,Hobbes,vàcácnhàtưtưởngthờiKhaiSángđềudựatrênnềntảngnàymàphêphánlýthuyếtvàmôhìnhchínhtrịkiểuAristotle.Nhờvậy,họđãpháttriểnnêncáchệtưtưởngmới.Vìthế,dùtađồngýhaykhôngvớilậpluậnvàlýthuyếtcủaAristotle,hiểurõcácnguyênlýcănbảnmàAristotleđãđềravẫnlàđiềucầnthiếtđểcóthểhiểuđượccácnhàtưtưởngthờiKhaisángvàHậuhiệnđại.

TrongChínhTrịLuận,Aristotledùngphươngphápluậnlýquynạp,đitừđơnvịxãhộinhỏnhấtlàgiađìnhtớixãhộivàcuốicùnglàquốcgia,đểtìmranhữngđặctínhthiếtyếumànhànướcphảicóđểtrởthànhmộtnhànướclýtưởng.Ngoàiphươngphápquynạp,Aristotlecũngdùngphươngphápsosánhgiữamôhìnhnhànước“lýtưởng”vàmôhìnhnhànướctrongthựctếvàđưaranhữngnguyênlýxâydựngmộtnềnchínhtrịmanglại“điềutốtnhất”choconngười.

ChínhTrịLuậncó8quyển.QuyểnImangtựađề“LýthuyếtvềGiađình,”gồm13chương.AristotlemởđầuChương1bằngnhậnxétbấthủ:“mỗimộtcộngđồngđượcthiếtlậpnhằmđạttớimộtcáitốtnàođó;vìhoạtđộngcủaconngườiluônluônnhằmđạtđượccáimànónghĩlàtốt.Nhưng,nếutấtcảcáccộngđồngđềunhắmđếnmộtcáitốt,thìnhànướchaycộngđồngchínhtrị-cộngđồngcaonhấtvàbaotrùmtấtcảcáccộngđồng-phảinhắmtớicáitốtcaocảhơnmọicáitốtkhác,vàphảilàcáitốtởmứcđộcaonhất.”TrongQuyểnI,Aristotledùngphươngphápluậnlýphântíchvàtruynguyêncáchìnhthứcquầntụcủaconngườitừđơnvịnhỏnhấtlàgiađình,đếnlàngmạc,rồiđếnquốcgia.

TrongQuyểnI,Aristotlenhắcđếnvaitròcủanôlệ(C.3,4&5)khiphântíchcácthànhphầntạonênhộgiađình.Mốitươngquantronghộgiađìnhgồmcóquanhệgiữachủnhânvànôlệ,giữachồngvàvợ,giữachamẹvớiconcái.LậpluậncủaAristotlevềnôlệdĩnhiênlàkhôngcònhợpvớithờiđạichúngta,nhưngnôlệlàmộtthànhphầnkhôngthểthiếuđượctrongxãhộiHyLạpthuởđó.Ởđây,tacũngcầnmởmộtdấungoặcvềsinhhoạtkinhtếcủaAthensthờibấygiờ.Nhưđãdẫntrênđoạnbốicảnhlịchsử,ngườiHyLạpchuộngxahoa,khôngưalaođộngchântay,nênnềnkinhtếdựavàosứclaođộngcủanôlệlàchínhđểsảnxuất.KhôngcónôlệđểsảnxuấtvàphụnữloviệcnhàthìđànôngHyLạpkhôngcònthìgiờđểmàsuytưởngnhữngviệccaoxa,tựanhưkẻsĩtrongxãhộitavàTàuthờitrước,nhosĩđểmóngtaydàilượtthượtvàkhôngđượclàmviệclaođộngchântay(sic).

TheoAristotle,cóhailoạinôlệ:nhữngkẻsinhrađãlànôlệvànhữngkẻbịbuộclàmnôlệ.Aristotlelậpluậnnhưsau:nhữngkẻnàomàtrờisinhrakémthôngminh,khônglàmgìđượckháchơnlàchỉlàmnhữngviệclaođộngchântay,thìnhữngkẻấytrờisinhralàmnôlệ;đólànhữngkẻkhôngcóđủtríphánđoánkhônngoan.Aristotlecònchorằngđốivớinhữngngườinhưvậycóđượcchủnhânlàđiềutốtchohọ(C.5).Ngoàira,nhữngkẻchiếnbạilànhữngkẻbịbuộclàmnôlệ.NgườiHyLạp,trongđócóAristotle,lýluậnrằngnhữngkẻchiếnbạichắcchắnphải“kém”hơnngườichiếnthắngchứnếukhôngthìthualàmsaođược?Nhưvậy,bịbắtlàmnôlệthìcũnghợpvớiluậnlýmàthôi.

TrongChương12,Q.I,Aristotleluậnvềvaitròphụnữtronghộgiađình.Dĩnhiên,nhữngnhậnđịnhnàycũngtươngtựnhưquanniệmvềnôlệ,nayđãlỗithờinhưngcólýtrongbốicảnhxãhộiđươngthời.Aristotlequanniệm:“ngườinamdobảnchấttựnhiên,ngoạitrừtrườnghợpbịtậtbẩmsinh,thíchhợpvớivaitròchỉhuyhơnlàngườinữ;cũngtươngtựnhưvớituổitácvàsựchínchắnthíchhợpvớivaitròchỉhuyhơntuổitrẻthiếukhônngoan.”Aristotlekhôngnói“chỉhuy”cáigì,nhưngnhậnđịnhthêmrằngvaitròngườichồngđốivớivợcũnggiốngnhưvaitròcủanhàlãnhđạochínhtrịđốivớicáccôngdân,vàvaitròcủangườichađốivớiconcáicũnggiốngnhưcủanhàvuađốivớithầndân.QuanniệmcủaAristotlevềphụnữcũnglàquanniệmcủaTâyphươngvềvaitròphụnữlàloviệcquảntrịgiađình.NgaycảThánhkinhcủaKi-tôgiáocũngquanniệmtươngtựnhưvậy.Vềphươngdiệnchínhtrị,trongthờiđại“vănminh”củachúngta,phụnữcũngchỉmớicóquyềnđầuphiếutừnăm1893tạiNewZealand,vàtạiMỹtừnăm1920.

QuyểnIIgồm12chương.TrongphầnđầucủaQuyểnIItừChương1đến8,Aristotlebànvềcácnhànướclýtưởngtrênlýthuyết.AristotlephêbìnhmôhìnhnhànướclýtưởngcủaPlato,mộtnhànướcđượcxâydựngtheokiểu“cộngsảnnguyênthuỷ,”trongđómọicủacải,vậtchấtđềuđượcchiasẻgiữacácthànhviêncủacộngđồng(C.1,2,3,4&5).Từchương6đến8,AristotlephảnbácmôhìnhcủacáclýthuyếtgiakhácnhưPhaleas,Hippodamus.Trongcácchương9-12,AristotlenhậndiệncácnhànướcmàtheoôngđãtiếnđếngầnlýtưởngnhưSparta,Crete,vàCarthagecùngvớinhữngkhuyếtđiểmsâusắcmàcácnhànướcnàymắcphảivàđãđưađếnsựsuyvongsaunày.

Từđó,Aristotleđưaranhậnđịnhlàchẳngkhinàoconngườicóthểđạtđượcmộtnhànướclýtưởng(nhưPlatochủtrương),nhưngconngườicóthểxâydựngđượcchomìnhmộtchếđộtốtnhấtcóthểđược.Đólàmộtchếđộtrungdung,ởgiữachếđộDânchủ[khinóiđếndânchủthờicổHyLạp,chúngtaphảihiểuđólàdânchủtrựctiếp,mọingườidânđềuthamgiavàochínhtrịtừnghịluậnviệccôngđếnthihànhluậtpháp]vàchếđộQuảđầu(thiểusốcaitrịnhưngkhôngphảilàquýtộc).

QuyểnIIIgồm18chươngvàchủđềcủaQuyểnIIIlàkhảosátvềbảnchấtcôngdânvàcácmôhìnhhiếnpháp.QuyểnIIIcũnglàtrọngtâmcủaChínhTrịLuận.TrongChương1,Aristotlechorằngtưcáchcôngdâncủamộtngườikhôngđượctạonênchỉvìngườiđósinhravàcưtrútrênmộtđấtnướcnàođó.Tưcáchcôngdânchỉcầncómộttiêuchuẩnđểxácđịnh:côngdânlàngườicóquyềnthamgiachínhsựvàgiữnhữngchứcvụtrongchínhquyền(Chương1,§12).

Tuynhiên,cóquyềnthamgiachínhsựvàgiữchứcvụtrongchínhquyềnkhôngcónghĩalàngườidânsẽtrởthànhmộtcôngdântốt.Aristotleđưaramộtcâuhỏithiếtyếu:liệumộtngườitốtsẽtrởthànhmộtcôngdântốtchăng?TheoAristotle,haiđiềunàythuộchaiphạmtrùkhácnhau.Ôngđưaramộthìnhảnhsosánhngườidântrongmộtnướcvớinhữngngườithuỷthủtrênmộtcontàu,mỗingườicómộtnhiệmvụriêngbiệtphảithihành;ngườithìloviệcláitàu,ngườiloviệcchèochống,v.v...Mỗingườiđềuphảilàm“tốt”phầnviệccủamình.Tuynhiên,tấtcảđềucómộtnhiệmvụchunglàgiữchocontàuđượcantoàn,điđượctớimụctiêuđãđịnh.Côngdâncũngvậy,mụcđíchtốihậulàgiữchosựantoàncủachếđộ,vàđólà“đứchạnh”chungcủamọicôngdân(C.4,§3).Côngdân,dùgiữchứcvụlãnhđạohaychỉlàdânthường,cũngcầnphảicókiếnthứcvàkhảnăngđểbiếtlãnhđạocũngnhưbiếttuânphục(§15).Riêngđốivớinhàlãnhđạo,Aristotlecònđòihỏiphảicóthêmmộtđứctínhngoàinhữngđứctínhmàmọicôngdânđềucó:đólàsự“khônngoanchínhtrị.”

TrongChương6,Aristotlephântíchcácchếđộchínhtrịđượcthểhiệnquacácloạihiếnphápkhácnhau.Mộtchếđộchínhtrịlà“cáchthứctổchứcquốcgiatheocáccơquancaitrị”(C.6,§1).Vìbảnnăngtựnhiêncủaconngườilàsốngquầntụvớinhauhầuđạtđượcđờisốngtốtđẹphơnlúcsốngđơnlẻ;dođó,mụcđíchtốihậucủamọichếđộlàtạodựngvàbảovệđờisốngtốtđẹpchomọingười.Chếđộnàođạtđượcmụcđíchnàylàchếđộđúngđắn;ngượclại,chếđộnàochỉphụcvụchoquyềnlợicủagiớicầmquyềnlàchếđộbấtcông,vìquốcgialàsựkếthợpcủanhữngconngườitựdovàbìnhđẳng(C.6,§9).

TrongcácChương6-8,Aristotlephântíchcácloạichếđộđúngđắnvàcácbiếnthểsailầmcủacácchếđộnày.TheoAristotle,cơcấuchínhtrịdohiếnphápđặtralàcơcấutốithượng.CơcấunàycóthểdoMộtngười,Vàingười,hayĐasốnắmgiữ.Aristotlephânloạicácchếđộchínhtrịnhưsau:Quânchủ(mộtngười),Quýtộc(vàingười),vàĐasố(gồmcáccôngdâncótàisản-Aristotledùngtừ“polity”đểchỉchếđộnày).Dùdướihìnhthứcnào,khicơcấutốithượngnàycaitrịnhằmđemlạicái“tốt”chungchomọingười,thìnhấtthiếtnóphảilàcơcấuchínhtrịđúngđắnvàtốt.Nếucácchếđộkểtrênchỉlochoquyềnlợiriêngthìchúngđượccoinhưbịbiếntháithànhnhữngchếđộxấuxa,nhưBạochúa(tyranny)thaychoQuânchủ,Quảđầu(oligarchy,thiểusốchỉlochoquyềnlợicủadângiàu)thaychoQuýtộc,vàDânchủ(democracy)thaychoĐasố(AristotlevàngườiHyLạpthờiđóquanniệmrằngdânchủlàchếđộchỉlochoquyềnlợicủadânnghèo).Thếcòntrườnghợptrongmộtnướccóđasốlàdângiàuvàthiểusốlàdânnghèothìsao?Aristotlechorằngconsốnhiều,ítchỉcótínhtươngđối,vànhấnmạnhmộtchếđộđượcxemlàchếđộquảđầunếunhữngngười

caitrịlochoquyềnlợicủangườigiàu(bấtkểsốngườinàynhiềuhayít),vàmộtchếđộđượcxemlàdânchủnếudothànhphầndânnghèocaitrị(C.8,§7).

TrongChương9,AristotlebànđếncácnguyêntắccủachếđộQuảđầuvàDânchủ,dựatrênkháiniệmvềcôngbằngvàbìnhđẳng.NhữngngườitheochếđộDânchủchorằngvìmọingườisinhrađềubìnhđẳng,nhưvậytrêncănbảncôngbằng,mọingườiđềucóquyềnngangnhau.NhữngngườitheochếđộQuảđầulạinghĩkhác:nếumọingườigiàunghèokhácnhauthìtheocônglý,họcũngcónhữngquyềnkhácnhau;nhữngngườiđónggópchonhànướcmộtđồngkhôngthểcóngangquyềnvớinhữngngườiđónggópmộttrămđồng.TheoAristotle,cảhailậpluậntrênđềusailầmvìcảhaipheđềuđưaranhậnđịnhvàphánxétdựatrênquyềnlợicủamình.VàAristotleđãnóimộtcâubấthủ:“Mọingười,nhưmộtquyluật,đềulànhữngquantoàkhôngngaythẳngkhiphánđoánnhữnggìcóliênquanđếnquyềnlợiriêngtưcủamình”(C.9,§2).Thêmvàođó,nhậnđịnhsailạccủahaiphenằmởchỗkhôngnắmvữngmụctiêutốihậucủanhànước.Quốcgiakhôngphảichỉlàmộttậphợpcủadânchúngcưngụtrêncùngmộtlãnhthổ,haylànơiđểdânchúngbuônbángiaodịchdễdàngvớinhau,hayđểcùngchốnglạinhữnghiểmhoạ.Tấtcảnhữngđiềunàycần,nhưngchưađủ,vìchỉcóthểtạonênđờisốngxãhộichứchưatạothànhmộtquốcgia.Mụcđíchtốihậucủaquốcgialàhướngtớimộtđờisống“tốt,”vàcácmốidâyràngbuộcxãhộichỉlàphươngtiệnđểđạttớimụcđíchnàymàthôi(§13).Dođó,nhữngai,quatàinăngvàhànhđộngcủamình,cốnghiếnnhiềuchoquốcgia,thìsẽđượchưởngnhiềuvinhdựhơn(§15).Đâylàlýthuyếtphânbốcônglýgọilàbìnhđẳngtheotỷlệ,vàdựatrêntàinăng.Quađây,Aristotlebácbỏlậpluậnxâydựngquốcgiadựatrêngiaicấpxãhội.

TrongChương10,Aristotlebànđếnmộtvấnđềquantrọngchoviệctổchứcquốcgia.Đólàthànhphầnnàosẽnắmquyềntốithượng:dânnghèo,dângiàu,thànhphầnưutú,mộtngườicótàinăngkiệtxuất,haymộtbạochúa?Nếuthànhphầnđasố-khôngkểthànhphầnđógiàuhaynghèo-tịchthucủacảicủathànhphầnthiểusốđểchiachonhau,thìđấtnướcsẽbịtiêuhuỷ.Nếuthànhphầnưutúnắmquyền,thìđasốcònlạisẽkhôngcócơhộiđểthamchínhvàgiữtrọngtráchtrongchínhquyền.Nếuchỉcómộtngườicaitrị,thìtuyệtđạiđasốsẽchẳngbaogiờcócơhộithamchính.VàAristotleđưaramộtđềnghịlà“Pháptrị,”tứclàhãyđểluậtpháp,chứkhôngphảiconngườicóquyềntốithượng,vìconngườiluônluônđểtưlợivàtìnhcảmxenvào.

TrongcácchươngcònlạicủaQuyểnIII,từChương11đến18,Aristotlephântíchsựlợihạicủa“Nhântrị”và“Pháptrị.”Aristotleghinhậnrằng,rấtcóthểcómộtngườihaymộtnhómngườisiêutuyệthơnmọingười,chỉmộtmựcchămlochocái

tốtchungcủaquốcgia,vàtheoluậnlýtựnhiênthìngườinàyhaynhómngườinàynắmquyềntốithượnglàthuậnlý.Tuynhiên,Aristotlecũnglưuý:nhữngngườinhưvậylà“thầnthánhchứkhôngphảilàconngười”(C.13).

QuyểnIVgồm16chương.TrongQuyểnIV,Aristotleluậnvềcácmôhìnhhiếnpháp(chếđộ)vàcácdạngkhácnhaucủatừngmôhìnhtrongthựctế.Aristotlechorằng,chínhtrịcũnggiốngnhưnghệthuậtvàkhoahọccầnđượcxemxétkhôngnhữngdướilăngkínhlýtưởng,màcòntrongbảnchấtthựctế;nghĩalà,nhậnđịnhxemmôhìnhnàolàmôhìnhtốihảotrongmộttìnhhuốngđặcthùnàođó;đâulàphươngcáchhữuhiệunhấtđểduytrìmộtchếđộ;tínhtheotrungbìnhgiữacácnước,thìmôhìnhnàolàmôhìnhtốtnhất;cácdạngchếđộchínhcónhữngbiếnthểnàokhácnhau;vàđặcbiệtchútrọngđếnhaichếđộDânchủvàQuảđầu.Thêmvàođó,Aristotlenhấnmạnhluậtphápphảitươngứngvớihiếnpháp,chứkhôngphảingượclại.Aristotleđịnhnghĩahiếnpháplà“cáchthứctổchứccơcấuchínhquyềntrongmộtnước,cáchthứcphânbốquyềnlựcđượcấnđịnh,chủquyềntốithượngđượcxácđịnh,vàmụctiêutốihậucủaquốcgiamàmọicơquanvàtoànthểdânchúngnhắmtới”(C.1,§10).Nóimộtcáchkhác,hiếnpháplàcơsở,trênđó,mọiluậtphápcủaquốcgiađượcbanhành.

TrongChương2-10,Aristotleliệtkêcácchếđộkhácnhauvàphântíchtỉmỉnhữngưuđiểmcũngnhưnhượcđiểmcủacácchếđộnày,nhấtlàcácbiếnthểcủanónhưquảđầu,bạochúa,vàdânchủ.

TừChương11-16,Aristotlephântíchxemđâulàmôhìnhchínhtrị,mộtcáchtổngquát,khảthinhấtchođasốcácquốcgia.Aristotleđưarakháiniệmvềmôhìnhchếđộhỗnhợpgiữaquảđầuvàdânchủmàônggọilà“polity”(đãnóiđếntrongQuyểnIII)vàcáchthứctổchứcchếđộtheokiểunày.Aristotlecũngquanniệmrằng,trongmộttậpthể,cáitốtnhấtbaogiờcũnglàsốtrungbìnhcộng,khôngtháiquámàcũngkhôngbấtcập.Vàtrongmộtxãhội,tầnglớptrunglưuchínhlàsốtrungbìnhcộngđó.Aristotleviết:“Nhữngkẻởhaicực-cựcđẹp,cựckhoẻ,cựcsang,cựcgiàuvànhữngkẻởcựcđốinghịch,cựcnghèo,cựcyếu,cựchạtiện-lànhữngkẻkhólònghànhđộngtheolýtrí”(C.11,§5).Quanniệmnàycũngtươngtựnhưquanniệm“trungdung”củaKhổngTửbênPhươngĐông.

QuyểnVgồm12chương,mangtựađề“Nguyênnhâncủacáchmạngvàsựthayđổichếđộ.”Quanđiểmhiệnđạivềcáchmạngthườngmangtheoýnghĩatíchcực,đổicáicũthaybằngcáimới,tíchcựchơn,tiếnbộhơn.Tuynhiên,cáchmạng,theoýnghĩaAristotledùng,thuầntuýchỉlàsựthayđổichếđộ,mangtínhkháchquan,

khôngtốtcũngkhôngxấu.Chếđộmớicóthểtốthơn,nhưngcũngcóthểxấuhơnchếđộvừamới“bị”cáchmạng.Thànhthử,từngữ“phảncáchmạng”khôngcóýnghĩagìhếttheoquanniệmcủaAristotle.

MườihaichươngcủaQuyểnVđượcchialàmhaiphần.Phầnđầu,từChương1-4,nêulêncácnguyênnhântổngquáttạoracáchmạng.Nguyênnhântạoracáchmạng,theoAristotle,làdosựdiễndịchkhácnhaucủacácthànhphầndânchúngkhácnhauvềcônglývàbìnhđẳng.Nhữngngườitheodânchủquanniệmrằng,hễnhữngaibìnhđẳngtrênmộtphươngdiện,thìcũngbìnhđẳngtrênmọiphươngdiện(mọingườiđềusinhranhưnhau,nêncũngbìnhđẳngnhưnhau);nhữngngườitheoquanniệmquảđầulạiquanniệmrằngnhữngaikhôngbìnhđẳngtrênmộtphươngdiệnnàođó,thìtấtyếucũngkhôngbìnhđẳng(trênphươngdiệncủacải,chẳnghạn).Haiquanniệmxungđộtnàyđưađếntranhchấpvàhànhvidấyloạn.Nhưngdođâumàngườitanổiloạn?Aristotle(C.2)đưarabađộngcơchính:độngcơtâmlý,mụctiêucủatranhchấp,vàcácđiềukiệndẫnđếntranhchấp.Độngcơtâmlýchínhlànhữngcảmxúcvànhiệttìnhđốivớisựbìnhđẳng.Nhữngkẻthuathiệtđấutranhđểđượcbìnhđẳngvớinhữngngườikhác;nhữngngườithuộcthànhphầnkhágiảđấutranhđểbảovệđịavịxãhộicủamình.Mụctiêutranhchấpcủacảhaiphekhônggìkháchơnlà“danh”và“lợi.”Danhvàlợicũnglàđiềukiệnđưađếntranhchấp:khilàmụctiêu,danh-lợitạorabấtmãnvìconngườimuốnchiếmđoạtcácmụctiêunày;khilàđiềukiện,danh-lợidẫnđếnbấtmãnvìngườitathấykẻkhácđượchưởngnhiềudanhvọngvàlợilộchơnmình.

Phầnhai,từChương5-12,nêulêncácnguyênnhânđặcthùtạoracáchmạngvàthayđổichếđộchínhtrị,cùngnhữngphươngcáchbảovệchếđộ.Trongchếđộdânchủ,nguyênnhângâyrasựsụpđổchếđộlànhữngkẻmịdân,tứclànhữngchínhkháchlợidụngthànhkiến,cảmxúc,sợhãi,hyvọng,vàngaycảlòngáiquốcđểkhíchđộngđámđôngchomưuđồchínhtrị(trongthếkỷ20tathấycórấtnhiềuchínhtrịgiamịdân,điểnhìnhnhấtlàHitler).Tấtcảnhữngkẻmịdânkhilênnắmquyềnđềutrởthànhđộctài,bạongược.ChếđộQuảđầubịsụpđổvìgiaicấpthiểusốthốngtrịđànápvàđốixửbấtcôngvớiđasốbịtrị(cácchếđộđộcđảngngàynaylàhìnhthứcrõrệtnhấtcủachếđộQuảđầu).ChếđộQuýtộcbịsụpđổvìgiaicấpcaitrịđãđichệchkhỏinguyêntắccôngbìnhcủachếđộ,nhấtlàkhichứcvụđượcsửdụngnhưphươngtiệnđểmưulợichocánhân(C.8,§15).

Đểbảovệmộtchếđộ,Aristotleđềnghịphảigiáodụcquầnchúngsaochongườidânsốngvàhànhđộngtheođúngtinhthầncủahiếnpháptạodựngrachếđộ.Mộtcâunóikháquenthuộcvớichúngtangàynaylà:“ngườidânnào,chếđộđó.”Tuynhiên,Aristotlekhuyếncáolàviệcgiáodụccôngdânkhôngchỉnhằmgiáodụchọ

đểthihànhnhữngcáihay,cáiđẹpcủachếđộ,màcònlàgiáodụcđểhọbiếtvàtránhlàmnhữngđiềukhiếnchếđộsuyvong(C.9,§13).AristotlecòntrởlạivớiđềtàigiáodụctrongQuyểnVIII.

QuyểnVIgồm8chương,bànvềcácphươngthứcthiếtlậpchếđộDânchủvàQuảđầu,liênquanđếnbangànhcủachínhquyền:hànhpháp,tưphápvàlậppháp.Tưtưởngcănbảncủadânchủlàtựdo,vàđócũnglàmụcđíchchínhcủachếđộdânchủ.Tựdo,theoAristotlegồmhaiphần:thứnhấtlàtựdochínhtrị,nghĩalàmọingườidânđềucóthểthamchính(quabầucửvàocácchứcvụtrongchínhquyền),vàýkiếncủađasốđượccoilàýkiếnchung,đượcmọingườicôngnhận(thiểusốphụctùngđasố);thứhailàtựdodânsự,quađóngườidânsốngtheoýmàmìnhthích,baohàmýnghĩatựdolàkhôngbịchínhquyềnxâmphạm.Cácđặctínhcủachếđộdânchủgồmcó:mọicôngdânđềucóquyềntranhcửvàocácchứcvụcủachínhquyền,khôngaigiữmộtchứcvụnàotrongchínhquyềnquáhailần;mọichứcvụtrongchínhquyềnđềuđượctrảlương,vànhiệmkỳcủachứcvụcũngkhôngkéodàiquálâu(C.2).

Aristotleliệtkêbốnmôhìnhdânchủđượctạonêntuỳtheothànhphầndânchúng.Chếđộdânchủtốtnhấtlàchếđộmàquầnchúnggồmđasốlànôngdân.Aristotlelýluậnrằng,vìnôngdânlànhữngngườikhôngcónhiềutàisảnvàphảibậnrộnvớiđồngángnênkhôngcóthìgiờthamgiavàocáccuộcnghịhội.Quầnchúngnôngdâncầnlợihơncầndanh,nênhọchỉcầncóquyềnbầuracácviênchứcchínhquyềnvàquyềnbãimiễnviênchứcchínhquyềnnếukhônghoànthànhtráchvụ.Chếđộdânchủtốtthứhailàchếđộgồmnhữngngườisốngbằngnghềchănnuôi;chếđộnàycũngtươngtựnhưchếđộgồmđasốnôngdân.Haichếđộdânchủcònlạidothươngnhân,côngnhânhaygiớilaođộngtạonên,theoAristotle,lànhữngchếđộdânchủtệhạivàkhôngbềnvững,vìhaigiớinàysốnggầnthànhthị,thườnglaivãngđếncácnơinghịhộivàtạoracácxáotrộnchínhtrị.

Sauchếđộdânchủ,Aristotlebànđếnviệcxâydựngchếđộquảđầu.Chếđộquảđầutốtnhấtlàchếđộdunghợpgiữaquảđầu(thuầntuý)vàdânchủ,mộtchếđộđượcgọilà“polity.”Chínhquyềnđượcchialàmhai“viện”:hạviệndànhchodâncóítcủacải,vàthượngviệndànhchodâncónhiềucủacảihơn(đãnóiđếnởChương2).

TrongChương8,Aristotleluậnvềcáccơquanchínhquyềncầnthiếtchomộtquốcgia.CáccơquandoAristotleđềnghịhơn2000nămtrướcvẫncònđượctổchứctrongcácmôhìnhhiệnnay;cụthểlàcơquankiểmsoátthịtrườngnhằmbảođảmchoviệcbuônbán

vàthihànhcácgiaokèođượcđúngđắnvàtrậttự.Cơquanthứnhìnhằmkiểmsoátcácbấtđộngsản,côngcũngnhưtư,vàbảotrìcôngthựvàđườngxá.Cơquanthứbacũngtươngtựnhưcơquanthứnhì,nhưngliênquanđếncáckhuvựcngoàithànhphốvàrừngnúi(kiểmlâm).Cơquanthứtưlàngânkhốđểthugiữtiềncủanhànướcvàđểtrảlươngchonhânviên.Cơquanthứnămlàvănkhốlưugiữtấtcảmọikhếước,tàiliệucôngcũngnhưtư.Cơquanthứsáulàcơquanthihànhcácbảnán,giamgiữtộiphạm.Trênnhữngcơquancầnthiếtnàyđểđiềuhànhsinhhoạt,mộtquốcgiacòncầncáccơquansauđây:quốcphòng,thanhtratàichínhcáccơquanchínhquyềnvàquốcdânnghịhội.

AristotlebànvềcáclýtưởngchínhtrịvàcácnguyêntắcgiáodụctrongQuyểnVII.QuyểnVIIđượcchialàm3phần.Phầnthứnhấtluậnvềlýtưởngchínhtrịvàbảnchấtcủađờisốnghạnhphúcnhấtvàtốtnhất.Vớilýluậnquynạp,Aristotleđitừnhậnxétvềcánhânconngười,rồisuyrađếnquốcgia.TheoAristotle,đờisốngconngườicóbacái“tốt”:nhữngcáitốtthuộcvậtchấtngoạitại,tứclànhữngcáitốtthuộcthểchất,vànhữngcáitốtthuộctinhthần.Nhữngcáitốtthuộcvềtinhthầnlànhữngđiềucaocảnhất,nhưcanđảm,khônngoanvàcácđứchạnhkhác.Nhữngđứchạnhnàychẳngphảidosốphậntạonênmàcósẵnngaytrongmỗingười.Aristotlekếtluận,“đờisốngtốtđẹpnhấtchoquốcgiavàcánhânlàđờisốngđứchạnhđượctrangbịbởinhữngcáitốtvậtchấtngoạitại,vàthểchất,nhữngđiềukiệncầnthiếtđểchoconngườicóthểthamdựvàocáchoạtđộngđemlạisựtốtlànhchoquốcgia”(C.1).Tuynhiên,trongthựctế,đờisốngtốtđẹpnhấtcủaconngườilàđờisốngnhưthếnào?Aristotlechorằngcóhailoại:đờisốngthiênvềthựctiễnvàđờisốngthiênvềtưtưởng.Đờisốngthựctiễncaonhấtlàđờisốngchínhtrịvàđờisốngtưtưởngcaonhấtlàđờisốnghợpvớitriếthọc(C.2,3).

Phầnthứhailuậnvềcácđiềukiệncầnthiếtchomộtquốcgia,đượccoilàlýtưởng,gồmcácđiềukiệnnhư:dânsố,bảnchấtcủadânchúng,cấutrúcxãhội,vàlãnhthổcùngvịthếđịalýcủaquốcgia.Nhưngdânsố,lãnhthổnhưthếnàothìđượccoilàlýtưởng?Đôngdânquáhayítdânquáđềucóhại.Aristotleđưaracôngthứcchomộtdânsốlýtưởnglà“consốlớnnhất–quakiểmtradânsố(chứkhôngphảiướclượng)–cầnthiếtđểnhànướcđạtđượcmứcđộtựtúc”(C.4).Vềlãnhthổcũngvậy,Aristotlechọntrungđạo;rộnglớnquáhaynhỏhẹpquáđềubấtcập.Vềbảnchấtcủadânchúng,nhậnxétcủaAristotlekhálạvớichúngtangàynayvìchorằngtâmtínhcủaconngườidovịthếđịalýquyếtđịnh.Cóbaloạingườiphânchiatheođịalý:thứnhất,nhữngngườiởvùnglạnhlẽocủachâuÂucóýchícaonhưngkémkhéoléovàthôngminh;thứhai,nhữngngườiởchâuÁkhéoléovàthôngminhnhưngkémýchí;thứba,dânHyLạplàgiốngdâncócảhaiđặctínhnày(C.7).Vềphươngdiệncấutrúcxãhội,Aristotlenhậnđịnhrằngcầnphân

biệthaithànhphầntrongxãhội;đólàthànhphầnnguyêntốgồmnhữngcôngdânthamgiatíchcựcvàosinhhoạtchínhtrịcủađấtnước,vàthànhphầnthứhaigọilà“cácđiềukiệncầnthiết,”baogồmnhữngthànhviênphụcủaxãhộitứclànhữngngườilàmnhữngviệclaođộngcầnthiếtđểchothànhphầnnguyêntốcóthểthamgiasinhhoạtchínhtrị.Trongmộtnước,xãhộicầnphảiđượctổchứcđểcungứngsáudịchvụsau:sảnxuấtnôngsản,sảnxuấtđồthủcôngvànghệthuật,quốcphòng,đấtđaichodânsựvàquânsự,tôngiáo,saucùnglàlậpphápvàtưpháp(C.8).

Trongmộtnhànước“lýtưởng”theoquanniệmcủaAristotle,côngdânlànhữngngườitựdo,cócùnggốcgácưutúmớilàthànhphầnđượcthamgiavàochínhsự;thànhphầnlaođộngbìnhdân,vìkhôngcóthìgiờnhànrỗiđểhọchànhthànhngườicóđứchạnh,nênkhôngthểthamgiachínhsự.Tuynhiên,thànhphầnnàycũnglàcôngdânvàtrênnguyêntắcphảiđượcthamgiachínhsự.ĐâylàmộtvấnnạnchomôhìnhnhànướclýtưởngcủaAristotle,chonên,ôngchủtrươngrằngthànhphầnlaođộngsẽgồmnhữngnôlệ.MôhìnhnhànướclýtưởngcủaAristotle,nhưvậy,sẽgồmhaithànhphần:côngdânthuộcgiaicấpưutúquýtộcvàlaođộnglànôlệ.Nhữngcôngdântrẻtuổiloviệcquốcphòng,trungniênloviệccaitrịvàlãoniênloviệctếtự.Theocáchsắpxếpnày,côngdânsẽtuầntựtheolứatuổicủamìnhmàphụcvụquốcgia(C.9).

PhầnthứbatừChương12-17bànvềcácnguyêntắctổngquátcủagiáodục.Nềngiáodụcquốcgia,theoAristotlephảilàmộtnềngiáodụctoàndiệnvềthểchấtcũngnhưtinhthần.Aristotlecũngquanniệmrằng,giáodụcảnhhưởngđếntưcáchcôngdânvàmuốnxâydựngđạođứccôngdânthìphảibắtđầutừxâydựngđạođứccánhânvìcảhailoạiđạođứcnày-cơbản-giốngnhau(đãbànởQuyểnIII).Việchônnhâncũnglàmộtvấnđềtrọngđạitrongviệcxâydựngmộtnhànướclýtưởnggồmnhữngcôngdânkhoẻmạnh.Vềphươngdiệnsinhlýhọc,Aristotlechorằngthểchấtcủachamẹảnhhưởngđếnthểchấtcủaconcái.Aristotleđềnghịlàngườichồngnênlớntuổihơnngườivợ,từ17đến20tuổi,vàlứatuổithíchhợpnhấtchoviệclậpgiađìnhvàsinhsảnlàngườichồng37tuổi,ngườivợ18tuổi.Khiconcáilớnlên,việcgiáodụccầnđượcquantâmđặcbiệtđểtrẻempháttriểnvềthểchấtcũngnhưđứctính:khôngnênđểtrẻnhỏtừnămđếnbảytuổiởgầndânnôlệvàtuyệtđốicấmkhôngchonghenhữnglờitụctĩuhoặcnhữnghìnhảnhdâmô.Điềunàyquantrọngđếnnỗinhànướcphảiraluậtcấmtrêntoànquốc.Saubảytuổi,giáodụctrẻemnênchialàmhaigiaiđoạn:từbảytuổiđếndậythìvàtừdậythìtới21tuổi.

AristotledànhraQuyểnVIIIđểbànvềgiáodục.Giáodụclànhiệmvụcủaquốcgiavànhànướcphảixâydựngmộthệthốnggiáodụcđồngnhấtchomọicôngdân.

Aristotleđềnghịbốnmônhọcchochươngtrìnhgiáodục:đọc-viết,thểdục,âmnhạc,vàhộihoạ.Âmnhạc,theoAristotle,làmộtmônhọcquantrọng,khôngphảichỉlàmônhọcđểgiảitrí,màlàmônhọcđểsửdụngthìgiờnhànrỗimộtcáchđúngđắn.Hơnthếnữa,bảnchấtcủaâmnhạclàsựhoàhợpâmthanh,vàdođósẽkhiếnchotâmhồndễđạtđượcsựcânbằnggiữatìnhcảmvàlýtrí(C.5).

Aristotlecũngđềnghịlàdạychotrẻempháttriểnthểchấttrướckhipháttriểntinhthần.Chonên,trẻemnênđượctậpthểdụctrước,vìhuấnluyệnthểchấtsẽgiúptrẻempháttriểncáctậpquántốtnhưkỷluậttựgiác,rồiđếnâmnhạc,saurốtmớiđếncácmônhọcvềtrithức.

AristotlemởđầuChínhTrịLuậnbằnglậpluậnrằng“nhànước,haycộngđồngchínhtrịlàcáitốtcaonhất”vàlýdođểnhànướchiệnhữulàđểgiúpchocôngdânsốngmộtđờisống“tốt.”Dođó,việcgiáodụccôngdântrởthànhnhữngngườidânđạođứclàđiềutốiquantrọng.Khimộtnướccóđượcnhữngngườidânvừacóhọcthứclạivừađứchạnh,dĩnhiênđấtnướcđóphảitrởnêntốthơn.ĐócũnglàkếtluậntựnhiênkhiAristotlekếtthúcChínhTrịLuậnbằngchươngluậnvềgiáodục.

Mặcdùđãtrênhaingànnăm,vớimộtsốnhậnđịnhvềnôlệvàphụnữđãkhôngcònhợpthờinữa,nhưngChínhTrịLuậnvẫnlàmộtkiệttácnêulênnhữngcâuhỏicănbảncủađờisốngchínhtrị“lýtưởng”củamọiquốcgia,vàlàmộttrongnhữngtácphẩmkinhđiểncủakhoaChínhtrịhọcTâyphương.

MùaXuân2008NÔNGDUYTRƯỜNG

Quyển1CHƯƠNG1

Mỗimộtnhànướclàmộthìnhthứcquầntụnàođócủaconngười-mộtcộngđồng,vàmỗimộtcộngđồngđượcthiếtlậpnhằmđạttớimộtcáitốtnàođó;vìhoạtđộngcủaconngườiluônluônnhằmđạtđượccáimànónghĩlàtốt.Nhưng,nếutấtcảcáccộngđồngđềunhắmđếnmộtcáitốt,thìnhànướchaycộngđồngchínhtrị-cộngđồngcaonhấtvàbaotrùmtấtcảcáccộngđồng-phảinhắmtớicáitốtcaocảhơnmọicáitốtkhác,vàphảilàcáitốtởmứcđộcaonhất.

Ngườitathườngnghĩlàcácđứctínhcủamộtnhàlãnhđạochínhtrị,mộtôngvua,mộtgiatrưởng,vàcủamộtchủnhânôngđềugiốngnhau,vànếuhọcókhácnhau,thìcũngkhôngphảivìvịthếcủahọkhácnhau,màởsốlượngcácđốitượngdướiquyền.Thídụ,kẻlàmchủvàingườiđượckêulàôngchủ;hơnvàingườithìđượckêulàquảngia;hơnthậtnhiềungườinữathìđượcgọilànhàlãnhđạohaymộtôngvua.Lốigọikiểunàykhôngphânbiệtđượcsựkhácnhaugiữamộtđạigiatộcvàmộtnhànướcnhỏ.Sựkhácbiệtgiữamộtvịvuavàmộtnhàlãnhđạonhànướclàởchỗnày:Khichínhquyềnthuộcvềmộtngười,thìnhàcaitrịđượcgọilàvua;cònkhimàtheoquyluậtcủakhoahọcchínhtrị,chínhquyềndocôngdân-đồngthờilàngườicaitrịvàbịtrị-thìngườicaitrịđượcgọilànhàlãnhđạochínhtrị.

Nhưngtấtcảnhữnglậpluậnnàyđềusailầmcả,vìcácchínhquyềncũngcónhiềuloạikhácnhau;điềunàycũnghiểnnhiênchobấtcứainghiêncứuvấnđềbằngphươngphápchúngtasửdụng.Cũnggiốngnhưtrongcácngànhkháccủakhoahọc,chínhtrịcũngvậy,mộthợpchấtluônluôncóthểđượcphângiảirathànhnhữngphầntửđơngiảnhaynhỏnhấtcủatổngthể.Dođó,chúngtaphảixemxétcácphầntửcấuthànhnhànước,hầucóthểthấyđượccácluậtlệkhácnhaucủacácloạichínhquyềnkhácnhaunhưthếnào,vàcóthểrútrađượcmộtkếtluậnkhoahọcnàochăngvềmỗiloạichínhquyền.

Chương2Nếutaxemxétsựvậttừngọnnguồn,dùsựvậtđólàmộtnhànướchaycáigìđinữa,tasẽcóđượcnhậnthứcrõràngnhấtvềsựvậtđó.Thoạtkỳthuỷphảicómộtsựkếthợpnàođógiữanhữngsựvậtmàkhôngthểhiệnhữuđượcnếuthiếunhau.Giốngđựcvàgiốngcáiphảikếthợpđểlưutruyềndònggiốngcócùngbảntínhnhưchúng;hànhvinàykhôngphảidoýthức,nhưngdobảnnăngtựnhiêncósẵntrongcácloàiđộngvậtcũngnhưthựcvật.Thứđến,phảicósựkếthợpgiữacácphầntửcaitrịmộtcáchtựnhiênvàcácphầntửbịtrịmộtcáchtựnhiên.Nhữngphầntửcókhảnăng,nhờsựkhônngoanbiếttínhtoán,loxa,dĩnhiêntrởthànhphầntửcaitrị,cònnhữngphầntửmàkhảnăngchỉdosứcmạnhcủathểchấtmanglại,đểlàmnhữnggìmàphầntửkiahoạchđịnh,làphầntửbịtrị;dođó,đươngnhiênởtrongtìnhtrạngnôlệ.Sựkếthợpgiữachủnhânvànôlệđượclậpthànhvìcảhaicóchungquyềnlợi[chủvàtớlàmđủchonhau].Thiênnhiênphânbiệtrõràngsựkhácnhaugiữaphụnữvànôlệ,vàthiênnhiênkhônghàtiệnnhưgãthợrènkiakhiđánhcondaoDelphiđadụngdùngđượcvàonhiềuviệc;thiênnhiêntạoramỗivậtchomộtmụcđích,vàmỗidụngcụsẽđượctạothànhtốtnhấtđểsửdụngchomộtmụcđíchchứkhôngphảichonhiềumụcđích.Thếnhưngtrongđámnhữngkẻmanrợ[vàđiềunàytráivớitrậttựtựnhiên],phụnữvànôlệđượccoinhưnhau-lýdolàvìkhôngcóphầntửcaitrịnàotrongbọnhọ,vàsựkếthợpvợchồngtrởthànhcuộckếthợpgiữangườinôlệnữvàngườinôlệnam.Dođómàcácthisĩcủachúngtađãnói:

“Cũnglàxứngđángthếthôi,chongườimanrợlàmtôiHyLạp.”

Vìhọnghĩrằngcáckẻmanrợvànôlệtrờisinhranhưnhau.

Từquanhệgiữanamvànữvàquanhệgiữachủnhânvànôlệ,giađìnhlàkếtquảđầutiên,vàthisĩHesiodđãnói:“Cónhà,cóvợ,cótrâuđicày.”

Contrâucóthểcoinhưlànôlệcủangườinghèovậy.Giađìnhlàsựquầntụđượcthiênnhiênthiếtlậpnhằmcungứngchoconngườicácnhucầuthườngngày,vàthànhviêncủagiađìnhđượcCharondasgọilà“nhữngngườiăncùngmâm,”vàđượcEpimenides,ngườiđảoCrete,gọilà“nhữngngườiuốngchungmáng.”Nhưngkhinhiềugiađìnhtụhọplại,vàsựquầntụnàynhằmđếnmụctiêucaohơnlàcungcấpchocácnhucầuhàngngày,thìxãhộiđầutiên-làngmạc-đượcthànhlập.Vàhìnhthứctựnhiênnhấtcủalàngmạclàmộtnhánhtừgiađình,gồmcócác

convàcáccháu“cùngbúchungbầusữa.”Vàđócũnglàlýdotạisaocácthị-quốcHyLạp(city-state)-cũngnhưdâncácxứmanrợkháchiệnnay-đượccaitrịbởicácvịvua.Cácthị-quốcđượcthànhlậptừnhữngngườiđãtừngđượccaitrịdướivươngquyền[nghĩalà,họtụhọplạitừnhữnggiađìnhvàlàngmạc],vàgiađìnhthìluôncóđặctínhquânchủvìmọisựdongườitộctrưởngquyếtđịnh.Làngmạccũngvậy,vìlàngmạccũngdonhiềugiađìnhtạonên,nêncũngđượccaitrịbởingườilớntuổitronggiatộc.MốiquanhệgiatộcđơnsơnàyđượcHomermiêutảtrongđoạnthơvềngườikhổnglồmộtmắt(Cyclopes),khiconngườicònsốngrảirácthànhtừngnhómnhỏ,hệtnhưnhữngconngườithờicổ:“Mỗingườinamlàngườicaitrịcủavợvàcon.”16Sựkiệnconngườithờicổdovuacaitrị,vàthờinaymộtsốdânvẫncònđượcvuacaitrị,khiếnchotaxácnhậnđượclàcácvịthầnthánhcũngđượccaitrịbởimộtôngvua,vìhọtưởngtượngrakhôngnhữnghìnhảnhcủathầnthánh,màcòncáchsốngcủathầnthánhtheonhưcáchhọsinhsống.

Khinhiềulàngmạcliênkếtlạivớinhauthànhmộtcộngđồngduynhấtvàtoànvẹn,mộtcộngđồngđủlớnđểcóthểtựtúcđược,thìnhànước(polis)đượckhaisinhtừnhữngnhucầucơbảncủađờisống,vàtiếptụctồntạichomộtđờisốngtốtđẹp.Vànhưthế,nếucáchìnhthứcbanđầucủaxãhộilàtựnhiên,thìnhànướccũngvậy,vìnhànướclàkếtquảcuốicùngcủamọixãhội,vàtính“tựnhiên”củasựvậtchínhlàchungcụccủanó.Vìtagọilàtựnhiênkhimộtsựvậtđượcpháttriểnđầyđủtớidạngcuốicùngcủanó,dùđólàmộtconngười,mộtconngựa,haymộtgiađình.Ngoàira,kếtquảcuốicùngcủamộtvậtlàcáitốtnhất,vàđạtđếntựtúclàkếtquảcuốicùng[củamộtpolis]vàlàcáitốtnhất.

Từnhữngnhậnđịnhtrên,nhànướchiểnnhiênnằmtronghọnhữngvậthiệnhữutựnhiên,vàconngười,làmộtđộngvậtmàdobảntínhtựnhiênphảisốngtrongmộtnhànước(conngườilàmộtđộngvậtchínhtrị).Nếucókẻnàovìbảntínhtựnhiên,chứkhôngvìtainạnngẫunhiênnàođó,màchọnsốngởngoàicộngđồngchínhtrị,thìkẻđóhoặclàchẳngragì,hoặclàmộtsiêunhânhơnngười.ĐólàkẻmàHomerđãlênánlà“kẻđãngtử,vôgiacư,vôluậtpháp.”Nhữngngườinhưvậylànhữngkẻhiếuchiến,chẳngkhácnàomộtconchốtcôđơntrênbàncờ.

Đếnđâytathấy,mộtcáchhiểnnhiên,conngườilàmộtsinhvậtchínhtrị,vàlàmộtsinhvậtchínhtrịởmứcđộcaohơnloàionghaycácloàithúsốngbầyđànkhác.Thiênnhiên,nhưtathườngnói,khônglàmđiềugìvôích,vàconngườilàsinhvậtduynhấtđượcbanchotiếngnói.[ĐộcgiảnênthamkhảothêmRousseau:Nguồngốccủangônngữloàingười-ND].Mọiloàiđềucókhảnăngtạođượcâmthanhđểdiễnđạtđauđớnhaysướngkhoái:thiênnhiênchochúngkhảnăngcảmnhậnđauđớnhaysungsướngvàcóthểtruyềnđạtnhữngcảmnhậnnàyđếnđồngloại

củachúng;nhưngchỉđếnthếmàthôi.Ngônngữcủaconngườidùngđểchỉrađiềulợi,điềuhại,vàcũngtươngtựnhưthếđiềugìlàcôngchínhvàthếnàolàbấtcông.Đặcbiệthơnnữa,chỉconngườimớicóđượcýthứcvềthiệnvàác,vềcôngbằngvàbấtcông,vàvềcácđứctínhkhácnữa.Sựphốihợpcácsinhvậtcóýthứcnàytạonêngiađìnhvànhànước.

Đếnđâytacóthểlýluậnthêmrằng[mặcdùcánhânvàgiađìnhhiệnhữutrướctheothứtựthờigian]nhànướclạihiệnhữutrướchơncảcánhânvàgiađìnhtheothứtựtựnhiên.Lýdocủađiềunàynhưsau:cáitổngthểluônnhấtthiếtphảihiệnhữutrướccáthể[theotựnhiên].Nếucảcơthểbịtiêuhuỷ,thìsẽchẳngcòncáichânhaycáitaynữa,ngoạitrừtheocáinghĩamơhồmàngườitathườngdùngcùngmộttừđểchỉcácvậtkhácnhau,nhưkhitanóivềmộtcáitaybằngđá;vìmộtcáitaykhibịtiêuhuỷ[khicảthânthểbịtiêuhuỷ]thìcóhơngìmộtcáitaybằngđáđâu?Mọiđiềucóđượcđặctínhthiếtyếucủachúnglànhờởchứcnăngvàkhảnăngcủanó.Từđótacóthểsuyralànếuđiềugìđãmấtkhảnăngthựcthichứcnăngcủanó,thìtakhôngnênnóilànóvẫnlàvậtnhưcũ,màphảinóilà,bởivìsựkhôngchínhxác[củangôntừ],chúngvẫncòntêngọigiốngnhau.

Nhưvậy,tathấynhànướchiệnhữubởitựnhiênvàcótrướccánhân.[Chứngcứcủacảhailậpluậnnàylàsựkiệnnhànướclàtổngthể,còncánhânlàcáthể].Mọicánhânkhôngthểnàotựtúcđượckhisốngcôlập,bởivìmọicánhânlàvôvàncáccáthểcùnglệthuộcvàocáitổngthể,làcáimàchỉcónómớiđemlạisựtựtúcchotấtcả.Mộtngườisốngbiệtlập,hoặclàvìkhôngcókhảnăngchiasẻcácphúclợidosựquầntụchínhtrịđemlại,hoặckhôngcầnchiasẻgìhếtvìhắnđãtựđạtđượcsựtựtúcrồi,thìkhôngcònlàmộtthànhphầncủanhànướcnữa,và,nhưvậy,phảihoặclàthúhoặclàthầnmàthôi.[Dù]bảnnăngxãhộiđãđượcthiênnhiênbanchoconngười[từlúcmớisinh],tuynhiên,kẻnàođầutiênthiếtlậpnhànướcvẫnphảiđượccoilàngườicócônglớnnhất.Conngười,khitoànhảo,làđộngvậttốtđẹpnhất,nhưngnếuhắnbịcáchlykhỏiluậtphápvàcôngchính,thìlạitrởnênmộtđộngvậtxấuxanhất.Bấtcôngtrởnêntệhạihơnkhiđólàsựbấtcôngđượcvũtrang,vìconngườisinhracóđượcđôitay[cũngnhưngônngữ]đểlàmchoconngườitốthơnvềđạođức,nhưngđôitaycũngcóthểđượcdùngđểlàmnhữngchuyệnxấuxa.Đólàlýdotạisaonếuconngườikhôngcóđứchạnh,hắnsẽtrởthànhkẻdãmannhất,đêtiệnnhất,chỉbiếtchiềutheonhụcdục.Sựcôngchính[chínhlàsựcứurỗicủaconngười]thuộcvềnhànước;vìcôngchính-sựphânbiệtthếnàolàcôngbằng,làlẽphải-làtrậttựcủamộtxãhộichínhtrị.

Chương3Tớinaytađãthấynhànướcdonhiềuhộgiađìnhtạonên;chonên,trướckhibànvềnhànước,taphảibànvềsựquảntrịcủahộgiađình.Thànhviêncủahộlàtấtcảnhữngngườisốngtrongcùngmộtcănnhà,vàmộthộđầyđủgồmcónôlệvànhữngngườitựdo.Bâygiờchúngtasẽbắtđầuxemxétmộthộtừnhữngthànhtốđơngiảnnhất,vàcácthànhtốđơngiảnnhấtvàcơbảnnhấtlàquanhệgiữachủnhânvànôlệ,giữachồngvàvợ,vàgiữachamẹvớiconcái.Chúngtaphảixétbảnchấtcủatừngmốiquanhệvàcácphẩmchấtcầncótrongtừngmốiquanhệxemnhưthếnào.Nhưvậycóbayếutốcầnxemxét:thứnhấtlàmốiliênhệgiữachủnhânvànôlệ;kếđếnlàquanhệhônnhân(khôngcóchữnàokháchơnđểmôtảchínhxácsựkếthợpgiữachồngvàvợ),vàcuốicùnglàquanhệphụtử(quanhệnàycũngkhôngcótêngọiriêng[theotiếngHyLạpthờiđó]).Ngoàibayếutốnàycòncómộtyếutốthứtưnữa,cáigọilà“nghệthuậtlàmgiàu,”mộtyếutốmàtheonhữngngườikháclạilàphầnchínhyếucủamộthộgiađình.Chúngtacũngxemxétbảnchấtcủanghệthuậtnàytrongcácphầndưới.

Trướchếthãynóivềchủnhânvànôlệ,chútrọngvàonhucầucủađờisốngthựctiễnvàtìmxemcóthểcómộtlýthuyếtnàohayhơncáclýthuyếthiệnhànhkhông.Mộtsốngườiquanniệmrằngsựcaitrịcủangườichủlàmộtkhoahọc,vàsựquảntrịmộthộ,chứcvụlàmchủnôlệ,vàphươngthứccaitrịchínhtrịhaycaitrịmộtvươngquốc,nhưtôiđãtrìnhbàyphầnđầu,đềugiốngnhau.Mộtsốkháclạikhẳngquyếtrằngsựcaitrịcủachủnhânđốivớinôlệđingượclạivớitựnhiên,vàviệcphânđịnhsựkhácnhaugiữanôlệvàngườitựdolàdoluậtđịnh,chứkhôngphảidoquyluậttựnhiên;vànhưthế,canthiệpvàoquyluậttựnhiênlàkhôngcôngbằng.

Chương4Tàisảnlàmộtphầncủamộthộgiađình,vànghệthuậttíchluỹcủacảilàmộtphầncủanghệthuậtquảntrịhộgiađình,bởivìchẳngaicóthểsốngđànghoàngđược,haylàtồntạiđược,nếukhôngcóđượccácđiềukiệncầnthiết.Vàcũnggiốngnhưtrongbấtkỳmộtnghềnào,ngườithợphảicódụngcụthíchhợpmớicóthểlàmđượcviệc,quảntrịmộthộcũngvậy.Dụngcụthìcónhiềuloạikhácnhau;cóloạilàdụngcụsống,cóloạilàdụngcụvôtrivôgiác;thídụnhưcáibánhláicủangườitàicôngláitàulàdụngcụchết,vôtri,cònngườilínhcanhlàdụngcụsống,vìnhữnggìphụcvụchonghềnghiệpđềulàmộtloạidụngcụ.Thếnên,tàisảnlàmộtdụngcụđểduytrìsựsống.Cùngmộtthểấy,trongsựxếpđặtcủamộtgiađình,ngườinôlệlàmộttàisảnsống;vàtàisản,mộtcáchtổngquát,làtổngsốcủatấtcảcácdụngcụ.Nhữngngườithuộchạ,dođó,cóthểđượccoinhưlànhữngdụngcụsốnghiệnhữutrướccácdụngcụvôtri[đểsửdụngcácdụngcụnày].Cómộtđiềukiệnmàngườiquảnlýkhôngcầnthuộchạ,vàchủnhânkhôngcầnnôlệ;đólàmỗidụngcụchếtnàytựlàmđượcviệc,hayvânglờivàđoánýcủakẻkhácmàtựlàm,nhưnhữngphotượngcủaDaedalus,haynhữngcáikiềngbachâncủaHephaestus,theonhưchuyệnHomerkểlại:“ChúngtựtiếnvàonơihọpcủaThầnlinh.”Nếu,trongcùngthểấy,conthoitựdệtvảivàchiếcđànthấthuyềncầmtựbuôngtiếng,thìngườithợchínhđâucòncầnngườiphụviệc,vàchủnhânđâucòncầnnôlệlàmgìnữa.Tuynhiên,cómộtđiềutacầnphânbiệt:cácdụngcụmàtathườnggọiđượccoilàcácdụngcụ[dùngđể]sảnxuất,trongkhiđótàisảnđượccoilàdụngcụhoạtđộng.Thídụnhưconthoilàmộtdụngcụkhôngnhữngđượcdùngnhưmộtdụngcụmàtừconthoitalạicònlàmrađượccácthứkhácnữa;trongkhiđó,tấmvảihaycáigiườnglàvậtdụngmàmụctiêusửdụngđãrõràng.Hơnthếnữa,vìsựsảnxuấtvàhoạtđộnglàhailoạikhácnhau,vàcảhaiđềucầntớidụngcụ,dođómỗiloạicũngcầncácloạidụngcụkhácnhau.Nhưngđờisốnglàsựsinhhoạtvàkhôngphảilàsảnphẩm,vànhưthế,kẻnôlệlàngườitạorasựsinhhoạt.Mộtlầnnữa,khinóiđếntàisảncũnggiốngnhưnóiđếnmộtphầntử,vìmộtphầntửkhôngnhữnglàmộtphầncủacáigìđómàcòntuỳthuộchoàntoànvàovậtđó;chonêntàisảncũngvậy.Kẻnôlệkhôngnhữnglànôlệcủangườichủmàcònlàvậtsởhữuhoàntoàncủangườichủ,trongkhingườichủchỉlàchủcủay,chứkhôngtuỳthuộcvàoy.Nhưvậytathấyđượcbảnchấtcũngnhưtráchvụcủakẻnôlệ;kẻnàomàtừbảnchấtkhôngthuộcvềmìnhmàthuộcvềkẻkhác,thìtừbảnchấtkẻđólànôlệ;vàtacóthểnóihắnthuộcvềvàthuộcquyềnsởhữucủangườikhác.Vàtacóthểđịnhđượccoinhưthuỷtổcủathợrèn;Hephaestuschếracácngườimáyđầutiên

đểgiúpviệcvà20cáikiềngbachântựdiđộngđượcđểphụcvụchocácyếntiệctạinúiOlympic.

Chương5Nhưngliệucóaimàtrờisinhrađãlànôlệvàsốkiếpnôlệlạithíchhợpvàchínhđángchoykhông,haynôlệlàmộtsựviphạmluậtthiênnhiên?

Trảlờicâuhỏinàychẳngcógìkhókhăndùdựatrênlýluậnhoặcsựkiện.Sựviệccókẻsinhrađểcaitrịvàkẻsinhrađểbịtrịlàmộtsựviệckhôngnhữngcầnthiếtmàcònmanglạilợiíchnữa;cónhữngkẻtừkhilọtlòngmẹđãđượclựarađểcaitrịvànhữngkẻkhácbịtrị.

Ngườicaitrịvàkẻphụctùngcũngcónhiềuhạng(vànhữngkẻphụctùngthuộcloạikháhơnthìluậtlệcaitrịcũngkháhơn-thídụnhưluậtdùngđểtrịngườiphảikháhơnluậtdùngđểtrịthú,cũngnhưkhigặpngườithợgiỏihơnthìcôngviệccũngđượchoàntấthayhơn,cũngvìlýdođókhinóicóngườicaitrịvàkẻbịtrịcũnggiốngnhưcómộtcôngviệcđangđượcthihành);vìtrongtấtcảmọiđiềumàtạonênmộttổngthểphứchợpgồmnhiềuphầntử,dùliêntục[nhưtrongcơthểcủamộtngười]haygiánđoạn[nhưquanhệgiữachủnhânvànôlệ],tađềucóthểphânbiệtchủthểvàvậtphụthuộcmộtcáchrõràng.Tínhđốingẫugiữachủthểvàthuộcthểhiệnhữukhôngchỉtrongmọisinhvậtbởivìđặctínhnàyphátxuấttừbảnchấtcủavũtrụ;ngaycảtrongnhữngvậtkhôngcósựsốngcũngbịchiphốibởimộtnguyênlýnàođó,nhưtrongâmnhạcchẳnghạn.Nhưngtalạiđixakhỏiđềtàirồi.Hãytrởlạivớicácsinhvật,lànhữngvậtcóhồnvàxác:tronghaithứnàycócáidotựnhiênmàtrởthànhchủthể,vàcáikialàthuộcthể.Nhưngrồitalạiphảitìmxemýđịnhcủathiênnhiêntrongnhữngđiềugiữđượctínhchấttựnhiên,chứkhôngphảitrongnhữngđiềumàtínhchấttựnhiênđãbịhưhỏng.Vànhưvậy,taphảinghiêncứumộtconngườimàgiữđượccảthểxáclẫnlinhhồntrongtrạngtháituyệthảonhất,vìchỉtrongmộtngườinhưvậytamớithựcsựthấyđượcliênhệthậtsựgiữahồnvàxác[nghĩalàtinhthầnluônđiềukhiểnthểxác];dùrằng[tacũngthấycó]nhữngkẻvìbảnchấtxấuxahayvìhoàncảnhxấuđãđểthểxáccaiquảnlinhhồn.Trongtấtcảmọisinhvậtđềucóhaiquyềnlựcchiphối;phầnhồnluôncaitrịphầnxácbằngquyềnlựccủamộtchủnhânđộcđoán,cònphần[lý]trícaiquảncácsựhammuốnbằngquyềnlựccủamộtnhàcaitrịtheoluậtlệ.Và[nhưthế]tathấyhiểnnhiênlàkhihồnđiềukhiểnxácvàtríđiềukhiểnnhiệttình,thìđiềuđóthuậntheotựnhiênvàíchlợichothânthể;làmngượclạiluônluônđưađếntổnthương.Điềunàycũngđúngtrongquanhệgiữaloàivậtvớiconngười,vìnhữngconthúđượcthuầnhoácóbảnchấttựnhiêntốthơnhoangthú,vàtấtcảmọiloài

thúđãđượcngườithuầnhoácóđờisốngtốtđẹphơnloàihoangthúvìsinhmạngchúngđượcbảotồn.Tôixinnhắclại,giốngđực,vềbảnchấttựnhiênkhoẻhơngiốngcái,vàdovậy,giốngđựclàmchủ,còngiốngcáiphụctùng.Nguyêntắctổngquátnàyđúngchocảnhânloại.

Thếnên,ởnhữngnơimàcósựkhácbiệtrõrệtnhưgiữahồnvàxác,haygiữangườivàthú(nhưtrườnghợpcủanhữngkẻmàkhảnăngchỉlàlàmnhữngviệcchântay),thìnhữngkẻởđẳngcấpthấptựnhiênphảilànôlệ.Cóchủnhâncaitrịlàlợiíchchochúngcũngnhưchonhữngloàihạđẳngkhác.Vìthế,mộtkẻmangbảnchấtnôlệnếuycóthểbịbiếnthành(vàđócũnglànguyêndotạisaoythựcsựtrởthành)tàisảncủakẻkhác,cũngtươngtựnhưkẻcốgắngsuyluậnđểhiểukẻkhácnhưngtựmìnhlạikhôngcókhảnăng[suyluận]này,thìbảnchấtcũnglànôlệmàthôi.Thiênnhiêncũngtạonênsựkhácbiệtgiữathểchấtcủangườitựdovànôlệ,nhữngkẻthểchấtkhoẻmạnhthíchhợpchonhữngviệclaođộnghạtiện,vànhữngngườicaoquýdùthểchấtkhôngđủkhoẻmạnhđểlàmnhữngcôngviệcnhọcnhằn,nhưnglạihữudụngchođờisốngchínhtrịtrongnghệthuậtđiềuhànhquốcgiatrongchiếntranhcũngnhưkhihoàbình.Nhưngđôikhiđiềutráingượccũngthườngxảyra;tứclànhữngkẻnôlệlạimangthểchấtcủangườitựdohaynhữngngườicótinhthầncủangườitựdonhưngthểchấtlạilàcủakẻnôlệ.Vànhưthế,taphảikếtluậnrằng,nếuconngườikhácnhauchỉquathểchấtbênngoài(cũngnhưhìnhdángcủathầnthánhkhácvớiconngười),thìtaphảiđồngýrằnggiaicấpthấpkémhơnphảilànôlệcủagiaicấpcaoquýhơn.Vànếunguyêntắcnàyđúng(vềthểchất),thìcũngđúngvềphươngdiệntinhthần,dùsựkhácbiệtvềtinhthầnkhóthấyhơnlàsựkhácbiệtvềthểchất.[Tómlại,]nếucóngườidobẩmsinhlàngườitựdo,thìcũngcóngườidobẩmsinhlànôlệ;vàđốivớinhữngkẻnàythìviệctrởthànhnôlệvừatốtvừacólợihơnchochínhhọ.

Chương6Nhưngcũngdễnhậnthấylànhữngquanđiểmđốinghịchcũngcóđiểmđúngcủahọvìhaitừngữnôlệvàsựnôlệđượcdùngkhácnhau.Nôlệhaysựnôlệđềucóthểdothiênnhiênmàrahayvìluậtlệmàthành.Luậtlệmàtôimuốnnóiởđâycótínhchấtquyướchơnlàmộtđạoluật-ngườichiếnthắngcóquyềnchiếmhữucủacảivàcảconngườicủaphechiếnbạilàmtàisản.Nhưngnhiềuluậtgiakhôngđồngývớicáiquyềnnày,vànhiềunhàhùngbiệnđãcáobuộclàquyềnnàyviphạmluậttựnhiên:họghêtởmcáiquanđiểmchorằngvìmộtkẻcósứcmạnhthểchấthơnngườivàsửdụngbạolựcđènénngườikhácthìnhữngngườiđótrởthànhnôlệhayvậtsởhữucủakẻcósứcmạnh.Ngaycảgiữacáctriếtgiacũngcóquanđiểmkhácnhau.Nguồngốccủasựtranhluận,vàlýdokhiếnhailuậnđiểmkhácnhaucóphầntrùnglặp,làlậpluậnchorằng:đứchạnh,khicóphươngcáchđểthểhiện,thựcsựcósứcmạnhrấtlớnđểápđặtlênngườikhác,vàsứcmạnhlớnlaođóchỉcóthểxuấthiệnkhicómộtsựxuấtsắctrổivượtnơimộtcánhânnàođó[kẻchiếnthắngluônluônđượcxemlàưuviệt];chonên,sứcmạnhthườngbaohàmđứchạnh.Chonên,sựtranhcãi,rútcụclại,chỉlàsựtranhcãivề[thếnàolà]sựcôngbình(mộtbênđồnghoácôngbìnhvớithiệný,bênkiađồnghoávớisứcmạnh).Nếutáchrờihaiquanđiểmnàyra,thìcảhaiđềukhôngđứngvữngtrướcquanđiểm:kẻưuviệtvềđứchạnhmớixứngđánglàngườicaitrị(chữinnghiêngcủangườidịch).Nhữngkẻkhácmàvẫncònbámgiữlấynguyêntắccủacôngbình(luậtlệvàphongtụclàdạngthứccủasựcôngbình)lạichorằngsựnôlệdokếtquảcủachiếntranhđemlạihợpvớicônglý.Nhưngkhilậpluậnnhưvậy,họđãtựphủnhận,vìnếulýdogâychiếnlàmộtlýdokhôngchínhđángthìsao?Cònnữa,chẳngcóailạinóirằngcókẻbịlàmnôlệnhưnglẽrakhôngđánglàmnôlệ.Vìnếulậpluậnnhưvậythìsẽcónhữngngườiđịavịcaoquývàconcáihọtrởthànhnôlệvìhọthuatrận(haychamẹhọthuatrận)vàbịbắtlàmnôlệ.VìlýdođóngườiHyLạpkhônggọinhữngkẻnhưvậylànôlệ,màdùngtừ“mọirợ.”Tuynhiên,thậtrakhidùngtừngữnhưvậy,họcũngchỉđólànhữngkẻnôlệtựnhiênnhưtavừabànđến.NgườiHyLạp,thậtsựtinrằngcónhữngkẻ(thídụnhữngngườimọirợ)vốntrờisinhrađểlàmnôlệ,vànhữngkẻ(thídụngườiHyLạp)vốntrờisinhralàkẻtựdo,caoquýởmọinơi.Ngườirợcũngcóthểthuộcdòngcaoquýnhưngchỉởtrongnướccủahọ.Nhưvậy,cóhailoạitựdovàcaoquý:tươngđốivàtuyệtđối.NhưHelentrongvởkịchTheodectesnói:“Kẻnàodámgọitalànôlệ,khitacũngdothầnthánhsinhra?”Khidùngnhữngtừnhưvậy,ngườitađangdùngmộttiêuchuẩnđểphânbiệtgiữanôlệvàtựdo,giữaquýtộcvàtiệndân

dựatrênnguyêntắcthiệnvàác.Cũnggiốngnhưngườidongườisinhravàthúdothúsinhra,thìngườitốtcũngdongườitốtsinhra.Tuynhiên,dùđâylàđiềudothiênnhiênsắpxếp,nhưngkhôngphảilúcnàocũngđượcnhưvậy.

Sựkhácbiệtquanđiểm,nhưvậy,làcócơsở,vàkhôngphảilàaicũnglànôlệhaytựdovìthiênnhiênđịnhnhưvậy.Vàcũngcótrườnghợptựdohaynôlệdothiênnhiênđịnhđoạt;trongtrườnghợpnàythìngườichủlàmchủvàngườitớ(nôlệ)làmtớsẽmanglạiíchlợivàcôngchính,vàlàđiềuthuậntheotựnhiên.Ngườichủlàmkhôngđúngchứcnăngcủamìnhsẽgâyrathiệthạichocảchủlẫntớ.Vìquyềnlợicủabộphậnvàtoànthểcũnggiốngnhưquyềnlợicủathểxácvàtinhthần;vànôlệ,đượcxemnhưmộtbộphậnsốngngoàithânthểcủangườichủ,chonên,giữahaingườicómộtquyềnlợichung.Khimốiquanhệgiữachủnhânvànôlệlàquanhệtựnhiên,thìhọcóquanhệthânthiếtvàcùngquyềnlợi;ngượclại,nếumốiquanhệnàyđặttrênsứcmạnhvàluậtlệthìđólàmốiquanhệthùnghịchvàmâuthuẫnquyềnlợi.

Chương7Cácnhậnđịnhnêutrêncũngkháđủđểchứngtỏrằnguyquyềncủangườichủ(nôlệ)vàuyquyềncủanhàlãnhđạochínhtrịhoàntoànkhácnhau,chứkhôngphảinhưcácnhàtưtưởngkhácchorằnguyquyền,dướibấtcứdạngnào,cũnggiốngnhau.Uyquyềncủanhàlãnhđạochínhtrịđượcápdụngtrênthầndânlànhữngngườitựbảnchấtlàngườitựdo;cònuyquyềncủachủnhânápdụngtrênnhữngngườitựbảnchấtlànôlệ.Uyquyềntrongmộthộgiađìnhlàuyquyền“quânchủ,”vìmỗigiađìnhđềucómộtgiatrưởng,trongkhiuyquyềntrongmộtnướclàuyquyềncủanhàlãnhđạotrênnhữngngườitựdovàbìnhđẳng.Takhônggọingườichủlàchủvìngườiấycóhọcthức,nhưngvìngườiấycómộtsốđặctínhnàođó;điềunàycũngđúngvớinôlệvàngườitựdo.Nhưngcũngcóthểcómộtkhoahọc(đểdạycáchlàmchủ)dànhchongườichủvàmộtkhoahọc(dạycáchphụcvụ)dànhchonôlệ.KhoahọcnàyđãđượcmộtngườiởSyracusetruyềndạyvànhờthếmàyđãkiếmđượctiềnnhờdạychonhữngngườinôlệbiếtcáchlàmviệc.Nhữngkiếnthứcnàygồmcócảhọcnấuănvànhữngviệcnhàkháccầnsựkhéoléo.Trongcôngviệcnhàcónhữngviệcđượccoitrọnghơn[nhưnấuănchẳnghạn],vànhữngviệccầnthiếthơnnhưngtầmthườnghơn[nhưquétdọn,chẻcủi],nhưcâutụcngữthườngnói:“tớlàmviệctớ,chủlàmviệcchủ.”Nhữngkiếnthứcnày,dùsao,chỉlàđểphụcvụ.Tươngtựnhưvậy,cũngcómônhọcchochủnhân,đểdạychochủnhânbiếtcáchsửdụngnôlệ;bởivìchủnhânđúngnghĩakhôngquantâmđếnviệcchiếmhữunôlệmàđếnviệcsửdụngnôlệ.Mônhọcnàythậtrachẳngcógìvĩđại,caosang:chủnhânchỉcầnbiếtralệnhnhữnggìcầnlàmvànôlệbiếtthihànhnhữngđiềuđó.Chonên,nhữngchủnhân[khônngoan]traoviệcđiềuhànhnôlệchonhữngngườiquảngiađểdànhthìgiờcủahọchotriếthọcvàchínhtrị.Nhưngnghệthuậtchiếmhữunôlệmộtcáchchínhđáng,khácvớinghệthuậtlàmchủvàkhácvớikẻbịlàmnôlệvìbịbắtlàmtùbinhtrongchiếntranh.Tớiđâyđãđủđểphânbiệtvàlàmsángtỏđịnhnghĩavềchủnhânvànôlệ.

Chương8Bâygiờtahãytìmhiểumộtcáchtổngquátvềtàisản,vànghệthuậttíchluỹtàisảncũngtheophươngthứcphântíchvàtruynguyên[từcácphầntửtớicáitổngthểvàtừsựpháttriểntừđầuchođếnkếtquảcuốicùng],vìmộtnôlệcũngđượcxemlàmộtphầncủatàisản.Câuhỏiđầutiênlàcóphảinghệthuậttíchluỹtàisảncũnggiốngnhưnghệthuậtquảntrịgiađình,haychỉlàmộtphầncủanghệthuậtnày,haychỉlàphầnphụthuộc.Nếulàphầnphụthuộc,thìnócógiốngnhư[quanhệ]giữanghệthuậtlàmraconthoivànghệthuậtdệtvải,hay[quanhệ]giữanghệthuậtđúcđồngvànghệthuậttạctượng.Hainghệthuậtphụthuộcnàykhônggiốngnhau;mộtđằnglàtạoradụngcụ,vàmộtđằnglàtạoravậtchất.Vậtchất,tôimuốnnóiđếnởđây,làsảnphẩmđượctạoratừmộtcôngviệc,nhưvậy,sợilenđốivớingườithợdệtlàvậtchấtlàmnênvải,vàđồngđốivớingườithợđúctượngcũngnhưvậy.Đếnđâytathấyrõrànglànghệthuậtquảntrịhộgiađìnhvànghệthuậttíchluỹtàisảnlàhainghệthuậtkhácnhau,vìmộtđằnglàsửdụngvậtchấtđãđượcđằngkiatíchluỹ.Nhưngcâuhỏinghệthuậttíchluỹtàisản[nếukhôngphảilànghệthuậtquảntrịhộgiađình]cóphảilàmộtphầncủanghệthuậtnàyhaykhông,hayhoàntoànkhác,lạiđưađếnmộtcâuhỏikhác.Nếungườichịutráchnhiệmđithuthậptàisảnvàcủacảiphảinghiêncứuxemcóthểlấyvềtừnhữngnguồnkhácnhau,thídụnhưtừcanhnông,haytừviệcthugiữvàtíchtrữthựcphẩm,thìtacóxemđólàmộtnghệthuậttíchluỹtàisảnhaykhông,haylàmộtloạinàokhácnữa?Thêmvàođó,cónhiềuloạithựcphẩm,vànhưthếcónhiềuđờisốngkhácnhau,điềunàyđúngchothúvậtvàcũngđúngchocảconngườinữa.Tấtcảđềucầncóthựcphẩm,vàcácloạithựcphẩmkhácnhauđưađếncáchsốngkhácnhau.Thúvậtcóloạisốngtheobầyđàn,cóloạisốngđơnlẻ;cáchsốngnhưthếnàotuỳtheokhảnăngtìmkiếmthựcphẩmtốtnhấtchochúng,dùđólàloạiănthịt,ănrau,hayăntạp:vàkhảnăngnàylàthóiquenđãđượcthiênnhiênđịnhtrướcđểchúngcóthểtìmđượcthựcphẩmdễdàngnhất.Nhưng,vìcácloàikhácnhaucónhữngvịgiáckhácnhau,thànhthửcùngmộtloạithựcphẩmchưachắcđãlàloạimàtấtcảcácloàiưathích;vìvậy,ngaytrongcácloàiănthịt,hoặcănrau,lạichiathànhnhiềuloạikhácnhaunữa.Đờisốngcủaconngườicũngcónhữngkhácbiệtlớnlao.Nhữngkẻlườilaođộngnhấtlànhữngkẻchănnuôi,sốngmộtđờinhàntản,vàdùnglàmthựcphẩmngaytừnhữngconthúmàhọnuôi;vìđànthúcủahọphảiđitìmnhữngđồngcỏđểăn,họcũngbuộcphảiđitheochúng,vàvôhìnhtrungtạothànhmộtloạinôngtrangdiđộng.Nhữngngườikhácthìlạisinhsốngbằngsănbắn;lạicòncónhữngkẻsốngbằngnghềthảokhấu;nhữngkẻsốnggầnhồao,đầmlầy,haybiểncảthìsống

bằngnghềchàilưới,vàcũngcónhữngngườisốngbằngsănbắnchimtrờihaythúdữ.Tuynhiên,phầnlớnngườitasốngbằnghoamàutừcanhtácđấtđai.Đólàtấtcảcácnếpsốngcủanhữngngườimàthựcphẩmlàdosứclaođộngtạorachứkhôngdotraođổihaybuônbánvớinhau,cácnếpsốngnàygồmcó:mụcđồng,nôngphu,ngưphủ,liệphộ,haythảokhấu.Cónhữngngườitạonênđờisốngthoảimáihơnbằngcáchphốihợphainghềvớinhau,thêmvàonhữngkhiếmkhuyếtcủanghềnàybằngnghềkhác:nếpsốngdumụccóthểcộngthêmnghềthảokhấu,nghềnôngcóthểcộngthêmnghềsănthú.Ngoàiracòncónhữngcáchthứcphốihợpkháctuỳtheonhucầuconngườiđòihỏi.Tàisản,hiểutheonghĩanhữnggìcầnthiếtchosựsống,dườngnhưđãđượcthiênnhiêncungứngđầyđủchomọingười,từkhimớisinhrachođếnkhikhônlớn.Cónhữngloàiđộngvậtmàthiênnhiênđãcungcấpđầyđủthựcphẩmchochúngtừkhimớisinhrađếnkhichúngtựtúcđượcnhưnhữngloàicôntrùnghoặcloàiđẻtrứng;loàicóvúcũngcóđầyđủthựcphẩmdựtrữchoconcáicủachúngquasữamẹ.Nhưvậytacóthểsuyrarằng,saukhicóloàiđộngvật,câycỏlàthựcphẩmcủachúng,vàcácloàiđộngvậtđượcthuầnhoá(giasúc)làthựcphẩmcủaconngười,còncácloàidãthúvừađượcdùnglàmthựcphẩmvừađượcdùnglàmquầnáohaycácdụngcụkhác.Vìthiênnhiênchẳnglàmđiềugìphíphạmvàkhôngtrọnvẹn,taphảisuyrarằngtấtcảmọiloàiđộngvậtđượctạoracholoàingườisửdụng.Nhưvậy,tacũngcóthểsuydiễnrằng“nghề”chiếntranhcũnglàmộtnghệthuậttíchluỹtàisảngiốngnhưlànghềsănbắnđểsănbắtcácloàidãthú,vàđểbắtnhữngngườimàthiênnhiêntạorađểbịcaitrịnhưnglạikhôngchịukhuấtphục.Chiếntranh[nhằmthốngtrị]đượcxemlàchiếntranhcôngchínhhiểutheonghĩatựnhiên.Trongcácnghệthuậttíchluỹtàisản,cómộtloại[hìnhthứcsănbắn]đượccoilàmộtbộphậntựnhiêncủanghệthuậtquảntrịhộgiađình;đâylàmộtnghệthuậtmà[quađó]ngườiquảntrịgiađìnhphảisẵnsàngcungứngvàdựtrữtrongkholẫmnhữngvậtdụngnhuyếuchođờisốngvàhữudụngchocảgiađìnhhayquốcgia.Nhữngvậtdụngnhuyếunàylàcủacảiđíchthực[củacảiđíchthựccókíchthướcgiớihạn,nhằmphụcvụchomụcđíchcủacộngđồng];sốlượngcủacảiđíchthựcnày(cầnthiếtchođờisốngtốtđẹp)khôngphảilàvôgiớihạn,dùSolontrongmộtbàithơđãviếtrằng:“Đốivớiconngườichẳngcógiớihạnnàolàđủchoviệcthuthậpcủacải.”

Nhưngcómộtgiớihạncốđịnhchonhữngcủacảicầnthiếtdonghệthuậtquảntrịhộgiađìnhmanglại,cũnggiốngnhưgiớihạnchocácnghệthuậtkhác,vìnhữngdụngcụdùngtrongcácnghệthuậtđềucógiớihạn,khôngvềkíchthướcthìcũngvềsốlượng,vàcủacảicóthểđượcđịnhnghĩabằngsốlượngcácdụngcụđượcsửdụngtronggiađìnhhoặcquốcgia.Vànhưvậy,tathấycómộtnghệthuậttíchluỹcủacảitựnhiênvàđượcngườiquảntrịhộgiađìnhhaynhàlãnhđạomộtnướcthựcthi.Lýdochosựhiệnhữucủanghệthuậtnàycũngrõràngvìtheoluậttự

nhiênngườitasẽdùngnhữnggìmàthiênnhiêncungcấpchohọ.

Chương9Nhưngcómộthìnhthứckháccủanghệthuậttíchluỹtàisảnrấtthôngthườngvàđángđượcgọilànghệthuậtlàmgiàu.Chínhnghệthuậtnàyđãkhiếnchongườitacóýtưởnglàsựgiàucóvàtàisảnlàvôgiớihạn.Rấtnhiềungườiđồnghoánghệthuậtlàmgiàunàyvớinghệthuậttíchluỹtàisảnđãnóiởtrênvìchúngđềucóliênquanđếntàisản,nhưngdùhainghệthuậtnàykhôngkhácnhaugìmấy,chúnglạikhônggiốngnhau.Loạinghệthuậtnóiởtrênlàdotựnhiênmàra,loạithứhailàdokinhnghiệmmàcó.

Tahãyxemxétvấnđềnàytheoquanđiểmsauđây:

Tấtcảvậtchấtmàtacóđềucóhaikhảnăngsửdụng:cảhaicáchnàyđềutừbảnthânvậtđómàra,nhưngkhônggiốngnhauvềcáchthứcsửdụng;cócáchsửdụngđúngcách,vàcáchkiađượccoilàkhôngđúnghaycònđượccoilàcáchphụthuộc.Thídụ,mộtchiếcgiàyđượcdùngđểđi,nhưngcũngcóthểđượcdùngđểtraođổilấyvậtkhác;đólàhaicáchsửdụngcủachiếcgiày.Kẻđemchiếcgiàyđiđổilấytiềnhaythựcphẩmvớikẻcầnchiếcgiàythìcũngsửdụngchiếcgiàyđấychứ,nhưngcáchsửdụngđókhôngđúngcáchhaydùngđúngmụcđíchcănbảncủachiếcgiày,vìgiàyđượclàmrađểđichứkhôngđểtraođổi.Điềunàycũngđúngvớitấtcảcácloạitàisảnkhác,vìmọithứđềucóthểđượctraođổi,vàxảyracũngtựnhiênvìcóngườicóquánhiều,kẻlạicóquáítkhôngđủcungứngchonhucầucủahọ.Nhưthế,tacóthểsuyrarằngviệcbuônbán[hànghoáđểlấylợinhuận]khôngphảilàbộphậntựnhiêncủanghệthuậttíchluỹcủacải,bởivì[nếumụcđíchchínhtheotựnhiêncủaviệctíchluỹtàisảnlàđểcungứngchonhucầucủamình,thì]ngườitasẽthôikhôngbuônbánnữakhiđãcóđủ.

Thựcratrongcộngđồngđầutiên,tứclàgiađình,thìnghệthuậttraođổihànghoánàychẳngcóíchlợigìhết,nhưngkhixãhộipháttriển,thìnólạitrởthànhhữudụng.Vìkhởiđầutấtcảthànhviêncủagiađìnhđềucóchungvớinhaumọithứ;sauđókhigiađìnhchiarathànhnhữnggiađìnhnhỏhơn,thìnhữnggiađìnhnhỏhơnnàylạichia[vậtchấtchung]thànhnhiềuthứkhácnhau.Họphảitraođổilẫnnhauđểlấycáihọcần;phươngthứctraođổinàyvẫncònđượccácquốcgia“manrợ”ápdụngđểtraođổichonhaunhữngnhuyếuphẩmcủacuộcsống,vàchỉcóthếthôi;thídụrượuđổilấylúahaycácsảnphẩmkhácđượctraođổivớinhau.Việctraođổisảnvậtnhưthếnàytuykhôngphảilàmộtbộphậncủanghệthuậttíchluỹ

tàisảnvàcũngkhôngđingượcvớitựnhiên,nhưngcầnthiếtchosựthoảmãncácnhucầutựnhiêncủaconngười.Mộthìnhthứctraođổikhác,phứctạphơn,đượcpháttriển,nhưtacóthểsuyra,từhìnhthứctraođổiđơngiảnnày.Khidâncưcủamộtnướctrởnêncànglúccàngtuỳthuộcvàomộtnướckhácvànhậpcảngtừnướcnàynhữngsảnphẩmcầnthiết,vàxuấtcảngnhữngthứmàhọcódư,thìtiềnbạcắtphảiđượcdùngtrongnhữngcuộctraođổinhưthế.[Lýdolàvì]nhữngnhuyếuphẩmkhôngthểđượcvậnchuyểndễdàng,vànhưvậy,ngườitađồngýdùngtrongnhữngcuộctraođổinhưthếmộtvậtgìđótựnócóhiệudụngvàdễdàngsửdụngtrongđờisốnglàmvậtthaythế,thídụnhưsắt,bạc,haycáckimloạikhác.Khởiđầugiátrịcủanhữngvậtthaythếnàyđượcđolườngbằngkíchthướcvàtrọnglượng,nhưngdầndàngườitađóngmộtcondấulênđóđểđịnhmứcgiátrịmàkhôngphảimấtcôngcânđonữa.

Khiviệcsửdụngtiềnbạc(dướihìnhthứctiềnđồng)đượcphátminhdonhucầutraođổinhuyếuphẩm,mộtnghệthuậttíchluỹcủacảikhácrađời,đólànghệthuậtbuônbán.Lúcđầucólẽđâycũnglàmộtvấnđềđơngiản,nhưngrồitrởnêncànglúccàngphứctạpkhingườitahọcđượctừkinhnghiệmnhữngcáchthứcđểkiếmlờinhiềunhất.Khitiềnbạcđượcsửdụng,nghệthuậttíchluỹcủacảithườngđượcđồnghoávớiviệckiếmđượcnhiềutiền,vàtrởthànhnghệthuậttíchluỹcủacảivàlàmgiàu.Thựcra,sựgiàucó,theonhiềungười,làcómộtsốlớnlượngtiềnbạc,vìnghệthuậttíchluỹcủacảivàbuônbánđềudínhdángđếntiềnbạc.Nhữngngườikháclạichorằngtiềnbạclàvậtgiảtạo,doquyướctạonên,chứkhôngphảitựnhiên,vìlẽnếungườisửdụngdùngmộtsảnvậtkhácthaythế,thìtiềnbạcsẽtrởthànhvôdụngvìnókhôngphảilàmộtphươngtiệncóíchgìchonhucầucủacuộcsống.Thậtthế,nhữngkẻcónhiềutiềnvẫncóthểthiếunhữngthựcphẩmcầnthiết.Thếthìđócóphảilàcủacảikhôngkhimộtngườicórấtnhiềumàvẫnphảichếtvìđói,nhưvuaMidastrongtruyệnngụngôn,ngườiđãxinthầnthánhbiếntấtcảmọithứôngđụngvàothànhvàng?

Vìvậykhingườitacốtìmxemcómộtýniệmnàođúnghơngiữasựgiàucóvànghệthuậttíchluỹtàisảnvớiviệctíchluỹtiềnbạc,thìđólàmộtviệclàmđúngđắn.Bởivìsựgiàucóvànghệthuậttíchluỹtàisảntheotựnhiênkhácvớinghệthuậtbuônbán;mộtđằnglàmộtbộphậncủasựquảntrịgiađình,cònbuônbánlànghệthuậtsảnxuấtracủacảiquasựtraođổisảnvật.Nghệthuậtnàychỉchútrọngđếntiềnbạc,vìtiềnlàđơnvịtraođổivàcũngđểđolườnghayấnđịnhgiớihạncủatàisản.Nhưthế,đốivớinghệthuậtlàmgiàuquatiềnbạc,thìquảlàkhôngcógiớihạn.Nếunhưtrongnghềthuốckhôngcógiớihạntrongviệctìmraphươngthứcbảovệsứckhoẻ,haytrongcácnghềkháckhôngcógiớihạntrongviệcđạttớimứctốiđamụcđíchcủacácnghềđó,thìtrongnghệthuậtlàmgiàu,mụcđíchcủa

nócũngkhôngcógiớihạn,mụcđíchnàygồmcósựgiàucógiảtạovàtíchluỹcủacải.Nhưngtrongnghệthuậttíchluỹcủacảitronghộgiađìnhcómộtgiớihạn,vìtíchluỹcủacảivôgiớihạnkhôngphảilàmụcđíchcủanghệthuậtnày.Theoquanđiểmnày,dođó,tấtcảmọisựgiàucóđềuphảicógiớihạn;tuynhiên,trongthựctế,dườngnhưđiềutráingượclạilàđiềuđangxảyra,vìkhôngcógiớihạnchonhữngkẻlàmgiàutănggiatiềnbạc.

Nguồngốccủasựnhầmlẫnnàynằmởquanhệmậtthiếtgiữahailoạitíchluỹtàisản;trongcảhailoại,phươngtiệnthìgiốngnhau,nhưngcáchsửdụngvàmụcđíchlạikhácnhau,vàđiềunàytạorasựnhầmlẫn:tíchluỹtàisảnlàmụcđíchcủaloạithứnhất,cònđốivớiloạikiacònmộtmụcđíchxahơn.Vìthếmộtsốngườilầmtưởngrằnglàmgiàulàmụcđíchcủaquảntrịgiáđình,vàtấtcảsuytưcủahọtrongđờilàlàmsaođểcótiềnbạccàngnhiềucàngtốt,vànếukhônglàmđượcnhưvậy,thìcũngđừnglàmmấtmát,haohụttiềnbạc.Nguồngốccủakhuynhhướngnàytrongbảnchấtcủaconngườinằmởchỗngườitachỉchútrọngđếnsựsốngcòn,chứkhôngnghĩđếnchuyệnsốngtốtđẹp,vàvìlònghammuốnthìvôhạn,ngườitacũngmuốnnhữngphươngtiệnthoảnảnlònghammuốnnàytrởthànhvôhạn.Ngaycảnhữngngườimuốntìmmộtđờisốngtốtđẹpcũngmuốntìmnhữngcáchthứcthoảmãncácnhucầuvậtchất,vànhữngcáchthứcnàycũngtuỳvàonghệthuậttíchluỹtàisảncủahọ,chonênhọcũngcắmcúivàoviệckiếmtiền.Đólàlýdothựcsựtạisaolạicónghệthuậtlàmgiàuthứhainày.

Vìsựhưởngdụngkhoáilạcnằmởchỗcócủacảidưdật,ngườitatìmcáchcungcấpmộtcáchdưdậtcáclạcthú,vànếukhôngthểcungcấpchocáclạcthúnàybằngcáchtíchluỹtiềntài,thìhọtìmnhữngcáchkhác,dùngmọiphươngphápvàkhảnăngtrítuệcũngnhưthểchấtchomụcđíchnày,dùrằngcóđingượclạivớidụngýcủathiênnhiên.Thídụ,lòngcanđảm,khôngphảiđểlàmgiàumàđểtạochoconngườicósựquảquyết;khảnăngquânsựhayvềyhọccũngvậy:khảnăngquânsựđểđạtđếnchiếnthắng,vàkhảnăngyhọcđểchữabệnh,đềuđượcdùngvàoviệclàmgiàu.Thếnêncónhữngngườiđãdùnghếttâmtrívàoviệclàmgiàuvàcoiđólàcứucánhcủahọ,tấtcảnhữngđiềukhácđềuđượcdùngchocứucánhnày.

Đếnđâytađãxemxétnghệthuậtlàmgiàu,mộtthứnghệthuậtkhôngcầnthiết,vàtạisaongườitalạiưachuộngđếnnhưvậy;cũngnhưxemxétnghệthuậttíchluỹtàisảncầnthiếtrấtkhácbiệtvớinghệthuậtlàmgiàuvàlàmộtbộphậntựnhiêncủanghệthuậtquảntrịgiađình,chútrọngđếnviệccungứngthựcphẩm,mộtthứtàisảncógiớihạnchứkhôngphảivôgiớihạnnhưtiềnbạc.

Chương10

Đếnđâytađãtìmracâutrảlờichocâuhỏiđầutiên:Cóphảinghệthuậttíchluỹtàisảnlàmộtnghệthuậtthuộcphạmvicủangườiquảntrịgiađìnhvàcủanhàlãnhđạochínhtrị,haychỉlànhữngtàisảnmàngườitacóthểđođếmđược?Vìkhoachínhtrịhọckhôngdạynhàlãnhđạochínhtrịcáchthứctíchluỹtàisản,màdạycáchsửdụngsảnvậttừthiênnhiêncungứngchoconngườitừđấtđai,biểncả,haytừnhữngnguồnkháclàmthựcphẩm.[Chonên,]tronggiaiđoạnnày,bổnphậncủangườiquảntrịhộgiađìnhlàquảntrịhữuhiệunhữnggìmàthiênnhiêncungcấp;tacóthểsosánhnghệthuậtquảntrịcủangườichủhộvớinghệthuậtdệtvải,khôngphảilàlàmravảimàlàsửdụngvảivócnhưthếnào,vàbiếtphânbiệtloạinàolàtốt,sửdụngđược,vàloạinàolàxấu,khôngdùngđượcvàoviệcgì.Nếukhôngphảinhưvậythìthậtkhómàhiểuđượclànếunghệthuậttíchluỹcủacảiđượcxemlàmộtphầncủanghệthuậtquảntrịgiađình,thìtạisaonghềthuốclạikhôngđượcxemlàmộtphầncủanghệthuậtquảntrịgiađình,vìchắcchắnlàcácthànhviêncủagiađìnhcũngcầncósứckhoẻ,nhưcầncácnhuyếuphẩmkhác.Cóhaiquanđiểmkhácnhauvềvấnđềnày,thứnhấtngườiquảntrịhộgiađìnhcũngnhưcủangườilãnhđạoquốcgiacóbổnphậnlochosứckhoẻcủacácthànhviên,nhưngquanđiểmthứhailạichorằngđólàbổnphậncủangườiysĩ.Tươngtựnhưvậy,nghệthuậttíchluỹtàisản,hiểutheonghĩathứnhất,làcôngviệccủangườiquảntrịgiađình,vàhiểutheonghĩathứhai,nghệthuậtnàychỉlàmộtnghệthuậtphụthuộc.Nhưngnhưtôiđãnói,hiểumộtcáchđúngđắn,cácphươngtiện[cầnthiết]chođờisốngđãđượcthiênnhiêncungcấpsẵnchoconngườirồi,bởivìnhiệmvụcủathiênnhiênlàcungcấpdưỡngchấtchocácsinhvật,nhưtathấythựcphẩmchoconcáicủacácloàiđộngvậtđềutừdưỡngchấtcủaconvậtmẹlàmra.Nhưthế,nghệthuậttíchluỹtàisảntừcâytráivàthúvậtluônluônlàmộtnghệthuậttựnhiên.

Cóhailoạitíchluỹtàisản,nhưtôiđãtrìnhbày;mộtloạilàmộtbộphậncủaquảntrịgiađình,loạikialàbuônbán:loạithứnhấtlàloạiđángđượckhenngợivàcầnthiết;loạithứhaiđángbịkhiểntráchvìnókhôngtựnhiên[nhưtừthựcvậthoặcđộngvật],vàlàsựlợidụnggiữaconngườivớinhau.Sựchovaylấynặnglãilàhìnhthứcđángbịkhinhghétnhất,vàtacólýdochínhđángnhấtđểkhinhghétnhưvậy,vìđólàsựkiếmlờitừtiềnbạc,chứkhôngphảitừbảnchấttựnhiêncủatiềnbạc[dùngđểtrao

đổihànghoá].Vàdanhtừtiềnlờicónghĩalàtiềnđẻratiềnvìconcáiắtphảigiốngchamẹ.Dođó,trongtấtcảmọiphươngthứctíchluỹtàisản,chovaylấylờilàphươngthứcphảntựnhiênnhất.

Chương11Tớiđâychúngtađãbànkháđủvềlýthuyếttíchluỹtàisản,vàsauđâysẽbànvềphầnthựctiễnứngdụngcủalýthuyếtnày.Cácvấnđềtươngtựnhưvấnđềnàyrấtđángbànluậnvềphươngdiệntriếtlý,nhưngvềphươngdiệnthựctiễnthìlạiđángchánvàkhônghàohứnggìlắmkhithảoluận.Cácphầnhữuíchcủanghệthuậttíchluỹtàisảngồmcó:thứnhấtlàkiếnthứcvềgiasúc-nuôiloạinàothìcólợinhất,nênnuôiởđâu,vànuôinhưthếnào-thídụ,loạingựanào,loạitrâubònàohaycácloạigiasúcnàolàloạicókhảnăngmanglạilợinhuận.Tanênbiếtloàinàocógiáhơn,vàloàigiasúcnàocógiánhấttrênloạiđấtđaiđặcthùnàođó,vìcóloàisinhsảntốthơntrênvùngđấtnày,loàikháctrênvùngđấtkhác.Thứhailànghềnông,[đểxemvớivùngđấtnàothì]làmvườnhaylàmruộngcólợihơn,vàcònnàolànuôionghaynuôicá,hoặccácloạigiacầmnàocólợichoconngười.Đâylàsựphânchiađúngđắncủanghệthuậttíchluỹtàisảnvàcầnđượcnghiêncứutrước.

Cònvềnghệthuậttíchluỹtàisảnkia,tứclàviệctraođổihànghoá,cũngchialàmnhiềuloại;sựphânchiađầutiênvàquantrọngbậcnhấtlàthươngmại(gồmcóbahoạtđộng-cungcấptàuthuyền(vậnchuyểnđườngthuỷ),vậnchuyểnhànghoá(đườngbộ),vàtrưngbàyhànghoárakhuyếnmãi-nhữnghoạtđộngnàykhácnhau,cóloạicólờihơn,cóloạilạiantoànhơn);loạithứhailàchovaylấytiềnlời;vàloạithứbalàlàmthuêlấytiền.Loạithứbanàygồmcónhữngngườithợthủcônglàmnghềchuyênmôn,vànhữngngườikhôngcónghềchuyênmônchothuêsứclaođộng.

Ngoàiracònmộthoạtđộngtíchluỹtàisảnthứbanữa,hoạtđộngnàynằmgiữathươngmạivàhoạtđộngtựnhiênđầutiên.Hoạtđộngnàycũngliênquanđếntraođổi;đólàcáckỹnghệkhaitháctàinguyênthiênnhiên,nhưkhaitháckhoángsảnhoặckhaitháclâmsản.Mặcdùhoạtđộngnàykhôngđemlạithựcphẩmnhưngcũngđemlạilợinhuận.Nghệthuậtkhaitháckhoángsảntựnócũngchialàmnhiềungànhvìcónhiềuloạikhoángsảntronglòngđất.Tôiđãbànmộtcáchtổngquátvềcácloạinghệthuậttíchluỹcủacải;khithựchànhcólẽsẽcầnphảicósựnghiêncứutỉmỉhơn,nhưngbànrộngvềđềtàisẽlàmmộtsốngườichánngán.[Nóivắntắt,]nhữngnghềđòihỏinhiềukỹnănglànhữngnghềítmayrủinhất:nghềnguykhónhấtlànhữngnghềcóthểmanglạithươngtích,nghềhạtiệnnhấtlànhữngnghềlaođộngchântay,vànghềtầmthườngnhấtlànhữngnghềkhôngđòihỏisựxuấtsắc.

Nhiềungườiđãviếtvềcácđềtàinày,nhưCharesngườixứParosvàApollodorusngườixứLemnosđãviếtvềcáchcanhtácruộngbắpvàvườnnhovàô-liu;cácđềtàikháccũngcónhiềungườiviết;aimuốntìmhiểuthêmvềcácđềtàinàycóthểthamkhảocácsáchvởnóitrên.Tacũngnênthuthậpcáccâuchuyệncònrảirácvềgươngthànhcôngcủanhữngngườitạodựngđượctàisản;điềunàyrấtcóíchchonhữngngườixemtrọngnghệthuậtlàmgiàu.ThídụnhưgiaithoạivềThales,mộttriếtgiangườixứMiletus,đãsángchếramộtphươngpháplàmranhiềutiền,phươngphápaicũngápdụngđượchết,nhưngaicũngcholàThalessángchếravìôngnổitiếnglàngườikhônngoan.[Lúcđầu,]aicũngthấyThaleslàngườinghèokhổ,vàchếdiễusựvôíchcủatriếthọc.Giaithoạikểrằngnhờvàokhảnăngxemthiênvăn,từmùađôngnămtrướcThalesđãbiếtrằngmùahèsangnămô-liusẽđượcmùa,chonênvớichútíttiềndànhdụmđượcôngđãđặtcọcthuêhếttấtcảcácmáyépdầuô-liutrongvùngChiosvàMiletusmàchẳngcóaithèmđểývàcạnhtranh.Khiđếnmùathuhoạch,ô-liuquảnhiênđượcmùavànhucầuépdầutăngvọt;đếnlúcđóThalesmớichothuêlạicácmáyépdầutheogiámìnhđịnhvàkiếmđượcthậtnhiềutiền.Dođó,Thalesđãchứngminhchocảthếgiớibiếtlàcáctriếtgiacóthểlàmgiàumộtcáchdễdàng,nhưngđókhôngphảilàhoàibãocủahọ.GiaithoạinàyđượctruyềntụngđểminhchứngchosựkhônngoancủaThales,nhưngnhưtôiđãnói,cáchthứclàmgiàucủaôngaicũngápdụngđượchết,vàđókhônggìkháchơnlàtạorasựđộcquyền.Phươngthứcnàycũngđượccácthị-quốcápdụngkhithiếutiền;họtạorasựđộcquyềncungcấp[hànghoá].CómộtthươngnhânxứSicily[cưngụởSyracus]córấtnhiềutiềnnênmuahếttấtcảsắttrongcácmỏsắt;sauđókhithươngnhâncácnơiđếnmuasắt,vìlàngườibánduynhất,vàkhôngcầnphảitănggiálênnhiềuthươngnhânnàycũngkiếmlờiđược200phầntrăm.KhiDionysus,vuaxứSyracus,biếtchuyệnnàybènđuổingườithươnggianàyrakhỏiSyracusnhưngchomangtheohếtcủacải,vìDionysusnghĩrằngthươngnhânnàyđãnghĩramộtcáchkiếmnhiềutiềnnhưngcáchthứcnàylàmthiệthạichoquyềnlợicủaSyracus.ThươnggianàycũngkhámpháraphươngcáchcủaThalesvàcảhaiđãtínhtoánđểtạosựđộcquyềnchochínhhọ.Cácnhàlãnhđạochínhtrịcũngcầnbiếtđếnnhữngđiềunày,vìmộtnướcvẫnthườngthiếuhụttiềnbạcvà[nhànước]cầnđếnnhữngphươngthứckiếmtiềnnàycònhơncácchủgiađình(tưnhân)nữa.Đólàlýdomộtsốngườihoạtđộngchínhtrịchútâmđếncácvấnđềtàichính.

Chương12Trongnghệthuậtquảntrịhộgiađình,tađãthấylàcóbaphần:mộtlàsựđiềukhiểncủachủnhânđốivớinôlệ,phầnnàyđãbànquarồi,mộtphầnlàvaitròcủangườicha,vàphầnthứbalàvaitròcủangườichồng.Ngườichồngvàngườichalàngườicóthẩmquyềntrênvợvàcon.Cảvợvàconlànhữngngườitựdotronggiađình,nhưngthẩmquyềncủachađốivớiconkhácvớicủachồngđốivớivợ.Đốivớiconcái,ngườichacóquyềnnhưnhàvuađốivớithầndân;cònđốivớivợ,ngườichồngcóquyềnnhưngườilãnhđạođốivớicôngdân.Dùcónhiềutrườnghợpngoạilệsovớitrậttựdothiênnhiênsắpđặt,nhưngngườinamthìdobảnchấtthiênnhiênvẫnthíchhợphơnngườinữtrongcươngvịchỉhuy,cũngnhưngườilớntuổivàtrưởngthành(cảvềthểchấtvàtinhthần)phảikháhơnngườitrẻtuổicònnonnớt.Nhưngtronghầuhếtcácnhànướcdohiếnpháptạonên,mọicôngdânđềulànhữngngườivừacaitrịvừabịtrị,vìýtưởngcủanhànướchiếnđịnhngụýrằngmọicôngdânđềubìnhđẳngtừbảnchất,vàkhôngcógìkhácnhauhết.Tuynhiên,khicóngườicaitrịvàngườibịtrị,thìngườicaitrịmuốntạoramộtsựkhácbiệtvềhìnhthức,danhxưngvàchứcvịđượckínhtrọng,nhưgiaithoạivềcáichậurửachânbằngvàngcủaAmasis.Mốiquanhệgiữangườinamvàngườinữlàmốiquanhệgiữanhàlãnhđạochínhtrịvớicáccôngdân,nhưngsựbấtbìnhđẳngvẫnluônluônhiệndiện.Mốiquanhệgiữachavàconlàmốiquanhệcủavuavớithầndân,uyquyềncủangườichaxuấtpháttừtìnhyêuthương[đốivớiconcái]vàsựkínhtrọngtuổitáccủaconcáiđốivớichamẹ.Dođó,HomerđãrấtcólýkhigọiZeuslà“chacủathầnthánhvàcủaconngười,”vìZeuslàvuacủatấtcả.Mộtvịvuađươngnhiênphảicaocảhơnthầndâncủamình,nhưngnhàvuaphảicùngmộtgiốngvớithầndân,đócũnglàquanhệgiữangườigiàngườitrẻ,giữachavàcon.

Chương13Nhưvậy,tathấythậtrõrànglàsựquảntrịgiađìnhquanhệmậtthiếtđốivớiconngườihơnlàđốivớiviệctíchluỹtàisảnvôtri,vàvớicácđiềukiệnlàmtốtđẹpchoconngườihơnlàvớivậtchấtmàtagọilàtàisản,cũngnhưvớiđứchạnhcủangườitựdohơnlàđốivớinôlệ.Mộtcâuhỏicầnđượcnêulênởđây:liệukẻnôlệcónhữngđứctínhnàocaohơnlànhữngđặctínhcầnthiếtnhưnhữngphươngtiệnđểlàmnhữngcôngviệclaođộngchântay:nhữngđứchạnhnhưsựtựchủ,canđảm,côngbằng,vànhữngđứctínhtươngtự.Haylàngoàinhữngcôngviệclaođộngchântaykẻnôlệkhôngcóđứctínhnàokhác?Trảlờitheokiểunàođinữa,tacũngvấpphảimộtsựkhókhăn;vìnếunhữngkẻnôlệcóđứchạnh,thìhọkhácnhữngngườitựdoởchỗnào?Mặtkhác,vìtấtcảđềulàconngườivàconngườiđềucólýtính,chonênthậtlàvôlýkhibảokẻnôlệkhôngcóđứchạnh.Vấnđềnàycũngtươngtựnhưvậyđốivớiphụnữvàtrẻcon:liệuphụnữvàtrẻconcóđượctínhtựchủ,canđảmvàcôngbằnghaykhông?Nhưvậy,mộtcáchtổngquát,tacóthểnêulêncâuhỏilàngườicaitrịvàkẻbịtrị-cảhaiđềudotrờisinhranhưvậy,chứkhôngvìyếutốnàokhác-vềđứchạnhcógìkhácnhaukhông?Nếutabảorằnghọcùngcósựcaoquýcủacácđứctính,thìtạisaongườinàylạiluônluôncaitrị,cònkẻkialạibịtrị?Takhôngthểviệnlýdolàhọtuycócùngcácđứctínhnhưngkhácnhauvềmứcđộ,kẻcónhiều,ngườicóít;bởivìsựkhácnhaukhôngphảivìmứcđộmàhoàntoànlàvìngườicaitrịcómộtđứctínhkhácvớikẻbịtrị.Cóngườilạilậpluậnrằngsởdĩcóngườicaitrịvàkẻbịtrịvìngườicaitrịcóđứchạnhcònkẻbịtrịthìkhông.Lậpluậnnàythậtlàkỳlạ!Bởivìnếungườicaitrịlàkẻnóngnảy,bấtcông,thìlàmsaomàylạicóthểcaitrịtốtđược?Nếungườibịtrịcũngthếthìlàmsaomàycóthểvângphụcchotốtđược?Bấtcứkẻnàomàphóngđãnghoặchènnhát,chắcchắnkẻđókhôngthểchutoànbổnphậncủamìnhđược.Nhưvậy,taphảikếtluậnrằngcảngườicaitrịvàkẻbịtrịcùngphảicóđứchạnh,nhưngđứchạnhcũngcónhiềuloạikhácnhau.

Tớiđây,chínhbảnchấtcủatinhthầnsẽgiúptahiểuđượcvấnđề.Trongbảnchấtcủatinhthầncóhaiphần,mộtphầnluônluônchỉđạo,cònphầnkialuônluôntùngphục;đólàphầnthuộcvềlýtính(luônluônchỉđạo),vàphầnphi-lýtính.Hiểnnhiênlànguyêntắcnàyđượcápdụngmộtcáchtổngquátvàmọiđiềuđềuphảituântheoquyluậttựnhiênnày.Nhưngcáchthứccaitrịkhácnhau;ngườitựdocaitrịkẻnôlệtheophươngcáchkhácvớingườinamđốivớingườinữ,vàkhácvớicáchngườilớnđốivớitrẻcon.Mặcdùmọingườiđềucócảhaiphầnkhácnhau

củatinhthần,nhưngmỗingườilạicónhữngphầnnàykhônggiốngnhau.Kẻnôlệcũngcólýtính,nhưnghoàntoànkhôngcókhảnăngsuyxéttườngtận;phụnữcókhảnăngnàynhưnglạikhôngcóquyền,vàtrẻconcókhảnăngnày,nhưngkhảnăngnàychưađượcpháttriển.Nhưthếtaphảigiảthiếtlàmọingườiđềucócácđứchạnh,nhưngmỗihạngngườicóđứchạnhđếnmứccầnthiếtđểlàmnhiệmvụcủamìnhmàthôi.Nhưvậy,ngườicaitrịphảicóđứchạnhtuyệthảo(chữinnghiêngcủangườidịch),vìnhiệmvụcủangườicaitrị,mộtcáchtuyệtđối,đòihỏiphảilàmộtbậcthầycókỹnăngtuyệthảo,vàlýtínhchínhlàkỹnăngđó;cònnhữngngườikhácchỉcầncóđứchạnhđếnmứcmàhọcầnmàthôi.Hiểnnhiên,aicũngcóđứchạnh,nhưngtínhtựchủhoặclòngdũngcảmhaytínhcôngbìnhcủangườinamvàngườinữ,nhưSocratesnói,khônggiốngnhau.Lòngcanđảmcủangườinamthểhiệnquasựchỉhuy,cònởngườinữquasựvângphục.Vàđiềunàycũngđúngvớicácđứchạnhkhác,vìnếutaquansátthậttỉmỉ[cácđứchạnhnày],tasẽthấythậtrõràng.Cònnhữngaimàchorằngđứchạnhgồmcócáctínhtốtcủatâmhồn,hoặcbaogồmtrongcáchànhđộngđúngđắn,haynhữngđiềutươngtự,đềulàtựdốimình.Cómộtcáchkhác,hayhơnvàđơngiảnhơncáchđưaramộtđịnhnghĩatổngquátvềđứchạnh,làcáchdoGorgiasđềnghị;đólàliệtkêcácđứchạnhkhácnhau.Mọihạngngườiđềucónhữngđặctính,thídụnhưđốivớiphụnữthìSophoclesnói:“Imlặnglàsựvinhquangcủaphụnữ,”nhưngsựvinhquangnàykhônggiốngnhưsựvinhquangcủapháinam.Cònđốivớitrẻcon,vìnonnớtnênnhữngđứchạnhcủachúngchưađượcpháttriểnnhưkhiđãtrưởngthành,chonênphảituỳvàosựhướngdẫncủachamẹchođếnkhikhônlớn.Tươngtựnhưvậy,đứchạnhcủakẻnôlệtuỳthuộcvàochủnhâncủachúng.

Đếnđây,tađãthấykẻnôlệlànhữngkẻhữudụngđểcungcấpnhữngnhucầucầnthiếtchođờisống.Chonên,kẻnôlệchỉcầnmộtsốđứctínhnàođóđểgiúpchohọkhôngbịsựhènnháthoặcthiếutựchủngăntrởkhiếnhọkhôngthểchutoànbổnphận.Nếunhữngđiềutavừanóilàđúng,thìnhữngngườithợchẳnglẽcũngkhôngcầncóđứchạnhhaysao?Vìhọcũngthườngchểnhmảngtrongcôngviệcvìthiếutựchủ!Tronghaitrườnghợpnàycómộtsựkhácbiệtlớnlao.Đờisốngcủakẻnôlệlệthuộcvàođờisốngcủachủnhân,cònngườithợchỉlệthuộcvàongườichủthuêhọlàmviệctrongcôngviệcđómàthôi.Kẻnôlệthuộcvàohạngngườidothiênnhiênđịnhnhưvậy,cònngườithợđónggiàyhaycácnghềkháctựchọnlàmcácnghềnày.Dođó,tathấyngườichủgiađìnhphảitạochokẻnôlệnhữngđứchạnhcầnthiếtđểlàmtốtnhiệmvụcủahọ,khácvớingườiquảntrịralệnhchokẻnôlệlàmbổnphận.Vìvậy,tacóthểkhôngđồngývớinhữngkẻchorằngkhôngnêntròchuyệnvớinôlệmàchỉcầnralệnhthôilàđủrồi,vìnôlệcầnđượcnhắcnhởnhiềuhơnlàtrẻcon.

Đềtàinàyđãđượcbànkháđầyđủ.Khitabànđếncácmôhìnhchínhquyềnkhácnhau,tasẽbànthêmvềmốiquanhệgiữachồngvàvợ,chavàcon,cácđứchạnhkhácnhau,vàcácđiềutốt,xấutrongcácquanhệnàycùngnhữngcáchthứcđểđạtđượcđiềutốtvàtránhđiđiềuxấu.Vìmỗigiađìnhlàmộtphầntửcủanhànước,vàmhữngmốiquanhệnàylànhữngphầntronggiađình,vàđứchạnhcủaphầntửcũngliênhệđếnđứchạnhcủatổngthể,chonênphụnữvàtrẻconphảiđượchuấnluyệnquagiáodụcmàmụctiêulàcơcấuchínhtrị.Đứchạnhcủahọsẽgópphầntạothànhđứchạnhcủanhànước;thậtvậy,trẻconsẽtrởthànhnhữngcôngdânvàphụnữchiếmtớimộtnửasốngườitựdotrongđấtnước.

Tớiđâycácvấnđềliênquanđếnhộgiađình-nôlệ,tíchluỹtàisản-đãđượcbànđầyđủ,nhữnggìcònsótlạinhưhônnhânvànuôidạyconcái,sẽđượcbàntớitrongcácphầnsau.Chonên,tasẽkếtthúcphầnnàyvàsangmộtphầnmới.Trướchết,tasẽxemxétcáclýthuyếtkhácnhauvềmôhìnhnhànướclýtưởng.

QuyểnII.LuậnvềcácmôhìnhnhànướclýtưởngtrênlýthuyếtCHƯƠNG1

Mụcđíchcủachúngtalàxétxem,đốivớinhữngngườicókhảnăngthểhiệnđờisốnglýtưởngcủahọ,đâulàdạngthứctốtnhấtchomộtcộngđồngchínhtrị.Vìvậy,chúngtaphảinghiêncứunhữngcơcấuchínhtrịđanghiệnhữuthựcsựtrongcácnướccóbộmáycaitrịhữuhiệu,cùngvớinhữngcơcấulýtưởngdocácnhàtưtưởngnổitiếngtạonêntrênlýthuyết,hầutìmrađâulàcơcấuchínhtrịtốtvàhữudụngchoconngười.Xinđừngchorằngtrênconđườngtìmkiếmnhữngmôhìnhlýtưởngđóchúngtađangmuốntỏramìnhlànhữngngườithôngthái.Chúngtatiếnhànhcuộctìmkiếmnàychỉvìnhữngcơcấuchínhtrịmàchúngtabiếtđềucónhiềukhuyếtđiểm.

Tasẽbắtđầutừkhởiđiểmtựnhiêncủađềtài.Cóbachọnlựacóthểxảyra:côngdâncủamộtnướchoặclàcóchungmọithứ,hoặclàkhôngcóchungthứgìhết,hoặclàchỉcóchungmộtsốđiềunàođóthôi.Sựkiệncôngdânkhôngcóchungđiềugìhếthiểnnhiênlàđiềukhôngthểxảyra,vìcơcấuchínhtrịlàmộtcộngđồng,vàcộngđồngthì,tốithiểu,phảicómộtchỗchung-mộtthànhphốởmộtnơichốnnàođóvàmọingườicùngcưngụtrongđó.Nhưngliệumộtnướcđượccaitrịkhéoléosẽcóchungnhaumọiđiềuhaychỉcóchungnhaumộtsốđiềunàođó?Bởivì,nhưSocratesđãđưaramôhìnhnhànướcđượcPlatothuậtlạitrongcuốnCộngHoà,theomôhìnhnàythìmọicôngdânđềucóchungcủacảivậtchất,vàchungcảvợvàconnữa.Nhưthếthìtìnhtrạnghiệntạicủachúngtavàmôhìnhmớiđượcđềnghị,cáinàotốthơn?

Chương2Córấtnhiềukhókhăntrongmộtcộngđồngmàmọingườiđềucóchungvợcon.VàcáclậpluậnSocratesdùngkhôngchứngminhđượcnguyêntắccănbảnlàmnềntảngchosựthànhlậpmộtcộngđồngnhưvậy.Hơnthếnữa,ngaycảkhicộngđồngđượcxemlàphươngtiệnđểđạttớicứucánhlàthiếtlậpmộtnhànước,thìmôhìnhnàycũngkhôngthựctế,vàtakhôngthấyônglýgiảitrongbấtkỳtàiliệunào.ỞđâytôimuốnnhắctớitiềnđềtronglýluậnSocratesđưara:“mộtquốcgiacàngđồngnhấtchừngnàothìcàngtốtchừngđó.”Nhưngcàngđồngnhấtchừngnàothìlạikhôngcònlàquốcgianữa.Sởdĩnhưvậyvìbảnchấtcủamộtquốcgialàđanguyên,kếthợpbởinhiềuphầntửkhácnhau.Đểtiếntớiđồngnhấtthìquốcgiaphảitrởthànhmộtgiađình,vàtừgiađìnhmuốnđồngnhấthơnnữa,thìphảirútlạicòncánhân.Chonên,dùtacóthểlàmđược,tacũngkhôngnênđạtđếnsựđồngnhấtnhưvậy,vìlàmnhưthếtứclàpháhoạiquốcgia.Cũngnênnhắclạimộtquốcgiakhôngphảichỉlàsựtậphọpcủanhiềungười,màlàsựtậphợpcủanhiềungườikhácnhau[innghiêngdongườidịchđểnhấnmạnh],vìsựđồngdạngkhôngtạothànhquốcgia.Mộtquốcgiakhôngphảilàmộtliênminhquânsự.Liênminhquânsựhữudụnglànhờởsốđôngngaycảkhikhôngcósựkhácnhauvềchấtlượng(vìmụcđíchchínhlàbảovệhỗtương),cũngnhưquảcânnặngthìsẽkhiếnđòncânnghiêngnhiềuhơnquảcânnhẹ,tươngtựnhưvậy;mộtquốcgiakhácvớimộtbộlạc[mộtbộlạcgiốngnhưmộtliênminhquânsựcóthểmạnhhơnvìđôngngườihơn,vớiđiềukiệnlàkhôngđểchodânchúngsốngtảnmáctrongcáclàngmạc,nhưngquytụlạitheolốisốngcủaArcadia];vìcácphầntửtạothànhquốcgialànhữngphầntửkhácnhau,nhưtôiđãbàntrongcuốnĐạoĐứcHọc,sựthịnhvượngcủamộtquốcgianhờởsựđónggópcủamỗiphầntửchoquốcgiatươngđươngvớinhữnggìmàmỗiphầntửnhậnđượctừquốcgia.

Nguyêntắcnàyphảiđượctôntrọngngaycảđốivớinhữngngườitựdovàbìnhđẳng,vìhọkhôngthểcaitrịcùngmộtlúc,màphảithaynhaumỗingườimộtnăm,hoặctheomộtcáchsắpxếpnàođó.Kếtquảlàtấtcảđềucaitrị;cũnggiốngnhưkhingườithợđónggiàyvàngườithợmộcthayđổinghềnghiệpvớinhau,vàngườithợđónggiàyhayngườithợmộckhôngphảiluônluôntheođuổinghềnghiệpcủamình.Kếtquảcủanguyêntắcnàylàmọingườiđềucaitrị,giốngnhưngườithợđónggiàyvàthợmộcđổinghềchonhau,vàkhôngphảilúcnàocũngcùngconngườiđótiếptụclàmthợmộchaythợđónggiày.Vàvìnhưthếtốthơnchomọingườinêntrongchínhtrịcũngvậy,nếucóthểđượcthìnhữngngườigiữchứcvụ

nêntiếptụcgiữnhiệmvụnày.Nhưngnếuđiềunàykhôngthểthựchiệnđượcvìmọicôngdântheonguyêntắcđềubìnhđẳng,vànêncùngcaitrịmộtlúc,thìmộtsốnàođósauthờigiangiữchứcvụnêntừnhiệmđểchosốkháclênthay.Vànhưthếsẽcómộtsốngườicaitrịvàmộtsốbịcaitrị.Tươngtựnhưvậy,ngaycảkhicùngmộtsốngườicaitrị,họcũngphảigiữnhữngnhiệmvụkhácnhau.Vànhưthếđãđủđểchứngminhlàmộtquốcgia,từbảnchất,khôngthểnàođồngnhấtđượcnhưmộtsốhọcgiảđềnghị.

Biếntấtcảmọingườithànhđồngnhấtthayvìđemlạiphúclợicaonhấtchoquốcgialạihoáthànhtiêudiệtquốcgia.Còncómộtquanđiểmkhácnữamàtacũngcóthểdùngđểchứngminhrằngcáichínhsáchquákhíchbiếnmọingườitrởnênđồngnhấtnhưnhaukhôngphảilàmộtchínhsáchhay.Bởivìgiađìnhđạtđượcmứcđộtựtúccaohơncánhân,vàquốcgiađạtđượcmứcđộnàycaohơngiađình;nhưngquốcgiachỉcóthểhiệnhữunếucộngđồngđủrộnglớnvàđadạngđểđạttớitrìnhđộtựtúc.Dođó,nếutatheogiảthuyếtchorằngmứcđộtựtúccàngcaochừngnàocàngtốtchừngnấychosựtồntạicủamộtquốcgia,thìquốcgiacàngđanguyênchừngnàocàngtốtchừngnấy.

Chương3Nhưng,giảsửrằngviệcđạtđượcmứcđộthuầnnhấtcaonhấtsẽđemlạicáitốtnhấtchoquốcgia,thìsựthuầnnhấtnàycũngkhôngchứngminhđượclàphátxuấttừcôngthức“Tấtcảmọingườiđềucóthể,cùngmộtlúc,gọicáinàyhayngườinàylà‘củatôi,’hay‘khôngphảicủatôi;’”mộtcôngthứcmàSocratescholàthểhiệnsựthuầnnhấttuyệthảotrongmộtquốcgia.Vìtừngữ“tấtcả”làmộttừmơhồ.Nếunócónghĩalàmỗicánhânnóirằng‘củatôivà‘khôngphảicủatôicùngmộtmộtlúc,thìcólẽkếtquảmàSocratesmongmuốncóthểđạtđượcởmộtmứcđộnàođó;thídụmỗingườigọicùngmộtđứatrẻlà‘concủatôi’vàcùngmộtngườiphụnữlà‘vợcủatôi,’và‘tàisảncủatôi’haytấtcảnhữnggìthuộcvềngườiđó.Điềunày,tuynhiên,lạikhôngphảilàcáchngườitagọivợchung,conchunghaytàisảnchung;họsẽgọi“tấtcả”hiểutheonghĩatậpthể,chứkhôngthểhiểutheonghĩacáthể.Dođó,hiểnnhiêncómộtsựnguỵbiệntrongtừ“tấtcả,”haytrongtừ“cả,”“chẵn,”hay“lẻ.”Nhữngtừnàyđềumơhồ,vàngaycảtronglậpluậntrừutượngcũngtrởthànhmộtbàitínhđốvềluậnlý.Nếutấtcảmọingườigọicùngmộtvậtlà“củatôi,”hiểutheonghĩamỗingườilàsởhữuchủ,thìtacóthểchấpnhậnđược,nhưngđiềuđóthiếuthựctế;cònnếuhiểutheonghĩakhác(tàisảntậpthể),thìsựthuầnnhấtnàykhôngdẫnđếnsựhàihoà.

Chưahết,đềnghịbiếntấtcảthành“củachung”còngặpmộtkhókhănkhác.Đólà,cáigìmàthuộccủachungcủanhiềungười,thìcáiđólạicàngcóítngườiquantâmbảoquản.Mọingườiđềuchỉlochobảnthânhọ,vàhầunhưchẳngđếmxỉagìđếnlợiíchchung;cònnếuhọquantâmđếnquyềnlợichungthìcũngchỉvìđụngchạmđếnquyềnlợiriêngcủahọ.Thêmvàođó,conngườicókhuynhhướngxaolãngnhiệmvụmàhọnghĩlàsẽcóngườikhácchutoàn.Đólàđiềutathườngthấytrongsinhhoạtgiađình:càngnhiềungườithìlạicàngíthiệuquảhơnítngười.Mỗicôngdânsẽcócảngànđứaconmànhữngđứaconnàylạikhôngphảilàconcủamộtcánhâncôngdânnàohết,vànhưthế,chúngsẽbịtấtcảbỏbê.

Thêmvàođó,dựatrênnguyêntắcnày,mỗingườikhigọiđứabélà“contôi,”dùsaunàynógiàuhaynghèo,cũngchỉlàchacủanótheocáitỷlệmộtphầntrêntổngsốtấtcảcôngdân.Ngaycảnhưvậyđinữangườitacũngkhôngthểbiếtchắclàđứabécóphảilàconcủamìnhhaykhông,vìkhôngaicóthểnóichắcđượcailàchanó,haylàkhisinhnóranócósốngđượchaykhông.Nhưngtathửxétxemđâulàcáchtốthơn;theocáchthứnhất:mỗingườigọimộtđứabélà“contôi”chỉcó1

phần2000hay1phần10000,haylàgọinólà“contôi”hiểutheonghĩathôngthường?Hãyxétmộtthídụ:cũngcùngmộtngườiđượcmộtngườikhácgọilàcon,nhưngngườikháclạigọilàanhemruộtcủatôihayngườiđólàbàcon,họhàngvớitôi-quaquanhệhuyếtthốnghoặchônnhân,haychỉlàđồngbàocùngsốngtrongmộtxứvớinhau.GọitheođúngquanhệlàanhembàconvớinhauthìphảitốthơncáchgọitấtcảlàconnhưPlatođềnghịchứ!Ngoàiracũngkhôngcócáchnàotránhđượcviệcanhem,concái,chamẹnhậnranhau,vìconcáiđềumangnhữngnétgiốngnhaucủachamẹ,vàhọsẽtựđộngtìmramốiquanhệgiatộcvớinhau.Cácnhànghiêncứuvềđịadưtuyênbốđólàsựthực;họnóirằngtạiMiệtTrêncủaxứLibya,nơiphụnữđượccoinhưcủachung,concáikhisinhrađượcgiaochochacủachúngcăncứtrênsựgiốngnhauvềnhândạng.Thậtthế,cómộtsốphụnữ,giốngnhưmộtsốđộngvậtcáikhác,nhưlừacáihaybòcái,cókhuynhhướngtựnhiênrấtmạnhlàđẻraconcóhìnhdánggiốngnhưngườicha.ConlừacáixứPharsalia,cònđượcgọilàconlừaChânThật,làmộtthídụđiểnhình,vìđẻralừacongiốnghệtnhưconthúcha.

Chương4Còncónhữngtộiáckhácmànhữngtácgiảcổxuýchocộngđồngchungvợchungconkhólòngngăncản;đólànhữngtộiácbạohành,cưỡnghiếp,sátnhân(ngộsáthaycốsát),cãicọ,vucáonhau.Nhữngtộiácnàylànhữngtộiácđángbịnguyềnrủanếudongườinàođógâyrachochamẹ,anhemhayhọhàngcủahọ;nhưngnếugâyrachongườidưng,thìkhôngđếnnỗibịnguyềnrủa.Hơnnữa,tộiáccàngdễxảyrahơnnếungườitakhôngbiếtailàbàconcủamình,vàkhitộiácđãxảyrathìnhữngbiệnpháptrừngphạttheotậpquán(nhưphạmtộigiếtchachẳnghạn)sẽkhóđượcthihành,vìcanphạmđâucóbiếtngườiđólàchamình!Thêmnữa,lậpluậncủaSocratescũnglạlùngthaykhiđãbiếntấtcảconcáithànhcủachung,lạichỉcấmnhữngkẻyêunhaukhôngđượccóquanhệxácthịt,nhưngchophéptìnhyêuvànhữngsựthânthiếtgiữachavàcontraihaygiữaanhemtrai(rấtdễdàngxảyravìkhôngaibiếtmìnhcóbàconvớiai).Nhữngquanhệthânthiếtvàtìnhyêukiểunàynếuđượcchophépthìcũnglànhữnghànhvithiếuđứngđắngiữanhữngngườiđànônglớntuổivàthanhniên.ThậtcũngđángngạcnhiênhơnnữakhiSocratescấmgiaohợpgiữangườinamvớinhauchỉvìsựbạohànhgâyrabởikhoáilạc,chứkhôngphảivìhọcóquanhệgiatộcvớinhau.

Cộngđồngvợchung,conchungnàydườngnhưthíchhợpchoquầnchúngnôngdânhơnlàchogiaicấpcaitrị,vìmốiquanhệvợchung,conchungsẽtạorasợidâyliênlạcgiađìnhlỏnglẻo,vàdođósẽdễdạyngườidânhơnvàhọsẽítlàmloạnhơn.Nóicáchkhác,kếtquảcủaluậtlệnàysẽtráingượcvớinhữnggìmàluậtlệđúngcáchsẽtạonên,vàýđịnhcủaSocrateskhitổchứcxãhộicóvợchungconchungsẽvìđómàthấtbại.Vìtatinrằngtìnhliênđớianhemtrongmộtxãhộilàvốnquýgiánhấtcủaquốcgiavàgiúpngănngừacáccuộcnổidậy.ChínhSocratesvàtấtcảmọingườiđềucangợisựđoànkếtcủaquốcgialàmộtlýtưởngcầnnhắmtới,vàsựđoànkếtnàychínhlàkếtquảcủatìnhliênđớianhem.Nhưng,sựđoànkếtmàSocratescangợilạigiốngnhưtìnhyêucủanhữngkẻyêunhauđượcmôtảtrongtácphẩmSymposium;trongtácphẩmnày,nhânvậtAristophaneskểrằngcóhaikẻyêunhauquámứcvàmuốntrởthànhmột.Kếtquảcủatìnhyêunồngcháylàcảhaicùngbiếnmấtđểtrởthànhmộtthựcthểmới,haymộtkẻphảihuỷmìnhđiđểnhậpthânvàokẻkia.Khimàmộtquốcgiacóvợchung,conchung,tìnhyêugiađìnhsẽnhạtnhẽo;ngườichakhôngthểđoanquyếtailàconmình,vàconcáicũngchẳngbiếtailàchamình.Cũnggiốngnhưmộtchútrượumùiđượcphathêmnướclãsẽchẳngcònmùivịgìnữa,trongcộngđồngxãhộikiểunàycũngvậy,cáiý

tưởngvềmốiquanhệđượcthiếtlậptheokiểunàysẽbiếnmất,vìchẳngcólýgìmàkẻ“đượcgọilàcha”lạiphảilolắngchođứatrẻ“đượcgọilàcon”hayngượclại;tìnhnghĩaanhemcũngchẳngcóýnghĩagìnữahết.Tronghaiphẩmchấttạonênsựkínhtrọngvàmếnthương-điềugìđóthuộcvềtavàchỉthuộcvềtathôi-khôngthểhiệnhữutrongmộtquốcgiatổchứcnhưvậy.

Thêmnữa,việchoánchuyểntrẻconngaykhichúngvừamớisanhratừgiaicấpnôngdânhaynghệnhânsanggiaicấpcaitrị,vàtừgiaicấpcaitrịsanggiaicấpbịtrịsẽrấtkhóthựchiện.Nhữngngườicótráchnhiệmdichuyểnnhữngđứabékhôngthểnàokhôngbiếtlàđứabénàođượcgiaochoai.Vànhưthế,nhữngtộiácđãnóitrướcđây,nhưbạohành,sátnhân,tìnhyêuphảntựnhiênsẽxảyrathườngxuyênhơngiữanhữngkẻbịđưaxuốnggiaicấpthấphơn,hoặclànhữngkẻđượcnânglêngiaicấpcaitrị,vìhọkhôngcòncoinhữngngườicùnggiaicấptrướcđâylàanhem,chamẹnữa,vàchẳngcònsợgìmàkhôngphạmtộivìđâucònliênhệhuyếtthốngnữa.Tớiđâytưởngđãquáđủđểbànvềcộngđồngcóchungvợ,chungcon.

Chương5Kếtiếp,tahãyxétxemnênquảntrịtàisảnnhưthếnào:cónênđểchocôngdâncủamộtquốcgialýtưởngsởhữutàisảnriêngrẽhaytàisảnthuộcvềcủachungcủaquốcgia?Tacóthểxemxétvấnđềnàymộtcáchriêngrẽkhôngdínhtớiđềnghịlậpmộtcộngđồngcóvợchung,conchung.Ngaycảgiảnhưrằngvợvàconcủaaithuộcvềngườinấynhưphongtụchiệnhành,thìliệuđềnghịmọingườicùngchiasẻtàisảnchungcóđemlạilợiíchnàochăng?Cóbatrườnghợpcóthểxảyra:thứnhất,đấtđaicanhtáccóthểchiara,nhưngsảnphẩmlàmralạiđểtrongkhochungchomọingườicùngsửdụng;cáchnàymộtvàinướcđangápdụng.Haylà,thứhai,đấtđaicanhtáclàcủachungvàmọingườicùngchungsứccanhtác,nhưngsảnphẩmthuhoạchđượclạichiarachotừngngườiđểtuỳnghisửdụng;cáchnàylàhìnhthứctàisảnchungmàmộtvàinướcmanrợđangápdụng.Haylà,thứba,cảđấtđaivàsảnphẩmđềuthuộcvềcủachung.

Khingườinôngdânkhôngphảilàchủnhâncủađấtđai(trườnghợphọlànôngnôhaynôlệ),trườnghợpnàydễgiảiquyết;nhưngkhichínhchủđiềncũnglàngườicanhtác,thìvấnđềsởhữutrởnênrắcrối.Nếuhọkhôngchianhauđồngđềucôngviệcvàhoamàuthuhoạchđược,thìkẻlàmnhiềumàhưởngítchắcchắnsẽphànnànnhữngkẻlàmítmàhưởngnhiều.Thựcrakhiconngườisốngchungvớinhauvàcóquanhệvớinhau,khókhănluônluônxảyra,nhấtlàkhiconngườilạichiasẻchungtàisảnnữa.Thídụđiểnhìnhlànhữnglữkháchkếtđoànđểcùngđi,ngàynàocũngcónhữngcuộccãivãvềđủthứlặtvặtvàdễphậtlòngnhauvìnhữngchuyệnchẳngđángvàođâu.Cũnggiốngnhưđốivớinhữngkẻhầuhạdễlàmtamấtlòngvìcóquanhệhàngngày.

Đóchỉlàmộtsốnhữngđiềubấtlợikhitổchứcxãhộicùngcóchungtàisản.Cáchthứctổchứchiệnnay[tàisảnthuộctưnhân],nếuđượcphongtụcvàluậtpháptốtcảithiện,sẽtốthơnnhiều,vàcóđượcsựthuậnlợicủacảhaihệthống.Tàisản,hiểutheomộtnghĩa,làcủachung[củaquốcgia],nhưngtheothônglệ,làcủariêngtưnhân.Vìvậy,khimọingườiđềucóquyềnlợiriêng,thìngườitasẽchẳngphànnànkẻkhác,vàmọingườiđềulàmăntấntớivìaicũnglochoquyềnlợicủahọ.

Vàbởivìlòngtốt[chứkhôngphảivìluậtphápbắtbuộc],ngườitachothanhânđượcsửdụngtàisảncủahọ,nhưtụcngữcócâu:“bạnbèchiasẻvớinhaumọiđiều.”Nguyêntắcnàynayvẫncònđượcápdụngtạinhiềunướcchothấyđiềunày

khôngphảilàđiềukhôngthểthựchiệnđược.Tạinhữngnướcđượccaitrịtốt,tacũngthấycócáchđốiđãinhưvậygiữanhữngngườidânvớinhau,vàcòncóthểđượcpháttriểnthêmlên.Ởnhữngnướcnày,mỗingườiđềucótàisảnriêng,nhưnghọđểdànhramộtphầnchobạnbèsửdụng,vàmộtphầnkhácchomọingườicùngsửdụng.ThídụnhưngườidânSpartađượcdùngnôlệ,lừa,ngựacủangườikhácnhưcủariêngmình,vànếutrênđườngduhànhmàcóthiếuhụtvậtgìthìcứtựnhiênsửdụngsảnvậtcủangườikháctrênconđườngđó.Hiểnnhiêntathấyrằngtàisảnnênlàcủariêng,nhưngđượcsửdụngchung,vànhiệmvụcủanhàlậppháplàtạoralòngtừthiệntrongmỗicôngdânđểhọsẵnlòngchiasẻtàisảnvớingườikhác.

Thêmnữa,ngườitasẽcảmthấyvuisướnghơnkhilàmchủmộtvậtgìđó,vìtựyêumìnhlàbảnchấttựnhiêncủaconngười,mặcdùlòngíchkỷcầnphảiđượckềmchếvìđókhôngcònlàtựyêumìnhnữamàlàquásứctựyêumình,nhưtavẫnthườngcoikhinhkẻbầntiệnyêutiền(khôngphảitakhinhrẻsựyêutiền,màtakhinhkẻcoiđồngtiềnquálớn).Hơnnữa,khitalàmđiềugìtốthoặcphụcvụchobạnbècủata,kháchkhứacủata,haychođồngloại,tacảmthấyvuisướng,nhưngtachỉcóthểlàmđượcnhưvậynếutacótàisảnriêngmàthôi.Tuynhiên,nhữngđiềuvuisướngvừakể[xuấtpháttừsựthoảmãnbảnnăngtựnhiênlàtựyêumình,vàbảnnăngtựnhiêngiúpđỡngườikhác]sẽbịtriệttiêutrongmộtnướcmàmọithứđềulàcủachung(cộngsản),haiđứctínhkháccũngbịtriệttiêutheotrongmộtquốcgianhưvậy.Đứctínhthứnhấtlàlòngtựchủtrongquanhệtìnhdục(đâylàmộtgiátrịđạođứccấmtakhôngđượcthèmmuốnvợcủangườikhác),vàthứhailàsựhàophóngtrongviệcsửdụngtàisản.Chẳngcóai,trongmộtnướcmàmọitàisảnđềulàcủachung,lạicóthểtrởthànhhàophóngđược,vìtachỉcóthểhàophóngbằngtàisảncủariêngtamàthôi.

Nhữngluậtlệcóbềngoàinhânhậunhưvậyrấtdễkhiếnchongườidânnghetheovàtintưởngrằngnhờởmộtđặctínhkỳdiệunàođómàconngườiđềutrởnênbạnhữuvớinhau,nhấtlàkhithấyrằngaicũngtathánvềnhữngxấuxađangxảyratrongquốcgianhưkiệntụngvìbộiước,tranhchấpvìdốitrá,nịnhbợkẻgiàucó,nhữngxấuxaxảyravìconngườicóquyềntưhữu.Nhữngđiềuxấuxanày,tuythế,khôngphảidoquyềntưhữugâyra,màdomộtnguyênnhânkhác-bảnchấtxấuxacủaconngười.Thậtra,tathấytrongsốnhữngngườicóchungtàisản,họcòntranhchấpnhaunhiềuhơnnhữngngườigiữtàisảnriêngtư,mặcdù[tavẫnthườngnghĩsailà]khôngcónhiềungườinhưvậykhisosánhvớiconsốlớnnhữngngườicótàisảnriêngtư.

Thêmvàođó,tacầnphảicânnhắckhôngnhữnglàngườidânsẽtránhđượcnhững

điềuxấuxamàcònnhữngíchlợihọsẽbịmấtđinếutheotàisảncônghữu.Đờisốngtheokiểunàyhoàntoànkhôngthựctếvàbấtkhảthựchiện.SựsailầmcủaSocrates,tacóthểthấyđược,nằmởkháiniệmthốngnhất,màôngđãdùnglàmtiềnđềlýluận.Thốngnhất,dĩnhiên,cầnphảicótrongcảgiađìnhvàquốcgia,nhưngởmộtvàilĩnhvựcnàođóthôi,vìđếnmộtlúckhiđạtđượcsựthốngnhấtcaođộ,lúcđósẽchẳngcònquốcgianữa,haylànếucòncáigọilàquốcgia,thìcũngchỉlàmộtquốcgiayếukém.Cũnggiốngnhưkhisựhoàâmđãbiếnthànhđồngâmvàâmnhạcrútlạichỉcòncómộtđiệutheonhịpđậpcủabànchân.Nhànước,nhưtôiđãtrìnhbày,làmộtthựcthểđadạng,vàchỉnênđượcthốngnhấtthànhmộtcộngđồngbằnggiáodục;vàtôithấythậtlàlạkhingườiđãtạoramộthệthốnggiáodụcmàôngtanghĩrằngsẽlàmchođấtnướcđượctốtlành,đứchạnh,lạimuốncảithiệnngườidânbằngnhữngquyđịnhkiểunày[cônghữu,cộngsản],chứkhôngphảibằngtriếthọchayphongtụchayluậtpháp,nhưluậtpháphiệnhànhtạiSpartavàCreteấnđịnhlàtàisảnriêngđượctríchrađểnấuănchung.

Hãynhớrằngtakhôngnênxemthườngkinhnghiệmcủacácđờitrước;trảiquabaonămtháng,nhữngđiềunày,nếuthựcsựtốtđẹp,thìngườitaphảibiếtrồi.Vìhầunhưmọiđiềuđãđượcconngườikhámphára,tuylàđôikhichưađượchệthốnghoá,haylàngườitađãbiếtrồi,nhưngchưasửdụngđược.

NếutacóthểthấyđượctậnmắttiếntrìnhxâydựngmộtcơcấuchínhtrịnhưSocratesđềnghị,cólẽvấnđềnàysẽđượclàmsángtỏthêm.Vìnhàlậppháphoàntoànkhôngthểtạonênmộtquốcgiamàkhôngphânphốivàchiacưdâncủamìnhthànhnhữnggiaicấptheodònghọhoặcbộtộc,hayhộiđoàncùngănchungvớinhau.Nhưngđiềuluậtnàylạicấmkhôngchogiaicấpcầmquyềnlàmruộng,mộtsựngăncấmmàngườiSpartađãthửthựchiệnrồi.

Nhưngthựcra,Socratesđãkhôngnóicũngnhưkhómàquyếtđịnhvaitròcủathànhphầnnàotrongcộngđồnglàvaitròchủchốt.Nhữngcôngdânkhôngthuộcgiaicấplãnhđạolàthànhphầnđasố,vàngaycảtrongđasốnày[mộtsốvấnđềthenchốt]vẫnchưaxácđịnhđược:Liệunôngdâncũngphảicótàisảnchunghaylàmỗingườicótàisảnriêngcủamình?Liệuvợvàconhọlàcủachunghaycủariêng?Nếu,giốngnhưgiớilãnhđạo,họcùngcóchungmọitàisản,thìhọcókhácgìgiớilãnhđạođâuvàsẽđượclợigìkhiphảichịusựlãnhđạonày?Haylàdựatrênnguyêntắcnàomàhọphảichịusựcaitrịcủagiớilãnhđạo,trừphigiớinàysửdụngchínhsáchkhônkhéocủadânđảoCrete:nôlệcũngđượchưởngmọiquyềnlợinhưchủnhân,ngoạitrừquyềnđượchọctậpthểdụcvàquyềnmangvũkhí.Mặtkhác,nếu,nhữnggiaicấpthấp,vềphươngdiệntàisảnvàhônnhâncũngsởhữuriêngnhưdânchúngcácnướckhác,thìđấtnướcsẽđượctổchứctheomô

hìnhnào?Chẳngphảilàsẽcóhainướctrongmộtquốcgiavàmỗinướclạichốngđốilẫnnhauhaysao?Socratesbiếngiaicấpcaitrịthànhquânđộichiếmđóng,cònngườinôngdân,ngườithợ,vàcácthànhphầncònlạimớilàcôngdânthậtsự.Nhưngngaycảkhiquốcgiađượctổchứcnhưvậy,tấtcảnhữngsựkiệncáo,tranhcãi,vànhữngđiềuxấuxamàSocrateskhẳngđịnhlàhiệnhữutrongnhữngnướckhác[khôngtheomôthứcdoôngđềnghị],cũngsẽhiệnhữunhưvậytrongđấtnướckiểunày.Socratesthậtsựđãnóirằng,khingườidânđượcgiáodụctốt,thìnhànướcsẽchẳngcầnnhiềuluậtlệ,nhưluậtđiềuhànhquốcgiahaythịtrường;nhưngônglạigiớihạngiáodụcchỉdànhchogiaicấplãnhđạo.Chưahết,ônglạichophépnôngdânđượctưhữutàisảnvớiđiềukiệnlàhọphảinộpmộtphầnthuhoạchchogiaicấplãnhđạo.Trongtrườnghợpnày,nôngdâncònkhócaitrịvàtrởnênkiêucănghơnlànhữngkẻnôlệhoặcnôngnô.Vàrồinhữnggiaicấpthấphơncósốngtrongcộngđồngchungvợchungconmộtcáchbìnhđẳngnhưgiaicấplãnhđạohaykhông,cùngnhữngcâuhỏitươngtựnhưlàgiáodục,môhìnhchínhquyền,luậtlệdànhchogiaicấpthấpsẽnhưthếnào,khôngthấySocratesbàntới;điềutathấykhôngnhữngvừakhótìmđượccâutrảlời,vừarấthệtrọnglàcâuhỏi:giaicấpnôngdânsẽđượctổchứcnhưthếnàonếuvẫnmuốngiữnguyênđờisốngcộngsảncủagiaicấpcaitrị.

Thêmnữa,nếuSocratesmuốncómộtcộngđồngcóvợchung,conchung,nhưngtàisảnlạiriêngtư,thìkhiđànôngloviệcđồngáng,aisẽloviệcgiađình?Vàaisẽlàmviệcđónếugiaicấpnôngdânvừacóvợconchung,vừacóchungtàisản?Chưahết,thậtlàkỳlạkhiSocrateslậpluậnrằngđànôngcũngnhưđànbàsẽcùnglàmviệcngoàiđồngáng,theonhưsinhhoạtcủaloàivật,[lậpluậnnàykhôngổn]vìloàivậtkhôngphảiloviệcnộitrợ.Chínhquyềncũngvậy,nếuđượcthiếtlậptheocáchcủaSocrates,tiềmẩnnhiềuđiềunguyhiểm,vìôngđểchocùngmộtsốngườiluônluônởvaitròcaitrị.Vànếuđiềunàyvẫnthườnglànguyênnhântạorabấtổntronggiớihạlưu,thìtronggiớithượnglưusẽcòntạorabấtổntớiđâu?LýdomàSocratesmuốnchỉmộtsốngườinàođócaitrịmàthôilàmộtđiềutheoôngrấthiểnnhiên,vìThượngđếkhitạonênconngườiluônluôntheomộttỷlệnhấtđịnhnhư“Thượngđếtrộnvàngtrongmộtsốngười,bạctrongmộtsốngườikháctừkhihọđượcsinhra,vàtrộnđồngvàsắttrongnhữngkẻmàtrờiđịnhlàmthợhoặclàmnghềnông.”ThêmmộtlầnnữaSocrateslạitướcbỏquyềnhưởnghạnhphúcbằngnhaucủagiớicaitrị(hạnhphúcvìđượccótưsản),khichorằngngườicaitrịphảinhắmtớihạnhphúccủacảnước.Nhưngmộttổngthểkhôngthểnàosungsướngđượctrừkhitấtcả,hoặcđasố,hoặcphầnlớncácphầntửtạothànhtổngthểđượcsungsướng.Phẩmchấtcủahạnhphúc,trênphươngdiệnnày,khôngthểsosánhđượcvớisựbìnhđẳngdựatrênđasố.Phẩmchấtcủasựbằngnhaucóthểxảyratrongmộttổngthểmàkhôngcầnphảihiệndiệntrongtừngphầntử,

nhưngphẩmchấtcủahạnhphúckhônggiốngnhưvậy.Vànếungườicaitrịkhôngsungsướng,thìailàkẻđượcsungsướng?Chắcchắnkhôngphảilàgiớithợthuyềnhoặcdânthường.TacóthểkếtluậnlànềnCộngHoàmàSocratestrìnhbàychứađựngtấtcảnhữngkhókhănnàyvànhữngkhókhănkháckhôngkémphầnnghiêmtrọng.

Chương6NhữngđiềumàtakhôngđồngývớilậpluậncủaSocratescũngtươngtựnhư,hoặclàgầngiốngvớilậpluậncủaPlatotrongtácphẩmsaunàycủaông,đólàcuốnLuậtPháp,dođó,tanêntrướchếtxemxétmộtcáchvắntắtcơcấuchínhtrịđượcôngmôtảtrongtácphẩmnày.TrongCộngHoà,Socrateschỉthảoluậnmộtvàivấnđề,nhưlàtổchứcmộtcộngđồngcóvợchung,conchung,tàisảnchung,vàcơcấuchínhtrị.Dânchúngđượcchiathànhhaigiaicấp:mộtlàgiaicấpnôngdân,vàmộtlàgiaicấpchiếnsĩ.Tronggiaicấpchiếnsĩlạichiathànhgiaicấpthứbalàcácnhàlậpphápvàcaitrị.NhưngSocratesvẫnchưaxácđịnhxemcóđểthànhphầnnôngdânvàthợthuyềnđượcdựphầntrongchínhquyền,hoặclàcóchohọđượcthamgiaquânđộihaycóquyềngiữvũkhíhaykhông.Ôngnghĩrằngphụnữcũngnênđượcgiáodụcnhưgiaicấplãnhđạo,vàcũngđượcthamgiachiếnđấu.

Phầncònlạicủatácphẩm,tuynhiên,lạigồmnhữngphầnthảoluậnlạckhỏichủđềchính,vànhữngphầnthảoluậnvềcáchthứcgiáodụcgiaicấplãnhđạo.NhữngđiềuđượctrìnhbàytrongcuốnLuậtPháphầunhưchỉliênquanđếnphápluật,chứkhôngbànnhiềuđếncơcấuchínhtrị.Vàtrongnhữngphầnbànvềcơcấuchínhtrị,mặcdùôngmuốnđưaramộtmôhìnhchínhtrịmàcácnướcđềucóthểápdụng,ônglạiđivòngvovàđưađếnmộtmôhìnhkhác(đượcmôtảtrongCộngHoà),hoặcmộtmôhìnhlýtưởng[khôngthểnàođạtđược].Thídụ,nếukhôngkểđếnviệctạodựngmộtcộngđồngcóchungvợcon,ônggiảthiếtmọisựđềunhưnhautrongcảhaimôhìnhnhànước:cảhaiđềucócùng[hệthống]giáodục;côngdâncủacảhaiđềukhôngphảilàmnhữngcôngviệclaođộngchântay;vàcôngdânđềucóbữaănchungvớinhau.ChỉcómộtđiềukhácnhaulàtheomôhìnhđềnghịtrongcuốnLuậtPhápthìphụnữđượcdùngbữaănchung,vàconsốchiếnsĩlànămngànngười,thayvìchỉcómộtngànngườinhưđãđượcđềnghịtrongcuốnCộngHoà.

NhữngbàinghịluậncủaSocratesluônluônđộcđáo,phongnhãtrongvănchươngvàsángtạotrongtưtưởng;nhưngcólẽtakhôngthểđòihỏimọiđiềuôngviếtđềutoànhảo.Tađừngquênmộtđiềulàchỉvớisựkiệnnămngàncôngdânmàôngnhắctới,tacầnphảicómộtlãnhthổrộngbằngxứBabylon,hoặcmộtvùngđấtrộnglớnnàođóđểcóthểdungdưỡngchừngđóngười,chưakểđếnsốđànbà,trẻconvànhữngkẻhầuhạcònnhiềugấpmấylầnsốnămngànngười.Khicấutạonênmộtmôhìnhlýtưởng,tacóthểthahồđặtragiảthuyếtnàynọtheoýthích,nhưngcũngnêntránhnhữngđiềubấtkhảthựchiện.

TrongcuốnLuậtPhápcónóirằng,nhàlậpphápnênluônđểýđếnhaiđiều-dânchúngvàlãnhthổ;nhưngcũngkhôngđượcquêncácnướclâncận,thứnhấtlàvìmộtquốcgiaphảicóđờisốngchínhtrị,tứclàquanhệvớicácnướckhác,chứkhôngphảilàmộtnướctựcôlập,sốngriêngrẽmộtmình.Vìmộtnướcphảicómộtlựclượngquânsự,khôngphảichỉsửdụngtrongnướcmàkhicầncònđểđốiphóvớinướcngoài.Ngaycảkhitachorằngmộtđờisốngbậnbịu,tấtbậtkhôngphảilàđờisốngtốtđẹpnhấtđốivớicánhânhayquốcgia,43thìmộtnướcphảicókhảnănglàmquânthùngánsợ,dùđểtấncônghayphòngthủ.

Điểmthứhailà:sốlượngtàisản[cánhân]cónênđượcxácđịnhmộtcáchrõrànghơncáchthứcđượcđềnghịtrongLuậtPháp?Socratesnóirằngmộtngườinêncóđủtàisảnđểcóthểsinhsốngmộtcáchcóchừngmực[khôngxahoacũngkhôngbầntiện],nóimộtcáchkháclà“sốngsungtúc;”nhưngnóivậythìquátổngquát.Thêmnữa,cũngcónhữngngườisốngcóchừngmựcnhưngvẫnkhổsở.Mộtđịnhnghĩahayhơnlàngườitanêncóđủtàisảnđểcóthểvừasốngcóchừngmựcvừacóđượcsựhàophóng.Nếuhaiđặctínhnàytáchrờinhau,thìhàophóngsẽđưađếnxahoa,cònchừngmựcsẽđưađếnbầntiện.Dovậy,sựhàophóngvàchừngmựclàhaitínhchấthợplẽduynhấtliênquanđếnviệcsửdụngtàisản.Ngườitakhôngthểvừaphungphívừakiệmướctàisản,nhưngngườitavẫncóthểvừahàophóngvừachừngmựckhisửdụngtàisản.Vìthếkhôngthểtáchrờihaiđặctínhnàykhỏitàisản.CònmộtđiềubấtcậpnữakhiSocratesđềnghịchiađềuđấtđaichomọingười,nhưnglạikhônghạnchếdânsố;dùdânsốsẽgiatăngkhônggiớihạn,nhưngôngtinrằnglâudầndânsốsẽđượccânbằngvìsẽcónhiềucặpvợchồngkhôngcóconcái,vàdùngthídụvềcácnướcđanghiệnhữuđểchứngminhcholậpluậnnày.Nhưngởđiểmnàytacầnphảicẩntrọnghơn,vìnhưhiệnnay,khôngcầnbiếtcóbaonhiêudântrongnước,tàisảnluônđượcphânbốchotấtcảmọingười,vàdovậykhôngcóaibịthiếuhụt;nhưngnếutàisảnkhôngthểphânchiarađượcnhưLuậtPhápđềnghị(đấtđaiđượcchiathànhmộtsốcốđịnhcácthửađấtnhỏ),thìsốngườidưra,dùnhiềuhayít,sẽchẳngcógìhết.Ngườitacólẽsẽnghĩrằnggiớihạndânsốlàđiềucầnthiếthơnlàgiớihạntàisản,vàgiớihạnđóphảiđượctínhtoánbằngtửsuấtởtrẻconvàtỷlệcáccặpvợchồngkhôngcóconcái.Nếukhônghạnchếsinhsản,mộtđiềuvẫnthườngxảyratrongcácnướchiệnđại,thìđólànguyênnhântấtyếuđưađếnsựnghèokhócủadânchúng,vànghèokhólàchađẻcủacáchmạngvàtộiác.Pheidon,mộttrongnhữngnhàlậpphápnhiệtthànhxứCorinth,chorằnggiađìnhvàdânsốnênđượcgiữynguyên,dùbanđầucácthửađấtcóthểcókíchthướckhácnhau;nhưngLuậtPháplạiđềnghịnguyêntắctráingượcvớinguyêntắcnày.Cơcấuđúngđắn,theotôi,còncầnđượcgiảithíchkỹhơntrongcácphầnsau.

CònmộtđiểmnữacũngbịbỏsóttrongLuậtPháp:Socrateskhôngchochúngtabiếtngườicaitrịvàkẻbịtrịkhácnhaunhưthếnào;ôngchỉnóirằnghọcóquanhệđanxenvớinhaunhưnhữngsợingangvàdọctrongmộttấmvảilàmbằngchấtliệukhácnhau.Socrateschophéptoànbộtàisảncủamộtngườiđượcgiatănglênđếnnămlần,nhưnglạikhônggiảithíchtạisaolạikhôngchogiatăngđiềnthổcủangườiđóđếnmộtmứcnàođó?Thêmnữa,cáchsắpxếpnhàởcủangườidântheokiểucủaSocratescógiúpchoviệcquảntrịhộgiađìnhhữuhiệuhơnchăng?[Cólẽlàkhông],vìôngchomỗingườihaicănnhàởhainơikhácnhau,vàthậtlàkhóchămlochogiađìnhkhiphảisốngtronghaicănnhàkhácnhau.

Toànbộhệthốngchínhquyền[theokiểunày]cókhuynhhướngtrởnênchẳngphảilàdânchủ,cũngchẳngphảilàquảđầu,nhưnglàmộtcáigìđóởgiữa,thườngđượcgọilàmột“thểchếtrungdung”(polity)baogồmnhữngcôngdânthuộcthànhphầncóthểtựtrangbịvũkhí.Ởđây,nếuSocratesmuốntạodựngmộtcơcấuchínhtrịthíchhợpchođasốcácnước,thìmôhìnhnàycólẽđúng.Nhưngđiềunàylạikhôngđúngnếuôngmuốndùngmôhìnhnàyđểdiễntảmộtnhànướclýtưởng,haylàmộtnhànướcđầutiên.BởivìrấtnhiềungườisẽthíchmôhìnhtheokiểuLacedaemonia(Sparta),haynhiềungườikhácsẽchọnmôhìnhquýtộc.Mộtsốngườikhác,thựcra,lạinóirằng,cơcấuchínhtrịtốtnhấtlàcơcấukếthợptấtcảcácloạichínhquyền,vàhọcatụngmôhìnhSpartavìmôhìnhnàyđượctạothànhbởiquảđầu,quânchủ,vàdânchủ;ôngvuathiếtlậpnềnquânchủ,hộiđồngtrưởnglãotạonênquảđầutrongkhithànhphầndânchủđượcđạidiệnbởicácgiámsátviêndodânbầura.LạicónhữngngườichorằngGiámsátviệnlàmộtcơcấuchuyênchế,vàchorằngtínhchấtdânchủđượcthểhiệnquacácbữaănchungvàquasinhhoạthàngngày.NhưnglậpluậntrongLuậtPháplạichorằngcơcấuchínhtrịtốtnhấtđượctạothànhbởidânchủvàchuyênchế,mộtcơchếhoặclàkhônghợphiến,hoặclàmộtcơchếxấunhất.Nhưngtachỉcóthểđếngầnđượcchânlýkhikếthợpđượcnhiềumôhìnhkhácnhau,vìcơcấuchínhtrịsẽtốthơnnếuđượckếthợpbởinhiềuphầntửkhácnhau.CơcấuchínhtrịđềnghịtrongLuậtPháphoàntoànkhôngcóquânchủ,vàchỉgồmcócơcấuquảđầuvàdânchủmàlạithiênvềcơcấuquảđầu.Điềunàyđượcthểhiệnquaviệcbổnhiệmquanchức.Vìmặcdầuviệcbổnhiệmquanchứcquahìnhthứcrútthămtrongsốnhữngngườiđượctuyển-gồmcảhaigiaicấpquýtộcvàbìnhdân,nhưngcóhaiđiềukiệnkhiếnviệcbổnhiệmnàymangnặngtínhchấtquảđầu.Đólàđiềukiệnbuộcngườigiàuphảithamdựcácbuổihọpvàbỏphiếuchọnquanchức,vàthựchiệncácnghĩavụchínhtrịkhác,trongkhinhữngngườikháckhôngbịbóbuộcnhưvậy.Thứhailàviệccốgắnglựaracácviênchứctrongsốdângiàuvàcácviênchứccaocấpnhấtđượclựaratừnhữngngườigiàucónhất.Nguyêntắcquảđầucònthểhiệnquaviệcbầucửnghịviên.Tấtcảmọingườiđềuphảiđibầu,nhưngđiềunàychỉbắtbuộccho

việclựachọnứngviêntronggiaicấpthứnhất,vàcùngmộtsốứngviêntronggiaicấpthứhaivàthứba.Khichọnứngviêntronggiaicấpthứbavàthứtư,thìluậtlạikhôngbắtbuộcnữa;thựcratrongviệclựachọnứngviêntronggiaicấpthứtư,chỉcónhữngaithuộcgiaicấpthứnhấtvàthứnhìlàbịbuộcphảibỏphiếumàthôi.Nhưthế,trongdanhsáchnhữngứngviênđượclựarađểbầuchọn,trongmỗigiaicấpđềucómộtsốngườibằngnhau.Kếtquảlànhữngcửtrithuộcgiaicấpkhágiảsẽtrởthànhđasố,còngiớibìnhdânvìkhôngbịbắtbuộcsẽkhôngđibầu.

Nhữngđiềucầnchúýnhưthếnàyvànhữngđiềukhácnữasẽđượcviệndẫnkhitaxemxétcáccơcấutươngtự,đủđểchứngtỏlàcơcấudoPlatođềnghịkhôngnênđượctạothànhbởisựkếthợpdânchủvàquânchủ.Còncómộtđiềunguyhiểmnữatrongthểthứcbầucửcácviênchứctừdanhsáchnhữngđạibiểuđãđượcbầuratrước,vìchỉcầnmộtsốnhỏkếthợplạicũngcóthểkhiếnkếtquảbầucửđitheoýhọmuốn.CơcấuchínhtrịđượcmôtảtrongLuậtPhápchứanhữngđiềuđángquanngạinhưvậy.

Chương7Cũngcómộtsốcơcấuchínhtrịđượcmộtsốngườikhácđềnghị;trongsốnàymộtsốlàcácnhànghiêncứutàitử,nhữngngườikháclàtriếtgiahoặcchínhtrịgia.Nhữngcơcấudohọđềnghịcũnggầngiốngnhưcáccơcấuđãđượcthiếtlậptrongquákhứhoặcđanghiệnhữu,vàkhônggiốngnhưcảhaicơcấudoPlatođềnghị.Cũngchẳngcóaiđưaracácđềnghịmớimẻnhưtạolậpmộtcộngđồngvợchung,conchung,haylàtổchứccácbữaănchungchophụnữ:cácnhàlậpphápbắtđầubằngnhữngnhucầuthiếtyếucủađờisống.Theoquanđiểmcủamộtsốngười,việcquyđịnhtàisảnlàđiểmchínhyếuvàlàvấnđềđưađếncáchmạng.Phaleas,ngườixứChalcedon,nhậnrađiềunguyhiểmnày,vàlàngườiđầutiênkhẳngđịnhrằngmọicôngdânnêncótàisảnbằngnhau.Ôngnghĩrằngđiềunàycóthểđượcthựchiệnkhôngkhólắmtạinhữngthuộcđịamớithànhlập,nhưnglạilàđiềukhókhănkhimộtnướcđãđượcthànhlậplâurồi;vàcáchngắnnhấtđểhoànthànhmụcđíchmongmuốnlànhữngngườigiàuchỉđượcchochứkhôngđượcnhậncủahồimôn,vàngườinghèođượcnhậnchứkhôngcầnphảichocủahồimôn.TrongcuốnLuậtPháp,Platochorằng,trongmộtchừngmựcnàođó,ngườidânnênđượcquyềntíchtrữcủacải,vànhưtôiđãtrìnhbày,khôngchophépngườidânđượcsởhữuquánămlầnmứcquyđịnhtốithiểu.Thếnhưngnhữngngườilậpranhữngluậtlệnhưvậythườnghayquênrằngkhiấnđịnhmộtmứctàisảnnàođó,thìcũngphảiấnđịnhluônsốconcái;chỉvìnếucónhiềuconhơnsốtàisảnđượcquyđịnh,thìđiềuluậtđóphảibịviphạm.Bêncạnhsựviphạmluậtlệđó,mộtđiềutệhạikhácsẽxảyrakhingườigiàubiếnthànhkẻnghèokhó;nhữngngườimàtàisảnbịthiệthạichắcchắnsẽkhuấyđộngcáchmạng.Cácchínhtrịgialãothànhđãnhậnthứcđượcảnhhưởngcủaviệcbìnhđẳnghoátàisảntrênxãhộichínhtrị.Solonvàcácchínhtrịgiakháckhôngchophépcánhânđượcsởhữuquánhiềuđấtđaitheoýmuốn,vàcòncónhữngđạoluậtcấmbánđiềnsản:thídụnhưtrongxứLocris,ngườidânxứnàykhôngđượcbánđiềnsảnnếukhôngchứngminhđượcrõrànglàđãgặpvậnrủi[vềtàichính].Ngoàiracòncónhữngluậtlệbuộcngườidânphảibảotoànnguyênvẹnphầnđấtmàhọđượctraotruyền(nghĩalàkhôngđượcbánbớtđimộtphầnđấtđai).NhữngđạoluậtnhưvậytacóthểtìmthấyởđảoLeucas,vàkhiluậtlệnàybịhuỷbỏđãkhiếnchocơcấuchínhtrịtrởnênquádânchủ,vìaicũngcóthểtrởthànhviênchứccaitrị[khiđiềukiện(đấtđai)xácđịnhtưcáchđạibiểuđãbịhuỷbỏ].

Lạicònmộtđiềunữalàsựbìnhđẳngvềđiềnsảndẫnđếntrườnghợphoặclàđiền

sảnquálớnhoặcquánhỏ;nhưthế,ngườidânsẽhoặclàsốngxahoahoặclàtrongnghèokhó.Nhưvậythậtrõrànglànhàchínhtrịphải,khôngnhữngnghĩđếnviệcbìnhđẳnghoáđiềnsản,màcònđiềuchỉnhmộtsốlượngvừaphảinữa.Nhưngngaycảkhiđãquyđịnhmộtsốlượngvừaphảiđồngđềuchomọingười,vấnđềcũngvẫnchưađượcgiảiquyết.Bởivìkhôngphảilàsựtưhữuđiềnsảnmàlònghammuốncủaconngườimớicầnđượcbìnhđẳnghoá,vàđólàđiềubấtkhảthựchiện,trừphiluậtpháptạonênmộtnềngiáodụcđầyđủchomọingườidân.NhưngPhaleascólẽsẽtrảlờirằngđóchínhlàđiềuôngmuốnthựchiện;nghĩalà,mộtnướckhôngnhữngcầnphảicóbìnhđẳngvềtàisản,màcònbìnhđẳngvềgiáodục.Nhưngôngcũngnênnóichorõhơnnhữngđiềuôngmuốnnóithựcsựnghĩalàgì.Mộtnềngiáodụcbìnhđẳngchotấtcảmọingườisẽchẳngcólợigìhết,nếunềngiáodụcđódạyngườitathamdanh,hoặcthamlợi,hoặccảhai.Thêmvàođó,nhữngrắcrốixãhộixảyrakhôngphảichỉvìbấtbìnhđẳngvềtàisảnmàcòndobấtbìnhđẳngvềdanhvọngvàchứcvụtrongxãhội.Haisựbấtbìnhđẳngnàyngượcvớinhau.Dânthườngtranhcãivìsựbấtbìnhđẳngvềtàisản,còndânthượnglưulạitranhcãivìcósựbìnhđẳngvềchứcvụ,nhưHomerđãtừngnói:“Kẻsangngườihènđềucódanhvọngnhưnhau.”

Cónhữngtộiácgâyrabởisựthiếuthốn,vàPhaleasnghĩrằngbìnhđẳnghoátàisảnsẽlàphươngthuốcchữatrị,vìbìnhđẳnghoátàisảnsẽkhiếnngườitamấtđisựcámdỗtrởthànhkẻcướpvìđóilạnh.Nhưngsựthiếuthốnkhôngphảilàđộngcơduynhấtkhiếnngườitaphạmtội.Ngườitacũngphạmtộichỉvìtộiácđemlạichohọkhoáilạcvàgiảithoátchohọnhữnghammuốnkhôngđượcthoảmãn(bịámảnhbởinhữnghammuốnvượtquánhucầuđơngiảncủađờithường,họtrởthànhnhữngtêntộiphạmđểgiảitoảnhữnghammuốnnày).Ngườitacũngphạmtộikhôngnhữngchỉđểgiảitoảnhữnghammuốnđangthôithúc:họphạmtộivìmộtnỗihammuốnnàođóvàphạmtộiđểthoảmãnnhữnghammuốnđóđểkhôngcònbịđaukhổvìnhữnghammuốnđódằnvặt.

Nhưvậyphươngphápnàotrịđượcbaloạitộiácvừakể?Loạithứnhất,tacóthểgiớihạntàisảnvàmộtsốnghềnàođó;cònloạithứhai,tậpcho[dân]cótínhtựchủ,tiếtđộ;cònloạithứba,nếuconngườimuốntìmnhữnghammuốnnàomàtựnóđemđếnkhoáilạc,thìchỉcócáchlàtìmđếntriếthọc,vìngoàitriếthọcra,tấtcảmọikhoáilạcđềulệthuộcvàonhữngđiềukiệnkhác.Mộtsựthậtlànhữngtộiphạmghêgớmnhấtđượcgâyrakhôngphảivìthiếuthốnmàvìthừathãi.Ngườitakhôngtrởthànhbạochúađểkhỏibịđóilạnh,[ngườitatrởthànhbạochúavìmuốncónhiềucủacảihơnnữa].Đócũnglàlýdotạisaonhữngaidámhànhthíchmộtbạochúađượcngườiđờicatụnghơnlàgiếtmộttênđạotặc.Dođó,tathấycácđịnhchếdoPhaleasđềnghịchỉgiảiquyếtđượccáctộiáclặtvặtmàthôi.

ĐốivớicácđịnhchếcủaPhaleas,cònmộtđiểmnữakhiếntôikhôngđồngý.Đólàphầnlớncácđịnhchếnàyđượcthiếtlậpđểthúcđẩyphúclợinộitạicủaquốcgia,chứkhôngxétđếnmốiquanhệvớicácnướclánggiềngvànhữngngoạibangkhácởxahơn.Mộtchínhquyềnphảiđượctổchứcvớimốiquantâmđếnsứcmạnhquânsự;nhưngđiềunàyPhaleaslạichẳngđảđộnggìđến.Đốivớitàisảncũngvậy:khôngnhữngtàisảnphảicóđủdùngchotrongnướcmàcònphảicóđủđểđốiphóvớinhữngnguyhiểmđếntừbênngoài.Tàisảncủamộtnướckhôngnêncóquánhiềuđểgợilòngthamkhiếnnướckhácxâmlăngmàmìnhkhôngđủsứcchốnglại;nhưngcũngkhôngnêncóquáítkhiếnchokhôngđủsứcđểkéodàichiếntranhngaycảđốivớinhữngnướccólựclượngvàđặctínhtươngđương.Phaleaskhôngnóigìvềđiểmnày,nhưngtanênnhớrằngtàinguyêndồidàolàmộtlợiđiểm.Tàinguyêncủamộtnướcnênởmứcmàcácnướcmạnhlânbangphảicảmthấylàlýdogâychiếnvớitahòngchiếmđoạtcủacảidưthừacủatakhôngđủsứcthuyếtphụcbằnggâychiếnkhinướcđócótàinguyênkémhơn.Lịchsửđãcótrườnghợpminhchứngcholậpluậnnày.KhivuaAutophradatescủaxứBaTưchuẩnbịbaovâythànhArtenus,thìvuacủaArtenuslàEubulusnóivớiAutophradatesnênnghĩlạixemcuộcvâythànhnhưvậysẽkéodàibaolâuvàtốnkémnhưthếnào.Eubulusnóithêm,“Tasẵnsàngdângthànhngaylậptứcnếubệhạtrảmộtgiátươngđươngvớiphítổnchiếntranh.”NhữnglờinàykhiếnAutophradatesnghĩlạivàbỏýđịnhbaovâythànhArtenus.

Sựbìnhđẳnghoátàisảnlàmộttrongnhữngđiềugiúpchocôngdânkhỏitranhcạnhvàgâygổvớinhau,nhưnglợiíchvềđiểmnàythìcũngchẳngđượclàbao.Nhữngnhàquýtộcsẽbấtmãnvìhọnghĩlàhọxứngđángđượchưởngnhiềuhơnsựbìnhđẳngvềtàisản.Tacũngthườngthấyđâylàđiềugâyraloạnlạcvàcáchmạng.Vàlòngthamcủaconngườithìkhôngthểthoảmãnđược.Cólúchaiđồngtiềnobolcũngđủtrảcông,nhưngkhingườitaquendầnvớisốtiềnnày,ngườitalạimuốnđượchơnnhưthếvàkhôngbiếtkhinàolàđủ.Bảnchấtcủalònghammuốnlàvôhạnvàphầnlớnngườitasốngchỉđểthoảmãnnhữnghammuốnnày.Sựkhởiđầucủacảicáchchínhtrịkhôngphảilàbìnhđẳnghoátàisảnmàlàhuấnluyệnđểphầnhướngthượngcủabảnchấtconngườiđượcnângcaokhỏinhữnghammuốn,vàphầnhướnghạkhôngcònkhảnăngđểchiềutheodụcvọng.Ngoàira,chínhsáchbìnhđẳnghoácủaPhaleascũngkhôngđượchoànhảo,vìôngchỉbìnhđẳnghoáđấtđai,trongkhiđóngườitacóthểtrởnêngiàucónhờvàonôlệ,giasúcvàtiềnbạc,vàcònvàovôsốnhữngđộngsảnkhác.Nhưthếhoặclànhữngthứnàycũngphảiđượcbìnhđẳnghoá,hoặclàphảiấnđịnhmộtgiớihạnnàođó,hoặclàcứđểnhưvậy.ChínhsáchcủaPhaleascũngchothấyrõrànglàchỉápdụngchomộtnướcnhỏ,vìnhưôngđềnghị,thànhphầnthợđượccoilàcôngbộcchứkhôngphảilàmộtbộphậntạonêncôngdâncủađấtnước.Nhưngnếucómột

đạoluậtquyđịnhgiaicấpthợthuyềnlàcôngbộccủađấtnước,thìchỉnênápdụngchomộtthànhphầnnàođóphụtráchnhữngdịchvụcôngcộngmàthôi,nhưởEpidamus,hayởAthenstheonhưkếhoạchdoDiophantusđãtừngđềnghị.

TừnhữngnhậnxéttrêntacóthểnhậnđịnhnhữngđềnghịcủaPhaleaslàđúnghaysai.

Chương8Hippodamus,concủaEuryphon,làmộtcôngdâncủaxứMiletus;ônglàngườiđãphátminhranghệthuậtquyhoạchthànhphố,vàcũnglàngườiđãquyhoạchthànhphốPiraeus.Hippodamuslàmộtngườikỳlạ,mộtngườithíchđượcthiênhạchúýtớinêncónhữnghànhvilậpdịkhiếnchongườikhácnghĩrằngônglàngườimàumè,giảtạo,nhưtócthìđểdài;quầnáothìmaybằngloạivảilenrẻtiềnnhưnglạiđượcđínhđồtrangsứcmắctiền,vàquanhnămôngmặcnhưvậy,bấtkểmùanónghaymùalạnh.Hippodamus,ngoàihoàibãotrởthànhmộthọcgiảvềthiênnhiên,cũnglàngườiđầutiên,dùkhôngphảilàmộtnhàlãnhđạoquốcgia,cũngnghiêncứuvềmôhìnhchínhtrị.

NhànướcmàHippodamusmuốnquyhoạchlàmộtnướccómườingàndânvàđượcchialàmbaphần:mộtphầndànhchodânthợ,mộtphầndànhchonôngdân,vàphầncònlạidànhcholựclượngvõtrangđểbảovệđấtnước.Đấtđaicũngđượcchialàmbaphần:mộtphầnlàlinhđiềndùngđểtếtự,côngđiềndùngđểnuôiquân,vàtưđiềnlàtàisảncủanôngdân.Ôngcũngchialuậtpháplàmbaloại,chứkhôngcóhơnnữa,vìtheoôngchỉcóbaloạikiệntụng:ẩuđả,gâythươngtích,vàánmạng.CũngvìthếmàHippodamuschỉthiếtlậpcóduynhấtmộttoàtốicaođểtáithẩmnhữngtrườnghợptoàdướiđãxétxửkhôngđúng.Thẩmpháncủatoànàylànhữngbậctrưởnglão[xứngđáng]đượcchọnlựachonhiệmvụnày.Thêmvàođóôngcũngđềnghịrằngnhữngquyếtđịnhcủatoàánkhôngnêndùngphươngthứccácquantoàdùngnhữngviênsỏibỏvàotrongmộtcáibìnhnếuthấybịcancótội,màthayvàođónêndùngmộttấmbảngvàviếtvàođólàchắcchắncótội,hoặcđểtrống,nếuthấybịcanhoàntoànvôtội.Nhưngnếuquantoàcảmthấykhôngthểphánquyếtmộtcáchchắcchắnlàbịcancótộihayvôtội,thìcũngphảiviếtnhưvậyvàotấmbảng.Ôngphảnđốiphươngthứchiệnhành[dùngnhữngviênsỏiđểbiểuquyếtcótộihaykhông]vìphươngthứcnàysẽkhiếncácquantoàmắctộibộithệ,dùhọcóbỏphiếucáchnàođinữa.Hippodamuscònđưarađạoluậttưởngthưởngchonhữngaikhámpháđượcnhữngđiềugìmanglạilợiíchchoquốcgia;vànhànướcphảinuôinấngchoconemcủatửsĩ,làmnhưnhữngđiềunàytrướcđâychưatừngđượcápdụng,nhưngđãthựcsựxảyratạiAthensvàcácnơikhác.Cònđốivớicácquanlại,ôngđềnghịlàđểchotoàndân,nghĩalàdobagiaicấptôinhắctớiởtrên,bầurangườixứngđáng.Cácquanlạisaukhiđượcbầuvàocácchứcvụcónhiệmvụchămlochocáclợiíchcôngcộng,quyềnlợicủangoại

kiều,vàcủacônhi.ĐólàtấtcảnhữngđiểmnổibậttrongcơcấuchínhtrịdoHippodamusđềnghị.Ngoàirakhôngcònđiềugìđángbàn.

ĐiềuđầutiêntôikhôngđồngývớinhữngđềnghịcủaHippodamuslàsựphânchiacôngdânthànhbaloại,gồmcóthợthuyền,nôngdân,vàchiếnsĩ;tấtcảđềucótiếngnóitrongchínhquyền.Nhưngngườinôngdânkhôngđượcquyềnmangvũkhí,ngườithợthìvừakhôngđượcmangvũkhívừakhôngcóđấtđai,vànhưvậythìhọcókhácgìhơnlànôlệcủagiaicấpquânnhânđâu.Chonênbảorằnghọđềuđượcdựphầnvàochínhsựchỉlàchuyệnbấtkhảthi,vìcáctướnglãnhvànhữngngườibảohộchodâncùnghầunhưtấtcảcácquanlạiđềuxuấtthântừgiaicấpđượcmangvũkhí.Chưahết,nếuhaigiaicấpnàykhôngđượcdựphầnvàochínhsự,thìlàmsaomàhọcóthểtrởthànhnhữngcôngdântrungthànhchođược?Ngườitathườngnóirằngnhữngngườiđượcmangvũkhílànhữngngườitàigiỏihơncácgiaicấpkhácvànhưvậynhấtthiếtphảilàgiaicấpcaitrị.Nhưngđiềunàychỉdễxảyrakhihọcóđôngngườihơncácgiaicấpkhác;ngaycảkhiđiềunàyxảyrathìtạisaocácgiaicấpkhácphảidựphầnvàochínhsự,haylàcóquyềnbổnhiệmcácquanchức?Thêmnữa,nhữngngườinôngdâncóíchlợigìchoquốcgia?Thợthuyềnluônluôncầnthiếttrongmọinướcvàhọcóthểsinhsốngbằngnghềcủahọ,vàcảnhữngngườinôngdânnữa,nếuhọcungcấplươngthựcchothànhphầnchiếnsĩ,vàcảhaigiaicấpnàycóthểthamgiamộtphầnnàovàochínhsự.NhưngtheocơcấucủaHippodamusthìnôngdânlànhữngngườisởhữutưđiềnvàcanhtácchotưlợi.Chưahết,cònphầncôngđiềndànhchogiaicấpquânnhân,aisẽlàngườicanhtácđấtđainày?Nếuquânnhânđilàmruộngthìcókhácgìnôngdânđâu,dùchínhquyềncóthểbanluậtđểphânbiệt.Cònnữa,nếunhữngngườicanhtácsốcôngđiềnnàykhôngphảilànôngdânvàcũngkhôngphảilàquânnhân,thìtalạicógiaicấpthứtư,mộtgiaicấpkhôngcóchỗđứngtrongquốcgiavàcũngchẳngdựphầnvàoviệcgìhết.Hoặclàgiaicấpnôngdânvừalàmruộngcủanhàvừalàmruộngcông;trongtrườnghợpnàyhọsẽgặpkhókhănđểsảnxuấtđủdùngchogiađìnhmìnhvàchogiađìnhcủangườiquânnhânhọphảinuôi.Đãthếthìcònchiađấtlàmbaloạiđểlàmgìvìngườinôngdâncóthểvừacanhtácđểnuôisốngchínhgiađìnhmìnhvàgiađìnhngườilínhtrêncùngmộtmảnhđất!Phânchiatheokiểunàythậtlàrốirắm.

Luậtlệmàôngđềnghịliênquanđếncácquantoàcũngcónhiềurắcrối.Khicómộtvụkiệnđơngiảnđượctrìnhtoà,theophươngthứcHippodamusđềnghị,thìquantoàphảiphânbiệtaiđúngaisaivànhưvậytrởthànhtrọngtài.Khiphânxử,cáctrọngtàidùcóthểcónhiềungườinhưnghọvẫncóthểthảoluậnvớinhauđểđưaramộtquyếtđịnhchungđểphânbiệt[aiđúngaisai].Nhưngtrongtoàánxétxửtheoluậtphápthìđiềunàykhôngthểlàmđược,vìthựcra,cácnhàlậpphápđã

đưaracácđạoluậtkhôngchophépcácquantoàhộiývớinhau.Nhưthếchẳngphảilàtạonêncácsựrốirắmưnếuquantoànghĩrằngthiệthại[chonguyênđơn]phảiđượcbồithường,nhưngkhôngnhiềunhưnguyênđơnđòihỏi?Thídụnguyênđơnđòibồithườnghaichụcđồngminae,vàquantoàchỉchophépcómườiđồngminae(haynóimộtcáchtổngquát,nguyênđơnđòinhiều,nhưngquantoàchỉchophépít),trongkhiđó,mộtvịquantoàkhácchonămđồng,ngườikháclạichỉchobốn.Nhưthếthìsốtiềnbồithườngthiệthạibịchianămxẻbảy;rồisốtiềnbồithườngđượcquyếtđịnhnhưthếnàođây?Chưahết,chẳngaicóthểkhẳngđịnhrằngnhữngquantoàbỏphiếuhoàntoàncótộihayhoàntoànvôtộilàphạmtộibộithệ,vìphánquyếtthabổngcủaquantoàkhôngcónghĩalàbịcanvôtộivàkhôngbồithườnggìhết,màphánquyếtnàychỉcónghĩalàbịcankhôngphảibồithường20đồngminae.Vịquantoàchỉphạmtộibộithệkhinghĩrằngbịcankhôngđángbịphạthaimươiđồngminaemàvẫntuyênánnhưvậy.

Vinhdanhnhữngngườicócôngkhámphárađiềugìđócólợichonhànướclàmộtđềnghịngherấthaynhưngrỗngtuếchvàkhôngthểnàobiếnthànhluậtđược;luậtlệnhưvậysẽchỉgâynênxáotrộnchínhtrịvìsẽcónhữngkẻchỉđiểmtốcáonhữngngườicótưtưởngcảicáchlàâmmưulàmloạn.Câuhỏinàylạiliênquanđếnmộtvấnđềkhác.Xưanaytavẫnnghingờrằngthayđổiluậtlệcủamộtnướccómanglạilợiíchhaykhông,ngaycảbằngmộtđạoluậttốthơn.Hãyxétxem,nếunhữngthayđổikhôngmanglạilợiích,takhócóthểtánthànhđềnghịcủaHippodamus,bởivì,ngườitacóthểdùngdanhnghĩalàmlợichoquốcgiađểđưaranhữngthayđổicóhạicholuậtpháphoặcchocơcấuchínhtrị.Nhưngvìtađangbànđếnvấnđềnày,cólẽtacũngnênđisâuvàochitiếtthêmmộtchút.Bởivìcũngcónhữngýkiếnkhácnhaurằngđôikhicũngcầncónhữngsựthayđổi,nhưtrongcácloạinghệthuậthoặckhoahọckháccónhữngsựthayđổimanglạilợiích,thídụnhưtrongngànhykhoahoặcthểdục,cónhữngthayđổikháchẳncáchsửdụngtheotruyềnthống.Vànếuchínhtrịcũnglàmộtnghệthuật,thìtươngtựnhưvậy,sựthayđổicũngcầnthiếttrongchínhtrị.Thựctếđãchứngminhlàthayđổicácphongtụcđơnsơvàmanrợthờicổlàmộtsựcảithiện,thídụnhưtụclệngườiHyLạpthờicổđiđâucũngđeotheovũkhívàmuavợcủanhau.Nhữngtụclệcổcòntruyềnlạichochúngtacũngkhávôlý,nhưtạiCumaecómộtđạoluậtvềsátnhân,theođónếukẻtốcáotìmđủsốnhânchứngtrongvònghọhàngcủahắn,thìkẻbịcáobịcoinhưlàphạmtộisátnhân.Cònnữa,conngườinóichungmongmuốnđiềutốtchứkhôngphảichỉlàmtheonhữnggìôngchađãlàm.Nhưngnhữngngườitiềnsử,dùlàconngườitừthuởsơnguyênhaysốngsótsauthiêntai,tacóthểnghĩrằnghọcũngkhôngkhônngoanhơnnhữngngườibìnhthườnghaynhữngkẻngớngẩntrongchúngtangàynay(cứxemnhữngtruyềnthốngcủangườitháisơthìrõ);chonên,thậtlàkhôihàinếutacứtheonhữngtụclệnày.Ngaycảđốivớiluậtlệđã

đượcviếtxuốngthànhvăn,cũngkhôngcónghĩalàchúngkhôngthểthayđổiđược.Chínhtrị,cũnggiốngnhưkhoahọc,chẳngaicóthểviếtxuốngmộtcáchchínhxácmọiđiều.Pháplệnhphảimangtínhtổngquát,nhưnghànhđộngthìlạiphảicụthể.Dođó,tasuyrarằngđôikhivàtrongmộtsốtrườnghợpchắcchắn,luậtphápcóthểđượcsửađổi;nhưngnếutanhìnvấnđềdướigóccạnhkhác,thìtacầnphảithậntrọng.Vìthóiquenthayđổiluậtlệdễdànglàmộtđiềuxấu,vàkhimànhữnglợiíchdosựthayđổinàyđemlạitươngđốinhỏ,thìmộtsốnhữngkhuyếtđiểmcủanhàcầmquyềnhaynhàlậpphápnênđượcđểyên.Lýdolàvìnhữnglợiíchmàngườidâncóđượcquasửađổinhonhỏnhưvậykhôngsánhđượcvớinhữngmấtmátsẽxảyravìngườidânlúcđóđãcóthóiquenbấtphụctùng.Thậtlàsailầmkhisosánhsựthayđổitrongnghệthuậtvớisựthayđổitrongluậtpháp;sựthayđổitrongluậtphápkhácxavớithayđổitrongnghệthuật.Luậtphápkhôngcóquyềnlựcnàođểbắtbuộcngườidânphụctùngngoạitrừquyềnlựccủatậpquán,vốndĩđòihỏithờigian,chonêngiaiđoạnchuyểntiếptừluậtcũsangluậtmớilàmsuyyếuquyềnlựccủaluậtpháp.Ngaycảkhitađồngýrằngcầnphảisửađổiluậtpháp,cóphảitấtcảmọiđạoluật,trongmọicơcấuchínhtrịđềuphảiđượcthayđổihaychăng?Vàcóphảilàhễaithíchthìcũngthayđổiđượcluậthaychỉcómộtsốngườinàođó[cóquyềnthayđổi]thôi?Đâylànhữngcâuhỏiquantrọng,chonêntadànhphầnthảoluậnnàyvàodịpkhácthíchhợphơn.

Chương9KhiquansátcácchínhquyềncủaxứLacedaemon(Sparta)vàCrete,vàthựcratrongtấtcảcácchínhquyềnhiệnhữu,cóhaiđiểmcầnđểý:thứnhất,khisosánhvớimộtnhànướctoànhảo,cóbấtkỳmộtđạoluậtnàolàxấuhaytốtkhông;thứhai,cóđạoluậtnàotươngphảnvớinguyêntắcvàđặctínhcủahiếnphápkhông.Aicũngcôngnhậnrằngtrongmộtnhànướcđượctổchứctốt,mọicôngdânđềucóthìgiờnhànrỗivàkhôngphảibậntâmđếnviệcphảilolắngđếncáiăn,cáimặc.Nhưngcóđiềukhókhănlàlàmcáchnàođểbảođảmlàcôngdâncóđượcthìgiờnhànrỗinhưvậy.NhữngnôngnôxứThessalyvẫnthườngnổidậychốnglạichủnhân,vànhữngnôngnôxứLacedaemoncũngthườngnổidậychốnglạichủnhân,vìhoàncảnhkhốnkhổcủahọkhiếnchohọluônchờcơhộiđểnổidậy.Thếnhưng,nhữngđiềunhưvậylạichưahềxảyravớingườiCrete;cólẽlàvìcáclânquốccủaCrete,ngaycảkhiđánhlẫnnhau,cũngchưabaogiờliênkếtvớicácphầntửnôngnônổiloạn,họkhôngmuốnkhuyếnkhíchnổiloạnvìngaytrongnướchọcũngcónôngnô.TrongkhicáclânbangcủaSparta-Argos,Messenia,hayArcadia-đềulàkẻthùcủanướcnày.ỞThessalycũngthế,cuộcnổidậycủanôngnôxảyrakhiThessalyđanggiaochiếnvớicáclânbangAchae,Magnesia,vàPerrhaebi.Hơnthếnữa,nếukhôngcònsựkhókhănnàokhác,thìnguyênviệcquảntrịnôlệđãlàđiềurắcrốirồi;bởivì,nếukhôngdùngkỷluật,thìbọnnôlệtrởthànhláoxượcvànghĩrằngchúngcũnggiỏigiangnhưchủnhân,nhưngnếuđốixửvớichúngkhắcnghiệtmộtchút,thìchúngđâmracămtứcvàâmmưulàmphản.Nhưvậy,thậtlàrõràngkhixảyranhữngviệcnôngnôgâyloạn,điềunàychothấylànhữngnướccónôlệchưatìmđượcbíquyếtđểcaiquảndâncưcủamình.

Ngoàira,phụnữSpartalạiđượcsốngmộtcáchphóngtúng;điềunàylàmhỏngýđịnhcủahiếnphápSpartavàđingượclạivớihạnhphúccủaquốcgia.Bởivìchồngvàvợ,mỗingườilàmộtphầncủagiađình,chonên,quốcgiađượcchiađềuralàmhaiphần:đànôngvàđànbà.Vìvậy,tạinhữngnướcmàphụnữsốngbuôngthả,phóngtúng,thìmộtnửanướcphảicoinhưlàchẳngcóphápluậtgìhết.VàđóchínhlàđiềuđãthựcsựxảyratạiSparta;cácnhàlậpphápmuốncảnướctrởnênmạnhmẽvàđiềuđộnênđãápdụngcácluậtlệđótrênđànông,nhưnglạiquênkhôngchúýđếnphụnữ,đểmặchọsốngxahoavàphóngtúng.

Hậuquảcủađiềunàylàsựsùngphụngcủacải,nhấtlàkhingườicôngdânlạibị

vợchiphối,mộtđiềurấtthườngxảyratrongcácdântộchiếuvõ,ngoạitrừngườiCeltsvàmộtsốsắcdânkháccôngkhaichấpnhậnđồngtínhluyếnáinam.TácgiảcáccâuchuyệnthầnthoạiđãcólýkhikếthợpAresvàAphrodite,vìcácdântộchiếuvõđềucókhuynhhướngyêucảđànônglẫnđànbà.KhuynhhướngthứhailàkhuynhhướngnổibậttrongthờihoàngkimcủaSparta;hầunhưmọiđiềutrongxứnàyđềudophụnữquảntrị.Nhưngmàliệucókhácgìkhônggiữaviệcphụnữcaitrịvàngườicaitrịlạibịphụnữcaitrị?Khôngcógìkháchết,kếtquảnhưnhau.Ngaycảđứctínhcanđảm,mộtđứctínhkhôngcầnthiếttrongsinhhoạtthườngnhật,nhưnglạirấtcầntrongthờichiến,thìđứctínhnàycũngbịảnhhưởngcủaphụnữSpartalàmhỏng.[Thídụnhư]trongcuộcxâmlăngcủaThebanvàoSparta,khônggiốngphụnữcácnướckhác,phụnữSpartahoàntoànvôdụngtrongviệcngăngiặcvàcòntạoranhiềurốirắmhơnlàsựtấncôngcủađịchquân.SựphóngtúngcủaphụnữSpartađãcótừxaxưavàcũnglàđiềudễhiểu,vìtrongnhữngcuộcchiếntranhcủaSparta,đầutiênlàchốnglạixứArgives,rồisauđóđánhnhauvớicácxứArcadiavàMessenia,namgiớiphảiđichinhchiếnxanhàlâungàyvàquenvớiđờisốngtheoquânkỷ;chonên,khihếtchiếntranh,họtrởvềsẵnsàngsốngdướiluậtlệdocácnhàlậpphápđặtra.PhụnữSpartathìkhôngthế,họsốngphóngtúngquenrồi,thànhthửkhiLycurgusdựđịnhbắtbuộcphụnữphảituântheoluậtlệ,ôngbịchốngđốidữdộivàđànhbỏýđịnhnày.Nhữngđiềunàylànguyênnhâncủanhữngđiềuđãthựcsựxảyra,vàkhuyếtđiểmcủacơcấuchínhtrịSpartacũngtừđómàsinhra.Điềucầnđểýởđâykhôngphảilànêuranhữngđiểmnàyđểbàochữachokhuyếtđiểmcủacơcấuchínhtrị,màđểxétxemđiềugìlàđúngvàđiềugìlàsai.Sựphóngtúngcủaphụnữ[Sparta],nhưtôiđãtrìnhbàyởtrên,khôngnhữngchỉtạoranhữngsựlộnxộntrongcơcấuchínhtrị,màcòncókhuynhhướnglàmtăngtrưởnglòngthamnơiconngười.

Dĩnhiênkhinhắcđếnlòngthamtacũngphảinhắcđếnnhữngchỉtríchvềsựbấtbìnhđẳngtàisản.Tronglúcmộtsốngườicórấtíttàisản,thìnhữngngườikháclạicórấtnhiều,nhưthếđiềnsảnđãbịchuyểnsangtaycủamộtthiểusố.Sựkiệnnàylàkếtquảtrựctiếpcủanhữngluậtlệsailầm;vì,mặcdùnhàlậpphápđãnêurõlàviệcbuônbántàisảngiatruyềnlàđiềuxấuxa,đángkhinhbỉ,nhưngmặtkháclạichophépngườidânđượcquyềnchotàisảnhayđểdichúcchongườikhác.CảhaicáchnàyđềudẫnđếncùngmộtkếtquảlàcóđếnhaiphầnnămđiềnsảncủaSpartathuộcquyềnsởhữucủaphụnữ.Lýdolàvìphongtụcchophụnữđượcthừahưởngtàisảnvànhậnsốhồimônkếchxù.Tốthơnhếtlàkhôngnênđưacủahồimôn,hoặclà,nếucóphảiđưađinữa,thìcũngchỉnhonhỏhayvừaphảithôi.Theoluậthiệnhànhthìngườichacóquyềngảcongái(đượcthừahưởngtàisản)chobấtcứaihợpýmình,vànếungườichachếttrướckhiđểlạidichúc,ngườithừakếđượcthừahưởngquyềngảngườicongái.Nhưthế,mặcdùSpartacókhảnăngđểduytrì

1500kỵbinhvà30ngànbộbinh,nhưngtổngsốcôngdâncủaSpartađãxuốngdướimức1000người.KếtquảnàychứngminhlàluậtphápcủaSpartanhiềulầmlỗi,vàchỉcầnthuamộttrậnthôithìcũngđủtiêuvongvìthiếulính.Cómộttruyềnthốngtrongđờicácvịvuathờicổ,làchophépngườingoạiquốcđượcnhậptịchthànhcôngdânSparta,vàvìvậymàSpartadùcóphảichinhchiếnlâudàicũngkhôngthiếulính;thựcra,đãcólúcdânsốlêntớimườingànngười.Khôngbiếtđiềunàycóđúnghaykhông,nhưngđểduytrìdânsố,thìtốthơnvẫnlàphânphốitàisảnđồngđều.Nhưngkhólòngchỉnhsửalạisựbấtbìnhđẳngvềtàisảnvìbịđiềuluậtliênquanđếnsinhsảnlàmtrởngại.Cácnhàlậpphápmuốngiatăngdânsốcàngnhiềucàngtốtnênkhuyếnkhíchsinhsản;theomộtđạoluậtlàhễngườichanàocóbangườicontraithìđượcmiễnquândịch,còncótớibốncontrai,thìđượcmiễnhếtmọinghĩavụcôngdân.Thếnhưngđiềuhiểnnhiênlàgiađìnhcàngđôngcon,thìđấtđaichiarachocácconcàngnhỏlại,vàthếlàchẳngthểnàotránhđượcnhiềungườisẽlâmvàocảnhnghèotúng.

CơcấuchínhtrịcủaSpartacònmộtkhuyếtđiểmnữa;tôimuốnnóiđếncơquanGiámsátviện.Đâylàmộtcơquancóquyềnlựccaonhất,nhưngGiámsátviênlạidotoàndânbầuratrongđámthứdân,chonêncácchứcvụnàydễrơivàotaycủanhữngngườinghèotúng,vànhữngngườinghèothìlạidễbịhốilộ.Điềutệhạinàyđãthườngxảyratrongquákhứ,vàgầnđâynhấtlàsựviệcliênquanđếnngườiAndrian,mộtsốGiámsátviênđãănhốilộđểlàmchoquốcgiasuyvong.QuyềnlựccủaGiámsátviệnquálớnlaovàđộcđoánđếnnỗicácvịvuacònphảitìmcáchlấylònghọ.Kếtquảlàquyềnlựccủahaicơcấunàykhiếnchocơcấuchínhtrịbịsuyđồitừchếđộquýtộcbiếnsangdânchủ.[Dùsao]Giámsátviệncũngcóvaitrògiữchocơcấuchínhtrịđượctồntại,vìthứdâncảmthấyhàilòngkhithấyhọđượcdựphầnvàocơquancaonhấtnước;sựkiệnnàydùlàdoýđịnhcủanhàlậppháphayvìtìnhcờmàquyếtđịnhnhưvậy,cũngcólợichođấtnước.Mộtcơcấuchínhtrịmuốnđượctồntại,thìmọithànhphầndânchúngđềuphảicóýthứcvàýchíbảovệnó.ĐốivớiSpartađiềunàytathấyhiểnnhiên,trướchếtlàhaiôngvuamuốnbảovệngaivàngcủahọ,vìhọđượchưởngmọivinhdự,thứđếnlàquýtộcvìhọđượcđạidiệntrongNguyênlãoThượngviện(mộthìnhthứctưởngthưởngchotàinăngvàđứchạnh),vàsaucùnglàthứdân,vìmọingườidânđềucóthểđượcbầuvàoGiámsátviện.Việcbầugiámsátviêntừtrongđámthứdânlàmộtviệchoàntoànđúng,nhưngkhôngnênđượcthựchànhtheocungcáchhiệntại,vìcungcáchnàyquáấutrĩ.Thêmnữa,cácgiámsátviênlànhữngthứdân,lạicóquyềnquyếtđịnhnhữngviệchệtrọng,chonênhọkhôngnêntuỳtiệnquyếtđịnhtheoýriêng[nhưđanglàmhiệnnay],màphảicăncứvàocácluậtlệđãđượcthànhvănbản.Chưahết,giámsátviêncòntuỳtiệntronglốisốngkhôngphùhợpvớitinhthầncủahiếnpháp.Họcótựdomuốnsốngphóngtúngnhưthếnàothìlàm

thếấy,trongkhingườidânthìlạibịluậtlệnghiêmkhắcràngbuộcđếnnỗiphảilénlúttìmcáchthoảmãnnhụcdục.

Chưahết,hộiđồngtrưởnglão(thượngviện)khôngphảilàkhôngcókhuyếtđiểm.Mặcdùtrưởnglãolànhữngngườicótàinăngvàđượchuấnluyệnkỹcàngvềcácđứctínhnamnhi,nênvềphươngdiệnnàyphảicôngnhậnlàcólợichoquốcgia.Nhưngquyluậtchonhữngtrưởnglãonàytạichứcđếnmãnđờilàmộtđiềucầnphảibànlại,vìtríóccũnggiàđitheothểchất.Vàkhimàngaycảnhàlậpphápcũngkhôngthểtinđượcphươngthứcmànhữngtrưởnglãođãđượchuấnluyện,thìđólàđiềunguyhiểm.Nhiềunguyênlãođãmangtiếnglànhậnhốilộvàmangtộithiênvịtrongcácvấnđềcôngcộng.Vànhưvậyhọphảichịutráchnhiệmtrướcnhữnghànhvicủahọ,chứkhôngphảinhưhiệnnay[dùgìđinữavẫnđượctạichứcchođếnmãnđời].Nhưng(cũngcóngườilậpluận),tấtcảmọiviênchứcđềuchịusựgiámsátcủanhữngGiámSátViên.Đúngthế.Nhưngđólàmộtđặcquyềnquálớnsovớikhảnăngcủahọ,vàtôichủtrươngrằngviệckiểmsoátphảiđượcthựchiệntheokiểukhác.Hơnnữacáchbầucửtrưởnglãocũngấutrĩvìtheoluậthiệnhànhlànhữngaimuốnđượcbầuthìphảiraứngcử,trongkhinhữngngườithựcsựtàiđứcphảiđượcbổnhiệm,dùcómuốnlàmhaykhông.Ởđâycũngnhưtrongnhữngphầnkháccủahiếnpháp,hiểnnhiênnhàlậpphápchothấyýđịnhcủamìnhlàmuốncôngdânphảicólòngkhátkhaodanhvọngvàchứcvụ,vàấnđịnhđólàmộttiêuchuẩnmàmộttrưởnglãocầnphảicó,vìchẳngcóaitựraứngcửnếukhôngmuốncódanhvọng.Tuynhiên,thamdanhvàthamlợi,hơnbấtcứnhiệttìnhnàokháccủaconngười,chínhlàđộnglựcđưađếntộiác.

Việcthiếtlậpcácvịvuacólợichonhànướchaykhông,tôisẽđềcậpđếntrongmộtdịpkhác;nhưngcácvịvuanênđượclựachọntheotưcáchvàđờisốngcánhânthayvìcáchthứchiệnhành.Nhàlậppháphiểnnhiênbiếtrằngkhôngthểbắtcácôngvuanàytrởthànhngườitốtđượcvàrấtnghingờđứchạnhcủahọ.VìlýdođómàdânSpartathườngcấukếtvớikẻthùcủanhàvuatạicácsứquánởnướcngoài,vàviệcmàhaivuathườngtranhcãinhaulạiđượcxemlàmộtbiệnphápbảovệantoànchonềnchínhtrị.

Cònchínhsáchtạonênnhữngbữaănchung,cònđượcgọilà“phiditia,”cũngkhôngđượcđiềuhànhtốt.PhítổnchonhữngbữaănnàynênđượccôngquỹđàithọnhưởCrete,nhưngởSpartathìmỗingườiphảimangphầncủamìnhđónggópvàobữaănchung,việcnàytạorakhókhănchonhữngngườinghèokhó;chonên,ýđịnhtạonênmộtđịnhchếbìnhđẳngvàphổthôngchomọingườicủanhàlậppháphoáralạiđưađếnphảntácdụng.Vìnhữngngườinghèokhóhầunhưkhôngthểthamdựvàocácbữaănnày,vàtheotụclệcổtruyền,nhữngaikhônggópphầnvào

bữachungsẽmấtquyềngiữquốctịch.

LuậtphápSpartavềchứcvụđôđốchảiquâncũngtừngbịchỉtrích,màchỉtríchthìcũngphảithôi,vìđiềuluậtđólànguồngốccủabấtđồng,chiarẽ.Haiôngvualàthốngchếquânđộichođếnchết,chonênlậpnênđôđốchảiquâncũngnhưlàlậpnênmộtvịvuakhác.

ĐiềumàPlatophêphánnhàlậppháptrongLuậtPhápcũnglànhữngphêphánchínhđáng.ToànbộcơcấuchínhtrịcủaSpartachỉxiểndươngmộtđứctínhduynhất;đólàđứctínhcủaquânnhân-đứctínhcầnthiếtđểchiếnthắngtrongchiếntranh.Khichiếntranhtiếpdiễn,đứctínhnàygiúpquânđộiduytrìsứcmạnh,nhưngkhiđãtạonênđượcđếquốcrồi,thìhọlạithấtbạitronghoàbìnhvìkhôngbiếtlàmgìhếtvìcảcuộcđờichỉđượchuấnluyệnđểđánhnhau.Cònmộtlầmlỗinữa,cũnglớnlaokhôngkém;đólà,dùhọnhậnthứcđúngđắnlànhữngđiềutốtđẹpmàngườitamongmuốn,nhưlàhạnhphúc,danhvọng,haynhữngđiềutươngtự,chỉđạtđượcbằngđiềuthiệnvàđứchạnh,nhưnghọlạilầmlẫnrằngnhữngđiềutốtđẹpmàhọmongmuốnđólạilànhữngđiềucaocảhơnđứchạnh.

Thêmmộtđiểmnữa:tiềnthuếnhànướcthuđượcđãbịquảntrịquátồi.Ngânkhốkhôngcòntiềnbạcvìnhànướcphảilochiếnphí,nhưngngườidânlạikhôngmuốnđóngthuế.Tiềnthuếđóngchonhànướclàthuếđánhtrênđiềnsản,vàdùđasốcôngdânSpartalàchủđiền,họchẳngbuồnquantâmxemnhữngngườikhácđóngthuếnhưthếnào.Kếtquảmànhàlậpphápđịnhlàmđãbịđảongượclại:làmchonhànướcnghèođivàngườidânthêmthamlam.

ĐếnđâyđãđủchonhữngnhậnxétcủachúngtavềcơcấuchínhtrịvànhữngkhuyếtđiểmchínhcủaSparta.

Chương10CơcấuchínhtrịcủaCretecũnggầngiốngnhưcủaSparta,vàởmộtvàiđiểmcũngtốtbằngSparta,nhưngphầnlớnthìkémhơnvềphầnhìnhthức.Nhữngbảnhiếnphápcũthườngkhôngchitiếtbằngbảnhiệnnay,vàbảnhiếnphápcủaSpartathườngđượcxemnhưlàbảnsaocủaCrete.Tươngtruyền,LycurguskhithôikhônglàmphụchínhchovuaCharillus,đãxuấtngoạivàsốngởCretemộtthờigiandài,vìhainướccótươngquanmậtthiếtvớinhau.Lyctius[mộtthànhphốcủaCrete]làthuộcđịacủaSparta,vànhữngngườiSpartakhisangsinhsốngởđósửdụngluônhiếnphápđãcósẵncủadânCrete.Ngaycảchođếnbâygiờ,ngườiPerioeci,tứclàdânCreteđãbịđôhộ,vẫntuântheonhữngluậtlệnguyênthuỷdoVuaMinosbanhành.Đảoquốcnày,hìnhnhưvìthiênnhiênđặtđịnh,nằmởmộtvịtrídễtrởthànhthuộcđịacủaHyLạp.Chungquanhđảoquốc[vềphíađôngcủaĐịatrunghải]lànhữngvùngđấtđãdongườiHyLạpđếncưngụ;vềphíatâythìcũngkhôngcáchPeloponnesebaoxa,cònvềphíađôngthìlạigầnvớichâuÁởvùngTriopiumvàRhodes.Nhưthế,Minosđãchiếmđượcmộtđếquốctrênbiển,chinhphụcmộtsốđảovàchiếmlàmthuộcđịamộtsốđảokhác,vàcuốicùng[dùngvùngnàylàmbànđạp]tiếncôngÝđạilợi;MinoschếtgầnvùngCamicus,vùngđấtgầnđảoSicilycủaÝđạilợi.

CónhiềuđiểmtươngđồnggiữahiếnphápcủaCretevàSparta.NếuSpartacónhữngnôngnôgọilàhelots,thìCretecónhữngnôngnôPerioeci.Dâncảhaixứđềucónhữngbữaănchung,ngườiSpartaxưakiagọilà“andria”(thayvìphiditianhưngàynay),vàngườiCretecũnggọinhưvậy.ViệcsửdụngtừngữnhưvậychứngtỏhệthốngdùngbữaănchungbắtnguồntừCrete.SựtươngđồnggiữahaihiếnphápcònởcơcấuGiámsátviệnmàngườiCretegọilàCosmi,điềukhácnhauduynhấtlàcó5giámsátviênởSparta,và10ngườiởCrete.Nguyênlãothượngviệncũngtươngtựnhưnhau,ngườiCretegọilàhộiđồngnguyênlão.TrướckiaCretecũngcóquânchủ,nhưngsaunàybịbãibỏ,vàcơcấuCosmikiêmthêmnhiệmvụlãnhđạotrongchiếntranh.Mọicôngdânđềucóquyềnthamdựquốcdânđạihội(giốngnhưdânSparta),nhưngchỉlàđểphêchuẩncácquyếtđịnhcủahộiđồngtrưởnglãovàGiámsátviệnCosmi.

BữaănchungcủadânCretecũngđượctổchứchayhơnởSparta;vìởSpartamỗingườiđềuphảiđóngtiềnchophầnăntiêuchuẩncủamình,vànếumàkhôngcóđủ

phươngtiệnđểđóngtiềnăn,thì,theoluật,sẽbịmấtquyềncôngdân.CònởCretethìbữaănchungđúngnghĩalàănchunghơn.Tấtcảhoamàu,giasúcnuôitrênđấtcông,cùngvớinhữngtôtứcdonôngnôPerioecitrảchochủđiềnđượcchialàmbaphần:mộtphầnlàđồtếlễthầnlinh,mộtphầnchocôngquỹ,vàmộtphầnchocácbữaănchung.Vìthếmàđànông,đànbàvàcontrẻđềuđượchưởngsựhỗtrợtừcủacông.NhàlậpphápcủaCretecònnhiềucáchthứckhônkhéođểgiúpdânchúnggiữđượcchừngmựctrongănuống,đócũnglàcáchđểgiúpchođấtnước;tươngtựnhưvậy,ôngcũngkhuyếnkhíchvợchồngkhôngnênởchungvớinhauđểtránhtìnhtrạngcóquánhiềuconcái,vàchophépđànôngcóquanhệđồngtínhvớinhau-điềunàytốthayxấu,tôisẽcódịpbàntớivàolúckhác.NhưngbữaănchungcủangườiCreterõrànglàđượctổchứctốthơnởSparta.

Nhưngvềkhíacạnhkhác,địnhchếGiámsátviệnCosmicủaCretelạitệhơnGiámsátviệnEphorcủangườiSparta.CũnggiốngnhưởSparta,giámsátviêndodânbầuravàcũngkhôngcótiêuchuẩnvềkhảnăngnàođượcđềra,nhưngởCrete,khuyếtđiểmnàykhôngcóđượclợithếchínhtrịnhưởSparta.ỞSpartamọingườidânđềucótưcáchđượcbầuvàoGiámsátviện,vìvậymọingười[đềucảmthấylà]mìnhcóđượcdựphầnvàoviệcnước,vàvìthếmuốngìngiữhiếnphápđượclâudài.CònởCretethìkhác,giámsátviênđượcbầuratừmộtsốgiađìnhmàthôi,chứkhôngphảichotấtcảmọingười,vàcáctrưởnglãolạiđượcbầuratừnhữngcựugiámsátviên.

HộiđồngNguyênlãocủaCretecũngmắcnhữngkhuyếtđiểmnhưcủaSparta.Sựkiệngiữchứcvụtrọnđờivàkhôngbịchếtài[vìxétđoánsailầm],cộngvớiquyềnđượctuỳnghixétxửtheoýriêngvàkhôngcầnđếmxỉagìđếnvănbảnluậtlệ,làđiềunguyhiểm.Khôngthểviệnlẽrằngdùtoànthểdânchúngkhôngđượcthamgiavàoviệcchọnlựatrưởnglãomàvẫnkhôngbấtmãnđểchorằngđólàmộtđịnhchếtốt.Thựcra,điềukhácbiệtgiữaGiámsátviệnCosmivàEphornằmởchỗCretelàmộthònđảonênchẳngcólợilộcgìvàgiámsátviêncũngkhôngcócơhộiđểthamnhũng.

Phươngthuốcmàhọdùngđểchữađiềuxấuxacủacơcấuchínhtrịnàylàmộtphươngthuốclạlùng,thíchhợpchocơcấuquảđầuhơnlàchomộtnhànướctheohiếnpháp.CácgiámsátviênthườngbịnhữngngườiđồngviệnhoặcdânthườngâmmưutrụcxuấtrakhỏiGiámsátviện,vàđượcphéptừchứctrướckhimãnnhiệm.Chắcchắnrằngnhữngviệcnhưvậytốtnhấtvẫnlàdoluậtphápấnđịnhhơnlàdoýđịnhcủaconngười.TệhơncảlàsựkiệnchophépGiámsátviênbịđìnhchỉcôngtác,mộtphươngthứcmàcácnhàquýtộcthườngsửdụngkhikhôngchịutuânphụctheoquyếtđịnhcủacônglý.ĐiềunàychothấychínhquyềncủaCretedù

cónhữngđặctínhcủamộtnhànướctheohiếnpháp,thựcralàmộtchếđộquảđầu.

Nhữngnhàquýtộccũngcóthóiquenbầurangườiđầuđàn;họtụhọpthànhbèpháigồmdânthườngvànhữngbạnbècủahọ,rồitranhcãilẫnnhau.Trongnhữnglúctranhcãinhưvậychẳngphảilànhànướcbịtiêuvongvàxãhộibịphânrã?Mộtnướcbịlâmvàocảnhnguyhiểmkhinhữngkẻnàomuốnđánhđềucóthểtấncông.Nhưng,nhưtôiđãnóirồi,đảoCreteđượcanninhhoàntoànnhờvàođịathếcủanó:khoảngcáchgiữaCreteđếncácnướckháccũnggiốngnhưdânSpartacóluậtcấmkhôngchongườilạvàotrongnước;vàngườiCretecũngkhôngbịngoạibangđôhộ.ĐócũnglàlýdotạisaonôngnôPerioecicủaCretechấpnhậnsốphậncủahọ,trongkhinôngnôHelotcủaSpartalạithườnghaynổiloạn.Nhưngsaunàykhiquânngoạibangxâmlượctìmđượccáchtiếnvàohònđảo,thìnhữngnhượcđiểmcủacơcấuchínhtrịCretebịbộclộhoàntoàn.Tớiđây,tabàncũngđãđủvềhiếnphápcủaCrete.

Chương11NgườiCarthagecũngđượcxemlàcómộtmôhìnhchínhtrịtuyệthảo,kháchẳncácnướckhácvềnhiềuphươngdiện,dùtrênvàiphươngdiệnlạirấtgiốngSparta.Thựcra,cảbanước-Sparta,CretevàCarthage-đềugầngiốngnhauvềcơcấuchínhtrị,vàrấtkhácbiệtvớicácnướckhác.RấtnhiềuđịnhchếcủaCarthageđượcxemlàtuyệthảo.ĐiềunàyđượcchứngminhbởisựkiệnlàthườngdânCarthageluôntrungthànhvớihiếnphápvàngườiCarthagechưabaogiờcócuộcnổiloạnđángkểnào,vàchưahềbịcaitrịbởimộtbạochúa.

TrongnhữngđiểmgiốngnhaugiữahiếnphápCarthagevàSpartacónhữngđiểmsauđây:bữaănchungtươngtựnhưcủaSparta,quanchứcgồm104ngườitươngtựnhưGiámsátviêncủaSparta,nhưngkhácởchỗgiámsátviêncủaSpartađượclựachọntheobốcthăm,aitrúngthìđược,cònCarthagelựachọnquanchứctheotàinăng,vàđâylàmộtsựcảithiện.CarthagecũngcóvuavàhộiđồngtrưởnglãotươngtựnhưvuavàhộiđồngtrưởnglãocủaSparta.NhưngvuacủaGarthagekhônggiốngnhưvuacủaSparta,khôngtheochatruyềnconnốitrongmộtdònghọ;vuaCarthagecóthểđượcbầuratừbấtkỳgiađìnhnàonổitrộitronggiaiđoạnđóvàtheotàinăngchứkhôngtheotuổitác-sựkiệnnàyhayhơnSpartarấtnhiều.Vuachúalànhữngngườinắmgiữquyềnlựclớnlao,vàvìthế,nếuhọlànhữngkẻchẳngragì,thìsẽgâyrahoạhoạnnhiềuhơnlợiíchchodânchúng,nhưđãxảyratạiSparta.

PhầnlớnnhữngkhuyếtđiểmhayxarờicácnguyêntắcxâydựngmộtnhànướctoànhảomàhiếnphápCarthagemắcphải,cũnglànhữngđiềuđãxảyrachocácmôhìnhchínhquyềntađãbàntới.NhưngđốivớiCarthage,điềuđángnóilàdùhiếnphápđượcxâydựngtheohìnhthứcquýtộc,nhưngkhithìchínhquyềnlạiđichệchsanghướngdânchủ,khikháclạiđitheohướngquảđầu.Khinhàvuavàcáctrưởnglãocùngnhấttrívềmộtvấnđềnàođó,họcóthểxétxemnênhaykhôngđưavấnđềđórachotoàndânbànthảo,nhưngkhimàhọkhôngnhấttríđượcvớinhau,thìnhândânvẫncóquyềnbànthảovàquyếtđịnhcácvấnđềđónhưthường.[Thêmnữa,]bấtcứvấnđềnàomànhàvuavàtrưởnglãođưara,quốcdânkhôngnhữngbànthảomàcònquyếtđịnhcácvấnđềđó,vàbấtcứainếuthíchcũngcóthểphảnđốicácquyếtđịnhđónhưthường.ĐiềunàykhôngđượcchophéptạiSpartavàCrete.

Mặtkhác,Carthagecũngthiênvềthểchếquảđầu,khinhữnguỷbannămngười,đượchìnhthànhbởisựkếtnạplẫnnhau,vàcóquyềnlựcchọnlựahộiđồngtốicaogồm100người,[khôngnhữngthế]họcònđượcgiữchứcvụlâuhơncácquanchứckhác(vìhọthựcsựlànhữngnhàcaitrịtrướcvàsaukhigiữchứcvụ).Cònsựkiệnhọkhônglãnhlươngvàdodânbầuracùngcácyếutốkhácnhưmọivụkiệntụngđềudocácquanchứcphânxửchứkhôngphảicóvụthìdoquantoàxử,cóvụlạidobồithẩmxửnhưởSparta,làcácđặctínhcủachếđộquýtộc.

HiếnphápCarthagecònrẽtừquýtộcsangquảđầu,nhấtlàkhiđượccôngluậnủnghộ:bởivìngườidânthườngnghĩlàcácquanchứcphảiđượclựachọnkhôngnhữngvìtàiđứcmàcònvìhọlànhữngngườicócủacải;họnghĩrằngngườinghèokhôngthểcaitrịgiỏivìkhôngcóthìgiờnhànrỗiđểsuynghĩ(vìcònbậnlosinhkế).Dođó,nếuquanchứcđượcbầuchọntheotàisảnlàđặctínhcủachếđộquảđầu,vàbầuchọntheotàinănglàđặctínhcủaquýtộc,thìphảicómộthìnhthứcthứbanữachohiếnphápcủaCarthage,vìtạiđây,quanchức,đặcbiệtlàhàngcaonhấtnhưvuavàcácđạitướng,đượcdânbầuratheocảtàinăngvàtàisản.

Nhưngtaphảinhậnrarằng,khiđichệchhướngtừquýtộcsangquảđầu,nhàlậpphápđãphạmphảimộtsailầm.Khôngcóghìlạituyệtđốicầnthiếtđốivớithànhphầnthượnglưu,cảkhicòntạichức,lẫnkhithôiviệc,chobằngcóđượcthìgiờnhàntảnvàkhôngphảilàmnhữngviệc[đểsinhsống]khôngxứngvớiđịavịcủahọ.Đólàviệcmànhàlậpphápphảilưuýđầutiên.Tuynhiên,điềucầnlưuýlàdùcủacảilàđiềucầnthiếtđểbảođảmchocácquanchứccóthìgiờnhànrỗi,nhưngđócũnglạilàđiềuxấuxanếuđểchonhữngkẻcótiềncóthểmuanhữngchứcvụcaocấpnhất,nhưvuahayđạitướng.Điềuluậtchophépđiềunàyxảyrasẽkhiếnchotiềncủađượccoitrọnghơnđứchạnh,vàkhiếnchocảnướctrởthànhthamlợi.Bởivì,khinhữngngườiđứngđầuquốcgiaxemtrọngđiềugì,thìngườidânsẽlấyđólàmgươngđểbắtchước,vànếutàiđứckhôngphảilàđiềuđượccoitrọngbậcnhất,thìthểchếquýtộcsẽkhôngthànhhìnhđược.Ngoàira,nhữngkẻdùngtiềncủađểmuađịavị,chắcchắnsẽtìmcáchđểkiếmlạilời;vìkhingườinghèovàtrungthựccònmuốnkiếmlợi,thìthậtlàkhótinnếunhữngkẻxấuxavàlạitốnkémtiềncủađểmuachứcvụlạikhông[lợidụngchứcvụ]đểkiếmlời.Nhưthế,tanênkếtluậnrằngchỉnhữngngườitàiđứcnhấtmớixứngđánglàngườicaitrị.Vànếunhàlậpphápkhôngquantâmđếnviệcbảovệnhữngngườitàikhôngbịnghèokhó(khinghỉviệcquan),thìítnhấtcũngphảicungcấpchohọđủăn,đủmặc(khôngbậntâmvềsinhkế)khitạichức.

[Thêmvàođó,]hiếnphápCarthagecònmộtkhuyếtđiểmnhưnglạirấtthịnhhànhlàđểchomộtngườigiữnhiềuchứcvụcùngmộtlúc;đâylàmộtkhuyếtđiểmvìbất

cứviệcnàocũngvậy,chỉđượcthựchiệntốtbởimộtngườimàthôi.Nhàlậpphápphảiđểýđếnviệcnàyvàkhôngthểbổnhiệmmộtngườivừalàmnhạcsĩthổisáovừalàmthợđónggiày.Nhưthế,nếuđấtnướcrộnglớn,thìphươngcáchphânphốicácchứcvụchonhiềungườisẽphùhợpvớihiếnphápvànguyêntắcdânchủhơn.Vìnhưtôiđãnói,sựsắpđặtnhưvậysẽcôngbìnhhơnđốivớitấtcảmọingười,vàbấtcứhànhvinàođượclậpđilậplạithànhthóiquensẽđượcthựchiệntốthơnvàmauchónghơn.Tacóbằngchứngvềviệcnàytrongphạmviquânsựvàhảiquân;tronghailãnhvựcnàybổnphậnchỉhuyvàphụctùngđượcápdụngtoànbộtừtrênxuốngdưới.

ChínhquyềnCarthagetheochínhthểquảđầu,nhưnghọthựcsựtránhđượcnhữngđiềuxấuxacủathểchếnàybằngcáchgửitừngđợtdânchúngsangđịnhcưtạicácthuộcđịa.Chínhsáchnàyxemralàmộtphươngthuốctuyệthảovàlàmộtcáchgiúpchođấtnướcđượcổnđịnh.Nhưngchínhsáchnàychỉlàmộtsựngẫunhiênmàcóchứkhôngdoýđịnhcủanhàlậppháp,vànhàlậpphápphảicónhữngbiệnpháptiênliệuphòngngừakhidânchúngbấtmãnnổidậychứkhôngthểcứdựavàongẫunhiênmàđược.Mộtkhibạoloạnđãxảyrathìkhómàvãnhồilạiđượctrậttựbằngphápluật.

ĐólàđặctínhđángcangợicủacơcấuchínhtrịSparta,CretevàCarthage.

Chương12Trongsốnhữngnhânvậtđãtừngluậnvềchínhquyền,mộtsốchưatừngbaogiờthamchínhvàsốngẩndậttrongđờitưcủahọ;hầunhưnhữngđiềuđángnhắcnhởvềđónggópcủahọ[chohọcthuyếtchínhtrị]đãđượcnhắctớirồi.Nhữngngườikháclànhữngnhàlậppháptạinướccủahọhaytạicácnướcngoài;trongsốnhữngngườinàycóngườisoạnthảohiếnpháp,cóngườigiữchứcvụtrongngànhlậppháp;nhưngcũngcóngườilàmcảhaiviệcnhưLycurgusvàSolonchẳnghạn.

TôiđãbànquahiếnphápcủaSparta[vàLycurgus].CònvềSolon,ôngđượcngườiđươngthờicoitrọnglàmộtnhàlậpphápgiỏi,làngườiđãchấmdứtsựđộcquyềncủachếđộquảđầu,giảiphóngdânchúng,thiếtlậpnênnềndânchủcổđạicủaAthens,vàhoàhợpđượccácphầntửkhácnhaucủaquốcgia.Theoquanđiểmcủanhữngngườinày,[nhữngviệcSolonđãlàmnhưthiếtlập]HộiđồngAreopagusmangtínhchấtquảđầu,cácquanchứcđượcbầuquatàinăngmangtínhchấtquýtộc,vàtoàánnhândân61mangtínhchấtdânchủ.Thựcsựkhôngphảivậy.HộiđồngvàcácquanchứcđượcbầucửđãdiễnratừtrướcthờicủaSolon,vàchỉđượcSolongiữlạimàthôi,nhưngchínhôngthiếtlậptoàánnhândân,vànhưthếđượccoinhưdựnglênnềndânchủchoAthens,vàcũnglàlýdomàđôikhiôngbịchỉtríchvìkhichotoàánnhândânquyềntốicao,ôngđãvôhìnhtrungtriệttiêuquyềnhànhcủacáccơcấukhác.Khitoàánnhândântrởnênquámạnh,nhândântrởnênmộtquyềnlựcchuyênchế,vànhữngngườikếnhiệmSolonđãchuyểnhiếnphápcũsangthểchếdânchủhiệnnaytạiAthens.EphialtesvàPericleshạnchếquyềnlựccủaHộiđồng;Periclescònbầyracáchtrảlươngchobồithẩm,vànhưthếnhữngkẻmịdântheosaucứtăngthêmquyềnlựccủadânchủnhưtathấyngàynay.Tấtcảnhữngđiềunày,dẫusao,cũngchỉlàkếtquảngẫunhiênchứkhôngphảidoýđịnhcủaSolon.Chỉvìnhândân,saukhiđãđạtđượcvịthếbáchủtrênbiểnsautrậnchiếnvớiBaTư,cứngỡmìnhlàvĩđạivàđitheosựlãnhđạocủanhữngtênmịdânvôgiátrị,thànhphầnmànhữnggiaicấpthượnglưucoichẳngragì.RiêngđốivớiSolon,ônglàngườiđãtạochodânAthensmộtquyềnlựcduynhấtlàbầuracácquanchứcvàbuộcquanchứcphảichịutráchnhiệmvềhànhvicủamình;nếukhôngcóquyềnnàythìngườidânsẽvẫnởtìnhtrạngnôngnôvàtrởthànhkẻthùcủanhànước.Tuyvậy,Solonvẫnkhônghoàntoàntintưởngvàosựsángsuốtcủaquầnchúng.Tấtcảquanchứcđềuxuấtthântừdòngdõiquýtộcvàcótàisảnnhưgiaicấppentacosio-medimni[cólợitứctừđấtđaitừ500đơnvịtrởlên],hoặctừgiaicấpzeugitae[lợitứctừ200đơnvị],hoặc

từgiaicấpHippeis(hiệpsĩ)[cólợitứctừ300đơnvị].Giaicấpthứtư,Thetes,[cólợitứcdưới200]làthànhphầnlaođộngkhôngđượcdựphầnvàochínhtrị.

NhữngnhàlậpphápkháclàZaleucus,ngườilàmluậtchoxứEpizephyrianLocrians[thuộcmiềnnamnướcÝ],vàCharondas,ngườilàmluậtchoxứCatanavàcácxứkháccủaChalcidianthuộcÝvàSicily.CóngườilạichorằngOnomacritusmớilàngườiđầutiêncókhảnănglậppháp,vàôngta,dùsinhratạiLocrian,lạiđượchuấnluyệntạiCretevềnghệthuậttiêntri,ôngcùngvớiThaleslàbạnđồngsong;LycurguscùngZaleucuslàhọctròcủaThales,cũngnhưCharondaslàhọctròcủaZaleucus.Nhưngnhữngđiềunàykhôngphùhợpvớinhữnggìsửsáchghichéplại.

NgoàiracòncóPhilolaus,ngườixứCorinth,lànhàlậpphápcủaxứThebes.NhânvậtPhilolausthuộcdòngdõiBacchiadaevàlàtìnhnhâncủaDiocles,nhàvôđịchchạybộOlympic(kỳthứbảynăm752TCN)DioclesđãphảibỏxứCorinthvìmuốntránhtìnhyêutráiluânthườngcủabàmẹHalcyonedànhchoôngnênsangsinhsốngtạiThebes,PhilolauscũngđitheosangThebesvàhaingườisốngvớinhauchođếncuốiđời.Mộcủahaingườicòntồntạichođếnnay,truyềnthuyếtchorằngtrướckhichếthaingườiđểdichúcxâymộtheohaihướngkhácnhau;ngôimộcủaDioclesxoayvềhướngđốinghịchvớiCorinthvìôngkhôngmuốnnhìnthấyCorinthnữa.MộcủaPhilolausđượcxâytheohướngngượclại.ĐólàlýdotạisaohọđếnsốngtạiThebes,vàPhilolaustrởthànhnhàlậpphápchoxứnày.MộttrongnhữngluậtlệPhilolauslàmralàluậtgiớihạnnhânsốtronggiađình.

LuậtlệdoCharondaslậprakhôngcógìđặcbiệt,ngoạitrừluậttrừngphạtnhữngkẻlàmchứnggian.Ônglànhàlậpphápđầutiênlênánviệclàmchứnggianvàluậtlệôngđặtracònchínhxácvàđượcdiễntảchitiếthơncảluậtlệcủacácnhàlàmluậthiệnđại.

(ĐặctínhcủaluậtPhaleaslàsựbìnhquânhoátàisản;củaPlatolàthiếtlậpcộngđồngchungvợ,con,tàisản,phụnữdùngbữaănchung,vàluậtvềuốngrượu,theođókẻtỉnhtáosẽlàmchủbuổitiệcrượu,vàquânlínhphảiđượchuấnluyệnđểsửdụngvũkhíthuầnthụccảhaitay).

Dracocũnglàmluật,nhưngluậtlệônglàmrađềuhợpvớihiếnpháphiệnhànhnênkhôngcógìđángnóitới,ngoạitrừcáchìnhphạtthậtnặngchocáctộiphạm.

Pittacuscũnglàmộtnhàlậpphápchứkhôngphảilànhàlậphiến.Ôngđưaramộtđạoluậtrấtđặcbiệtlànếungườisayphạmtội,thìsẽbịphạtnặnghơnngườitỉnh.

Ôngkhôngchấpnhậnlýdobàochữalàvìsaynênngườitaphạmtội,màchorằngngườisaythìdễphạmtộihơnlàngườitỉnh.

AndrodamascủaxứRhegiumlànhàlàmluậtchodânChalcidianthuộcxứThrace.Mộtsốnhữngluậtlệnàyliênquanđếnánmạngvàquyềnthừakếcủapháinữ,;ngoàirakhôngcógìđặcbiệt.

Tớiđâychúngtahãyngừngviệckhảosátnhữnghiếnphápkhácnhauđãtừngđượcthựcthihaydocácnhàlýluậnđềra.

QuyểnIIICHƯƠNG1

Khitamuốntìmhiểuvềbảnchấtvàđặctínhcủacácmôhìnhchínhquyềnkhácnhau,thìviệcđầutiênphảilàmlàxácđịnhxem“nhànướclàgì?”Chođếnnayđâyvẫncònlàmộtvấnđềcònnhiềutranhcãi.Mộtsốngườichorằngnhànước[làtácnhân]thựchiệnmộtsốcôngviệcnàođó;nhữngngườikhácthìlạichorằngkhôngphảilànhànướcmàlàchínhquyềntheoquảđầuhoặccaitrịbởimộtbạochúa.Cũngcóngườilạichorằngmọihoạtđộngcủanhàlậpphápđềuliênquanđếnnhànướcmộtcáchtổngquát;cuốicùng,cóngườichorằngmộthiếnpháphaymộtchínhquyềnlàcáchthứcsắpxếpcơcấuquyềnlựccủanhữngngườicưngụtrongnhànướcđó.Nhưngnhànướclàmộthỗnhợpdonhiềubộphậntạothành;nhữngbộphậnđóchínhlàcôngdân.Hiểnnhiên,taphảibắtđầubằngcâuhỏi,“ailàcôngdânvàtừnàycóýnghĩagì?”Bởivì,mộtlầnnữa,từngữnàycũngcónhữngquanđiểmkhácnhau.Mộtngườilàcôngdâncủathểchếdânchủthìlạithườngkhôngphảilàcôngdâncủachếđộquảđầu.Hãybỏquatrườnghợpnhữngngườiđãđượcxemlàcôngdân,haylànhữngngườitrởthànhcôngdânvìmộthoàncảnhngẫunhiênnàođó,tacóthểnóirằng,trướchết,ngườicôngdânkhôngtrởthànhcôngdânchỉvìngườiđósinhsốngởmộtchỗnàođó,bởivìngoạikiềuvànôlệcũngsinhsốngtrêncùngchỗđó;cũngnhưykhôngtrởthànhcôngdânvìcóđượcnhữngquyềndophápluậtquyđịnhnhưđikiệnhoặcbịkiệnmàthôi,bởivìngoạikiềucũngcóđượcnhữngquyềnnàydohiệpước[giữahainước]tạonên.Nóichođúnghơn,ngoạikiềuởnhiềunơicũngkhônghoàntoàncóđượcnhữngquyềnnày,vìhọbuộcphảicóngườibảotrợ,chonênhọcũngkhônghoàntoànđượcthamgiavớiđầyđủtưcáchcôngdân,vìthếtagọihọlàcôngdânchỉvớinghĩahạnchếmàthôi,cũngnhưkhitadùngtừnàyđểchỉnhữngngườitrẻchưađếntuổighidanhhaynhữngngườigiàđãđượcmiễncácnghĩavụđốivớiquốcgia.Nhữngngườinàytakhônggọihọmộtcáchđơngiảnlàcôngdân,nhưngphảithêmvàocụmtừvịthànhniêntrongtrườnghợpđầutiên,vàlãoniêntrongtrườnghợpsau.Từngữchínhxáctadùngthậtrakhôngquantrọng,vìýnghĩatanóiđếnthậtrõràngrồi.Còncónhữngkhókhăntươngtựtrongnhữngtrườnghợpmàtôiđãnhắcđến,đólànhữngngườibịtướcquyềncôngdânhaybịlưuđầy.Nhưngcôngdân,ngườimàtađangtìmcáchđịnhnghĩa,phảilàngườicôngdântheonghĩachínhxác,tuyệtđốinhất,chứkhôngphảinhưnhữngtrườnghợpngoạilệnhưđãnóiởtrên.Vàngườicôngdânchỉcầncómộtđặctínhduynhấtlàngườicóquyềntham

giavàoviệcthựcthicônglývàđảmnhiệmcáchchứcvụtrongchínhquyền.Cácchứcvụchínhquyềncónhiềuloại;cóloạikhôngliêntục(cónhiệmkỳ)vàmộtngườikhôngđượcgiữmộtchứcvụhơnmộtlần,hoặcchỉcóthểgiữchứcvụtrongmộtthờihạncốđịnhnàođó;cóloạikhôngcónhiệmkỳnhưchứcvụquantoàhaythànhviênquốchội.Ngườita,thựcra,cũngcóthểlýluậnrằngnhữngchứcvụđókhôngphảilàquanchức,vàchứcnăngcủahọkhôngliênhệgìđếnchínhquyền.Nhưngnóinhưvậythìcũngnựccườinhưkhitabảokẻcóquyềnlựclạikhôngphảilàngườicaitrị.Nhưngtacũngkhôngnênbàncãinhiềuởđây,vìđóchỉlàvấnđềchữnghĩa.Điềutacầnlàtìmđượcmộttừngữchungnàođóbaogồmcảvịquantoàvàđạibiểuquốchội.Chonên,đểchodễphânbiệt,tahãygọichứcvụđólànhữngchứcvụ“bấtđịnh”vàgiảđịnhrằngnhữngaigiữchứcvụđóphảilàcôngdân.Đólàđịnhnghĩabaohàmvàthíchhợpnhấtchonhữngaithườngđượcgọilàcôngdân.Nhưngtakhôngđượcquênrằngnhữngnguyênlýcănbảntựbảnchấtkhácnhau,cũngnhưcácloạichínhquyềnkhácnhau,hầunhưkhôngcóđiểmnàochung.Tathấychínhquyềncónhiềuloạikhácnhau,cóloạicóphẩmchấttốthơn,cóloạiphẩmchấtkémhơn,nhấtlànhữngloạicócơcấukhiếmkhuyếthayhưhỏngthìchắcchắnphảikémhơnnhữngloạichínhquyềnđượcxâydựnghoànhảo.(Tôisẽgiảithíchthêmthếnàolàcơcấubịbạihoạitrongphầndưới).Côngdân,dovậy,nhấtthiếtphảikhácnhaudướinhữngchếđộkhácnhau;vàđịnhnghĩacủachúngtachỉthíchhợpvớinềndânchủ,chứchưachắcđãphùhợpvớicácchếđộkhác.Bởivìởnhữngnướckhôngphảidânchủ,ngườidânkhôngđượccôngnhận,cũngkhôngcóquyềnthamdựcáccuộchọpđịnhkỳ,màchỉtrongnhữngtrườnghợpđặcbiệt,vànhữngvụkiệntụngđượcphânbốchocácquanchức.ThídụtạiSparta,cácGiámsátviênloxửnhữngvụkiệntụngliênquanđếngiaokèovàhọchianhauxửnhữngvụkiệnnày;cáctrưởnglãothìchuyênvềcácvụánmạng,cònnhữngviệckhácthìchiachocácquanchứckhác.MộtnguyêntắctươngtựcũngthịnhhànhởCarthage;ởđómộtsốquanchứcquyếtđịnhmọiviệc.Thànhthử,tacóthểphảiđiềuchỉnhđịnhnghĩavềcôngdânđểbaogồmcảnhữngnướcnàynữa.Trongnhữngnướcnày,quanchứclànhữngngườigiữnhữngchứcvụđượcxácđịnhrõrệt,chứkhônggiữnhiềuchứcvụmộtlúc;họlànhữngnhàlậppháphaythẩmphán,vànhữngaigiữcácchứcvụxácđịnhthìđềucóquyềnthảoluậnvàphánxétvềmộtsốviệchayvềtấtcảmọiviệc.Kháiniệmvềcôngdânđãbắtđầutrởnênrõràngsaukhitaxemxétthêmcáctrườnghợpkểtrên.

Tacóthểnóinhưsau:nhữngaicóquyềnthamdựvàocáccuộcnghịluậnviệccônghayvềtưpháp[bấtkểcónhiệmkỳhaykhông]củabấtkỳnướcnào,thìphảiđượccoilàcôngdâncủanướcđó.Nóimộtcáchtổngquát,mộtnhànướclàmộtcơcấugồmtấtcảnhữngcôngdânhợplạinhằmđạttớimụcđíchcủađờisống.

Chương2Nhưngtrongthựctế,mộtngườicôngdânđượcđịnhnghĩalàngườicóchamẹlàcôngdân;nhưngcóngườiđòiđiềukiệnnàyphảilâuhơntớihaihaybađờiôngchamớiđược.Đâylàmộtđịnhnghĩangắngọnvàthựctếnhưngcũngcòncóngườiđặtthêmvấnđềnữa:Tổtiênđờithứbahaythứtưtrởthànhcôngdânnhưthếnào?Gorgias,ngườixứLeotini,mộtphầnthấynhữngkhókhăndođòihỏinàygâyra,mộtphầnmuốnmỉamai,đãnói,“Vữađểxâytườngdongườithợhồtạora,vàcôngdâncủaLarissalànhữngngườidocácquanchứctạonên,vìnghềcủahọlàtạoranhữngngườidânxứLarissa.”Nhưngvấnđềnàythựcrarấtđơngiản,vì,căncứtrênđịnhnghĩavừanêuởđoạntrên,[khôngcầnbiếttổtiênmấyđời,]nếutổtiênđượcthamdựvàochínhquyền,thìhọlàcôngdân.Địnhnghĩanàychínhxáchơnđịnhnghĩađòiphảicóchamẹlàcôngdân,vìcâu“concủachahaymẹlàcôngdân”khôngápdụngđượcchonhữngcưdânđầutiênhaynhữngngườiđầutiênthànhlậpquốcgia.

Cònmộtvấnđềkhóhơnkhixácđịnhcôngdânlàai;đólàtrườnghợpcủanhữngngườitrởthànhcôngdânsaumộtcuộccáchmạng,nhưCleisthenesđãlàmtạiAthenssaukhitrụcxuấtnhữngkẻcầmquyềnbạongược.ĐólàchonhậpvàocácbộtộccơhữucủaAthensnhữngngoạikiềuthườngtrúvàcảnhữngkẻthuộcgiaicấpnôlệ.Vấnđềđượcđặtratrongtrườnghợpnàykhôngphảilàxétxemaisẽlàcôngdân,màlàngườiđượccoilàcôngdâncóxứngđánghaykhông.Lạicònmộtvấnđềsâuxahơnliênquanđếnnhànước;đólàkhinàomộthànhviđượccoilàmộthànhvicủanhànước,bởivìmộthànhvikhôngchínhđángchẳngphảilàmộthànhvisailầm?Nhưngnếucókẻgiữmộtchứcvụnàođó,dùkhôngxứngđáng,nhưngtavẫngọiylàmộtquanchức.[Tươngtựnhưvậy,]mộtcôngdânđượcđịnhnghĩabởisựkiệnngườiđógiữmộtchứcvụtrongchínhquyền,dùlàtưpháphaylậppháp,thìngườiđó,theođịnhnghĩaphảilàmộtcôngdân.Nhưvậy,nhữngaigiữchứcvụtrongchínhquyềnsaukhicáchmạngxảyra,phảiđượccoilàcôngdân.

Chương3Vấnđềkhinàocôngdânđượccoilàmộtcôngdânchínhđánglạiliênquanđếnmộtvấnđềđãđượctìmhiểutrướcđây[ởphầnđầucủaChương1].Vìcómộtvấnđềsongsongliênquanđếnnhànước:khinàomộthànhviđượccoilàmộthànhvicủanhànước.Thídụnhưhànhvithayđổitừthểchếquảđầuhayđộctàicánhân(bạochúa)sangdânchủ.Trongnhữngtrườnghợpnhưvậy,ngườidântừkhướcthựchiệncácbổnphậnđãđượcgiaoước[tronghiếnpháp],trêncănbảnlànhàđộctài,chứkhôngphảinhànước,buộchọphảituântheogiaoước.Họlậpluậnrằngcónhữnghiếnphápđượcthiếtlậpbởisứcmạnh,chứkhôngvìlợiíchchung.Thếnhưnglýluậnnàycũngđúngtrongchếđộdânchủ,vìchếđộdânchủcũngcóthểđượcthiếtlậpnênbởibạolực,vànhưthếmộthànhvicủachếđộdânchủcóthểcũngkhônghơnhaychẳngkémgìhànhvicủachếđộquảđầuhayđộctàicánhân.Vấnđềnàylạidẫnđếnmộtvấnđềkhác:tadựatrênnguyêntắcnàođểchorằngnhànướcvẫngiốngnhưcũ,hayđãbịđổikhácđi?Nếutachỉxétđếnlãnhthổhaycưdân,thìđólàmộtcáinhìnthiểncận,vìlãnhthổcóthểbịphâncáchvàdâncưcóngườisốngởvùngnày,ngườikiaởvùngkhác.Điềunày,coivậycũngkhôngphảilàvấnđềquákhó;tachỉcầnnhậnđịnhrằngtừngữ“nhànước”làmộttừngữmơhồ,chưađượcđịnhnghĩađúngđắn.

Cũngcóngườiđặtvấnđề:Khinàongườidâncùngsốngtạimộtnơiđượcxemlàtạonênmộtquốcgia-giớihạncủanóởchỗnào?Chắcchắnkhôngphảilàbứctườngthànhbaoquanhlãnhthổ,vìtacóthểxâymộtbứctrườngthànhbaoquanhcảvùngPeloponnesus.Tươngtựnhưvậy,tacũngcóthểliệtkêBabylonvàmọithị-quốccótầmvóccủamộtquốcgia;nhưngBabylon,lịchsửkểlại,đãbịđịchquânchiếmđóngcảbangàyrồi,mànhiềungườidâncònchưabiết.Vấnnạnnày[mộtnướcnênlớnđếnchừngnào(gồmnhiềuphầnlãnhthổkhácnhau)màvẫnđượccoilàmộtnướcduynhất],tốthơn,nênđểdịpkháctasẽbàntới,bởiđâyđơngiảnchỉlànhiệmvụcủanhàlãnhđạophảiquyếtđịnhxemquốcgianênrộnglớntớicỡnàovàcónênbaogồmnhiềulãnhthổkhácnhauhaykhông.

Bâygiờhãytrởlạivấnđềngườidâncưtrútrênlãnhthổ.Liệutacóxemnhữngngườidâncùngmộtgiống,cưngụtrêncùngmộtnơitừđờinàysangđờikháckhôngcógìthayđổi,chonênquốcgiacũngkhôngthayđổi,dùngườidâncósinhravàchếtđi,nhưtabảodòngsônghayngọnnúibaogiờcũngvẫnnhưthếdùnướccứchảytrôiđimãi?Haylàtalạibảorằngcácthếhệngườidâncũngthayđổi

giốngnhưnướccủadòngsông,chonênnhànướccũngthayđổi?Vìnhànướclàmộtsựhộitụvàhợptáccủacôngdântheomộthiếnphápvàmộtcơcấuchínhtrịnàođó,chonên,khihìnhthứcchínhquyềnthayđổivàtrởnênkhácđivớihìnhthứccũ,thìtacóthểnóilànhànướcđókhôngcòngiốngnhưcũnữa;cũnggiốngnhưbanđồngcacủahàikịchkhácvớibanđồngcacủabikịch,dùcảhaibanđềucócùngcáccacông.Tươngtựnhưvậy,tabảomọisựhộitụhayphốihợpcácphầntửsẽkhácđikhihìnhthứcphốihợpđóbịthayđổi;thídụ,mộthợpâmcócùngnhữngnốtnhạcsẽkhácđikhiđượckếthợptheoâmthểDorianhayPhrygian.Vànếuđiềunàyđượcxemlàđúng,thìhiểnnhiênmộtnhànướccócòngiốngnhưtrướchaykhônglàdohiếnphápcóđượcgiữnguyênhaykhông,vàtavẫncóthểgọibằngcùngmộttên,còncưdâncủanướcđócóthayđổihaykhông,điềuđókhôngquantrọng.Cònmộtvấnđềnữalàmộtnhànướccónênhaykhôngnêntiếptụcgiữcácgiaoướcsaukhithayđổihìnhthứcchínhquyền.

Chương4Cómộtđiểmliênquanđếnvấnđềvừađượcbànđếnởtrên:Liệuđứctínhcủamộtngườitốtvàmộtcôngdântốtcógiốngnhauhaykhông?Nhưngtrướckhithảoluậnvấnđềnày,taphảicóđượcmộtsốkháiniệmtổngquátvềđứctínhcủacôngdân.Cũngnhưmộtngườithuỷthủ,côngdânlàthànhviêncủamộtcộngđồng.Nhữngthuỷthủcónhữngchứcnăngkhácnhau;ngườinàythìchèo,kẻkiathìlái,ngườinàythìquansátkhítượnghaycácthuyềnbèkhác,kẻkhácthìđượcgọibằngchứcnăngmàhọđượcgiaophó.Dùtênchínhxácđểchỉđứctínhcủamỗithuỷthủlàdochứcnăngriêngcủamỗingười,nhưngcũngcómộtđịnhnghĩachungdùngchotấtcảmọingười.Bởivìtấtcảcùngcóchungmộtmụctiêulàthựchiệncuộchảitrìnhđượcantoàn.Tươngtựnhưvậy,côngdânnàythìkhácvớicôngdânkia,nhưngmụcđíchchunglàsựantoàncủacộngđồng.Cộngđồngnàychínhlàcơcấuchínhtrị;đứctínhcủacôngdân,dođó,phảiliênquanđếncơcấuchínhtrịmàhọlàthànhviên.Vậythì,nếucónhiềuhìnhthứcchínhquyền,thìhiểnnhiên,đứctínhcủamộtngườicôngdântốtsẽkhôngthểnàođượcxemlàtuyệtđối;trongkhiđó,mộtngườiđượcgọilàtốtphảicóđứctínhmàaicũngphảicôngnhận.Nhưthế,mộtngườicôngdântốtkhôngnhấtthiếtphảicónhữngđứctínhcủamộtngườitốt.

Tacũngcóthểlýgiảivấnđềnàytheomộthướngkhác,đólàxéttừquanđiểmcủamộtcơcấuchínhtrịtuyệthảo.Nếumộtnhànướckhôngthểđượctạonênbởitấtcảnhữngngườitốt,nhưngmỗicôngdânthựchiệnthậttốtnhiệmvụđượcgiaophó,thìnhànướcđóvẫnđượccoilàtốt;nhưngbởivìtấtcảcáccôngdânkhôngthểnàogiốngnhau,dođó,đứctínhcủangườitốtvàcủacôngdânkhôngthểtrùngnhau.Tấtcảmọingườiphảicóđứctínhcủangườicôngdântốt,thìkhiđó,vàchỉkhiđó,nhànướcmớiđượccoilàtuyệthảo;nhưngkhônghẳntấtcảmọingườisẽcóđứctínhcủangườitốt,trừtrườnghợptagiảthiếtlàtrongmộtnhànướctốt(tuyệthảo),mọicôngdânđềulànhữngconngườitốt.

Thêmnữa,tacóthểsosánhnhànước,mộttổngthểgồmnhiềuphầntửkhácnhau,vớimộtconngười:gồmcóthểxácvàtinhthần,tinhthầnlạicólýtrívàlònghammuốn;thểxácgồmcógiađình,chồngvợ,củacải,chủnhânvànôlệ,vànhữngphầntửkhácnhau.Nhưthếđứctínhcủatấtcảmọicôngdânkhôngthểnàogiốngnhau,cũngnhưsựxuấtsắccủangườicatrưởngkhônggiốngnhưcủacáccaviên.Từnhữngnhậnxétnày,tôiđãchứngminhrằngđứctínhcủacôngdântốtvàcủangườitốtkhôngthểhoàntoànvàtuyệtđốigiốngnhưnhau.

Thếnhưngliệucótrườnghợpnàomàđứctínhcủamộtcôngdântốtvàcủamộtngườitốttrùnghợpvớinhau?Tacóthểtrảlờirằngmộtnhàcầmquyềntốtlàmộtngười“tốt”và“khônngoan,”vànhữngaimuốntrởthànhnhàcầmquyềnphảilàngườikhônngoan.Tacũngthấyrằngnhàcầmquyềnđượcgiáodụctheocáchđặcbiệt;chẳngphảicáchoàngtửđượchuấnluyệnchuyênmônvềthuậtkỵmãvàquânsự?NhưthihàoEuripidesđãchonhânvậtcủamình,làmộtôngvua,nóivềgiáodụcchohoàngtử:

“Đừngdạynhữnggìcaosiêu,nhưnglànhữnggìđấtnướccầnhơncả.”

Câunàychothấynhàcaitrịđượchuấnluyệnđặcbiệt.Nhưvậy,tacóthểchorằng,trongtrườnghợpnhàcaitrị,đứctínhcủacôngdânvàđứctínhcủamộtngườitốthoàntoàngiốngnhau.Nhưngvìđốitượnglàcôngdânthường,chonên,đứctínhcủamộtcôngdânvàcủamộtngườitốtkhôngthểnàohoàntoàngiốngnhau,dùcóthểgiốngnhautrongmộtvàitrườnghợpđặcbiệt[khicôngdântrởthànhnhàcaitrị],vìđứctínhcủanhàcaitrịkhácvớiđứctínhcủacôngdân.CũngchínhvìsựkhácnhaunàymàJason,ngườixứPherae,đãnói:“Tacảmthấyđóikhitakhôngcònlàmộtbạoquân,”câunóinàychothấyôngkhôngbiếtsốngđờisốngthườngdânnhưthếnào.Nhưng,trênmặtkhác,ngườitacũngcóthểlýluậnrằngngườitathườngđượccangợivìcóđượccảhaiđứctính:biếtcaitrịvàbiếtphụctùng,vàcôngdânlàngườicócảhaiđứctínhnày.Chonên,nếutachorằngđứctínhcủamộtngườitốtlàbiếtcaitrị,vàđứctínhcủacôngdângồmcảhai,thìtakhôngthểxemhaiđứctínhnàyngangnhau.Bởivì,cónhiềukhingườicaitrịvàkẻbịtrịphảihọcnhữngđiềukhácnhau;thídụnhưtrườnghợpcủachủnhânlàngườiphảibiếtnhữnggìliênquanđếnnhữngcôngviệclaođộngchântay,khôngcónghĩalàchủnhânphảibiếtlàmnhữngviệcđó,nhưngbiếtđiềukhiểnnhâncônglàmnhữngviệcđó(làmnhữngviệclaođộngchântaylàtựhạgiátrịcủachủnhân).Cònnhữngkẻlàmnhữngcôngviệclaođộngchântayđóthuộcnhiềuloạikhácnhau,thídụnhưnhữngngườithợthủcông,đúngnhưtêngọi,lànhữngngườisốngbằngsứclaođộngcủabàntay,haynhữngngườithợmáy.Đólàlýdotạisaovàothờicổ,tạivàinước,giaicấplaođộngkhôngđượcthamgiavàochínhsự-mộtđặcquyềnmàhọchỉcóđượcdướimộtchếđộcựckỳdânchủ.Hẳnrằngmộtngườitốt,mộtchínhtrịgia,vàmộtcôngdântốtkhôngcầnphảihọcnhữngnghềcủagiaicấphạtiệntrừtrườnghợpthỉnhthoảngphảichínhtaylàm;nếuhọcứtiếptụclàmnhữngviệcnàythànhthóiquen,thìchẳngcònphânbiệtđượcđâulàchủnhânđâulànôlệ.

Nhưngởđâytakhôngbànđếnluậtlệkiểunày(quyđịnhquanhệgiữachủnhânvànôlệ);còncómộtloạiluậtlệkhácápdụngtrênnhữngcôngdântựdovàbình

đẳngvềgiaicấp;luậtlệđólàsựphụctùngluậtpháp,nghĩalàngườicaitrịphảihọctuânlệnh,giốngnhưmuốnhọccácbổnphậncủamộttướngkỵbinhhaybộbinh,thìtrướchếtphảiphụcvụtrongkỵbinhhoặcbộbinhvàtuânlệnhcủacácvịtướngnày,vàrồimớinắmquyềnchỉhuyđạiđộihaytrungđoàn.Tụcngữcócâu:“Kẻnàochưatừnghọcvânglời,khôngthểtrởthànhmộtngườichỉhuygiỏi.”Haiđứctínhđókhônggiốngnhau,nhưngngườicôngdântốtphảicókhảnăngthựchiệncảhai:biếtcáchcaitrịnhưmộtngườitựdovàbiếtcáchvânglờinhưmộtngườitựdo.Đólànhữngđứctínhcủamộtcôngdân.Và,mặcdùđứctựchủvàcôngbìnhcủangườicaitrịcókhácvớiđứctínhđócủangườibịtrị,đứctínhcủamộtngườitốtbaogồmcảhaiđứctínhnày;bởivìđứctínhcủamộtngườitốtvừalàmộtngườitựdovàlàmộtngườidân,tứclàđứccôngbình,baogồmcácloạiđứctínhkhácnhau,mộtloạigiúpchoycaitrị,vàmộtloạigiúpchoyvânglời,cácđứctínhnàykhácnhaunhưthểđứctựchủvàcôngbìnhcủađànôngkhácvớicácđứctínhđócủađànbà.Mộtngườiđànôngsẽbịxemlànhunhượcnếuanhtakhôngcanđảmhơnmộtngườiđànbàdũngcảm,vàmộtngườiphụnữsẽbịxemlàlắmchuyệnnếukhôngtựkiểmsoátđượccáchănnóicủamìnhbằngmộtngườiđànông.Vaitròcủađànôngvàđànbàtronggiađìnhcũngkhácnhau;bổnphậncủađànônglàđemvềcủacải,cònđànbàthìtíchtrữnhữngcủacảiđó.[Trongtấtcảcácđứctính,]Trílàmộtđứctínhchỉdànhchongườicaitrị;ngoàira,cácđứctínhkháccảngườicaitrịcũngnhưthầndânđềunêncónhưnhau.NgườidânkhôngcầntớiđứcTrí,nhưngcầncóquanđiểmđúng.Tacóthểsosánhngườidângiốngnhưlàngườithợchếtạosáo,cònnhàcaitrịthìgiốngnhưngườithổisáohayngườisửdụngsáo.

Từnhữngnhậnđịnhtrongchươngnày,tacóthểtìmđượccâutrảlờichocâuhỏiliệuđứctínhcủamộtngườitốtvàcủamộtcôngdântốtcógiốngnhauhaykhông,vànếugiốngnhauthìgiốngởphươngdiệnnàovàđếnmứcđộnào.

Chương5Vẫncònmộtvấnđềnữavềcôngdân,đólà,nếunhữngcôngdânthựcthụlànhữngngườiđượcthamchính,thếcònnhữngngườithợmáythìsao?Nếutacoinhữngngườithợmáy-nhữngngườivốndĩkhôngđượcthamchính-làcôngdân,thìkhôngphảicôngdânnàocũngcóđượckhảnăngcaitrịvàbịtrị.Nhưngnếunhữnggiaicấpthấphơnkhôngđượcxemlàcôngdân,thìhọởchỗnàotrongquốcgiađây?Họkhôngphảilàngoạikiềuthườngtrú,cũngchẳngphảilàngườingoạiquốc.Khôngcoithợmáylàcôngdânkhôngphảilàmộtlậpluậnvôlý,vìchẳngphảithànhphầnnôlệvànhữngnôlệđượctrảtựdokhôngđượcbaogồmtrongcácgiaicấphaysao?Thêmnữa,tacũngkhôngthểxemtấtcảnhữngphầntửcầnthiếtchosựhiệnhữuvàtồntạicủaquốcgialàcôngdân;thídụnhưtrẻconkhôngthểđượcxemlàcôngdântươngđươngnhưngườilớn.Trẻconchỉlàcôngdântrongmộtchừngmựcnhấtđịnhnàođómàthôi.Thậtvậy,vàothờicổ,tạimộtsốnước,giaicấpthợthuyềnthườnglànôlệhayngoạikiều,vàhiệnnaycũngvậy.Mộtnhànướcđượcxâydựngtheomôhìnhhoànhảonhấtsẽkhôngnhậngiaicấpnàylàmcôngdân;nhưng,nếuhọđượccoilàcôngdân,thìđịnhnghĩacủatavềđứctínhcôngdânsẽkhôngápdụngđượcchomọicôngdânhaynhữngngườitựdo,màchỉápdụngchonhữngaikhôngphảilàmnhữngviệclaođộngchântay.Nhữngngườithuộcloạicầnthiếtchosựtồntạicủaxãhộicóhailoại;đólànhữngnôlệphụcvụchonhucầucủachủnhân,cònthợmáyvàngườilaođộngkhácphụcvụchocảcộngđồng.Nếutatiếptụcsuytưtheochiềuhướngnàythìvịtríxãhộicủanhữngngườinàysẽđượcgiảithíchrõràng;thựcranhữngđiềucầnthiếtđãđượctrìnhbàyhếtcảrồi.

Vìchínhquyềncónhiềudạngkhácnhau,chonêncũngphảicónhiềuloạicôngdânkhácnhau,nhấtlànhữngcôngdânkhôngthuộcthànhphầncaitrị.Dướimộtthểchếchínhtrịnàođóthìthợthuyềnvàthànhphầnlaođộngchântayđượcxemlàcôngdân,nhưngdướimộtthểchếkhácthìlạikhôngđược,thídụnhưtrongchếđộquýtộc,bởivìđólàmộtchếđộmàcácchứcvụvàdanhvọngđượcdànhchonhữngphầntửưutúcóđức,cótàimàđờisốngvấtvảcủanhữngngườithợhoặclaođộngchântaykhiếnchohọkhôngthểnàorènluyệnđượcđứcđộvàtàinăngcaitrị.Trongcácchếđộquảđầu,tiêuchuẩnchọnlựaquanchứclàphảicócủacải,chonên,giớilaođộngchântaykhôngthểnàođượcxemlàcôngdân,nhưnggiớithợthuyềnthìlạicóthểđượcvìthựcrađasốbọnhọlànhữngngườigiàucó.TạiThebescómộtđạoluậtchỉchophépnhữngaiđãnghỉkhôngcònlàmănbuônbán

đượcmườinămmớiđượcthamchính.Còntạinhữngnướckhác,luậtlệlạicứuxéttrườnghợpnhậnngoạikiềuvàolàmcôngdân;nhưtạimộtsốnướcdânchủ,mộtngườichỉcầncómẹlàcôngdâncũngđượcxemlàcôngdân;tạimộtsốnướckhác,ngaycảconngoạihôncũngđượcxemlàcôngdân.Khidânsốbịsuygiảm,luậtlệvềcôngdâncònđượcnớilỏnghơnnữa.Nhưngkhidânsốgiatăngtrởlại,thìtrướchếtconcáicủacha-nôlệhaymẹ-nôlệbịloạira,rồiđếntrườnghợpchỉcómẹlàcôngdân(chalàngoạikiều),vàcuốicùnglàquyềncôngdânchỉdànhchonhữngaicócảchamẹlàcôngdân.Nhưthế,tathấycónhiềuloạicôngdân;vàcôngdân,hiểutheonghĩacaonhấtcủanólànhữngaiđượcthamchính.HãythửsosánhvớivầnthơcủaHomer“nhưmộtngoạinhânchẳngđượcdựphầnvàochínhsự,”thìtathấytưcáchcủakẻnàobịloạirakhôngđượcthamchínhcũngchẳngkhácgìcủamộtngoạikiều.[Mộtngườicóthểbịtừkhướctưcáchcôngdânvìmộtlýdochínhđángnàođó,]nhưngnếunguyêndodùngđểtừkhướcquyềncôngdâncủamộtngườibịcheđậy,thìđóchẳngquachỉlàthủđoạncủagiớiquýtộcdùngđểđánhlừađồngbàocủahọmàthôi.

Cònvềcâuhỏiliệuđứctínhcủamộtngườitốtvàcủamộtcôngdântốtcótươngđồngvớinhauhaykhông,thìnhữngdẫnchứngtađãđưarađủđểchứngminhrằngtạimộtsốnước,ngườitốtvàcôngdântốtlàmột,cònởmộtsốnướckhácthìkhônghẳnnhưvậy.Khitanóigiốngnhau,khôngcónghĩalàmọicôngdânđềulàngườitốtmàchỉcónhữngngườilãnhđạoquốcgialàcócảhaiđứctínhtốtmàthôi.

Chương6Saukhiđãxácđịnhđượccáccâuhỏinày,bướckếtiếptaphảixétxemcómộthaycónhiềuhìnhthứcchínhquyền,vànếumàcónhiềuloạithìđólànhữnghìnhthứcnào,cóbaonhiêuloạivàchúngkhácnhauralàmsao.

Mộthiếnpháplàsựsắpxếpcơcấuquanchứctrongmộtnước,nhấtlàcơcấu[cóquyềnlực]caonhất.Chínhquyềncóuyquyềntốithượngtrongcảnước,vàhiếnphápthựcrachínhlàchínhquyền.Thídụ,trongchếđộdânchủ,ngườidânlàtốithượng,nhưngtrongchếđộquảđầu,chỉcómộtthiềusốlàtốithượng;nhưthế,tanóirằnghaihìnhtháichínhquyềnkểtrênkhácnhau:vàcũngtươngtựnhưvậychocáctrườnghợpkhác.

Trướchết,hãyxétxemmụcđíchcủanhànướclàgì,vàxãhộiloàingườiđãđượcvậnhànhtheobaonhiêuhìnhtháichínhquyềnkhácnhau.Nhưđãnóitrướcđâytrongphầnđầucủaluậncươngnày,khitathảoluậnvềsựquảntrịhộgiađìnhvàsựcaitrịcủangườichủgiađình,tathấyconngườilàmộtsinhvậtchínhtrị.Vàdođó,ngườita,dùkhikhôngcầnđếnsựgiúpđỡcủakẻkhác,vẫnmongmuốnđượcsốngquầntụvàgắnkếtlạivớinhaubởinhữnglợiíchchungmàkhisốngvớinhautrongmộtcộngđồngaicũngđượchưởng.Điềunàychắcchắnlàmụcđíchchínhcủacảcánhâncũngnhưnhànước.Thêmvàođó,cũngđơngiảnchỉvìsựsốngthôi(trongđóconngườicóđượcnhữngyếutốcaonhãkhimànhữngđiềuxấuxađượccânbằngvớinhữngđiềutốtđẹpcủasựsốngchung)màconngườitụhộilạivớinhautrongmộtcộngđồngchínhtrị.Vàtacũngthấyngườitasẵnsàngchịuđựngnhữngđaukhổlớnlaochỉđểđượcsốngcòn,điềunàychothấyđờisốngtựnócósẵnnhữngđiềungọtngàovàhạnhphúc.

Phânbiệtcácloạiquyềnuykhôngphảilàmộtđiềukhókhănvìtađãthườngđịnhnghĩacácloạinàytrongnhữngcuộcbànluậncôngcộng.Uyquyềncủangườichủđốivớinôbộc,dùbảnchấtcủachủvàtớtrongthựctếcócùngquyềnlợi,vẫnđượcngườichủthihànhnhắmđếnquyềnlợicủamìnhlàchính,nhưngnôbộccũngđượchưởnglợitheo,vìnếumànôbộckhôngcònnữathìuyquyềncủachủnhâncũngmấttheo.Cònquyềnuycủangườichủgiađìnhmàtavẫnthườnggọilàquảntrịgiađình,trướchếtđượcthựcthinhắmđếnquyềnlợicủavợvàconhayvìquyềnlợicủacảchủgiađìnhlẫnvợcon,nhưngbảnchấtcủauyquyềnnàyvẫnlàlochovợvàcontrước,cũnggiốngnhưtrongtrườnghợpthầythuốc,huấnluyện

viênthểdục,haycácngànhnghềkháclànhữngnghềmanglạilợiíchchongườithựchiệnmộtcáchngẫunhiên.Bởivìkhôngcólýdogìmàhuấnluyệnviênlạikhôngchínhmìnhtậpluyện,vàngườiláithuyềnlạikhôngphảilàmộtthànhviêncủathuỷthủđoàn.Huấnluyệnviênvàngườiláithuyềnquantâmđếnphúclợicủanhữngngườimàhọcóthẩmquyền,nhưngvìhọcũnglàmộtthànhviêntrongsốđó,chonênhọcũngđượchưởngquyềnlợidothẩmquyềncủahọmanglại.Tươngtựnhưvậytrongchínhtrị:khimộtnhànướcđượcthiếtlậptrênnguyêntắcmọicôngdânđềubìnhđẳng,thìhọcoiviệcluânphiêngiữchứcvụtrongchínhquyềnlàviệclàmtựnhiênvàđúngđắn.Trướcđây,aicũngxemđólàmộtbổnphậntựnhiênkhithaynhauthamgiachínhsự,vìkhimìnhnắmquyềnvàlochophúclợicủangườikhác,thìkhihọnắmquyềncũnglolạichomìnhnhưvậy.Nhưngngàynaykhôngcònnhưthếnữavìnhữnglợilộcdochứcvụmanglại,ngườitacứmuốnngồimãitrênchiếcghếquyềnlực.Tacóthểvínhữngkẻcaitrịđónhưnhữngkẻbệnhhoạnmàchiếcghếquyềnlựclàphươngthuốcgiữchohọđượckhoẻmạnh.Vànhưthếthìđươngnhiênhọphảitranhgiànhquyềnchức.Kếtluậncủatathậtlàrõràng:nhữngchínhquyềnnàomàquantâmđếnphúclợichungcủamọingườilànhữngchínhquyềnđượcthiếtlậpđúngtheocônglý,hiểutheonghĩanghiêmnhặtnhất,vàđólànhữngchínhquyềnđúngđắn;cònnhữngloạichínhquyềnnàomàchỉlochoquyềnlợicủakẻcaitrịlànhữngloạichínhquyềnđầyrẫykhuyếtđiểmvàbạihoại,chínhquyềncủabạoquânvàthầndân,[tươngphảnvới]nhànướclàmộtcộngđồngcủanhữngngườitựdo.

Chương7Saukhiđãxácđịnhnhữngđiểmnày,taphảixétxemcóbaonhiêuloạihìnhchínhquyền,vàđólànhữngloạinào,vàkhiđãxácđịnhđượcngaytừđầuloạinàolàđúngđắnthựcsự,thìtasẽthấyngaynhữngloạichínhquyềnđãbịthoáihoálànhữngloạinào.Haitừhiếnphápvàchínhquyềncócùngmộtnghĩa,vàchínhquyền,tứclàquyềnuytốithượngtrongmộtnước,phảinằmtrongtaycủamộtngười,haycủamộtvàingười,haythuộcvềnhiềungười.Nhữngdạngthứcđúngđắncủachínhquyền,dođó,thuộcmộttrongbaloạikểtrên,đượctổchứcnhằmphụcvụlợiíchchung;cònnhữngloạichínhquyềnđượcthiếtlậpnhằmphụcvụquyềnlợiriêngtưcủamộtngười,mộtnhómngười,haycủacảnhiềungười,đềulànhữngloạichínhquyềnđãbịhủbại.Bởivìnhữngthànhviêncủamộtnước,nếuhọlàcôngdânthậtsự,thìhọphảithamgiavàochínhsự.Trongloạihìnhchínhquyềndomộtngườicaitrị,theocáchgọithôngthườnglàquânchủ;loạihìnhmộtthiểusốcaitrịlàquýtộc;gọinhưvậylàvìhoặcnhữngngườicaitrịthuộcthànhphầnưutú,hoặclàhọchuyêntâmđếnnhữngquyềnlợitốtđẹpnhấtcủaquốcgiavàcôngdân.Nhưngkhimàđasốcôngdânthamgiachínhsựvàquantâmđếnlợiíchchung,thìchínhthểđóđượcgọibằngmộtcáitênchunglà“chínhquyền.”Sởdĩtadùngtêngọichungnàyvìmộtngườihaymộtsốngườicóthểvượttrộihơnnhữngngườikhácvềtàiđức,nhưngkhigomnhiềungườilại,takhólòngphânbiệtđượcailàkẻvượttrộivềmọimặt,ngoạitrừvềphươngdiệnquânsự,[vìnhữngngườicantrường,dũngcảmvàmưutríkhichiếnđấusẽhiểnhiệntrongđámđông].Vìthếtrongnhữngchínhquyềnnhưvậy,chiếnsĩlànhữngngườinắmgiữquyềnlựcvàngườilínhđượccoilàcôngdân.

Trongcácloạihìnhkểtrên,loạihìnhhủbạicủaquânchủlàbạochúa,loạihìnhhủbạicủaquýtộclàquảđầu,vàcủaloạithứbalàdânchủ.79Bạochúahủbạilàvìnhàvuachỉchămloquyềnlợicủavươngthất;quảđầuchỉlochoquyềnlợicủakẻgiàu;vàdânchủchỉlochoquyềnlợicủadânnghèo.Khôngcóloạinàolochoquyềnlợichungcủaquốcgia.

Chương8Nhưngcónhữngkhókhăn[trongviệcphânloại]cáchìnhthứcchínhquyềnvàtacầnphảibànsâuthêmvềbảnchấtcủatừngloại,bởivìnhữngaimuốnnghiêncứuthấuđáotheophươngpháptriếthọc,chứkhôngphảichỉvềphươngdiệnthựcdụngmàthôi,cầnphảixemxétmọikhíacạnhvàkhôngđượcbỏsótmộtđiềunào,vàtìmchorachânlýtrongtừngtrườnghợpcábiệt.chếđộbạoquân,nhưtôiđãnói,làmộtquânvươngápdụngquyềnlựccủachủnhântrênxãhội;chếđộquảđầulàkhigiaicấptưsảnnắmchínhquyềntrongtay;chếđộdânchủ,ngượclại,làkhinhữngkẻbầncùngnắmchínhquyền.Vàtạiđiểmnàytagặpmộtvấnnạnliênquanđếnsựphânđịnhtavừanêutrên.Vìchếđộdânchủcònđượchiểulàchínhquyềnthuộcvềsốđông,nhưngnếusốđôngđólạilànhữngngườicótàisảnthìđólàloạichếđộgì?Tươngtựnhưvậy,chếđộquảđầuthườngđượchiểulàchínhquyềnnằmtrongtaymộtthiểusố,nhưngnếuthiểusốnàylạithuộcthànhphầnnghèothìsao?Tronghaitrườnghợpnàysựphânđịnhcácloạichínhquyềntađềratrướcđâykhôngcònđúngnữa.Hãygiảthiếtthêmmộtlầnnữalànếutachothànhphầnthiểusốcótàisảnvàthànhphầnđasốlàdânnghèovàđặtlạitênnhưsau:quảđầulàchếđộthànhphầnthiểusốgiàucónắmquyền,còndânchủlàchếđộdođasốdânnghèonắmquyền,thìtacũngvẫncòngặpmộtvấnnạn.Bởivìtavẫnkhôngbiếtgọinhưthếnàomộtchếđộmàtrongđóđasốlàngườigiàuvàthiểusốlàngườinghèo.

Lýluậntrênchothấymộtđiềulàtrongtrườnghợpquảđầuhaydânchủ,consốnhữngngườinắmquyền,đasốtrongtrườnghợpdânchủvàthiểusốtrongtrườnghợpquảđầu,chỉlàmộtyếutốngẫunhiênvìtheolệthườngkhôngcónhiềungườigiàucònngườinghèothìđôngvôsố.Nhưngnếuđúngnhưvậythìđóchínhlàyếutốtạonênsựlầmlẫntrongviệcphânbiệtsựkhácnhaugiữahailoạinày.Sựkhácbiệtthậtsựgiữadânchủvàquảđầunằmởchỗnghèovàgiàu.Dođó,bấtkỳởđâukhinhữngngườicaitrịlànhữngngườigiàucó,bấtkểđólàsốíthaynhiều,đóchínhlàchếđộquảđầu;cònnếungườinghèocaitrị,thìđólàchếđộdânchủ.Sựkiệntrongmộtxãhộicóítngườigiàuvàcóđôngngườinghèolàmộtthựctế,nhưngcảhaithànhphầnnàyđềulànhữngngườitựdo,vànhưthế,tàisảncũngnhưsựtựdomớilàcănbảnthựcsựchohaiphequảđầuvàdânchủdùngđểtranhthủquyềnlựcchínhtrị.

Chương9Tahãybắtđầuxemxétnhữngđịnhnghĩachungcủaquảđầuvàdânchủ,vàsựkhácbiệttrongkháiniệmvềcôngbằngvàcônglýcủahaichếđộnày.Vìngườitaaicũngmuốnđượcđốixửcôngbằng,nhưngkháiniệmcủahọvềcôngbằnglạikhiếmkhuyếtvàkhôngdiễntảđượchếtýnghĩa.Thídụ,[cảquảđầulẫndânchủđềuchorằng]côngbằnglàbìnhđẳngvềphươngdiệnthamgiachínhquyền,nhưng[theongườidânchủ],đólàsựbìnhđẳnggiữanhữngngườiđồngđẳng,chứkhôngphảibìnhđẳngchotấtcảmọingười.Còntrongchếđộquảđầu,sựbấtbìnhđẳng[vềphươngdiệnthamgiachínhquyền],lạiđượcxemlàcôngbằng,nhưngđólàsựcôngbằnggiữanhữngngườikhôngđồngđẳng.Cảhaipheđềukhôngđểýđếnmộtyếutốquantrọng,đólàkhiápdụngnguyêntắcbìnhđẳng,họvừalàđốitượngvừalàngườiphánxét.Vàngườita,khidínhdángđến[quyềnlợicủa]chínhmình,đềukhôngthểnàophánxétchocôngminhđược.Trongkháiniệmvềsựcôngbằngchứađựngmộtmốiquanhệđếnconngườicũngnhưvậtchất,vàmộtsựphânphốicôngbằng,nhưtôiđãnóiđếntrongcuốnĐạoĐức,cũnghàmýrằngcócùngmộttỷlệgiữaconngườivàvậtchất.Cảhaipheđồngývềsựbìnhđẳngvậtchất,nhưngtranhcãivềsựbìnhđẳnggiữaconngười;cũngchỉvìlýdomàtôiđãđưara,họvừalàđốitượngvừalàngườiphánxét.Thứhai,cảhaiphechỉcómộtkháiniệmgiớihạnvềsựcôngbằng,nhưnglạitưởnglàmìnhđangbànvềmộtsựcôngbằngtuyệtđối.Vìthế,đốivớimộtphe,nếuconngườikhôngbìnhđẳngvềmộtphươngdiện,vềtàisảnchẳnghạn,thìhọbịcoinhưbấtbìnhđẳngvềmọiphươngdiện;cònđốivớiphíabênkia,nếungườitađượccoinhưbìnhđẳngvềmộtphươngdiện,thídụnhưsinhralàngườitựdo,thìhọcoinhưđượcbìnhđẳngvềmọiphươngdiện.

Nhưngcảhaipheđềubỏquamộtđiểmtrọngyếu.Nếuconngườiquầntụlạitrongxãhộichỉnhằmđếnviệctíchluỹtàisản,thìphầnthưởngcủanhànướcchohọ[chứcquyềnhaydanhvọng]cũngphảitỷlệvớitàisảnhọđónggóp.Hiểutheoýnàythìlýthuyếtcủaphequảđầuthắngthế.[Hiểnnhiên,]khôngthểcósựcôngbằngkhikẻđónggópmộtđồngminaelạiđượchưởngvinhdựnhưkẻđónggópmộttrămđồng.Thếnhưng,quốcgiahiệnhữulànhằmđạtđếnmộtđờisống“tốtđẹp,”chứkhôngphảichỉđểsốngcòn:nếuchỉđểsốngcòn,thìnôlệvàngaycảsúcvậtcũngcóthểtạothànhnhànước,nhưngchúngkhôngthểlàmđượcviệcđó,vìchúngkhôngthểchiasẻvớinhausựhạnhphúc,haysốngmộtđờisốngcósựtựdochọnlựa.Tươngtựnhưthế,mộtquốcgiakhônghiệnhữuchỉđểtạonênliênminhbảođảmanninhchốnglạicácsựbấtcông,hayđểtraođổimậudịch;vìnếu

nhưthếthìdânEstrucanvàdânCarthagecùngvớidâncủatấtcảnhữngnướcnàocóquanhệmậudịchvớinhau,phảilàcôngdâncủamộtnước.Dùnhữngnướcnàyđềucógiaoướcvềxuất-nhậpcảngvàcamkếtlàthựcthicácgiaoướcnày,cũngnhưcóhiệpướcliênminhvớinhau;nhưngkhôngcómộtquanchứcnàochunggiữacácnướcgiaoướcvớinhauđểbảođảmviệcthihànhnhữnggiaoướcnày;nhữngnướckhácnhaucócácquanchứckhácnhau.Thêmnữachẳngcónướcnàocầnbiếtcôngdâncủanướckháccóphảilàngườitốthaykhông,miễnhồcôngdânnướckháckhônglàmphươnghạiđếncôngdânnướcmình,vềphươngdiệnmậudịchchẳnghạn.Trongkhiđó,nhữngaiquantâmđếnmộtchínhquyềntốtphảiquantâmluônđếncảnhữngthóihư,nếttốtcủadântrongnước.Dođó,tacóthểsuyrarằngđểxứngđángđượcgọilàmộtnướcthìnướcđóphảiđặcbiệtquantâmđếnđạođức.Khôngcómụctiêupháthuyđứchạnhthìsựkếthợpchínhtrịchỉlàliênminhcủanhữngphầntửsốnggầnnhausovớiliênminhcủanhữngphầntửsốngcáchxanhau.Cònluậtphápthìtrởthànhmộtquyước,nhưbiệnsĩLycophronnói,“sựbảođảmquyềncủakẻnàyđốivớikẻkhác,”chứkhôngphảitheonhưđúngnghĩacủanólànhữngquyluậtcuộcsốngđểchodântrởthànhngườitốtvàcôngchính.

TacóthểnhậnthứcđiềunàymộtcáchrõràngnhưtrongtrườnghợpcácnơihoàntoànriêngbiệtnhưCorinthvàMegarachẳnghạn.Giảsửnhưhaithị-quốcnàycóđượcxếpkềsátbênnhau,thìcũngkhôngvìthếmàtạothànhmộtquốcgiađược,kểcảkhimàcôngdâncủahainướcđượcphéplấylẫnnhau-mộtđặcquyềnmàchỉcócôngdâncủamộtnướcmớiđượchưởng.Thêmvàođó,nếungườidânsốngcáchxanhau,nhưngkhôngxaquáđếnnỗikhôngthểcóquanhệnàovớinhau,vàcónhữngluậtlệchungbảođảmviệcthươngmại,thìđiềuđócũngkhôngtạothànhmộtquốcgia.Thídụ,mộtngườilàmnghềmộc,ngườikháclàmnghềnông,ngườikhácnữalàmnghềđónggiày,v.v...,vàcứthếnhânlênmườingànlần,thìnếuhọkhôngcóđiềugìchungngoạitrừmậudịch,liênminh,haynhữngđiềutươngtự,thìđiềuđókhôngđủđểtạothànhmộtquốcgia.Tạisaolạinhưthế?Chắcchắnkhôngphảivìkhoảngcách:giảsửhọcóthểgặpnhauởcùngmộtchỗ,nhưngmỗingườivẫnxemcănnhàcủamìnhnhưthểđólàquốcgiariêngcủamìnhvàhọliênkếtlạichỉđểngănngừanhữngkẻlàmbậy,thìnhàtưtưởngđúngđắnvẫnkhôngthểnàocoiđólàmộtquốcgiađượckhiquanhệcủahọđốivớinhau,trướcvàsaukhikếthợp,vẫnchẳngcógìthayđổi.

Tathấyrõràngmộtquốcgiakhôngchỉđơnthuầnlàmộtxãhội,cóchungmộtchỗ,đượcthànhlậpnhằmngănngừatộiphạmvànhằmmụcđíchgiaothương.Đólànhữngđiềukiệncầnthiếtmàkhôngcónóthìmộtquốcgiakhôngthểhiệnhữu,nhưnggomhếtnhữngđiềuđólạivẫnchưađủtạothànhmộtquốcgia:mộtcộng

đồnggồmcácgiađìnhđượckếthợplạitronghạnhphúcnhằmđạttớimộtđờisốngtoànhảovàtựtúc.Nhữngcộngđồngnhưvậychỉcóthểđượcthànhlậpgiữanhữngngườisinhsốngtạicùngmộtchỗvàcóquanhệquahônnhân.Trongnhữngthànhphốnhưvậy,cácquanhệgiađình,tìnhhuynhđệ,sựsẻchiahoạnnạn,cùngnhữngniềmvuigắnkếthọlạivớinhau.Nhưngđómớichỉlàdoquanhệhữunghịtạonên,vìtìnhhữunghịchínhlàýmuốnsốngchungtrongđờisốngxãhội;cònmụcđíchtốihậucủaquốcgialànhắmtớimộtđờisống“tốtđẹp”vàcácđịnhchếxãhộichỉlàphươngtiệnnhằmđạttớimụcđíchnày.Mộtquốcgia,nhưvậy,làsựkếthợpcủagiađìnhvàlàngmạcthànhmộtđờisốngtoànhảovàtựtúc,vàđólàđiềumàtagọilàmộtđờisốnghạnhphúcvàđứchạnh.

Kếtluậnlại,mộtxãhộichínhtrịhiệnhữunhằmtạoramôitrườngchocáchoạtđộngcaothượngchứkhôngphảichỉchotìnhhữunghị.Vìthế,nhữngaiđónggópnhiềunhấtchoquốcgiaphảiđượctưởngthưởngnhiềuhơnnhữngngườibìnhđẳnghoặctrộihơnvềgốcgácquýtộchaytựdo,hoặcbìnhđẳnghaytrộihơnvềtàisảnnhưngđứchạnhchínhtrịkémhơn.Từnhữngđiềuvửađượctrìnhbày,tathấyrõrànglàcảhaipheủnghộdânchủhoặcquảđầuchỉmớinắmđượcmộtphầncủakháiniệmvềcôngbằngvàcônglýmàthôi.

Chương10Vẫncònmộtkhókhănnữaliênquanđếnaisẽnắmgiữquyềnlựctốicaocủanhànước:làquầnchúng,giớigiàucó,ngườicóđứcđộ,kẻtàinăng,haylàmộtbạoquân?Bấtkỳtrườnghợpnàonêutrêncũngđưađếnnhữngkếtquảkhônghay.Chẳnghạn,nếunhưquầnchúngnắmquyền,bởivìhọlàsốđông,rồichianhaucủacảicủangườigiàu,thìđiềuđócócôngbằnghaykhông?Côngbằngchứ(họsẽtrảlời),vìquyềnlựctốicaomuốnnhưvậymà!Nhưngnếuđiềunàychẳngphảilàbấtcông,thìđiềunàomớilàbấtcôngđây?Thêmnữa,saukhichiacủalầnđầutiênxong,vàđasốlạiquyếtđịnhchiatiếptàisảncủathànhphầnthiểusố,vàviệcnàycứtiếpdiễnliêntục,chẳngphảiquốcgiasẽbịtiêuhuỷhaysao?Nhưngđứchạnhchẳngthểnàolàmhưhoạiđượcnhữnggìtốtđẹp,cũngnhưcôngbằngkhôngthểnàolàmhuỷhoạiquốcgia,dođó,luậtlệcưỡngchiếmtàisảnhiểnnhiênlàluậtlệbấtcông.Bởivìnếuluậtnàymàđượcxemlàcôngchínhthì,nhấtthiết,mọihànhvicủabạoquânđềuphảiđượcxemlàcôngchính;bạoquânsẽnóilànhândanhquyềnlựctốicaomàcưỡngbáchmọingười,cũnggiốngnhưđasốcưỡngbáchnhữngngườicócủa.Nhưthếcócôngbìnhkhôngkhimộtthiểusốvànhữngkẻgiàucótrởthànhnhàcaitrị?Vànếuhọ,cũngtheolốilậpluậnđó,ăncướpvàăncắpcủanhândân,thìnhưthếcóđượccoilàcôngchínhkhông?Nếumànhưvậy,thìmọitrườnghợpkháccũngphảiđượccoilàcôngchính.Nhưnghiểnnhiên,[tabiếtrằng]nhữngđiềunhưvậylàsailầmvàbấtcông.

Nhưthế,tanênchọnnhữngngườicóđứcđộranắmquyềnlựctốicao?Nhưngnếuthếthìtấtcảnhữngngườikhácsẽbịgạtrangoàiguồngmáyquyềnlựcvànhưthếsẽcảmthấynhụcnhã.Vìngườitaquanniệmrằngcácchứcvụtrongchínhquyềnlànơiđượcvinhdự,vànếumộtnhómngườiluônluônnắmgiữnhữngchứcvụnày,thìsẽkhôngcònchỗchosốngườicònlại.Nhưthếliệutacónênchọnmộtngườiđứcđộnhấtđểcaitrịkhông?Nhưvậycũngkhôngđược,vìsốngườikhôngđượcthamgiachínhsựlạicònđônghơnnữa.Thêmvàođó,mộtsốngườichủtrươngchọnnhântrịkhôngbằngpháptrị,vìconngườicònbịchiphốibởithấttìnhlụcdục.Thếnhưngnếuluậtpháplạibịthiênvềdânchủhayquảđầuthìsao?Chọnlựapháptrịcũngkhônggiúpthêmđượcgìtrongtrườnghợpnày.Nhữnghậuquảđãbànđếncũngsẽxảyrayhệtnhưvậytrongtrườnghợpnày.

Chương11Phầnlớnnhữngvấnđềnàylẽranênđượcdànhchomộttrườnghợpkhác.Cáinguyêntắcchorằngsốđôngnênđượcxemlàưuviệthơnmộtthiểusốtàigiỏinhấtlàmộtnguyêntắcnênđượcgiữlại,và,mặcdùkhôngphảilàkhôngcónhữngkhókhăn,nguyêntắcnàydườngnhưvẫnchứađựngmộtphầncủachânlý.Mỗimộtngườitrongsốđôngchỉlàmộtngười[cókhảnăng]bìnhthường,nhưngkhihọpnhaulạitrongmộttậpthể,thìrấtcónhiềucơhộitậpthểnàysẽkháhơnmộtthiểusốngườigiỏi;cũnggiốngnhưmộtbữatiệcdonhiềungườiđónggópsẽphongphúhơnlàmộtbữaănchỉdomộtngườikhoảnđãi.Mỗimộtcánhântrongsốđôngngườicómộtphầnđứchạnhvàsựkhônngoan,vàkhihọhọplạicùngnhau,thìtrởthànhmộtngườicónhiềutay,chânvàgiácquan;một“conngười”cótâmtrívàtâmtính.Nhưthế,sốđôngsẽcókhảnăngthẩmđịnhtốthơnlàmộtngườivềphươngdiệnâmnhạcvàthica,vìmộtsốngườihiểuphầnnày,mộtsốkháchiểuphầnkhác,vàcùngvớinhau,họsẽhiểucảtoànbộ.Trongsốnhữngngườitàigiỏi,cũngcómộtsựkếthợpcácphẩmcáchtươngtựnhưvậy;họkhácvớinhữngcánhâncủasốđông,cũnggiốngnhưngườiđẹpkhácvớingườikhôngđẹp,haynhữngtácphẩmnghệthuậtkhácvớinhữngtácphẩmtầmthường,bởivìtrongbảnthânhọnhữngphầntửrờirạcđượckếthợplại[thànhmộtđơnvị]mànếutáchrờirathìđôimắtcủahọ(haymộtbộphậnnàokhác)chưachắcđãđẹphơnmắtcủangườikhác.Nhưngliệunguyêntắcnàycóápdụngđượcchomọinềndânchủvàchotấtcảmọingườihaykhôngthìvẫnchưarõlắm;bởivìcómộtsốtrườnghợpnguyêntắcnàykhôngthểápdụngđược:theolýluận,nếunguyêntắcđãápdụngchungchotấtcảmọingườithìphảiápdụngluônchocảđànthú.[Sởdĩnhưvậyvì]cónhữngđámngườimàchỉcósứcmạnhthểchấtchứthiếukhônngoan.Vànếunhưthế,tađãgiảiquyếtđượccảhaivấnnạn-đãđượcđềcậpđếntrongchươngtrước-nghĩalà,nhànướcnênchiasẻquyềnlựcnhưthếnàochođạikhốinhữngngườitựdovàcôngdân,nhưnglạikhôngcócủacảivàtàinănggìhết,bằngcáchchotấtcảmọingườithamgiavàochínhsự.[Dĩnhiên]vẫncóđiềunguyhiểmkhichotoànthểthamgiachínhsự,vìsựdốtnátsẽđưađếnsailầmvàsựbấtlươngsẽđưađếntộiphạm;nhưngcòncómộtsựnguyhiểmhơnnếukhôngchotoànthểthamchính,vìtrongmộtnướcmàđasốcôngdânlànhữngngườinghèolạikhôngđượcthamchính,thìnhữngngườiđósẽtrởthànhkẻthùcủaquốcgia.Phươngthứcduynhấtđểtránhsựnguyhiểmnàylàtraochohọmộtsốquyềnlậpphápvàtưpháp.VìlýdonàymàSolonvàmộtsốcácnhàlàmluậtkhácđãchonhữngcôngdânthuộcgiaicấpbìnhdânquyềnbầuracácquanchứcvàbắtcácquanchứcphảichịutrách

nhiệmvềcáchànhvicủamìnhkhitạichức,nhưngcánhânhọkhôngđượcgiữchứcvụnàohết.Khitoànthểcôngdân(cảngườixấulẫntốt)họpnhaulại,họđãcóđượcmộtsựnhậnthứckhátốt,vàcùngvớigiaicấptốthơn,toànthểsẽgiúpíchchođấtnước(cũnggiốngnhưnhữngthứcănkhôngđượchoàntoàntinhkhiếtkhitrộnchungvớithứcăntinhkhiếtđôikhitạonênmộtthứcănnhiềuchấtbổdưỡnghơncảmộtsốítthứcăntinhkhiết),nhưngmỗicánhânriêngrẽsẽcónhữngnhậnthứcbấttoàn.

Vềphươngdiệnkhác,chínhquyềndânchủcũngcónhiềukhókhănnhấtđịnh.Trướchết,[khichongườidâncóquyềnxétxửquanchức],tathấycólậpluậnphảnđốinhưsau:ngườicóthểxétxemmộtngườibệnhđãđượcchữakhỏihaychưa,phảichínhmìnhlàmộtysĩ,vàđiềunàycũngápdụngchocácngànhnghềkhác.Nhưthế,vìmộtysĩchỉcóthểđượcxétxửbởicácysĩkhác,ngườita,nóichung,nênđượcxétđoánbởinhữngngườicótrìnhđộtươngđương.Nhưngysĩcũngcóbaloại:loạichữabệnhthôngthường,loạiysĩchuyênkhoa,vàloạinhữngngườichuyênnghiêncứuvềythuật(trongmọingànhnghềkhácđềucónhữngbậcsưnhưvậy)vàhọcũngcóđủtưcáchđểxétđoánnhưhaihạngkểtrên.Thứhai,chẳngphảinguyêntắcnàycũngđượcápdụngchobầucửhaysao?Mộtcuộcbầucửđúngđắnchỉcóthểđượcthựchiệnbởinhữngngườicókiếnthức;cũnggiốngnhưnhữngngườibiếthìnhhọcsẽchọnđúngailànhàhìnhhọc,vànhữngaibiếtláitàusẽchọnđúngngườihoatiêu;vànếucómộtngànhnghềnàomànhữngngườikhôngchuyênnghiệpcóquyềnlựachọn,thìsựlựachọncủahọchắcchắnkhôngthểhayhơnnhữngngườichuyênmônvềlãnhvựcđó.Nhưvậy,căncứtheolýluậnnàythìcảviệcbầucửlẫnxétxửquanchứckhôngnêntraochođasốquầnchúng.Tuyvậy,nhữngđiềuphảnbácnàyđãđượctatrảlờirồi,vìnếunhândânkhôngbịthoáihoáquáđộ,vàdùriêngmỗicánhânhọcóthểkhôngxétđoángiỏigiangnhưnhữngchuyênviên,thìkhihọpnhaulạithànhmộtđơnvị,họcũngcóthểgiỏibằnghayhơncảcácchuyênviên.Thêmvàođó,cónhữngnghềmàsảnphẩmkhôngchỉđượcđánhgiáđúngnhấthaythuầntuýbởingườilàmrasảnphẩmđó,thídụcónhữngsảnphẩmđượcđánhgiáđúngnhấtbởingườisửdụngchứkhôngphảibởingườilàmra,nhưtrườnghợpxâynhàchẳnghạn.Ngườisửdụngcănnhà,haynóiđúnghơn,chủcănnhàmớilàngườiđánhgiácănnhàxấutốtthếnàođúnghơnngườixâynhà,vàngườihoatiêumớilàngườiđánhgiácáibánhláiđúngđắnhơnngườithợlàmrabánhlái,vàthựckháchmớilànhữnggiámkhảođánhgiábữaănngonhaydởđúnghơnngườiđầubếp.

Điềukhókhănnàyxemrađãđượctrảlờiđầyđủ,nhưngcònmộtvấnđềkháccũngtươngtựnhưvậy.Đểchongườidởcóquyềnquyếtđịnhnhữngvấnđềtrọngđạihơnlànhữngngườigiỏicóvẻlàmộtđiềulạlùng,vìchẳngphảiquyềnbầucửvà

quyềnxétxửcácquanchứclànhữngquyềncaohơnhếtthảyhaysao?Vàđiềunày,nhưtôiđãnói,lànhữngchứcnăngđượcdànhchonhândântạimộtsốnước,vìquốchộimớilàtốicaotrongmọilãnhvực.Thếnhưng,ngườidânởbấtkỳtuổinào,cóchútíttàisản,cũngđủtiêuchuẩntrởthànhnghịviênđểbìnhnghịvàphánxét,dùrằngcácviênchứccaocấpkháccủanhànướcnhưbộtrưởngtàichínhhaytướngtálạiphảicótiêuchuẩncaohơn,tỷnhưcónhiềutàisảnhơn,mớiđượclựachọn.Điềukhókhănnàycũngcóthểđượcgiảiquyếttươngtựnhưđiềukhókhăntrongđoạntrêntheocáchthứcdânchủ.Đólàvìquyềnlựckhôngnằmtrongtaymộtnghịviênhaymộtquantoànàohếtmànằmtrongtoàán,vànghịviện,trongđómỗiquantoàhaynghịviệnchỉlàmộtphầntử.Chínhvìlýdonàymàđasốcóthểnóirằngcóquyềnlựccaohơnmộtthiểusố,vìnhữngcơquannàygồmcónhiềungườimà,nếutínhtổngcộnglạithìtàisản[củachung]sẽnhiềuhơntàisảncủariêngtừngquanchức.Nhưngđếnđây,tacũngbànđủvềvấnđềnày.

Cònvềvấnnạnthứnhất-quyềnlựctốicaonênnằmtrongtaynhữngngườicókhảnăngchuyênmôn,haynằmtrongtayquầnchúngnóichung-đưatađếnkếtluậnrõràngsauđây:chỉcóluậtphápđúngđắnmớilàtốithượng;vàquanchứcchỉđưaranhữngphánquyếtvềnhữngvấnđềmàluậtphápkhôngthểnêulênmộtcáchchínhxácvìcácnguyêntắctổngquátbaogồmquánhiềutrườnghợpcábiệt.Nhưngthếnàolàluậtphápđúngđắnvẫnchưađượcgiảithíchrõràng,vàvấnnạntagặpphảiởcuốichươngtrướcvẫncònnguyên[tứclàkhiluậtphápcóthểthiênvịmộtgiaicấpnàođó].Sựviệcluậtpháptốthayxấu,côngchínhhaybấtcông,tuỳtheohiếnphápcủamộtnước.Đólàđiềuhiểnnhiênrằngluậtphápphảithíchhợpvớihiếnpháp.Từđótacóthểsuyrarằngmộtchínhquyềnđượcthiếtlậpđúngđắnsẽnhấtthiếtcóluậtphápcôngchính,cònnhữngchínhquyềnđượcthiếtlậpsailầm,thìsẽcónhữngluậtphápbấtcông.

Chương12Mụcđíchtốihậucủatấtcảcácngànhkhoahọcvànghệthuậtlàđạttới“cáitốt”caođộnhất,vàcáitốtcaođộnhất,cáitốihảotrongkhoahọcchínhtrịlàcônglý,vàcônglýbaogồmnhữnggìtạonênlợiíchchung.Aicũngnghĩcônglýcũngtươngtựnhưbìnhđẳng,vànhậnđịnhnày,trênmộtsốtrườnghợp,cũngtươngđồngvớinhữngkếtluậncủađạođứchọc.Vìýkiếnchungchorằngcônglýcóliênquanđếnconngười,vàđãlànhữngngườiđồngđẳngthìắtphảiđượcbìnhđẳng.Nhưngtavẫncòncómộtvấnnạn,đólà,bìnhđẳngvàbấtbìnhđẳngvềphươngdiệnnào?Vấnnạnnàybuộctaphảicónhữngsuytưtriếthọcvềchínhtrị.Rấtcóthểsẽcómộtsốngườichorằngcácchứcvụcủanhànướckhôngthểđượcbổnhiệmmộtcáchđồngđềuchomọingười,màphảituỳtheotàinăngcaothấpcủatừngngười,dùrằngngườiđóvànhữngngườikháctrongcộngđồngchẳngcógìkhácnhauvềcácmặtkhác.Lậpluậnnàydẫnđếnkếtluậnnhữngaikhácvớingườikhácvềbấtcứmộtphươngdiệnnào,sẽcónhữngquyềnkhácvớinhữngngườikhác.Nhưng,nếutachấpnhậnlậpluậnnày,thìchẳngphảikẻnàocónướcdasángsủahaychiềucaohơnngườikhác,haycóbấtkỳưuđiểmnàokhácsẽđượchưởngnhiềuquyềnchínhtrịhơnnhữngngườikháchaysao?Sựlầmlẫnnàythậthiểnnhiênvàtacóthểbácbỏbằngcácthídụtừcácnghệthuậthoặckhoahọckhác.Khicómộtsốcácnhạcsĩthổisáotàinghệtươngđươngvớinhau,thìkhôngcólýdogìnhữngngườinàođượcsinhratronggiađìnhdanhgiáhơnlạiđượcsửdụngcâysáotốthơn,vìhọcũngsẽkhôngthổihayhơnvớicâysáotốthơn,vàcâysáotốtnhấtnênđượcdànhchongườinàothổihaynhất.Nếuđiềutôivừanóivẫncònchưarõlắm,thìkhitatiếptụcbànluậnsẽtrởnênrõrànghơn.Giảthửcómộtnghệnhânthổisáosiêutuyệtnhưnglạilàconnhàbầndânvàlạichẳngcóngoạihìnhđẹpđẽ-gốcgácgiathếvàngoạihìnhcóthểlànhữngyếutốđượcđánhgiácaohơnlàtàithổisáo-nhưngcâysáotốtnhấtvẫnphảiđượcgiaochonghệnhânnàymớihợplý;trừphitachorằngnhữngưuđiểmvềgiathếvàtàisảncóthểkhiếnchongườitathổisáohayhơn,nhưngtathấyđiềunàykhôngphảinhưvậy.

Hơnnữa,nếutaápdụngnguyêntắcnày,thìmọi“điềutốt”đềucóthểsosánhđượcvớinhau.Giảsửchiềucao[củaconngười]ởmộtmứcnàođó,đượcxemlàtrộihơncácđứctínhkhác,thìchiềucao,mộtcáchtổngquát,cũngphảiđượcsosánhvớitàisảnhaygiathế.Nhưthế,nếuanhAcóchiềucaohơnanhB,dùBcóđứchạnhhơnA,thìAphảiđượcxemlàtrộihơnB.Nhưngtakhôngthểsosánhnhưvậygiữalượngvớiphẩm;chonên,đólàlýdotạisaotrongchínhtrịcũngnhư

trongnghệthuật,takhôngthểlấybấtkỳsựvượttrộinàođểlàmcơsởchoviệcnắmgiữquyềnlựcchínhtrị.Nếucókẻchậmvàngườinhanh,thìcũngkhôngvìthếmàkẻnhanhcónhiều[quyềnlực],cònkẻchậmcóít.Trongcuộctranhtàithểthaothìsựtrổivượtnhưvậysẽđượctưởngthưởng,nhưngtrongviệcnắmgiữnhữngchứcvụtrongchínhquyền,thìchỉcónhữngaicóđượcnhữngphẩmchấttạonênquốcgiamớiđượcbổnhiệm.Nhưvậy,cácnhàquýtộc,nhữngngườitựdo,haykẻgiàucólànhữngngườicóthểnắmgiữchứcvụtrongchínhquyền;bởivìquanchứcphảilànhữngngườitựdovàlàngườiđóngthuế[tứclànhữngngườicócủacải],lýdolàmộtnướckhôngthểnàođượchìnhthànhgồmtoànnhữngngườinghèokhổhaynôlệ.Nhưng,nếucủacảivàtựdolànhữngđiềukiệncầnchosựhiệnhữucủamộtnước,thìcônglývàlòngdũngcảmcũnglànhữngđiềukiệncầnthiết.Haiđiềukiệnđầucầnthiếtchosựhiệnhữucủamộtnước,haiđiềukiệnsautạonênđờisốngtốtđẹpcủađấtnước.

Chương13Nếutachỉchútâmđếnsựhiệnhữucủamộtnước,thìdườngnhưtấtcả,hayítrahầuhết,nhữngđiềutavừabànđềucầnthiết;nhưng,nếutatínhluôncảđếnviệctạodựngmộtđờisống“tốtđẹp,”thìnhưtôiđãnói,giáodụcvàđạođứcphảilànhữngđiềukiệnquantrọnghơn.Nhưđãbànởtrên,nhữngaichỉbìnhđẳngvềmộtđiềunàođó,thìchắcchắnkhôngthểđòicósựbìnhđẳngvềtấtcảnhữngthứkhác,cũngnhưkẻtrổivượthơnngườikhácvềmộtphươngdiệnnàođólạiđòicóphầnhơnngườikhácvềmọiphươngdiện.Nhữngchếđộchínhtrịnàođượcthànhlậptrênnguyêntắcnhưvậy,chắcchắnđólànhữngchếđộhủbại[từcănbản].Aicũngcóquyềnxácnhậnsựđónggópcủamìnhchoxãhội,nhưtôiđãtừngcôngnhận,nhưngkhôngaicóquyềnchorằngsựđónggópcủamìnhlàtuyệtđối.Kẻgiàuchorằnghọcóquyền[caitrị]vìhọcónhiềuđấtđaihơn,vàđấtđaichínhlàmộtphầntửchungcủacảnước;vàhọcũnglànhữngngườikhảtínhơnvềphươngdiệngiaodịch,tôntrọnggiaokèo.Nhữngngườitựdovàquýtộccũngchorằnghọcóquyền,nhờvàodònghọ.

Nhữngngườithuộcthếgiavọngtộcđượcxemlàcaoquýhơndânthườngvìdòngdõivẫnđượctrọngvọnghơntrongxãhộichúngta.Cònmộtlýdokhácnữalàconcháucủadanhnhâncũngcónhiềukhảnăngtrởthànhnhữngngườiưutúhơnngườithườngnhờởtínhditruyềncủahuyếtthống.Nhữngngườicóđứcđộcũngcóthểchorằnghọcóquyềncaitrịvìtađãcôngnhậnrằngcônglýlàmộtđứchạnhbaotrùmcácđứchạnhkhác.Cònnữa,sốđôngcũngcóthểnóilàhọcóquyềnhơnlàmộtthiểusố[quýtộchoặcgiàucó],vì,xéttrênphươngdiệntậpthểvàsosánhvớithiểusốvừanói,thìđasốphảimạnhhơn,giàucóhơnvàtốthơn.Nhưng,nếumànhữngngườiđứcđộ,kẻgiàucó,cácthếgiavọngtộc,vàcácgiaicấpkháclànhữngphầntửtạonênnhànước,cùngởtrongmộtthànhphố,thìphầntửnàosẽlàmthànhphầncaitrị?Trongcáccơcấuchínhtrịtađãbànởtrên,điềunàykhôngcầnphảibàncãi;cóchínhquyềnlậpnênbởingườigiàu,cóchínhquyềnlậpnênbởingườitàiđức,v.v...Nhưngđiềukhókhănsẽxảyrakhitấtcảnhữngphầntửnàyđềucùnghiệnhữu.Taphảiquyếtđịnhnhưthếnàođây?Giảsửnhữngngườicóđứcđộchỉlàmộtsốnhỏ:liệutacóchấpnhậnquyềncaitrịcủahọhaykhôngvìsẽkhôngđủngườiđểđiềuhànhcácchứcvụ,vàhọcũngkhôngđủngườiđểlậpramộtnướckhác?Lậpluậnnàycũngđủđểphảnbáccácgiaicấpkhácmuốnnắmquyềndựatrêntàisảnhoặcdanhgiávọngtộc.Bởivì,theonguyêntắccôngbằng,bấtcứaigiàucóhơntoànthểmọingười,haynhữngaisinhratronggiađìnhdanh

giáhơnngườithìkẻđóphảicóquyềncaitrị;trongchếđộcủanhữngngườitàicũngvậy,nếucómộtcôngdânnàotàigiỏihơnhếtnhữngngườitàigiỏikháctrongchínhquyền,thìngườiđóphảilàngườicaitrị.Cònnếu[tậpthể]nhândânđượcxemlàtốicaovìmạnhhơnmộtthiểusố,thìnếucómộtngười,haymộtnhómngười,giỏihơn,mạnhhơncảtậpthểnhândân,thìnhómngườiđóphảilànhómcaitrị,chứkhôngphảilàđasố.

Tấtcảnhữngđiềuvừabànchothấykhôngcómộtlậpluậnnàomàngườitadựatrênđóđểchorằngmìnhcóquyềncaitrịvàbắtkẻkhácphảiphụctùngđượcxemlàđúngđắn.Đốivớinhữngkẻchorằngmìnhcóquyềncaitrịvìcóđứcđộhaytàisảnhơnngười,thìđasốcóthểtrảlờidễdàngrằngchínhđasố-mộtcáchtậpthể-mớitốthơnvàgiàucóhơnmộtthiểusố.Giảsửtachấpnhậnđasốnắmquyềnvìlýdonêutrên,cũngsẽcómộtsựphảnbáckhéoléonhưsau:trongtrườnghợpnàynhàlậpphápmuốntạoraluậtphápcôngchínhnhấtthìphảitạoraluậtphápnhắmđếnthànhphầnnàotrongxãhội?Đểtrảlời,taphảihiểurằngchỉcónhữngđiềuđúngvàcôngchínhmộtcáchđồngđều,thìmớiđượcxemlàđúngvàcôngchính.Vànhữnggìđúngvàcôngchínhmộtcáchđồngđềulànhữnggìđemlạilợiíchchoquốcgiavàphúclợichongườidân.[Nhưvậy,]mộtcôngdânlàngườiđượcthamgiavàoviệcnướctrongcảvaitròcaitrịvàbịtrị.Thànhphầnnàođượcxemlàcôngdânsẽkhácnhautrongcáccơcấuchínhquyềnkhácnhau,nhưngtrongmộtnhànướchoànhảo,côngdânlàngườicókhảnăngvàsẵnsàngchịusựlãnhđạocũngnhưđứngralãnhđạochínhquyềnnhằmđạttớimộtđờisốngđạođứctốtđẹp.

Tuynhiên,nếucóngườinàohaymộtsốngườinào,dùkhôngđủsốđểtạothànhmộtquốcgiađầyđủ,nhưngtàinăngvàđứcđộsiêutuyệthơntấtcảmọingườicộnglại,thìkẻđóhaynhómngườiđókhôngthểđượccoilàmộtphầntửcủaquốcgianữa.Bởivìđốivớihọđólàmộtđiềubấtcôngnếuđượcđốixửbìnhđẳngnhưnhữngngườikháccótàinăngvàđứcđộkémhơn.Nhữngngườisiêutuyệtnhưvậychỉcóthểlàthầnthánhchứkhôngthểlàngười.Nhưthế,tathấyrằngluậtphápchỉliênquantớinhữngngườibìnhđẳngvềtàinăngvàgiathế;cònđốivớinhữngngườisiêutuyệtnhưvậythìkhôngthểcóluậtlệnàoràngbuộchọ.Chínhhọlàphápluật.Vàthậtlàlốbịchkhicónhữngngườiđòilàmluậtđểkiềmchếhọ,vìhọsẽtrảlờinhưtrongtruyệnngụngônvềconsưtửvàđànthỏcủaAnthithenes:Khiđànthỏđòibìnhquyềnchomọiloàisúcvật,sưtửhỏirằngcácngươicónanhvàvuốtkhôngmàđòihỏibìnhquyền?Vìbìnhđẳnglàmụctiêucaonhấttrongnhữngnướctheothểchếdânchủ,đócũnglàlýdomàcácnướcnàyđặtraluậtkhaitrừvàđầyrakhỏithị-quốc,trongmộtthờigiannàođó,nhữngngườicóquánhiềuthếlựchoặcvềtàisản,hoặcvềảnhhưởngchínhtrị.ThầnthoạikểchotanghechuyệnnhữnganhhùngArgonautđãbỏ

HeracleslạikhôngchođicùngchuyếntàuArgo,vìesợsứcmạnhvàtàinăngsiêuphàmcủachàngsẽkhốngchếtoànthểthuỷthủđoàn.CũngvìlýdonàymànhữngngườilênánchếđộđộctàiquânchủcũngkhôngđượccoilàcôngbằngkhichỉtríchlờikhuyêncủaPeriandergửichoThrasybulus.Câuchuyệnnhưsau:khibạochúaThrasybuluspháimộtsứgiảđếnvấnkếPeriander[vềthuậttrịnước],Perianderkhôngnóigìhếtdẫnviênsứgiảramộtruộngbắp,rồingắtbỏhếtnhữngthânbắpcaonhấtđểchobằngngọnvớinhữngthânbắpkhác.Viênsứgiảkhônghiểuýnghĩacủahànhđộngnày,trởvềvàthuậtlạichoThrasybulus.Thrasybulushiểurằngphảitriệthạnhữngngườitàibatrongnước.Đâylàmộtchínhsáchkhôngnhữngchỉđượccácbạochúathihànhvìthiếtthựcđốivớihọ,màcònđượcápdụngtrongcảcácchếđộquảđầuhaydânchủnữa.

Sựkhaitrừvàđầynhữngngườingườitàibaranướcngoàicũnglàmộthànhvitươngtựnhưvậy.Cácnướchùngmạnhcũngápdụngchínhsáchnàytrêntoànlãnhthổcủahọ,nhưnhànướcAthens,ngaysaukhinắmvữngquyềnkiểmsoátđếquốc,đãviphạmhiệpướcvàhạnhụcnhữngcựuđồngminhxứSamos,Chios,vàLesbos.Tươngtựnhưthế,vịvuaxứBaTưcũngliêntụcđànápcácxứMedia,Babylonia,vàcácnướckhác,khicácnướcnàycónhữnghànhvihoàiniệmlạithờivàngsoncủahọ.Vấnđềnàylàvấnđềphổthôngvàliênquanđếnmọiloạichínhquyền,đúngđắncũngnhưhủbại;vì,mặcdùcácloạichínhquyềnhủbạidùngchínhsáchnàyđểbảovệquyềnlợicủahọ,nhữngchínhquyềnnhằmphụcvụlợiíchchungcũnglàmtươngtự.Tacóthểthấyđiềunàytrongnghệthuậtvàkhoahọc:mộthoạsĩkhôngthểnàovẽmộthìnhngườicómộtcáichân,dùđẹpđếnthếnàođinữa,toquákhổ,haymộtngườiđóngtàulạiđểchocáimũitàuhaymộtbộphậnkháccủacontàulớnquámức,haylàmộttrưởngcađoànlạiđểchomộtcasĩháttohơnhoặchayhơntoànbộcađoàn.Cácvịvua,vìthế,cũngcóthểápdụngchínhsáchnàymàvẫnđượclòngdânchúng,nếuđólàvìquyềnlợicủacảnước.Nhưthế,chínhsáchđốixửbiệtlệvớinhữngphầntửvượttrộitrongxãhộicũngmangtínhcôngbằngchínhtrị.Dĩnhiên,nếucácnhàlậppháp,ngaytừđầukhithiếtlậpcơcấuchínhtrị,tìmđượccáchkhôngđểchoviệcphảiápdụngchínhsáchnàyxảyravẫnlàđiềutốthơnhết.Nhưngnếunhucầuđòihỏi,thìnhàlậpphápphảiápdụngchínhsáchnàyhaycácphươngthứctươngtự.Nguyêntắcnày,tuythế,vẫnchưađượcápdụngmộtcáchcôngbằngtrongnhiềunước;bởivì,lẽrachỉdùngnguyêntắcnàychoquyềnlợiquốcgia,nhànướclạiápdụngchomụctiêuphenhóm.Dướicácchếđộhủbạivàtheoquanđiểmcủanhữngngườicầmquyềntrongchếđộđó,thìchínhsáchnày,đốivớihọlàđúngđắnvàhợpvớicônglý,nhưngtacũngthấyrõràngđókhôngphảilàcônglýtuyệtđối.Trongmộtnhànướcđượcthiếtlậptoànhảo,việcápdụngchínhsáchnàysẽkhiếnchongườidânphảithắcmắc,khôngphảivìliênquanđếnnhữngngườicósứcmạnh,tàisản,haydanh

vọnghơnngười,nhưngđốivớingườicóđứcđộsiêuphàmhơnhếtthìphảilàmsao?Hiểnnhiên,chẳngaidámnóilàhãykhaitrừhaybuộcnhữngngườinàyphảilưuđàykhỏixứ;nhưng,vềmặtkhác,nhữngngườinàycũngkhôngthểbịcoilàthầndânđược,vìnóithếcókhácnàobảoloàingườilạitrởthànhchủtểcủaTạoHoá?Chỉcònmộtphươngcáchlàtấtcảmọingườihãyhânhoantuânphụcvàchọnngườiđólàmnhàlãnhđạocủamình.Bởivìnhữngngườicóđứcđộsiêutuyệtphảiđượclàmvuachotớichết.

Chương14Theosaunhữngđiềuthảoluậntrênlàmộtsựchuyểntiếptựnhiênđưatatớiviệcxemxétchếđộquânchủ,mộtchếđộmàtôicholàmộttrongnhữngmôhìnhđúngđắncủachínhquyền.Tasẽxétxemđểchomộtnướcđượccaitrịtốtthìnướcấyphảidomộtvịvuacaitrịhaytheomộtthểchếkhác,vàtacũngxétxemliệuchếđộquânchủ,dùtốtchomộtsốnước,cótốtchocácnướckháckhông?Nhưngtrướchếttaphảixácđịnhxemchỉcómộthaynhiềuloạichếđộquânchủ.Tacóthểthấydễdànglàcónhiềuloạiquânchủ,vàhệthốngchínhquyền,dođó,cũnggồmnhiềuloại.

[Trướchết,]hãybànvềchếđộquânchủđượclậpnênbởiluậtpháp.MôhìnhtạixứSpartađượcxemlàmẫumựcđúngnhấtchochếđộquânchủdoluậtpháptạonên,nhưngquyềnlựccủanhàvuakhôngphảilàquyềnlựctuyệtđối,trừtrườnghợpchínhnhàvuaxuấtchinhhoặctrongnhữnglãnhvựccóliênquanđếntôngiáo.QuyềnlựccủavuaxứSpartacũnggiốngnhưquyềnlựccủaviênđạitướng,độclậpvàtrườngtồn.Nhàvuakhôngcóquyềnsinhsát,ngoạitrừnhữngtrườnghợpđặcthù,nhưtronglúcchiếnchinh.TụclệnàyđượcHomermiêutảtrongIliad:VuaAgamemnonphảinhẫnnhịntrướcnhữngchỉtríchcủanghịviêntrongquốchội,nhưngkhiđemquânrakhỏithànhđichinhchiến,thìnhàvuacótoànquyềnsinhsát.QuangòibútcủaHomer,Agamemnonđãthốt:“Khitabắtgặpđượckẻlẩntránhngoàimặttrận,thìnósẽbịquạmổ,diềutha,vìthầnchếtởtrongtayta.”

Đâylàmộtmôhìnhcủachếđộquânchủ-nhàvuakiêmnguyênsoái-caitrịchođếnmãnđời.Môhìnhnàycũngcóhailoại:dothếtậphoặcdobầucửtạonên.

Cònmộtloạiquânchủnữacũngrấtthôngdụngtrongcácsắcdânkémvănminh,loạiquânchủnàyrấtgầnvớichếđộquânchủchuyênchế,nhưngcũngđượccoilàhợpphápvàthếtập.Cácsắcdânkémvănminhnày,vìbảnchấthạtiệnhơndânHyLạp,cũnggiốngnhưdânchâuÁbịcoilàhạtiệnhơndânchâuÂu,khôngnổilênchốnglạisựđộctàicủachínhquyền.Nhữngchếđộquânchủloạinàymangbảnchấtlàchếđộcủanhữngbạochúavìbảnchấtcủadântrongnướclànôlệ;nhưngnhữngchếđộnàybềnvữngvàkhôngsợbịlậtđổvìđượcxemlàhợpphápvàtruyềntừđờichaxuốngđờicon.Tacũngghinhậnthêmlànhữngvịvuanàyđượcdâncoilàvuacủahọthậtsự,chứkhôngphảilàbạochúa,vìcấmvệquâncủavuađượctuyểntừdântrongnước;còncấmvệquâncủabạochúalàlínhđánh

thuêtuyểntừnướcngoài.Hơnnữa,nhàvuacaitrịtheoluậtphápvàthầndântuânphụcmộtcáchtựnguyện,cònđốivớibạochúa,thầndânbịbuộcphảituânphục.

Đólàhaimôhìnhquânchủ,vàcòncómộtloạithứbanữanhưngloạinàychỉcóởHyLạpthờicổthôi,gọilàAesymnetia,tứclàđộctài.Môhìnhnàycóthểđượcđịnhnghĩamộtcáchtổngquátlàquảđầuquabầucử.Loạinàycũnggiốngnhưmôhìnhquânchủcủacácsắcdânkémvănminh,chỉkháccómộtđiềulàkhôngcótínhchấtthếtập.Trongchếđộnày,cũngcókhinhàvuađượcnắmquyềntrọnđời,cókhichỉtrongmộtnhiệmkỳnàođó,hoặcchođếnkhimộtcôngvụnàođóđượcthựchiệnxong.TỷdụnhưngườiMytilenebầuPittacuslàmvuachốnglạiquânlưuvongdoAntimenidesvàthinhânAlcaeuslãnhđạo.SựkiệnPittacusđượcdânbầulênlàmbạochúađượcthểhiệnrõràngquacâuthơcủaAlcaeuskhiểntráchđồngbàocủamìnhđãvì“hènnhátmàđồnglòngbầuPittacus,mộtgãtiệndân,lênlàmbạochúa.”

Cácmôhìnhchínhquyềnvừakểluônluôncótínhchấtcủabạochúa,bởivìnhàvuanắmquyềnchuyênchính,nhưngnếunhữngvịvuanàyđượcbầuravàdânchúngthuậntheo,thìhọvẫnđượccoilànhữngnhàvuachínhthống.

Còncómộtmôhìnhquânchủnữa-xảyratrongThờiđạiAnhhùng.Cácnhàvuanàycũngchatruyềnconnốivàđượcxemlàhợpphápvìđượcthầndânchấpnhận.Nhàvuađầutiêncủamộttriềuđạiđượcxemlàngườiơncủanhândânnhờvàotàiquânsự.Nhữngvịvuanàyhoặcquytụnhândânvàotrongmộtlãnhthổ,hoặcchiếmđoạtthêmđượcđấtđaichohọ;vànhưvậyđượcmọingườitônsùnglênlàmvuavàquyềnlựcđượctruyềntửlưutôn.Nhữngvịvuanàylànhữngnguyênsoáikhicóchiếntranh,ngườichủtoạnhữngnghilễtếtự,ngoạitrừtrườnghợpcầncóthầytếlễ,vàlàquantoàxửnhữngvụkiệntụng.Khicầnphảithềthốt,nhàvuachỉcầngiơcaochiếcvươngtrượng.Trongthờicổquyềnlựccủanhữngvịvuanàybaotrùmmọivậtvàmọingườitronglãnhthổ,kểcảnhữngvùngđấtđãchiếmcứđượccủangoạibang;nhưngdầndànhữngvịvuanàytừbỏmộtsốđặcquyềnvàgiaolạichonhândân,đếnnỗitạinhiềunước,nhữngvịvuanàychỉcòngiữvaitròtếtự.Còntrongnhữngnướckhácthìđặcquyềncủanhàvuachỉcònlạivaitròthốngsoáikhiđemquânđiviễnchinh.

Đólàbốnmôhìnhquânchủ.ThứnhấtlàquânchủdướiThờiđạiAnhhùng;nhữngôngvuathuộcloạinàycóquyềnlựcdựatrênsựtựnguyệncủangườidântrênmộtsốlãnhvựcnàođónhưthốngsoáiquânđội,chánhphápquan,vàkiểmsoáttôngiáo.Loạithứhailàvuacủacácdântộcdãman,cótínhchấtchatruyềnconnốiđượcluậtphápấnđịnh.LoạithứbalàđộctàiAesynmete,đượcdânbầura.Loại

thứtưlàSparta,thựcchấtlàthốngsoáiquânđộiđượcchatruyềnconnốivĩnhviễn.Bốnloạinàykhácnhaunhưtôiđãtảtrongcácđoạntrên.

Nhưngcũngcònmộtloạithứnămkháchẳnbốnloạitrên.Nhàvualoạinàycóquyềnlựctuyệtđốitrênthầndântrênmọivấnđềcôngcộng.Loạinàycũngtươngtựnhưvaitròcủangườigiatrưởngcóthẩmquyềntuyệtđốitrêngiađình.Vìngườigiatrưởngđượcxemnhưlàvuatrongnhàcủamình,thìnhàvuacũngđượccoinhưgiatrưởngcủamộtbộtộc,mộtquốcgia,haytrêncảnhiềunướckhác.

Chương15Trongcácmôhìnhnày,tachỉcầnxemxéthailoạimàthôi:quânchủtheokiểuSpartavàquânchủtuyệtđối,vìcácmôhìnhquânchủkianằmgiữahailoạinày,hoặclàcóítquyềnlựchơnloạiquânchủtuyệtđốivànhiềuquyềnlựchơnloạiquânchủSparta.Nhưvậyvấnđềcủachúngtarútlạicònhaiđiểm:thứnhất,đốivớimộtnướccómộtvịthốngsoáicaitrịvĩnhviễnthìđiềuđócólợichođấtnướchaykhông,vànếucólợithìquyềncaitrịđónênđượcdànhchomộtgiađìnhhaychomọingườidân?Thứhai,đểchomộtcánhânnắmquyềntốithượngthìcólợichođấtnướchaykhông?Vấnđềthứnhấtliênquanđếnluậtpháphơnlàcơcấuchínhquyền,vìbấtcứmộtmôhìnhchínhquyềnnàocũngcóthểcómộtvịtướngnắmquyềnthốngsoáivĩnhviễn.Cònmôhìnhquânchủtuyệtđốithìlại[phátxuất]từhiếnphápcủanướcđó;chonên,tasẽnghiêncứuvấnđềnàyvàxemxétnhữngvấnnạndomôhìnhnàygâyra.Đểbắtđầu,tasẽxétxemmộtnướcdomộtngườitàibanhấtcaitrịvàmộtnướcdoluậtpháptốtnhấtcaitrịđiềunàocólợihơnchođấtnước.

Nhữngngườiủnghộchếđộquânchủlậpluậnrằngluậtphápchỉcóthểđưaranhữngtrườnghợptổngquátchứkhôngthểđivàochitiếtnhữngtrườnghợpcụthể,và[đốivớiviệccaitrịbằngluậtphápthì]thậtlàđiênrồkhibuộcmọingànhnghề(chínhtrị,yhọc,haycácngànhkhác)phảituântheotừngcâutừngchữcủaluậtlệ.ỞAiCập,cácbácsĩđượcchophépthayđổicáchchữatrịsaubốnngàynếuthấycáchchữatrịkhôngcóhiệuquả,nhưngngườibácsĩđósẽcóthểbịphạtnếuthayđổicáchchữatrịtrướcbốnngày.Dođó,rõrànglàmộtchínhquyềncaitrịdựatrênluậtphápthànhvănkhôngthểlàmộtchínhquyềnhữuhiệunhất.Nhưng,tacũngphảinhớrằngnhàcầmquyền[tuyệtđối]cũngkhôngthểbỏquacácnguyêntắctổngquátcủaluậtpháp,vàgiữaconngườiluônbịtìnhcảmchiphối,vớiluậtphápvốnvôtình,thìluậtphápphảilà“người”caitrịtốthơn.Đúngthế,nhưngnhữngngườiủnghộquânchủcóthểphảnbácrằngtrongnhữngtrườnghợpđặcthù,thìconngườimớilànhântốthíchhợpnhấtđểphánxét.Nhữngnhậnxétvừakểchotakếtluậnrằngtrongmộtnước,ngườitàiđứcduynhấtphảilànhàlậppháp,vàphảicómộthệthốngphápluật,nhưngnếubỏsóttrườnghợpnàothìluậtphápcoinhưvôhiệulựcđốivớitrườnghợpđó.Tuynhiên,trongtrườnghợpnàythìaisẽlàngườixétxử,ngườitàiđứcduynhấthaytấtcảmọingười?Theocáchthứcmàchúngtahiệnđangápdụngthìmọingườihọplạitrongnghịviệnrồicùngngồixuốngthảoluậnvàquyếtnghịnhữngtrườnghợpđặcthùmàluậtphápbỏsót.Bất

cứmộtaitronghộinghịnày,khiđứngriêngrẽmộtmình,chắcchắnphảithuasútvềtàinăngcủanhàthôngtháitàiđứcnhấtnước.Thếnhưngquốcgiagồmnhiềucánhântậphọplại,vàcũngnhưtrongmộtbữatiệckhitấtcảmọingườikháchcùngđónggópmỗingườimộtmón,thìbữatiệcđóphảiphongphúhơnbữatiệcdomộtngườikhoảnđãi.Nhưvậythìđasốphảilàngườixétxửhayhơnbấtcứmộtcánhânnàovềnhiềuphươngdiện.

Thêmnữa,đasốkhólòngbịhủhoáhơnlàmộtthiểusố,cũnggiốngnhưmộtkhốilượnglớnnướcsẽkhóbịlàmvẩnđụchơnmộtchútnướctrongly.Mộtcánhânsẽdễdàngbịsựnónggiậnhaynhữngxúccảmkhácchiphốilàmchosựphánđoánbịthiênlệch,nhưngtathấyrằngmộtsốđôngngườicùngbịtìnhcảmchiphốivàquyếtđịnhsailầmtrongcùngmộtlúclàđiềurấtkhóxảyra.Hãygiảsửrằngnhữngngườinàyđềulànhữngngườitựdovàchưahềviphạmphápluậtmàchỉhọpnhaulạiđểcứuxéttrườnghợpbịluậtbỏsót.Cònnếuchorằngđâylàđiềukhóđạtđượctrongđạiđasốquầnchúng,thìchỉcầngiảsửrằngcómộtđasốlànhữngngườitốtvàlàcôngdântốt,vàtựhỏirằnggiữamộtngườitàiđứcduynhấtvàđasốnày,thìaisẽdễbịhủhoáhơn?Tathấyrõràngcâutrảlời,nhưngnhữngngườiphảnđốisẽnóirằng,trongmộtsốđôngnạnbèpháidễxảyrahơn,cònmộtcánhânđơnđộcthìsẽkhôngbịnạnbèphái.Đểtrảlờitachỉcầnnóilàtậpthểnhữngngườitốtđócũngcónhữngđứctínhtươngđươngvớiđứctínhcủamộtcánhântàiđức.Nếutagọichếđộdonhiềungườitốtcaitrịlàchếđộquýtộc(tứclàthànhphầnưutú,chứkhôngcónghĩalàthuộcgiaicấpquýtộc),vàchếđộdomộtngườicaitrịlàquânchủ,thìtathấychếđộquýtộcphảitốthơnchếđộquânchủ,dùchếđộquânchủcódosứcmạnhquânsựtạonênhaykhông.Dĩnhiên,điềukiệnquantrọnglàphảicóđượcmộttậpthểnhữngngườiưutúcóđứchạnh.

Cólẽlýdomàcácchínhquyềnquânchủđượcthiếtlậpđầutiênlàvìlúcđólãnhthổcònnhỏhẹpvànhữngngườicótàiđứctrổivượtcònhiếmhoi.Hơnnữa,nhữngnhàlãnhđạođượctônlênlàmvuavìhọlànhữngngườiđãthiânchodânchúng(chỉcónhữngngườitàiđứcmớithiânđượcchongườikhác).Nhưngkhiđấtnướccónhiềungườicótàinăngtươngđươngvớinhau,thìhọsẽtạolậpmộtcộngđồngthịnhvượngchungvàthiếtlậpmộtcơcấuchínhtrịkhác.Giaicấpcaitrịsẽbịdầndầnxuốngcấpvàlàmgiàutừcôngquỹquốcgia;sựgiàucósẽtrởthànhconđườngdẫnđếndanhvọng,vàthếlàmởđườngchosựhìnhthànhchếđộquảđầu.Rồithìchếđộquảđầusẽsuythoáithànhđộctàibạochúa,vàrồidẫnđếnchếđộdânchủ.Lýdolàvìlòngthamsẽkhiếngiaicấpcaitrịcànglúccàngnhỏlại[đểchianhaunhiềucủacảihơn],vànhưthếsẽkhiếnchođasốquầnchúngcànglúccàngmạnhthêm,tớimộtlúcsẽlậtđổgiaicấpcaitrịđểtạonênchếđộdânchủ.Vìquốcgiasẽcànglúccànglớnrộng(sovớilúcđầulãnhthổcònnhỏhẹp),cólẽ

khôngcómôhìnhchínhquyềnnàosẽđượcthiếtlậpdễdàngnhưchếđộdânchủ.

Ngaycảkhitachorằng,trênnguyêntắc,môhìnhquânchủlàmôhìnhtốtđẹpnhấtchomộtnước,thếcònvềgiađìnhcủanhàvuathìsao?Concháucủanhàvuasẽtiếptụctrịvìhaykhông?Nếuconcháucủanhàvuachẳnggiỏigianggìhơnai,thìrõràngđâylàmộtđiềutaihại.Nhưng,nhữngngườibảohoàngsẽnóirằng,rấtcóthểnhàvuasẽkhôngtruyềnngôilạichoconmình.Nóinhưvậythìthậtlàkhótin,vàđãcoithườngbảnchấttựnhiêncủaconngười.Cònmộtvấnnạnnữa,đólàvấnnạnvềquyềnlựcmànhàvuadùngđểcaitrị.Cónênđểchonhàvuacóquânlínhđểbắtnhữngkẻbướngbỉnhphảituầnhànhluậtlệkhông?Ngaycảkhinhàvualàngườithượngtônluậtpháp,làngườisẽkhôngbaogiờlàmđiềugìrangoàikhuônkhổcủaphápluật,thìnhàvuavẫncầnphảicóquyềnlựcđểduytrìluậtpháp.Trongtrườnghợpmộtchếđộquânchủcógiớihạn,thìđiềunàykhôngcógìkhókhăn:nhàvuaphảicómộtlựclượngđủđểtrấnápmộthaimộtsốngười,nhưngkhôngnhiềuquáđểđànápnhândân.Cácchếđộthờicổđãápdụngnguyêntắcnày,khitônmộtkẻlênngôivịđộctài,thìcũngchỉđịnhmộtsốquânlínhnàođóhộvệmàthôi.ĐócũnglàlýdokhiDionysiusyêucầungườiSpartachoquânhộvệ,thìchỉđượccungcấpmộtsốnàođómàthôi.

Chương16Tớiđây,tacònphảibànluậnvềmôhìnhquânchủchuyênchính:nhàvuahànhxửtheoýriêngcủamình.Cáichếđộđượcgọilàquânchủgiớihạn,hayquânchủtheoluậtpháp,màtôiđãtrìnhbàykhôngphảilàmộtmôhìnhchínhquyềncóthểphânbiệtrõràng,vìcácmôhìnhkhácnhưdânchủhayquýtộcđềucóthểcómộtôngtướngnắmquyềnđếnmãnđờihaymộtngườinắmquyềntốicaođiềuhànhđấtnước,nhưởEpidamusvàOpus,nhưngởOpusthìquyềnhànhcủaquanchứcnàybịgiớihạnhơn.Sauđây,hãybàntớichếđộquânchủtuyệtđối,nhàvuacóthểtuỳtiệnthihànhquyềnlựctốithượngtrêncáccôngdântrongmộtnướcgồmcáccôngdânbìnhđẳng.Mộtchếđộnhưvậy,theoquanđiểmcủamộtsốngười,làphảntựnhiên,bởivìnhữngkẻsinhrabìnhđẳngvớinhauthìphảicóquyềnvàgiátrịnhưnhau;vàchophépnhữngkẻkhôngbìnhđẳngcócùngquyềnvàgiátrịnhưnhữngkẻbìnhđẳng,haybuộcnhữngngườibìnhđẳngkhôngđượccóphầnbằngnhaukhidựphầnvàoviệcnước,thìcũngsailầmvàtệhạinhưphátcùngsốlươngthựcvàyphụcchonhữngngườithểchấtkhácnhau.Nhưthế,đểđượcxemlàcôngchínhthìgiữanhữngngườibìnhđẳngphảicócùngquyềnthaynhaucaitrịvàbịtrị.Dođó,tacóluậtpháp,vì[nguyêntắc]thaynhaunắmquyềnhàmýphảicóluậtpháp.Pháptrị,vìvậy,thíchđánghơnhơnbấtkỳmộtcánhânnàocaitrị.Cũngtheonguyêntắcđó,ngaycảkhitrongtrườnghợpđểchocánhâncaitrịthìtốthơn,thìcũngchỉnênđểnhữngngườinàyđóngvaingườigiámhộvàthihànhluậtpháp.Cácchứcvụnày,tuynhiên,khôngnênđểchomộtngườinắmgiữvìcũngsẽviphạmnguyêntắcbìnhđẳng.Tuythế,thựcracũngcónhữngtrườnghợpmàluậtphápkhôngthểquyếtđịnhđược,nhưngtrongtrườnghợpnhưvậyliệuconngườicóquyếtđịnhđượckhông?Tacóthểtrảlờirằngluậtphápđãđàoluyệnnhữngviênchứcluậtphápvàuỷthácchohọquyếtđịnhtheophánđoánbằngtấtcảkhảnăngcủahọnhữngtrườnghợpmàluậtbỏsóthaychưađượcquyếtđịnh.Nhưthế,nhữngaichủtrươngpháptrịtứclàchủtrươngchỉđểcholýtrívàThượngđểcaitrị;cònnhữngaichủtrươngnhântrịđãđưathêmthútínhvàosựphánxétcủaconngười,vìlònghammuốnlàmộtcondãthú,vàđammêlàmhưhỏngtâmtrínhàcaitrị,dùchongườiđócólàđấnganhtàibậcnhất.

Luậtpháplàlýtríkhôngbịảnhhưởngbởilònghammuốn.Cũngcóngườidùngthídụsauđâyđểbiệnminhchonhântrị:bệnhnhânđượcbácsĩchữachochắcchắnsẽtốthơnlàtựmìnhchữaquasáchvở.Nhưngthídụnàykhôngchínhxác,vìngườibácsĩ,khichữabệnh,khôngcóđộngcơthiênvịnàohếtmàchỉmuốnchữa

khỏibệnhvàlãnhthùlao.Trongkhiđó,mộtquanchứccóthểlàmnhiềuđiềukhôngđúngđắnvìthiênvịhayganhghét.Vàthậtsự,nếubệnhnhânnghingờvịbácsĩvìtiềnmàcấukếtvớikẻthùđểhãmhạimình,thìngườibệnhthàlàtựchữabằngsáchvởcònhơn.Cácvịbácsĩcũngvậy,khihọbịđaubệnh,họnhờcácbácsĩkhácchữachohọ,vàcáchuấnluyệnviênkhichínhhọđangtậpluyệncũngcầncáchuấnluyệnviênkhác,vìhọthấytựmìnhchữabệnhhayhuấnluyệnsẽkhôngthểđưarakếtquảchínhxácđượcchỉvìsựphánđoánđóđãbịảnhhưởngcủacảmtính.Nhưvậy,thậtlàrõràng,khitìmkiếmcônglý,ngườitacầncómộtthẩmquyềntrunglậpđểphánxét.Vàthẩmquyềnđóchínhlàluậtpháp.Ngoàira,luậtphápdựatrêntụclệ(thôngluật)lạicóthẩmquyềnvàcótầmảnhhưởngtớinhiềuvấnđềquantrọnghơnnhữngluậtthànhvăn.Điềunàychothấycóthểnhântrịsẽantoànhơnluậtphápthànhvăn,nhưngkhôngthểantoànhơnthôngluậtđược.

Chưahết,thậtkhôngphảilàđiềudễdàngkhimộtngườiphảiđiềuhànhnhiềucôngviệc;ngườiấysẽphảibổnhiệmmộtsốthuộccấp.Sựkiệncácthuộccấpnàycótrướchaysaukhiđượcbổnhiệmthựcrachẳngcógìkhácnhau.Nếu,nhưtôiđãtrìnhbàytừtrước,mộtngườigiỏicóquyềncaitrịvìgiỏihơnngườikhác,thìhaingườigiỏiắtphảigiỏihơnmộtngườigiỏi:nhưtrongcâucáchngônvềchuyệnhaingườicùngđivớinhau,mộtngườithấytrướcngườikia,vàAgamemnonphảithốtlênlờicầunguyện:“Xinthầnthánhchotađượcmườicốvấnnhưvậy.”

Vàngàynaytathấycónhiềuquanchức,nhưcácquantoàchẳnghạn,cóthẩmquyềnquyếtđịnhnhữngvấnđềmàluậtphápđãthiếusót,dùaicũngbiếtlàchỉcóluậtphápmớilànhântốquyếtđịnhcôngminhnhất.Điềunàydẫnđếncuộctranhluậngiữanhântrịvàpháptrị.Taphảinhậnrằngcónhiềuchitiếttrongnhữngtìnhhuốngkhácnhaukhôngthểbaogồmđượchếttrongluậtpháp,vàkhôngthểphủnhậnđượclàtrongnhữngtrườnghợpnhưvậycầnphảicósựquyếtđịnhcủaconngười.Nhưngđiềucầnphảitranhluậnlànhữngvấnđềnhưvậydonhiềungườichứkhôngphảimộtngườiquyếtđịnh.Nếunhữngnhàcaitrịnàomàđãđượchuấnluyệnbởiluậtphápđềucókhảnăngxétđoáncao,thìthậtlàlạlùngkhitachorằngmộtngườivớihaimắt,haitay,haichânlạicóthểnhìnrõhơn,ngherõhơn,làmhayhơnnhiềungườivớinhiềutaimắtvàtaychânhơn.Bởivậy,nhàvuaphảicónhữngngườiđồngsự,vừalàbạncủacánhânmình,vừalàngườiamhiểuluậtphápcủachínhquyền.Nhữngngườiđồngsựnàyphảilàbạncủanhàvua,nếukhông,họsẽkhônglàmtheođiềunhàvuamuốn;nhưngtìnhbạnhàmýrằngmỗingườibạnđềucósựtươngđồngvàbìnhđẳng.Nhưvậy,nếunhàvuanghĩrằngnhữngngườibạncủamìnhcóchứcvụ,thìnhàvuacũngphảicôngnhậnnhữngngườikhácmàbìnhđẳngvàtươngđồngvớimìnhcũngphảicóchứcvụcaitrị.Đólàsựtranhluậnchínhliênquanđếnchếđộquânchủ.

Chương17Nhưngchẳngphảiđiềutavừabànchỉcóthểápdụngtrongmộtsốtrườnghợpnàođómàthôi?Cómộtsốxãhộimàvìbảnchấtcủanóchỉcóthểcóđượccônglývàlợiíchdướisựcaitrịchuyênchế(nhưcủamộtchủnhânđốivớinôlệ),lạicóxãhộithíchhợpvớichếđộquânchủ,haytheomộthiếnphápchínhtrị;nhưnghoàntoànkhôngcóxãhộinàovìbảnchấtmàlạithíchhợpvớichếđộbạochúahaycácchếđộbịhủbạikhác.Nhữngxãhộinàobịrơivàocácchếđộnhưvậylànhữngxãhộiđingượclạivớibảnchấttựnhiêncủaconngười.

Từnhữngđiềunhậnxétkểtrên,tathấyrõrằngnếuaicũngnhưaivàbìnhđẳngnhưnhau,thìđểmộtngườilàmchúatểlàmộtviệclàmvừakhôngcólợi[choquốcgia]vừakhôngcôngbằng,dùchocóluậtpháphaykhôngcóluậtpháp,vìchínhvịchúatểđólàluậtpháp.Cũngthế,takhôngthểđểchomộtngườitốttrởthànhchúatểcủanhữngngườitốtkháchaymộtkẻxấuxatrởthànhchúatểcủanhữngkẻxấuxa.Điềunàycũngđúngtrongtrườnghợpcómộtngườisiêutuyệtvềđứchạnh,thìngườinàycũngkhôngcóquyềncaitrịnhữngngườikhác,ngoạitrừmộttrườnghợpđặcbiệtmàtôiđãcódịpbàntới,vàcũngsẽbànthêmlầnnữadướiđây.Nhưngtrướchếttaphảixácđịnhbảnchấtcủatừngdântộcxemloạinàothíchhợpvớichếđộquânchủ,loạinàothíchhợpvớichếđộquýtộc,vàloạinàothíchhợpchochínhquyềntheohiếnpháp.

Mộtdântộcmànhờvàobảnchấttựnhiênsảnsinhrađượcmộtchủngtộcsiêuviệtvềđứchạnhlàmộtdântộcthíchhợpchochếđộquânchủ;cònmộtdântộc,gồmnhữngngườitựdo,chấpnhậnbịcaitrịbởinhữngngườicókhảnăngchínhtrị,thìdântộcđóthíchhợpchochếđộquýtộc;vàmộtdântộcthíchhợpchochếđộtựdotheohiếnpháplàmộtdântộcgồmnhữngngườicókhảnăngquânsự,cóthểvừalãnhđạovừachịusựlãnhđạocủaluậtpháptrongmộthệthốngchínhquyềnmànhữngchứcvụđượcgiaochonhữngngườicótàisảnvàtươngứngvớitàinăngcủahọ.Nhưngkhicómộtgiađìnhhaymộtngườinàotronggiađìnhđócóđứchạnhsiêutuyệthơntấtcảmọingười,thìtheođúnglẽcôngbằng,ngườiđóhoặcgiađìnhđóphảitrởthànhhoàngtộcvàngườiđóphảitrởthànhvuacủacảnước.Nhưtôiđãbàntrướcđây,traochoconngườiđóquyềncaitrịlàhợpvớinguyêntắcvềquyềnbínhmàtấtcảnhữngnhàlậpquốcđềucôngnhận,dùđólàquýtộc,quảđầu,haydânchủ(vìaicũngcôngnhậnkhảnăngxuấtsắclàmộtyếutốquantrọng).Nhưthế,cácbiệnphápthườnglàmnhưtẩychay,lưuđày,haygiếtđimộtngườinhư

vậy,hoặcbắtphảichịusựluânphiêncaitrịcủanhữngkẻkháckémhơnlànhữngbiệnphápkhônghợplý.Cáitổngthểbaogiờcũng,theotựnhiên,caocấphơncácbộphậntạothànhtổngthể,vàkẻcótàinăngsiêutuyệtsovớinhữngngườikháccũngnhưtổngthểsovớibộphận.Nhưngnếunhưvậy,thìchỉcómộtcáchlàtraoquyềncaitrịtốicaochongườiđóvàcảnhânloạiphảiluônluônphụctùng.Đólànhữngkếtluậntarútrakhithảoluậnvềquânchủvàcácdạngkhácnhaucủachếđộnày,vàcũnglàcâutrảlờichocâuhỏilàchếđộnàothìsẽthíchhợpvớiloạixãhộinàotheophươngthứcnhưthếnào.

Chương18Quanhữngphầnthảoluậntrên,chúngtađãkhẳngđịnhrằngchỉcóbamôhìnhchínhquyềnđượcxemlàđúngđắn,vàmôhìnhtốihảophảilàmộtmôhìnhchínhquyềnđượccaitrịbởimộtngườitàiđứcnhất,haymộtgiatộctàiđứcnhất,haydonhiềungườitàibatrổivượthơnnhữngngườikhác,vàtrongchếđộnàycảngườicaitrịlẫnkẻbịtrịđềucókhảnănghoànthànhtráchnhiệmtrongvaitròcủamìnhđểcùngđạtđếnmộtđờisốngchungthíchhợpnhất.Chúngtacũngđãchứngminhtừkhibắtđầucuộcnghiêncứurằngđứchạnhcủamộtngườitốtvàđứchạnhcủamộtcôngdântrongmộtnhànướchoànhảonhấtthiếtphảinhưnhau.Suyra,nhữngphươngthứcvàphươngtiệngiúpchomộtngườitrởthànhthựcsựtốtphảiđượcápdụngđểtạonênmộtnhànướctheochếđộquýtộchayquânchủ,vànhưthế,việcgiáodụcvàđứcdụcđểđàotạomộtngườitốtcũnglànhữngphươngphápđàotạonênmộtnhàlãnhđạohaymộtvịquânvương.

Saukhiđiđếnnhữngkếtluậnnày,taphảitiếptụcbànvềmộtnhànướchoànhảovàtìmhiểuxemnhànướcnàyđượchìnhthànhnhờnhữngđiềukiệngìvàđượcthiếtlậpnhưthếnào.

QuyểnIV.CácmôhìnhhiếnpháptrongthựctếCHƯƠNG1

Cómộtnguyêntắcápdụngchotấtcảnhữngngànhnghệthuậtvàkhoahọc,đólànhằmnghiêncứutoàndiệnmộtđềtàichứkhôngcònphântíchcácphầntửriêngrẽnữa.Thídụ,trongbộmônthểdục,taphảixétxemkhôngnhững(1)cáchthứchuấnluyệnnàosẽthíchhợpchothểtrạngnào,màcòn(2)đốivớinhữngthểtrạngtốtnhấtthìcáchthứcnàosẽlàcáchhaynhấtvàdụngcụnàosẽphùhợpnhất,và(3)cáchthứchuấnluyệnnàosẽphùhợpchođasốthểtrạngconngườinóichung.Chưahết,(4)vẫncònnhữngngườimặcdùmuốnluyệntậpthểdục,nhưngkhôngmuốnđạtđếntrìnhđộcóthểđitranhtài,thìhuấnluyệnviênvẫnphảicóbổnphậntruyềndạynhữngkỹthuậtthíchhợpchonhữngngườinhưvậy.Nguyêntắcnàyápdụngchotấtcảmọingànhnhưyhọc,đóngtàu,maymặc,vàtấtcảnhữngngànhnghệthuậtkhác.

Chínhquyềncũnglàmộtngànhhọcthuộckhoahọcchínhtrị,vànhưthế,cũngphảiđượcnghiêncứutoàndiệnđểxemcơcấuchínhquyền(hiếnpháp)nàolàcơcấutốtnhấtvàgầnvớicơcấulýtưởngnhất,tronghoàncảnhlýtưởngnhất(khikhôngbịnhữngảnhhưởngbênngoàichiphối),cũngnhưxemxétnhữngmôhìnhđãđượcápdụngtrongnhữngnướcriêngbiệt.Bởivìnhữnggìtốtnhấtthườngkhóđạtđược,nhưthếnhàlậpphápvànhàlãnhđạochânchínhnêntìmhiểu,khôngnhững,thứnhất,nhữngmôhìnhtốtnhấttrênlýthuyếtmàcònnhữngmôhìnhtốtnhấttrênthựctế.Thứhai,tacũngcầnphảibiếtmộtnhànướcđượcthànhlậpnhưthếnàotrongbấtkỳhoàncảnhnào,khôngnhữngtừthờilậpquốcmàcònhiểurõcáchthứcđểbảotồnquốcgialâubềnnhất;thứbalànhữngnướckhôngcóđượcmộthiếnpháptuyệthảohaythiếunhữngđiềukiệncầnthiếtđểtạoramộtcơcấuchínhtrịtốtnhất,haynhữngnướcvìđiềukiệnthựctếcủahọmàcómộtcơcấuchínhtrịdởhơncácnướckhác.

Thứtư,nhàlậppháp,hơnthếnữa,cũngcầnphảibiếtcơcấuchínhtrịnàothíchhợpnhấtchonhữngnướcnóichung;bởivìnhữnghọcgiảchínhtrị,dùcónhữngtưtưởngtuyệthảo,cũnglạithườnglànhữngngườikhôngthựctế.Taphảixemxét,khôngphảichỉnhữngcơcấunàolàtốtnhất,màcònphảixemloạinàolàloạicóthểthựchiệnđượcvànướcnàocũngxâydựngđượcmộtcáchdễdàng.Cónhững

ngườiđòihỏiphảicómôhìnhtuyệthảonhất,vàđểđạtdượcđiềunàythìcầnphảicónhiềuthuậnlợidothiênnhiênưuđãi.Cónhữngngườikhác,nhắmtớimộtloạimôhìnhcóthểxâydựngđượcdễdànghơn,dùhọkhôngthíchcơcấuchínhtrịmàhọđangcó,họcũngvẫncangợimộtcơcấuchínhtrịđặcthùnàođó,nhưhiếnphápcủaSpartachẳnghạn.Bấtkỳmộtsựthayđổichếđộnàocũngđòihỏingườidân,đangsinhsốngtrongchếđộhiệnhữu,khảnăngvàýchíchấpnhậnchếđộmới,bởivìcảitổmộtchếđộcũcũngrắcrốivàkhókhănnhưxâydựngmộtchếđộmới,giốngnhưđểquênđinhữnggìđãhọcthuộccũngkhónhưkhibắtđầuhọcđiềuđó.Vànhưthế,ngoàinhữngđứctínhcầnphảicónhưđãnêuởtrên,mộtnhàlãnhđạocầnphảicókhảnăngđưaranhữngbiệnphápchữatrịnhữngkhiếmkhuyếtcủacơcấuchínhtrịhiệnhữu,nhưđãnóitrướcđây.Nhàlãnhđạokhôngthểlàmđượcđiềunàynếukhôngbiếtcóbaonhiêumôhìnhchínhtrị.Ngườitathườngchorằngchỉcómộtloạichếđộdânchủvàmộtloạiquảđầu.Nhưngđólàđiềusailầm,vàđểtránhnhữngsailầmnhưthế,taphảibiếtchắcchắnnhữngđiềukhácnhautrongcácmôhìnhhiếnphápvànhữngmôhìnhnàycóthểđượckếthợpvớinhautheobaonhiêukiểu.Cùngmộtsựnhậnthứcchínhtrịsâusắcnhưvậysẽgiúpchotabiếthệthốngluậtphápnàolàtốtnhấtvàthíchhợpnhấtcholoạihiếnphápnào;bởivìluậtphápphảiphụthuộcvàohiếnpháp,chứkhôngphảingượclại.Hiếnphápấnđịnhcơcấuchínhtrịcủamộtnướcvàxácđịnhnhữngcơcấucaitrị,cũngnhưcứucánhcủamỗicộngđồngchínhtrị.Cònluậtphápkhôngnênbịlầmlẫnvớinhữngnguyêntắccủahiếnpháp;luậtpháplànhữngquyđịnhnhàchứctráchdùngđểđiềuhànhnhànướcvàđểngănngừanhữngkẻviphạm.Nhưthế,tacầnphảibiếtsựkhácbiệtgiữanhữngmôhìnhhiếnpháp,cóbaonhiêusựkhácbiệtgiữacácloạichínhquyềnđểcóthểthựchiệnviệclậpphápchophùhợp.Tathấykhôngthểcùngápdụngmộtđạoluậtchotấtcảnhữngchếđộquảđầuhaytấtcảnhữngchếđộdânchủ,vìchắcchắnlàmỗichếđộdânchủhayquảđầucũngđềucónhiềuloạikhácnhau.

Chương2Trongphầnthảoluậnvềcácmôhìnhchínhquyền,tathấycóbamôhìnhđúngđắn:quânchủ,quýtộcvàchínhquyềntheohiếnpháp,vàbamôhìnhhủbại-bạochúa,quảđầu,vàdânchủ.Tađãbànvềchếđộquânchủvàquýtộcrồi,bởilẽnghiêncứuvềmộtnhànướctoànhảothìcũnggiốngnhưkhitabànvềhaichếđộnày,tứclànhữngchếđộvừacónguyêntắcđạođứcvàđiềukiệnvậtchấtđầyđủđểthiếtlậpchếđộ.Tacũngđãbànvềsựkhácnhaugiữahaichếđộquýtộcvàquânchủvàkhinàothìnênthiếtlậpchếđộquânchủ.Trongphầndướiđâytasẽxemxétcáigọilàchínhquyềntheohiếnphápgồmcảnhữngchếđộđúngđắnvàhủbạinhưbạochúa,quảđầu,vàdânchủ.

Tathấyhiểnnhiêntrongbachếđộhủbạithìchếđộnàolàtồitệnhất,vàchếđộnàođỡhơnmộtchút.Chếđộtồitệnhấtchắcchắnphảilàmộtchếđộđãbịhủbạilàmmấtđitínhchấtcaoquýgầnnhưthiêngliêngcủanólàchếđộquânchủ.Chếđộquânchủ,khôngphảichỉcócáitên,nhưngđượctạonênbởiđứcđộcaoquýcủavịvuasánglậpratriềuđại.Nhưthế,chếđộbạochúaphảilàchếđộtệhạinhất;kếđếnlàchếđộquảđầuthoáihoátừchếđộquýtộc,vàchếđộdânchủlàchếđộtốthơnhaichếđộvừakể.

Mộttácgiảtiềnbốiđãphânbiệtthậtrõràngsựkhácbiệtgiữacácchếđộnày,nhưngdựatrênquanđiểmkhácvớitôi.Ônglậpluậnrằngtấtcảkhimọithểchếđềutốt(kểcảchếđộquảđầuvàcácchếđộkhác),thìchếđộdânchủlàchếđộxấunhất(trongcácchếđộtốt),nhưngkhimọichếđộđềuxấuhết,thìchếđộdânchủlàchếđộtốtnhất(trongcácchếđộxấu).Nhưngtaphảinhậnrằngtrongtrườnghợpcácchếđộhủbại,mộtchếđộquảđầukhôngthểđượcxemlàtốthơnmộtchếđộquảđầukhác,màchỉcóđỡxấuxahơn.

Tacóthểngừngcuộcthảoluậnvềvấnđềnàytạiđâyvàbắtđầuxétxemthứnhất,cóbaonhiêuloạihiếnphápkhácnhau(vìngaycảdânchủvàquảđầucũngcónhiềuloạikhácnhau);thứhai,loạihiếnphápnào,khôngkểmôhìnhlýtưởng,đượcđasốchấpnhậnnhất,vàngoàiloạinàyracòncócơcấuchínhtrịnàokhácmangtínhchấtquýtộcnhưngđượcthiếtlậpkhéoléovàđượcnhiềunướcápdụng;thứba,cơcấuchínhtrịnàothíchhợpnhấtcholoạidânnào:tathấychếđộdânchủcóthểthíchhợpchomộtthànhphầndânchúngnàođóhơnlàchếđộquảđầu,vàngượclại.Thứtư,tacũngphảinghiêncứuxemnhữngngườimuốnthiếtlậpchếđộ

nàyhaychếđộkhácdùngnhữngphươngcáchnhưthếnào.Vàsaucùng,saukhiđãthảoluậnrốtráovấnđềtrên,tasẽbànđếnvấnđềthenchốtlàcácchếđộchínhtrịnóichung,vàcácloạikhácnhaunóiriêng,đượcbảotồnvàbịdiệtvongnhưthếnào,cùngvớinhữngnguyênnhântạoracáckếtquảđó.

Chương3Lýdochínhtạisaolạicónhiềuloạichínhquyềnkhácnhaulàvìtrongmỗinướccónhiềuphầntửkhácnhau.Đầutiêntathấytấtcảmọinướcđềubắtnguồntừnhiềugiađình,vàtrongsốđôngđảocôngdânlạicókẻgiàungườinghèo,cókẻtrunglưu.Kẻgiàucóphươngtiệnđểvũtrang,cònkẻnghèothìchỉlàkẻbạchđinh.Trongsốnhữngkẻbìnhdân,cóngườilàmnghềnông,cóngườibuônbán,vàcókẻlàmthợ.Còntrongsốquýtộccũngcósựkhácbiệtvềtiềnbạcvàtàisản,thídụsốngựamỗinhàcóbaonhiêucondùngđểxemnhàaigiàucóhơnai.Vìthế,vàothờicổ,nhữngnướcnàodùngkỵbinhlàmsứcmạnh,thườngtheochếđộquảđầu.Nhữngchếđộnàydùngkỵbinhđánhnhauvớinhữngnướclánggiềng,chẳnghạnnhưdânEretriavàChalcis,haydânMagnesiasốngdọctheosôngMaendervàcácsắcdânkhácởchâuÁ.Ngoàisựkhácbiệtvềtàisản,cònsựkhácbiệtvềdònggiốngvàtàinăngcùngnhữngkhácbiệtkhácđãđượcbàntớitrongphầnthảoluậnvềchếđộquýtộccùngnhữngyếutốcầnthiếtchosựtạodựngmộtquốcgia.Trongsốnhữngphầntửnày,đôikhitấtcả,đôikhimộtsốítquầnchúng,đôikhimộtsốđôngquầnchúng,đượcdựphầnvàosinhhoạtchínhtrị.Nhưvậy,hiểnnhiênrằngphảicónhiềuloạichínhquyềnkhácnhau,vìmỗinướcđượctạothànhbởinhữngphầntửkhácnhau.Mộthiếnphápchínhlàcơcấucủachínhquyềnmàtấtcảcôngdânđượcthamdựtuỳtheoquyềnlựccủamỗigiaicấp,chẳnghạnnhưgiaicấpgiàucóhaynghèokhó,haytheomộtsốnguyêntắcbìnhđẳngnàođóchocảhaigiaicấp.Nhưvậy,ngoàinhiềumôhìnhchínhquyềnra,còncónhiềuhiếnphápkhácnhautuỳtheosựkhácbiệtvềgiaicấpvànghềnghiệpcủadânchúng.

[Tuynhiên,]cóngườilậpluậnrằng,nóichungthìchỉcóhaidạngchínhquyềnchínhmàthôi-cũnggiốngnhưkhitanóivềgióthìchỉcógióđônghoặcgiótây,cònnhữngloạikhácchỉlàbiếnthể-đólàdânchủvàquảđầu.Chếđộquýtộcvẫnthườngđượccoilàquảđầuvìchỉcómộtthiểusốưutúcầmquyền,vàchếđộtheohiếnphápđượccoilàdânchủ,nhưtagọibiếnthểcủagióđônglàđôngnamhayđôngbắc.Trongâmnhạccũngtươngtựnhưthế,tacóhaithể:DorianvàPhrygian;sựsắpxếpnhữngthangâmkhácnhaucũngchỉđượcsoạntheomộttronghaithểnày.Phânloạichínhquyềntheokiểunàyrấtđượcưachuộng,nhưngtrongcảhaitrườnghợp,theotôi,cáchtốtnhấtvàchínhxácnhấtvẫnlàphânbiệtxemloạinàolàđúngđắnvàloạinàolàhủbại:trongmôhìnhđúngđắnloạinàolàhủbại,tacóthểxemchếđộquảđầulàchếđộxấuxahơnvàmôhìnhdânchủlàloạinhẹnhàngvàdễdãihơn.

Chương4Takhôngnênchorằng,nhưmộtsốngườivẫnthườnghaynói,chếđộdânchủchỉđơngiảnlàmộthìnhthứcchínhquyềntrongđóthànhphầnnàocósốđônghơnsẽnắmquyềnquyếtđịnh,vìngaycảtrongchếđộquảđầu,vàthựcratrongmọichếđộ,đềutheoquyluậtđasốthắngthiểusố;trườnghợpchếđộquảđầucũngtươngtựnhưvậy,khônghẳnlàchếđộdothiểusốnắmquyền.Thídụnhưtrườnghợpsauđây:Giảsửdânsốcủamộtnướclà1300người;trongsốnàycó1000ngườigiàucóvàkhôngchophép300ngườicònlại-dùnghèonhưnglàngườitựdovàbìnhđẳngvớisốngườigiàutrênmọiphươngdiệnkhác-đượcthamgiavàochínhsự.Takhôngthểnàochorằngchếđộnàylàchếđộdânchủ.Tươngtựnhưthế,nếusốngườinghèoíthơn,nhưnglạimạnhhơnvàlàchủnhâncủađasốngườigiàucó,thìtacũngkhôngthểgọichếđộnàylàquảđầuđược,vìđasốthànhphầngiàucókhôngđượcthamgiachínhsự.Nhưthếtanênlậpluậnrằngchếđộdânchủlàchếđộdothànhphầndânchúngtựdocaitrị,cònquảđầulàchếđộdothànhphầngiàucócaitrị;cònchuyệnngườitựdochiếmsốđônghơnvàsốngườigiàucóíthơnchỉlàchuyệnngẫunhiênmàthôi.Cònnếukhôngthìtrongmộtchínhquyềnmàquanchứcđượcgiaochonhữngngườicóvócdángcaolớnhayđẹpđẽ,nhưởEthiopiachẳnghạn,taphảigọichếđộđólàquảđầuvìchỉcómộtsốítngườicaolớnhayđẹpđẽ.Tuythế,tavẫnchưacóthểphânbiệtrõràngchếđộquảđầuvàdânchủnếuchỉdựatrênhaiđặctínhlàtựdovàtàisản.Cảhaithểchếnàycònnhiềuyếutốkhácvàtaphảiphântíchsâuxahơnvàphảikếtluậnrằngmộtchếđộkhôngđượcxemlàdânchủnếunhữngcôngdântựdo,chỉlàmộtthiểusố,lạicaitrịmộtđasốdânchúngđônghơnnhưngkhôngphảilàngườitựdonhưtrongtrườnghợpởnướcApollonianằmtrênVịnhIonia,vàởnướcThera(tạicảhainướcnày,thànhphầnưutú,dùlàthiểusốlạilànhữngngườiđịnhcưđầutiênvàlậpquốc.Trongtrườnghợpngườigiàuchiếmđasố,tacũngkhôngthểcoiđólàdânchủnhưởnướcColophontrướckia,đasốcưdânlànhữngngườicónhiềuđiềnsảntrướckhixảyracuộcchiếnvớiLydia.Taphảinóirằngmộtchínhquyềnđượcxemlàdânchủkhinhữngngườitựdo,vừalàđasố,vừalànhữngngườinghèo,caitrị,vàchếđộquảđầulàkhinhữngngườigiàucóvàquýtộccaitrị,thànhphầnnàythôngthườngchỉlàmộtthiểusố.

Tathấycónhiềuloạichínhquyềnkhácnhauvàđãnghiêncứunguyênnhântạonênnhữngsựkhácbiệtnày.Tạisaolạicónhiềuloạichínhquyềnhơnhailoạimàtađã

bànđến,nhữngloạinàylàgìvàlýdotạonênnhữngloạinàylànhữngđiềutasẽtiếptụcbàntới,khởiđitừmộtnguyênlýđãđượcchấpnhậnlàmọinhànướcdonhiềuphầntửtạonên.Nếutabànvềcácchủngloạiđộngvậtkhácnhau,trướchếttaphảixácđịnhxemtrongmọiloàiđộngvậtcơquannàolàbộphậnthiếtyếukhôngthểkhôngcó,nhưnhữngcơquanvềxúcgiácvànhữngcơquantiếpnhậnvàtiêuhoáthựcphẩmnhưmiệngvàbaotử,ngoàinhữngcơquankhácgiúpchođộngvậtdichuyển.Giảsửrằngchỉcóngầnấycáccơquan,nhưngmỗicơquanlạicónhiềuđiềukhácnhau-thídụ,nhữngloạimiệngvàbaotử,cơquanchuyểnđộngvàcảmnhậnkhácnhau-vàtấtcảnhữngsựphốihợpnàychắcchắnsẽtạoranhiềuloạiđộngvậtkhácnhau(loàithúvậtkhôngthểgiốngnhaunếucótaihaymiệngkhácnhau).Điềunàycũngđúngvớicácloạichínhquyền,vìmộtnước,nhưtôiđãtừngnóinhiềulần,donhiềuphầntửtạothành.Mộtphầntửlonhiệmvụcungcấplươngthực,tagọilànhànông;phầntửthứhailànhữngngườithợtạonênnhữngmáymóccầnthiếtchosựsinhtồncủamộtnước,trongsốnhữngmáymócnàycónhữngloạituyệtđốicầnthiết,nhữngloạikháccóthểgiúpchođờisốngđượcthưtháihoặcxahoahơn.Giaicấpthứbalànhữngthươnggia,tứclànhữngngườimuabánphẩmvậtsỉcũngnhưlẻ.Thànhphầnthứtưlànhữngnôngnôhaylaođộngchântay.Giaicấpchiếnsĩlàgiaicấpthứnămvàcũngcầnthiếtnhưmọigiaicấpkhácđểbảovệđấtnướckhỏibịnướckhácxâmlăngvàápđặtáchnôlệ.Vìmộtnướcmàbịnôlệthìkhôngthểcóquốchiệu.Mộtnướcthìphảicóđộclậpvàkhảnăngtựtúc,nhưngnôlệlạilàphảnnghĩacủađộclập.Nhưthế,tathấygiaicấpthứnăm,dùcầnthiếtlànhưthế,đãkhôngđượcnghiêncứuthấuđáotrongCộngHoà.Socrateschorằngmộtnướcmuốntồntạinhấtthiếtphảicóbốnthànhphầnsau:thợdệt,nônggia,thợgiày,vàthợnề;sauđóthấychưađủ,Socratesthêmvàothợrènvàmụctửđểlochăndắtmụcsúc,rồithànhphầnthươnggiabuônsỉvàlẻ.Tấtcảnhữngđiềunàybổtúcchonhànước“đầutiên,”nhưthểnhànướcđượclậprachỉđểcungứngchongườidânnhữngnhuyếucủađờisống,thayvìđượclậpnênnhằmhướngtớicáiTốt,haylànhucầucầntớingườithợgiàycũngtươngđươngvớinhànông.NhưngSocrateskhôngđưagiaicấpquânnhânvàochođếnkhiđấtnướcđãtăngtrưởngvềdiệntíchvàbắtđầulấnchiếmđấtđaicủalânbangmàsẽdẫnđếnchiếntranh.Tuythế,ngaycảtrongbốnloạicôngdâncầnthiếttừđầu,haybấtcứconsốnàoSocrateschọn,cũngcầnphảicómộtngườinàođóchủtrìcônglývàloviệcxétxử.Khitanóilinhhồnlàphầnthựcsựquantrọnghơnlàphầnthểxáccủamộtsinhvật,thìtươngtựnhưvậy,nhữngphầntửcaohơntrongmộtnước:thànhphầnquânnhân,phánquan,haynghịviên,lànhữngngườiđiềuhànhđờisốngchínhtrị,phảiđượcxemlàquantrọnghơnnhữngphầntửchỉlođếnnhữngnhucầu[vậtchất]củađờisống.Cònsựkiệnnhữngchứcnăngnàydonhữngcôngdânkhácnhauđảmnhiệmhaydocùngmộtcôngdânđảmnhiệm-rấtcóthểmộtngườivừalànônggiavừalàchiếnsĩ-khôngphảilàđiềuquan

trọngtronglậpluậncủachúngta.[Điếuquantrọnglà,]tấtcảcácphầntửcaocũngnhưthấpcầnthiếtnhưnhautrongmộtnướccũng,vànhưthế,thànhphầnquânnhâncũnglàbộphậnthiếtyếuvàphảiđượcthêmvàotrongbốcụccủamộtnước.

Thànhphầnthứbảygồmcónhữngngườigiàucóphụcvụquốcgiabằngtàisảncủahọ.Thànhphầnthứtámlàcácquanchứcvìmộtnướckhôngthểhiệnhữunếuthiếungườicaitrị.Nhưvậyphảicóngườicókhảnăngđảmnhiệmnhữngchứcvụcôngquyềnvàhoặclàphụcvụquốcgiatheonhiệmkỳhayvĩnhviễn.Cònsótlạimộtthànhphầngồmnhữngngườicóviễnkiếnvànghịluậnchínchắncùngkhảnăngphánxétnhữngcuộctranhtụngmàtôivừakểrađây.Nếusựhiệnhữucủatấtcảnhữngphầntửnàyđềucầnthiếtchođấtnước,thìphảicónhữngngườicókhảnăngtrởthànhnhàlãnhđạoquốcgia.Nhữngchứcnăngkhácnhau,dầusaocũngcóthểđượckếthợplạitrongcùngmộtngười;thídụ,mộtchiếnsĩcũngcóthểlàmộtnhànông,haymộtngườithợ,hoặclàmộtnghịviênhaymộtquantoà.Vàhọcùngcóthểnóilàcókhảnăngchínhtrịvànghĩlàhọcóthểchutoànđượcchứctrách.Nhưngtrongcùngmộtcánhân,khôngthểcóngườivừagiàuvừanghèocùngmộtlúcđược.Vìlýdonày,ngườigiàuvàkẻnghèophảiđượcxemlànhữngthànhphầncủanhànướchiểutheonghĩariêngbiệtchứkhôngphảitheochứcnăng.Chưahết,vìsốngườigiàuchỉcóít,cònngườinghèothìlạichiếmđasố,haithànhphầnnàycóvẻnhưđốinghịchnhau,vàkhikhithànhphầnnàothắngthếsẽlậpchínhquyềnphùhợpvớiquyềnlợicủahọ.Dođó,tacóquanđiểmthôngthườnglàcóhailoạichínhquyền:dânchủ(theosốđông)vàquảđầu(theotàisản).

Tôiđãgiảithíchtạisaolạicónhiềuloạichínhquyềnvàngaycảtrongchếđộdânchủvàquảđầucũngcónhiềumôhìnhkhácnhau.Bởivìngaytrongmỗigiaicấp,bìnhdânvàquýtộccũngbaogồmnhiềugiaicấpkhác.Tronggiớibìnhdân,cóthànhphầnlànônggia,thànhphầnkháclàthợthuyền,thươnggia,thuỷthủviễndương(liênquanđếnhoặcthươngmạihoặcchiếntranh)-ởnhiềunơi,bấtkỳmộtgiaicấpnàocũngcóthểtrởthànhmộtsốlượngđôngđảodâncư,nhưthànhphầnngưphủởTarentumvàByzantium,thuỷthủthuyềnchèoởAthens,thuỷthủthuyềnbuônởAeginavàChios,hayđiềukhiểnphàởTenedos.Cộngthêmvàocácgiaicấpvừakểtacòncónhữngngườilàmlaođộngcôngnhật,đólànhữngkẻvìhoàncảnhthiếuthốnkhôngcóđượcthờigiờnhànrỗi,haylànhữngngườikhôngcótựdovìdochamẹkhôngphảilàcôngdântựdosinhra,vànhữngthànhphầnkhácnữa.Giaicấpquýtộccũngvậy,tacóthểchiarathànhnhữnggiaicấpkhácnhautheotàisản,giatộc,đứchạnh,họcvấn,haydonhữngsựkhácbiệtkhácnữa.

Trongtấtcảnhữngmôhìnhdânchủ,đầutiênphảikểlàmôhìnhdựatrênsựbình

đẳng.Trongmộtnềndânchủnhưvậy,luậtphápquyđịnhrằngbìnhđẳngcónghĩalàngườinghèokhôngđượccónhữnglợithếhơnngườigiàu,vàkhôngcóbênnàothốngtrịbênnào,màcảhaiđềubìnhđẳngnhưnhau.Mộtsốnhàtưtưởngnghĩrằngnếumộtchếđộdựatrêntựdovàbìnhđẳng,chỉcóthểcóđượctrongchếđộdânchủ,thìđiềunàychỉtrởthànhhiệnthựckhitấtcảmọingười[bìnhđẳngvềgiaicấp]nhưnhauđềuđượcthamgiavàochínhsự[tuỳtheokhảnăngcủahọ]tớimứcđộcaonhất.Vàthêmnữa,vìnhândânchiếmđasố,vàýkiếncủađasốlàquyếtđịnhchung,chonên,mộtchếđộnhưvậyphảilàchếđộdânchủ.Cònmộtchếđộnữa,đólàchếđộmànhữngquanchứcđượcbầuratheomộttiêuchuẩntốithiểuvềtàisản;bấtcứaicóđủsốtàisảntheoyêucầuđềucóquyềnthamgiavàochínhsự,nhưngnếumấtđitàisản,thìcũngsẽmấtluônquyềnnày.Mộtloạikhácnữalàchếđộmàmọicôngdâncóchamẹcũnglàcôngdâncóhạnhkiểmtốtđượcthangiachínhsự,vàcóchếđộchỉcầnlàcôngdânthìđượcquyềnthamgiachínhsự,nhưngtrongcảhailoạinàyluậtphápvẫnlàtốithượng.Loạichếđộdânchủthứnămlàchếđộcũnggiốngnhưcácloạitrên,nhưngýchícủađasốnhândânmớilàtốithượngvàcóthểthayđổiluậtphápbằngnhữngtuyêncáo.Đâylàtrườnghợpcủachếđộdonhữngkẻmịdânxướngxuất.Trongtrườnghợpnày,toànthểnhândântrởthànhvịquânvươngtậpthể,vàvìthếnắmtoànquyềnmộtcáchtậpthể.Homernóirằng:“Cólắmchủnhânlàmộtđiềukhôngtốt.”Nhưngýcủaôngnhưthếnàothìvẫnkhôngrõ,liệuđócóphảilàmộttậpthểcaitrịhaylàsựcaitrịriêngrẽcủanhiềucánhân.Dùsaođinữathìchếđộdânchủkiểunàychỉlàmộtchếđộquânchủ,khôngcònchịusựđiềuhànhcủaphápluậtnữamàchỉtheoýthíchcủanhàvua,vàrơivàotìnhtrạngđộctàicủamộtbạoquân(tậpthể),vànhữngkẻmịdân,hoangônxảongữđượctrọngvọng.Chếđộdânchủkiểunày,sovớicácchếđộdânchủkháccũnggiốngnhưchếđộbạoquânsovớichếđộquânchủ.Bảnchấtcủahaichếđộnàygiốngnhưnhau,vàcùngápđặtnhữngluậtlệđộcđoánlêntrêntoànthểdânchúng.Nhữngtuyêncáocủakẻmịdâncũnggiốngnhưmệnhlệnhcủabạochúa,vàkẻmịdânđốivớidânchúngcũnggiốngnhưtênnịnhhótđốivớinhàđộctài.Cảhaiđềunắmquyềnlựclớnlao.Nhữngkẻmịdânkhiếnchotuyêncáocủaquầnchúnggiàyxéolênluậtphápvìđiềugìcũngđưachonhândânquyếtđịnh.Vànhờthếmàchúngtrởnênvĩđại,bởivìkhinhândânnắmquyềntốithượngmàchúnglạiđượcnhândânnghetheo,thìcókhácgìchínhnhữngkẻmịdânnắmquyềntốithượng?Chưahết,khingườidâncónhữngkiệncáoliênquanđếnquanchức,thìkẻmịdânsẽnóilà“đểnhândânquyếtđịnh.”Nhândân,dĩnhiên,rấthânhoanchấpnhậnlờimờigọinày,vànhưthếcàngngàyuyquyềncủachínhquyềncàngbịsuygiảm.Chếđộdânchủkiểunày,aicũngthấy,khôngphảilàmộtchếđộchínhtrịtheohiếnpháp.Nơinàoluậtphápkhôngcóquyềnlực,nơiđókhôngcóhiếnpháp.Luậtphápphảiđượcxemlàtốithượngvàtổngquát,quanchứcchỉphánxéttheođiềuluậtchonhữngtrườnghợpcábiệt.Chỉnhưthếthìchế

độchínhtrịmớiđượcxemlàhợphiến.Tómlại,nếudânchủlàmộtthểchếchínhtrịthựcsự,thìhệthốngchínhtrịmàmọiđiềuđềuđượcquyếtđịnhbằngnghịquyết,thìchếđộđókhôngthểđượccoilàdânchủhiểutheonghĩađúngđắncủatừngữnày,bởivìnghịquyếtlànhữngquyếtđịnhchonhữngtrườnghợpcábiệt.

Đólàlànhữngmôhìnhchếđộdânchủkhácnhauđãđượcbànquatrongchươngnày.

Chương5Chếđộquảđầucũngcónhiềuloạikhácnhau.Loạithứnhấtđòihỏiphảicótàisảnởmứcđộcaođểchongườinghèo,dùlàđasố,cũngkhôngđượcthamchính,cònaicóđủtiêuchuẩnnàyđềuđượcdựphần.Loạithứhaicũngtheotàisảnnhưngởmứcđộcaohơnvàchỉnhữngaiởmứcđộnàymớiđượctuyểnlựavàocácchứcvụđangthiếu.Nếusựtuyểnlựanàydựatrêntàinăng,thìđólàchếđộquýtộc,còndựatrêngiaicấpcóđặcquyền,thìđólàquảđầu.Mộtloạikhácnữalàchatruyềnconnối.Loạithứtưcũngchatruyềnconnối,nhưngquanchứccóquyềntốithượngchứkhôngphảiluậtpháp.Trongcácloạichếđộquảđầu,loạinàycũngtươngtựnhưbạochúatrongchếđộquânchủvàloạicuốicùngtrongchếđộdânchủbànđếnởchươngtrên.Loainàycònđượcbiếtđếnquatên“hộiđồnglãnhđạo”(quyềnlựcchínhtrịnằmtrongtaynhiềugiađình).

Đólànhữngloạichếđộquảđầuvàdânchủkhácnhau.Tuynhiên,tanênnhớrằng,trongnhiềunướcmặcdùchếđộđượcthiếtlập[bởiluậtpháp]khôngphảilàchếđộdânchủ,nhưngquagiáodụcvàtậpquán,ngườidâncũngthểhiệnđượctínhchấtdânchủ;ngượclại,cónhữngnướcchếđộđượcthiếtlậplàchếđộdânchủ,nhưnglạibịđiềuhànhbởitinhthầnquảđầu.Điềunàythườngxảyrasaumộtcuộccáchmạng:chínhquyềnkhôngthayđổingaymộtlúc;khởiđầuphethắngthếthoảmãnvớiquyềnlựcnênkhôngcầnthayđổinhiềuvềluậtpháp,dùđangnắmtoànquyền.

Chương6Quanhữngđiềuđãbàn,tacóthểsuyluậnmàkhôngsợsailàcónhiềumôhìnhdânchủvàquảđầukhácnhau.Điềunàyhiểnnhiênvìhoặclàmọigiaicấptabànđếnphảiđượcdựphầnvàochínhsự,hoặcchỉcómộtthànhphầnnàođóthôi.Khigiaicấpnônggiavàtrunglưunắmquyềnchínhtrị,thìchếđộđóvậnhànhtheoluậtpháp.Lýdolàvìnhữngngườimàphảisốngnhờsứclaođộnglànhữngngườikhôngcóthìgiờnhànrỗi[đểlochuyệnchínhtrị],chonênhọthiếtlậpphápquyền,vàchỉthamdựnghịhộikhinàocầnmàthôi.Tấtcảmọingườicóđủtiêuchuẩntheoluậtấnđịnhđềuđượcdựphầnvàochínhsự-việcloạitrừmộtcáchtuyệtđốibấtcứmộtgiaicấpnàocũnglàmộtbướcdẫnđếnchếđộquảđầu;nhưthếtấtcảnhữngaihộiđủtiêuchuẩntàisảnđềuđượcthamgiavàochínhsự.Nhưngvìcònphảilàmlụngđểsinhsống,nhữngngườinàykhôngcóthìgiờnhànrỗiđểlochínhsự,nếuhọkhôngcótrợcấpthunhập.Đólàmộtloạichếđộdânchủ,vàđólànhữngnguyênnhântạonênchếđộkiểunày.Mộtloạikhácnữalànhữngngườidochamẹcótưcáchtựdosinhrađềuđượcthamchính,nhưngchưachắcnhữngngườinàycóđủphươngtiệnđểcóthểsốngnhànrỗiđểthamgiatíchcựcvàochínhsự.Nhưthế,trongmôhìnhloạinày,quyềntốithượngvẫnlàluậtpháp,vìnhànướckhôngcóphươngtiệnđểtrảlươngchocôngdân.Loạithứbalàtấtcảmọingườitựdo[docóchamẹlàngườitựdosinhra,haycótưcáchtựdoquabấtcứđiềukiệnnàokhác]đềucóquyềnthamgiachínhsự,nhưngthựcsựthìkhôngthểthamgiađượcvìlýdokhôngcóthìgiờnhànrỗiđãnêu;trongtrườnghợpnày,luậtphápvẫnlàtốithượng.Loạidânchủthứtưlàloạisaucùngtronglịchsửhìnhthànhquốcgia.Khiquốcgiađãlớnmạnhhơnnhiềusovớithờilậpquốcvànguồnthunhậpđãtănggia,thìmọicôngdânđềudựphầnvàochínhquyềnnhờvàoưuthếcủađạichúng,vàtấtcảmọingười,kểcảngườinghèođềucólươngđểsinhsốngvàcóthểthựchiệnquyềnthamchínhcủahọ.Thựcra,khiaicũngcólương,thìngườinghèolạicàngcónhiềuthìgiờrảnhrỗinhất,vìhọkhôngphảibậntâmlochocủacảicủahọ.Mốibậntâmnàykhiếnchongườigiàubịcảntrởkhôngthểthamgiavàonghịviệnhaytoàán.Chínhvìthếmànhànướcdongườinghèo,tứcthànhphầnđasố,caitrị,chứkhôngcòndoluậtphápcaitrịnữa.

Đólàcácloạichếđộdânchủđượchìnhthànhvìcácnguyênnhânkểtrên.

Cònvềchếđộquảđầu,mộtloạigồmcóđasốcôngdânlànhữngngườicómộtítcủacải.Loạinàychophépbấtcứaicósốtàisảnyêucầuđượcthamgiachínhsự.

Vìsốtàisảnyêucầukhôngnhiềunênđasốđượcdựphầnvàochínhsự,vàvìthế,luậtphápđượcdùngđểcaitrịchứkhôngphảiconngười[caitrị](nhântrị).Môhìnhquảđầunàykhácvớimôhìnhquânchủ,vìđasốcácthànhviênkhôngcóquánhiềutàisảnđểcóthểsinhsốngmàkhôngphảilàmviệc,hayquáítđểđượcnhànướctàitrợ,chonênhọbuộcphảichấpnhậnsựcaitrịcủaluậtphápthayvìchínhhọcầmquyền.Nhưngnếuchỉcóítngườicótàisảnmàlạilàmchủnhiềutàisảnhơn,mộtmôhìnhquảđầuthứhaiđượchìnhthành.Khigiaicấpnàycàngmạnhthìlạicàngmuốncónhiềuquyềnhành,vànhưthếhọtựchomìnhcáiquyềnlựachọnnhữngngườithuộcgiaicấpkhácthamgiavàochínhquyền.Nhưngvìchưađủmạnhđểcaitrịmàkhôngcầnluậtpháp,giaicấpnàytạoraluậtlệthaychoýmuốncủahọ.Khiconsốngườigiàungàycàngítđinhưnghọcàngngàylạicànggiàuhơn,thìmôhìnhquảđầuthứbarađời:trongmôhìnhnàythànhphầncaitrịnắmgiữcácchứcvụvàbanhànhluật“chatruyềnconnối.”

Chưahết,khikẻcầmquyềncótàisảnvĩđạivàvôsốbạnbè,thìkiểuđộctàigiađìnhnàysẽdẫnđếnchếđộquânchủ:chínhquyềndongườicaitrịchứkhôngcòndopháptrị.Đâylàmôhìnhthứtưcủachếđộquảđầu,cũngtươngtựnhưmôhìnhcuốicùngcủadânchủ.

Chương7Cóhaimôhìnhkhácnữangoàichếđộdânchủvàquảđầu;mộtloạiđượccôngnhậntấtcảmọinơivàbaogồmtrongbốnloạichếđộchínhlàquânchủ,quảđầu,dânchủ,vàcáigọilàchếđộquýtộchaychếđộdonhữngngườigiỏigiangnhấtcaitrị.Nhưngcũngcònmộtloạithứnăm,loạinàyvẫngiữmộtcáitênchunglà“chếđộ,”haycònđượcgọilàchínhquyềntheohiếnpháp;loạinàykhôngđượcthôngdụng,vànhưthếkhôngđượcnhữngnhànghiêncứughinhậnkhiliệtkêcácloạichínhquyền;nhưPlatochẳnghạn,trongnhữngcuốnsáchcủaôngluậnvềnhànước,chỉnhìnnhậncóbốnloạimàthôi.Từngữ“quýtộc”làtừngữđượcdùngđúngđắnđểchỉloạichínhquyềnmàchúngtamôtảtrongphầnđầutiêncủaluậnthuyếtnày.Mộtchếđộchỉđượcgọilàquýtộcmộtcáchđúngđắnnếuđólàmộtchếđộđiềuhànhbởinhữngngườitàiđứcnhất,hiểutheonghĩatuyệtđối(cảvềtàicũngnhưđức),chứkhôngphảichỉlànhữngngườitàigiỏitheomộttiêuchuẩnnàođó.Trongmộtnướchoànhảo,mộtngườitốtthìcũngtuyệtđốilàmộtngườicôngdântốt;còntrongnhữngnướckhác,ngườicôngdântốtthìchỉtốtmộtcáchtươngđốivớithểchếđómàthôi.Nhưngcónhữngnướckhônggiốngchếđộquảđầu,cũngkhônggiốngchếđộhiếnpháptrị;nhữngchếđộnàyđượcgọilàquýtộc,vàquanchứcđượclựachọntheotàisảnvàtàinăng.chếđộnàykhácvớihaichếđộđãbànởtrên.

Ngaycảtrongnhữngnướckhôngđặtđứchạnhlàmmụctiêuhướngtớicủacảcộngđồng,thìvẫncónhữngngườitàiđức.Nhưthế,nếumộtchínhquyềnđượctạonênbởibayếutốtàisản,đứchạnh,vàsốđông,nhưởCarthagechẳnghạn,thìđólàchếđộquýtộc.Cònnhữngnơimàchỉchútrọngtớihaiyếutốđứchạnhvàsốđông,nhưởSparta,thìhaiyếutốdânchủvàđứchạnhtrunghoàlẫnnhau,thìđólàmộtchếđộhỗnhợpgiữadânchủvàquýtộc.Ngoàichếđộquýtộctoànhảonhưđãbànởtrên,tacóhailoạinữanhưvừakể,vàcònloạicuốicùngmàhiếnphápnghiêngvềphíaquảđầunhiềuhơn.

Chương8Tôichưabàntớihaichếđộ,mộtđượcgọilàchếđộtheohiếnphápvàmộtlàchếđộbạochúa.Tôixếptheothứtựnàykhôngphảivìchếđộtheohiếnphápbịxemlàmộtmôhìnhcónhiềusaisóthơnnhữngmôhìnhchếđộquýtộcđãnóiởtrên.Sựthựclàtấtcảnhữngchếđộđãbànđềuchưađạtđếnmứctoànhảovềchínhtrị,vàvìthếnhữngchếđộnàybịxemlàcósaisótnhưđãbàntrongphầntrên.Cuốicùng,tôisẽbànvềchếđộbạochúa;tôiđặtphầnthảoluậnnàyvàophầncuốivìtađangbànvềcácmôhìnhhiếnpháp,vàchếđộbạochúalàmộtchếđộmàkhôngtheomộtmôhìnhhiếnphápnàohết.

Saukhigiảithíchlýdotôisắpxếpcácphầnthảoluậntheothứtựnày,tasẽxemxétchếđộtheohiếnpháp(hiếnđịnh)vàtasẽthấybảnchấtcủachếđộnàyrõrànghơnsaukhichếđộquảđầuvàdânchủđãđượcđịnhnghĩarõràng.Mộtchếđộhiếnđịnh,nóimộtcáchtổngquátlàsựphatrộn,hỗnhợpgiữaquảđầuvàdânchủ;nhưngtừngữnàythườngđượcdùngđểchỉcácloạihìnhchínhquyềncókhuynhhướngdânchủ,vàtừngữquýtộcđểchỉnhữngchếđộthiênvềquảđầu,bởivìgiathếvàhọcvấnthườngđượcxemlànhữngthuộctínhcủagiaicấpgiàucó.Hơnnữathànhphầngiàucóthườngcónhữngthuậnlợimànhữnggiaicấpkháckhôngcó,vàvìthếmànhữnggiaicấpkhác,vìthiếuthốn,thườngdễbịcámdỗđểlàmbậy.Dođó,thànhphầngiàucócònđượcgọilàthànhphầnquýphái,thượnglưu.Vìchếđộquýtộcđượcthànhlậpbởinhữngphầntửưutú,chonênngườitacũngchorằngchếđộquảđầudonhữngngườiưutútạonên.Tathấyhiểnnhiênrằngkhólòngmàcóđượcmộtnướcdonhữngcôngdântồidởcaitrịmàlạikháđược,cũngnhưkhólòngcómộtnướcdonhữngcôngdânưutúcaitrịmàlạitrởnêntồidở.Nhưngtacũngphảinhớrằngnhữngluậtpháptốtđẹp,nếumàdânchúngbấttuân,cũngkhôngtrởthànhmộtchếđộtốtchođược.Nhưvậy,đểcóđượcmộtchínhquyềntốt-theopháptrị-cầncóhaiđiều:sựtuânphụcluậtphápcủacôngdân,vàthứhai,luậtphápphảicôngchính.Thiếuđiềukiệnthứhaicũngkhôngđược,vìngườidâncóthểphụctùngnhữngluậtlệxấucũngnhưtốt.Ởđâytacóthểphântíchthêmlàngườidâncóthểphụctùngnhữngluậtlệtốtnhất,mộtcáchtươngđối(côngchínhnhấtmàhọcóthểcóđược),hoặclàphụctùngnhữngluậtlệtốtnhất,mộtcáchtuyệtđối.Sựphânphốichứcvụtheotàinănglàmộtđặcđiểmcủachếđộquýtộc,vìnguyêntắccủaquýtộclàđứchạnh,củaquảđầulàtàisản,vàcủadânchủlàtựdo.Trongtấtcảmọichếđộnày,dĩnhiêncócảnguyêntắcđasốquyếtđịnh.Quyếtđịnhcủađasốviênchứcchínhquyềnlàquyếtđịnhcóthẩmquyền.Tronghầuhết

nhữngnướctheochếđộhiếnđịnh,thôngthườngchỉcónhữngsựkếthợpgiữacácgiaicấpgiàunghèo,hoặcgiữagiaicấpgiàuvớigiaicấpdântựdo,nhưngngườigiàuvẫnthườngđượccoilàthànhphầncaoquý.Ngườidâncóthểdựatrênbatiêuchuẩnđểdựphầnvàochínhquyền,đólàtựdo,củacảivàđứchạnh(cònyếutốthứtưnữalàdòngdõi,nhưngđâylàkếtquảcủahaiyếutốđứchạnhvàcủacảiđượcthừahưởng).Chonên,sựkếthợpcủahaigiaicấp,thídụgiàuvànghèo,sẽtạonênchếđộđượcgọilàhiếnđịnh,cònnếucósựkếthợpcủacảbayếutố,thìchếđộđóđượcgọilàquýtộchaylàchínhquyềnsửdụngnhântài,vàchếđộnhưvậy,ngoạitrừchếđộlýtưởng,xứngđángvớitêngọilàquýtộc.

Tớiđâytađãxemxétcácmôhìnhchínhtrịkhácngoàichếđộquânchủ,dânchủvàquảđầu,bảnchấtcủanhữngchếđộđólàgì,vàcácloạichếđộquýtộckhácnhau,cũngnhưsựkhácnhaugiữachếđộhiếnđịnhvàquýtộc,vàthấyrằngchếđộhiếnđịnhvàquýtộcthựcrakhôngcógìkhácnhaucholắm.

Chương9Trongphầnnàytaphảinghiêncứuxem,bêncạnhhaichếđộdânchủvàquảđầu,cái-gọi-làchếđộhiếnđịnhpháttriểnnhưthếnàovànênđượctổchứcnhưthếnào.Tasẽhiểungaybảnchấtcủachếđộnàykhisosánhvớithểchếquảđầuvàdânchủ.Taphảixácđịnhcáctínhchấtkhácnhaucủahailoạivàkhớpmộtphầncủamỗiloạivàovớinhaunhưnhữngphầncủamộtgiaoước.Cóbaphươngthứckếthợp.Phươngthứcthứnhấtlàkếthợpluậtphápdocảhailoạichếđộlạivớinhau,thídụnhưtrongviệcxửán.Trongchếđộquảđầu,ngườigiàunếukhôngchịungồixửánsẽbịphạttiền,cònngườinghèokhingồixửánkhôngđượctrảlương;còntrongchếđộdânchủ,thìngườinghèođượctrảlương,cònngườigiàuthìkhôngbịphạt.

Phươngthứcthứnhấtlàkếthợphaimôhìnhnàylạibằngcáchsửdụngnhữngphầntửgiốngnhaucủacảhaibênhayphầntửởgiữa;kếthợpkiểunàylàđặctínhcủachínhquyềnhiếnđịnh.Phươngthứcthứhailàlấytrungbìnhcộngcủacảhai:chếđộdânchủkhôngđòihỏithànhviênquốchộiphảicótàisảnhaycómộtíttàisản;cònquảđầuđòihỏiphảicónhiềutàisảnmớiđượclàmđạibiểuquốchội.Trongtrườnghợpnàykhôngcótiêuchuẩnchung,nhưngsốtrungbìnhcộngsẽlàmộtsốchungchocảhaibên.Thứba,làmượnmộtsốnguyêntắccủadânchủvàmộtsốcủaquảđầu.Thídụ,bổnhiệmquanchứcbằngcáchrútthămlàphươngthứccủadânchủ,cònbầucửlàphươngthứccủaquảđầu;đượcxemlàdânchủnếukhôngđòitiêuchuẩntàisản,vàquảđầunếuđòitiêuchuẩnnày.[Nhưvậy,]trongchínhquyềnhiếnđịnhhaytheoquýtộc,cácnguyêntắcsẽđượcrútratừmỗimôhình,nghĩalà,lấytừquảđầunguyêntắcquanchứcdodânbầura,vàlấytừdânchủnguyêntắclàkhôngcầntiêuchuẩntàisản.

Ngoàiracòncómộtsựkếthợpthựcsựgiữaquảđầuvàdânchủtrongmộtnướcmàgọitheotênnàocũngđúng.Sựkếthợpnàylàsựkếthợpcủasốtrungbìnhcộngcủacảhaicựcđạicủahaichếđộ.ChếđộtạiSpartalàmộtthídụ.Spartathườngđượcgọilàtheochếđộdânchủvìcónhiềuđặctínhdânchủ.Trướchết,thanhthiếuniênđượchưởngmộtnềngiáodụcdânchủ.Concáicủangườinghèođượchọcchungvớiconcáingườigiàutừnhỏchođếnlớn.Khiđếntuổitrưởngthànhcũngkhôngcósựphânbiệtgiữangườigiàuvànghèo.Ngườigiàukẻnghèođềuăncùngmộtloạithứcăntạinhữngphòngăncôngcộng,vàyphụccũngđượcmaybằngmộtloạivảinhưnhau.NgườidânbầurangườiđạidiệntrongThượngViện,và

đượcdựphầnvàoGiámsátviện.NhưngbảoSpartatheochếđộquảđầucũngđúng,vìcũngcónhiềuđặctínhcủaquảđầu.Thídụ,đặctínhthứnhấtlàtấtcảmọichứcvụđềuđượcđầurachứkhôngtheorútthăm;thứhailàquyềnbanhànhántửhìnhhaylưuđầydomộtthiểusốquyếtđịnh,vàcònnhiềunhữngđặctínhkhácnữa.

Mộtchếđộhỗnhợphoànhảonênvừacóvẻnhưgồmcảđặctínhcủacảhaichếđộdânchủvàquảđầu,lạivừanhưkhôngcóđặctínhcủahaichếđộđó.Thêmnữa,mộtchínhquyềnchỉnêntrôngcậyvàochínhsứcmạnhcủamình,vàđừngnhờvàosựtrợgiúpbênngoài,vàcũngkhônglệthuộcvàoýmuốncủamộtthànhphầnđasốnàođó(thànhphầnđasốnàycũngcóthểtánthànhmộtchếđộđồibại)màchỉdựavàosựđồnglòngcủatấtcảmọigiaicấptrongquốcgiamuốnduytrìchếđộchínhtrị.

Chúngtađãluậnđầyđủvềchínhquyềnhiếnđịnhvàphươngthứctổchứccáchìnhthứcchínhquyềnhỗnhợpkhác(còngọilàchínhquyềnquýtộc).

Chương10Tacònphảibànvềbảnchấtcủachếđộbạochúađểđặtchếđộnàyđúngvịtrítrongcuộcnghiêncứucủachúngta(vìchếđộnàyvẫnđượccoilàmộtchínhthể),dùchếđộbạochúachẳngcónhiềuđiềuphảibàn.Trongnhữngphầntrướctôiđãbànvềchếđộquânchủtheonghĩathườngdùngnhấtcủatừngữnày,vàxétxemchếđộquânchủcómanglạilợiíchchoquốcgiahaykhông,cũngnhưmôhìnhquânchủnàonênđượcthiếtlậpnhưthếnàovàtừthànhphầnnàocủadânchúng.

Khibànvềchếđộquânchủtacũngđãbànvềhaimôhìnhbạochúadoluậtpháplậpnên,vànhưthếvẫnđượcxemlàchếđộquânchủ.Trongsốnhữngsắcdânkémvănminhhọcũngbầuranhữngvịquânvươngvớiquyềnlựctuyệtđối(theophápluậtcủahọ);loạithứhailànhữngvịvuathờiCổHyLạpđượcdânbầuravàgọilàNhàĐộcTài.Nhữngvịvuanày,khisosánhvớinhaucũngcómộtsốkhácbiệt.Taphảixemhọlàquânvươngkhihọcòncaitrịtheoluậtphápvàđượcdânchúngthầnphục;vàlàmộtbạochúanếucaitrịđộctàivàtheoýriêngcủamình–tacóthểgọilàchếđộbánquânchủ-bánđộctài.Cònmộtloạithứbalàloạitiêubiểunhấtvàđốinghịchhoàntoànvớichếđộquanchủchânchính.Vịbạochúatrongchếđộnàytuỳtiệnsửdụngquyềnlựccủamìnhtrênmuôndânchỉnhằmphụcvụquyềnlợicủariêngmìnhvàđingượclạilòngdân.Khôngmộtngườidântựdonàolạichịusốngdướimộtchếđộnhưvậy,nếucóđườngtrốnchạy.

Đólàcácloạichếđộbạochúatôivừabànqua.

Chương11Tớiđâytaphảixétxemhiếnphápnàolàhiếnpháptốtđẹpnhấtchophầnlớnnhữngquốcgia,vàđờisốngnàolàđờisốngtốtđẹpnhấtchonhiềungườinhất,nhưngtasẽkhôngsửdụngmộttiêuchuẩnđứchạnhnàocaosiêuquátầmtayvớicủangườithường,haymộtnềngiáodụcnàođóđòihỏingườitaphảicónăngkhiếuđặcbiệtmớitheođuổiđược,haymộtmôhìnhnhànướclýtưởngchỉcótrongmơ,mànhắmtớimộtđờisốngmàđasốngườidâncóthểhưởngthụđượcvàmộtmôhìnhchínhquyềnmànướcnàocũngcóthểvươntới.Chếđộquýtộc,nhưvẫnthườngđượcgọinhưvậy,vàtavừabànđến,làmộtchếđộhoặclàvượtquátầmvớicủamộtsốlớnnhữngnước,hoặclàđãphatrộnđểthànhmộtchếđộtheohiếnphápmàtacũngđãbànrồi.Thựcra,nhữnggìtabànvàđitớikếtluậnvềcácloạichínhquyềnđềudựatrêncùngmộtsốnguyêntắc.NếutacôngnhậnnhữngđiềuđượcbàntớitrongcuốnĐạoĐứclàđúng:(1)mộtđờisốnghạnhphúclàmộtđờisốngtheođứchạnhvàcóđủphươngtiệnvậtchấtđểsinhsống,và(2)đứchạnhlàsốtrungbìnhcộnghaysựtrungdung,thìđờisốngtrungdungvàcósốtrungbìnhmàaicũngcóthểđạtđược,phảilàđờisốngtốtđẹpnhất.Nhữngtiêuchuẩnápdụngchođờisốnghạnhphúccủacánhânconngườicũngđượcápdụngchoquốcgiavàhiếnpháp,vìhiếnphápthểhiệncáchsốngcủanhândântrongnướcđó.

Trongtấtcảquốcgiađềucóbaphầntử:mộtgiaicấpthìrấtgiầu,mộtgiaicấpkháclạirấtnghèo,vàgiaicấpthứbaởgiữa.Taphảicôngnhậnrằngsựtrungdungvàtrungbìnhlàđiềutốtnhất,vànhưvậy,rõràngcóđượcvậnmayvừaphảilàđiềutốtnhất.Ngườitakhisốngmộtđờisốngchừngmựcsẽsẵnlònghànhđộngtheolýtríhơn.Nhữngkẻmàvượttrộihơnngườivềsắcđẹp,sứcmạnh,giathếhaytàisản,hoặclànhữngkẻmàlạiquánghèo,quáyếu,hayquáhạtiệnđềulànhữngngườikhólòngtuântheotiếngnóicủalýtrí.Tronghailoạingườinày,loạithứnhấtdễcókhuynhhướngdùngđếnbạolựcvàtrởthànhnhữngkẻphạmđạitội,cònloạithứhaithìdễtrởthànhlưumanhvàphạmcáctộiáclặtvặt.Thêmvàođó,giaicấptrunglưuthườngítcóthamvọngtrongcảhailãnhvựcquânsựvàdânsự;nhữngthamvọngnàyđềucóhạichoquốcgia.Talạithấynhữngkẻmàcóquánhiềunhữngthứnhưmaymắn,sứckhoẻ,tàisản,quanhệ,v.v...thìlạilànhữngngườihoặckhôngsẵnlòngphụctòngquyềnuyhoặckhôngbiếtphụctòngnhưthếnào.Sựxấuxanàybắtđầutừgiađình;vìkhicònlàtrẻconvàđượcsốngtrongxahoa,họchưabaogiờhọc,ngaycảtronglớphọc,thóiquenvânglời.Mặtkhác,con

nhànghèokhổ,lạinằmởcựcđốinghịch,vàtrởthànhnhữngkẻhạtiện[đểngườikhácsaiphái].Thànhthửtacómộtgiaicấpkhôngbiếtvânglời,vàchỉcóthểcaitrịđộcđoán,vàmộtgiaicấpkhôngbiếtcaitrịlàgìmàchỉbiếtvânglờivàtuânphụcnhưnôlệ.Chonên,kếtquảlàtacómộtnướckhôngphảicủanhữngngườitựdomàlàmộtnướccủachủnhânvànôlệ,bênnàythìkhinhbỉbênkia,cònbênkiathìđốkỵbênnày.Vàđâylàmộtđiềucựckỳnguyhiểmchotìnhthânhữuvànghĩađồngbàotrongmộtnước,vìnghĩađồngbàođượctạonên,trướchếttừtìnhthânhữu.Nhưngkhimàngườitađãnảylòngthùhậnnhau,họcũngchẳngthèmđichungmộtconđườngnữalàhợptácđểxâydựng.Mộtquốcgianênđượcxâydựngvàtạothànhbởicàngnhiềungườidânbìnhđẳngvàtươngđồngcàngtốt.Vàthànhphầnnàyđasốnằmtronggiaicấptrunglưu.Vìthế,mộtnướcđượcthànhlậpbởiđasốcôngdânthuộcthànhphầntrunglưuchắcchắnphảilàmộtnướccóchếđộchínhtrịtốtnhấtbởivìhọcũnggiốngnhưnhữngsợichỉdệtthànhtấmvảiquốcgia.Thànhphầncôngdântrunglưulàthànhphầnổnđịnhvàchắcchắnnhấtcủamộtnước,vìhọkhông,nhưnhữngkẻnghèo,thèmthuồngtàivậtcủahàngxóm,màcũngkhôngaithèmthuồngcủacảithuộcvàoloạithườngthườngbậctrungcủahọ,vìngườinghèohammuốntàivậtcủangườigiàu.Họcũngchẳngthèmâmmưuhạilẫnnhau,màcũngchẳngcóaithèmâmmưulàmhạiđếnhọ,chonên,họsốngmộtđờisốngantoàn.Bởivậy,thisĩkhônngoanPhocylidesđãnói:“Ởđờiquýnhấtlàtrungvị,tachỉcầumongđượcđắctrung.”

Nhưthế,tathấyhiểnnhiênlàmộtcộngđồngchínhtrịtốtnhấtđượctạonênbởinhữngcôngdânthuộcgiaicấptrunglưu,vànhữngquốcgiacónhiềukhảnăngđượcquảntrịtốtđẹplànhữngnướccóthànhphầntrunglưuđôngđảo-đủsốlượng,vànếucóthểđược,mạnhhơncảhaigiaicấpkia,cònkhôngthìphảiđủlớnvàđủmạnhhơnmộttronghaigiaicấp,vìkhigiaicấptrunglưunghiêngvềphíanàocũngđủlàmthayđổicáncânchínhtrịvàngănkhôngchonhữngphầntửcựcđoantrởthànhthốngtrị.Mộtnướcđượccoilàthậtmaymắnlàmộtnướcmànhữngcôngdâncótàisảnđủdùng,vìnếucómộtsốngườicóquánhiều,sốcònlạikhôngcógìcả,thìsẽđưađếntìnhtrạngdânchủcựcđoanhayquảđầuthuầntuý,haymộtbạochúasẽnảysinhratừhaicựcđoan-dânchủhỗnloạnhayquảđầuđộcđoán.Ngượclại,tathấykhólòngmàcómộtchếđộcựcđoannảysinhratừmộtcơchếtrungdunghaynhữngcơchếtươngtựnhưvậy.Tôisẽgiảithíchlýdonàysautrongphầnbànvềcáchmạngthayđổichếđộ.Điềukiệntrungbìnhcủamộtnướcrõrànglàtốtnhất,vìngoàinórakhôngcómộtthểchếnàomàkhôngcóphenhóm.Khigiaicấptrunglưulớnmạnh,khólòngxảyrabèpháivàchiarẽ.Cùngmộtlýdo,tathấynhữngnướclớnthườngkhóbịchiabèkếtpháihơnnhữngnướcnhỏchỉvìtrongnhữngnướclớnthànhphầntrunglưucũngđôngđảohơn;ngượclạitrongnhữngnướcnhỏ,dânchúngdễbịchiathànhhaigiaicấphoặcgiàuhoặc

nghèo,vàkhôngcóthànhphầnởgiữa.chếđộdânchủ,sovớiquảđầu,làchếđộantoànvàlâubềnhơn,vìcóđượcgiaicấptrunglưuđôngđảohơnvàdựphầnnhiềuhơntrongchínhquyền.Nếukhôngcógiaicấptrunglưuvàngườinghèolạiđôngđảohơnthìloạnlạcsẽxảyra,vàquốcgiasẽbịtiêuvong.Mộtbằngchứngvềtínhưuviệtcủagiaicấptrunglưulànhữngnhàlậpphápkiệtxuấtđềuxuấtthântừgiaicấpnày,chẳnghạnnhưSolonvớinhữngvầnthơcủaôngđểlạilàmbằngchứng,nhưLycurgus,Charondas,vàhầuhếtnhữngnhàlậpphápkhác.Nhữngđiềuvừatrìnhbàygiúpchotahiểutạisaophầnlớnnhữngchínhquyềnnằmtronghailoạihoặclàdânchủ,hoặclàquảđầu.Lýdolàvìtrongnhữngnướcđó,giaicấptrunglưukhôngđủlớnmạnhvàbấtcứphenào,giàucũngnhưnghèo,khichiếmđượcthếthượngphongsẽbỏquatínhtrungdungmàhoạchđịnhhiếnpháptheoýmình,vàthếlàtacóchếđộdânchủhayquảđầu.Còncómộtlýdokhácnữa-haithànhphầngiàu,nghèochốngđốilẫnnhau,vàbấtcứphenàokhithắngthế,thayvìthiếtlậpmộtthểchếcôngchính,hayđượclòngdân,thìlạixemưuthếchínhtrịlàchiếnlợiphẩmđểthiếtlậpchếđộchínhtrị,dânchủhayquảđầu,theoýmình.Hơnthếnữa,cảhaiphemàđãtừngchiếmđượcthượngphongtrongcõiHyLạpchỉlochoquyềnlợicủaphemìnhquathểchếchínhtrịchứchẳngthèmđểtâmđếnquyềnlợichungcủacảnước.Chínhvìthếmàchếđộtrungdunghầunhưchưabaogiờhiệnhữu,mànếucóthìcũngchỉcórấtít.TrongtoàncõiHyLạpchỉcómộtngườiđãtừngthiếtlậpchếđộtrungdungmàthôi.Chứcònbâygiờthìngườidândãquenthóikhôngcònquantâmgìđếnsựbìnhđẳngnữa,tấtcảđềumuốnthốngtrịkẻkhác,nhưngkhimàbịthốngtrịhaychinhphụcrồi,thìlạisẵnlòngquyphục.

Tathấyrõràngchếđộnàolàchếđộtốtnhấtvàlýdokhiếnchonhữngchếđộnàytrởthànhưuviệtnhất.Cònlạinhữnghiếnphápkhác,vìtabiếtlàcónhiềuloạidânchủvàquảđầu,cũngkhôngkhólắmđểxemloạinàolàtốtthứnhìhoặcthứbatrênbảngsắphạng.Khitađãbiếtloạinàolàưuviệt,thìloạinàogầnloạinàynhấtphảithuộcloạikháhơnnhữngloạicònlại,còncàngcáchxathìđíchthịlàloạichếđộtồitệ.Đólànóitheonguyêntắcchung,chứtacònphảituỳtheohoàncảnhđặcthùcủatừngnước.Cónhữngloạihiếnpháptựbảnchấtrấttốt,nhưngchưachắcđãthíchhợpvớidânchúngtrongnướcđó.

Chương12Bâygiờtaxétxemcơchếchínhquyềnloạinàosẽthíchhợpvớiloạingườidânnào.Tacóthểbắtđầubằngmộtđịnhđềphổthôngchomọiloạichínhquyềnlàthànhphầndânchúngmongmuốnchocơchếchínhtrịđượctrườngtồnphảimạnhhơnthànhphầnmuốnđiềungượclại.Mỗimộtnướcđượctạonênbởicảphẩmcũngnhưlượng.Phẩmởđâygồmcótựdo,tàisản,giáodục,giathế,vàlượng,tứclàsốđôngdânchúng.Phẩmcóthểhiệnhữutrongmộtgiaicấptạonênnhànước,cònlượnglạinằmtronggiaicấpkhác.Thídụ,nhữngngườigiathếthấphèncóthểđônghơnsốngườixuấtthânvọngtộc,haylàngườinghèothìđônghơnngườigiàu;tuynhiên,ưuthếvềlượngcóthểkhôngđủđểcânbằngưuthếvềphẩm.Lượngvàphẩm,dođó,cầnđượcgiữchocânbằng.Nếusốngườinghèođônghơnconsốcầnthiếtđểcânbằngvớiphẩmchấtcaohơncủaphíabênkia,thìđươngnhiênsẽcóchếđộdânchủmàmôhìnhsẽtuỳtheogiaicấpnàochiếmđasố.Nếu,giảdụ,đasốdânchúnglànôngdân,tasẽcóchếđộdânchủloạithứnhất;nếugiaicấpthợthuyềnchiếmđasố,tasẽcóloạicuốicùng,vàcóchếđộdânchủtrungdungnếuthànhphầntrunglưuchiếmđasố.Nhưngnếuthànhphầngiàuvàquýphái,dùíthơn,nhưngưuviệthơnvềphẩmchất,thìtacóchếđộquảđầuvàcácmôhìnhquảđầukhácnhautuỳtheomứcđộkhácnhaucủanhữngphẩmchất[xemlạiphầnluậnvềchếđộquảđầuởchương6].

Nhàlậpphápnênluônluônbaogồmluôngiaicấptrunglưuvàocơcấuchínhquyền;nếunhàlậppháptạonênchếđộquảđầu,thìgiaicấptrunglưucũngphảiđượchưởngquyềnlợi;cònnếulậpnênchếđộdânchủ,thìluậtphápcũngphảibaogồmgiaicấpnày.Mộtchếđộchỉcóđượcsựổnđịnhkhigiaicấptrunglưuđônghơnmộthoặccảhaigiaicấpkia,vàtrongtrườnghợpnàytakhôngphảiengạigiaicấpgiàusẽliênkếtvớigiaicấpnghèođểchốnglạigiaicấpcầmquyền,vìcảhaigiaicấpnàychẳngcógiaicấpnàomuốnphụcvụgiaicấpkia.Nếuhọmuốncóđượcmộtchếđộthíchhợpchocảhai,thìchẳngcòncóchếđộnàotốthơnchếđộtrungdung;họcũngkhôngchấpnhậnphươngthứcthaynhaucầmquyềnvìchẳngbaogiờgiaicấpnàycóthểtintưởngđượcgiaicấpkia.Trọngtàilàngườiluônluônđượctintưởngvàđóchínhlàngườiđứnggiữa.Phatrộnnhữngphầntửchínhtrịkhácnhaucànghoànhảochừngnào,thìhiếnphápcàngbềnvữngchừngđó.Nhữngngườimuốnthànhlậpchếđộquýtộcvẫnthườngphạmsailầmkhôngnhữngởchỗtraochogiaicấpgiàucóquánhiềuquyềnhành,màcònởchỗmuốnlừadốiquầnchúngquanhữnglờihứahẹnhãohuyền.Nhữngquyềnlợihãohuyềnluôn

luôntạoranhữngtaihạithựcsự,vìsựlấnchiếmquyềnhànhcủagiaicấpgiàucóvẫnthườnggâynêntaihạitrầmtrọngchocơchếchínhtrịhơnlàdoquầnchúnggâyra.

Chương13Nhữngphươngphápmàchếđộquảđầudùngđểlừadốiquầnchúngcónămloại,liênquanđến(1)nghịviện,(2)quanchức,(3)toàán,(4)sựvõtrang,và(5)thểdục.Thứnhất,nghịviệnđượcmởrộngchomọingườithamgia,nhưngchỉcóngườigiàulàbịphạtnếukhôngthamgia,haylàbịphạtnặnghơnnhữngngườikhác.Thứhai,nhữngngườihộiđủđiềukiệntàisảnđểlàmquankhôngđượctừchốidựavàosựthềbồi,nhưngngườinghèothìcóthểviệndẫnlýdonày.Thứba,trongtoàán,chỉnhữngngườigiàucómớibịphạttiềnnếuhọkhôngchịuphụcvụ,cònngườinghèothìkhôngbịphạtgìcả,hoặcnhưtheoluậtcủaCharondas,ngườigiàubịphạtnhiềuhơnlàngườinghèo.Trongmộtsốnước,tấtcảnhữngcôngdânnàocóghidanhđềuđượcphépthamgiavàonghịviệnhoặcngồixửán;nhưngnếusaukhiđăngkýrồimàkhôngphụcvụtạimộttronghaicơquankểtrênthìsẽbịphạtrấtnặng.Mụcđíchcủabiệnphápnàylàđểngănngừanhữngkẻđãđăngkýnhưnglạikhôngchịuphụcvụ.Cònvềkhoảnthứtưvànăm,nhàlậpphápcũngcónhữngluậtlệtươngtựnhưngườinghèokhôngbịbuộcphảicóvũkhí,nhưngngườigiàumàkhôngcóvũkhíthìsẽbịphạt;tươngtựnhưvậy,ngườinghèokhôngbịphạtnếukhôngtậpthểdục,chonênhọcóthểchẳngbuồnđi;nhưngngườigiàunếukhôngđitậpthểdụcsẽbịphạtnặng.

Đólànhữngcáchthứcmàchếđộquảđầusửdụng,còntrongchếđộdânchủthìcũngcónhữngbiệnphápngượclại.Nhữngngườinghèođượctrảtiềnđểđihọpnghịviệnvàngồixửán,cònngườigiàuthìkhôngđicũngkhôngsao,khôngbịphạttiền.Nhưthếtathấyrõràngnhữngaimuốnkếthợpnguyêntắccủahaichếđộnàynênkếthợpluôncảhaiphươngpháp.Ngườinghèosẽđượctrảtiềnđểthamgiaviệcnước,cònngườigiàusẽbịphạtnếukhôngthamgia.Nhưthế,cảhaigiaicấpđềuphảithamgia.Nếukhôngcósựkếthợpnhưvậy,quyềnlựcsẽnằmtrongtaymộtgiaicấp.Chínhquyềntrungdungnênđượcđiềuhànhbởinhữngngườidâncóvũkhí,nhưngkhólòngmàấnđịnhđượcmứctàisảnnàochắcchắn,màphảituỳtheotừngtrườnghợpđểmàấnđịnhkhôngcaocũngkhôngthấpquáđểgiữđượcnguyêntắclàsốngườiđượchưởngquyềnchínhtrịphảiđônghơnsốngườibịloạira.Nhữngngườinghèo,dùkhôngđượcthamgiachínhsự,cũngsẽkhôngbấtmãn,miễnhồhọkhôngbịđànápvàtàisảnkhôngbịtướcđoạt.

Nhưngcũngkhôngphảilàviệcdễdàngđểbảođảmrằngngườinghèođượcđốixửtửtếvìgiaicấpcaitrịkhôngphảilúcnàocũngnhânđạo.Trongthờichiếnngười

nghèo,thôngthườngkhôngmuốnchiếnđấu,trừphihọđượccungcấpthựcphẩm;khinođủthìhọcũngsẵnlòngchiếnđấu.Trongmộtsốnướcchínhquyềnkhôngnhữngdonhữngngườiđangphụcvụtrongquânđộiđiềuhành,màcòndonhữngcựuquânnhânnữa;thídụnhưtạixứMalian,nằmvềphíanamcủaThessaly,cơcấuchínhquyềnnằmtrongtaynhữngcựuchiếnbinh,nhưngquanchứclạidonhữngquânnhânđươngnhiệmnắmgiữ.ChínhquyềncổxưanhấttạiHyLạp,saukhilậtđổquyềnlựccủavuachúa,đượcthànhhìnhtừgiaicấpquânnhân,thườnglàtừnhữnghiệpsĩ(vìưuthếquânsựthờiđódựavàokỵbinh;thựcra,nếukhôngcóchiếnthuậtthìbộbinhcũngvôdụng,vàthờicổchưacóchiếnthuật,chiếnlượcgìcả;dođó,sứcmạnhcủaquânđộihoàntoànnhờvàokỵbinh).Nhưngkhicácnướcpháttriểnvàbộbinhtrởnênmạnhmẽhơn,họbắtđầuđượcthamgiavàochínhsự;vàđólàlýdotạisaonhữngnướccóchínhquyềnhiếnđịnhvẫnthườngđượcgọilàdânchủ.Chonên,đócũnglàchuyệndễhiểukhinhữngchếđộcổxưađềulàquảđầuhayquânchủ,vìdânsốítnênthànhphầntrunglưucũngít,cònquầnchúngthìvìyếukémvàthiếutổchứcnêndễchấpnhậnsựcaitrị(củaquýtộchoặcvuachúa).

Tôiđãgiảithíchtạisaolạicónhiềudạngchínhquyềnvàtạisaolạicónhiềuloạihơnnhữngloạimàtathườngbiết.Đốivớichếđộdânchủ,cũngnhưcácchếđộkhác,đềucónhiềuhơnmộtdạng.Trongchươngnàytađãgiảithíchsựkhácbiệt,nhữngnguyêndotạothànhnhữngmôhìnhkhácnhauvàmôhìnhnàolàtốtđẹpnhấtcholoạidânnào.

Chương14Saukhiđãđặtđượccănbảnvữngchắcđểthảoluận,tasẽbànvềnhữngđiểmkếtiếptrongchươngnày.Tasẽxemxétvấnđềkhôngnhữngmộtcáchtổngquátmàcònđivàotừngloạihiếnphápđặcthù.Mọihiếnphápđềucóbaphầntử,vànhàlậpphápgiỏiphảixemlợiđiểmcủamỗiloạihiếnpháplàgì.Khibaphầntửnàyđượcsắpxếpkhéoléo,thìhiếnphápcũngđượcthiếtlậpđúngđắn;cònnếucósựkhácbiệtgiữanhữngphầntửnày,thìhiếnphápcũngsẽkhácnhau.Phầntửthứnhấtchịutráchnhiệmnghiêncứu,thảoluậnvàquyếtnghịvềnhữngvấnđềcôngcộng,chungchocảnước;thứhailàphầntửchịutráchnhiệmvềhệthốngviênchứcchínhquyền-nhữngaiđủtiêuchuẩn,nhữnggiớihạncủathẩmquyềnchínhtrị,vàcáchthứcbổnhiệmviênchứcchínhquyền;cuốicùnglàbộphậnchịutráchnhiệmvềquyềntưpháp.

Phầntửhaycơquanbìnhnghịcóthẩmquyềntrênnhữngvấnđềvềchiếntranhhayhoàbình,liênkếtđồngminh,thôngqualuậtpháp,ấnđịnhtộitửhìnhhaylưuđàybiệtxứ,tịchthutàisản,bầucửquanchức,vàkiểmsoáthoạtđộngcủaquanlại.Nhữngquyềnlựcnàyhoặcđượctraohếtchomọicôngdân,hoặclàchỉtraochomộtsốcôngdânnàođómàthôi(thídụ,traochomộthaynhiềuquanchức,haymộtsốquanchứcnàochịutráchnhiệmmộtsốquyềnhạnnàođó),hoặcmộtsốquyềnlựcnàođóchotấtcảmọingười,vàsốcònlạigiaochomộtsốquanchứcnàođó.Tấtcảmọiviệcdomọingườiquyếtđịnhlàđặctínhcủadânchủ;đâychínhlàsựbìnhđẳngmàngườidânmongmuốn.Nhưngcũngcónhiềucáchkhácnhauđểchotấtcảmọingườicùngthamgiachínhsự;mọingườicóthểbìnhnghịnhưngkhôngphảicùngmộtlúcmàthayphiênnhaunhưtheohiếnphápdoTeleclesngườixứMiletussoạn.Còncónhữnghiếnphápkhácgồmcónhữnghộiđồngquanchứcthayphiênnhauhọplạiđểbìnhnghị,nhữnghộiđồngnàyđượcbầuratheotừngđơnvịnhỏnhấtcủatừngbộlạc,chođếnkhimọingườiđềuđượcthamgiavàochínhsự.Tấtcảnhữngcôngdân,mặtkhác,chỉhọplạinhằmmụcđíchthôngquanhữngđạoluật,bànthảonhữngvấnđềliênquanđếnhiếnpháp,vànghenhữngchỉdụdoquanchứcbanhành.Mộtmôhìnhkháccủadânchủlàtoànthểcôngdânhọpthànhmộtđạinghịhộinhưngchỉđểbầuraquanchức,thôngqualuậtpháp,gópýkiếnvềnhữngvấnđềchiếntranhvàhoàbình,vàkiểmtraquanchức.Nhữngvấnđềkhácdonhữngquanchứcchuyênbiệtđảmtrách,nhữngngườinàyhoặcđượcbầura,hoặcdođượclựachọnbằnghìnhthứcbốcthăm.Hoặclàcôngdânhọplạiđểbầucửvàgiámsát,vànghịluậnvềnhữngvấnđềchiếntranhhaythiếtlậpminhước,

cònnhữngvấnđềkhácdonhữngquanchứcđượcbầurađảmnhiệm.Nhữngquanchứcnày,tuynhiên,phảilànhữngngườicókiếnthứcđặcbiệt.Hìnhthứcthứtưcủadânchủlàkhitấtcảmọicôngdânhộihọplạiđểquyếtnghịtấtcảmọichuyện,cònquanchứcthìkhôngcóquyềnquyếtđịnhmàchỉcónhiệmvụđiềutrasơbộ.Đâylàdạngcuốicùngvàcũnglàdạngtệnhấtcủadânchủ,tươngtựnhưchếđộquảđầugiađìnhvàbạochúacủaquânchủ,đangđượcápdụnghiệnnay.Tấtcảnhữngdạngnàyđềuphátxuấttừdânchủ.

Mặtkhác,nếuchỉcómộtsốnàođócôngdânbìnhnghịvềmọivấnđề,thìđólàđặctínhcủachếđộquảđầu.Hìnhthứcnày,giốngnhưdânchủ,cũngcónhiềudạng.Khithànhphầnquyếtđịnh,đượcbầuratừnhữngngườitheonhữngtiêuchuẩn(tàisản)vừaphải,làsốđôngvàtôntrọngvàtuântheoluậtphápmàkhôngtìmcáchthayđổinhữngngăncấmcủaluậtpháp,vàbấtcứaihộiđủtiêuchuẩnđềuđượcthamgiachínhquyền,thìchếđộquảđầunàynghiêngvềchếđộtrungdung.Nhưngnếuchỉcómộtsốnàođóđượclựarađểloviệcnước,thìmặcdùcũnggiốngnhưtrườnghợptrênlàthiểusốnàycũngtrọngpháp,chếđộnàyvẫnlàchếđộquảđầu.Hoặclà,khinhữngngườicóquyềnquyếtnghịtựmìnhnắmgiữquyềnhànhchứkhôngdoaibầura,vàtheokiểuchatruyềnconnối,đồngthờiđứngtrênluậtpháp,thìchếđộnàychắcchắnphảilàquảđầurồi.Còntrườnghợpnữalàkhimộtsốngườinàođócómộtsốquyềnnàođó;thídụ,toàndânquyếtđịnhchiếntranhhayhoàbìnhvàgiámsátquanchức,nhưngquanchứclạiđiềuhànhtấtcảnhữngviệckhácvàhọdodânbầura,thìđólàchếđộquýtộc.Cònnếumộtsốvấnđềdoquanchứcđượcbầuraquyếtđịnh,vàmộtsốvấnđềkhácdoquanchức,đượcchỉđịnhbởibắtthăm,quyếtđịnh,thìchếđộnàycómộtphầnđặctínhcủaquýtộc,mộtphầncủachếđộtheohiếnpháp(trungdung).

Cơquangiữanhiệmvụquyếtnghịcónhiềudạngkhácnhau,tuỳtheonhữngmôhìnhchínhquyềnkhácnhau.Vàchínhquyềncủamỗinướcđượcđiềuhànhtheomộthaynhiềunguyêntắcđãđượctrìnhbày.Bâygiờtabànvềnguyêntắcsẽmanglạilợiíchchochếđộdânchủ,hiểutheonghĩaphổthôngnhất(tứclàtrạngtháidânchủcựcđoanvớithẩmquyềntốicaothuộcvềtoànthểnhândân,trêncảluậtpháp),khithànhlậpnghịhộinênápdụngphươngthứccủachếđộquảđầuđốivớiviệcthiếtlậptoàán.Trongchếđộquảđầu,ngườigiàkhibịyêucầuphảiphụcvụtrongtoàánthìphảiđi,nếukhôngsẽbịphạttiềnrấtnặng,còntrongchếđộdânchủthìngườinghèođượctrảtiềnđểlàmnhiệmvụcôngdân.Chếđộdânchủnênápdụngphươngthứcnàykhithiếtlậpnghịhội,vìkhitấtcả(cảbìnhdânlẫnquýtộc)cùngbìnhnghịvớinhau,thìnhữngýkiếnhọđưarasẽsángsuốthơn.Ngoàira,nêncócùngmộtsốnghịviênđượchoặclàbầura,hoặclàlựaratheokiểubốcthămtừnhữnggiaicấpkhácnhau.Nếusốbìnhdânđônghơnsốquýtộc,thìkhông

nêntrảtiềnchotấtcảđểthamdựnghịhội,màchỉchomộtsốnàođóbằngvớisốquýtộc,hoặcdùngcáchbốcthămđểloạibớt.

Cònmộtnguyêntắcnữacólợichochếđộquảđầulàkếtnạpthêmmộtsốngườitronggiớibìnhdân,haylànhưtạimộtsốnước,lậpnênmộtđịnhchếgồmnhữngviênchứcgọilàuỷbangiámsátpháplýcónhiệmvụnghiêncứuvàbànthảotrướcnhữngvấnđềmàsẽđượctoànthểdânchúngquyếtđịnh.Dânchúngsẽchỉquyếtđịnhvềnhữngvấnđềnàymàthôi.Nhưthếtoàndânsẽđượcthamdựvàoviệcbànthảonhữngvấnđềliênquanđếnquốcgiamàvẫnkhônglàmxáotrộnnhữngnguyêntắccủahiếnpháp.Thêmvàođó,trongnhữngchếđộquảđầucòncómộtnguyêntắcnữa,hoặclàdânchúngchấpnhậnnhữngbiệnphápcủachínhquyền,hoặclàchỉthôngquanhữnggìkhôngđingượclạinhữngbiệnphápnày,hoặclànếudânchúngđượcthamkhảoýkiến,thìquyềnquyếtnghịvẫnthuộcvềcácquanchức.Trongchếđộtheohiếnpháptrịthìdânchúngcóquyềnphủquyếtnhữngđềnghịcủachínhquyền,nhưnglạikhôngcóquyềnbiểuquyết,nhữngđềnghịcủadânchúngphảiđượccácquanchứccứuxét.Ngượclạitrongchếđộquảđầuthìquanchứccóquyềnphủquyếtnhưngkhôngcóquyềnthôngquanghịquyết;nhữnggìđãđượcquanchứcthôngquacầnphảiđượcdânchúngchấpthuận.

Trênđâylàkếtluậncủachúngtavềcơquanquyếtnghị(quốchội),thànhphầntốicaocủamộtnước.

Chương15Kếtiếptasẽbànvềviệcphânbốnhữngcơquanchínhquyền[hànhpháp];điềunàydẫnđếnmộtsốvấnđềnhưsau:nêncóbaonhiêucơquan?Thẩmquyềncủanhữngcơquannàynhưthếnàovànhiệmkỳlàbaolâu?Cónhữngnơinhiệmkỳchỉcósáutháng,cónơingắnhơn;cónơilàmộtnăm,còncónhữngnơinhiệmkỳkéodàihơnnhiều.Liệunhữngnhiệmkỳnàysẽlàsuốtđờihaylàmộtthờigiandàinhiềunăm;cònnếulàđoảnkỳ,thìtacónênđểmộtngườigiữchứcvụđómãihaykhônghaychỉmộtnhiệmkỳthôi?Cònnữa,nhữngviênchứcnàysẽđượcthànhphầnnàolựachọntheophươngthứcnhưthếnàovàxuấtthântừgiaicấpnào?Trướchết,tanênđịnhxemcóthểcóbaonhiêucơquankhácnhauvàxétxemnhữngchứcvụnàythíchhợpvớiloạichínhquyềnnào.Nhưng“chứcvụ”gồmcónhữnggì?Đâylàmộtcâuhỏikhôngdễgìtrảlờivìmộtcộngđồngchínhtrịcầnnhiềuviênchức,nhưngkhôngphảiviênchứcnàođượcbầurahaychọnrabằngcáchbốcthămcũngđượccoilànhàlãnhđạo.Trướchếtphảikểđếnnhữngtăngsĩmàchứcvụtronggiáohộikhácvớichứcvụtrongchínhquyền,rồiđếnnhữngviênchứcphụtráchlễnhạc,rồiđếnnhữngsứthầnlànhữngchứcvụđượcbầura.Mộtsốnhiệmvụgiámsátcóchứcnăngchínhtrịbaotrùmtoànthểcôngdân,trongmộtlãnhvựcnàođó,thídụnhưtướngsoáithốnglãnhtoànquânsĩngoàitrậnđịa,haychỉmộtbộphậnnàođónhưviênthanhtranhữnghoạtđộngcủaphụnữvàthanhniên.Thứhailànhữngnhiệmvụvềkinhtếcónhữngviênchứcđượcbầurađểđolườngthóclúa.Thứbalànhữngviênchứctrôngcoivềlaođộngchântaymàtrongnhữngnướcgiàucónhữngcôngviệcnàydonôlệthihành.Trongtấtcảnhữngchứcdanhnày,nóimộtcáchtổngquát,quanchứcđượcdànhchonhữngngườicónhiệmvụbànthảo,phánxét,vànhấtlàchỉhuy,vìchỉhuylànhiệmvụđặcbiệtcủaquanchức.Nhưngthựcradanhxưngkhôngphảilàvấnđềquantrọngvàcũngchẳngcóaiđưaratoàđểxácđịnhxemnhưthếnào;tấtcảchỉlàvấnđềthuậtngữmàngườitavẫnthườnghaybàncãi.

Cơquanchínhquyềngồmnhữngloạinàovàcầncóbaonhiêuthìđủchosựtồntạicủamộtnước,vàmặcdùnếucónhữngcơquankhôngcầnthiết,nhưnglạiđóngvaitròquantrọngtrongviệcmanglạiđờisốngthoảimáichonhândâncũngcầnphảiđượcxemxét,vìnhữngcơquannàyảnhhưởngđếnmọimôhìnhhiếnpháp,nhấtlàđốivớinhữngnướcnhỏ.Đốivớinhữngnướclớn,việcthiếtlậpnhiềucơquanlàchuyệnkhảthivàthựcsựlàcầnthiếtvìmỗicơquannêncómộtchứcnăngchuyênbiệt,vàvìcónhiềucôngdânnêncónhiềungườilàmviệctrongnhữngcơquan

này.Vànhưthế,trongmộtsốcơquan,quanchứcchỉđượcgiữchứcvụlầnthứhaisaumộtthờigiandài,vàmộtsốcơquankhácthìquanchứcchỉđượclàmmộtlần.Điềunàycònmộtlợiđiểmnữalàbấtcứcôngviệcnàocũngvậythườngđượcthựchiệnchuđáohơnnếudomộtngườichịutráchnhiệm,thayvìdonhiềuviênchứckhácnhaucùngchịutráchnhiệm.Nhưngtrongnhữngnướcnhỏ,nhucầuđòihỏiphảigomnhiềucơquanlạitrongtaymộtvàiquanchứcmàthôi,bởivìdânsốítỏikhôngchophépnhiềungườitrởthànhviênchứcchínhquyền,nhấtlàcònphảicóngườithaythếhọnữa.Tuythế,nhữngnướcnhỏcũngcólúccầncónhữngcơquanvàluậtphápnhưnhữngnướclớn;điềukhácnhaulàtạinhữngnướclớnthìnhữngcơquannàyphảilàmviệcliêntục,còntạinướcnhỏthìchỉthỉnhthoảngmớicầnđếnmàthôi.Nhưvậy,tạinhữngnướcnhỏkhôngcólýdogìmàkhôngđểchoviênchứckiêmnhiệmmộtsốcơquannàođóvìnhữngchứcnăngnàykhôngdínhdángđếnnhau.

Khidânsốnhỏ,viênchứcchínhquyềncũngnêngiốngnhư“condaopha,”việcgìlàmcũngđược.Trướchếttacầnbiếtchắclàtrongmỗinướccầnphảicóbaonhiêuquanchức,vànhữngchứcvụnàotuykhôngcầnthiếtnhưnglạihữudụng,rồitasẽthấylànhữngchứcvụnàocóthểđượckếthợpvớinhau.Tacũngcầnbiếtnhữngvấnđềnàothuộcvềthẩmquyềnđịaphươngvàvấnđềnàothuộcthẩmquyềntrungương.Thídụ,nênđểmộtngườigiữtrậttựcôngcộngtạinơithịtứ,ngườikhácgiữtrậttựởnơikhác,haylàđểchínhmộtngườichịutráchnhiệmởmọichỗ?Thêmnữa,nhữngchứcvụnênđượcchiaratheolãnhvựchaylàtheogiaicấp;nghĩalà,chínhquyềnnêncómộtviênchứcgiữgìntrậttựmộtcáchtổngquát,haycómộtngườiphụtráchtrậttựchothanhniên,ngườikhácchophụnữ,v.v...?Chưahết,tacònphảiđịnhxemtrongcácchếđộdânchủ,quảđầu,quýtộcvàquânchủ,nhữngquanchứcnên[cóquyềnlực]giốngnhauhaykhácnhau,dùhọđềuđượcbầura,khôngphảitừcùngmộtgiaicấp,theonhữngcáchkhácnhautuỳtheotừnghiếnpháp–thídụ,trongchếđộquýtộc,quanchứcđượcbầuratừgiaicấpcóhọc,trongchếđộquảđầutừthànhphầngiàucó,trongchếđộdânchủtừthànhphầntựdo.Vìtrongmộtsốnướcquyềnlựccủacácquanchứcrấtmạnh,mộtsốnướckháclạirấtyếu.Mộtsốchứcvụđặcbiệtchỉthíchhợpchomộtsốhiếnphápnàođó:thídụnhưhộiđồngdựthảokhôngphảilàmộtcơquancủachếđộdânchủ,dùnghịhộilàmộtcơquandânchủ.Phảicómộtcơquangồmmộtsốngườicónhiệmvụchuẩnbịnhữngdựthảochonghịhộiđểnhữngphiênhọpkhôngbịđilạcđề.Nếuchỉcómộtsốítngườitronghộiđồngdựthảo,thìnhànướclạitrởthànhquảđầu,hayhộiđồngdựthảophảiluônluôncóítngười,vànhưthếcóđặctínhquảđầu.Nhưngkhicảhaicơquannàycùnghiệnhữutrongmộtnướcthìhộiđồngdựthảolạitrởthànhmộtcáithắngcủanghịhội,mộtcơquandânchủ.Ngaycảquyềnlựccủanghịhộicũngbịtanbiếnđikhimộtnướctheodânchủcựcđoan,nghĩalà

ngườidântựhọhộihọpvàquyếtđịnhtấtcảmọithứ.Trườnghợpnàyxảyrakhinhànướctrảtiềnnhiềuchonhữngaiđihọpnghịhội;thếlàhọkéonhauđihọpvàtựquyếtđịnhhếtmọithứ.Nhữngquanchứcgiữnhiệmvụchămdắtthiếuniênhayphụnữ,haynhữngnhiệmvụtươngtự,thìthíchhợpvớichếđộquýtộchơnlàvớichếđộdânchủ,bởivìlàmsaomàcácquanchứccóthểngăncảnvàkiểmsoátnhữngbàvợtronggiớibìnhdânđitớiđilui?Đâycũngkhôngphảilàmộtchứcvụcủachếđộquảđầu,vìrấtkhómàkiểmsoátđượcvợconcủagiaicấpcầmquyền.

Tớiđâycũngtạmđủvềnhữngvấnđềnày.Kếtiếptasẽbànvềcáchthứcbổnhiệmquanchức.Cóbayếutốchínhvàsựkếthợpbayếutốnàysẽchotathấytấtcảnhữngcáchthứckhảthi:yếutốthứnhấtlàaisẽngườiđứngrabổnhiệm?thứhailànhữngngườiđượcbổnhiệmxuấtthântừgiaicấpnào?Vàcuốicùnglàcáchthứcbổnhiệmnhưthếnào?Mỗimộtyếutốtrênlạicóbabiếnthểnữa:(A)tấtcảcôngdânbổnhiệm(bầura)quanchức,hay(B)chỉcómộtsốcôngdânnàođóđượcbổnhiệmmàthôi.Nhưvậy(1)cácquanchứcđượctoànthểbầurahay(2)chỉcómộtsốnàocóđủtiêuchuẩnnhưtàisản,haygiathế,haytàinăng,haylàmộtlýdođặcbiệtnàođó,nhưởxứMegarachỉnhữngaiđãtừngbịlưuđàybiệtxứvàđãcùngnhauchốnglạichếđộdânchủmớicóđủtiêuchuẩnđượcbổnhiệm.Cáchthứcbổnhiệmcóthểbằng(a)láphiếu(bầucử)hay(b)bốcthăm.Biếnthểthứba(C)làsựkếthợpcủa(A)và(B):mộtsốviênchứcđượcmộtthànhphầndânchúngnàođóbầura,sốviênchứckháclạidotoànthểbầura,và(3)mộtsốứngviênxuấtthântừmộtgiaicấpnàođó,sốkháctừtoànthểdânchúng,và(c)nhữngngườinàyđượchoặclàbầurahoặclàdobốcthăm.

Trongtrườnghợp(A1a)toànthểquanchứcdotoànthểdânbầura,hay(A1b)dobốcthăm,hay(A2a)tấtcảquanchứcđượcmộtsốdânnàođóbầura,hay(A2b)tấtcảquanchứcđượcmộtsốdânnàođóchọnbằngbốcthăm(thídụ,đượcdânchúngtừngvùng,từngbộlạcbốcthămchọnchođếnkhitoànthểdânchúngchọnxong,hoặclàtoànthểdânchúngaicũngđềucóđủtiêuchuẩnđượcbầucửhaybốcthăm).Hoặclàtrườnghợp(A1c,A2c),mộtsốcơquanđượctổchứctheokiểunày,sốkháctheokiểukhác.Chưahết,nếuchỉcómộtsốnàođượcbổnhiệmmàthôi,thìhoặclà(B1a)quanchứcđượcbổnhiệmquaphiếubầu,hay(B1b)quabốcthăm,hay(B2a)mộtsốđượcbầu,hay(B2b)mộtsốquabốcthăm;haylà(B1c)dotoànthểbầura,mộtsốcơquanbằngbầucử,mộtsốkhácquabốcthăm,và(B2c)domộtthànhphầndânchúngnàođóhoặclàbầucửhoặclàbốcthămđểchọnquanchứcvàomộtsốcơquannàođó.Nhưthế,tacó12phươngthứckhácnhauđượckếthợptừcáctrườnghợptrên.

Trongnhữnghệthốngnàycóhaihệthốngthườngđượcápdụngnhất,đólàtấtcả

quanchứcdotoànthểdânbổnhiệmbằng(A1a)phiếubầuhoặcbằng(A1b)bốcthăm,hoặcbằngcảhaicách(A1c).Phươngthứcbổnhiệmquanchứcdotoànthểdânchúngkhôngphảicùngmộtlúcmàcólúcdotoànthểhaymộtbộphậndânchúngbằngphiếubầuhaybốcthăm,haybằngcảhaiphươngthứclàphươngthứcmangđặctínhcủachếđộhiếnpháptrị.Cònphươngthức(B1c):mộtsốquanchứcđượctoàndânbổnhiệmhoặcbằngphiếubầuhoặcbằngbốcthămcũngmangđặctínhcủachếđộhiếnpháptrị,nhưngthiênvềchếđộquảđầunhiềuhơn.Cònphươngthức(A3a,b,c,B3a,b,c)thiênvềchếđộquýtộc.Phươngthức(B2):mộtsốquanchứcdomộtsốdânnàođóbổnhiệmmangđặctínhcủachếđộquảđầu-ngaycảphươngthức(B2b):mộtbộphậndânchúngbổnhiệmquanchứcbằngbốcthăm,cũnglàphươngthứcquảđầu;phươngthức(B2c):mộtsốdânbổnhiệmmộtsốquanbằngcảhaicáchbỏphiếuhaybốcthămcũngvậy.Cònphươngthức(B1a):mộtsốbổnhiệmquanchứctừtoàndânvà(A2a):toàndânbổnhiệmmộtsốquanchứcbằngphiếubầu,mangtínhchấtchếđộquýtộc.

Đólànhữngphươngthứckhácnhauđểbổnhiệmquanchứcvànhữngphươngthứcnàytươngứngvớinhữnghìnhthứcchínhquyềnkhácnhau.Vấnđềphươngthứcnàomớiphùhợpvớichếđộnàovàđượcthựchiệnralàmsaosẽrõrànghơnkhitabànvềthẩmquyềncủanhữngchứcvụnày-cónhiềuloạithẩmquyềnkhácnhau;thẩmquyềncủamộtvịtướngchẳnghạn,khácvớithẩmquyềncủamộtviênquanphụtráchđiềuhànhthươngmại.Thẩmquyền,theotôi,làquyềnlựctraochoquanchứcđểthựchiệnchứcnăngcủamìnhhayđểbảovệquốcgia.

Chương16Trongbangànhcủachínhquyền,tasẽnghiêncứungànhcònlại,tứclàngànhtưpháp,dựatrêncùngbanguyêntắcđãdùngởtrên.Cácmôhìnhkhácnhau,tựutrung,cũngtừbađiểmsauđâymàra:(1)nhữngthẩmphánđượclựachọntừtoànthểdânchúnghaytừmộtthànhphầnnàođócủadânchúng?(2)cóbaonhiêuloạitoàán?và(3)thẩmphánsẽđượcchọnrabằngphiếubầuhaybốcthăm?

Trướchếthãyđịnhxemcóbaonhiêuloạitoàán.Cótấtcảlàtámloại.Thứnhấtlàtoàhạnhkiểm(giámsáthànhvicủathẩmphán).Thứhailàtoàxétxửnhữnghànhviđingượclạiquyềnlợichung(khinhtội).Thứbalànhữnghànhviphảnloạnđingượclạihiếnpháp.Thứtưliênquanđếnnhữngtranhcãiliênquanđếntiềnphạtgiữaquanchứcvớidânhoặcgiữangườidânvớinhau.Thứnămliênquanđếnnhữngtrườnghợpdânsựquantrọng.Thứsáuliênquanđếntộisátnhângồmcó(a)códựmưu,(b)ngộsát,(c)phạmnhânnhậntộinhưngcóthểcólýdochínhđáng,vàsaucùnglà(d)phạmnhântrốnchạyvàchỉbịxétxửsaukhitrởvề,nhưtrườnghợpToàPhreattotạiAthens.Nhưngtrườnghợpnàycũngítkhixảyrangaycảtạinhữngnướclớn.Nhữngvụánsátnhânkhácnhaucóthểđượcmộttoàánhaynhiềutoàánkhácnhauxử.Thứbảylàtoàánxétxửngoạikiều,gồmcóhailoại,mộtlànhữngtranhtụnggiữangoạikiềuvớinhau,hailàgiữangoạikiềuvớicôngdân.Vàsaucùngloạithứtámlàtoàtiểuhìnhxửnhữngvụlặtvặtmàthiệthạikhôngquánămđồngdrachma;nhữngvụnàykhôngcầnnhiềuquantoà.

Takhôngcầnbànthêmvềnhữngtoàtiểuhìnhhaytoàxửánmạnghoặcngoạikiềumàhãybànvềnhữngvụánchínhtrị,nhữngtrườnghợpmànếukhôngkhéoléoxửtrísẽdẫnđếnsựchiarẽvàgâyxáotrộnhiếnpháp.

[Bâygiờhãybànvềcáchthứclựachọnthẩmphán].Nếutấtcảcôngdânđềucóthểlàmthẩmphántrongmọitrườnghợpvừabànởtrên,thìhoặclàhọđượcbầurahaychọnrabằngcáchbốcthăm,haylúcthìbốcthăm,lúcthìbầuphiếu.Cònkhixửántrongmộtsốtrườnghợpnàođómàthôi,thìmộtsốthẩmpháncóthểđượclựarabằngbốcthăm,mộtsốkhácbằngphiếubầu.Đólàbốncáchbổnhiệmthẩmphántrongtoànthểdânchúng,vàcũngsẽcóbốncáchnếuthẩmphánchỉđượclựaratừmộtthànhphầncủadânchúngmàthôi:thẩmphándomộtthànhphầnnàođólựachọnnhưngxétxửmọitrườnghợp,hoặcbằngbốcthămhoặcbằngphiếubầu;

hoặclàquantoàsẽđượcbầurađểxửmộtsốtrườnghợp,còntrongtrườnghợpkhácđượcbốcthăm;hoặclàthẩmpháncủamộtsốtoàgồmcảnhữngngườiđượcbầuravànhữngngườidobốcthăm.Nhữngphươngthứcnàyđápứngcáctrườnghợpmàtavừabàn.

Thêmvàođó,cáchthứcbổnhiệmcóthểđượckếthợpvớinhau,nghĩalàmộtsốthẩmphándotoàndânlựara,mộtsốkháclạidomộtthànhphầnnàođóchọnlựa,vàmộtsốkháccóthểdocảhaibổnhiệm(bằngphiếubầuhaybốcthămhaycảhai);thídụ,cùngmộttoàáncóthểgồmcómộtsốthẩmphándotoànthểbổnhiệm,mộtsốkhácdomộtthànhphầnnàođóchọnra,bằngcảhaicáchthức.

Tađãxétquacóbaonhiêucáchthứckhácnhauđểthiếtlậptoàán.Cáchđầutiênlàbổnhiệmthẩmphántừtoàndânvàxétxửtấtcảmọitrườnghợp;đâylàcáchthứcdânchủ;cáchthứhai,toàángồmthẩmphándomộtbộphậndânchúngbổnhiệm,nhưngxétxửmọitrườnghợplàcáchthứcquảđầu;thứba,mộtsốthẩmphándotoànthểdânchúngbổnhiệm,mộtsốdomộtgiaicấpnàođóbổnhiệmmàthôi,làcáchthứcquýtộcvàcủachếđộtheohiếnpháp.

QuyểnVCHƯƠNG1

Chúngtađãluậnquabốnđềmụctrongcácchươngvừaqua.Đềmụckếtiếplàvềnhữngnguyênnhângâyracáchmạng,cóbaonhiêuloại,vàbảnchấtcủanhữngcuộccáchmạngnày.[Ngoàira,]cònphảixétxemloạichếđộnàothìdễthoáihoásangloạinàonhất,vànhữngphươngthứcbảotồncácchếđộnóichungvàtừngloạichếđộnóiriêng,vàcáchthứcnàosẽlàcáchthứctốtnhấtđểbảotồnchếđộ.

Đầutiêntaphảigiảthiếtrằngtrongnhữngmôhìnhchínhquyềnđãđượcthiếtlậpđềucókhátvọngcônglývàbìnhđẳng,dùngườitavẫnchưađạtđượckhátvọngnàynhưtôiđãgiảithíchtrướcđây.Thídụnhưchếđộdânchủđượcxâydựngtrênkháiniệmlànhữngaibìnhđẳngtrênbấtkỳmộtphươngdiệnnàothìcũngbìnhđẳngtrênmọiphươngdiện:bởivìmọingườiđềucótựdonhưnhau,nênmọingườiphảiđượctuyệtđốibìnhđẳng.Chếđộquảđầudựatrênkháiniệmlànhữngaikhôngbìnhđẳngvềmộtphươngdiệnnào,thìcũngnhấtthiếtkhôngbìnhđẳngtrênmọiphươngdiện,thídụnhưsựbấtbìnhđẳngvềtàisảndẫntớisựbấtbìnhđẳngtuyệtđối.Nhữngngườidânchủnghĩrằngvìhọbìnhđẳngchonênhọphảiđượcbìnhđẳngtrênmọiphươngdiện;cònnhữngngườitheoquảđầulạiđòihỏihơnnữachorằnghọkhôngbìnhđẳngvớinhữngngườikhác.Cảhaimôhìnhchínhquyềnnàyđềuchorằngchếđộcủahọcómộtnềntảngcônglý,nhưngnếuxéttrêntiêuchuẩntuyệtđốithìcảhaiđềucònkhiếmkhuyết,vànhưvậycảhaiphe,khimàkhôngđượcthamgiavàochínhsựtheonhưđịnhkiếncủahọ,sẽnổiloạn.Nhữngngườitàinăngkiệtxuấtlànhữngngườicólýlẽvữngchắcnhấtđểnổiloạn(vìchỉcóhọmớithựcsựlàkhôngbìnhđẳngvớingườikhác),nhưngnhữngngườinàylạiítcókhuynhhướngnổiloạnnhất.Còncómộtloạiưuviệtkhácdonhữngngườichorằnghọhơnngườilàvìxuấtthântừdanhgiávọngtộc.Nhưthế,đâychínhlàcộinguồncủacáchmạng,đưađếnhailoạithayđổichếđộ.Loạithứnhấtnhằmthayđổihiếnpháp,tứclàthayđổicơcấuhiệnhữusangcơcấukhác,nhưtừdânchủsangquảđầuhaytừhailoạinàysangchínhthểtheohiếnpháphoặcquýtộchayngượclại.Loạithứhaikhôngnhằmthayđổihiếnphápmàchỉnhằmnắmnhữngcơquanchínhquyền.Thêmvàođóphecáchmạngtrongtrườnghợpnàycóthểgiagiảmtínhchấtcủachếđộ,thídụchếđộdânchủtrởnêndânchủhơnhaykémdânchủhơnsaucáchmạng;tươngtựnhưvậyvớicácchếđộkhác.Hoặclàcáchmạngchỉnhắmtớithayđổimộtphầnnàocủahiếnphápmàthôi,nhưlàlậpthêmmộtcơ

quanhayhuỷbỏmộtcơquannàođó:tạiSparta,LysanderâmmưulậtđổchếđộquânchủcùngHộiđồngGiámsát.TạiEpidauruscũngvậy,cáchmạngcũngchỉthayđổimộtphầnhiếnphápnhưthayđổicơcấulãnhđạogồmtrưởngcácbộtộcbằngmộthộiđồngđượcbổnhiệm;nhưngchođếnnay,chỉcóquanchứctứclàthànhviêncủagiaicấpcaitrị,mớiphảiđihọpkhicócuộcbầucửbổnhiệmmộtchứcquankhách.Vàcũngtạiđâycòncócơcấumộtngườilãnhđạochínhquyềnthayvìmộthộiđồnglãnhđạotậpthể;đâycũnglàtínhcáchcủachếđộquảđầu.Trongmọitrườnghợpvàởmọinơi,sựbấtbìnhđẳngluônluônlànguyênnhângâyracáchmạng;nhưngnếusựkhôngđồngđềuvềquyềnlợiđượcchiatheotỷlệ,thìsựkhôngđồngđềuđókhôngphảilàbấtbìnhđẳng;dođó,mộtchếđộquânchủchatruyềnconnốichỉđượccoilàbấtbìnhđẳnggiữanhữngvươnghầuđồngđẳngmàthôi.Dùsao,chínhướcmuốnđượcbìnhđẳnglànguyênnhângâyracáchmạng.

Nhưngbìnhđẳngcũngcóhailoại,bìnhđẳngtheosốlượngvàbìnhđẳngtỷlệtheoquyềnlợi.Bìnhđẳngtheosốlượngcónghĩalàđượcđốixửđồngđềuvềsốlượng;cònvềbìnhđẳngtheotỷlệ,hãylấymộtthídụ:sốthặngdưcủa3đốivới2thìbằngvớisốthặngdưcủa2đốivới1,vềsốlượng;trongkhiđótỷlệcủasốthặngdưcủa4trên2cũngbằngvớitỷlệcủa2trên1.Nhưđãtrìnhbàyởtrên,ngườitađồngývớinhautrênnguyêntắcvềsựcôngbằngtheotỷlệ,nhưngkhácnhauởchỗthựchành,vìmộtsốngườichorằngnếuhọbìnhđẳngtrênbấtkỳmộtphươngdiệnnàothìcũngbìnhđẳngtrênmọiphươngdiện,nhữngngườikháclạichorằngchỉcầnkhôngbìnhđẳngvềmộtphươngdiệncũngkhôngbìnhđẳngtrênmọiphươngdiện.Chonên,cóhaimôhìnhchínhquyềnchínhlàdânchủvàquảđầu.Nhữngngườixuấtthândanhgiavọngtộcvàcótàiđứccaothìhiếm,nhưngtàisảnvàsốđôngngườithìlạicónhiều.Khólòngmàtìmthấyđượcmộttrămngườivừalàconnhàgiathếvừacótàiđứctrongbấtkỳnướcnào,nhưngmàngườigiàucótrongmộtnướckhôngphảilàhiếm.Nhưthế,thiếtlậpmộthiếnpháphoàntoàndựatrênmộttronghaikháiniệmvềbìnhđẳngkhôngphảilàđiềuhay:cónhiềubằngchứngchothấynhữngmôhìnhchínhquyềnnhưvậykhólòngtồntạivìchúngkhởiđầubằngmộtsựsailầm,vàvìthếkhôngthểtránhkhỏimộtkếtquảtaihại.Tacóthểsuyralànênứngdụngcảhaikháiniệmvềbìnhđẳng;trongmộtsốtrườnghợpdùngsốlượng,trongnhữngtrườnghợpkháctheotỷlệ.

Dùsaothìchếđộdânchủvẫncóvẻantoànvàítrủirodẫnđếncáchmạnghơnlàchếđộquảđầu.Trongchếđộquảđầucóhaisựnguyhiểmsongsongđưađếncáchmạng;đólàsựbấtbìnhđẳnggiữanhữngngườitronggiaicấpgiàucóvớinhauvàgiữahọvớiquầnchúng.Còntrongchếđộdânchủthìchỉcóthểcótranhchấpgiữaquầnchúngvớigiaicấptrưởnggiả,chứkhôngcómộtsựtranhchấpnàođángnóigiữaquầnchúngvớinhau.Tacóthểnhậnxétthêmlàmộtchínhquyềnđượcthành

lậpbởigiaicấptrunglưuthìgầnvớichếđộdânchủhơnlàquảđầu,vàlàchếđộbềnvữngnhấttrongtấtcảnhữngmôhìnhchínhquyềnvốndĩbấttoàn[doconngườithiếtlậpnên].

Chương2

Đểxétxemsựbấtmãnvàcáchmạngxảyranhưthếnào,taphải,trướchết,xácđịnhđượcnhữngnguồngốcvànguyênnhânnóichungảnhhưởngđếncơcấuchínhtrị.Cóbaloạivàtasẽlầnlượtđiểmquatừngloại:(1)tâmtìnhcủanhữngngườilàmcáchmạngnhưthếnào?(2)độngcơcủanhữngngườilàmcáchmạnglàgì?và(3)vìsaomànhữngxáotrộnvàbấtđồngchínhtrịxảyra?

Nguyênnhânchínhvàphổquátnhấtdẫnđếntâmtìnhcáchmạngđãđượcbànqua;đóchínhlàướcmuốnđượcbìnhđẳngkhingườitanghĩrằnghọbìnhđẳngvớinhữngngườikhácnhưnglạithuakémnhữngngườinày,hoặclàướcmuốnđượchơnngườikhinghĩrằnghọcókhảnăngcaohơnnhưnglạiđượchưởngíthơnhaybằngnhữngngườithấpkémhơnhọ.Nhữngtâmtìnhnàycóthểcócăncứmàcũngcóthểchỉlànhữngsuynghĩchủquan,vàđólànhữngtâmtìnhgâyracáchmạng.Độngcơlàmcáchmạnglàmongmuốnđạtđượcquyềnlợivậtchấtvàdanhvọng,haylànỗisợbịmấtdanhvọngvàquyềnlợikhiếnhọphảinổiloạnđểtránhbịmấtmátnhữngđiềukểtrên.

Tavừamớibànquanhữngnguyênnhânvàlýdomàngườitabịtácđộngdẫnđếncáchmạngtựutrungcóthểđếmđượclàbảynguyênnhân,cònnếunhìntheokhíacạnhkhácthìcóthểhơnbảy.Hainguyênnhânđãđượcbànqualiênquanđếndanhvọngvàquyềnlợi:thứnhấtlàmụctiêuđểtranhđoạt,thứhailàđểthayđổihoàncảnhmàhọnghĩlàbấtcôngkhikẻkhácthủđắcnhiềuhơnhọ.Nhữngnguyênnhânkhácgồmcó:sựngạomạn,sợhãi,bịđènénquáđáng,bịkhinhrẻ,sựgiatăngbấtquânbìnhtrongnước,bầucửgianlận,sơsuấtcócốý,sơsuấtvôývềnhữngtiểutiết,vàsựkhácbiệtvềcácthànhphầndânchúng.

Chương3Tađãthấyrõsựngạomạnvàlòngthamcủaquanchứcdẫnđếncáchmạngnhưthếnào.Khiquanchứcngạomạnvàthamlamthìhọphảiâmmưukìnhchốnglẫnnhauvàđingượclạivớinềnhiếnphápđãtraochohọquyềnlựcđểgiànhlấynhữnglợilộcnếukhôngphảitừngườidânthìcũngtừcôngquỹ.Thêmnữa,tacũngthấyrõràng,danhvọngtácđộngmạnhmẽđếnconngườinhưthếnàovàlàmộtnguyênnhângâyranổiloạn.Nhữngkẻbịmấtdanhvọngganhghétnhữngngườicódanhvọngvàvìthếnổiloạn.Danhvọngchỉđượcxemlàchínhđángkhiđiđôivớitàinăng,ngoàirađềuđượcxemlàkhôngchínhđáng.

Sựsiêuviệtcũnglànguyênnhâncủacáchmạngkhimộthaynhiềungườicómộtthếmạnhquámứcsovớimọingườitrongnước,ngaycảsovớiquyềnlựccủanhànước;đâychínhlàđiềukiệndẫnđếnchếđộquânchủhayquảđầugiađìnhtrị.Vànhưthế,tạimộtsốnướcnhưAthensvàArgos,nhữngngườisiêutuyệtnàybịtẩychaykhôngchoởtrongnước.Nhưngthựcra,trướchết,ngănngừatrườnghợpnhưvậyxảyra-khôngnênđểchocónhữngngườisiêutuyệtnhưvậy-thìvẫntốthơnlàđểchoxảyrarồitìmbiệnphápcứuchữa.

Mộtnguyênnhânnữacủacáchmạnglàsựsợhãi.Hoặclànhữngngườilàmđiềusaiquấyvàsợbịhìnhphạt,hoặclànhữngngườierằnghọsẽbịđốixửbấtcôngnênrataytrước.VìthếtạiRhodes,nhữngnhàquýtộcâmmưuchốnglạinhândânvìsợbịnhândânkiệnratoà.Sựkhinhthườngcũnglàmộtnguyênnhângâyranổiloạn;thídụ,trongchếđộquảđầu,nhữngngườikhôngđượcthamgiachínhsựlàthànhphầnđasố,họnổiloạnvìnghĩrằnghọmạnhhơn.Haytrongchếđộdânchủ,ngườigiàunổiloạnvìghétsựmấttrậttựvàtìnhtrạnghỗnloạncủanhànước;thídụnhưtạiThebes,sautrậnchiếnOenophyta,chínhquyềndânchủbịsuyđồivìđiềuhànhtồitệ.TạiMegara,sựsụpđổcủachếđộdânchủdomấttrậttựvàhỗnloạngâyra.TạiSyracuse,chếđộdânchủđãkhiếnchongườitachánghéttrướckhiGelotrởthànhnhàđộctài,tươngtựnhưthếtạiRhodes,chếđộdânchủđãbịchánghéttrướckhinhữngnhàquýtộcnổiloạn.

Cáchmạngchínhtrịcũngbắtnguồntừsựgiatăngbấtcânxứngcủabấtkỳmộtphầntửnàotrongnước.Vìmộtcơthểgồmnhiềuphầntửtạothànhvàmỗiphầntửkhipháttriểncũngphảitươngứngvớinhauđểgiữđượctínhcânđốicủatoànthể,nếukhôngcảcơthểsẽsụpđổtỉnhưbànchândàirabốnmươiphânmàcơthểchỉ

cóhaigangtay.Nếusựgiatăngbấtbìnhthường,kểcảphẩmcũngnhưlượng,cứtiếptục,thìcơthểđósẽtrởthànhmộtthứgìkháchẳn.Trongmộtnướccũngvậy,cónhữngphầntửpháttriểnâmthầm,nhưsốnhữngngườinghèotănglênquámứctrongchếđộdânchủhaytrongchếđộtheohiếnpháp.Nhưngsựgiatăngbấtcânxứngnàyđôikhichỉlàtìnhcờ,nhưtạiTarentum,sautrậnchiếnvớidânIapygiarấtnhiềuquýtộcbịsáthạikhiếnchochếđộhiếnpháptạiđâybịbiếnthànhdânchủ;hoặcnhưtạiArgos,saukhiquânđộixứnàybịquâncủaCleomenesxứSpartađánhtánthànhnhiềumảnh,nênđànhphảinhậnthêmnôngnô(ngườiPerioeci)thànhcôngdâncủahọ;hoặctạiAthens,saukhibộbinhbịthuatrậnliêntụctrongcuộcchiếnchốnglạiliênquânPeloponnesia,consốcácnhàquýtộcbịgiảmsútvìphảibổsungchoquânđội.Trongchếđộdânchủ,sựgiatăngbấtcânxứngcũnglànguyênnhândẫnđếncáchmạng,tuykhôngnhiềunhưởcácchếđộkhác.Khigiớigiàucógiatănghaytàisảngiatăng,hìnhthứcchínhquyềnchuyểnsangquảđầuhaygiađìnhtrị.Sựthayđổithểchếchínhtrị,đôikhicóthểxảyramàkhôngcócáchmạng,vìcótranhcãitrongkếtquảbầucử,nhưtạiHeraea(thayvìquanchứcđượcbầura,họlạiđượclựachọnbằngbốcthămvìnhữngcửtricóthóiquenlàbầuchonhữngngườicùngphe);haylàvìbấtcẩnđểchomộtkẻbấttrunglọtvàohànglãnhđạocaonhất,nhưtạiOreum,khiHeracleodorusvàođượcvịtrílãnhđạobènthayđổichếđộquảđầuthànhchếđộdânchủvàtheohiếnpháp.

Chưahết,cáchmạngcóthểxảyrachỉvìmộtsơxuấtvôývềtiểutiết,nhưtạiAmbracia,muốnđượcbổnhiệm,quanchứccầncótiêuchuẩnnhonhỏvềtàisản,nhưngtiêuchuẩnnàydầndầnđượchuỷbỏvìdânAmbraciotnghĩrằngtiêuchuẩnítỏinhưvậycũngkhôngđánggìhết.

Mộtnguyêndokhácnữatạoracáchmạnglàsựkhácbiệtsắctộcnhấtlàkhinhữngsắctộckhácnhauchưacóđủthìgiờđểđồnghoávớinhau,vìsựpháttriểncủamộtnướckhôngphảichỉtrongmộtsớmmộtchiều,hayvìnhiềusắcdândongẫunhiênmàtụhọplạivớinhau.Nhưvậy,việcthunhậnsắcdânkhácvàomộtnước,dùngaytừkhimớilậpquốchaysauđó,chẳngchóngthìchầysẽdẫnđếncáchmạng.112Thídụ,ngườiAchaeancùngvớingườiTroezenlậpthànhnướcSybaris,nhưngkhidânsốAchaeangiatăngbèntìmcáchtrụcxuấtngườiTroezenđểchiếmlấynướcSybaris.TạiThurii,ngườiSybaritetranhchấpvớinhữngcưdânkhácsắctộcvìchorằnghọmớilàchủnhânôngcủalãnhthổvàđòicóphầnnhiềuhơn;cuốicùngchínhhọbịcácsắcdânkhácđuổiđi.TạiByzantium,nhữngngườitớisauâmmưuchốnglạinhữngngườiđịnhcưtrướcnhưngâmmưubịbạilộvàbịtrụcxuất;dâncưxứAntissasaukhithunhậnnhữngngườiChianlạitranhchấpvới

họ,rồicũngphảitrụcxuấtnhữngngườinày;vàngườiZanclean,saukhithunhậnngườiSamian,bịnhữngngườinàytrụcxuấtkhỏiđấtnướccủahọ.NgườixứApolloniatrênbờbiểnHắcHải,saukhinhậnthêmcácdânmớivàothìxảyracáchmạng;ngườixứSyracuse,saukhitrụcxuấtviênbạochúanhậnthêmdânngoạivàlínhđánhthuêvàolàmcôngdân,khiếnchotranhchấpxảyra;vàngườixứAmphipolis,saukhinhậnsắcdânChalcidia,bịsắcdânnàytrụcxuấtkhỏilãnhthổ.

Trongnhữngchếđộquảđầu,quầnchúngnổiloạnvìnghĩrằnghọbịđốixửbấtcông,bởivì,nhưđãđượctrìnhbàytrướcđây,họnghĩrằnghọlànhữngngườibìnhđẳngnhưnglạikhôngđượchưởngquyềnlợiđồngđều.Còntrongchếđộdânchủthìgiớiquýtộcnổiloạnvìhọnghĩrằnghọcaoquýhơnnhưnglạichỉđượchưởngquyềnlợinhưnhữngngườikhác.

Thêmnữa,tìnhtrạnglãnhthổcủamộtnướccũnglànguyênnhângâyranổiloạn.Thídụ,tạiClazomenae,ngườidânvùngChytiantrongđấtliềncómốibấthoàvớinhữngngườidânsốngngoàihảiđảo;vàngườidântrongđấtliềnxứColophoncósựbấthoàvớidânhảicảngNotium;tạiAthenscũngvậy,dânởhảicảngPiraeusthìdânchủhơndânsốngsâutrongđấtliền.Nếutrongchiếntranhmộtchiếnhàodùnhỏtớiđâucũngcóthểchặnđượcmộtđạoquân,thìbấtcứmộtsựkhácnhaunào,dùnhỏtớiđâucũngtạorasựphânhoá.Cólẽsựphânhoálớnnhấtlàgiữađứchạnhvàtộilỗi,rồiđếnsựphânhoágiữagiàuvànghèo,vànhữngsựtươngphảnlớnnhỏkhácnữa,nhưsựkhácbiệtvềlãnhthổnhưvừabànởđây.

Chương4Trongnhữngcuộccáchmạng,nhữngduyêncớcóthểrấtnhỏmọnnhưnglạidínhdángđếnnhữngquyềnlợilớnlao.Khinhữngchuyệnlặtvặtdínhđếnnhữngngườilãnhđạothìlạitrởnênquantrọng,nhưđãxảyratạiSyracusechỉvìchuyệntìnhcảmgiữahaingườilãnhđạotrẻtuổi.Mộttronghaiviêntướngcóviệcvắngnhàvàngườiyêucủaviêntướngnàybịngườikiaquyếnrũ;đểtrảthù,viêntướngnàytìmcáchcámdỗlạivợcủangườikia.Đâylàchuyệncánhânnhưnghọlạikéocảgiaicấplãnhđạovàocuộckhiếnchochínhquyềnbịchiathànhhaiphe.Bàihọcởđâylàtaphảicẩnthậnngănkhôngchonhữngsựxấuxaxảyrangaytừđầuvàphảichấmdứtngaynhữngxungđộtgiữanhữngngườilãnhđạo.Tấtcảnhữngsailầmkhởiđitừthưởbanđầu-nhưcáchngônđãnói:“Khởiđầutốtthìđãxongnửaviệc.”Chonên,mộtlầmlỗitừphầnđầu,dùrấtnhỏcũngtolớnnhưnhữnglầmlỗitrongnhữngphầnsau.Nóichung,khinhữngnhàlãnhđạotranhchấpvớinhau,cảnướccũngbịdínhvàonhưđãxảyratạiHesdaeasauCuộcchiếnBatư.Duyêncớlàviệcchiagiatàigiữahaianhem.Mộttronghaingườikhôngchịucôngbốtàisảndongườichađểlạivàkhotàngngườichatìmđượclàbaonhiêu;chonên,ngườikia,nghèohơn,tranhcãivớingườianhemcủamìnhvàkéotheonhữngngườitrongcùnggiaicấpvớimìnhvàocuộc.Ngườikiacũngkéonhữngngườigiàucóvềphemình.

ỞDelphi,mộtchuyệncãivãvềhônnhânlạilàđầumốicủanhữngrắcrốisaunày.Chàngrểtrênđườngđirướcdâuthấymộtchuyệngìđócholàđiềmbấtthườngnênlạiquayvềkhôngchịurướcdâu.Giađìnhcôdâucảmthấybịxúcphạmnêntìmcáchgiấunhữngchâubáuthiêngliêngvàohànhlýcủachàngrểkhichàngđitếthầnvàgiếtchếtchàngrểsaukhiđổchochàngtộiăncướpđềnthánh.ỞMytilinecũngvậy,mộtcuộctranhgiànhquyềnthừakếgiữanhữngngườicongáicũngdẫnđếnnhữngrủirovàchiếntranhvớiAthenskhiếnchoPachestiếnchiếmđượcMytiline.Câuchuyệnnhưsau:mộtnhàtrưởnggiảtênTimophanesđểlạigiatàichohaingườicongái;Dexander,mộtngườidânkhác,muốncướihaicôgáinàychocontraicủamình,nhưngbịtừchối.Vìvậy,Dexander(mộtnghịviêncủaAthens)xúidânAthenscanthiệp.MộtchuyệntươngtựcóliênquanđếnngườithừakếnữxảyratạiPhocisgiữaMnaseas,chacủaMnasonvàEuthycrates,chacủaOnomarchus.ĐâylàsựkhởiđầucủacuộcThánhChiến.MộtcuộctranhcãicóliênquantớihônnhâncũnglànguyênnhâncủasựthayđổichếđộtạiEpidamnus.

Mộtngườichacócongáihứagảchomộtthanhniên.Nhưngchacủathanhniênnàylàmộtquanchứcvàvìmộtchuyệngìđóbắtphạtchacủacôgái.Cảmthấybịlàmnhục,chacủacôgáimưutoanvớinhữngngườidânkhôngcóquyềnbầucửđểlậtđổchínhquyền.

Chínhquyềncũngcóthểthayđổitừchếđộnàysangchếđộkhácnhưtừdânchủsangquảđầuhayngượclạihaysangchếđộtheohiếnphápchỉvìnhữngquanchức,hoặcmộtthànhphầnnàocủanhànướcđượctănggiaquyềnlựchaytămtiếng.VìlẽđóởAthens,HộiđồngAreopagusđượcnổidanhsaucuộcchiếnBaTư,muốnxiếtchặtlạichínhquyền(tiếnsangchếđộquảđầu).NhưngsauđónhờvàochiếnthắngtạiSalamiscủathuỷquânđưađếnviệcthànhlậpđếquốcAthensdokiểmsoátđượcvùngbiển,nênchếđộlạichuyểnsangdânchủvìthuỷquângồmtoàndânbáchtính.TạiArgos,thànhphầnquýtộc,saukhiđãchứngtỏkhảnăngchốnglạiquânSpartatrongtrậnchiếnMantinea,tìmcáchdẹpbỏchếđộdânchủ.TạiSyracus,nhữngngườidânthườngmớilàtácnhânchínhtrongchiếnthắngchốnglạiquânAthens,bènthayđổichếđộtheohiếnphápthànhdânchủ.TạiChalcis,nhândânkếthợpvớiquýtộcgiếtchếbạoquânPhoxusrồinắmlấychínhquyền.TạiAmbracia,nhândânsaukhiliênkếtvớinhữngkẻâmmưuphảnloạnlậtđổđượcbạoquânPeriandervàgiànhlấychínhquyềnchochínhhọ.Mộtcáchtổngquát,kinhnghiệmdạychotamộtbàihọcmàtaphảiluônghinhớ;đólà,bấtcứai-thườngdân,quanchức,bộtộc,haygiaicấpnào-đãgiànhđượcchínhquyền,đềutrởthànhcáicớđểgâynênthayđổichếđộ,vìhoặclàbịngườikhácganhghétđịavịmớicủamình,hoặclàchínhmìnhcảmthấykhônghàilòngvớiđịavịmớimàcònmuốnphầnhơn.

Nhữngsựthayđổichếđộcũngxảyrakhinhữngpheđốinghịch,nhưgiaicấpgiàuvànghèo,cólựclượngtươngđươngvớinhaumàlạikhôngcóhayrấtítthànhphầntrunglưuđểlàmlệchcáncân.Điềunàyxảyravìnếumộttronghaiphemàmạnhhơnhẳnphekia,thìpheđốinghịchchẳngdạigìtấncôngđểchịuthiệthại.Cũngvìlýdonàymànhữngnhàtrígiảkhôngphảilàthànhphầngâyxáotrộn,vìhọluônluônlàthiểusố.Đólànhữngnguồngốcvànguyênnhâncủanhữngxáotrộnvàthayđổichếđộmàchếđộnàocũngcóthểmắcphải.

Nhữngsựthayđổichếđộcóthểxảyrabằnghaicách,bằngbạolựchaybằngâmmưu.Bạolựccóthểđượcsửdụnghoặcvàothờiđiểmxảyracáchmạnghaysauđó.Âmmưucũngvậy,cóhailoại:thứnhất,ngườidânbịlừavàđànhchấpnhậnsựthayđổichếđộ,vàsauđóchịusựápđặt.ĐâylàtrườnghợpNhómBốnTrămtungtinlừadốidânchúngtạiAthenslàvuaBaTưsẽtàitrợchocuộcchiếnchốngSparta,vàsauđóchiếmgiữchínhquyền.Thứhailàdùngphươngphápthuyếtphục

đểchiêudụngườidânđitheo,rồilạitiếptụchứahẹn,vàcứnhưvậyngườidântiếptụcbịkềmgiữmàkhôngphảnkháng.Tómlại,đólànhữngnguyênnhângâyracáchmạngvàthayđổichếđộ.

Chương5Từnhữngnguyêntắcđãbànởtrên,sauđâytasẽxéttừngloạihiếnphápriêngbiệtđểxemnhữngsựthayđổichếđộxảyranhưthếnào.

Trongchếđộdânchủ,nhữngsựthayđổithểchếthườngphátsinhtừsựlộnghànhcủanhữngkẻmịdân.Nhữngkẻnàyhoặcbàyđặtranhữngtinđồnbấtlợichochonhữngngườigiàucókhiếnchohọphảiliênkếtlại(đốiphóvớihiểmnguychungngaycảnhữngkẻthùquyếtliệtnhấtcũngđoànkếtlại),hoặclàkhíchđộngquầnchúngchốnglạinhữngngườigiàucó.Córấtnhiềuthídụchứngminhchonhậnxétnày.TạiCos,chếđộdânchủbịlậtđổvìnhữngkẻmịdânnổilênvàgiaicấpquýtộcliênkếtlạivớinhau.TạiRhodes,nhữngkẻmịdânđặtramộthệthốngtrảtiềnchongườidânđihọp,vàđểcóngânquỹtrảchoviệcnày,họđãkhôngtrảchonhữngthuyềntrưởngsốtiềnhọđãdùngđểsửasangnhữngchiếnthuyền.Kếtquảlànhữngthuyềntrưởngnàybịthợđóngthuyềnkiệnratoà,chonênđãliênkếtlạivàlậtđổthểchếdânchủ.NềndânchủởHeraclea(bênbờHắcHải)bịlậtđổngaysaukhimớiđượcthiếtlậpvìsựbấtcôngcủanhữngkẻmịdânkhiếnchothànhphầnquýtộcbịtrụcxuất,nhưngđãliênkếtvớinhauđểtrởlạivàchấmdứtchếđộdânchủtạiđó.NềndânchủtạiMegaracũngbịlậtđổtươngtựnhưvậy.Nhữngkẻmịdântrụcxuấtthànhphầnquýtộcrakhỏinướcđểchiếmđoạttàisảncủahọ;chẳngbaolâuthànhphầnbịtrụcxuấttrởnênđôngđảo,liênkếtvớinhauvàtrởlạiđánhđuổinhữngkẻmịdânvàlậpnênchếđộquảđầu.NềndânchủtạiCymecũngvậy,bịThrasymachuslậtđổ.Tathấytrongnhữngnướcxảyraviệcthayđổithểchếtừdânchủsangquảđầuđềucócùngmộtđặctínhnhưnhau;đólàbọnmịdânvìmuốnđượclòngcủanhândânđãđốixửbấtcôngvớigiớiquýtộc,nhưchianhỏđiềnsảncủahọ,làmgiảmthunhậpbằngcáchbắthọphảiđicôngtáclaođộngcôngcộng,vàvucáokhiếntàisảncủahọcóthểbịtịchthu.Nhữngđiềunàyđãkhiếngiớiquýtộcliênkếtlạithànhlựclượnglậtđổchếđộ.

Trướcđây,kẻmịdâncũnglàmộttướngquân,vàtừđóchếđộdânchủthayđổithànhchếđộđộctàicủanhữngbạochúa.Hầuhếtnhữngbạochúađềuxuấtthânlànhữngkẻmịdân.Ngàynaythìđãkhác,nhưngngàyxưathìnhưvậy.Lýdolàvìngàyxưachưacónhữngnhàhùngbiện.Cònngàynay,khinghệthuậthùngbiệnđãpháttriển,nhữngngườicókhẩutàitrởthànhnhữngnhàhùngbiệnvàthànhnhữngkẻmịdândùngbatấclưỡiđểhướngdẫndưluậnquầnchúng,nhưngvìthiếukhảnăngquânsựnênhọkhôngthểtiếmđoạtđượcquyềnhành,dùthỉnhthoảngtacũng

thấyvàitrườnghợp.Ngàyxưatathấycónhiềubạochúahơn;đólàvìlýdoquyềnlựcthườngđượctậptrungvàomộtsốcánhân.Thídụ,tạiMiletus,kẻđộctàinảysinhratừHộiđồngLãnhđạo,cơquancóquyềnlựctốicaotrênnhiềuvấnđềquantrọng.Thêmvàođó,ngàyxưa,vớilãnhthổkhôngrộnglớn,ngườidânthườngsốngởnôngthôn,chămlocàycấyvàchẳngquantâmđếnviệcgìkhác;nhữngngườilãnhđạocủahọ,nếucókhảnăngquânsự,thườngnắmlấycơhội,thuphụclòngtincủaquầnchúngbằngcáchbiểulộsựthùghétđốivớithànhphầngiàucó,vàđãthànhcôngtrongviệctiếmđoạtquyềnhànhđểtrởthànhnhữngkẻđộctài.TathấyởAthens,PeisistratustrởthànhkẻđộctàisaukhilãnhđạomộtphechốnglạinhữngngườithuộcphePlain;TheagenestrởthànhkẻđộctàitạiMegarasaukhisáthạiđàngiasúccủanhữngkẻgiàucóđãchođiăncỏngoàilãnhđịacủahọ.Dionysus,tạiSyracuse,trởthànhkẻđộctàisaukhiđảđảoDaphnaeusvànhữngngườigiàucó;hànhvinàythuphụcđượcniềmtincủaquầnchúng.

Nhữngsựthayđổichếđộcũngxảyratừnhữngmôhìnhdânchủcổxưachođếnnhữngmôhìnhmớinhấtngàynay.Khimànhữngchứcvụđượcdânbầuramàlạikhôngcầncótiêuchuẩntàisảnđikèm,thìnhữngkẻmuốnlàmquandùngđếnxảothuậtmịdânvàâmmưuđểcuốicùngđứngtrênluậtpháp.Mộtphươngthứctươngđốihữuhiệuđểchữatrịcănbệnhnàylàchiaphiếubầuchonhữngbộtộckhácnhauthayphiênđầuphiếu,chứkhôngphảitoàndânđềuđibầuquanchức

Đólànhữngnguyênnhânchínhgâyranhữngthayđổichếđộtrongchếđộdânchủ.

Chương6Cóhainguyênnhânrõrệtgâyrathayđổithểchếtrongchếđộquảđầu:thứnhất,khinhàcầmquyềnđànápdânchúng,thìlúcđóbấtkỳaitỏracókhảnăngcũngđượcngườidântintưởng[đểthayđổichếđộ],nhấtlàkhingườiđólạilàmộtthànhviêncủachínhphủ,thídụnhưLygdamistạiNaxos,đãlậtđổchếđộquảđầuvàtrởthànhkẻđộctài.Nhưngtacũngcóthểphânloạithêmnhữngsựthayđổichếđộphátxuấttừbênngoàigiaicấpcaitrị.Cókhi,trongtrườnghợpchínhquyềndomộtthiểusốđộcquyền,thìcáchmạngcóthểbịkhíchđộngbởinhữngngườigiàucó,nhưngbịthiểusốđộcquyềngạtra,nhưđãtừngxảyratạiMassaliavàIstrosvàHeraclea,vàcácnướckhác.Nhữngkẻkhôngđượcdựphầnvàochínhsựgâyrarốiloạnchođếnkhinhữngngườianhvàemđượcphépthamgia(vìởmộtsốnướcchacon,anhem,khôngđượccùngthamchính).TạiMassaliachếđộquảđầutrởnêngiốngnhưchếđộtheohiếnpháp,nhưtạiIstrosthìlạitrởthànhchếđộdânchủ,còntạiHeracleathìchếđộquảđầutừmộtthiểusốđượcnớirộngchođến600thànhviên.TạiCnidocũngthế,chếđộquảđầuthayđổimộtcáchđángkể.Tạiđâysựthayđổibắtđầutừtrongnộibộquýtộc,vìchỉmộtthiểusốđượcnắmquyền.Tạiđâyluậtquyđịnhlàchaconkhôngđượccùngthamchính,vànếucónhiềuanhem,thìchỉngườianhtrưởngmớiđượcthamchínhmàthôi.Trướcsựtranhchấpnày,quầnchúnglợidụngthờicơ,chọnmộttrongnhữngnhàquýtộclàmthủlãnh,tấncôngvàchếngựthànhphầnlãnhđạoquảđầuvốndĩđãbịchiarẽvàsựchiarẽnàocũnglànguyênnhâncủasựsuynhược.NướcErythraecũngvậy,thờixưađượctộcBasilidaecaitrịrấttốtđẹp,nhưngdầndầnngườidâncảmthấybấtmãnvìsựnhỏnhencủatậpđoàncaitrịnênđãthayđổithểchế.

Thứhai,mộttrongnhữngnguyênnhânnộitạidẫnđếnthayđổithểchếquảđầulàsựtranhchấpcánhântrongthànhphầncaitrịkhiếnchohọphảidùngđếnmưumômịdân.Kẻmịdânquảđầugồmcóhailoại:loạithứnhấtlàchơitròmịdânngaytrongnộibộquảđầu(dùchếđộquảđầuchỉgồmmộtthiểusốcaitrị,cũngvẫncókẻmịdântrongsốđó,nhưtạiAthens,phecủaChariclesthắngthếnhờvevãnđượcpheBaMươi;vàtrongthờikỳNhómBốnTrăm,Phrynichusnắmđượcquyềnnhờvevãnđượcphenày.Loạithứhailànhữngkẻquảđầuchơitròmịdânvớiquầnchúng.ĐâylàtrườnghợptạiLarissa,khinhữngngườithayvìphảibảohộnhữngcôngdânlạitìmcáchthốngtrịtoàndân,vìhọđượclênnắmquyềndotoàndânbầulên.Đólàsốphậncủatấtcảnhữngchếđộquảđầumàquanchứcđượcbầulên,nhưtạiAbydos,khôngphảitừchínhgiaicấpcủahọ,màdotoàndânhay

doquânđộibầura,dùnhữngquanchứcnàyphảihộiđủđiềukiệntàichánh,hayphảilàhộiviêncủamộttổchứcchínhtrị.Thêmnữa,nhữngrắcrốitươngtựcũngxảyratrongtrườnghợptoàánlạigồmnhữngngườikhôngthuộcvềgiaicấpcaitrị,thìnhữngchínhtrịgiaquảđầulạidùngthủđoạnmịdânđểthayđổihiếnpháp,nhưđãxảyratạiHeraclea(nằmbênbờHắcHải).chếđộquảđầuthayđổikhithànhviêncủachínhquyền,[vốnđãthiểusố],muốngiớihạnthêmnữagiớicầmquyền.Điềunàykhiếnchonhữngngười(cũngtronggiớithiểusố)đòihỏiquyềnbìnhđẳngthamgiaphảikéonhândânvàocuộctranhchấp.Thayđổitrongchếđộquảđầucũngxảyrakhinhữngngườitrongthànhphầncaitrịphungphítàisảnchocuộcsốngxahoa,vìmuốntạorathayđổibằngcáchtựđưamìnhlênlàmnhàđộctài,hayđưangườikháclênnhưtrườnghợpHipparimusđưaDionysiuslênlàmnhàđộctàitạiSyracuse,vàtạiAmphipolis,CleotimusđưanhữngdidânChalcisvàođịnhcư,rồikhíchđộngchohọlàmloạnchốnglạingườigiàucó.Cũngcùnglýdođó,tạiAegina,ngườicónhiệmvụthươngthuyếtvớiChares(tướngcủaAthens)lạimuốnmượntayviêntướngnàyđểđưamìnhlênlàmnhàđộctàicùaAegina.Cũngcókhimộtphetrongnhómquảđầutrựctiếpthayđổithểchếchínhtrị,thídụbằngcáchbiểnthủcôngquỹ,nhưtạiApollonia,vàbịchốngđốiđưađếnthayđổithểchế.Nhưng,nếuchếđộquảđầumàthốngnhấtđượcvớinhau,thìchếđộnàykhôngdễgìbịtriệttiêuvìnộibộxàoxáo.ThídụnhưtạiPharsalus,nhữngngườicầmquyềnchỉgồmmộtsốnhỏ,nhưnghọcaitrịmộtnướclớn,vìbiếtđoànkếtvớinhau.

Chếđộquảđầucũngbịlậtđổkhingaytrongnộibộlạicómộtthànhphầnthiểusốkhác,nghĩalàkhicơcấuquyềnlựcgồmmộtsốítngườivàkhôngphảiaithuộcgiớiquảđầucũngđượcchiasẻquyềnhành.ThídụtạiElis,bộphậnlãnhđạolàmộtnghịviệnnhỏ,chỉgồm90ngườithuộcmộtsốgiatộcmàthôivànhữngngườinàynắmquyềntrọnđờigiốngnhưnhữngbậctrưởnglãocủaSparta,chonênrấtítngườilọtđượcvàocơcấunày.

Chếđộquảđầucũngdễbịthayđổichếđộtrongchiếntranhcũngnhưhoàbình;trongchiếntranhlàvìkhôngthểđặtlòngtinvàonhândân,chínhtrịgiaquảđầubuộcphảimướnlínhđánhthuê,vàviêntướngchỉhuycủađạoquânnàythường[tiếmluônquyền]vàtrởthànhnhàđộctài,nhưTimophanesđãlàmtạiCorinth;haytrongtrườnghợpcónhiềutướnglãnh,thìhọcấukếtvớinhauđểtrởthànhtậpđoànđộctài.Đôikhi,vìesợmốinguyhiểmnày,nhữngnhàlãnhđạoquảđầuđànhphảichophépquầnchúngthamgiavàochínhquyềnvìchếđộphảicầnđếnhọ.Còntrongthờibình,vìnghikỵlẫnnhau,cảhaipheđềuphóthácanninhquốcgiachoquânđánhthuêvàgiảiquyếtnhữngtranhchấpgiữahaiphequamộttrọngtàitrunglập,nhưngrồicảhaiphelạibịngườinàycaitrị.ChuyệnnàyđãxảyratạiLarisa

trongchínhquyềncủaSimos,thuộcdòngdõiAleuad,vàtạiAbydoskhiIphiadesđượcmờilàmtrọngtàigiữahaipherồichiếmluônquyềnhành.Nhữngsựthayđổichếđộcũngxảyradohônnhânhoặckiệntụngđưađếnviệclậtđổmộttrongnhữngnhómquảđầu.Tôiđãbànvềnhữngviệcxíchmíchdohônnhângâyrarồi;cònmộtvụnữaxảyrakhiDiagoraslậtđổtậpđoànhiệpsĩtạiEretriavìbịxúcphạmtrongmộtcuộchônnhân.MộtsựthayđổichếđộkháctạiHeracleavàmộtvụkhácnữatạiThebes,cảhaivụliênquanđếnquyếtđịnhcủatoàánliênquanđếntộingoạitình;trongcảhaivụ,quyếtđịnhcủatoàánlàquyếtđịnhđúngvàcôngbằng,nhưngkhithihànhlạithiênvịvềmộtphe,vìpheđốinghịchđãđemEurytion(tạiHeraclea)vàArchias(tạiThebes)rađónggônggiữachợđểthịchúng.Rấtnhiềuchếđộquảđầuđãbịtiêudiệtchỉvìmộtsốthànhviêncủagiaicấpthốngtrịtrởnênbấtmãnvìcáchthứccaitrịhàkhắccủagiaicấpthốngtrị,nhưtrườnghợptạiCnidusvàChios.

Sựthayđổicơcấuchínhtrịtrongchếđộtheohiếnphápvàtrongnhữngchếđộquảđầudùngtiêuchuẩntàichánhđểgiớihạnsựthamchínhcủacôngdânvẫnthườngxảyramộtcáchngẫunhiên.Tiêuchuẩn[tàisản]đểthamchínhđượcđặtratừlúcđầulàvìhoàncảnhcủalúcđó,trongchếđộquảđầuchỉgồmmộtsốít,còntrongchếđộhiếnphápgồmcảgiaicấptrunglưu.Nhưngsaumộtthờigianđờisốngtrởnênsungtúc,mộtphầnnhởvàokhôngcóchiếntranh,haynhờvàovậnmay,nhữngtiêuchuẩntàichínhkhôngcònđángkểnữavàaicũngcóthểhộiđủđiềukiệnđểứngcửvàomọichứcvụ.Việcnàyxảyrađôikhitiệmtiếnvàkhónhậnra,nhưngcũngcólúcrấtnhanhchóng.Đólànhữngnguyênnhângâyrathayđổichínhthểtrongchếđộquảđầu.

Nóichung,cảchếđộquảđầulẫndânchủ,cũngcólúcthayđổichínhthểnhưngkhôngtheomôthứcđốinghịch(thídụquảđầubiếnsangdânchủhayngượclại),nhưngtheonhữngdạngkhácnhaucủacùngmộtloại;nghĩalà,từmộtchếđộđượccaitrịtheoluậtđịnhbiếnsangmộtchếđộđượccaitrịtuỳhứngcủanhàcầmquyền,haytheochiềungượclại.

Chương7Trongchếđộquýtộc,sựthayđổichếđộxảyrakhichỉcómộtsốnhỏđượcthamchính;đâycũnglànguyênnhânảnhhưởngđếnchếđộquảđầu,vìthựcrachếđộquýtộccũnglàmộthìnhthứccủachếđộquảđầu-chínhquyềncủamộtthiểusố-nhưnghaithànhphần“thiểusố”nàykhácnhauvàhaybịlẫnlộn.Nhữngsựthayđổichếđộrấtdễxảyra,vàsẽphảixảyra,khiquầnchúngcótinhthầncaovàcảmthấyhọcũnggiỏibằngnhữngngườilãnhđạo.Vìvậy,tạiSpartanhữngngườiđượcgọilàPartheniae,tứclànhữngngườiconngoạihôncủacôngdânSparta,nổiloạnđòiđượcđốixửcôngbằngnhưnhữngcôngdânkhác,nhưngâmmưubịbạilộvàhọbịđầyđichinhphụcthuộcđịaTarentum.Mộtnguyênnhânnữalàkhinhữngnhânsĩtàiđứctươngđươngvớinhàcaitrịnhưnglạibịđốixửtệbạc,nhưtrườnghợpLysanderbịnhữngvịvuacủaSpartabạcđãi,haykhimộtdũngsĩbịloạirakhôngđượchưởngdanhvịcủanhànước,nhưdũngsĩCinadonchốnglạitriềuđạicủaAgesilaustạiSparta,haykhimộtsốphầntửtronggiaicấpcaitrịtrởnênquánghèo,cònsốkhácthìlạiquágiàucũngtạiSparta,trongthờixảyracuộcchiếnMessenia.ThisĩTyrtaeus,trongbàithơ“PhápTrị”đãnóilênđiềunày:nhữngngườibịchiếntranhlàmthiệthạitàisảnmuốnđượcnhànướcphânphốilạiđấtđai.Chưahết,còntrườnghợpnhữngngườivìthamvọngmuốnđạtđượcchứcvịcaohơnnhưviêntướngPausaniastạiSparta,hayHannotạiCarthage.

Chếđộhiếnpháptrịvàquýtộcvẫnthườngbịlậtđổvìđilệchkhỏinguyêntắccôngchínhcủahiếnpháp;nguyênnhâncủasựsụpđổcủachếđộhiếnpháptrịlàsựkếthợpkhônghàihoàgiữahaiphầntửdânchủvàquảđầu(ngườinghèovàngườigiàu);trongtrườnghợpchếđộquýtộc,gồmcóbathànhphần:dânchủ,quảđầuvàtàinăng,nhưnghaithànhphầnđầutiênvẫnđóngvaitròquantrọnghơnvàcũnglàthànhphầnchínhyếumàchếđộquýtộcmuốnkếthợp.Cảhaichếđộđềumuốnkếthợphaithànhphầnnàynhưngtheocáchthứckhácnhau,vàvìvậychếđộhiếnpháptrịítổnđịnhhơnchếđộquýtộc.Nếusựkếthợpthiênvềquảđầu,tasẽcóchếđộquýtộc,cònnếunghiêngvềdânchủthìsẽthànhchếđộhiếnpháptrị.Chếđộhiếnpháptrịđượcxemlàantoànhơnvìconsốcànglớnhơnthìsứcmạnhlạicàngnhiềuhơn,vàkhingườitađượcđốixửđồngđềuthìngườitadễhàilònghơn.Cònnhữngngườigiàu,nếuhiếnphápchohọthêmquyềnhành,thìhọdễtrởthànhcaongạovàthamlamhơn.Mộtcáchtổngquát,nếuhiếnphápnghiêngvềphíanàothìsẽthayđổichếđộtheohướngđó.Nhưngtiếntrìnhnàycũngcóthểbịđảongược,quýtộccũngcóthểtrởthànhdânchủ.Điềunàyxảyrakhingười

nghèo,khihọnghĩrằnghọbịbạcđãi,sẽthayđổichínhthểtheohướngđốinghịch.Tươngtựnhưthế,chếđộhiếnpháptrịcũngcóthểbịthayđổisangquảđầu.Chỉcómộtnguyêntắcgiữchochếđộđượcổnđịnhlàbìnhđẳngdựatheotỷlệvàtàinăng,vàngườinàocũngđượchưởngtheocôngsứcvàtàinăngcủahọ.

NhữngđiềutôivừatrìnhbàyđãxảyratạiThurii.Lúcđầu,tiêuchuẩntàisảnấnđịnhchonhữngngườiraứngcửđượcđặtcaonhưngsauđượcgiảmxuống,vàconsốquanchứccũngđượctănglên.Thànhphầnquýtộcnhờthầnthếđãmuađượcrấtnhiềuđấtđai,vìchếđộcókhuynhhướngnghiêngvềquảđầu,đãkhiếnngườidânbấtmãnphảinổilên,vànhởdàydạnchiếnchinhđãđèbẹpđượcquânvệbinhcủaphequảđầuvàbuộchọphảitrảlạiđấtđai.Chếđộquýtộcđãthayđổithànhdânchủ.

Thêmnữa,vìtấtcảnhữngchínhquyềnquýtộcđềucókhuynhhướngnghiêngsangquảđầu,nhữngnhàquýtộcdođócũngcókhuynhhướngtómthâuthêmquyềnlựcvàtàisản;thídụnhưtạiSparta,tàisảndầndàđượcchuyểnvàotaymộtthiểusố,vàthànhphầnquýtộchầunhưmuốnlàmgìthìlàm,muốnlấyaithìlấy.CũngchínhvìthếmànướcLocri(thuộcmiềnnamnướcÝngàynay)đãbịsuysụpvìcuộchônnhâncủamộtngườicongáinướcnàyvớiDyonysiusthuộcxứSyracuse.Điềunàykhôngthểxảyratạimộtnướcdânchủhaymộtchếđộquýtộcđượctổchứcđúngđắnvàcânbằng.

Tôiđãnhậnxétrằngtrongtấtcảmọinước,đôikhisựthayđổithểchếcóthểxảyrachỉvìnhữngđiềulặtvặt.Trongchếđộquýtộcđiềunàylạicònđúnghơnnữa,vìnhữngthayđổinàydiễnratừtừ,khólòngnhậnthấy.Ngườidân,thoạtđầu,bỏđimộtphầncủahiếnpháp,vàchínhquyềncứtừtừthayđổithêmnhữngđiềuquantrọnghơnmỗingàymộtchútchođếnkhitoànbộcơchếcủanhànướcbịthayđổi.TạiThuriicómộtđạoluậtchophépnhữngtướnglãnhchỉđượcnắmquyềnlầnthứhaisaumộtthờihạnlà5năm.Mộtsốsĩquantrẻcókhảnăngvàđượclòngcủabinhlínhđãxemthườngnhữngquanchứcvànghĩrằnghọcóthểchiếnthắngdễdàngnênmuốnhuỷbỏđạoluậtnàyhầuchotướnglãnhcủahọcóthểđượcnắmquyềnsuốtđời.Nhữngviênchứcchịutráchnhiệmvềvấnđềnày,cònđượcgọilàHộiđồngUỷviên,lúcđầumuốnchốnglại,nhưngsaulạiđồngývìnghĩrằngnếuchấpnhậnthayđổiđạoluậtnày,thìsaunàysẽkhôngcónhữngđòihỏithayđổihiếnphápnữa.Nhưngrồihếtthayđổinàytiếpnốithayđổikhácmàhọchỉcòncóthểchốngđốitrongvôvọng;vàrồinhànướcchuyểnsangtaynhữngkẻcáchmạng,sauđóthiếtlậpnênchếđộquảđầuchatruyềnconnối.

Mọihiếnphápđềubịlậtđổhoặctừtrongnộibộxảyra,hoặcdotừngoàiảnh

hưởngvào.Trườnghợpsauxảyrakhicómộtnướcởgầnlạicóquyềnlợiđốinghịch,hayởxanhưnglạimạnhhơn.ĐiềunàyxảyratrongthờiAthensvàSpartalàđếquốc.NgườiAthensđitớiđâucũngđànápnhữngchếđộquảđầu,cònngườiSpartathìlạiđànápnhữngchếđộdânchủ.

Tớiđâytađãbànhếtnhữngnguyênnhânchínhgâyrathayđổichếđộvàsựchiarẽtrongnhữngquốcgia.

Chương8Trongchươngnàytasẽxétxemcónhữngphươngthứcnàobảovệđượchiếnphápmộtcáchtổngquátvàtrongnhữngtrườnghợpriêngbiệt.Điềutathấyhiểnnhiênlànếutabiếtđượcnhữngnguyênnhânlàmtiêuhuỷcơcấuchínhtrị,thìtacũngbiếtnhữngnguyênnhânbảovệnhữngcơcấunày,vìnhữnggìđốinghịchvớinhausẽtạoranhữngphảnứngngượclại,cũngnhưsựtiêuhuỷtươngphảnvớibảotồn.

Trongtấtcảnhữngchínhquyềnđượcthiếtlậphàihoàgiữanhữngthànhphầndânchúngthìkhôngcóđiềunàocầnphảigìngiữtriệtđểhơnlàtinhthầnthượngtônphápluật,nhấtlàvềnhữngvấnđềnhỏnhặt;vìnhữngđiềutưởnglàvụnvặtsẽâmthầmlenlỏivàovàcuốicùnglàmsụpđổcảquốcgia,giốngnhưsựtíchluỹliêntụcnhữngchitiêunhonhỏsẽlàmsụpđổcảsảnnghiệplớn.Nhữngchitiêukhôngxảyramộtlúc,vàvìthếkhôngbịđểý;tríóctađãbịlừanhưmộtđiềunguỵbiệnđãnóirằng“nếumỗiphầntửlàphầnnhỏ,thìtấtcảcũngnhỏ.”Điềunàychỉđúngtrênmộtphươngdiện,nhưngsaitrênphươngdiệnkhác,vìcáitổngthểvàcái“tấtcả”khôngnhỏ,dùđượctạothànhbởinhiềuphầntửnhỏ.

Trướchết,taphảiđềphòngvàngănngừasựkhởiđầucủathayđổi,vàthứhai,takhôngnênỷlạivàonhữngbiệnphápchínhtrịmàtôiđãnóiđến,nhữngbiệnphápđượcsángchếrađểđánhlừaquầnchúng,vìkinhnghiệmchotathấyđólànhữngbiệnphápvôdụng.Hơnthếnữa,taghinhậnrằngnhữngchếđộquảđầucũngnhưdânchủcóthểtồntạiđược,khôngphảinhờvàosựổnđịnhcốhữuởtrongchínhnhữngmôthứcchínhquyềnđó,màbởivìnhữngngườicầmquyềnđãcóquanhệtốtvớicảnhữngngườidânkhôngcóquyềnbầucửvàgiaicấpcaitrị,họđốixửtửtếvớinhữngngườikhôngđượcthamdựvàochínhquyềnvàtrọngdụngnhữngngườilãnhđạocủagiớinày,đồngthờikhôngxúcphạmđếndanhdựcủanhữngkẻcóthamvọngvàgiớibìnhdâncũngđượcđốixửđúngđắnvềtiềnbạc.Khôngnhữngthếhọđốixửvớinhữngngườicùnggiaicấpvàgiớibìnhdântrongtinhthầnbìnhđẳng.Sựbìnhđẳngmànhữngngườicổvõchodânchủmuốnxâydựngchoquảngđạiquầnchúnglàmộtđiềukhôngnhữngcôngbằngmàcòncólợichonhữngngườiđồngđẳng.Chonên,nếugiaicấpcầmquyềnđôngđảo,thìrấtnhiềuđịnhchếdânchủsẽtrởnênhữuhiệu;thídụnhưviệcgiớihạnnhiệmkỳtrong6thángđểchotấtcảnhữngngườiđồngđẳngcócơhộithamchính.Thựcra,nhữngngườibìnhđẳnghayđồngđẳngkhilàmộtsốđôngthìđãtrởthànhmộthìnhthứcdânchủ,vàvìvậynhữngkẻmịdândễnổilêntrongsốnhữngngườinày,nhưtôiđãnóitrong

cácchươngtrên.Nhiệmkỳcầmquyềnngắnngủisẽkhiếnchochếđộquảđầuhayquýtộckhôngthểrơivàotaymộtdònghọ;thêmnữa,nhiệmkỳngắnngủikhiếnchobấtcứaicũngkhólònggâynênsựthiệthạilớnlao,trongkhiđónhiệmkỳlâudàisẽtạonênnhữngkẻđộctàitrongchếđộquảđầuvàchếđộdânchủ.Nhữngkẻcóthamvọngtrởthànhđộctàilànhữngngườiquantrọngtrongmộtnước,dùđólàquảđầuhaydânchủ.Trongchếđộdânchủ,đólànhữngkẻmịdânvàtrongchếđộquảđầulàthànhviêncủanhữngthếgiavọngtộc,haylànhữngkẻnắmtrọnquyềntrongmộtthờigiandài.

Hiếnphápđượcbảotồnkhinhữngkẻpháhoạiởxa,nhưngđôikhicũngvìhọởgần,vìmốinguyhiểmcậnkềkhiếnchongườitaphảicanhgiữhiếnphápcẩnthậnhơn.Vìthếnhữngnhàlãnhđạomàthựcsựquantâmđếnsựtồnvongcủahiếnphápnêntạoranhữngsựkhiếpsợvàđưanhữngmốinguyhiểmtừxađếngầnđểkhiếnchonhândânluônluôncảnhgiácnhưnhữngngườilínhgácđêm,khôngbaogiờlơlànhiệmvụ.Mộtnhàlãnhđạonhưvậycũngphảinỗlựckiềmchếnhữngcuộctranhchấpgiữacácnhàquýtộcbằngluậtpháp,vàngănchặnngaytừđầukhôngđểchonhữngnhàquýtộckhácmắcvàonhữngcuộctranhchấp.Thườngdânkhôngthểphânbiệtđượcsựkhởiđầucủa“quáiác,”chỉcónhàlãnhđạochânchínhmớiphânbiệtđượcđiềunày.

Cònđốivớisựthayđổidotừchínhtrongchếđộcảquảđầuvàchếđộhiếnpháptrịgâyranhưthayđổivềtiêuchuẩntàisảnđểthamchính,thìdùsốlượngtàisảnđòihỏikhôngthayđổi,nhưngsốngườicóđủsốlượngtàisảnđólạigiatăngkhiếnchocónhiềungườiđủtiêuchuẩntàisảnđểthamchínhhơnvàsẽđưađếnthayđổivềhiếnpháp.Đểngănngừaviệcnày,tanênsosánhtổngsảnlượngnămnayvớinămtrướctheođịnhkỳmỗinămnếudânsốđượckiểmtrahàngnăm,vàtrongnhữngnướclớnthìmỗi3hay5năm.Nếutổngsảnlượngnămnaynhiềuhơnhoặcthấphơngấpbộisovớinămtrước,thìluậtphápnêncóđiềukhoảnđểchophépđiềuchỉnhtiêuchuẩntàisảnchothíchhợp.Nếukhônglàmđiềunày,khitổngsảnlượnggiảmxuống,thìsốngườicóđủtiêuchuẩnsẽítđi;dođó,chếđộhiếnpháptrịsẽchuyểnsangquảđầu,vàchếđộquảđầusẽbiếnthànhgiađìnhtrị.Ngượclại,chếđộhiếnpháptrịsẽbiếnthànhdânchủ,vàquảđầusẽtrởthànhhiếnpháptrịhoặcdânchủ.

Sauđâylàmộtnguyêntắcdùngchochếđộdânchủ,quảđầuvàmọiloạichếđộkhác.Đólàkhôngđểchobấtcứmộtcôngdânnàocósựgiatăngbấtcânxứngvớinhữngngườikhác;nghĩalànêncónhữngtưởngthưởngvừaphảichomộtcánhântrongmộtthờigiandàihơnlàtraotặngnhữngphầnthưởnglớnlaovàdanhvọngtộtbựctrongmộtthờigianngắn.Conngườirấtdễbịhưhỏng;khôngphảiaicũng

chốnglạiđượcsựhưhỏngdogiàusangmanglại.Nhưngnếunguyêntắcnàykhôngđượcápdụng,thìnhữngcôngdanhđượctraotặngngaymộtlúcnênđượcthuhồitừtừ.Thêmnữacũngnêncóđiềuluậtngănngừabấtcứaicóquánhiềuquyềnlực,dùtừphenhómhaytiềnbạcmanglại.Nếucónhữngainhưvậy,thìkẻđóphảibịtốngxuấtrakhỏinước.

Vìnhữngtưtưởngthayđổithểchếcũngxuấtpháttừđờisốngriêngcủanhữngcánhân,chonêncũngnêncómộtvịquanđểýtớinhữngaimàlốisốngkhônghoàhợpvớichínhthể,thídụnhưsốngtrongchếđộdânchủlạicóhànhvikhôngdânchủ,haytrongchếđộquảđầulạikhácvớicáchsốngcủaquảđầu.Tươngtựnhưvậybấtcứmộtsựgiatăngtàisảntrongbấtkỳthànhphầntrongnướccũngphảiđượcđểýcẩnthận.Phươngcáchhaynhấtđểtrịcănbệnhnàylàgiaoquyềncaitrịchophầntửđốilập;nhữngcặpđốilậpgồmcó:thiểusốtàiđứcvàđasốbìnhdânhayhaiphầntửgiàuvànghèo.Mộtphươngcáchkháclàkếthợpngườigiàuvànghèothànhmộtcơcấu,haylàgiatăngphầntửtrunglưu.Mộtchínhsáchnhưvậysẽchấmdứtđượcsựphânhoádobấtbìnhđẳnggâyra.

Nhưngtrênhết,tấtcảmọinướcnênđượccaitrịvàđiềuhànhbởiluậtphápđểchoquanchứckhôngthểlợidụngchứcquyềnmàkiếmtiền.Trongchếđộquảđầucầncónhữngbiệnphápđặcbiệtđểphòngchốngtaihoạnày.Bởivìngườidânsẽkhôngcảmthấybịxúcphạmkhikhôngđượcthamgiavàochínhsự-thựcrahọcònthíchđượcnhưthếvìcóthìgiờthưthảlochoviệcriêngcủahọ-nhưnghọsẽnổigiậnkhinghĩrằngnhàcầmquyềnđangăncắpcủacông.Điềunàykhiếnchohọnổigiậngấpđôivìvừabịsỉnhụcvừabịmấtquyềnlợi.Nếuchứcquyềnkhôngmanglạitưlợi,thìchỉcóđiềukiệnnàymớikếthợpđượchaichếđộquảđầuvàdânchủ,vìcảhaithànhphầnquýtộcvàquầnchúngđềuđượcthoảmãn:dânchủthoảmãnvìaicũngcóquyềnđượcthamchính,vàquýtộcthoảmãnvìsẽđượcnắmchứcvụtrongchínhquyền.Điềunàychỉcóthểxảyrakhiviệclợidụngchứcquyềnđểthủđắctưlợibịcấmchỉ.Ngườinghèosẽkhôngmuốnthamchínhnếuhọkhôngcóđượclợilộcgìvàthayvàođólochoviệcriêngcòníchlợihơn;ngườigiàu,vìkhôngcầntiềntừcôngquỹ,sẽđảmnhiệmnhữngchứcvụtrongchínhquyền.Nhưthếngườinghèosẽtiếptụccôngviệccủahọđểlàmgiàu,cònphequýtộcthìkhôngsợbịcaitrịbởigiaicấpthấpkémhơn.Đểtránhnạnbiểnthủcôngquỹ,nhữngquanchứcthôilàmviệcphảibàngiaocôngquỹlạitrướcsựchứngkiếncủatoànthểdânchúng,vàngânquỹđãđượckiểmkêsẽđượcgiaochonhữnggiatộc,haykhuphốkhácnhaugìngiữ.Thêmvàođó,luậtphápnêncóđiềukhoảnvinhdanhnhữngquanchứcthanhliêm.Mộtmặt,trongchếđộdânchủ,khôngnênđụngđếnngườigiàu;khôngnhữngtàisảncủahọkhôngsợbịtịchthuvàphânchiara,màcảnhữngnguồnlợitứccủahọcũngvậy,phảiđượcbảođảm,vìđiềunàyđã

xảyratạimộtvàinước.Ngoàiracũngnênngăncảnnhữngngườigiàu,ngaycảkhihọcamđoanlàkhôngsửdụngnhữngdịchvụcôngcộngvừaphùphiếmvừatốnkém,nhưlàcácbuổinhạchội,rướcđuốc,v.v...Mặtkhác,trongchếđộquảđầu,nênthậntrọngđểýđếnkẻnghèo,vànhữngchứcvụnàocóbổnglộccaonêngiaochohọ.Cònnếungườigiàucónàomàkhinhkhilàmnhụchọ,thìkẻđóphảibịphạtnặnghơnlàđốivớilẫnnhau.Luậtphápcũngnênquyđịnhlàđiềnsảnchỉnênđượctruyềnlạichoconcáichứkhôngnênquadichúctraochongườikhác,vàmỗingườiconchỉđượcnhậnmộtphầnthừakếmàthôi.Làmnhưvậythìđiềnsảnsẽđượcbìnhquânvàngườinghèocócơhộitrởnêngiàucó.Cònđốivớinhữngvấnđềkhôngphảilàtàisản,nhưdanhvọngchẳnghạn,thìcảhaichếđộdânchủvàquảđầunênđểchonhữngngườibịthiệtthòi(nhưngườigiàutrongchếđộdânchủvàngườinghèotrongchếđộquảđầu)đượcbìnhđẳnghaycóphầnhơn,ngoạitrừnhữngchứcvụchínhcủanhànước.Nhữngchứcvụchínhyếucủanhànướcphảithuộcnhữngngườicóđầyđủquyềnhiếnđịnh.

Chương9Cóbatiêuchuẩnmànhữngngườinắmgiữchứcvụcaonhấtphảicó:(1)trungthànhvớicơcấuchínhtrịđãđượcthiếtlập(vớihiếnpháp);(2)cókhảnăngcaođểđiềuhànhchínhquyền;và(3)cóđạođứccánhânvàtôntrọngcônglýtươnghợpvớitừngloạichínhquyền.[Điềunàycầnthiết]vìtrongmỗiloạichínhquyền,quanniệmvềcônglýkhácnhau,chonênphẩmchấtvềcônglýcũngphảikhácnhau.Tuynhiên,cómộtvấnđềlànếukhôngcóaihộiđủcảbatiêuchuẩnnàythìlàmsaochọnđượcngườilãnhđạo?Giảsửgiữahaingười,mộtôngtướnggiỏinhưnglạilàngườixấu,khôngđạođứcvàkhôngtôntrọnghiếnpháp,cònmộtngườikhácthìtrungthànhvớihiếnphápvàlàngườitôntrọngcônglý,thìtanênchọnai?Khichọnlựatanênđểýhaiđiểm:nhữngtiêuchuẩnhiếmcóvànhữngtiêuchuẩnthôngthường.Nhưthế,trongsựlựachọnmộtôngtướngđểchỉhuy,tanênchútrọngđếnkhảnăngquânsựhơnlàđếntưcáchđạođức,chỉvìítngườicókhảnăngquânsự,nhưnglạicónhiềungườiđạođức.Nhưngnếutachọnngườiđểđiềuhànhnhữngcơquancóliênhệđếnniềmtincủaquầnchúngnhưngânkhốchẳnghạn,thìlạiphảinênchọnngườiđứchạnh,vìnhữngchứcvụnhưvậyđòihỏingườicóđứchạnhcaohơnbìnhthường,cònkiếnthứccầnthiếtđểđảmđươngchứcvụthìaicũngcó.

Lạicònmộtvấnđềnữa.Nếumộtngườicókhảnăngchínhtrịvàtrungthànhvớihiếnpháp,thìngườiđócócầnphảilàngườiđạođứckhông?Chẳngphảilàhaitiêuchuẩnkiađãgiúpchongườiđóthựchànhmọiviệcvìcôngíchsao?Nhưngtacũngthấylàcónhiềungườicócảhaitiêuchuẩnkia,nhưngvẫnthấtbạitrongviệctựkiềmchếnhữnghammuốnthuộcvềquyềnlợicánhân,chonên,cũngrấtcóthểhọsẽthấtbạitrongviệcphụcvụcôngích.

Mộtcáchtổngquát,tacóthểchorằngmộthiếnphápđượcbảotồnlànhờởsựtôntrọngtấtcảmọiluậtlệcủangườidân,vànguyêntắcquantrọngnhấtđãđượcnhắcđinhắclạinhiềulầnlàsốngườitrungthànhvớihiếnphápphảimạnhvàđônghơnsốngườibấttrung.Tacũngkhôngnênquêntínhtrungdungmàngàynayđãbịlãngquêntrongnhữngthểchếbịhưhoại,chỉvìcónhiềuphươngsáchcóvẻdânchủnhưngthựcralàlàmsụpđổchếđộdânchủ,vànhiềuphươngsáchcóvẻquảđầunhưnglạilàmchochếđộnàybịtiêudiệt.[Đólàvìcó]nhữngngườinghĩrằngđảngpháihayphenhómcủahọnắmgiữchânlýđạođứcnêncónhữnghànhđộngvàbiệnphápđiđếncựcđoan;họkhôngbiếtrằngsựmấtcânđốisẽlàmchonhà

nướcbịsuysụp.Mộtcáimũicóthểkhôngđượcthẳngdọcdừanhưlýtưởngvàcóthểbịconghaytẹt,nhưngsovớikhuônmặtcũngvẫncòncoiđược;nhưngnếucáimũiđóbịcongquálốhaybịtẹtquámức,thìsựcânđốisẽmất,cáimũiđósẽkhôngcòngiốngcáimũinữa.Điềunàyđúngvớimọibộphậncủacơthểconngười.Địnhluậtcânđốicũngđượcápdụngtrongmộtnước.Chếđộquảđầuhaydânchủ,dùđãbịchệchhướngkhôngcònlàmộtchếđộlýtưởngnữa,nhưngcũngvẫncóthểcònlàmộtchếđộtươngđốitốt.Nhưngnếunhữngnguyêntắccủachếđộbịđẩytớicựcđoanthìchếđộđósẽbịsụpđổ.Vìthếnhàlãnhđạovànhàlậpphápcầnbiếtnhữngphươngthứcnàobảovệvànhữngphươngthứcnàosẽlàmsuysụpchếđộ.Cảhailoạichếđộnàykhôngthểtồntạihaytiếptụctồntạinếukhôngbaogồmđượccảhaithànhphầngiàuvànghèo.Nếubiệnphápquânbìnhtàisảnđượcthựchiện,thìnhànướcphảithayđổichếđộ;đólàvìkhiluậtphápđiquátrớnkhiếnmộttronghaithànhphầncủaquốcgiabịtiêudiệt,thìhiếnphápcũngbịtiêudiệttheo.

Cómộtsailầmchungchocảhaichếđộquảđầuvàdânchủ.Trongchếđộdânchủ,nhữngkẻmịdân,khiquầnchúngđứngtrênluậtpháp,luônluônchiađôiđấtnướcbằngcáchtấncôngvàogiớigiàucó,dùrằnghọluônmiệngnóirằngbảovệquyềnlợicủagiaicấpgiàucó.Tươngtựnhưvậy,trongchếđộquảđầu,nhữngngườiquảđầulạituyênbốlochoquyềnlợicủadânnghèo,lẽrahọphảituyênthệngượclại.Cónhữngnướckẻmịdânthềthốtrằng“tasẽlàkẻthùcủaquầnchúngvàsẽlàmmọiđiềugâytaihoạchoquầnchúng,”nhưngthậtrahọphảinóingượclạivàtronglờithềnêncócâusauđây:“tasẽkhônglàmđiềugìgâyhạichonhândân.”

Nhưngtrongtấtcảnhữngđiềumàsẽgiúpchochếđộđượcbềnvữngnhấtlàgiáodụcdânchúngvềthểchếchínhtrịnhưngngàynaynguyêntắcnàyhầunhưbịquênlãng.Nhữngluậtlệtốtđẹpnhất,dùđượcmọicôngdânchấpnhận,cũngsẽchẳngđitớiđâunếunhữngngườitrẻkhôngđượcgiáodụcvàhuấnluyệnđểthấmnhuầntinhthầnhiếnphápcủachếđộ,tuỳtheodânchủhayquảđầu.Sựrènluyệntâmtríchocảquốcgiacũngcầnthiếtnhưsựrènluyệnchomỗingười,vìtrongmộtnướccũngcótìnhtrạngthiếukỷluậttựgiác.Tuynhiên,đượcgiáodụctheotinhthầncủahiếnphápkhôngcónghĩalàlàmnhữngviệcmànhữngngườidânchủhayquảđầutánthưởng,màlànhữnghànhđộngsẽbảođảmđượcsựtồntạicủachếđộ.Thếnhưngngàynay,trongxãhộicủachúngtaconcáicủagiaicấpcaitrịtrongchếđộquảđầulạisốngtrongnhunglụa,cònconcáicủangườinghèophảilàmlụngvấtvả,chonênhọcókhuynhhướngvàkhảnăngtạorathayđổichếđộ.Còntrongnhữngchếđộdânchủcựcđoanlạinẩyramộtýtưởngsailầmvềtựdotươngphảnvớiquyềnlợithựcsựcủaquốcgia.Cóhainguyêntắcchínhcủachếđộdânchủlàchínhquyềncủađasốvàtựdocánhân.Ngườitanghĩrằngcônglýtươngđương

vớibìnhđẳng,vàsựbìnhđẳngtứclàsựtốithượngcủaýmuốncủađasố.Còntựdolàmỗicánhânthahồlàmnhữnggìmìnhmuốn.Trongnhữngchếđộdânchủkiểunày,ngườitathahồsốngtheoýthíchcủamình,haynóinhưEuripides,“sốngtheosựhoangtưởng”củamình.Nhưngđólàmộtđiềusailầmlớnlao,ngườitakhôngnênnghĩrằngsốngdướisựcaitrịcủahiếnpháplànôlệ,nhưngđóchínhlàđượcsựbảovệcủaluậtpháp.

Tađãbàn,mộtcáchtổngquát,vềnhữngnguyêndodẫnđếnthayđổichếđộvàsụpđổcủanhànướccũngnhưcáchthứcbảotồnvàduytrìhiếnpháp.

Chương10Chúngtacònphảibànvềquânchủcùngnhữngnguyênnhângâyrasựsụpđổvàcáchthứcbảotồnchếđộnày.Nhữngđiềutađãbànởtrênliênquanđếnchếđộhiếnpháptrịcũngđúngtrongchếđộquânchủvàchếđộđộctài.Vìchếđộquânchủvềbảnchấtlàchếđộquýtộc,vàchếđộđộctàilàsựkếthợpcủachếđộquảđầuvàdânchủdướidạngcựcđoannhất;chonên,chếđộđộctàilàchếđộgâyranhiềutaihạinhấtchodânchúngvìđượctạonênbởihailoạichínhquyềnxấuxavàcócảnhữngsailầmvàbạihoạicủacảhai.Hailoạichếđộquânchủtươngphảnvớinhautừbảnchất.Việcmộtngườiđượcđềcửlênlàmvualàcáchthứcnhữnggiaicấpkhágiảhơndùngđểcaitrịdânnghèo.Vịvuađượcđềcửlêntừtrongchínhgiaicấpcủahọvìchínhnhàvuahaydòngdõicủanhàvuavượttrổihơnngườivềtàinăngvàđứchạnh.Cònnhàđộctàiđượcquầnchúngchọnrađểlàmngườibảohộchohọkhôngbịgiaicấpquýtộclàmphươnghại.Lịchsửđãchứngminhlàhầunhưtấtcảmọinhàđộctàiđềulànhữngkẻmịdânđượclòngcủaquầnchúngvìtấncônggiaicấpquýtộc.Đóchínhlàcáchthứcnhữngkẻđộctàilênnắmquyềnkhiquốcgiapháttriểnnhânsố.Nhữngcáchthứckhácxuấtpháttừthamvọngcủanhữngôngvuamuốnvượtquágiớihạnquyềnlựcđãđượcthừahưởngvàtrởthànhnhàđộctài.Lạicònnhữngkẻlàquanchứccaocấptiếmquyềnđểtrởthànhđộctài,vìvàothờicổnhữngquanchứcchínhquyềnhaychứcsắctôngiáođềucónhiệmkỳrấtdài.Saucùnglàtrườnghợptrongchếđộquảđầuvẫncótậpquántraochomộtcánhânquyềnlựccaonhất.Trongtấtcảnhữngtrườnghợpvừanêu,mộtngườicóthamvọng-nhàvuahayquanchứccaocấp,nếumuốnsẽtrởthànhmộtkẻđộctàimộtcáchdễdàngvìđãnắmsẵnquyềnlựctrongtay.Dođó,PheidontạixứArgosvàrấtnhiềunhữngngườikhác,đầutiênlàvuanhưngrồilạitrởthànhđộctài;trongkhiPhalarisvànhữngnhàđộctàixứIonkhởiđầulànhữngquanchứccaocấptiếmquyền,vàPanaetiusxứLeontini,CypselusxứCorinth,PeisistratustạiAthens,DionysiustạiSyracuse,vànhữngkẻkhácđềulànhữngkẻmịdântrởthànhđộctài.

Chếđộquânchủ,nhưtađãthấy,mangbảnchấtquýtộc,vàcũnggiốngnhưquýtộc,đượcđặtcănbảntrêntàinăngcủacánhânhaycủadònghọ,haytrênquyềnvàlợiđãđượcphongthưởng.Nhữngcánhânđượchưởngvinhdựnàyđềulànhữngngườiđãmanglạilợiíchchoquốcgia;đólànhữngngườinhưCodrusđãgiúpchodântộctránhkhỏinạnbịbắtlàmnôlệtrongchiếntranh,nhưCyrusđãmanglạitựdochoxứsở,hayđãgiànhđượcthêmlãnhthổchoquốcgianhưnhữngvịvuacủa

Sparta,Macedonia,vànhữngvịvuadòngMolossoicủaxứEpirus.Mộtngườiđượctônxưnglàvuađểbảovệngườigiàucókhôngbịđốixửbấtcông,vàbảovệquầnchúngkhôngbịđànápvàlăngnhục.Trongkhiđó,nhàđộctài,nhưtavẫnthườngthấy,khôngquantâmđếnbấtcứquyềnlợinàocủaquầnchúng,ngoạitrừnhữngđiềugìđưađếnlợiíchcánhân.Mụcđíchcủakẻđộctàilàsựkhoáilạccủachínhhắn,cònmụcđíchcủanhàvualàdanhdự.Vìthế,nhàvuavàkẻđộctàikhácnhauvềsựhammuốn.Kẻđộctàikhaokhátgiàucó,cònnhàvuakhaokhátdanhvọng.Nhữngngườilínhbảovệchonhàvualàcôngdân,còncủakẻđộctàilànhữngtênlínhđánhthuê.

Mộtsựthậthiểnnhiênlàchếđộđộctàibaogồmtấtcảnhữngcáixấuxacủachếđộdânchủvàquảđầu.Cũnggiốngnhưchếđộquảđầu,cứucánhcủachếđộđộctàilàtíchluỹcủacải(nhàđộctàichỉcóthểnhờtàisảnmàduytrìđượcquânbảovệvànếpsốngxahoacủamình).Cảhaichếđộnàyđềukhôngtintưởngquầnchúng,chonên,khôngchophépnhândânđượcvũtrang.Cảhaichếđộcùngđànápquầnchúngvàxuađuổihọrakhỏithànhphốvàphântánhọvềnôngthôn.Nhữngnhàđộctàicòndùngphươngcáchcủachếđộdânchủlàgâychiếnvớithànhphầnquýtộcvàtiêudiệthọngấmngầmhaycôngkhai,haytrụcxuấthọkhỏiquốcgiavìhọcảntrởconđườngtiếmquyềncủakẻđộctài.Thựcra,thànhphầnquýtộccũngkhônghẳnlàtrởlực,màcũnglànhữngkẻđồngphạmcủakẻđộctài,vìchínhhọcũngmuốntrởthànhngườicaitrịhaykhôngthíchbịcaitrị.NhưthếtahiểuđượctạisaoPerianderlạikhuyênThrasybuluslànêncắtchobằngngọnnhữngcâybắpnàomọccaohơnnhữngcâykhác,tứclàđuổinhữngngườinàotrổivượthơnsốđông.Tómlại,nhưtôiđãtrìnhbàycặnkẽ,sựthayđổichếđộnàocũngkhởiđầugiốngnhau,từchếđộquânchủchođếnchếđộtheohiếnpháp;thầndântấncônggiaicấplãnhđạovìhoặclàkhinhghéthoặclàsợhãihoặclàvìbịđốixửbấtcông.Trongnhữngsựbấtcôngthìhànhvixúcphạmđếnphẩmgiávàchiếmđoạttàisảnlànhữngnguyênnhânthườngđưađếnsựnổiloạnnhất.

Mụcđíchcủanhữngkẻâmmưuchốnglạichếđộquânchủ,dùđólànhàđộctàihayvươngthấtcũnggiốngnhưmụcđíchcủanhữngkẻâmmưuchốnglạinhữngchếđộkhác.Nhữngbậcquânvươngcótàisảnvàdanhvọnglớnlaovàđólànhữngđiềumơướccủatoànthểnhânloại.Nhữngmưutoanchốnglạinhàvuacókhichỉnhằmvàođịavị,cókhilạinhằmvàocánhâncủanhàvua.Khiđộngcơnổiloạnlàsựbịlăngnhục,lúcđótínhmạngcủanhàvuakhólòngđượcbảođảm.Bấtkỳmộtsựlăngnhụcnào(córấtnhiềusựlăngnhục)cũngcóthểlàmchongườitanổigiận,vàkhigiậndữ,ngườitathườnghànhđộngđểtrảthùchứkhôngvìthamvọng.ThídụnhưHarmodiusâmmưuchốnglạiPeisistratidaevìnhàvuađãcôngkhailàmnhụcemgáicủaHarmodius.ChonênHarmodiusâmmưuthívuađểrửa

nhụcchogiađìnhvàAristogeitoncũngthamgiavìlàbạncủaHarmodius.MộtâmmưuchốnglạiPeriander,nhàđộctàixứAmbracia,vìtronglúcyếntiệcvớimộtsủngthầnnamgiớiđãbỡncợtvàlàmnhụcgãnày.Philip,mộtnhàđộctàikhác,cũngbịPausaniastấncôngvìđểchogãnàybịAttalusvàbạnlăngnhục.VuaAmyntasđệnhịcũngbịDerdassáthạivìđãkhoekhoanglàcóquanhệtìnhdụcvớiDerdas.Evagoras,vuaxứCyprus,bịmộttênhoạnquansáthạiđểtrảmốithùbịlàmnhụcvìvợcủaybịcontraicủaEvagorascuỗmmất.Rấtnhiềunhữngâmmưubắtnguồntừnhữnghànhviđángkhinhbỉcủangườilãnhđạođốivớithầndâncủamình.ThídụnhưvụCrataeastấncôngvuaArchelaus.CrataeasluônluôncóáccảmvớiArchelaus,chonên,khinhàvuathấthứakhônggảmộttronghaicôcongáichomìnhmàlạigảcôchịchovuaxứElymeiavàcôemchoAmyntasvớihyvọnglàAmyntassẽkhônggâyrắcrốivớicontraicủanhàvuavớiCleopatra-CrataeasdùngviệcnàylàmnguyêncớđểđánhArchelaus,dùrằngmộtchuyệnnhỏhơnthếcũngđủlàmđộngcơtạophản,vìnguyêndochínhlàmốiáccảmcósẵnđốivớinhàvua.Vàcũngtừmộtđộngcơtươngtự.

HellonocratescủaxứLarissađồngmưuvớiCrataeasđểđánhlạivuaArchelaus,tìnhnhâncủamình,vìArchelausđãkhônglàmtrònlờihứađưamìnhlênlàmvuaxứLarissavìmốiquanhệgiữahaingườikhôngphảivìtìnhyêumàvìquyềnlực.PythovàHeracleidesxứAenoscũngvậy,giếtCotysđểtrảthùchocha,vàAdamasnổilênchốnglạiCotysđểtrảthùchoviệcbịnhàvuangượcđãitìnhdụckhicònlàthiếuniên.

Nhiềungườikhácđãgiếtnhữngquanchứccủanhànướcvàhoàngthânvìcảmthấybịnhữngngườinàylăngnhục.Vìthế,tạiMytilene,MegaclescùngbạnbètấncôngvàgiếtchếtnhữngkẻcầmquyềnthuộcdònghọPenthilidae,vìhọđánhđậpnhândânnơicôngcộng.Mộtthờigiansau,Smerdis,ngườibịnhàđộctàiPenthilusđánhđậpvàchiarẽvợcon,đãgiếtchếtnhàvuanày.TrongmộtâmmưuchốnglạiArchelaus,DecamnichusđãkhíchđộngnhữngkẻthíchkháchvàchỉhuynhómnàytấncôngArchelaus.TấtcảchỉvìnhàvuađãđểchoDecamnichusbịthisĩEuripidesdùngtrượngđánhnơicôngcộngvìđãdámchêhơithởcủaEuripideskhôngđượcthơmtho.Cònnhiềuthídụkhácchothấymưutoanthívuađãxảyravìnhữnglýdotươngtự.

Sựsợhãicũnglàmộtđộngcơkháckhiếnngườitaâmmưutạophảntrongcảchếđộquânchủlẫnnhữngchếđộkhác.ArtapanesâmmưutạophảnvàhànhthíchXerxes,vìsợnhàvuaxửphạtvềtộiđãxửgiảoDariusmàkhôngcólệnhcủavua,dùtrongmộtbuổitiệcnhàvuađãbanlờithatội,nhưngArtapanesvẫnsợnhàvuasẽquênmấtlờithatội.

Mộtđộngcơkhácnữalàsựkhinhbỉvàcoithường,nhưtrườnghợpcủaSardanapalus,vuaxứAssyriabịgiếtvìngườitathấyôngngồichảilen,đanáovớiphụnữ.Chuyệnnàydongườitakểlại,khôngbiếtđúnghaysai,nhưngnếukhôngđúngtrongtrườnghợpnày,thìcũngđúngtrongtrườnghợpkhác.DiontấncôngDionysiusđệNhị,vuaxứSyracuse,vìkhinhbỉnhàvualúcnàocũngsaysưavàthấyrằngnhàvuabịchínhthầndânkhinhghét.Ngaycảnhữngngườibạncủanhàđộctàicũngsẽcókhitấncôngôngtavìkhinhbỉ;sựỷlạivàothuộchạsẽkhiếnchohọnảysinhlòngkhinhmiệtvìhọnghĩrằngnhàđộctàisẽchẳngbaogiờđểýđếnđiềugìhết.Ngoàira,triểnvọngthànhcôngtrongâmmưuthívuacũnglàmộtđộngcơgiốngnhưsựkhinhmiệt.Nhữngkẻâmmưudámnổiloạnvàkhôngquảnđếnhiểmnguyvìhọnghĩrằngđãnắmđượcsứcmạnhtrongtay.Chonên,nhữngôngtướngtrongquânđộithườngtấncôngnhữngnhàvuacủamình.ThídụnhưCyrustấncôngnhàvuaAstyagesvìkhinhthườnglốisốngxahoavàsựnhunhượccủanhàvua.Seuthes,mộttướngquânngườixứThraceđãâmmưuchốnglạivuaAmadocuscũngvìnhữnglýdotươngtự.

Cũngcókhingườitabịkhíchđộnglàmloạnvìnhiềulýdo,nhưMithridatesmưutoanlàmphảnlạiphóvươngAriobarzanesmộtphầnvìxemthườngvịphóvươngnày,phầnkhácvìlòngthamcủacải.

Nhữngkẻcóbảntínhcươngcườnglạiđượcnắmquyềnquânsựcaolànhữngkẻrấtdễnổilòngtạophảnkhithấycócơhộithànhcông,vìquyềnlựclàmgiatăngdũngkhíchonênsựkếthợphaiđiềunàylạisẽlàmchonhữngôngtướngcóhyvọngthànhcôngtrongviệctạophảnmộtcáchdễdàng.

Cònnhữngâmmưudodanhvọngthúcđẩylạixảyratheomộtcáchkhácvớinhữngđiềutamớibàn.Cónhữngngườisẽkhôngbaogiờliềumạngvớimộtniềmhyvọnglàsẽthủđắcđượccủacảihaychứcvụdùnhữngđiềuđócólớnlaođếnđâu,nhưnghọlạisẵnsànghànhthíchnhàvua,vìđólàmộthànhvitáotợnkhiếnchohọđượcnổidanhkhắpthếgiới.Nhữngkẻnàykhôngthèmmuốnmộtvươngquốc,màthèmmuốndanhvọng.Tuynhiên,cũnghiếmkhicónhữngngườinhưvậy,vìnhữngaimưutoanthívuacũngphảichấpnhậncáichếtnếuthấtbại.KẻđóphảicócáitâmquyếttửcủaDion,ngườidámtấncôngDyonysiuschỉvớimộtítquânsĩđitheo:“Tađãquyếtchírồi,bấtkểkếtquảthếnàotacũngmãnnguyện,ngaycảphảigụcchếtkhivừađổbộ.”Đólàmộtquyếttâmkhôngphảiaicũngcó.

Nhữngchếđộđộctài,giốngnhưnhữngloạichínhthểkhác,cũngbịmộtchínhquyềnngoạibangmạnhhơnvàcóchếđộđốinghịchtấncôngvàtiêudiệt.Sựkiệnnàythậthiểnnhiên,vìhaichếđộđốinghịchvớinhau;vàtấtcảmọingười,nếu

thấycóthểlàmđượcđiềuhọmuốn,thìhọsẽlàmliền.[Cóhainguyênnhân,thứnhất,]theonguyêntắc“thợghétthợ”củaHesiod,chếđộdânchủlàchếđộphảndiệncủachếđộđộctài,vìcảhairấtgiốngnhau:dânchủđiđếncựcđoantrởthànhđộctài;cònchếđộquânchủvàquýtộcxungđộtvớiđộctàilàvìđốinghịchvềtinhthần.ĐólàlýdotạisaoxứSparta,theoquânchủ,lạiđànáphầunhưtoànthểcácchếđộđộctài,vàxứSyracusedướichếđộquýtộccũnghànhđộngtươngtựtrongthờithịnhtrịcủamình.Chếđộđộctàicũngbịtiêudiệtvìnộihoạ,khichínhtronggiatộccủanhàđộctàichiarẽ,nhưtrườnghợpcủaGelovàgầnđâynhấtlàtrườnghợpcủaDionysius.TrongtrườnghợpGelo,ThrasybuluslàanhcủavuaGelovàHiero,ngườikếvịGelo.KhiHieroquađời,ThrasybuluslạinịnhhótconcủaGelo,ngườikếvịHierovàdụdỗvịhoàngtửnàyvàoconđườnghưởnglạcvàthaotúngquyềnhành.ThânnhâncủaGelobèntìmcáchdiệttrừThrasybulushòngcứulấynhàđộctài,nhưngthấythờicơthuậntiệncũngchiếmlấyquyềnhànhvàtrụcxuấttấtcảrakhỏinước.TrongtrườnghợpDionysiusthìDion,cũnglàhọhàngvớinhàvua,tấncôngvàtrụcxuấtnhàvuarakhỏinước,vàtrởthànhnhàđộctàikếtiếp,nhưngsauđócũngbịámsátchết.

Cóhaiđộnglựcchínhkhiếnchonhữngnhàđộctàibịlậtđổ:sựkhinhmiệtvàlòngoánghét.Lòngdânoánghétnhàđộctàilàmộtđiềuắtphảixảyra,vàsựkhinhbỉmớithườnglànguyênnhândẫnđếnsựlậtđổ.Tathấynhữngnhàđộctàisaukhichiếmđượcquyềnhànhgiữvữngđượcquyềnthốngtrị,nhưngconcháuhọthừakếkhôngđượclâuvìcuộcsốngtrongnhunglụakhiếnhọtrởnênhènyếuvàtạoranhiềucơhộichonhữngngườitạophản.Sựgiậndữcũngbaohàmtronglòngoánghétvàdễđưađếntạophảnhơn.Sựgiậndữkhiếnngườitatấncônghunghãnhơnvìlúcđóhọkhôngcòntuântheolýtrínữa.Khôngcógìlàmchotadễnổigiậnhơnlàkhibịlăngnhục.ĐâycũnglànguyêndođưađếnsựsụpđổcủadònghọPeisistratidaevànhữngnhàđộctàikhác.Ngườitakhioánghétvẫncòncólýtrí,nhưngcơngiậnthườngđiđôivớisựtổnthươngtâmlý,vàsựtổnthươngtâmlýkhiếnngườitakhôngcònsuynghĩgìđượcnữa.

Tómlại,nhữngnguyêndođưađếnsựsụpđổcủachếđộquảđầuvàchếđộdânchủcựcđoancũnglànhữngnguyênnhânảnhhưởngđếnchếđộđộctài.Thựcranhữngchếđộtrênkhiđiđếncựcđoancũngchỉlàchếđộgồmcónhiềunhàđộctàimàthôi.Chếđộquânchủlàchếđộítbanhưởngbởinhữngnguyênnhântừbênngoàitácđộngvào,chonên,tồntạilâudài;chếđộnàysụpđổthườngvìnộihoạhơnlàngoạixâm.Sựdiệtvongcủachếđộquânchủxảyratheomộttronghaicách;thứnhấtlàkhichínhtronghoànggiatranhgiànhquyềnlựcvớinhau,vàthứhailàkhinhàvuamuốncaitrịtheophongcáchcủamộtnhàđộctài,ápdụngquyềnlựccủamìnhtráivớiluậtpháp.Chếđộquânchủngàynaykhôngcònnữa,những

chếđộnàotựcholàquânchủthìhoặclàchếđộcánhâncaitrịhayđộctàimàthôi.Chếđộquânchủlàchếđộmàsựcaitrịcủanhàvuađượcsựưngthuậncủanhândânvànhàvualàngườiquyếtđịnhtốicaotrêntấtcảnhữngvấnđềquantrọng;nhưngngàynaychếđộquânchủđãtrởthànhlỗithờivìngườitađãdầndầntrởnênbìnhđẳnghơn,vàkhôngcóaiđượccoilàcótàinăngsiêutuyệthơnngườikhácđểxứngđánghưởngnhữngvinhdựcủangaivàng.Chonên,ngườitasẽkhôngcònchấpnhậnmộtchếđộnhưvậynữa.Vànhữngkẻnàomàchiếmlấyquyềnlựcbằngsứcmạnhhaymưutoanthìtứckhắcsẽbịxemlàđộctài.Trongchếđộquânchủchatruyềnconnối,mộtnguyêndokhácđưađếnsựsụpđổlànhữngôngvuasẽbịnhândânkhinhthường,vìdùkhôngnắmquyềnchuyênchếcủanhàđộctàimàchỉcódanhvịhoànggiathôi,thìnhàvuacũngđủlàmchonhândânbấtmãn.Việclậtđổnhữngôngvuanhưvậylàmộtviệcdễdàng,vìnhàvuasẽkhôngcònđượccoilàvuanữakhinhândânđãhếtthầnphục.Nhàđộctài,tráilại,cóthểduytrìchếđộlâudàidùdâncóthíchhaykhôngthích.

Sựsuysụpcủachếđộquânchủlàdonhữngnguyêndovừatrìnhbàyvànhữngnguyêndotươngtự.

Chương11Tacóthểnóimộtcáchtổngquát,haichếđộquânchủvàđộctàiđượcduytrìbởinhữngnguyênnhânđốinghịchvớinhữngnguyênnhângâyrasựsụpđổcủachếđộ.Hãyxéttừngloạichếđộ,khởiđầulàchếđộquânchủ.Chếđộquânchủđượcduytrìnhờvàosựgiớihạnquyềnlựccủanhàvua.Quyềnlựccủanhàvuacàngbịgiớihạnchừngnào,thìquyềnlựccànggiữđượcnguyênvẹn;bởivìnhưvậythìsựcaitrịcủanhàvuasẽônhoàvàsẽkhôngbịthầndânganhghét.ĐólàlýdotạisaotriềuđìnhcủavuangườiMolossianđãtồntạiđượclâudài.TươngtựnhưvậytriềuđìnhSpartacũngtồntạilâudàivìquyềnlựcđượcchiachohaiôngvuacùngtrịvì,rồisauđócònbịTheopompus(mộttronghaivịvua)giớihạnhơnnữaquasựthiếtlậpGiámsátviện.Hànhđộngnàygiảmđiquyềnlựccủanhàvua,nhưnglạilậpnênmộtcănbảnlâudàichođịavịcủanhàvua,vànhưthếlàtăngthêmchứkhôngphảigiảmđiquyềnlựccủanhàvua.Chuyệnkểrằngkhihoànghậuhỏinhàvualàngàicóthấyxấuhổkhitruyềnngôilạichocontraimàlạicóítquyềnlựchơnkhingàithừahườngtừvuachakhông?Nhàvuatrảlời,“Không,vìnhữngquyềnlựctatraolạisẽtồntạilâudàihơn.”

Cònnhữngchếđộđộctàilạiđượcduytrìbằnghaicáchđốinghịchnhau.Mộtlàphươngthứccổtruyềnmàđasốnhữngnhàđộctàithườngápdụng.KhibànvềnhữngphươngkếnàythìPerianderngườixứCorinthvẫnđượcxemlàbậcthầy,vànhữngmưuchướctươngtựcóthểđãhọcđượctừngườiBaTưvềcáchthứccaitrịcủahọ.Nhữngmưuchướcnàyđãđượcbànquatrướcđây;đểbảovệchếđộtàicànglâucàngtốt,thìnhàđộctàinênsanbằngngọnnhữngaivượttrộihơnngườikhác,giếthếtnhữngngườicóchíkhí,cấmkhôngchohộihọp,ănchung,dạyhọc,vàphảicanhchừngbấtcứnhữnghànhvinàocóthểkhiếnngườidântrởnêncanđảmhaytựtinhơn.Thêmnữanhàđộctàicònphảicấmluôncảnhữngbuổivănnghệhaythảoluậnvănchương,vàphảidùngmọicáchđểngườidânkhôngđượcquenbiếtnhau(vìsựquenbiếtsẽdẫnđếntintưởnglẫnnhau).Ngoàira,nhàđộctàicònphảibuộctấtcảmọingườisốngtrongthànhthịphảixuấthiệngiữanơicôngcộnggầnnơicổngthành.Làmnhưthếđểlúcnàocũngbiếtđượcdânchúngđanglàmgì[vàtạonênmộtảnhhưởngtâmlý]lànếungườidânluônluônbịđènén,thìhọsẽquennhịnnhục.Nóicáchkhác,nhàđộctàinênápdụngnhữngmưuchướcnhưthếhaynhữngcáchthứccủangườiBaTưhaycủanhữngquânmanrợkhác,vìđólànhữngphươngthứccócùngtácdụngduytrìchếđộđộctài.Nhàđộctàicũngcầnphảibiếtmỗithầndâncủamìnhnóihaylàmgì,vàphảisửdụngnhững

tênchỉđiểm,giốngnhưnhữngnữđiệpviêntạiSyracuse,haynhữngkẻdòlamànhàđộctàiHierothườngpháitớinhữngnơihộihọp.Chínhvìsựsợhãinhữngtênchỉđiểmmàngườidânkhôngdámnóilênnhữngsuynghĩthựcsựcủahọ,vànếuhọcónóira,thìnhàđộctàicũngbiếtngay.Mộtmưuchướcnữacủanhàđộctàilàtạoramâuthuẫnvànghingờlẫnnhautrongnhândân,bạnbènghikỵnhau,quầnchúngbấtmãnvớiquýtộc,vànhữngkẻgiàucócũngtranhchấplẫnnhau.Thêmvàođó,nhàđộctàicầnphảibầncùnghoánhândânkhiếnchodânvìphảilokiếmsốngmàkhôngcònthìgiờâmmưunổiloạnnữa.CôngtrìnhxâycấtKimtựthápAicậplàmộtthídụcủacủachínhsáchnày;mộtthídụkháclàdânghiếnnhữngcủalễxahoachothầnthánhnhưnhàđộctàiCypselusđãlàm,haynhưPeisistratidaechoxâyđềnthờZeus,haynhưPolycrateschoxâynhữngđàitưởngniệmtránglệtạiSamos.Nhữngcôngtrìnhnàyđềucómụcđíchlàmchoquầnchúngnghèođivàkhiếnchohọkhôngcònthìgiờsuynghĩviệcgìnữa.Cònmộtphươngthứcnữamànhữngnhàđộctàithườnglàmlàtăngthêmnhiềumứcthuế,nhưDionysusđãlàmtạiSyracuselàtạoramộtmứcthuếmàtrongnămnăm,nhândânphảinộphếttoànbộtàisảncủahọchocôngquỹ.Nhàđộctàicũnglànhữngkẻhaygâychiếntranhđểkhiếnchothầndânbịbậntâmvàluônluôncầnđếnmộtngườilãnhđạo.Trongkhiquyềnlựccủanhàvuađượcduytrìnhờởnhữngngườibạn,ngượclại,nhàđộctàilạingờvựcngaycảnhữngbạnbècủamình,vìhọbiếtrằngmọingườiđềumuốnlậtđổhọ,vìchínhnhữngngườibạnnàylànhữngkẻcóđủlựcđểtạorađảochính.

Chưahết,nhàđộctàicũngápdụngnhữngmưuchướcquỷquyệtthườngđượcsửdụngtrongnhữngchếđộdânchủcựcđoan.Thídụnhưchophụnữcóquyềnlựctronggiađìnhđểhọbáocáovềhànhvicủangườichồngvàchophépnôlệđượcquyềnbáocáochủ.Lýdolàvìnôlệvàphụnữkhôngâmmưuchốnglạinhàđộctàimàlạicònủnghộchếđộđộctàivàchếđộdânchủ-họđượcsốngsungsướnghơndướihaichếđộnày.Vìngườitacókhuynhhướnglàmhàilòngbậcquânvương,chonên,trongcảchếđộquânchủlẫnđộctài,nhữngkẻnịnhhótthườngđượcgiữchứcvụcao;còntrongchếđộdânchủ,đóchínhlànhữngkẻmịdân,vànhàđộctàichỉthíchnhữngkẻxunịnhkhúmnúmởchungquanh.

Chonên,nhữngnhàđộctàiluônluônưathíchnhữngngườixấu,vìhọthíchđượcnịnhhót,ngượclạikhôngcóngườinàocótinhthầncủamộtngườitựdolạihạmìnhxuốngnịnhhótngườikhác.Nhữngngườitốtcóthểlàmbạnvớihọ,nhưngchắcchắnkhôngbaogiờnịnhhót.Thêmvàođó,nhữngngườixấulạihữudụngchonhữngmụcđíchxấu,nhưtụcngữthườngnói“dĩđộctrịđộc.”Tínhcáchcủakẻđộctàilàkhôngưabấtcứaicósựđộclậpvànhânphẩm;ychỉmuốnmìnhlàngườiduynhấtcónhữngphẩmchấtđó,vànhữngaitỏramìnhlàngườicótưcách

vàđộclậpthìhọđãxâmphạmvàođặcquyềnvàtrởthànhkẻthùcủanhàđộctài.Mộtđặctínhkhácnữacủanhàđộctàilàưathíchngoạikiềuhơnlàthầndâncủamìnhvàthíchgiaodịchvớihọ.Thầndânbịhọcoilàkẻthù,cònngoạikiềuthìkhôngcógìtranhchấpvớihọhết.

Đólànhữngđiềunhàđộctàicầnghinhớvànhữngmưuchướccầndùngđểduytrìquyềnlực;đốivớinhàđộctài,khôngcóthủđoạnxấuxanàoykhôngdámlàm.Nhữngđiềutađãbàncóthểtómlạithànhbađiểmchínhứngvớibamụctiêucủanhàđộctài.Đólà(1)làmmấtphẩmgiácủathầndân,vìnhữngngườicóýchíthấpkémthìsẽchẳngdámâmmưuchốnglạiai;(2)tạorasựnghikỵgiữađámthầndânvớinhau,vìchẳngaidámlậtđổnhàđộctàichođếnkhingườidânbắtđầucóđượcsựtintưởnglẫnnhau;đócũnglàlýdotạisaonhàđộctàiphảiluôntìmcáchđànápnhữngngườitốtvìkhôngnhữngkhôngthểcaitrịhọmộtcáchđộcđoán,màcònvìhọluôntrungthànhvớinhau;(3)nhàđộctàimuốnchothầndâncủamìnhkhôngcókhảnănghànhđộng,bởivìchẳngcóailạiđilàmmộtviệcbấtkhảthi.Nếuhọbấtlựcthìhọsẽkhôngnghĩđếncáchlậtđổnhàđộctài.Đólàbađiểmchínhtạonênchínhsáchcủanhàđộctài.Tacóthểsuytừđóranhưsau:(1)tạonghikỵgiữaquầnchúng;(2)tướcđoạtkhảnănghànhđộng;(3)hạthấpphẩmgiácủathầndân.

Đâylàmộttronghaiphươngphápquađócácchếđộđộctàiđượcduytrì,vàphươngphápthứhaihầunhưlạitheomộtnguyêntắctráingượchẳnvớiphươngphápthứnhất.Tacóthểhiểuđượcphươngphápnàybằngcáchsosánhvớinhữngnguyêndodẫnđếnsựsụpđổcủachếđộquânchủ.Vìmộttrongnhữngnguyênnhândẫnđếnsựsụpđổnàylàsựbiếnthểchếđộquânchủthànhđộctài,chonên,đểduytrìchếđộ,nhàđộctàinêncaitrịnhưthểđólàmộtchếđộquânchủ.Nhưngnhàđộctàiphảicẩnthậnvàphảigiữđủquyềnlựccaitrịthầndândùhọcómuốnhaykhông.Nếubỏmấtquyềnlựcnàythìchếđộđộctàicũngtiêuvong.Nhưngdùphảigiữquyềnlựcđểlàmcănbản,trênnhữngphươngdiệnkhácnhàđộctàiphảitỏracóphongtháicủamộtvịvua.Trướchết,nhàđộctàiphảilàmbộnhưlàquantâmđếncôngquỹvàkhôngphíphạmcủacôngvàonhữngmónquàxaxỉkhiếnquầnchúngphảibấtbìnhkhithấymồhôinướcmắtcủahọbịtướcđoạtvàphungphíchonhữngtìthiếphaygiaothươngvớingoạiquốc.Nhàđộctàinêncôngbốchonhândânbiếtconsốchithucủacôngquỹ(mộtphươngcáchmànhiềunhàđộctàiđãápdụng)đểchonhândânthấymìnhlàngườichămlochodânchứkhôngphảilànhàđộctài;làmnhưvậynhàđộctàicũngkhôngsợbịthâmhụtngânsáchvìquyềnlựcvẫncònnắmchắctrongtay.Chínhsáchnàycòncónhiềulợiđiểmkhinhàđộctàiphảixuấtngoạivàđểlạimộtngânkhốbịthiếuhơnlàdư;lýdolàvìmộtngânkhốvơisẽítkhilàmchocácquancoingânkhốởtrongnướcnổilòng

tạophản.Vànhàđộctàikhixuấtchinhcónhiềulýdođểsợcácquantrôngcoitàichánhởnhàtạophảnhơnlàsợnhândânvốnthườngtháptùngnhàđộctàiđichinhchiến.Thứhai,nhàđộctàinêntỏrarằngmìnhcóthâuthuếhaybắtdânchúnglàmsưudịchlàchỉvìlợiíchchungcủacảnước,hayđểdànhchongânsáchchiếntranh,vàluônluôntỏramìnhlàngườibảohộcủadânvànhữngtàisảnđólàcủanhândân.Nhàđộctàinêntỏrauynghiêmchứđừnghàkhắcvàkhiếnchodânkhigặpmặtphảitônkínhthayvìsợhãi.Dùsao,đốivớimộtnhàđộctàithậtkhómàkhiếnchodântônkínhkhichínhykhôngtạođượclòngkínhtrọngcủanhândân;chonên,nếunhàđộctàikhôngcóvẻuynghihaycácđứctínhkhác,thìtốithiểucũngphảitỏracóphongcáchmộttướngquânlẫmliệt.Nhàđộctàivànhữngquanlạiphảitránhkhôngđượcxâmphạmtiếthạnhcủathầndân,traicũngnhưgái.Phụnữtronggiađìnhcủanhàđộctàicũngphảigiữýtrongquanhệvớinhữngphụnữkhác.Sựxấcláocủaphụnữđãlàmsụpđổnhiềuchếđộđộctài.Cònvềviệchưởngthụ,nhàđộctàinêntránhkhôngnhưnhữngnhàđộctàitathấyhiệnnaylàsaysưavàhưởnglạctừsángđếntốikhiếnchodânchúngganhghét.Trongviệchưởngthụ,nhàđộctàiphảitỏrađiềuđộcóchừngmực,cònnếukhôngthìcũngkhôngphơibàynhữngthóixấuchodânchúngbiết.Mộtnhàđộctàimàlúcnàocũngsaysưavàngầyngậtthìchẳngsớmthìmuộncũngbịkhinhbỉvàlậtđổ.

Cáchhànhxửcủanhàđộctàicũngvậy,phảingượclạivớihầuhếtnhữngcáchcưxửcủanhàđộctàitađãbàntrướcđây.Nhàđộctàiphảilotôđiểmvàcảitiếnquốcgia,nhưthểmìnhkhôngphảilànhàđộctàimàlàngườibảohộquốcgia.Thêmnữa,nhàđộctàicũngphảitỏralàmộtngườiphụcvụThượngđếmộtcáchnhiệtthành;vìnếungườidânnghĩrằngngườicầmquyềnlàmộtngườicóniềmtinvàkínhphụcThượngđế,thìhọsẽcảmthấyantâmhơnvàkhôngsợbịnhàcầmquyềnđốixửbấtcông,vànhưthếsẽítcókhuynhhướnglàmphảnhơn,nhấtlàkhihọnghĩrằngnhàcầmquyềnđượcThượngđếphùtrợ.Nhưngnhàđộctàicũngphảicẩnthậnđừngđểchongườidânnghĩrằngmìnhlàkẻhồđồmêtíndịđoan.Nhàđộctàicũngphảiđềcaonhữngngườicótàivàtạochohọcảmtưởngrằngchỉcódướichếđộcủamìnhhọmớiđượchưởngdanhvọngnhưvậy,chứcòndướichếđộdânchủthìhọsẽkhôngđượchưởngdanhvọngnhưvậy.Nhàđộctàiphảitựthânhànhbanphátdanhvọng,nhưngkhitrừngphạtthìnênđểchotoàánhayviênchứcchánhquyềnthihành.Cũnggiốngnhưtrongtrườnghợpnhữngchếđộquânchủ,nhàđộctàikhôngnênbanphátdanhvọngcaocảchoriêngmộtcánhânnàomànênchonhiềungườicùngmộtlúc,vìnhữngngườinàysẽtựđộngcanhchừnglẫnnhau.Cònnếumàphảikhenthưởngmộtcánhânnàothậtlàxuấtsắc,thìngườiđókhôngnênlàngườicótinhthầntáobạo,vìtínhchấttáobạorấtkhóbịkềmchếđểkhôngđichệchhướng.Vànếuphảithuhồiquyềnlựccủaai,thìviệcnàynênlàmtừtốn,chứđừngtướchếtquyềnlựcngaymộtlúc.Nhàđộctàicònphảitựchếkhônglàm

nhữnghànhvitrắngtrợnsỉnhụcngườikhác,mộtcáchcụthểlànhữnghànhviphóngđãngđốivớingườitrẻ,vàphảiđặcbiệtthậntrọngđốivớinhữngngườitrọngdanhdự.Nếunhữngkẻcótiềnbịxúcphạmkhicủacảicủahọbịảnhhưởng,thìnhữngngườitrọngdanhdựsẽbịxúcphạmkhidanhdựbịtổnthương.Chonên,nhàđộctàikhôngbaogiờphạmvàonhữnghànhvivừanêumànêntỏralàmộtngườichasửađổichứkhôngchàđạpcondânvàtrongquanhệvớigiớitrẻphảitỏrađólàtìnhthươngmếnchứkhôngphảilạmdụngquyềnlực.Mộtcáchtổngquát,đốivớinhữngtrườnghợpngườidânbịxúcphạm,nhàđộctàiphảibiểulộsựquantâmbằngsựđềnbùdanhdựnhiềuhơn.

Đốivớinhữngkẻmưutoanámsát,đólànhữngkẻnguyhiểmnhấtvàcầnphảibịcanhchừngrấtcẩnthận,vìđólànhữngkẻsẵnsàngliềumạng.Chonên,nhàđộctàicầnphảiđặcbiệtchúýđếnnhữngngườinghĩrằngchínhhọhayngườithâncủahọbịlăngnhục,vìnhữngngườidoxúccảmmàtấncôngngườikhácthườngkhôngcònlýgìđếnsinhmạngnữa.Heracleitusđãnói:“Khólòngchốnglạicơnnónggiận,vìngườitađãsẵnsàngliềumạng.”

Còntrongmộtnướcmàcóhaigiaicấpgiàuvànghèo,nhàđộctàinêntỏrachocảhaibiếtrằnghọđềuđượcbảovệvàkhôngđểchobênnàolàmhạibênnào.Cònnếubênnàomạnhhơnthìnhàđộctàinênsápnhậpvàolựclượngcủamình.Làmnhưvậynhàđộctàikhôngcầnphảigiảiphóngnôlệhaytướckhígiớicủacôngdân.Bấtkểlàbênnàokhiđượcsápnhậpvàolựclượngcósẵnđềukhiếncholựclượngcủanhàđộctàitrởnênmạnhmẽhơn.

Tớiđâytađãcóđủchitiếtđểhìnhdungrachínhsáchchungcủamộtnhàđộctài.Nhàđộctàiphảibiểulộchothầndânthấymìnhlàngườibảohộvàlàmộtnhàvuachứkhôngphảilànhàđộctài.Nhàđộctàikhôngnênchiếmhữutàisảncủathầndân,phảitỏralàngườiônhoà,chừngmựcvàcócuộcsốngkhôngquáxahoa,phảitranhthủthànhphầnquýtộcbằngtìnhthânthiệnvàquầnchúngbằngnhữnglờingọtngàophủdụ.Làmnhưvậythìnhàđộctàisẽcaitrịdễdànghơnvàcaoquýhơnvìthầndânlànhữngngườidântốthơnvìkhôngbịđànáp,vàchínhnhàđộctàikhôngtrởthànhđốitượngbịcămghétvàkhôngcầnphảisợhãigìnữa.Quyềnlựccủanhàđộctài,dođó,sẽtồntạilâuhơn.Tínhtìnhcủanhàđộctàisẽtrởnêntốtlành,hoặckhôngtốthẳnthìcũngkhôngxấuhẳn.

Chương12Thếnhưngkhôngcómộtmôhìnhchínhquyềnnàomàlạitồntạingắnngủinhưchếđộquảđầuvàđộctài.chếđộđộctàidoOrthagorasvàcácconcháucaitrịkéodàiđượcmộttrămnăm.LýdolàdònghọOrthagorascaitrịvừaphải,khôngcónhữngchínhsáchhàkhắcquávàphầnlớnlàtheonhữngluậtlệđãđượcbanhành.NhàđộctàiCleithenesthìlạiđượcthầndântôntrọngnhờvàotàiquânsự.Nếutacóthểtinđượcnhữngtàiliệucònđểlại,thìCleithenescòntraotặnghuânchươngchongườitrọngtàikhiquyếtđịnhlàôngtađãthuatrongmộtcuộcthiđua,vàngườitacòntruyềnrằngbứctượngngườingồigiữaquảngtrườngSicyoncódángvẻcủangườitrọngtàinày.MộttruyệntươngtựlànhàđộctàiPeisistratusxứAthensthỉnhthoảngcũngbịViệnLậpphápAthensgọirachấtvấn.

Nếutínhvềthờigiantồntạilâudài,thìsauchếđộOrthagoraslàchếđộcủaCypselidae,xứCorinth;chếđộnàytồntạiđượcbảymươibanămvàsáutháng:Cypselescaitrịđượcbamươinăm,Perianderđượcbốnmươinămrưỡi,vàSammetichus(concủaGorgus)đượcbanăm.Sựliêntụccủachếđộnàycũngtừnhữngnguyêndotươngtựnhưđãbànởtrên:Cypseluslàmộtnhàlãnhđạođượclòngdânđếnnỗitrongsuốtthờigiancaitrịkhôngcầndùngđếnquânthịvệ;cònPeriander,dùlàmộtnhàđộctài,nhưngcũnglàmộtquânnhântàiba.KếđếnlàchếđộcủaPeisistratidaetạiAthens;nhưngchếđộnàykhôngđượcliêntục.Peisistratidaebịnhândântrụcxuấthailần,thànhratrongbamươibanăm,ôngtatrịvìchỉđượcmườibảynămvàcontrainốinghiệpđượcmườitámnăm-tổngcộnglàbamươilămnăm.Trongsốnhữngnhàđộctàikhácmàtồntạilâudài,thìphảikểđếnHierovàGeloởxứSyracuse.Tuythế,cácchếđộnàycũngchỉđượctổngcộngmườitámnăm.Gelocaitrịtrongbảynămvàchếtvàonămthứtám;Hierocaitrịđượcmườinăm,vàThrasybulusbịlậtđổsaumườithángcaitrị.Thựcra,cácchếđộđộctàithườngchỉtồntạitrongmộtkhoảngthờigianngắnngủi.

Tôiđãđiểmquahầuhếtnhữngnguyênnhânmànhữngchếđộtheohiếnphápvàquânchủđượcduytrìhaybịhuỷdiệt.

TrongCộngHoàLuậncủaPlato,Socratesbànvềnhữngsựthayđổichếđộ,nhưngkhôngđượcsâusắccholắm,vìôngkhôngnhắcgìđếnnguyênnhângâyrasựthayđổicóảnhhưởngđếncáinhànướcđầutiên,tứclànhànướctoànhảo.Ôngchỉnói

rằngnguyênnhâncủanhữngthayđổilàvìkhôngcógìtrênđờitồntạivĩnhviễn,vàmọiđiềuđềuthayđổitheomộtchukỳnhấtđịnh;thêmvàođó,nguồngốccủasựthayđổinàybaogồmtrongnhữngconsố“3,4và5”tạothànhmộtcấpsốhàihoà.Socrateschorằngthiênnhiêncũngcólúcsảnsinhranhữngngườixấukhôngthểgiáohoáđược,vàvềđiềunàythìtathấycũngđúngvìthựcsựcónhữngngườikhôngthểnàogiáohoáđượcđểtrởthànhngườitốt.Nhưngôngkhônggiảithíchtạisaođóchỉlànguyênnhângâyrathayđổichonhànướchoànhảomàkhôngxảyrachomọimôhìnhnhànướckhác,haybấtcứđiềugìhiệnhữu?Cònnữa,nếutheolậpluậnlàthờigianlàmthayđổimọisự,thìchẳnglẽnhữngsựviệckhôngkhởiđầucùnglúcnhưnhau,phảithayđổicùngmộtlúc?Thídụ,nếucóvậtgìđóđượctạoratrongngàytrướckhichukỳthờigianhoàntất,thìvậtđócóphảithayđổicùngvớinhữngvậtđượctạoratrướckhinóhiệnhữukhông?Thêmnữa,tạisaomôhìnhnhànướchoànhảolạiphảichuyểnđổithànhmôhìnhnhànướcSparta?Chínhquyềnthườngthayđổisangmôhìnhđốinghịchvớinóchứkhôngsangmôhìnhtươngtự.LậpluậnnàycũngcóthểápdụngchonhữngthayđổimàSocratesnhắctới,nhưchếđộSpartachuyểnsangquảđầu,rồitừquảđầuchuyểnsangdânchủ,rồitừdânchủsangchếđộđộctài.Nhưngthựcranhữngsựthayđổichínhthểlạitheochiềuhướngngượclại;chếđộdânchủdễbịthayđổithànhquảđầuhơnlàthànhquânchủ.Ngoàira,Socrateskhônghềbàntớiviệcchếđộđộctàicódễbịthayđổihaykhông,vànếucóthìnguyênnhânlàgìvàthayđổisangmôhìnhnào.Lýdolàvìôngkhônggiảithíchđược.TheolậpluậncủaSocratesthìsaukhichuyểnbiếnsangchếđộđộctài,thìnhànướcđósẽphảichuyểnbiếnđểtrởlạitìnhtrạnghoànhảolúcbanđầuđểhoàntấtmộtchukỳ.Nhưngtrongthựctếthìmộtchếđộđộctàithườngthayđổithànhmộtchếđộđộctàikhác,nhưchếđộtạiScyonđổitừchếđộđộctàicủaMyronsangchếđộđộctàicủaCleithenes;haysangchếđộquảđầunhưnhàđộctàiAntileonđãlàmởChalcis;haysangchếđộdânchủnhưgiađìnhGelođãlàmtạiSyracus;haysangchếđộquýtộcnhưởCarthage,haynhàđộctàiCharilausđãlàmởSparta.ThôngthườngchếđộquảđầuthayđổithànhđộctàinhưhầuhếtcácchếđộquảđầuthờicổtạiSicily,thídụnhưchếđộquảđầutạiLeontiniđổithànhchếđộđộctàicủaPanaetius;nhưchếđộquảđầutạiGelabiếnthànhchếđộđộctàicủaCleander,vàtạiRhegiumbiếnthànhchếđộđộctàicủaAnaxilaus.Điềunàycũngxảyrachonhiềunướckhác.ĐâycũnglàđiềukỳlạtronglậpluậncủaSocrateskhichorằngmộtnướcbiếnsangquảđầuchỉvìgiaicấpcaitrịtrởthànhnhữngkẻyêutiền,chứkhôngphảivìnhữngngườigiàucóchorằngđólàđiềubấtcôngkhichonhữngngườinghèokhóđượcthamdựvàochínhquyềnnhưhọ.Hơnnữa,trongnhiềuchếđộquảđầucónhữngluậtlệcấmnhữngviệclàmmanglạilợitức.NhưngtạiCarthage,mộtchếđộdânchủ,thìlạikhôngcấmđoánđiềunày;vàchođếnngàynay,ngườiCarthagechưalàmcáchmạngbaogiờhết.MộtđiềulạnữalàSocrateslạichorằngchếđộquảđầugồmcó

hainước,mộtcủangườigiàuvàmộtcủangườinghèo.Chẳngphảiđâylàđiềumànướcnàocũngcó,vìcónướcnàomàngườidânaicũnggiàucó(haynghèo),haytốtnhưnhau?Mộtngườidânkhôngcầnphảitrởnênnghèohơnngàyhômtrước,nhưngmộtchếđộquảđầucóthểthayđổithànhdânchủnếungườinghèotrongchếđộnàytrởthànhđasố;vàchếđộdânchủcóthểtrởthànhquảđầunếunhữngngườigiàucótrởthànhđasốvànăngđộnghơnthànhphầncònlại.Chưahết,dùnhữngnguyênnhângâyrathayđổichếđộthìnhiềukhôngđếmxuể,nhưngSocrateschỉđiểmquamộtđiều,đólàngườidântrởnênnghèovìphungphítàisảnvàmangnợ,nhưthểtấtcảnhữngngườidân,hayđasốngườidânđềulànhữngngườigiàucótừthuởbanđầu.Điềunàykhôngđúng,mặcdầucóthểđúngvớinhữngngườilãnhđạokhihọbịmấthếttàisảnthìrấtdễlàm“cáchmạng.”Nhưngvớiđasốdânchúngthìkhôngđúnglàhọsẽthayđổichếđộthànhdânchủmàcóthểthayđổithànhbấtcứmôhìnhchínhquyềnnàokhác.Nóicáchkhác,nếungườitabịtướcđoạtdanhdự,bịxâmphạm,làmnhục,thìngườitasẽlàmcáchmạngvàthayđổichếđộ,dùchohọkhôngcóphungphítàisảntheokiểutựdoquátrớnnhưSocratesđãlậpluận.

Tómlại,mặcdùcónhiềuloạichếđộquảđầuvàdânchủ,Socrateschỉbànđếnmộtmôhìnhthayđổichếđộmàthôi.

QuyểnVI.PhươngthứcthiếtlậpchếđộdânchủvàquảđầuCHƯƠNG1

Chúngtađãxemxétmộtsốnhữngmôhìnhkhácnhaucủaquyềnlựctốicaotrongmộtnướccùngvớinhữngcấutrúcnhữngcơquanluậtphápvàđiềuhànhquốcgia,vànhữngmôhìnhnàothíchhợpvớichếđộnào.Tacũngbànquavềnguyênnhângâynênsựsụpđổhaysựduytrìnhữngchếđộkhácnhau.

Chếđộdânchủvàcácloạichếđộkháccũngcónhiềuloại;chonên,tasẽbànxemnhữngphươngthứctổchứcnhưthếnàothìcólợivàthíchhợpvớiloạinào,cùngvớinhữngđiềuchưađượcbàntới.Thêmvàođó,tasẽbànvềnhữngsựphốihợpcủanhữngphươngthứcnày,vìnhữngsựphốihợpnhưvậykhiếnchonhữngmôhìnhhiếnphápchồngchéovớinhau,nhưchếđộquýtộclạicóđặctínhcủaquảđầuvàchínhquyềntheohiếnpháplạicókhuynhhướngdânchủ.Khibànvềnhữngsựphốihợpvẫncònchưađượcbànđến,tôimuốnnóiđếnnhữngđiềusauđây:khicơquanlậpphápvàsựbầucửnhữngviênchứcchínhquyềnđượcquyđịnh(bởihiếnpháp)theoquảđầu,cơquantưpháptheokiểuquýtộc,haykhitoàánvàquốchộitheohìnhthứcquảđầuvàbầucửquanchứctheokiểuquýtộc,haybấtkỳkiểunào,nhưngkhôngtạođượcsựhàihoàtrongcấutrúccủanhànước.

Tađãxemxétmôhìnhdânchủnàohaymôhìnhquảđầunàothìthíchhợpvớinhànướcnàovàdânchúngnào?Thêmvàođó,khôngnhữngtaphảixétxemcơcấuchínhtrịnàothìthíchhợpnhấtvớinhànướcnào,màcònphảixétxemnhữngmôhìnhnàyđượcthànhlậpnhưthếnào?

Trướchết,hãybànvềchếđộdânchủ,vàtừđó,tasẽthấyđượcmộtchếđộtươngphảnvớichếđộdânchủmàtathườnggọilàchếđộquảđầu.Nhằmđápứngmụcđíchcủacuộckhảosátnày,tacầnphảixácđịnhrõràngtấtcảnhữngphầntửvàđặctínhcủachếđộdânchủ,vìnhữngchínhquyềndânchủkhácnhauphátxuấttừsựphốihợpnhữngđặctínhvàphầntửnàymàthành.Cónhiềuloạichínhquyềndânchủkhácnhau,vàsựkhácnhaudohainguyênnhângâyra.Nguyênnhânthứnhấtđãđượcbàntớirồi;đólàsựkhácbiệtvềdânsố.Vìnhândângồmnhiềuphầntửkhácnhaunhưnôngdân,thợthuyền,haylaođộng,vànếuphầntửthứnhấtvàthứhaikếthợpvớinhau,haycảbaphầntửkếthợplại,thìkhôngnhữngsẽtạonên

mộtchếđộcóthểtốthơnhoặcxấuhơn,nhưngbảnchấtcủachếđộcũngsẽbịthayđổitheo.Nguyênnhânthứhaisẽđượcbàntớisauđây:nhữngđặctínhvàthuộctínhcủadânchủ,khiđượckếthợplại,sẽtạothànhnhữngmôhìnhchínhtrịkhácnhau.Mộtchếđộdânchủcóthểsẽcóítđặctínhdânchủ,mộtchếđộkháccóthểcónhiềuhơn,vàmộtchếđộkhácnữacóthểcótấtcảnhữngđặctínhdânchủ.Dùđểxâydựngmộtmôhìnhdânchủmớihayđểsửađổimộtmôhìnhcósẵn,đólàmộtlợiđiểmkhitahiểuđượcnhữngsựkhácnhaunày.Nhữngnhàlậpquốcđãcốkếthợptấtcảmọiphầntửtrongxãhội,dựatrênýniệmcủavàiloạihiếnpháp;nhưngđóchínhlànhữngsailầmmàtôiđãnêurakhibànvềsựduytrìvàsụpđổcủanhànước.Trongchươngnày,tasẽđưaranhữngnguyêntắc,đặctínhvàcứucánhcủamỗiloạichínhquyềndânchủ.

Chương2Cănbảncủamộtnhànướcdânchủlàtựdo,theoquanniệmthôngthường,làmộtđặctínhchỉcóđượctrongmộtnhànướcdânchủ.Đócũngchínhlàđiềumàngườitachorằnglàcứucánhcaocảcủamọinềndânchủ.Mộtnguyêntắccủatựdo:tấtcảmọingười,theothứtự,đềulàngườicaitrịvàbịtrị,vàthựcra,sựcôngbằngtrongdânchủlàsựápdụngbìnhđẳngtheođasố,chứkhôngphảitheotỷlệ.Nhưvậy,[ýkiếncủa]đasốphảilàýkiếntốithượng,vànhữnggìmàđasốchấpthuậnphảilàchungkếtvàcôngbằng.Mỗimộtcôngdân,theoquanđiểmnày,phảicósựbìnhđẳng;vànhưthế,trongchếđộdânchủ,ngườinghèocónhiềuquyềnlựchơnngườigiàuvìsốngườinghèođônghơnvàýkiếncủađasốlàtốithượng.Đâychínhlàmộtkháiniệmvềtựdomàtấtcảnhữngngườidânchủđềucôngnhậnlànguyêntắccủanhànước.Mộtquanđiểmkhácvềtựdolàngườitacóquyềnsốngtheoýthíchcủamình;đótứclàquyềncủangườitựdo,vìnếukhôngđượcsốngtheoýthíchcủamìnhlàdấuhiệucủamộtngườinôlệ.Đólàđặctínhthứhaicủadânchủ,từđóđưađếnlậpluận:nếucóthểđược,conngườikhôngnênbịcaitrịbởibấtcứngườinàokhác,cònnếuđólàđiềubấtkhảthi,mỗingườisẽtuầntựđóngvaitròcaitrịvàbịtrị.Vàđólànhữngkháiniệmvềtựdodựatrênsựbìnhđẳng.

Trêncănbảnvànguyêntắcnày,tasẽtiếnhànhcuộckhảosátnhữngđặctínhcủachếđộdânchủnhưsau:[Vềphươngdiệnhànhpháp,]viênchứcchínhquyềnphảitừdânvàdodânbầura;mọingườisẽtuầntựlãnhnhiệmvụcaitrịvàbịtrị;sựbổnhiệmvàotấtcảmọichứcvụ,ngoạitrừnhữngchứcvụđòihỏikinhnghiệmvàkhảnăngđặcbiệt,phảiđượctiếnhànhquabốcthăm;tàisảnkhôngđượcđặtthànhtiêuchuẩnđểứngcửhaybầucử,cònnếucó,thìchỉrấttượngtrưng;khôngcóaisẽgiữcùngmộtchứcvụhailầnhayhơn,ngoạitrừtrườnghợpđặcbiệtcủanhữngchứcvụtrongquânđội;nhiệmkỳcủatấtcảmọichứcvụ,hayđasốcácchứcvụđượcấnđịnhtrongmộtthờigianngắnmàthôi.[Vềphươngdiệntưpháp,]tấtcảcôngdân,haynhữngquantoàcókhảnăngđượccôngdânbầura,sẽxétxửtấtcảmọisựtranhtụng,hoặctrongnhữngtrườnghợpthậtquantrọngnhưkiểmtoántàichínhcáccơquanchínhquyền,nhữngvấnđềliênquanđếnhiếnpháp,haynhữngkhếướcliênquanđếntưnhân.[Vềphươngdiệnlậppháp,]đạihộiđồngsẽcóthẩmquyềntốicaotrênmọivấnđềcủaquốcgia,hayítrathìcũngtrênnhữngvấnđềthậtquantrọng.Ngườiđứngđầuhànhphápsẽkhôngcóthẩmquyềntốicaonàohếtvềnhữngvấnđềcủaquốcgia,cònnếucó,thìchỉtrênmộtsốítvấnđềmàthôi.

Trongtấtcảnhữngchứcvụđiềuhành,uỷbanđiềuhànhlàhìnhthứcdânchủnhấttrongchếđộdânchủ,nếukhôngcóđủphươngtiệnđểtrảlươngchotấtcảmọingườidânthamgiavàoviệcđiềuhànhnhànước.Nhưngkhiđượctrảlương,uỷbanđiềuhànhlạimấtđiquyềnlựcnày,vìngườitakhiđượctrảlương,sẽkéonhauthamgiavàomọiviệcnhưtađãbàntrongnhữngphầntrước.Đặctínhkếtiếpcủadânchủlànhữngngườiphụcvụchínhquyềnđượctrảlương.Khicóđủphươngtiện,tấtcảnhữngngườithamgiavàoquốchội,toàán,hànhchínhđềucólương;nếukhôngđủphươngtiện,chỉtrảlươngchonhữngngườilàmviệctrongtoàán,uỷbanđiềuhành,hayquốchội;cònnếuvẫnkhôngđủnữa,thìtốithiểu,phảitrảlươngchonhữngngườilàmviệctrongnhữnguỷbanmàphảiănchungvớinhau.Cũngcầnghinhậnởđây:nếunhữngđặcđiểmcủachếđộquảđầugồmcógiathế,tàisản,vàhọcthức,thìchếđộdânchủtươngphảnhẳnlại,gồmhạdân,nghèokhổ,vàthiếuhọcthức.Mộtđặctínhnữacủadânchủlàchấmdứtchínhsáchchoquanchứcđượccaitrịsuốtđời,nhưngnếuvẫncònmộtvàichứcvụdohiếnphápcổđểlại,thìphảitướcbớtquyềnlựccủanhữngchứcvụđó,vàthayđổibằngcáchlựachọnquabốcthămthayvìqualáphiếu.Đólànhữngđặctínhchungchotấtcảmọinềndânchủ.Nhưngnềndânchủđúngnghĩanhấtchonhữngngườidânsốngtrongchếđộđóđượcđặttrênnguyêntắcdânchủsauđây:đólà,tấtcảmọingườiđềuphảiđượctínhbằngnhau;bởivìsựbìnhđẳngcónghĩarằngngườinghèokhôngnêncónhiềuquyềnhạnhơnngườigiàu,vàkhôngthểlànhữngngườicaitrịduynhất.Quyềncaitrịphảiđượcchiasẻđồngđềutuỳtheosốngườicủamỗigiaicấp.Làmnhưvậy,tacóthểtinrằngtựdovàbìnhđẳngsẽđượcbảođảmtrongquốcgia.

Chương3Vấnđềkếtiếplàlàmthếnàođểđạtđượcsựbìnhđẳngnhưvậy?Liệutacónênấnđịnhcho1000ngườinghèocótiêuchuẩntàisảntươngđươngvới500ngườigiàu?Vàliệutacóđểcho1000ngườinghèonàycóquyềnlựcngangvới500ngườigiàukhông?Nếukhôngtheophươngthứcnày,tacónên,mộtmặtgiữnguyêntỷlệ,nhưngtuyểnratừhaikhốicùngmộtsốđạibiểuvàtraochohọquyềnđiềuhànhchínhquyềnvàxửán?Theonguyêntắcdânchủ,phươngthứcnàolàphươngthứccôngbìnhhơn-đạibiểuhaytheođasố?Nhữngngườidânchủsẽchorằngsựcôngbìnhchínhlàýnguyệncủađasố,cònnhữngngườitheoquảđầusẽchorằngcôngbìnhlàýnguyệncủađasốngườicótàisản.Cảhainguyêntắcnàyđềucósựbấtbìnhđẳngvàbấtcông.Nếucôngbìnhlàýnguyệncủamộtthiểusốcótàisản,thìbấtcứaicótàisảntrộihơntàisảncủatấtcảnhữngngườigiàucộnglại,sẽđươngnhiênnắmtrọnquyềnhành;nhưngđólạichínhlàhìnhthứcđộctài.Cònnếucôngbìnhlàýnguyệncủađasố,thìnhưtađãbàntrongnhữngphầntrên,khốidânnghèosẽnhândanhđasốđểcưỡngđoạttàisảncủathiểusốngườigiàu.Đểtìmđượcmộtnguyênlývềbìnhđẳngmàcảhaikhốiđềuđồngý,taphảixétxemhọquanniệmnhưthếnàovềcônglý?

Cảhaipheđồngýrằngnhữnggìđasốcôngdânquyếtđịnh,thìnhữngđiềuđótrởthànhluật.Đồngýnhưvậy,nhưngcũngcòncóđiểmcầnlưuý,vìquốcdândohaigiaicấpgiàu,nghèotạothành.Nhữngđiềuđượcxemlàluậtphảiđượctấtcảhaigiaicấpđồngý,haychỉthànhphầnđasốcủahaigiaicấpđồngý;cònnếuhọbấtđồngý,thìnhữnggìđượcchấpthuậnlàbởiđasốhaybởinhữngngườicókhảnăngcaohơn?Giảdụcó10ngườigiàuvà20ngườinghèo,vàmộtđềnghịđược6ngườigiàuchấpthuậnvà15ngườinghèobác;4ngườigiàukhôngđồngýlạiliênminhvớisố15ngườinghèokhôngđồngý,và5ngườinghèocònlạiliênminhvới6ngườigiàu.Trongtrườnghợpnhưvậy,ýnguyệncủaphenàocótiêuchuẩntổngcộngcaohơn,sẽchiếmưuthế.Cònnếutiêuchuẩntổngcộngbằngnhau,cáchgiảiquyếtcũngkhôngkhólắm,nhưtrongtrườnghợptoàánbịhaisốphiếungangnhau,thìrútthămhaynhữngbiệnphápthíchhợpkhácđềuđượccả.Vềphươngdiệnlýthuyết,thậtkhóđểđịnhnghĩathếnàolàcôngbằngvàbìnhđẳng,vềphươngdiệnthựchành,cònkhóhơnnhiềuvìkhôngdễthuyếtphụcnhữngkẻmạnhđừngxâmlấnquyềnlợicủakẻyếu.Kẻyếulúcnàocũngđòihỏicôngbằngvàbìnhđẳng,nhưngkẻmạnhlạichẳngbuồnquantâmđếnnhữngđiềunày.

Chương4Trongbốnmôhìnhchếđộdânchủ,nhưđãtrìnhbàytrongcácphầntrước,môhìnhtốtnhấtlàmôhìnhhiệnhữutrướcnhất[trongbảnphânloại]vàcổnhất,theosựphânloạitựnhiêncủadânchúng.Dânchúngthíchhợpnhấtchochếđộdânchủlàdânchúnglàmnghềnông.Nếuđasốdânchúnglànôngdânhaychănnuôi,thìviệcthiếtlậpmộtchếđộdânchủlàđiềudễdàng.Vìlànhữngngườinghèo,nôngdânkhôngcóthìgiờnhànrỗi,chonên,họcũngkhôngcóthìgiờđểthamgiahộihọp,vàbởivìkhôngcóđủcácnhucầucủađờisống,họphảiluônluônlàmviệcvàkhôngthèmkháttàisảncủangườikhác.Thựcra,họcảmthấylàmviệcđồngángcònvuithúhơnlàthamgiavàochínhsự,nhữngviệcchẳngđemlạilợilộcgìnhiềuchohọ,vìđasốnôngdânquantâmđếnlợinhuậnthuhoạchđượchơnlàdanhvọng.Bằngchứnglàtrongnhữngchếđộđộctàithờicổ,cũngnhưtrongnhữngchếđộquảđầu,ngườidânvẫnkiênnhẫnchịuđựngnếuhọvẫnđượcphéplàmănvàtàisảncủahọkhôngbịtướcđoạt,vàhọsẽtrởnêngiàucóhayítracũngthoátkhỏicảnhnghèotúng.Thêmvàođó,ngườinôngdâncóquyềnbầuraquanchứcvàbuộcnhữngquanchứcphảichịutráchnhiệmtrongcôngvụ;chonên,nhữngthamvọngcủangườidân,nếuhọcóthamvọng,cũngdễđượcthoảmãn.CónhữngtrườnghợpchothấyđasốquầnchúngcảmthấyhàilòngkhicómộtchútquyềnlựcnhưởMantinea,dùhọkhôngđượcbầuraquanchức(quanchứcđượctuầntựlựaratừmộtsốngườimàthôi),nhưnghọcóquyềnbìnhnghị.

TacóthểxemhìnhthứcchínhquyềnkiểunàytạiMantinealàmộtmôhìnhdânchủ.Nhưvậy,môhìnhnàythoảmãnhaiđiềukiệnlàtiệnlợivàtheođúngtruyềnthốngnhưmôhìnhdânchủtavừabàntới,tứclàmọingườidânđềucóquyềnbầuraviênchức,kiểmtrahoạtđộngcủachínhquyền,vàxửán;nhưngnhữngchứcvụquantrọngphảiđượcbầuratừnhữngngườicóđủtiêuchuẩn(vềtàisản);chứcvụcàngcaothìtiêuchuẩncàngphảicao.Cònnếukhôngcóchứcvụnàođòihỏiphảicótiêuchuẩn(vềtàisản),thìnhữngaicókhảnăngđặcbiệtphảiđượcbổnhiệm.Dướimôhìnhchínhquyềnnhưvậy,chắcchắnngườidânsẽđượccaitrịtốt(vìnhữngchứcvụluônluônđượcnhữngngườitàiđứcnhấtđảmnhiệm;nhưthế,ngườidânsẵnlòngbầuranhữngngườinàyvàkhôngcóaiđốkỵngườitàigiỏi).Nhữngngườigiỏivàthànhphầnquýtộccũnghàilòngvìkhôngbịnhữngngườibấttàivàthấpkémhơncaitrị.Cònnhữngngườiđượcbầurasẽcaitrịcôngminh,vìnếukhông,sẽphảichịutráchnhiệmvớicôngchúng.Mỗingườiđềucótráchnhiệmđốivớingườikhác,cũngnhưkhôngthểđểchoai

muốnlàmgìtheoýthíchthìlàm.Bởivìkhitachophéptựdotuyệtđối,thìsẽchẳngthểnàokềmchếđượccáixấuvốntiềmẩntrongbảnchấtcủaconngười.Nhưngnguyêntắcquyđịnhtráchnhiệmsẽbảođảmđượcsựtốtđẹpnhấtchomộtnước:ngườitàibacaitrịkhôngthểlàmbậy,vìngườidâncóquyềnchínhđángbuộcngườicầmquyềnchịutráchnhiệmvềnhữngviệclàmsaitrái.Tathấyhiểnnhiênđâylàmộtloạichếđộdânchủtốtđẹpnhất.Tạisaonhưvậy?Bởivìmọingườidâncùngởmộtgiaicấpnhưnhau.Mộtsốnhữngđiềuluậtcổtronghầuhếtcácnước,vàtấtcảnhữngđiềunàyđềuhữudụngkhiquyđịnhmọingườiphảilàmnghềnông.Luậtlệquyđịnhrằng,khôngcóaiđượcsởhữuđấtđaiquámộtgiớihạnnàođó,hoặclànếuđãlàmchủquánhiềuđấtđai,thìvùngđấtđókhôngđượcởgầntrungtâmthịtrấnhoặcgầnkhuvựctườngthành.Trướcđây,cónhiềunướccấmngườitakhôngđượcbánđiphầnđấthươnghoảcủagiađình.CòncómộtđiềuluậttươngtựmàngườitabảolàdoOxylusbanhành,quyđịnhngườidânkhôngđượccầmthếhếtđấtđaiđểmượntiềnmàphảigiữlạimộtphầnnàođóđểsinhsống.Nếukhôngcóluậtlệnhưvậy,thìluậtlệcủadânAphytiscóthểđượcdùngđểđiềuchỉnhnhữngsaitráixảyra.TạiAphytis,dùdânđôngđấthẹp,nhưngmỗingườiđềucóđấtđểsinhsốngvàđấtđaiđượckêvàosổbộ,dùdiệntíchítỏinhưngngaycảngườinghèonhấtcũngđủtiêuchuẩnđểthamgiachínhsự.

Nôngdânlànhữngngườithíchhợpnhấtđểxâydựngchếđộdânchủ.Saunôngdânlànhữngngườilàmnghềchănnuôi.Nhữngngườinàycónhiềuđiểmgiốngvớinôngdân,nhưngđờisốngngoàithiênnhiêngiúpchohọcóthânthểcườngtráng,nhanhnhẹn,chonêncũngthíchhợpđểtrởthànhngườilínhchiếnđấu.Ngườidântrongnhữngchếđộdânchủkhácthuaxanhữngngườinàyvìđờisốngcủahọkémhơnnhiều;trongnhữngngànhnghềcủahọ,nhưnhàbuôn,thợthuyền,hoặcnhâncông,khôngcóchỗchođạođứcpháttriển.Nhữngngànhnghềnàyđòihỏihọphảiđiđếnnơithịtứđểbuônbánhoặctìmviệclàm,thànhrahọcóthểthamdựvàonhữngcuộcbànthảotrongnghịhội.Cònnôngdân,vìsốngtảnmácnơiđồngquê,nênkhôngtụhọpthườngxuyên,haycảmthấycónhucầuphảihộihọp.Nếulãnhthổrộnglớnquá,vượtxakhỏinơithịthành,việckiếntạomộtchếđộdânchủưutúhaymộtchínhthểtheohiếnphápcũngkhôngphảilàđiềukhó;bởivìđasốdânchúngsẽbịbuộcphảicưngụnơiđồngquê,vànếucònmộtthiểusốcưngụtrongthànhthị,thìnghịhộikhôngđượcnhómhọpnếunhữngngườidânởmiềnquêkhôngthểđếnthamdự.Tađãbànquachếđộdânchủđầutiênvàlàchếđộtốtnhấtnênđượckiếntạonhưthếnào,vàthấyrõràngnhữngloạichếđộbịchệchkhỏimôhìnhđúngđắnlànhữngchếđộkémhơn,vàdânsốtrongmỗiloạinàycũngthuộcbậcthấphơn.

Môhìnhcuốicùngcủadânchủlàmôhìnhbaogồmmọigiaicấpvàlàmôhình

khôngphảinướcnàocũngxâydựngđược,mànếucóxâydựngđược,thìcũngkhôngtồntạiđượclâudài,trừphiđượcđiềuhànhbởiluậtphápvàphongtục.Nhữngnguyênnhângâyrasựsụpđổcủachếđộdânchủvàcácloạikhácđãđượcbàntớitrongnhữngchươngtrên.Đểxâydựngmộtnềndânchủbaogồmnhiềugiaicấpvàgiatăngsứcmạnhcủangườidân,nhàlãnhđạothườngthunạpcàngnhiềudânchúngcàngtốt,chohọtưcáchcôngdân,khôngnhữngbaogồmnhữngcôngdânhợppháp,màcònngaycảnhữngkẻbấthợppháp,vànhữngngườichỉcóchahoặcmẹlàcôngdân.Bởivìmộtchếđộnhưvậykhôngthểđểsótthànhphầnnào.Đócũnglàđườnghướngnhữngkẻmịdânthườngtiếnhành,dùrằngđiềuđúngđắnphảilàmlàkhôngđượcgiatăngthêmdânsốkhisốthườngdânvượtquásốquýtộcvàthànhphầntrunglưu.Quáconsốnày,cơchếchínhtrịbịhỗnloạn,phầntửquýtộctrởnênmấtbìnhtĩnhvàkhôngcònkiênnhẫnvớichếđộdânchủnữa,nhưtrườnghợpnổiloạnxảyratạiCyrene.Ngườitathườngkhôngđểýđếnđiềuxấunhỏ,nhưngkhiđiềuxấuđãgiatăngthìnóđậpngayvàomắt.NhữngbiệnphápđượcCleithenessửdụngkhimuốngiatăngquyềnlựccủadânchủtạiAthens,haynhữngbiệnphápđượcnhữngnhàsánglậprachínhquyềnbìnhdântạiCyrenelànhữngbiệnpháphữudụngchochếđộdânchủcựcđoan.Nhữngbiệnphápnàygồmcó:thànhlậpnhữngbộtộcmới,giảmconsốnhữngnghithứctếtựriêngtưcủanhữngbộtộcvàchuyểnnhữngnghithứcđượcchophépthànhnhữngnghithứctiếnhànhnơicôngcộng.Nóimộtcáchkháclàsángchếranhữngbiệnphápnhằmtrộnlẫnnhữngsắcdânvàovớinhauvàxoábỏnhữngmốiquanhệcũ.Thêmnữa,nhữngbiệnphápdonhữngnhàđộctàiđưarathoạttrôngcóvẻrấtdânchủ,thídụnhưchophépnôlệcómộtsốtựdo(trongchừngmựcnàođó,điềunàycóthểcólợi),haychophụnữvàtrẻconmộtsốtựdonàođó,vàchomọingườimuốnsốngrasaotuỳthích.Nhữngchínhquyềnnhưvậysẽđượcnhiềungườiủnghộ,vìngườita,đasố,thíchsốngphóngtúnghơnlàsốngtrongtiếtđộ.

Chương5Chỉkiếntạomộtthểchếdânchủthôi,khôngphảilàviệcduynhấtvàchínhyếucủamộtnhàlậppháp,haycủabấtcứaimuốnlậpnênmộtnhànước,vìbấtkỳmộtnhànướcnào,dùđượcthiếtlậptồiđếnđâuđinữa,cũngtồntạiđượcmộtvàingày.Điềukhókhănhơnnhiềulàsựbảotồnvàduytrìchếđộ.Nhàlậppháp,dođó,nênnỗlựcxâydựngmộtnềnmóngvữngchắcdựatrênnhữngnguyêntắcliênquanđếnsựtồnvongcủanhànước,tránhnhữngphầntửlàmsụpđổnhànước,vàlàmluật-thànhvănhaybấtthànhvăn-baohàmnhữngyếutốbảovệsựtồntạicủanhànước.Nhàlậpphápkhôngđượcnghĩđếnnhữngbiệnphápnàosẽtạoramộtchếđộhoặclàdânchủnhấthoặclàquảđầunhất,màphảinghĩđếnnhữngbiệnphápgiúpchếđộtồntạilâudàinhất.Nhữngkẻmịdântrongthờiđạichúngtathườngdùngbiệnpháptịchthutàisảncủangườigiàu(quahìnhthứcphạttiềnthậtnặngvàxungvàocôngquỹ)hònglàmchongườinghèođượcvuilòng.Nhưng,nhữngainghĩđếnphúclợicủaquốcgia,phảiphảnđốinhữngđạoluậtnhưvậy,vàđềnghịrằngtàisảntịchthukhôngđượcxungvàocôngquỹ,màphảiđượcđưavàonơitếtự.Làmnhưvậy,kẻgiàu,ngườinghèođềuphảitránhkhôngdámlàmbậyvìđềubịphạtnhưnhau,cònngườidân,vìthấykhôngcólợiíchgì,nênsẽcẩnthậnhơnkhikếtánngườikhác.Nhữngcuộcxửáncôngcộngnêngiảmtớimứctốiđa,vànhữngkẻcáogianphảibịphạtnặng,vìngườitathườngtốcáothànhphầnquýtộc(cótàisản)hơnlàthànhphầnbìnhdân.Tuynhiên,chínhsáchhợplývẫnlàđốixửvớimọingườidân(bấtkểgiàunghèo)nhưnhau,cònnếukhônglàmđượctốtnhưvậy,thìcũngđừngkhiếnchonhândânphảicoinhànướclàkẻthù.

Vìhìnhthứccuốicùngvàtệnhấtcủadânchủlàkhisốcôngdântănglênđôngđảo,khiđó,sẽkhólòngkêuhọđihọptạinghịhộinếuhọkhôngđượctrảlương,cònnếutrảlương,lạikhôngcótiềnvàphảiđưagánhnặngnàylênthànhphầnquýtộc(nhànướcthuđượctiềntừthuếđánhlêntàisảnhoặctừtàisảnbịtịchthuhoặctừsựxửphạtsaitráicủatoàán;nhữngcáchnàyđềuđưađếnsựsụpđổcủanhữngnềndânchủ).Chonên,tôiđềnghịrằng,nếukhôngcótiềntrảlương,chínhquyềnkhôngnêntriệutậpnghịhộithườngxuyên;còntoàán,nêncónhiềungườithamgia,nhưngnhữngphiênxửchỉnênkéodàivàingàymàthôi.Hệthốngnàycóhailợiđiểm:thứnhất,ngườigiàusẽkhôngcònsợphảibịthuthêmnhiềuthuế,dùhọkhôngđượctrảlươngcònngườinghèođượctrảlương;thứhai,nhữngvụtranhtụngsẽđượcxétxửtốthơnvìnhữngngườigiàu,dùkhôngthíchphảibỏviệctưđilàmviệccông,cũngsẵnsàngbỏravàingàyđixửán.

Khinhànướcđãcóthunhập[đểtrảlương]thìnhữngkẻmịdânkhôngđượctheothóiquenđòiphânphốisốtiềnthặngdưlạichongườinghèo;họđãcótiềnlươngrồivàluônluônmuốncónhiềuhơnnữa;phânphốitiềnthặngdưchongườinghèocũngnhưđổnướcvàorổ.Nhưng,nhữngnhàdânchủthựcsựphảichútâmđếnhọvàkhôngđểchohọtrởnênquánghèo,vìsựnghèođóisẽlàmmấtđitínhchấtcủadânchủ.Đólàlýdotạisaophảicónhữngbiệnphápgiúphọcóđượctàisảnlâubền.Vàđócũnglàsựquantâmcủamọigiaicấp.Nhữngthunhậpvàocôngquỹnênđượctíchluỹlạivàphânphốichongườinghèomộtsốlượngthíchhợpnàođóđểhọlàmvốncanhtáchaybuônbán.Cònnếukhôngđủngânquỹđểphânphốichotấtcảcùngmộtlúc,thìnêntuầntựchiachonhữngbộtộc,vàtrongcùngthờigianđó,ngườigiàunêntrảlươngchongườinghèođểhọđihọpnghịhội,cũngnhưđượcmiễnkhỏilàmnhữngdịchvụcôngcộngvôíchkhác.Nhờvàonhữngchínhsáchnhưvậy,nhànướctạiCarthagegiữđượclòngyêumếncủanhândân.Mộtchínhsáchlàtuầntựlựaratrongsốnhữngngườinghèovàpháihọvềcáctỉnhlàmviệccólương.Nhữngngườigiàuvàquýpháicólòngtốtcũngbảotrợmộtsốngườinghèo,giúpvốnchohọlàmăn.MộtthídụkháclàchínhsáchcủaxứTarentocũngđángchotamôphỏng.Nhữngngườigiàutrongxứnàychiasẻtàisảnvớingườinghèo,vànhờđómàthuphụcđượccảmtìnhcủadânnghèo.Ngoàira,họcònchiachứcvụchínhquyềnlàmhailoại,mộtloạidodânbầu,mộtloạiđượclựachọnquasựbốcthăm.Làmnhưvậy,mọingườiđềucóthểthamgiaquasựlựachọnmayrủi,vàbảođảmsựđiềuhànhkhéoléovìnhữngngườicókhảnăngmớiđượcbầura.Tươngtựnhưvậy,trongcùngmộtcơquan,cũngcóthểcóhailoạiviênchức,mộtdobốcthămlựara,vàphầncònlạidobầucử.

Tớiđâytađãbànkháđủvềnhữngcáchthứcđểthiếtlậpchếđộdânchủnhưthếnào.

Chương6Từnhữngsựkhảosátvừaqua,tìmhiểunhữngyếutốtạonêncơcấuchínhtrịcủachếđộquảđầucũngkhôngkhólắm.Tachỉcầnlýluậntừphíađốinghịchvàsosánhmỗidạngcủachếđộquảđầuvớidạngtươngđươngcủachếđộdânchủ.

Môhìnhđầutiênvàcũnglàmôhìnhítkhắcnghiệtnhấtcủachếđộquảđầurấtgiốngvớichínhquyềntheohiếnpháp(môhìnhtốtnhấtcủadânchủ).Trongchếđộnày,cóhaitiêuchuẩn(tàisản)đểthamgiachínhsự:mộttiêuchuẩncao,mộttiêuchuẩnthấp-tiêuchuẩnthấpdànhchonhữngchứcvụcấpthấpnhưngkhôngthểthiếuđượcvàtiêuchuẩncaodànhchonhữngchứcvụcaohơn.Nhữngaiđãhộiđủtiêuchuẩntàisảncũngphảicóquốctịch,làmnhưvậyđểchosốngườicóthểthamgiavàochínhquyềnđônghơnsốngườikhôngphảilàcôngdân;vànhữngcôngdânmớinhậpquốctịchcũngnênđượctuyểntừgiaicấpkhágiảhơn.Nguyêntắcnày,nếuxiếtchặthơnchútnữavềtiêuchuẩntàisản,sẽtạoramộtmôhìnhkháccủachếđộquảđầu,nếucứtiếptụcxiếtchặtthêm,sẽtrởthànhchếđộcủabèpháivàchuyênchếnhấttrongcácloạiquảđầu;chếđộnàytươngđươngvớichếđộdânchủcựcđoan,cầnphảiđượcluônluôncảnhgiácvìtínhchấtxấuxacủachếđộ.Nhữngngườikhoẻmạnhcóthểchịuđựngđượcnhiềusựgianlaovềthểchất;nhữngcontàuvữngchắccộngthêmvớithuỷthủđoànlànhnghềcóthểchịuđựngnhiềusónggió.Nhưng,nếuconngườicóthểchấtyếuđuối,haycontàurệurạocùngvớithuỷthủđoànbấttài,thìchỉcầnmộtsailầmnhonhỏcũngđủtiêuvong.Dođó,nhữngmôhìnhchínhquyềnxấunhấtcầnphảiđượcnhàcầmquyềnquantâmkỹhơn.Trongchếđộdânchủ,dânsốđôngđảolàyếutốgiúpchochếđộđượcbảotồn(côngbằngđượcbảođảmtheotỷlệ),cònchếđộquảđầuchỉđượcbảotồnkhisựthamgiavàochínhquyềncủangườidânđượcđặttrêntàinăng.

Chương7Vìdânchúngcóthểđượcchialàmbốnloại-nôngdân,thợthuyền,buônbán,vàlaođộngchântay,chonênquânđộicũngđượcchialàmbốnloại-kỵbinh,trọngbinh,khinhbinh,vàhảiquân.Khimộtnướcchọnkỵbinhlàmchủlực(vìđịathế),thìnướcđóthườngtheochếđộquảđầu,vìchỉngườigiàumớicóphươngtiệnđểnuôingựa.Khilựclượngquânsựlàtrọngbinh,nướcđósẽtheomôhìnhthứhaicủachếđộquảđầu,vìtổchứclựclượngtrọngbinhcũngcầndânchúnggiàucó.Nhưng,nhữngnướccókhinhbinhhayhảiquânthườngtheochếđộdânchủ,vàngàynay,nhữnglựclượngnàyrấtđôngđảo.Khicótranhchấpgiữachếđộdânchủvàquảđầu,chếđộquảđầuthườngphảichịuthua.Chếđộquảđầucóthểdùngphươngthứccủanhữngtướnglãnhlàkếthợpmộtlựclượngkhinhbinhtrừbịcùngvớichủlựclàkỵbinhvàtrọngbinh.Khinộibộmộtquốcgiacóxungđột,ngườinghèothườngcólợithếhơnngườigiàuvìtrangbịnhẹ,dễtấncôngtrọngbinhvàkỵbinh.Mộtchếđộquảđầumàtạoramộtlựclượngquânsựtừgiaicấpdưới,làtựtạonênmộtthếlựcchốnglạichínhmình.Dođó,vìyếutốtuổitác,nhữngngườicầmquyềncủachếđộquảđầunênchoconcáicủahọ,khicòntrẻ,đượchuấnluyệntronglựclượngkhinhbinh,đểkhiđếntuổitrưởngthành,nhữngthanhniênnàysẽtrởthànhnhữngchiếnsĩkhinhbinhthựcthụ.

Nhữngngườilãnhđạotrongchếđộquảđầucũngnênnhườngmộtsốchứcvụtrongchínhquyềnchonhữngngườikhác,hoặc(nhưtôiđãbànqua)chonhữngngườicóđủtiêuchuẩntàisản,hoặctheonhưcáchthứcởThebes,chonhữngngườiđãthôikhônglàmnhữngnghềhạtiệntrongmộtkhoảngthờigiannàođó,hoặcnhưởMassalia,chonhữngngườicótàinăng,dùhọcólàcôngdânhaykhông.Nhữngchứcquyềncaonhấtnênnằmtrongtaycủagiaicấpcaitrị,nhưngkhôngnhữngkhôngđượctrảlươngmàcònphảiđóngthêmtiềnchonhữngchứcvụnhưvậy.Làmnhưthế,nhữngngườikhácsẽkhônghammuốnnhữngchứcvụđónữavàcũngkhôngbấtmãnkhithấynhữngngườicaitrịđượchưởngnhữngđặcquyền,vìchẳngkhácnàohọđãphảitrảmộtgiáđắtchonhữngđặcquyềnđó.Nhữngviênchứcgiữquyềncao,khinhậmchức,cũngnêndângnhữngcủatếlễthậtthịnhsoạnvàxâydựngnhữngcôngthựtrongthờigiantạichức.Nhữngđiềunàykhiếnchodânchúng,khithamdựlễhội,thấyrằngđấtnướccủahọđượctranghoàngđẹpđẽbởinhữngđồtếtựvàdinhthựnguynga,sẽkhôngnảylòngmuốnthayđổichếđộ,cònnhữngnhàquýtộcsẽđượcnhớơnnhờsựhàophóngcủahọ.Nhưng,tiếcthay,đókhôngphảilànhữngphươngthứcmànhữngchếđộquảđầungàynayápdụng.

Nhữngkẻquảđầungàynaythamlamcủacảilẫndanhvọng,màtaphảigọihọlànhữngkẻdânchủtitiệnmớiđúng.Tớiđâytađãbànđủvềcáchthứccácchếđộdânchủvàquảđầunênđượcthiếtlậpnhưthếnào.

Chương8Nhữngđềtàikếtiếpchúngtasẽbàntớilàviệctổchứcđúngđắnnhữngcơquantrongchínhquyền,bảnchấtvàchứcnăngnhữngcơquannàynhưthếnàovàphảicầncóbaonhiêucơquan?Khôngmộtnướcnàocóthểhiệnhữuđượcnếukhôngcónhữngcơquanchínhquyềncũngnhưkhôngmộtnhànướcnàocóthểđượcđiềuhànhtốtnếukhôngcónhữngcơquanđểgiữgìntrậttựvàsinhhoạthàihoà.Trongnhữngnướcnhỏ,nhưtađãbànqua,khôngcầnphảicónhiềucơquanchínhquyền,nhưngtrongnhữngnướclớnhơnthìcầnphảicónhiềuhơn,vàtaphảixemxétcẩnthậnxemcơquannàocóthểđượckếthợpvớinhau,vànhữngcơquannàocầnphảitáchriêng.

Trongnhữngcơquancầnthiết,cơquanđầutiênlàcơquanquảntrịthịtrường;mộtchứcquanphảiđượcđặtrađểkiểmtranhữnggiaokèobuônbánvàgiữgìntrậttự.Điềunàycầnthiếtvìtrongmọinướctakhôngthểtránhkhỏiviệccóngườimuavàkẻbánđểđápứngnhữngnhucầucủađờisống;đâylàcáchthứcdễdàngnhấtđểgiúpchomộtnướcđạtđượctìnhtrạngtựtúcvàđápứngđượcmụcđíchcủaconngườikhiquầntụlạithànhmộtquốcgia.Cơquanthứhai,cũngtươngtựnhưcơquanthứnhất,làcơquangiámsátvàtôđiểmchonhàcửatrongthànhphốvàcôngthự,tubổđườngxávàcầucống,vàngănngừanhữngcuộctranhchấpvềdiệntíchnhàcửacủadân.CơquannàyvẫnthườngđượcgọilàcơquanCôngchánhgồmcónhiềubankhácnữa.Khinướccàngđôngdân,nhữngbannàydonhiềungườikhácnhauchịutráchnhiệm,thídụ,ngườilovềtườngthành,ngườilovềđồinúi,ngườilovềhảicảng.Tươngtựnhưvậy,nêncómộtcơquanphụtráchtàinguyêncủatoànquốcnhưcơquanKiểmlâm.Ngoàibacơquantrên,cầnphảicócơquanchuyênthuthuếvàphânphốingânkhoảnchonhữngcơquankhác.CơquannàygọilàBộNgânkhố.Mộtcơquannữalưutrữtấtcảnhữnggiaokèokýkếtgiữatưnhânvớinhau,nhữngcáotrạngcủatoà,vàtấtcảnhữngtàiliệukhác.Cơquannàycũngcóthểđượcchialàmnhiềubannhỏ,nhưngtấtcảdomộtchưởngquanđứngđầu.

Kếđếnlàmộtcơquanmànhiệmvụrấtcầnthiết[choxãhội]vàcũngrấtkhóđiềuhành,đólàcơquanphụtráchviệcthihànhhìnhphạt,haythutiềnphạt,cũngnhưgiamgiữtùnhân.Sựkhókhăncủacơquannàyxuấtpháttừcáitiếngxấudínhliềnvớinó;chẳngcóaimuốnlàmviệcnày,trừphihọthuđượcnhiềulợinhuận,vànhữngngườichịulàmthìcũngchỉthihànhluậtphápchocólệ.Thếnhưng,cơquannàyrấtcầnthiếtvìnhữngphánquyếtcủatoàsẽchẳngcóýnghĩagì,nếukhông

đượcthihành.Vàvìxãhộikhôngthểhiệnhữuđượcnếukhôngcóluậtpháp,thìxãhộicũngsẽkhôngthểhiệnhữuđượcnếuluậtphápkhôngđượcthihành.Vìđâylàcơquanaicũngghét,chonên,cơquannàykhôngnêngiaochomộtbộphậncaiquản,màchiaralàmnhiềubanphụtráchnhữnglãnhvựckhácnhau.Tươngtựnhưvậy,nênchiachonhiềungườiđảmnhậnnhữngnhiệmvụkhácnhautrongcơquanthuếvụ.Nhữnghìnhphạtnêndonhữngquanchứcthihànhvànhữngsốtiềnphạtnàodoquanchứchếtnhiệmkỳấnđịnhnênđượcnhữngquanchứckếnhiệmthihành.Còntrongtrườnghợpnhữngquanchứcđangtạichức,thìquanchứcquyếtđịnhhìnhphạtvàquanchứcthihànhánphạtnênlànhữngngườikhácnhau.Thídụ,nếuquảnlýthịtrườngralệnhphạtthươngnhân,thìnhânviêncủathịtrưởngcónhiệmvụđithutiềnphạt.Làmnhưvậy,ngườithihànhánphạtítbịghétbỏhơnvàsẽdễhoànthànhchứctráchhơn;ngượclại,nếungườithihànhánphạtlạicũnglàngườiralệnhphạt,ngườiđósẽbịcoilàkẻthùvàrấtkhóthihànhcôngvụ.

Cũngcónơi,tráchnhiệmđượcphânbiệtrõrànggiữaviênchứcbắtngườivàviênchứcgiamgiữtùnhân,nhưtrườnghợp“UỷbanMườiMột”ởAthens.Ủybannàycóquyềnralệnhbắtngười,nhưngcơquankháccónhiệmvụgiamgiữ.Cácbiệnpháptươngtựcũngnênđượcápdụngchonhữngcơquankhácđểđỡbịngườidânchánghét.Aicũngbiếtnhiệmvụcaingụclàcầnthiết,nhưngnhữngngườitốtlạikhôngmuốnlàm,cònnhữngkẻbấtlươngthìlạikhôngtinđược,vìchínhnhữngngườinàycòncầnbịcanhgiữchứđừngnóiđếnviệcđicanhgiữngườikhác.Bởithế,nhiệmvụnàykhôngnêntraochomộtngườithườngxuyêncanhgiữtùnhân,mànêngiaochonhữngđộithanhniên(đãquahuấnluyệnquânsự)donhữngquanchứckhácnhauchỉhuy.

Đâylànhữngquanchứckhôngthểthiếuđượcvàphảiđượcxếphạngđầutiên.Kếtớilànhữngcơquancũngquantrọngkhôngkém,nhưngxếphạngcaohơnvàđòihỏinhữngviênchứccónhiềukinhnghiệmvàlòngtrungthànhvớiquốcgiahơn.Đólànhữngquanchứcgiữnhiệmvụbảovệthànhtrìvànhữngnhiệmvụquânsựkhác.Tráchnhiệmcủanhữngquanchứcnàytrongthờichiếncũngnhưthờibìnhlàbảovệthànhtrì,tậphọpvàchỉhuydânchúng.Tạimộtsốnước,cónhiềucơquanlovềquốcphòng,mộtsốnướckháclạicóíthơn,cònnhữngnướcnhỏ,chỉcómột.Nhữngquanchứcnàyđượcgọilàtướngsoái.Nếunhữngnướccócảkỵbinh,khinhbinh,cungthủ,hoặchảiquân,thìmỗingànhkhácnhaudomộtsĩquanriêngbiệtchỉhuy,nhưđôđốc,tướngsoáiquânkỵhoặctướngsoáikhinhbinh.Bêndướimỗicấptướnglànhữngcấptá,v.v...,vàtấtcảnhữngsĩquannàythuộcvềbộchiếntranhvàbộchỉhuyquânsự.

Nhưngvìcónhiềucơquan,nếukhôngmuốnnóilàtấtcả,sửdụngcôngquỹ,cho

nênphảicómộtcơquangiámsátvàkiểmtoánchithu,đồngthờikhônggiữthêmnhiệmvụnàokhácnữa.Nhữngquanchứcnàycónhiềutêngọikhácnhau:kiểmtoán,kiểmsoáttàichánh,haykếtoán.Bêncạnhnhữngcơquannàycòncómộtcơquancaocấphơnlovềđệtrìnhnhữngvấnđềcầnthảoluận,phêchuẩntạinghịviện,vàchủtoạnhữngphiênhọpcủanghịviện.Cónơigọicơquan10ngườinàylàuỷbansơbộ,vìhọsẽthảoluậntrước,xemnhữngvấnđềnàocầnđưaranghịviện,còntrongchếđộdânchủthìgọilàuỷbanquốchội.Nhữnguỷviênnàylànhữngquanchứcchínhtrịchínhyếucủamộtnước.

Ngoàira,còncầncónhữngquanchứcphụtráchvềtôngiáo,tubổ,bảoquảnnhữnggiáođường,vànhữngvấnđềkhácliênquanđếntôngiáo.Trongnhữngnướcnhỏ,chỉcầncómộtquanchứclàđủ,nhưngtrongnhữngnướclớn,cầncóquanchứcphụtráchvềđàotạogiáosĩ,tổnggiámsáttếtự,bảoquảngiáođườngvànhữnglinhvật.Ngoàira,còncónhữngchứcquanphụtráchnhữngbuổitếlễchungchocảnướcmàlễvậtđượcdânglêntừnhữngtếđàncôngcộng.Nhữngviênchứcnàythườngđượcgọilàtếquan.

Đólàtấtcảnhữngcơquancầnthiếtchomộtquốcgiavàcóthểđượctómtắtnhưsau:cơquanlovềtôngiáo,quốcphòng,tàichánh,thịtrường,côngchánh,tưpháp,thưkhố,laothất,giámsáttàichính,vàcuốicùnglàlậppháp.Tạinhữngnướcbìnhyênvàgiàucó,còncónhữnggiánquanlovềđứchạnhphụnữ,trẻcon,giáodục,thểdụcvànhữngcuộctranhtàithểthao.Mộtsốnhữngcơquannàykhôngthuộcchếđộdânchủ,nhưchứcgiámquancủaphụnữvàtrẻcon-nhữngngườinghèokhôngcónôlệphảidùngcảvợconlàmviệcnhà.

Cuốicùng:cóbacơquancaonhấttrongmộtnước.Đólàgiámsátluậtpháp,uỷbansơbộ,vànghịhội.Trongbacơquannày,cơquangiámsátthíchhợpvớigiaicấpquýtộc,uỷbansơbộthíchhợpvớigiaicấpquảđầu(ngườigiàu),vànghịhộilàmộtđịnhchếdânchủ(ngườinghèo).Tớiđâytađãbànđủvềcácloạicơquankhácnhaucủachínhquyền.

QuyểnVII.LýtưởngchínhtrịvànguyênlývềgiáodụcCHƯƠNG1

Nhữngaimuốntìmhiểumôhìnhchínhquyềnnàolàmôhìnhtốtđẹpnhất,trướchết,phảixácđịnhxemmộtcuộcđờiđángsốngnhấtlàmộtđờisốngnhưthếnào.Khitacònchưabiếtchắcvềđiềunày,thìtacũngkhôngbiếtchắcđượccáimôhìnhchínhquyềnnàolàtốtđẹpnhất.[Tuynhiên,]trongtrậttựcủathiênnhiên,tacóthểđoánđượcnhữngngườisốngmộtđờisốngtốtđẹplànhữngngườiđượcsốngtrongmộtchínhthểtốtđẹpnhấtmàhoàncảnhchophép.Dođó,trướchết,tanênxácđịnhthếnàolàmộtcuộcđờiđángsống,vàxétxemmộtđờisốngnhưvậycóphảilàmộtđờisốngtốtđẹpnhấtchocảcánhânvàchếđộhaykhông?

TrongnhữngphầnthảoluậnbênngoàiHọcviện,tađãbànvềnhữngyếutốtạonênmộtđờisốngtốtđẹpnhất;ởđâychỉxinnhắclạisơlược.Chắcchắnaicũngđồngýrằng,đểcómộtđờisốngtốtđẹp,conngườicầncóba“cáitốt”–vậtchất,thểchất,vàtinhthần.Chắcchắnrằng,chẳngaicóthểnóimìnhlàngườihạnhphúcmàlạinhútnhátđếnnỗisợcảmộtconbọbayqua,haythiếutiếtđộvàkhônngoanmàphạmvàotộiácchỉđểthoảmãnlònghammêănuống,hayhysinhcảngườibạnthânthiếtvìnhữnglợiíchcỏncon,haycómộtthểchấtvàtâmtínhyếunhượcnhưmộtđứabé.Hầunhưaicũngcôngnhậnnhữngđiềunày,nhưngconngườikhácnhauvềmứcđộhoặcxếpnhữnggiátrịnàycócaocóthấp.Cóngườinghĩrằng,chỉcầnmộtphầnđạođứcvừaphảithôilàđủrồimàchẳngđếmxỉagìđếnviệcgiớihạnlònghammuốncủacải,tàisản,danhvọng,quyềnlực,v.v...Đốivớinhữngngườinày,tachỉcầnđưaranhữngsựthậtmàaicũngcôngnhận;đólà,ngườitakhôngcóđứchạnhhaykhônggiữđượcđứchạnhbằngvậtchấtbênngoài,nhưngcóđượcvậtchấtbênngoàilànhờvàođứchạnh.Cònnhữngngườicóhạnhphúc,khôngkểhạnhphúcvềthểxáchaytinhthần,thườnglànhữngngườiđãdàycôngtudưỡngđứctính,tâmtrí,vàchỉcómộtsốvậtchấtbênngoàivừađủ,chứkhôngphảilànhữngngườicóthừamứavậtchấtbênngoài,nhưnglạinghèonànvềđứctính.Nhậnxétnàykhôngnhữngchỉlàkếtquảcủakinhnghiệm,mànếunghĩchokỹ,sẽthấyrấtphùhợpvớiluậnlý.Tathấyrõtấtcảvậtchấtbênngoàiđềucógiớihạn,vàcũngnhưmọidụngcụ,hoặcnhữngthứgìhữudụngchoconngười,thìkhicónhiềuquánhữngthứnàysẽlàmhạiconngười,hoặclàkhôngcònhữudụngcho

conngườinữa.Đốivớitinhthầnhaytâmhồn,tráilại,nhữnggìlàmtốtchotâmhồnthìcàngcónhiềucàngtốt,vàđómớixứngđánggọilàhữudụng.Mộtcáchtổngquát,tacóthểnóimàkhôngcầnchứngminhlànếutìnhtrạngtốtnhấtcủavậtAtốthơntìnhtrạngtốtnhấtcủavậtB,thìAcũngtốthơnB.137Chonên,nếutinhthầnđượcxemlàcaocảhơnvậtchấthaythểchất,theocảnghĩatuyệtđốivàtươngđối,thìtaphảiđồngýlàtìnhtrạngtốtnhấtcủatâmhồncũngphảicaocảhơntìnhtrạngtốtnhấtcủavậtchấthaythểchất.Tómlại,vìtinhthầnmàngườitacầnđếnvậtchấtvàthểchất,vàngườikhônnênchọnnhữnggìlàmlợichotinhthần,chứkhôngchọnnhữnggìlàmlợichovậtchấthaythểchấtmàcóhạiđếntinhthần.

Tahãythừanhậnrằng,khiđứchạnhvàsựkhônngoancủamộtngườiđượcthểhiệnquahànhđộngcàngnhiềubaonhiêu,thìngườiđócàngcóđượchạnhphúcnhiềubấynhiêu.ThượngĐếlàbằngchứngchochânlýnày,vìhạnhphúcvàphướchạnhlàtựtínhcủaThượngĐếchứkhôngphảitừngoạivật.Từđó,tacóthểphânbiệtđượcđâulàvậnmayvàđâulàhạnhphúc.Conngườicóthểdosựtìnhcờvàngẫunhiênmàcóđượcnhữngđiềutốtđẹp“thânngoạichivật,”vàtagọiđólàvậnmay;nhưngchẳngcóaiđạtđượcsựcôngchínhvàđiềmđạm(quađócóđượchạnhphúc)vìtìnhcờhayngẫunhiêncả,[màphảiquamộtquátrìnhtutập].Tươngtựnhưthế,vàcùngmộtlýluận,tacóthểsuyra,mộtquốcgiahạnhphúclàmộtnướctựnóđãcómộtnềnđạođứctốtnhấtvàcónhữnghànhđộngđúngđắn,bởivìngườitakhôngthểlàm“tốt”nếukhônglàm“đúng.”Cảcánhânvàquốcgiacũngvậy,khôngthểcónhữnghànhviđúngđắnmàlạithiếuđứchạnhvàsựkhônngoan.Nhưvậy,sựcanđảm,côngbình,vàsựkhônngoancủamộtnướccũngcócùngmộthìnhthứcvàbảnchấtnhưnhữngđứctínhgiúpchocánhâncóđượcsựkhônngoan,côngbằng,vàđiềuđộ.

Sựtrìnhbàynàychỉđủlàmphầnkhaitừcholậpluậncủachúngtamàthôi,vìtôikhôngthểkhôngnhắctớihayđisâuvàochitiếtcủanhữngvấnđềnày,nhưngthêmnữathìđólạilàphạmvicủamộtngànhhọckhác.

Tớiđây,tacóthểgiảthiếtrằng,mộtđờisốngtốtnhấtchocảcánhânvànhànướclàmộtđờisốngđứchạnhcộngvớisựđầyđủvềvậtchấtvàthểchấtđểthựchànhđượcnhữnghànhđộngtốt.Nếucóaicònmuốntranhluậnvềluậncứnày,tađànhphảibỏquavàsẽtrởlạivớihọtrongmộttrườnghợpkhác.

Chương2Vấnđềkếtiếpcầnđượcthảoluậnlàhạnhphúccủacánhânvàcủaquốcgiagiốngnhauhaykhácnhau?Câutrảlờithậthiểnnhiênvìaicũngđồngýlàhạnhphúccủacảhaigiốngnhưnhau.Đốivớinhữngngườichorằnghạnhphúccủacánhânnằmởchỗcónhiềucủacải,thìhọcũngchorằngmộtnướccóhạnhphúclàmộtnướcgiàucóvềvậtchất.Đốivớinhữngngườichorằngphảicóuyquyềnnhưmộtnhàđộctàimớilàhạnhphúc,thìhọcũngchorằngmộtnướccóhạnhphúclàmộtđếquốccaitrịnhiềunướckhác.Cònnhữngngườichorằngđứchạnhmớitạonênhạnhphúc,cũngchorằngmộtnướccàngcóđạođứcchừngnàothìnướcđócàngcóhạnhphúcchừngđó.Cóhaiđiểmtacầnxemxétởđây.Câuhỏithứnhấtcóhaiphần:đờisốngcủamộtngườicôngdân[cónhữngbổnphậnvànghĩavụđốivớiđấtnước],vàđờisốngcủamộtngoạikiềuchẳngcómốidâyquanhệchínhtrịnàohết,thìđờisốngnàođángsốnghơn?Vàcâuhỏithứhai:môhìnhchínhquyềnnàolàmôhìnhtốtnhất,hayđiềukiệntốtnhấtcủamộtnướclàđiềukiệnnào,giảthiếtrằngaicũngmuốnthamgiavàochínhsự,hoặclàchỉcómộtđasốnàođómàthôi?Vìcâuhỏithứhailiênquanđếnnhữngsuytưvàbànluậnchínhtrịmàchúngtacũngđangthảoluậnvềchínhtrị,nênđósẽlàchủđềchínhcủachúngta.

Tathấyhiểnnhiênrằng,môhìnhchínhquyềntốtnhấtlàmộtchínhquyềntrongđómọingười,bấtkểlàai,đềucóthểsinhhoạttheođúngkhảnăngcaonhấtcủahọvàsốngmộtđờisốnghạnhphúc.Nhưngngaycảđốivớinhữngngườiđồngýrằngmộtđờisốngđứchạnhlàmộtcuộcđờiđángsốngnhấtcũngcóquanđiểmkhácnhauvềvấnđềsau:giữahaiđờisốngcủanhữngngườitíchcựcthamgiavàochínhsựvàđờisốngcủanhữngngườikhôngcầnđếncủacảivậtchất,tứclàđờisốngcủanhữngtriếtgia,thìđờisốngnàocóýnghĩavàđángsốnghơn?Cảhaiđờisốngnày-củatriếtgiavàcủachínhkhách-đượcnhữngngườicổxuýchođứchạnh,khôngnhữngthuộcthờiđạicủachúngtamàcònthuộcnhữngthờiđạitrước,tánthưởng.Nhưngphânđịnhgiữahaiđờisốngnày,đờisốngnàolàđờisốngtốtđẹphơn,thìlạikhôngphảilàviệcdễdàng,vìmộtngườikhônngoan,cũnggiốngnhưmộtnướckhônngoan,nhấtthiếtphảitổchứcđờisốngcủamìnhnhằmđạtđượccứucánhtốtnhất.Đólànhữngngườichorằng,sựcaitrịđộcđoánđốivớingườikháclàđiềucựcđạibấtcông,cònviệcphảiápdụngluậtlệhợphiếnđốivớingườikhác,dùnhữngluậtlệnàychínhđáng,cũnglàmộtsựtrởngạilớnlaochophúclợicánhâncủamộtngười.Nhữngngườikháclạicóquanđiểmtráingược,họchorằng,đờisốngthậtsựcủaconngườilàđờisốngnhậpthếcủahànhđộngthựctiễnvàchính

trị,vàđứchạnhlànhữnggìmàcảnhàlãnhđạolẫnngườidânthườngphảithựchành.Lạicónhữngngườichorằng,chỉcóquyềnlựcđộcđoánmớiđemlạihạnhphúc;thựcra,cónhữngnướcmàtoànbộcứucánhcủaluậtphápvàcơcấuchínhtrịđềunhắmtớiviệcthốngtrịnhữngnướclânbang,vàtuytạihầuhếtcácnước,luậtphápthườnggồmrấtnhiềuđiềuhỗntạp,nhưngmộtkhiđãnhắmvàomụcđíchnào,thìmụcđíchchínhyếuvẫnlàduytrìquyềnlực:nhưởSpartavàCrete,hệthốnggiáodụcvàđasốluậtlệđượcbanhànhđềucókhuynhhướngtrọngvõvàchiếntranh.Vàtrongtấtcảnhữngnướccóđủsứcđểthôntínhnướckhác,thìtinhthầntrọngvõvàtrọngchiếnđượcđềcao,nhưtathấyởcácsắcdânScythian,BaTư,Thracian,vàCelts.Mộtsốnướccònkhuyếnkhíchvàcổsuýnhữngđứctínhquânsự,nhưởCarthage,traitrángđượckínhtrọngquasốbăngđeotay,biểuhiệucủanhữngchiếntrậnmàhọđãthamgia.ỞMacedonia,cómộtđạoluậtbuộcnhữngaichưatừnggiếtquânthù(ngoàimặttrận)chỉđượcdùngdâythừnglàmthắtlưngchứkhôngđượcthắtđai,vàtạiScythya,nhữngaichưatừnggiếtquânthù,khôngđượcuốngchunglyrượuđượcchuyềntaytrongmộtsốlễhội.TạiIberia,mộtnướchiếuchiến,xungquanhmồmảcủanhữngchiếnbinh,ngườitadựngnhữngthápnhỏtượngtrưngchosốquânthùđãbịchiếnbinhnàygiếtchết.Tạinhữngnướckhác,cònnhiềucáchthức,mộtsốdoluậtphápấnđịnh,mộtsốdotụclệmàthành.

Nhữngngườicómộtchútsuytưsẽlấylàmlạ,tạisaomộtnhàlãnhđạoquốcgialạiluônluônnghĩđếnviệcthốngtrịnhữngnướckhác,dùchohọcóchịuhaykhông.Dựatrêncănbảnnàomànhữngđiềukhônghợppháplạilàcôngviệccủanhàlãnhđạoquốcgiahaycủanhàlậppháp?Caitrịmàkhôngđếmxỉagìđếncósựcôngbằnghaykhôngthìchắcchắnlàđiềubấthợppháp,bởivìcósứcmạnhchưahẳnlúcnàocũngđúng.Khôngcómộtngànhnghềnàohaykhoahọcnàotươngđươngvớikiểucaitrịđộcđoánnhưthếnày.Ysĩhaythuyềntrưởngchẳnghạn,chẳngcóainghĩlàhọsẽdùngđếnsựcưỡngbáchbệnhnhânhaythuỷthủđoànphảinghetheohọ.Thếmàcónhiềungườivẫnnghĩrằng,sựcaitrịđộctàilànghệthuậttrịnước,vànhữnggìhọxemlàbấtcônghaybấtlợichohọ,thìhọcũngchẳngngạingùngxấuhổgìkhiápdụngchokẻkhác.Họđòihỏiphảiđượccaitrịcôngbằng,nhưngchẳngbuồnquantâmđếnnhữngngườikháckhibấtcôngxảyđếnvớinhữngngườinày.Cáchhànhxửnhưvậylàphilý;trừphimộtbênđượcsinhrađểphụcvụbênkia.Trongtrườnghợpđó,ngườitacóquyềnchỉhuy,khôngphảitấtcảnhữngngườikhác,nhưngchỉđốivớinhữngngườisinhrađểphụcvụmàthôi.Ngườitakhôngđisănngườiđểănthịthaylàmcủatếlễ,nhưngchỉsănthúđểlàmlươngthựchaycủalễ,vìmụcđíchcủathịtthúrừnglàđểănvàlàmvậttế.Chắcchắncũngcónhữngnướcsốnghạnhphúctrongtìnhtrạngtựcôlập,vàtacũngcóthểgiảthiếtlànhữngnướcnhưvậyđượccaitrịkhéoléovớinhữngluậtlệtốtđẹp;

vàvìthế,nhữngnướcnhưvậykhôngphảiđượcthànhlậpnhằmvàomụctiêuchiếntranhhaychinhphụcnướckhác-tấtcảnhữngđiềunhưvậyphảibịgạtbỏkhỏihiếnpháp.Chonên,tathấyrõràng,nhữngmưuđồchiếntranh,dùđượcnhiềungườixemlàđiềuvinhdự,khôngphảilàcứucánhtốithượngmàchỉlàphươngtiện.Vànhàlậpphápgiỏinênsuyxétxemlàmthếnàođểchocácnước,cácgiốngdânkhácnhauvànhữngcộngđồngcóthểsốngmộtđờisốngtốtđẹp,trongđó,hạnhphúclàđiềuhọcóthểđạtđược.Việcbanhànhnhữngluậtlệkhôngphảilúcnàocũngnhưnhau,khicónhữngnướcchungquanh,nhàlậpphápcònphảinghiêncứunhữngphươngsáchnàonênlàmđốivớinhữngđặctínhkhácnhaucủatừngnướcvànhữngbiệnphápnàolàthíchhợptrongquanhệđôibên.Nhưngcứucánhcủamộtnhànướclýtưởnglàgì,tasẽbàntớitrongnhữngchươngsau.

Chương3Bâygiờtahãyxétđếnquanđiểmcủanhữngngườiđồngýrằng,đờisốngđứchạnhlàcuộcđờiđángsốngnhất,nhưngkhácnhauởcáchthựchiện.Mộtbênchorằng,phảitừbỏquyềnlựcchínhtrị,vànghĩrằng,đờisốngcủaconngườitựdolàmộtđờisốngtốtđẹpnhất,kháchẳnvớiđờisốngcủaconngườichínhtrị;trongkhiđó,bênkialạichorằng,đờisốngcủaconngườichínhtrịmớilàđờisốngtốtđẹpnhất.Lậpluậncủapháithứhaichorằng,nhữngaikhônglàmgìhết-sốngmộtđờitựdo,thìkhôngthểlàmtốt,vànhữnghoạtđộngđạođứcthìđồngnghĩavớihạnhphúc.Cảhaipháiđềucóphầnđúngvàcóphầnsai.Pháithứnhấtcólýkhixácđịnhrằng,đờisốngcủaconngườitựdotốthơnđờisốngchủnhâncủanôlệ,bởivìchẳngcógìcaocảtrongviệccaiquảnnôlệ,haykhisaipháinôlệlàmviệchầuhạmình.Nhưngkhichorằng,sựcaitrịnàocũngcótínhchấtchủtớnhưgiữachủnhânvànôlệthìcũngsainốt,vìcómộtsựkhácbiệtlớnlaogiữaluậtlệđốivớingườitựdovàluậtlệđốivớinôlệ,vìbảnchấtcủangườitựdovànôlệvốndĩkhácnhau.ĐiềunàytađãbànđếntrongChươngthứnhấtrồi.Pháithứnhấtcòncómộtsailầmkháckhicổvõcho“vôvi,”vàcatụngsựxuấtthế,vìhạnhphúcchínhlàsựhoạtđộng,vàhànhđộngcủanhữngngườikhônngoanvàcôngbằnglàsựthểhiệncủanhữnggìxứngđánggọilàcaonhã.

Nhưngcólẽvẫncónhữngngười,dùchấpnhậntiềnđềnày,chorằngnắmđượcquyềnlựctốithượnglàđiềutốiưu,bởivìngườicóquyềnlựctốithượngsẽcóthểthựchiệnnhiềuhànhvicaocảnhất.Nếutachấpnhậnlýluậnnày,thìphảichấpnhậnrằng,ngườicókhảnăngcaitrị,thayvìnhườngnhịnchohàngxómcủamình,nênchiếmhếtquyềnlựccủay;ngườichakhôngcầnđếmxỉagìđếncon,concáiđốivớichamẹ,haybạnbèđốivớinhaucũngvậy.Họkhôngcầnphảiquantâmđếnaihếtkhisosánhvớicáimụcđíchcaohơnnày,vìđiềutốtđẹpnhấtlàđiềumàaicũngmongước,vàcóquyềnlựcđểlàmnhiềuhànhvicaocảchínhlàđiềutốtnhất.Lậpluậnnàycũngcóthểcóphầnđúngnếutachorằng,nhữngkẻđiăncướplàđểđạtlấyđiềutốtđẹp.Nhưngkhôngphảinhưvậy,vìhọđãđặtsaigiảthuyết.Hànhđộngcủangườicaitrịkhôngthểnàođượccoilàđángkính,nếungườiđókhôngquantâmvàlotoanchonhữngngườidướimình,nhưngườichồngđốivớivợ,chađốivớicon,haychủnhânđốivớitôitớ.Dođó,nhữngaiđãphạmluật,làmnhữngviệcxấuxa(theokiểucứucánhbiệnminhchophươngtiện)khôngthểnàolấylạiđượcvịthếcaoquýmàhọđãđánhmấtkhiđãđichệchkhỏiconđườngđứchạnh,bằngbấtkỳnhữngthànhcôngdùlớnlaođếnthếnào.Trongmột

xãhộibìnhđẳng,nhữngngườibìnhđẳngđềucóquyềngiữchứcvụtrongchínhquyềnnhưnhau.Nhưngnếunhữngngườikhôngbìnhđẳnglạiđượchưởngnhưnhữngngườibìnhđẳng,vànhữngngườibìnhđẳnglạibịđốixửkhôngbìnhđẳng,thìđólàđiềuđingượcvớitựnhiên,vàchẳngcógìđingượcvớitựnhiênmàlạitốtđẹpđược.Thànhra,nếumộtaicóđứchạnhsiêuviệtvàcókhảnăngđểthựchiệnnhữnggìtốtđẹpnhất,thìtaphảiđitheovàvânglờingườiđóthôi.Nhưng,ngườiđóphảicócảkhảnănghànhđộnglẫnđứchạnh.

Nếunhậnđịnhcủachúngtađúngvàhạnhphúcđượcxemnhưlàhoạtđộngđứchạnh,thìmộtđờisốnghoạtđộnglàđờisốngtốtnhấtchocảquốcgia,nóichung,vàcánhân,nóiriêng.Mộtđờisốnghoạtđộngkhôngnhấtthiếtphảilànhữnghoạtđộngliênquanđếnngườikhácnhưmộtsốngườivẫnnghĩ,cũngkhôngphảichỉlànhữngtưtưởngthựctiễnđểkhithựchiệnđưaranhữngkếtquảcụthể,nhưngcònlànhữngýtưởngvàsuytưmàtựnóđãđộclậpvàtrọnvẹn.Vìhoạtđộngđứchạnhbaogồmnhữnghànhvithuộcloạinàylàcứucánh,vàngaycảtrongtrườnghợpcónhữnghànhviđượcthểhiệnrabênngoài,thìnhữnghànhvinàyđãđượcđiềukhiểnbởitưtưởngđộclậpvàtrọnvẹntrongtâmtrí.Tươngtựnhưthế,khôngnhấtthiếtmộtnướcchọn“bếquantoảcảng”làmộtnướckhônghoạtđộng,vìsựhoạtđộng,cũngnhưnhữngđiềukhác,cóthểxảyratheotừngphầnvàcónhiềucáchđểnhữngphầnkhácnhaucủamộtnướccóhànhvitươngtácvớinhau.Điềunàycũngđúngđốivớitừngcánhân.Bởivìnếuđiềunàymàsai,thìcảThượngĐếvàvũtrụ-tácnhânkhôngcónhữnghoạtđộnggìkháchơnlànhữnghoạtđộngtrênnănglựcnộitại-cònlâumớiđượccoilàtoànhảo.Dođó,mộtcáchhiểnnhiên,đờisốngtốtnhấtchocánhâncũnglàđờisốngtốtnhấtchoquốcgiavànhânloạinóichung.

Chương4Trongnhữngchươngtrước,tađãbànvềnhữngmôhìnhkhácnhaucủachínhquyền.Trongnhữngphầncònlại,điểmđầutiêntasẽbànđếnlàmộtnhànướclýtưởngcầncónhữngđiềukiệnnào,vìmộtnhànước(dùlýtưởngđinữa)cũngkhôngthểnàohiệnhữuđượcnếukhôngcónguồncungcấpnhữngphươngtiệnsống.Vànhưvậy,taphảigiảthiếttrướcmộtsốnhữngđiềukiện,tưởngtượngthôi,nhưngkhônghẳnlàkhôngthểcóđược.Phảicómộtsốdânnàođó,mộtvùngđấtđểchohọsinhsống,vànhữngđiềutươngtựnhưvậy.Cũnggiốngnhưngườithợdệt,thợđóngtàu,haynhữngngànhnghềkhác,cầnphảicónhữngvậtliệuthíchhợpchocôngviệccủahọ(vàvậtliệucàngđượclựachọnkỹbaonhiêu,thìthànhquảcũngsẽtốthơnbấynhiêu),nhàlãnhđạohaynhàlậpphápcũngphảicónhữngvậtliệuthíchhợpchoviệcxâydựngmộtnhànướclýtưởng.

Trongnhữngvậtliệumànhàlãnhđạocầntrướcnhất,làdânsố:nhàlãnhđạophảixácđịnhconsốbaonhiêuthìvừavàngườidânphảicónhữngđặctínhnhưthếnào.Sauđólàdiệntíchvàđặctínhcủađấtđai.Đasốnghĩrằng,mộtnướcmuốncóhạnhphúcthìnênlàmộtnướclớn;nhưngngaycảkhiđiềunàyđúngđinữa,họcũngkhôngbiếtthếnàolàlớnvàthếnàolànhỏ.Họđánhgiásựlớnmạnhcủaquốcgiabằngdânsố;nhưngthựcra,họkhôngnênchútrọngvàoconsốmàphảichútrọngvàokhảnăngcủanướcđó.Mộtquốcgia,cũnggiốngnhưmộtconngười,cómộtchứcnăngphảithihành,vànướcnàođượctổchứctốtnhấtđểchutoànđượcchứcnăng,thìnướcđóđượcxemlànước“lớn”nhất.ĐiềunàycũnggiốngnhưkhitanóiHippocrateslàmộtvĩnhân,khôngphảilàvìônglàmộtngườitolớnhơnngườikhác,màvìônglàmộtbậcthầyvềyhọc.Ngaycảkhitatínhsựlớnmạnhcủamộtnướcbằngconsố,tacũngkhôngthểgồmhếttấtcảmọingười,vìtrongmộtnước,chắcchắnsẽcónàolànôlệ,ngườithườngtrú,vàcảngoạikiều;chonên,tachỉcóthểkểnhữngailàcôngdânvàlàphầntửthiếtyếucủanướcđómàthôi.Consốcôngdânmớilàbằngchứngvềsựlớnmạnhcủamộtnước.Nhưng,nếumộtnướcchỉsảnsinhrađượcthậtnhiềuthợmàlạithiếubinhsĩ,thìcũngkhôngđượccoilàlớnmạnh.Mộtnướclớnmạnhkhônghẳnlàmộtnướcđông(công)dân.Thêmvàođó,kinhnghiệmchothấy,mộtnướcđôngdânhiếmkhiđượccaitrịtốt,vìtấtcảnhữngnướcnổitiếngcómộtnềnchínhtrịtốtđềulànhữngnướccódânsốgiớihạn.Cứtheoluậnlýmàbàn,tasẽcócùngmộtkếtluậnnhưsau:bởivìluậtphápcónghĩalàtrậttự,vàmộthệthốngluậtpháptốttạonênmộtsựổnđịnhtrậttựtốt.

Nhưng,đốivớimộtsốthậtđôngngườithìkhôngthểtạonổitrậttựtrongsốđôngnàyđược.Côngviệcthiếtlậptrậttựtrongmộtconsốvôhạnlàcôngviệcvàsứcmạnhcủathầnthánh-mộtsứcmạnhgiữmọivật,mọiloàitrongvũtrụlạivớinhau.Cáiđẹp[củavũtrụ]đượcthểhiệnquaconsốnhiềuvàkhốilượnglớn,vànướcnàokếthợpđượccảkhốilượnglớnvớitrậttự,thìnướcđóđượcxemlànướctốtđẹpnhất.Nhưngdiệntíchcủanướcnàocũngcógiớihạn,nhưkíchthướccủanhữngvậtkhác-thảomộc,thúvật,vậtdụng-cũngcógiớihạn.Nhữngthứnàysẽmấtđikhảnăngthựchànhchứcnăngcủanóhoặcsẽbịhưhỏngnếunótrởnênquálớnhoặcquábé.Thídụ,mộtchiếctàuchỉdàicómộtsảitay,haymộtchiếctàudàihơnmộtphầntưdặm,thìkhôngthểgọilàchiếctàuđược,tuynhiên,cũngcókhingườitađóngmộtchiếctàuquálớnhoặcquánhỏ,nhưngchiếctàuđódùngđểdichuyểnthìkhôngđượcdễdàng.Tươngtựnhưthế,mộtnướckhicóquáítdân,thìcũngkhôngthànhmộtnướcđượcvìthiếutínhchấttựtúc;cònkhiquáđông,thìthoảmãnđượctínhchấttựtúcvìđôngngườicungứngđượcmọinhucầuchonhau,nhưngvẫnkhônglàmộtnước,vìrấtkhóđểmọingườiđồngýtrênmộtcơcấuchínhtrị.Tỷnhưaisẽlàthốngsoáicủamuônvạndân,vàaisẽlàtruyềnlệnhsứchomọingườicùngbiếtnếukhôngcógiọngnóioangoangcủaStentor?

Mộtnướcchỉbắtđầuhiệnhữukhiđạtđượcmộtdânsốđủlớnđểtạonênmộtđờisốngtốtđẹptrongmộtcộngđồngchínhtrị.Mộtnước,thựcra,nếucódânsốhơivượtquáconsố“đủ”này,cóthểtrởthànhmộtnướclớnmạnhhơn.Nhưng,nhưtađãbàn,phảicómộtgiớihạn.Consốgiớihạnđólàgì,thìquakinhnghiệm,tathấycũngkhôngkhóxácđịnhcholắm.Cảngườicầmquyềnvàngườidânđềucóchứcnăngriêngbiệtphảithựchiện;chứcnăngcủangườicầmquyềnlàcaitrịvàphânxử,[cònchứcnăngcủangườidânlàbầurangườicầmquyền].Nhưng,nếungườidânmuốnbầurangườixứngđáng,căncứtrêntàinăngcủahọ,thìngườidâncầnphảibiếtrõvềtưcáchvàphẩmhạnhcủaứngviên;nếukhông,việcbầucửsẽsailầmvàviệccaitrịđấtnướchayphánxửcũngsainốt.Khidânsốquáđông,việcchọnnơicưtrúcủahọcũngtuỳtheoýthích;đâylàmộtviệcnêntránh.Thêmnữa,khidânsốquáđông,ngoạikiềuvàthườngtrúnhâncũngdễdànglàmnhữngviệcchỉcócôngdânmớicóquyềnlàm,vìdânsốđôngquá,aikiểmtrachonổi?Nhưvậy,cáigiớihạnvềdânsốtốtnhấtchomộtnướclàconsốvừađủđểmộtnướccóthểtựtúctrongmọisinhhoạtvậtchấtcủađờisốngvàcóthểkiểmtradânsốmộtcáchdễdàng[đểngườidânđềubiếtrõkhảnăngvàtàiđứccủanhau].Đếnđâytađãbàntạmđủvềdiệntíchvàdânsốcủamộtnước.

Chương5Tacũngsẽápdụngnguyêntắctươngtựnhưnêutrêntrongviệcấnđịnhlãnhthổquốcgia:aicũngmuốncómộtlãnhthổtựnócóthểhoàntoàntựtúc;đólàmộtlãnhthổsảnxuấtđượcnhữnggìconngườicần,vìtựtúccónghĩalàcóđượcmọiđiều,khôngthiếuthứgìhết,vàcóthểsảnxuấtđượcmọiloạinôngphẩm.Cònvềdiệntíchvàphạmvithìlãnhthổphảiđủrộngđểngườidâncóthểsốngnhànhạtrongtựdo,tiếtđộ.Vấnđềđặtragiớihạnnhưvậylàđúnghaysai,tasẽbànthêmtrongphầnsau,khibànđếnviệcsửdụngđúngđắntàisảnvàcủacải:mộtvấnđềgâyranhiềutranhcãi,vìconngườivẫncókhuynhhướngthiênvềnhữnggìtháiquá,mộtsốngườichủtrươngphảicóđờisốngxahoa,mộtsốkháclạiquábủnxỉn,bầntiện.

Việcxácđịnhđặctínhcủađịathếcủalãnhthổ,nóichung,thậtracũngkhôngkhólắm,vàtacũngphảighinhậnquanđiểmcủanhữngnhàquânsự:đólà,địathếphảiđủhiểmtrởđểngănquângiặc,nhưngcũngphảithuậntiệnchodâncưđilại.Thứhai,nhưđãbànởtrênlàvấnđềkiểmkêdânsốphảidễdàng,thìvấnđềlãnhthổcũngvậy,phảidễquansátmớidễbảovệ.Vềvịtrícủathủđôquốcgia,nếutacóthểchọnlựađược,nênchọnởchỗthuậnđườnggiaothông,đườngbộcũngnhưđườngthuỷ.Điềunàyliênquanđếnhainguyêntắc.Thứnhất,vịtrícủathủđôcũnglàtrungtâmquânsựcủacảnướcphảithuậnlợichoviệcđiềuquânbảovệtoànlãnhthổ;thứhai,phảithuậnlợichoviệcthươngmại,vậnchuyểncùngphânphốilươngthựccũngnhưsảnvậtcủacảnước.

Chương6Việcthôngthươngbằngđườngbiểnsẽcólợichomộtnướcđượctổchứcvàcaitrịkhéoléohaykhônglàmộtvấnđềvẫnthườngđượcbàncãi.Cóngườichorằng,việcđưanhữngngườixalạđãlớnlêndướinhữngluậtlệkhácnhậpcưđểkhiếnchodânsốgiatănglàđiềulàmphươnghạiđếntrậttựtốtđẹpcủađấtnước;sựgiatăngnàylàđiềukhôngthểtránhkhỏikhicóhàngđoànthươngbuônđườngbiểntớiluigiaodịch;điềunàysẽkhiếnchoviệccaitrịgặpkhókhăn.Ngoàinhữngmốiquanngạinày,vềphươngdiệnquốcphòngvàkinhtế(traođổinhuyếuphẩm),thựcra,mộtnướccóthôngthươngđườngbiểnvẫncólợithếhơnnhữngnướckhôngcóđườngbiển.Vềphươngdiệnphòngthủ,quânđộisẽdễchốngtrảvớisựtấncôngcủakẻthùtrêntuyếnphòngthủhoặclàđườngbiểnhoặclàđườngbộ.Cònvềtấncông,tấncôngbằnghaimặtthuỷbộsẽcónhiềulợithếhơnlàchỉtấncôngtrênmộtmặttrận.Thêmnữa,mộtnướccũngcầnnhậpcảngnhữngsảnphẩmmàtrongnướckhôngsảnxuấtđược,cũngnhưxuấtcảngnhữnggìthặngdư.Thựcra,mộtnướcnêntrởthànhmộtthịtrườngđểđápứngnhucầucủachínhmình,chứđừngnêntrởthànhmộtthịtrườngchonhữngnướckhácvàobuônbán.Nhữngnướctrởthànhthịtrườngchothếgiớibuônbánlànhữngnướcnhằmtìmkiếmlợinhuận;nhưngmộtnướckhôngnêntìmkiếmnhữnglợinhuậnnhưvậy,bởithế,mộtquốcgiakhôngnênbiếnmìnhthànhnơithịtứchothếgiới.Ngàynay,tathấytạinhiềunước,nhữnghảicảngthườngđượcđặtcáchbiệtởngoạivi,khônggầnmàcũngkhôngxalắmtrungtâmthànhphố,vàtrungtâmthànhphốthìcótườngthànhbaobọcvàđồnluỹbảovệ.Nhữngthànhphốnàothiếtkếtheokiểunàyđượchưởnglợinhờgiaodịchvớihảicảng,vàtườngthànhcùngluậtlệchophépaiđượcgiaodịchvớiai,đãtạothànhràochắnnhữngảnhhưởngxấudongoạinhânmangđến.

Tathấyhiểnnhiênmộtnướccólựclượnghảiquântươngđốimạnhlàmộtlợithếcủanướcđókhôngchỉvềphươngdiệnphòngthủ.Mộtnướckhôngnhữngphảicósứcmạnhđángnểđốivớichínhdâncủamìnhmàcònđốivớinhữnglânbangnữađể,nếucần,cóthểhỗtrợcholânbangbằngđườngbiểncũngnhưđườngbộ.Lựclượnghảiquânlớncỡnàothìvừa,còntuỳvàođặctínhcủamỗinước.Nếumộtnướcmuốnđóngvaitròtíchcựctrongquanhệvàlãnhđạocácnướckhác,thìlựclượnghảiquâncũngphảitươngxứngvớivaitrònày.Dânsốkhôngcầnphảitănggiađểđápứngcholựclượnghảiquân,vìthuỷthủđươngnhiênlàcôngdânrồi,tứclànhữngngườitựdocóquyềnkiểmsoátvàchỉhuytrạophu.Còntrạophuthìkhôngthiếugìtừnhữngnôngnôhaylaođộng.Ngàynay,tacònthấyđiềunàyđược

ápdụngnhưtạiHeraclea[trênbờHắcHải]chẳnghạn.Tuylàmộtnướcnhỏsovớinhiềunướckhác,Heracleavẫncómộthạmđộiđángnể.Tớiđâylàphầnkếtluậncủađềtàiliênquanđếnlãnhthổ,hảicảng,thịtrấnvàmốiquanhệcủanhữngđiềunàyvớisứcmạnhhảiquânvàthôngthươngđườngbiển.

Chương7Saukhiđãbànvềdânsố,tasẽbànvềnhữngtínhchấtmàngườidâncủamộtnhànướclýtưởngphảicó.ĐiềunàycũngrấtdễhiểuđốivớinhữngaiđãtừngquansátnhữngquốcgianổitiếngtrongcõiHyLạpvànhữngsắcdânsinhsốngrảiráctrongcõinày.NhữngngườisốngtrongkhíhậulạnhởchâuÂulànhữngngườiđầynhiệthuyết,hăngháinhưnglạithiếuthôngminhvàkhéoléo;dođó,họcònsốngtươngđốitựdo,nhưnglạikhôngcótổchứcchínhtrịcũngnhưthiếukhảnăngcaitrịngườikhác.Trongkhiđó,nhữngngườisốngởchâuÁcóđượcsựkhônngoanvàkhéoléo,nhưnglạithiếunhiệthuyếtvàsựhănghái,chonên,lạibịngườikhácápchếvàởtrongtrạngtháinôlệ.NhưnggiốngdânHyLạp,sinhsốngtrongkhuvựcởgiữahaicựcnày,chonêntínhchấtcũngtrungdung,vừacósựhăngháinhiệttình,vừacósựkhônngoan.Dođó,giốngdânnàytiếptụcđượcsốngtựdovàcóthểsốngvớinhautrongnhữngtổchứcchínhtrị.Vàkhikếthợplạithànhmộtnước,họcókhảnăngcaitrịcảthếgiới.Nhữngsựkhácbiệttabànởtrên,thựcra,cũnghiệnhữutrongnhữngbộlạckhácnhaucủaHyLạp.Cóbộlạcchỉcómộtbảntính,hoặclàkhônngoan,hoặclàcanđảm,trongkhinhữngbộlạckháccósựphốihợpcảhaiđứctínhkểtrên.Tathấyhiểnnhiênsắcdânnàovừakhônngoanvừacanđảmlàsắcdândễđượcnhàlậppháphướngdẫntớiđờisốngđứchạnhnhất.Cóngườichorằng,nhàlãnhđạonêntỏrathânthiệnđốivớinhữngngườimàhọquenbiết,vàkhókhănđốivớikẻlạ.Đólàtháiđộcủanhữngngườinóngtính.Nhiệttìnhlàmộtphẩmtínhcủatâmhồn,giúpchotakếtbạnvàchotakhảnăngyêuthương.Nhưngcũngchínhnhiệttìnhkhiếnchotatrởnêntứcgiậnvàkhíchđộnghơnkhitanghĩlàbịngườithânquenxúcphạm.ĐócũngchínhlàlýdomàArchilochus,khithanphiềnvềbạnbècủamình,đãdiễntảbằngcâu:“Càngquenthìlạicàngđau.”

Mọingười,aicũngcókhuynhhướngmuốnchỉhuyngườikhácvàyêuchuộngtựdo.Khuynhhướngnàyđượcđặttrênphẩmtínhcủanhiệttình,vìnhiệttìnhcótínhchấtchỉhuyvàrấtkhóchếngự.Nhưng,nóinhưvậykhôngcónghĩalànhàlãnhđạophảicótháiđộhunghăng,khóchịuđốivớinhữngngườilạ,vìtakhôngnênnổinóngđốivớibấtkỳai,vànhàlãnhđạolàngườicótâmhồncaothượngthìkhôngthểcóbảnchấthunghăngđược,vàchỉnênnổigiậnđốivớinhữngkẻlàmviệcác,cótâmđịaxấuxa.Điềunày,nhưđãtrìnhbàytrướcđây,làmộttìnhcảmmàngườitacảmnhậnrấtmạnhmẽ,nhấtlàđốivớinhữngngườiđượccoilàbạnnhưnglạiđốixửxấuvớihọ.Điềunàycũngdễhiểu,bởilẽ,ngoàiviệcbịtổnthươngthựcsựvìhànhđộngxấucủangườibạn,ngườitacònbịtổnthươngvìsự

vôơncủangườibạn.Chonêncócâunói:“Thươngnhaulắmcắnnhauđau,”và“nồidaxáothịt.”

Tớiđâytađãxácđịnhgầnxongconsốvàtínhcáchcủangườidân,cũngnhưdiệntíchvàlãnhthổthiênnhiêncủamộtnước.Tôinóilà“gầnxong,”vìtrênthựctế,takhôngnênquáđểýđếnnhữngchitiếttronglýthuyếtvềmộtnhànướclýtưởng.

Chương8Cũnggiốngnhưtronghợpchấtthiênnhiên,nhữngđiềukiệncủamộthợpchấtkhôngnhấtthiếtphảilànhữngphầntửhữucơcủanó.Chonên,trongmộtnướchaytrongbấtcứmộtsựkếthợpnàotạonênmộtthểthốngnhất,khôngphảiđiềukiệncầnthiếtnàocũnglàmộtbộphậnhữucơ.Thànhviêncủamộtnhómngườinhấtthiếtphảicómộtđiềunàođógiốngnhauvàchungnhấtchotoànthểmàđiềuđóhọcóthểchiađềuchonhauhoặclàkhôngđềunhau,thídụnhưthựcphẩm,đấtđaihaybấtkỳthứnàokhác.

Nhưngkhicóhaivậtmàmộtlàphươngtiện,cònmộtlàmụcđích,thìhaivậtnàychẳngcógìchiasẻchungvớinhauhết,ngoạitrừmộtđằnglàtiếpnhậnnhữnggìmàvậtkiacungcấp.Thídụchodễhiểu,giữangườithợvànhữngdụngcụcủaanhta,cómộtmốiquanhệnhấtđịnhcầnchocôngviệc;giữacănnhàvàngườixâynhà,chẳngcómốitươngquannàohết,nhưngtaynghềcủangườithợlạilàđiềucầnthiếtchoviệcxâydựngcănnhà.Cũngnhưthế,nhànướccầncótàisản,nhưngtàisản,dùgồmcócảnhữngconngườisinhsốngtrongđó,khôngphảilàmộtbộphậncủanhànước;bởivìnhànướckhôngphảichỉlàmộtcộngđồnggồmnhữngconngườisốngtrongđómàthôi,màcònlàmộtcộngđồngbìnhđẳng,nhắmđếnmộtđờisốngtốtđẹpnhấtcóthểđược.

Vìhạnhphúclàđiềutốtđẹpcaonhất,bởivìđólàđứchạnhđãđượcthểhiệnvàhoànchỉnhquatutậpmàchỉcómộtsốngườiđạtđược,cònnhữngngườikhácthìchỉcórấtítỏihaykhôngcóchútnàohết,tathấynhữngphẩmchấtkhácnhaucủaconngườirõrànglàlýdotạisaolạicónhiềuloạiquốcgiakhácnhaucùngvớinhiềumôhìnhchínhquyềnkhácnhau-nhữngngườikhácnhautìmkiếmhạnhphúctheonhữngcáchkhácnhauvàbằngnhữngphươngtiệnkhácnhau.Taphảixétxem,đốivớisựhiệnhữucủamộtnước,nhữngđiềunàolàkhôngthểthiếuđược,tứclàgồmcónhữngbộphậncủamộtnướcvànhữngđiềukiệncầnthiết.Muốnvậy,tahãyliệtkênhữngchứcnăngcủamộtnhànướcvàquađósẽthấynhữngđiềutacầnbiếtlàgì:

Trướchết,phảicónông(thứcăn);thứhai,phảicócông,vìđờisốngcầncónhiềudụngcụ;thứba,phảicóbinhkhí,vìthànhviêncủamộtcộngđồngcầncóvũkhíđểduytrìuyquyềnchốnglạisựbấttuâncủathầndânvàchốnglạingoạixâm;thứtư,phảicótàichínhchonhucầunộiđịavàmụctiêuchiếntranh;thứnăm,thựcraphảilàthứnhấtmớiđúng,phảicómộttôngiáomàcảcộngđồngthờphụng;thứsáu,và

điềunàylàđiềuquantrọngnhất,làquyềnlựcđểquyếtđịnhxemđiềunàophùhợpvớilợiíchchungvàthếnàolàcôngbìnhtrongcáchcưxửgiữangườidânvớinhau.

Đólànhữngchứcnăngmàmộtnhànướccầncó.Vìnhànướckhôngphảichỉlàmộthỗnhợpnhữngconngười,màlàmộtsựkếthợpnhằmđạtđếnnhữngmụctiêucủađờisống,vànếuthiếubấtcứmộttrongnhữngđiềunày,tathấycộngđồngđókhôngthểnàođạtđượctìnhtrạngtựtúc.Mộtnước,dođó,nênđượcxâydựngnhằmđạtmụctiêulàthựchiệnchobằngđượcnhữngchứcnăngnày.Mộtnướcphảicónôngdânđểlàmrathựcphẩm,vàcông,nghệnhânđểlàmradụngcụ,cóchiếnbinh,cóthànhphầngiàucó,cógiaicấptusĩvàquantoàđểquyếtđịnhđiềugìlàcầnthiếtvàcólợichoquốcgia.

Chương9Saukhiđãxácđịnhnhữngđiểmnày,tacònphảixétxemcócầnđểchocôngdânchianhaulàmmọinghềcầnthiếthaykhông?Liệumọingườiphảivừalànôngdân,nghệnhân,uỷviên,quantoà,haygiaonhữngnghềnàychonhữngngườikhácnhau,hoặcchỉcómộtsốngườilàmmộtsốnghềnàođó,cònlạithìailàmcũngđược?Nhữngsựsắpxếpkhácnhauhiệnhữutrongnhữnghiếnphápkhácnhau,thídụnhưmọingườiđềuphảithamgiamọicôngviệcnhưnhau,hoặclàchỉcómộtsốngườiphụtráchnhiệmvụnàomàthôi:trongchếđộdânchủ,tấtcảdânchúngđềuthamgiamọiviệccủađấtnước;trongchếđộquảđầu,thìtheocáchthứcngượclại.

Vìtađangbànđếnmôhìnhchínhquyềntốtđẹpnhất,nghĩalàmộtchínhquyềnmànhànướcđượchạnhphúcnhất(vàhạnhphúc,nhưđãnóiởtrên,khôngthểhiệnhữunếukhôngcóđứchạnh),chonên,mộtnướcmàđượccaitrịtốtnhấtvàcónhữngngườidântuyệtđốicôngchính,chứkhôngphảichỉtươngđốitheonhữngnguyêntắccủahiếnphápmàthôi,thìngườidâncủanướcđókhôngthểlànhữngngườithợ,haythươngnhânđược-đờisốngnhưvậylàmộtđờisốnghènmọnvàcóhạichosựpháttriểnđứchạnh.Ngườidâncũngkhôngthểlànôngdân,vìsựthưnhànlàđiềukiệncầnthiếtđểpháttriểnđứchạnhvàthihànhnhữngbổnphậnchínhtrị.

Chưahết,trongmộtnước,cầncógiaicấpchiếnbinhvànghịviện,tứclànhữngngườiquyếtđịnhvấnđềluậtphápvàlợiíchcủađấtnước.Đâylàmộtlĩnhvựcđặcbiệtcủađấtnước.Tacónênphânbiệthaigiaicấpnàyhaygiaocảhaichứcnăngnàychocùngmộtngười?Tathấyrõrànglàcảhaichứcnăngnàyphảigiaochohaingườikhácnhau:chiếnbinhcầnsứckhoẻ,cònnghịviệncầnsựkhônngoan.

Đốivớinhữngngườikhácnhau,tathấyđiềukiệnthểchấtvàviệctươngứngvớinhautrongtừnggiaiđoạn.Mộtmặt,cónhữngviệclàmđòihỏiphảicótrítuệ,cónhữngviệccầntớisứckhoẻthểchất.Nhưngmặtkhác,vìthậtkhóchonhữngngườicókhảnăngsửdụngsứcmạnhlạichịuphụctùngngườikhácmãimãi,thànhranhữngngườicókhảnăngsửdụngvũkhíluônluôncóthểquyếtđịnhsốphậncủamộtcơcấuchínhquyền.Chonên,cảhaichứcnăngnày,trongmộtcơcấuchínhtrịlýtưởng,nêngiaochocùngmộtngười,nhưngkhôngphảicùngmộtthờiđiểmmàtheomộtthứtựđượcthiênnhiênấnđịnh,tứclàchongườitrẻcósứcmạnhvàngườilớntuổicósựkhônngoan.Mộtsựphânphốibổnphậnnhưvậyvừacólợi,

vừacôngbằngvìđượcđặttrênnguyêntắcdùngngườitheokhảnăng.

Ngoàira,giaicấpcaitrịnênlànhữngngườisởhữutàisản,vìhọlàcôngdân,vàcôngdâncủamộtnướcphảiởtrongtìnhtrạngtốtvềcảtàichánhlẫnthờigiờ;cònnhữngngườithợhayngànhnghềkháckhôngcóthìgiờtutậpđạođức,nênkhôngcóphầntrongđấtnước.Điềunàysuyratừnguyêntắcđầutiêncủachúngtalà:hạnhphúckhôngthểhiệnhữunếukhôngcóđứchạnh,vàmộtnướckhôngthểđượcxemlàcóhạnhphúcchỉchomộtphầnnhỏcôngdânthôi,màphảichotấtcảcôngdân.Thếnên,côngdânphảisởhữutàisản,cònnôngdânthìcóthểdùngnôlệ,haynhữngquânrợPerioeci.

Trongnhữnggiaicấptavừakểra,cònlạilàgiaicấptusĩ.Cáchthứctổchứccơcấucủagiaicấpnày,tacũngbiếtrõràngrồi.Nôngdânvàcôngnhânkhôngnênđượcbổnhiệmvàogiaicấpnày,vìchỉcócôngdânmớiđượcvinhdanhThầnlinhmàthôi.Côngdâncủamộtnướcđượcchialàmhaigiaicấp:chiếnsĩvànghịviên;sựthờphụngThầnlinhlàcôngviệcphảiđượcnhữngngườithuộchaigiaicấpnàythựchiệnnghiêmtúc.Vìcũnglàmộtsựnghỉngơichonhữngngườiđãquathờihoạtđộngtíchcực,chonên,nhữngngườilớntuổitronggiaicấpnàynênnhậnnhiệmvụlàmtănglữ.

Tađãxácđịnhđâulànhữngđiềukiệncầnthiết,vàđâulànhữngbộphậncủamộtnước:nôngdân,côngnhân,vàgiớilaođộngchântaylànhữngbộphậncầnthiếtchosựhiệnhữucủanhànước,ngoạitrừbộphậnchiếnsĩvànghịviên.Nhữngphầntửnàylànhữngphầntửkhácbiệtnhau.Cónhữngphầntửkhácbiệtnhaumãimãi(nhưnhữngphầntửthuộcđiềukiệncầnthiết),cònnhữngphầntửkhácthìkhácnhautheotừnggiaiđoạn(nhưsựchuyểnhoátừgiaicấpchiếnsĩ[trẻtuổi],sanggiaicấpnghịviện[lớntuổi]).

Chương10Sựkiệnmộtnướcnênđượcchiathànhnhiềugiaicấp,vàgiaicấpchiếnsĩphảiđượctáchrakhỏigiaicấpnôngdân,chẳngphảilàđiềugìmớimẻ,haymớivừađượcnhữngtriếtgiavềchínhtrịkhámphára.HệthốngnàyđãđượcthựchiệnliêntụctừthờiAicậpvàCretechođếnngàynayvàđượctạonên,nhưtruyềnthuyếtđãnói,bởiluậtphápdovuaSesostriscủaAicậpvàvuaMinoscủaCretebanhành.Địnhchếănchung(tậpthể)cũngđượcthiếtlậptừthờicổ,nhưtừthờivuaMinosởCrete,vàxưahơnnữanhưởItaly.

NhữngsửgiangườiÝkểrằng,cómộtvịvuatênlàItalus,vuaxứOenotria;vìthế,dânOenotriacònđượcgọilàdânÝ(theotênvuaItalus),vàcáitênnướcÝđượcdùngđểgọivùngđấtmũinằmgiữaScylleticvàVịnhLameticcủachâuÂu.Khoảngcáchgiữahaivùngđấtđóchỉkhoảngnửangàyđường.Nhữngsửgianàychorằng,ItalusđãchuyểnhoádânOenotriatừlốisốngchănnuôimụcsúcsangnôngnghiệp,vàngoàinhữngluậtlệkhácdochínhmìnhđặtra,ônglàngườiấnđịnhlốisốngtheobữaăntậpthể.Ngaycảbâygiờ,hậuduệcủaItaluscònduytrìđịnhchếnàyvàmộtsốnhữngluậtlệkhác.

NằmbêncạnhÝđạilợivềphíaTyrrhenialànơisinhsốngcủadânOpici,nhữngngườimàbâygiờvàcảngàyxưanữađượcgọilàngườiAusones;vàvềhướngIapygiavàVịnhIonia,trongkhuvựcgọilàSiritis,cógiốngdânChonesrấtgiốngvớidânOenotria.Vàchínhtừvùngnày,đãxuấtphátđịnhchếăntậpthể;cònsựphânchiathànhgiaicấptừthờiAicậptrongtriềuđạiSesotristhìcònxaxưahơncảthờiđạicủavuaMinos.

Thựcra,nhữngđiềunàyvàvôsốđiềukhácđãđượcngườitasángchếranhiềulầntrongsuốtdònglịchsửmàtakhôngthểđếmnổi.Cólẽvìnhucầucủasựsống,nênconngườiđãphátminhranhữngphươngtiệnphảicó,vàkhiđãcónhữngphươngtiệnnàyrồi,thìtheoluậttựnhiên,nhữngthứkháctôđiểmvàlàmphongphúthêmchođờisốngcũnggiatăngtheo.Từđó,tacóthểsuyluậnrằng,sựpháttriểnnhữngđịnhchếchínhtrịcũngtươngtựnhưvậy.NướcAicậpđãlàchứngnhântínhchấtcổđạicủanhữngđiềunày,vìngườiAicậpcólẽlàmộtgiốngngườicổxưanhấttrongtấtcảmọigiốngdân,vàluậtlệcùngvớimộtcơcấuchínhtrịkhôngthayđổicủahọchẳngbiếtđãcótừthờinào.Tanêntậndụngnhữnggìtốtđẹpnhấtđãđượckhámphávàtránhđinhữngkhuyếtđiểmcủachúng.

Tađãnhậnxétrằng,đấtđainênthuộcquyềnsởhữucủanhữngaicóvũkhívàquyềnthamgiavàochínhsự,vàgiaicấpnôngdânnênđượcxemlàmộtgiaicấpkháchẳnhaigiaicấpkểtrên,vàcũngđãxétxemgiớihạnđịahìnhvàbảnchấtcủalãnhthổnênnhưthếnào.Bâygiờ,tanênbànvềsựphânphốiđấtđaivàđặctínhcủagiaicấpnôngdân,vìtàisảnkhôngnênđượcxemlàcủatậpthểnhưmộtsốngườivẫnthườngnghĩ,nhưngsựsửdụngtàisảnchung(củangườikhác)chỉcóthểđượcthựchiệndosựđồngýcủachủnhânmàthôi,vàkhôngthểđểchomộtcôngdânnàobịđóivìthiếuthốnthứcăn.

Vềphầnnhữngbữaăntậpthể,ngườitađãtừngđồngý:nhữngnướcđượctổchứcđànghoàngnêncónhữngbữaănnhưvậy.Đâylànhữnglýdokhiếntachấpnhậnýkiếnnày.Nhữngbữaăntậpthểnênđượcdànhchotấtcảmọicôngdân.Nhưng,nhưthếlạilàđiềukhókhănchongườinghèo,vìkhôngdễgìbắthọvừađónggópphầncủahọvàobữaăntậpthểvừalonhữngchiphíkhácchogiađình.Nhữngchiphídùngchoviệctếtựtôngiáonêndocôngquỹđàithọ.

Đấtđai,dođó,nênđượcchialàmhaiphần:côngđiềnvàtưđiền;vàmỗiphầncũngnênđượcchianhỏthêm,nhưmộtphầncủacôngđiềndànhchoviệctếtự,phầnkhácthìdùngđểtrangtrảichiphínhữngbữaăntậpthể.Còntưđiền,nênchialàmhai:mộtphầnnằmgầnbiêngiới,phầnkiagầntrungtâm,đểmỗicôngdânđượccóhaiphầnđất;họcóthểcóđấtđaiởcảhaichỗ.Chiađấtnhưvậythìcôngbằngvàcókhuynhhướngtạorasựnhấttrígiữangườidânvớinhautrongnhữngcuộcchiếntranhbiêngiới.Nếukhông,sẽcómộtsốngười,ởgầnbiêngiới,luônluônsẵnsàngcónhữngcuộcxungđộtvớilânbang;cònmộtsốkhác,ởxabiêngiới,lạiquácẩntrọngtrongnhữngcuộcchiếnnhưvậy,bởierằngsẽbịmấtdanhdự[vìmangtiếnglàhiếuchiến].Dođó,đãcóluậtlệtạivàinơicấmkhôngchonhữngcôngdânsốnggầnbiêngiớiđượcthamdựvàoviệcbànthảovềchiếntranhvớilânbang,vìsợrằngquyềnlợicánhânsẽlàmchosựphánđoáncủahọbịlệchlạc.

Vìnhữnglýdotrên,đấtđainênđượcphânchianhưđãtrìnhbày.Cáchtốtđẹpnhấtlàdùnglàmnôngdânnhữngngườikhácchủngtộc,khôngcóýchívàđãbịbắtlàmnôlệ;vìkhôngcóýchí,nhữngtênnôlệnàythíchhợpchoviệcđồngángvàkhôngtạophản.CáchthứhailàdùngngườingoạiquốcnhưnhữngngườirợPerioeci,haynhữngsắcdâncóphẩmchấtthấpkémhơn;mộtsốdânnàycóthểđượcdùnglàmnôlệchocánhâncôngdânvàdùngvàoviệccanhtáctưđiềncủahọ;sốnôlệcònlạilàtàisảncủaquốcgiavàdùngvàoviệccanhtáccôngđiền.Dướiđây,tasẽxétxemcáchthứcđúngđắnđểđốixửvớinôlệnhưthếnào,vàviệcsửdụngtựdolàmphầnthưởngchosứclaođộngcủanôlệmanglạilợiíchrasao.

Chương11Tađãthấyrằng,mộtnướcnênvừagiápbiểnvừagiápđấtliền,vàthôngthươngđượctrêncảlụcđịacàngxacàngtốt.Bànvềđịađiểmcủamộtnước[lýtưởng],tathấy,nếunướcđócóđượcbốnđiềusauđâythìthậtlàmaymắn.Thứnhấtlàsứckhoẻ-đâylàđiềucầnthiết:mộtnướcnênhướngvềphíađôngvàđượcgiótừhướngđônglàgiótốtnhấtthổitới;sausứckhoẻlànhữngnơikhôngbịgióbấc,tứclànhữngnước[hướngvềphíanam]cómùađôngônhoàhơn.Vịthếcủatrungtâmthủđônênthuậnlợichocảviệcquảntrịchínhtrịlẫnchiếntranh;đồngthờithuậnlợichodânchúngtụhọp,nhưnglạikhókhănchoquânthùtiếnchiếm.

Mộtthị-quốccũngphảicónguồnnướcthiênnhiênphongphútừsôngtừsuối;nếukhôngcónguồnnướcthiênnhiên,thìphảicónhữnghồdựtrữnướcmưathậtlớnlaođểngừatrườnghợpnguồnnướcbịcắtđứtkhicóchiếntranh.Vìsứckhoẻcủangườidâncũngbịảnhhưởngbởitìnhtrạngvệsinhnhàcửanơihọcưngụvàmôitrườnghọsinhsống,nêncũngphảicónhữngbiệnphápđặcbiệtđểlonhữngvấnđềvệsinhcôngcộngvàsửdụngnướcsạch.Điểmnàyhếtsứcquantrọng,vìnhữngchấttadùngthườngxuyênnhấtvànhiềunhấtchocơthểlànướcvàkhôngkhí.Chonên,trongnhữngnướckhônngoan,nếuthiếunướcsạchtừsôngsuốivànếunguồnnướcdựtrữcũngkhôngtốt,thìphảidànhriêngraphầnnướcnàođểuốngvàphầnnàođểdùngvàonhữngviệckhác.

Vềđồnluỹ,mỗimộtmôhìnhchínhquyềnkhácnhaucókếhoạchkhácnhau.Thànhtrìởtrênnúi,còngọilàthượngthành,thìphùhợpvớichếđộquânchủhayquảđầu,cònthànhtrìởđồngbằngthìthíchhợpvớichếđộdânchủ.Đốivớichếđộquýtộc,cảhailoạinàyđềukhôngthíchhợpmàlạicầncónhiềuthànhtrìởnhữngnơixungyếuhơn.Cònvềquyhoạchthànhphố,đườngxávànhàcửacủadânchúng,nênlàmsaochothíchhợpvàtiệnlợitheomôhìnhcủaHippodamus.Nhưngđốivớivấnđềanninhkhicóchiếntranh,cáchthứcxâydựngnhàcửavàđườngxátheokiểucổ,tứclàkhôngtheomộtđườnglốinàohết,cólẽlạithíchhợphơn,vìkẻlạ,nếucóthâmnhậpvàocũngkhótìmđườngra,vàquânbênngoàicũngkhótìmđườngvào.Mộtnước,dođó,nêncócảhaicáchthứcxâydựngnhàcửavàđườngxá:xâynhàvàđườngxátheokiểunôngdântrồngnho,tứclàđanchenvớinhautheohìnhngũđiểm.Khôngnênquyhoạchcảthànhphốtheođườngbàncờnhưngtheotừngvùngmàthôi.Làmnhưvậy,sẽkếthợpđượcvừavẻmỹquan,vừavấnđềanninh.

Vềviệcxâydựngnhữngbứcluỹ(tườngthành)chungquanhđểbảovệthị-quốcvẫncònlàvấnđềgâytranhcãi.Nhiềungườichorằng,mộtnướcgiỏidùngbinhkhôngcầnđếnthànhluỹ;đâylàmộtquanniệmsailầm,vìtađãthấycónhiềunướctựhàovềkhảnăngquânsựcủamìnhvàkhôngcầnđếnthànhluỹ,đãbịthuatrậntrênthựctế.Lýluậnnàychorằng,núpsauthànhluỹthìđâuchứngtỏđượcsựcanđảmkhiđốiđầuvớiquânthùcóquânsốvàkhảnăngtươngđương.Nhưng,khiquânthùđônghơngấpbộicảvềphẩmlẫnsốlượngtấncông,vàthườngthườnglànhưvậy,thìkhólòngcóđượcnhữngngườilínhdũngcảmdámđươngđầu.Trongtrườnghợpnày,đểtránhbịdiệtvongvàlăngnhục(bịbắtlàmnôlệ),nhữngthànhluỹvữngchắcnhấtlàmộtsựcầnthiếtvềphươngdiệnquânsự,nhấtlàkhinhữngdụngcụvàvũkhícôngđồnngàycàngtrởnêntốitânvàchínhxáchơn.Khôngcóthànhluỹbảovệthìcũngngớngẩnnhưchọnchỗlậpquốcnơiđồngtrống,bỏngỏchoquânđịchtiếnvào,haynhưlàmnhàkhôngtườngvìsợngườiởtrongnhàtrởnênhènnhát.Taphảinhớrằng,nhữngnướccóthànhluỹbảovệcóhaisựchọnlựakhichiếntranh:phòngthủsauthànhluỹ,vàtấncông;cònnhữngnướckhôngthànhluỹbảovệ,chỉcómộtsựlựachọnmàthôi.

Nếunhữnglậpluậncủatahữulý,mộtnướckhôngnhữngcầnphảicóthànhluỹmàcònphảicóvẻmỹquannữa,vừahữudụngchonhữngmụctiêuchiếntranh,vừacókhảnăngchốnglạinhữngvũkhítốitândùngđểpháthành.Vìquântấncôngdùngđủmọicáchđểchiếmthượngphong,quânphòngthủcũngphảidùngmọiphươngtiệncổđiểnvàsángchếranhữngphươngtiệnmớiđểphòngthủ.Khimộtnướcđãchuẩnbịkỹcàng,thìkhôngcóquânthùnàodámnghĩđếnviệcxâmlăngnữa.

Chương12Nếuthànhluỹđượcchiathànhtừngđoạncótrạmgác,thápcanhtheonhữngkhoảngcáchthíchhợp,vàcôngdânđượcphânphốitheonhữngbànăntậpthể,thìtạinhữngtrạmgác,cũngnênthiếtlậpnhữngbànăntậpthểtheocáchvẫnthườngđượcápdụng.Bànănchínhdànhchochứcsắc,nênđặtởchỗthíchhợp,thườnglàtrongnhữngdinhthựdùngđểthờphụng,ngoạitrừnhữngđềnthờđãđượcluậtpháphaysấmngữtừDelphyấnđịnhriêngchoviệctếtự.Địađiểmnàynênđượccấtởchỗcaoráođểngườidântừxacũngcóthểnhìnthấyđượcđólàchỗcủanhữngvịđứccaovọngtrọng.BêndướiđịađiểmnàylàmộtnơicôngcộngdànhriêngchonhữngngườitựdomàdânThessalygọilà“quảngtrườngtựdo.”Nơinàychỉdànhchonhữngngườitựdomàthôi,cònnhữngngườithợthuyền,nôngdân,thươngnhânđềubịcấmchỉkhôngđượcvào,trừphicóviệcbịquangọiđến.Nếunơinàycũngđượcdùnglàmnơithiđuathểthaocủanhữngbậctrưởngthượng,thìlạicàngtốthơnnữa.Trongcuộcthiđuathểthao,nênphânchiaratheonhữnglứatuổikhácnhau;mộtsốquanchứchợpcùngvớiđámthiếuniên,cònthanhniêntrưởngthànhhợpcùngvớisốquanchứccònlại.Sựhiệndiệncủaquanchứctronghainhómngườinhưvậysẽkhiếnchođámthanhniêncómộttháiđộkhiêmtốnvàedèthựcsựtrongquanhệvớinhau.Ngoàira,cũngnêncómộtquảngtrườngchothươngnhân,nhưngchỗnàyphảicáchxa“quảngtrườngtựdo”vàthuậntiệnchoviệcvậnchuyểnhànghoábằngcảhaiđườngthuỷ,bộ.

Khibànvềquanchức,taphảinhớđếnmộtgiaicấpnữacủacôngdân;đólàgiaicấptusĩ.Bànăntậpthểcủatusĩcũngphảiđượcđặtởnơixứngđáng,gầnnhữngđềnthờ.Nhữngviênquanlovềgiaokèo,kếtán,triệutậpxétxử,cùngnhữngngườiquảnlýnơithịtứhoặcthànhthịnêncómộtchỗhộihọpgầnquảngtrườnghaynơicôngcộng;nơithíchhợpnhấtlàgầnvớiquảngtrườngdànhchothươngnhân.Quảngtrườngtựdodànhchonhữngsinhhoạtcủađờisốngnhàntản,cònquảngtrườngthươngmạidànhchonhữngnhuyếukháccủađờisống.

Ởmiềnquê,cũngnêntổchứctươngtựnhưvậy.Nhữngviênchứcởmiềnquê,thườngđượcgọilàQuanKiểmLâmhayThanhTra,cũngphảicónhữngtrạmgácvàbànăntậpthểkhithihànhcôngvụ;cònđềnđài,nênrảiđềurakhắpmiềnquê,cónơiđểthờcúngthầnthánh,cónơidànhchonhữnganhhùngquácố.

Takhôngcầncứphảiquantâmđếnnhữngchitiếtnhưthếnày,vìchỉmấtthìgiờ.Điềukhókhănkhôngphảiởchỗtưởngtượngra,màlàởchỗthựchiệnnhữngđiều

này.Tacóthểthahồbànvềnhữngchitiếtphảicóthếnàythếnọ,nhưngkhithựchiện,còntuỳvàohoàncảnhnữa.Vìvậy,tasẽkếtthúcphầnnàyởđây.

Chương13Bâygiờ,tacóthểbànvềcơcấuchínhtrị,tứclàhiếnphápcủamộtnước.Nhưngtrướchết,taphảixácđịnhxem,mộtnướcvừacóhạnhphúc,vừađượccaitrịkhéoléogồmcónhữngphầntửnào,vànhữngphầntửnàyphátxuấttừđâura.Đểđạtđượctìnhtrạnghạnhphúc,bấtcứđiềugìcũngvậy,cầncóhaithứ:thứnhấtlàxácđịnhchođúngcứucánh,vàthứhailàcóphươngtiệnđểđạtđượccứucánhđó.Cứucánhvàphươngtiệncóthểphùhợpvớinhau,nhưngcũngcóthểtráingượcvớinhau.Cólúc,ngườitaxácđịnhđượcmụcđíchđúngđắn,nhưngkhihànhđộnglạikhôngđạtđượcmụcđích.Cólúc,ngườitacónhữngphươngtiệntốtđẹpnhưnglạicómụcđíchkhôngđúng.Cũngcókhi,cảhaimụcđíchvàphươngtiệnđốichọilẫnnhau.Thídụ,trongngànhykhoa,nhữngysĩchẳngnhữngkhônghiểuhếtbảnchấtcủabệnhtrạng,màcũngkhôngcócảnhữngphươngtiệnhữuhiệuđểtrịbệnh.Đểđạtđượctìnhtrạngtốtđẹp,trongcảnghệthuậtlẫnkhoahọc,cứucánhvàphươngtiệnphảiđượcchútrọngngangnhau.

Mộtđờisốngtốtđẹp,tứchạnhphúc,làcứucánhmàconngườiaicũngmuốncó.Cóngườiđủsứcđểđạtđượccứucánhnàychomình;cónhữngngườikhác,vìthiếumaymắn,hayvìtrờikhôngchocóđượckhảnăngnhưkẻkhác,nênkhôngđạtđượcmụcđíchnày,vìđờisốngtốtđẹpđòihỏiphảicónhữngđiềukiệnvậtchấtbênngoài.Đốivớinhữngaitrờichokhoẻmạnh,họsẽítcầnnhữngthứcầnthiếtbênngoàihơnnhữngngườiyếuđuối.Cónhữngngườitrờichocóđủđiềukiệnvàsứckhoẻđểsốngmộtđờisốngtốtđẹp,lạiđilầmđường.Nhưngvìmụcđíchcủatalàtìmhiểuxemmôhìnhchínhquyềnnàolàmôhìnhtốtnhất,nghĩalàdướithểchếchínhtrịnào,mộtnướcđượccaitrịtốtnhất;vàvìmộtnướcđượccaitrịtốtnhấtlàmộtnướccócơhộivàđiềukiệntốtnhấtđểđạtđượchạnhphúc,chonên,trướchếttaphảixácđịnhthậtrõ:thếnàolàbảnchấtcủahạnhphúc.

TôiđãtrìnhbàytrongcuốnĐạoĐứcHọc(nếunhữnglýlẽnêulêntrongcuốnsáchđócógiátrị),hạnhphúclàsựthểhiệntoànhảocủađứchạnhquahànhđộngmộtcáchtuyệtđốichứkhôngphảitươngđối.Tínhtừ“tươngđối”đượcdùngđểchỉnhữnghànhđộngcầnthiếtphảilàm,còn“tuyệtđối”đểchỉnhữnghànhđộngmàtựnólàđiềutốt.Thídụ,hãyxemnhữnghànhđộngcôngchínhnhưthihànhnhữnghìnhphạtchínhđáng.Thihànhnhữnghìnhphạtchínhđánglàđiềutốtvàhợpvớicônglý,nhưngnếucảcánhânlẫnnhànướckhôngcầndùngđếnhìnhphạt(dùcôngchính)thìvẫntốthơn.Ngượclại,nhữnghànhđộngnhằmkhenthưởngđúngđắn

[mộtcánhânnàođó]lànhữnghànhđộngcôngchínhtuyệtđối.Hànhđộngtươngđối(trừngphạtdùcôngchính)cũngchỉlàmộtsựlựachọnlấycáiđỡxấuhơn(giữamộtcáixấulàphạmluậtvàcáixấuíthơnlàtrừngphạt).Cònnhữnghànhđộngtuyệtđốilànềntảngvàlàsựsảnsinhranhữngđiềutốt.Mộtngườitốtvẫncóthểsốngtốtlànhtrongtìnhtrạngnghèokhổvàbệnhtậthaytrongnhữnghoàncảnhxấuxakháccủacuộcsống;nhưng,ngườiđóchỉcóthểcóđượchạnhphúctrongtìnhtrạngđốinghịchlạivớitìnhtrạngkểtrên(nhưđãtrìnhbàytronglýluậnvềđạođức,mộtngườitốtlàngười,vìbảnchấtlàngườiđứchạnh[hiểutheonghĩatuyệtđối],sẽsửdụngmộtcáchtốtnhấtnhữngđiềukiệntốtđẹpdohoàncảnhtuyệtđốimanglại).Nhữngđiềunàythườngkhiếntanghĩmộtcáchsailầmrằng,nhữngvậtchấtbênngoàilànguyênnhântạonênhạnhphúc;nhưng,nóinhưthếcũngnhưchorằng,khinghetấumộtbảnnhạchaylàvìcâyđàntốtchứkhôngphảidotàinghệcủanhạcsĩ.

Từnhữngnhậnđịnhtrên,tacóthểsuyralàcónhữngđiềunhàlậpphápphảicósẵn[từtrongthiênnhiên]trongmộtnước,cònnhữngđiềuthiếusót,chínhnhàlậpphápphảitừkhảnăngcủamìnhtạora.Vànhưthế,tachỉcóthểnóirằng:ướcgìđấtnướccủatađượcthànhlậpvớinhữngđiềukiệntốtđẹpmàthiênnhiênvàvậnmayưuđãi(taphảicôngnhậnquyềnlựccủathiênnhiênvàvậnmaytrongvấnđềnày);cònviệcquốcgiacótrởnênđạođứcvàtốtlànhhaykhông,khôngphảilàvấnđềcủamayrủinữamàlàkếtquảcủakiếnthứcvànhữnghoạtđộngcómụcđíchrõrệt.Mộtquốcgiachỉcóthểtrởnênđạođứckhinhữngcôngdân-nhữngngườithamgiavàochínhsự-lànhữngngườicóđứchạnh,vàtrongđấtnướccủachúngta,tấtcảcôngdânđềuthamgiavàochínhsự.Nhưvậy,taphảitìmhiểuxemphươngthứcnàokhiếnchongườitatrởnêncóđứchạnh.Dĩnhiên,mộttậpthểcôngdâncóthểlàmộttậpthểtốtvàđạođứcmàkhôngnhấtthiếtmỗicánhâncôngdânphảitốt.Nhưngdùsao,khimọicôngdânđềutrởnêncóđứchạnhthìvẫntốthơn,vìcáitốtchungvẫnlàtậphợpnhữngcáitốtcủatừngcánhân.

Cóbađiềukhiếnchoconngườitrởnêntốtvàcóđứchạnh;đólàdobảnnăngthiênphú,dotậpquán,vàqualýtính(khảnăngsuynghĩvàphánđoán).Trướchết,xétvềphươngdiệnthiênnhiên,tathấyconngười,chứkhôngphảinhững“con”(loàiđộngvật)nàokhác,mớicócảnhữngquannăngvềphầnhồnlẫnphầnxác.Nhưng,cónhữngphẩmchất,dùngườitacóđượctừlúcmớisinh,cũngkhônggiúpíchgìtrongviệcpháttriểnnhâncách,vìbịthóiquenlàmthayđổi,hoặctốthơn,hoặcxấuhơn.Nhữngloàiđộngvậtsốngtheobảnnăngbẩmsinh,dùcómộtvàiloài,trongmộtsốtrườnghợpnàođó,bảnnăngbẩmsinhcũngbịthayđổibởitậpquán.Conngười,vàchỉconngườimớicóđượclýtrí.Vìthế,đốivớiconngười,phảicósựhoàhợpcủacảbathànhtố:bảnnăngthiênnhiên,tậpquánvàlýtính,thì

mớitrởnêntốtđược,vìkhôngphảilúcnàobathànhtốnàycũnghoàhợpvớinhau;nhưtađãtừngthấyconngười,vìsựdẫndắtcủalýtrí,làmrấtnhiềuviệctráingượcvớibảnnăngvàtậpquán.Trongchươngtrước,tađãthấyrằng,bảnnăngthiênnhiênđượcuốnnắndễdàngquabàntaycủanhàlậppháp.Vấnđềcònlạilàcôngviệccủagiáodục.Tahọcđượcđiềugìđó,mộtphầnlànhờởtậpquán(thựchành)vàmộtphầnlànhờởsựchỉdạy(liênquanđếnlýtrí).

Chương14Vìmọixãhộichínhtrịđềuđượctạothànhbởinhữngngườicaitrịvànhữngngườibịtrị,tahãyxétxemmốiquanhệgiữahaigiaicấpnàynhưthếnào:liệugiaicấpcầmquyềncứvĩnhviễncầmquyềnhayhaigiaicấpnàyluânphiênthayđổichonhau?Côngcuộcgiáodụccôngdânnhưthếnàosẽtuỳtheocáchtatrảlờicâuhỏinày.Giảsửcómộtsốngườinàođócótàinăngsiêutuyệthơnnhữngngườikhác,nhưthầnnhânvànhữnganhhùngsiêuviệthơnconngười(vềcảthểchấtvàtrítuệ),thìvaitròlãnhđạovàcaitrịcủahọthậtlàrõràngvàkhôngcòncóthểbàncãigìđượcnữa.Nhưng,điềunàythậtkhócóthểxảyra,và[tathấy]vuachúacũngchẳngcódấuhiệugìlàsiêutuyệthơnthầndâncủamìnhnhưtrongtườngthuậtcủaScylaxvềvuachúavàdânchúngtạiẤnĐộ.Chonên,trênrấtnhiềuphươngdiện,taphảikếtluậnrằng,mọicôngdânnênluânphiênthaynhaulúclàmdân,lúclàmquan.Sựbìnhđẳnggồmcósựđốixửđồngđềuvớitấtcảmọingườiđồngđẳng,vàkhôngmộtchínhquyềnnàocóthểtồntạinếukhôngđượcxâydựngtrêncănbảncôngbình.Nếumộtchínhquyềnbấtcông,mọingườitrongnướcsẽđoànkếtlạivớinhau(kểcảvớinôngnô)đểlàmcáchmạng,vàvớisốquanquâncộnglạicũngkhôngthểchốngnổivớisốdânđôngđảođãđoànkếtlạivớinhau.Nhưng,sựkiệnnhàcaitrịphảicókhảnăngvượttrộihơndânchúnglàđiềuaicũngcôngnhận.Đâylàvấnnạnmànhàlậpphápphảigiảiquyết-mộtmặt,bảođảmcóngườicầmquyềntàigiỏi,vàmặtkhác,aicũngđượcluânphiêncầmquyền.Tađãbànvềvấnđềnàyrồi[trongChương9].

Thiênnhiênđãgiúptagiảiquyếtvấnnạnnàybằngsựkhácbiệtgiữatuổitrẻvàtuổigià,quađó,nhữngngườilớntuổigiữvaitròlãnhđạo.Khicònnhỏtuổi,tathườngdễdàngchấpnhậnsựlãnhđạocủangườilớn,vàcũngchẳngcóngườinhỏtuổinàonghĩmìnhgiỏihơnnhữngbậctiềnbối,nhấtlàkhiđủtuổitrưởngthànhthìcũngđếnphiênmìnhđượchưởngvàđảmnhậnvaitròlãnhđạo.

Nhưvậy,takếtluậnlàtrênmộtphươngdiện,ngườicaitrịlẫnngườidâncóđiểmgiốngnhau[vìcùnglàmộtngười,khinhỏthìchịusựlãnhđạo,khilớnlênthìđảmnhậntráchnhiệmlãnhđạo],nhưngkhácnhautrênphươngdiệnkhác.Vànhưthế,việcgiáodụccũngvừagiốngnhau,vừakhácnhau.Tụcngữcócâu:“nếumuốnchỉhuygiỏi,thìtrướchết,phảihọccáchvânglời”.Nhưđãtrìnhbàytrongnhữngphầnđầu,chínhquyềnđượcđiềuhànhtheohaicách.Cáchthứnhấtnhằmphụcvụquyềnlợicủangườicầmquyền,vàcáchthứhainhằmphụcvụquyềnlợicủangườidân.

Cáchthứnhất,tathườnggọilàchếđộđộctài,cáchthứhailàchếđộcủanhữngngườitựdo.[Nhữngngườitrẻtuổivàtựdo,trướchết,phảihọcvânglời].Mộtsốnhữngmệnhlệnhbắtbuộcngườitựdophảithihànhmộtcôngviệcnàođó,vàcôngviệcnàykhôngkhácgìvớinhữngcôngviệcmàngườinôlệphảilàm,nhưngnhữngcôngviệcnàykhácnhauvìýđịnhcủangườicầmquyền.Chonên,cómộtsốviệchạtiện(dànhchonôlệ),nhưngnhữngngườitrẻtuổitựdovẫnrấthãnhdiệnthihành.Khôngphảivìbảnchấtcủacôngviệcmàvìmụcđíchcủacôngviệckhiếnchocôngviệctrởthànhtitiệnhayvinhdự.Hơnthếnữa,tathấyrằng,đứchạnhcủangườicôngdânvàngườicầmquyềncũngtươngtựnhưđứchạnhcủamộtngườitốt,vàcũngchínhmộtngườivừalàngườidânvừalàngườicaitrị,bởivậy,nhàlậpphápphảichúýđếnviệcđàotạongườidântrởnêntốt,đếnnhữngphươngthứcnàođểđạtđượcmụcđíchnày,vàcứucánhcủamộtđờisốnghạnhphúclàgì.

Phầntinhthầncủaconngườiđượcchialàmhaiphần,mộtphầnlàlýtrívàphầnkiatuântheolýtính.Khinóirằngmộtngườitốt,đólàbởivìngườiđócóđứchạnhtrongcảhaiphần.Nhữngngườichấpnhậnlýluậnnàyđềuthấyrõràngcứucánhcủađờisốngthuộcvềphầncólýtính,vìtrongthếgiớithiênnhiêncũngnhưtrongnghệthuật,nhữngphầntửnàothuộcthứcấpluônluônđóngvaitròtrợgiúpchonhữngphầntửcaocấp,vàtronghaiphầncủatinhthần,phầnlýtínhđượccoilàcaocấphơn.Lýtính,theocáchnóithôngthường,cũngđượcchiathànhhailoại;đólàthựctiễnvàlýthuyết.Từđósuyra,nhữnghànhđộngcủaconngườicũngđượcphânloạituỳtheolýtínhthựctiễnhaylýthuyết.Nhữngaicóthểlàmđượccảbaloạihànhđộng-nhữnghànhđộngthuộcvềlýtrícótínhchấtthựctiễn,nhữnghànhđộngthuộcvềlýtrícótínhchấtlýthuyết,vànhữnghànhđộngdolýtríhướngdẫn-haychỉcóhailoạimàthôi,cũngthấyđượcloạihànhđộngnàocaocấpvànênlàmhơn.Đờisốngconngườicũngđượcchialàmhaiphần:côngviệcvàthưnhàn,haychiếntranhvàhoàbình,vànhữngloạihànhđộngnhắmtớinhữngđiềucầnthiết,hữudụngcũngnhưnhữngmụctiêucaocả.Sựkiệnconngườithíchlàmnhữnghànhđộngnàyhơnhànhđộngkháccũngphảidựatrênnguyêntắcvềcáchànhđộngcaocấpvàthứcấpcủatinhthần.Ngườidântrongmộtnướcphảicókhảnăngsốngmộtđờisốnghoạtđộng,vàchiếnđấukhicóchiếntranh,nhưnglạicàngcầnphảicókhảnăngsốngthưnhàntronghoàbình.Họphảicókhảnăngchếtạoranhữngvậtdụngnhuyếuchocuộcsống,nhưngđồngthờicũngphảicókhảnănglàmnhữngviệctốtđángvinhdanhhơnthếnữa.Nhữngđiềunàynhàlậpphápphảilưutâmkhisoạnthảoluậtpháp,phảicânnhắcnhữngphần,nhữngchứcnăngkhácnhaucủatinhthần,vàtrênhết,phảibiếtcứucánhlàgìvàphầnnàolàphầntốthơn.Trẻconvàcôngdânthuộclứatuổicònđihọc,phảiđượcrènluyệntrênnguyêntắcnày.NgaycảnhữngnướctrongcõiHyLạpthờinay,nhữngnướcnổitiếnglàcónhữnghiếnpháptốtđẹpnhất,nhàlậpphápcủanhữngnướcnàycũngvẫnchưakiếntạohệ

thốngchínhquyềncủahọhướngtớimụcđíchtốtđẹpnhất,hayđưaranhữngluậtlệvàgiáodụchướngtớitấtcảmọiđứctính,màlạitheothóithường,chỉnhắmtớinhữnggìcóíchhaycólợi.Nhiềutácgiảhiệnđạicũngcóquanđiểmtươngtự:họcatụnghiếnphápcủaSparta,cangợinhàlậpphápSpartađãđặtchiếntranhvàchinhphụclàmmụcđíchduynhấtcủaquốcgia.Quanđiểmnàyđãbịphủnhậnbởicảlýthuyếtlẫnthựctiễn.Ngườitathèmmuốncóđượcmộtđếquốcvớihyvọngsẽthutómđượccủacảinhờvàosựchinhphụckẻkhác;trênquanđiểmnày,ThibronvànhữngkẻviếtvềhiếnphápSpartađãcatụngnhàlậpphápcủaxứnày,vìngườidânSparta,đượchuấnluyệnđểđươngđầuvớihiểmnguy,đãtạođượcquyềnlựclớnlao.Nhưngcóđiềuchắcchắn:ngườidânSpartahiệnnaykhôngcóhạnhphúckhithấyđếquốccủahọđãmất,vànhàlậpphápcủahọcũngđãsailầm.Bởivìthậtlàkhôihàikhimộtmặt,ngườidânSpartatiếptụctuânthủluậtphápvàlàmtheonhữnggìnhàlậpphápthiếtchế,mặtkhác,cũngchẳngcóaixíavàocôngviệcnộibộcủahọ,thếmàhọđãbịmấtđiphầntốtđẹpnhấtcủađờisống!

Nhữngnhàtưtưởngnàycònsailầmvềmôhìnhchínhquyềnnàonhàlậpphápnênlựachọn.Chínhquyềntựdothìcaonhãhơnvàbaohàmnhiềuđứctínhhơnchínhquyềnđộctài.Mộtnướckhôngthểđượcxemlàhạnhphúc,vànhàlậpphápkhôngthểđượccatụngvìđãhuấnluyệndânchúngcủamìnhđichinhphụcvàthốngtrịnhữngnướclânbang;đólàmộtđiềucựcxấu.Dựatrênlậpluậnnày,ngườidânnàocũngnên,vànếucóthểthìchiếmlấyquyềnlựctrongnướccủamình-thếmàchínhngườidânSpartacũngcoilàmộttrọngtộikhikếtántướngPausanias,ngườiđãcótướctrọngquyềncao,tộisoánđoạtngôivua.Khôngcónguyêntắcnàocũngnhưluậtlệnàođặtviệctranhquyềnđoạtlợilàmmụctiêulạicóthểđượcxemlàhữuíchhaychínhđáng,dùchocánhânhaychoquốcgia.Nhữngđiềunàynhàlậpphápcầnphảikhắcghivàotâmtrídânchúngcủamình.

Ngườidâncũngkhôngnênđượcdạyvềchiếntranhvớimụctiêubắtngườikháclàmnôlệ;nhưngchỉđểtựvệ,khôngđểmìnhbịnướckhácbắtlàmnôlệ,vàxâydựngđếquốcnhằmđạtđượcmụctiêutốtchongườidântrongnước,chứkhôngphảiđểđànápthốngtrịkẻkhác;vàsaucùng,trởthànhchủnhâncủanhữngkẻđángbịlàmnôlệ.Thựctếcũngnhưlýluậnđềuchứngminh:nhàlậpphápnênhướngnhữnghoạtđộngvàphươngtiệncủanhànướcvàoviệcthiếtlậphoàbìnhvàđờisốngthưnhànchodânchúng.Nhưtađãthấy,nhữngnhànướcquânsựthườngchỉcóđượcanninhkhiđangcóchiếntranh,nhưngsụpđổkhiđãlậpthànhđếquốc;điềunàycũnggiốngnhưsắtthépsẽbịrỉsétkhikhôngdùngđếntronghoàbình.Vàbởithế,chínhnhàlậppháplàngườibịchêtrách,vìđãchẳngbaogiờdạydânbiếtsốngđờisốnghoàbình.

Chương15Vìmụcđíchtốihậucủacuộcđờicánhânvàcủanhànướcgiốngnhau,chonên,ngườicómụcđíchcuộcđờitốtđẹpnhấtvàmụcđíchcủamộthiếnpháptốtđẹpnhấtcũngphảigiốngnhau.Cũngthế,tathấyhiểnnhiênlàđốivớicảcánhânvànhànước,cầnphảicóđứctínhthưnhàn,vìnhưtađãbànnhiềulần,sauthờichiếnlàthờibình,vàsauthờigiờlàmviệclàthờigiờnghỉngơi.Nhưng,sựthưnhànvàsựrènluyệntâmtrícóthểđượcpháthuy,khôngnhữngquanhữngđứctínhđượcthựctậplúcnhànrỗi,màcònquanhữngđứctínhhữuíchtrongcôngviệc.Muốncóđờisốngthưnhàn,trướchết,conngườicầncónhữngnhuyếuphẩm.Mộtnước,dođó,trướchếtphảicótínhtựchế,khônghoangphíxahoa,canđảm,vàcókhảnăngchịuđựng,vìnhưtụcngữcócâu:“Kẻnôlệkhôngcóthờigiờnhànrỗi,”vànhữngaikhôngdámđươngđầuvớihiểmnguynhưnhữngđạitrượngphu,sẽbịquânthùđôhộ.Lòngcanđảmvàsứcchịuđựnglàđứctínhcầncótrongcôngviệc;suytưtriếtlý(sựkhônngoan)làđứctínhcầncótronglúcthưnhàn;sựtiếtchếvàcôngbìnhcầncótrongcảhaitrườnghợp,vàcòncầnhơnnữanhấtlàtrongthờibìnhvànhànrỗi,vìtrongchiếntranh,ngườitacầnphảicôngchínhvàtiếtđộ,cònkhihoàbình,đượchưởngchiếnlợiphẩmvàthưnhàn,ngườitadễsinhthóihưtậtxấu.Cònnhữngngườitàigiỏivàcóđượchầunhưmọitàisảntrênđời,nhưnhữngcưdâncủa“HònđảoHạnhphúc,”thìhọlạilànhữngngườicầncósựtiếtđộvàcôngbìnhhơnaihết.Nhữngngườinàycầncósựkhônngoan,tiếtđộvàcôngbình,vàcàngđượcthưnhànnhiềubaonhiêucộngvớivậtchấtdưthừa,họcàngcầnnhữngđứctínhnàybấynhiêu.Tacóthểthấydễdànglýdomộtnướcmuốnđượchạnhphúc,cầnphảicónhữngđứctínhnày.Nếungườitabịchêcườivì[mộtlýdonàođó]màkhôngcókhảnănghưởngdụngcủacảivậtchấtcủacuộcđời,thìnhữngngườinàycònđángbịcoikhinhhơnnữanếuhọkhôngbiếtdùngnhữngcủacảinàytronglúcthưnhàn-nhữngngườicókhảnăngcaotronghànhđộngvàchiếntranh,nhưngkhicóhoàbìnhvàthìgiờrảnhrỗi,lạisinhhoạtkhôngkháhơngìkẻnôlệ.Bởivậy,takhôngnêntraudồiđứctínhtheokiểungườiSparta,vìdùhọcócùngquanđiểmvớimọingườivềthếnàolàđiềutốtđẹpcaocảnhất,họlạikhácvớitấtcảkhichorằng,điềutốtđẹpđócóthểđạtđượcquasựtraudồimộtđứctínhduynhấtmàthôi,tứclàđứctínhdũngcảmtrongchiếntranh.Họđã[sailầmkhi]xemnhữngcủacảivậtchấtbênngoàicógiátrịcaohơnnhữngđiềutốtđẹpdoviệctraudồiđứctínhmanglại.Chínhviệctaphảitraudồinhữngđứctínhchỉvìđómớilàđiềucầnthiếtchomộtđờisốnghạnhphúc,nhưtađãlậpluậntừtrướcđếnnay.Vấnđềcònlạilàxétxembằngcáchnàovàphươngtiệnnàotacóthểđạtđượcmụcđích

này.

Tađãxácđịnhrằng,đểđạtđượctìnhtrạngtốt,conngườicầncóbađiềukiệnlàthểchấttốt(dobẩmsinh),nhữngthóiquentốt,vàlýtính.Tacũngxácđịnhnhữngđiềukiệnnàolàcầnthiếtđểtrởthànhcôngdântốt(ChươngVII).Tớiđây,taphảixétxem,trongviệchuấnluyệntrẻcon,nênbắtđầubằngtậpchochúngnhữngthóiquentốthaytậpchochúngsuynghĩvàvậndụnglýtrítrước?Haicáchthứchuấnluyệnnàyphảihàihoàvớinhau,khôngnhữngởchỗphươngphápnàocầndạytrước,màcảhaiphươngphápphảinhắmđếncùngmụcđíchcaonhất;nếukhông,nhữngnguyênlýcủalýtínhcóthểbịápdụngsailầm,khôngđạtđượclýtưởngcaonhấtcủađờisống,vàsựhuấnluyệnquatậpquáncũngcóthểmắcnhữngkhuyếtđiểmtươngtự.Cómộtđiềuhiểnnhiênngaytừđầu,đólàtrongtấtcảmọisự,sựsinhsảnnàocũngcóbướckhởiđầucủanó(nhưchamẹphảikếthợpvớinhaumớisinhsảnraconcái),nhưngkếtquảcủanhữngbướckhởiđầuđóchỉlànhữngbướcdẫntớimộtmụcđíchtốihậuxahơn.Đốivớiconngười,lýtrívàtâmtrílànhữngmụcđíchtốihậumàconngườinhắmtới;chonên,việcrènluyệnthóiquentốtvàlễphépphảiđượcbắtđầutừlúcmớisinh.Thứhai,vìtinhthầnvàthểxáclàhaithựcthể,vàtinhthầncũngcóhaiphầnlàlýtínhvàphi-lýtính,tươngứngvớihaitìnhtrạng-lýtrívàbảnnăng.Theothứtự,cơthểcủaconngườicótrướctinhthần,chonên,phầnphi-lýtínhhiệnhữutrướcphầnlýtính.Bằngchứnglànhữnghànhvicótínhchấtbảnnăngnhưgiậndữ,hammuốnđềuthểhiệnrấtrõđốivớitrẻcontừlúcmớisinh,cònsựhiểubiếtvàphânbiệtphảitráichỉpháttriểnkhichúnglớnlên.Nhưthế,việchuấnluyệnthểchấtphảiđitrướcviệchuấnluyệnvềtinhthần,thứđếnlàviệchuấnluyệnđểkiềmchếnhữnghànhvibảnnăng,nhằmđểpháttriểnlýtrí.Vàviệchuấnluyệnthểchất,nóichung,nhằmđểpháttriểntâmtrí.

Chương16Vìnhàlậpphápcầnlưutâmđếnviệcnuôinấngcontrẻtrongquốcgiasaochochúngsẽcóđượcsứcvóckhoẻmạnhnhất,chonên,điềuđầutiênnhàlậpphápcầnchúýđếnchínhlàsựkếthợphônphốicủangườidân-mấytuổithìnamnữnênlậpgiađình,vàphảihộiđủnhữngtiêuchuẩnvềthểchấtnhưthếnào?Đểấnđịnhnhữngluậtlệvềhônnhân,nhàlậpphápphảiđểýđếntuổithọcủaconngười,thờigiancơthểpháttriểnđầyđủchoviệctruyềngiống,vàsứckhoẻcủavợchồngkhôngkhácbiệtnhaubaonhiêu,vìcótrườnghợpngườichồngcònkhảnăngsinhsảnmàngườivợlạikhôngcókhảnăngsinhcon,hayngườivợcònkhảnăngthụthaimàngườichồnglạikhôngcònkhảnăngsinhsản.Đóthườnglànhữngvấnđềsinhrabấthoàtronggiađình.Sauđó,nhàlậpphápphảiđểýđếnlúcnàonhữngcặpvợchồngnêncóconcái;khôngnênđểxảyratrườnghợpconcáinhỏtuổihơnchamẹnhiềuquá,vìlúcđó,chamẹđãquágiàđểđượchưởngsựyêuthươngcủaconcái,hayđểdạydỗchúngnênngười.Cũngkhôngnênđểchonhữngcặpvợchồngtrẻtuổicóconsớmquá,vìchamẹsẽkhônglớntuổihơnconcáilàbaonhiêu,vàconcái,trongtrườnghợpnày,sẽthiếukínhtrọngchamẹvàsẽgâytranhchấptrongviệcquảntrịgiađình.Điểmthứba,cũnglàđiểmmàchúngtađãđilạcđềlúcnãy,lànhàlậpphápphảilưutâmđếnnhữngđiềukiệnsinhsảnranhữngđứatrẻkhoẻmạnh.

Nhữngđiềuđánglưutâmnàycóthểđượcgiảiquyếtnếutachútrọngvàomộtđiểm:vìkhoảngthờigiansinhsảncủamỗithếhệthườngđượcgiớihạntrongkhoảng70tuổichođànôngvà50tuổichođànbà,việckếthợphônnhânnêntươngứngvớinhữngkhoảngthờigiannày.Đànôngvàđànbàlấynhaukhicònquátrẻ,sẽbấtlợichoviệcsinhsảnraconcáikhoẻmạnh;trongthiênnhiên,concáicủanhữngloàiđộngvậtcònnontrẻđềubịnhỏcon,kémpháttriển,vàthườngcókhuynhhướngsinhragiốngcái.Điềunàycũngđúngvớiconngười,nhưtađãthấytrongnhữngnướccótậptụcchotraigáilấynhausớm,concáicủahọthườngnhỏconvàyếuđuối;thêmvàođó,phụnữtrẻkhisinhcongặpnhiềukhókhănvàbịtửvongcaohơn.Mộtsốngườichorằng,đómớilàýnghĩađíchthựccủacâusấmdànhchodânTroezen-ámchỉnhiềuthiếunữchếtvìlấychồnglúccònquátrẻ,chứkhôngliênquangìđếnviệccàycấytrênnhữngluốngđấtmới.Ngoàira,việclậpgiađìnhlúccònnhỏtuổicũngảnhhưởngđếnviệctiếtđộ:phụnữlấychồngsớmthườngdễphóngtúnghơn,cònnamgiớithìcơthểbịcòicọcvìtinhtrùngcònchưapháttriểnđúngmức.Vìthế,phụnữnênlấychồngkhiđượcmườitámtuổi,

cònđànôngnênlấyvợlúcbamươibảytuổi.Đólàlứatuổisungmãnnhất,vàsẽtươngứngvớinhauvềthểchấtkhituổigià.Cònconcái,nếuđượcsinhrangaysaukhichamẹlấynhau,thìsẽđếntuổiđảmđươngđượctráchnhiệmgiađìnhkhingườichabướcvàotuổigiàbóngxếnăm70tuổi.

Ngoàilứatuổithíchhợpchohônnhân,tacònphảiđểýđếnmùatrongnămnữa.Theotụclệhiệnhành,ngườitathườngtổchứchônlễvàomùađông,vàđólàđiềuđúngđắn.Nhữngchamẹtrẻcũngnênhọcnhữngkiếnthứctừysĩvànhữngnhàkhoahọctựnhiên:ysĩchonhữnglờikhuyêntốtvềchămsócsứckhoẻ,nhữngnhàkhoahọctựnhiênchonhữnglờikhuyênvềhướnggiótốtxấu,thườngthìgióbấctốthơngiónam.

Điềukiệnthểtrạngnàocủachamẹsẽcólợinhấtchoviệcsinhraconkhoẻmạnhlàđềtàitasẽxétkỹhơnkhibànvềviệcgiáodụctrẻcon,cònbâygiờ,chỉcầnvàinhậnxétchung.Thểtrạngcủamộtlựcsĩthìkhôngthíchhợpchođờisốngcủamộtcôngdânhaychosứckhoẻcũngnhưsựsinhsảnconcái,haythểchấtyếuđuốicủangườibệnhhoạncũngthế.Ngườiđànôngphảilàmquenvớicôngviệclaođộng,nhưngkhôngnênquámứchaychỉnghiêngvềmộtphía,nhưlựcsĩ.Ngườiđànôngphảicókhảnăngvềthểlựcđểlàmnhữngviệccủamộtngườitựdo.Nhữngnhậnxétvềthểchấtnàydànhchocảđànônglẫnđànbà.

Phụnữkhicóthai,phảicẩnthậnvàchămsócsứckhoẻcủamìnhnhưtậpthểdụcvàănuốngđầyđủdinhdưỡng.Đểtậpthểdục,nhàlậpphápcóthểraluậtyêucầunhữngphụnữcóthaiphảiđibộmỗingàyđếnmộtđềnthờnàođóđểthờphụngnhữngthầnthánhlovềsinhsản.Còntâmtrícủanhữngbàmẹkhôngnênbậntâmsuynghĩnhiềuquá,vìconcáisẽcóbảnchấtgiốngmẹnhưcâytráimọclêntừlòngđất.

Cònmộtvấnđềnữa,trongtrườnghợpnàotrẻconsinhrađượcnuôidưỡnghaybỏchochếttrênlưngđồi.Nêncóđạoluậtkhôngchonuôinhữngđứatrẻsinhrabịdịdạng,tậtnguyền,haysốtrẻconvượtquámứcdânsốấnđịnh.Nếutụclệkhôngchophépbỏcon,thìkhôngnênraluật;nhưngnếunhữngcặpvợchồngcónhiềuconquá,thìnênpháthaitrướckhibàothaicósựcảmnhậnvàsựsống.Điềunàycóhợppháphaykhôngcòntuỳvàovấnđềsựsốngvàcảmnhậnđượcquyếtđịnhnhưthếnào.

Saukhiđãquyếtđịnhxemđànôngvàđànbànênlậpgiađìnhvàotuổinào,kếtiếp,tanênđịnhxemđếntuổinàothìnhữngcặpvợchồngnàycòntiếptụcviệcsinhsảnchoquốcgia.Đànôngquágiàhayquátrẻđẻconrathườngbịkhiếm

khuyếtvềcảthểchấtlẫntâmtrí;concáicủangườichagià,thườngcóthểchấtyếuđuối.Tuổigiớihạnnênnằmtrongkhoảngthờigianpháttriểncaođộcủatrítuệ,vàthôngthường,lứatuổithíchhợpnhất,nhưmộtsốthisĩđãđolườngđờisốngbằngnhữngthờikỳbảynăm,làvàokhoảngtừ37tới50tuổi.Khoảngbốnhaynămnămsauđó,đànôngkhôngnêncóconnữa,mànhữngsinhhoạttìnhdụcchỉnhằmđểduytrìsứckhoẻhaynhữnglýdokhác.

Cònvớitộigiandâm,đólàmộttộiđángbịlênánvàphỉnhổđốivớicảnamlẫnnữ,nếuxảyrakhihaingườicònlàvợchồng.Nếuviệcnàyxảyratrongthờikỳcòncóthểsinhsản,kẻphạmtộiphảibịtrừngphạtbằngcáchtướcđimộtsốquyềnlợitươngứngvớitộiphạm.

Chương17Saukhitrẻconđượcsinhra,cáchnuôitrẻcómộtảnhhưởnglớnlaođếnsứcmạnhthểchấtcủachúng.Từnhữngthídụtrongthếgiớiloàivậtvàtừnhữngnướcmuốnxâydựngtậpquánquânsựchodânchúngcủahọ,tathấynhữngthứcănnàocónhiềusữalànhữngthứcănthíchhợpnhấtchoconngười,vàcàngítrượuchừngnàothìcàngtốtchừngđó,nếumuốngiữgìnsứckhoẻ.

Nhữngcáchthứcngườitabắttrẻconphảitậplúccònnhỏtuổi,cũngrấthữudụng.Nhưng,đểgiữchoxươngcốtcònmềmmạicủatrẻconkhôngbịcong,mộtsốnướcđãdùngđếnnhữngdụngcụgiúpchothânthểcủachúngđượcthẳngthắn.Tậptrẻconchịuđựngsứclạnhkhicònnhỏ,cũnglàmộtphươngthứchay,giúpchúngkhoẻmạnhvàrènluyệncơthểchúngchonhiệmvụquânsựsaunày.Vìthế,nhiềusắcdânmanrợđãđemnhúngtrẻsơsinhxuốngsuốinướclạnh;nhữngnướckhác,nhưdânxứCeltschẳnghạn,chỉquấnconnítbằngnhữngtấmvảimỏng.Conngườinênđượctậpluyệncàngsớmcàngtốtđểchịuđựngnhữngkhókhănmàcơthểphảicókhảnăngđốiphó;nhưngtiếntrìnhnàynênđượcthựchiệntiệmtiến.Còntrẻcon,từsựấmáptựnhiêncủachúng,cóthểđượchuấnluyệnđểdễdàngchịulạnh.Nhữngsựhuấnluyệnnàynênđượcápdụngtừgiaiđoạnđầutiêncủacuộcsống.

Giaiđoạnkếtiếpkéodàichođếnnămtuổi.Tronggiaiđoạnnày,khôngnênbắttrẻconphảihọchaylaođộng,đểchosựpháttriểncủachúngkhôngbịcảntrở;nhưngnêncónhữnghoạtđộngvừaphảiđểchotứchicủachúngkhôngbịthiếuhoạtđộng.Tacóthểlàmđượcviệcnàybằngnhiềucách,mộtcáchlàdùngnhữngtròchơi,nhưngnhữngtròchơinàykhôngnênquáthôbạohayquáyếuớt.QuanChưởngGiáo,nhưtêngọi,phảicẩnthậnkhilựachọnnhữngtruyệntíchnàomàngườilớncóthểkểchotrẻconnghe,vìnhữngđiềunàynênđượcthựchiệnnhằmchuẩnbịchonghềnghiệpcủađứatrẻsaunày,vànênhướngvềnhữngnghềnghiệpmàsaunàychúngsẽthathiếttheođuổi.Nhữngnơinàocóluậtcấmkhôngchoconnítlakhóc,thìđólàđiềusailầm,vìsựlakhóccủađứanhỏsẽgiúpchonópháttriển,mộtcáchđểtậpluyệncơthểcủachúng.Sựgiatăngtiếngnói(tiếngla)cóảnhhưởngtạonênsứcmạnhtươngtựnhưsựnénhơikhicầnphảilấysức.QuanChưởngGiáocũngphảiđểýtheodõicáchthứctrẻemđượcnuôidưỡng,đặcbiệtchúý,khôngđểchochúngcónhiềuquanhệvớikẻnôlệhầuhạtrongnhà.Vìchođếnkhitrẻconđượcbảytuổi,chúngvẫnởtrongnhà,vànhưvậy,vìtuổicònnhỏ,chúngsẽdễbịảnhhưởngvànhiễmnhữngviệcxấuxamàchúngnghehaythấy

được.Thựcra,khôngcóviệcgìmànhàlậpphápphảiquantâmcẩnthậnhơnlàngănngừanhữnglờinóixấuxa,bỉổi,cộccằn,vìchỉcầnthốtranhữnglờinóiđángxấuhổ,chẳngbaolâu,sẽdẫnđếnnhữnghànhđộngđángkhinh.Trẻcon,dovậy,khôngbaogiờđượcchophépnhắclạihaynghenhữngđiềuxấuxa,đángxấuhổ.Mộtngườitựdomàbịbắtgặpđangnóihaylàmnhữngviệcbịcấmvìđángkhinh,nếuycònquátrẻchưađượcdựvàonhữngbữaăntậpthể,nênbịmắngvàphạtđòn.Cònnhữngngườilớntuổimàcócáchcưxửnhưquânnôlệ(ngônngữthôbỉ),sẽbịgiángchức.Vìchúngtakhôngchophépsửdụngnhữnglờibấtnhã,tacũngphảicấmnhữnghìnhảnhhoặcngôntừkhiếmnhã,bấtlịchsựtrênsânkhấu.Nhàcaitrịphảicoichừng,khôngđểchonhữnghìnhảnhtiêubiểunhữnghànhvikhiếmnhãtạinơicôngcộng,ngoạitrừtrongđềnthờnhữngvịthầnmàtronglễhộiluậtphápchophépcónhữnglờitụctĩu,haychophépnhữngngườitrưởngthànhđượcthờphượngnhưlàbổnmạngcủachínhhọhoặcvợconhọ.Nhưngnhàlậpphápkhôngnênchophéptuổitrẻđượcxemnhữnghàikịchhaythicatràophúngchođếnkhihọđủtuổithamdựnhữngbữaăntậpthểvàuốngrượumạnh;đếnlúcđó,sựgiáodụcđãgiúpchohọđủvữngmạnhđểchốnglạinhữngảnhhưởngxấurồi.

Tachỉmớinhậnđịnhvấnđềnàymộtcáchvắntắt,nhưngcũngđủtrongphầnnày;tasẽtrởlạivấnđềnàyvàsaukhithảoluậnkỹlưỡnghơn,sẽxétxemnênhaykhôngnênchophépnhữngsựtựdonhưvậy,vànếuchophépthìtheocáchthứcnhưthếnào.

Theodorus,mộtkịchsĩchuyênđóngbikịch,đãcólýkhinóirằngôngtasẽkhôngchophépbấtkỳmộtkịchsĩnào,dùlàkịchsĩhạnghaiđichăngnữa,đượcxuấthiệntrênsânkhấutrướcông,vìkhángiả[cókhuynhhướng]yêumếnnhữnggiọngnóimàhọđượcnghelầnđầutiên.Nguyêntắcnàyápdụngđồngđềuchoconngườicũngnhưsựvật,vìtaluônluônthíchnhấtnhữnggìmìnhgặplầnđầutiên.

Nhưthế,taphảigiữchotuổitrẻcáchxanhữngđiềugìxấu,nhấtlànhữnggìdẫnđếnthóihưhoặclòngthùghét.Khitrẻquađượcnămtuổi,tronghainămsauđó,chúngnênnhắmvàonhữngmụctiêumàchúngsẽhọcsaunày.Giáodụcnênđượcchiathànhhaigiaiđoạntrongđờimộtngười:từbảytuổitớituổidậythì,vàtừdậythìtớihaimươimốttuổi.Nhữngthisĩ,nóichung,đãcólýkhichiatuổicủaconngườitheonhữngthờikỳbảynăm;nhưngtanênđểýlàsựphânchianàyđãđượcthiênnhiênấnđịnhrồi,vìnghệthuậtvàgiáodụcbổtúcnhữnggìmàthiênnhiênkhiếmkhuyết.

Trướchết,tasẽtìmhiểuxemnhữngluậtlệnàoliênquanđếntrẻconđãđượcban

hành,vàsauđó,sựchămsóctrẻconlàtráchnhiệmcủanhànướchaycủatưnhânmàđãtrởthànhtậpquánthôngthườnghiệnnay,vàsaucùng,nhữngluậtlệnàynênlànhữngluậtlệnhưthếnào.

QUYỂNVIII.CHƯƠNGTRÌNHHUẤNLUYỆNTHANHTHIẾUNIÊNCHƯƠNG1

Aicũngphảiđồngýlànhàlậpphápnênđặtmốiquantâmhàngđầuvàoviệcgiáodụctuổitrẻ,bởivìbỏbêviệcgiáodụcsẽgâyranguyhạichocơcấuchínhtrịvàhiếnphápcủamộtnước.Ngườicôngdânphảiđượcgiáodụcchophùhợpvớimôhìnhchínhquyềnmàhọsinhsống.Mỗimộtchínhquyềnđềucómộtđặctính,quađó,chínhquyềnđượctạoravàduytrì:đặctínhdânchủtạorachếđộdânchủ;đặctínhquảđầutạorachếđộquảđầu;vàtheothônglệ,đặctínhnàotốthơnsẽtạorachếđộtốthơn.

Chưahết,vìviệcrènluyệnbấtkỳmộtnăngkhiếuhaynghệthuậtnàocũngđòihỏiphảiquamộtgiaiđoạntậpdượtthànhthóiquen,việcgiáohuấnđứchạnhcũngphảinhưvậy.Vàvìcảnướcchỉcómộtmụcđíchtốihậu,bởithế,chỉnêncómộtsựgiáodụcđồngnhấtchotấtcảmọingười,vàsựgiáodụcnàyphảilànềngiáodụccônglậpdonhànướcấnđịnh,chứkhôngphảinhưhiệnnay,việcdạydỗdotưnhântựloliệulấychoconemcủahọ,muốndạymôngìtuỳthích.Việchuấnluyệnnhắmđếnnhữngđiềumanglạilợiíchchungchomọingười,thìcũngphảiđồngnhấtchotấtcả.Takhôngthểchorằng,mỗimộtcôngdânlàmộtthựcthểcủariênghọ;vìtấtcảđềulàcondâncủamộtnước,nênmỗingườilàmộtphầntửcủađấtnước.Sựquantâmđếntừngphầntử,dođó,khôngthểtáchkhỏisựquantâmđếncảtậpthểđấtnước.Tronglãnhvựcnàyvàmộtsốlãnhvựckhác,ngườiSpartaxứngđángđượccatụng,vìhọđãtốnrấtnhiềucôngsứcdạydỗconemcủahọvàấnđịnhrằnggiáodụclàmộttráchnhiệmcủaquốcgia.

CHƯƠNG2Sựkiệngiáodụcphảilànhiệmvụcủanhànướcvàđượcquyđịnhbởiluậtpháplàđiềuaicũngphảicôngnhận.Nhưngđặctínhcủanềngiáodụccônglậpnàylàgì,vàconemcủachúngtasẽđượcgiáodụcnhưthếnàohãycònlàđềtàicầnphảibànthảo.Cũngnhưmọiđiềukhác,vẫncósựbấtđồngýkiếnvềnhữngmônnàocầnphảihọc,nhưhọcđểtraudồiđứchạnhhayđểtạodựngmộtmộtđờisốngtốtlànhnhất.Mộtvấnđềkhácnữalànềngiáodụcnênquantâmhơnđếnviệcđàoluyệntrítuệhayđứchạnh.Còncáchthứcmàchúngtađangsửdụngngàynaythậtlàquárắcrối;khôngmộtaibiếttanêntheonguyêntắcnàovàmụcđíchlàgì-cóphảidạynhữngmônhọccóíchchođờisống,haynhữngmônhọcvềđứcdục,haynhữngmônhọcnhằmđạttớinhữngkiếnthứccaohơn,làmụcđíchcủagiáodục?Trongcảbaquanniệmnày,mỗiquanniệmđềucóngườiủnghộ.Chưahết,vềphươngthứccũngkhôngcóđượcsựđồngý,vìnhữngngườikhácnhaucónhữngkháiniệmkhácnhau,thídụquanniệmkhácnhauvềbảnchấtcủađứchạnh,thìđươngnhiênsẽkhácnhauvềphươngpháprènluyện.Aicũngđồngýtrẻnhỏnênđượchọcnhữngđiềucóíchchođờisốngmàcũnglànhữngđiềucầnthiếtchocuộcsống,nhưngkhôngphảiđiềucóíchnàocũnghọc.Nghềnghiệpđượcchialàmhailoại:nghềdànhchongườitựdovànghềdànhchothợ.Đốivớitrẻcontachỉnêndạychochúngnhữngloạikiếnthứchữudụng,màkhônglàmchochúngtrởnênhạtiện.Nhữngnghềnàovềnghệthuậthaykhoahọckhiếnchothểchấthoặctâmtrícủangườitựdotrởnênkémcỏikhitraudồiđứchạnh,đềulànhữngnghềhạtiệncủabìnhdân.Nhữngnghềhạtiệnlànhữngnghềcóảnhhưởngxấuđếnthểchấtvàtấtcảnhữngnghềlàmcólãnhlương,vìnhữngnghềnàylàmngườitabịbậnrộntâmtrívàthểchấtphảilaođộngvấtvả.Cónhữngnghềthíchhợpchongườitựdo,nhưngcũngchỉđếnmộtmứcđộnàođóthôi,vànếucốgắngtheođuổinhằmđạtđếnmứctuyệthảo,thìcũngbịảnhhưởngxấu.Mụctiêungườitađặtracũngtạorasựkhácbiệtlớnlao.Nếungườitahọchoặclàmmộtđiềugìđóvìbảnthân,hayvìngườithân,hayđểđạttớiđiềutốt,thìviệcđókhôngđượcxemlàhạtiện,nhưngnếulàmchongườikhác,thìcũnglàhànhđộngđó,nhưnglạibịcoilàhạtiện.Nhữngmônhọcnhưtôiđãtrìnhbàyđềucóphầndànhchongườitựdovàphầndànhchongườilaođộng.

CHƯƠNG3Thôngthường,tacóbốnmônhọc:(1)đọcvàviết,(2)thểdục,(3)âmnhạc,vàđôikhithêmvào(4)hộihoạ.Trongbốnmônhọcnày,mônđọc,viết,vàvẽđượcxemlàhữuíchchomụcđíchcủacuộcsốngtrênnhiềuphươngdiện,cònthểdụcđượcxemlàmônhọcrènluyệnlòngcanđảm.Âmnhạclàmộtmônhọcmànhiềungườivẫncònhoàinghi[xemcóphảilàmônhọccầnthiếthaykhông],vìtrongthờiđạicủachúngta,rấtnhiềungườihọctậpâmnhạcđểgiảitrí.Nhưngthựcra,từđầuâmnhạcđãđượcđưavàogiáodục,vìthiênnhiênđòihỏiconngườikhôngnhữngphảilàmviệcgiỏi,màcònphảibiếtdùngthìgiờdànhchosựthưnhànmộtcáchđúngđắn.Điềunàytôiphảinhắclạimộtlầnnữa:nguyêntắcđầutiêncủamọihànhđộnglàthưnhàn.

Cảhaihoạtđộngtrênđềucầnthiết,nhưngthưnhànđượcxemtrọnghơnnghềnghiệp,vàchínhlàcứucánhcủacôngviệc;thànhthửcâuhỏicầnđượcđặtralà:tanênlàmgìtronglúcthưnhàn?Hiểnnhiên,takhôngnênchỉdùngthìgiờnàyđểtiêukhiển,vìnhưvậy,tiêukhiểnsẽtrởthànhmụcđíchcủacuộcđời,mộtđiềuaicũngthấykhônghợplý.Nhưngsựtiêukhiểncũngcầnthiết,nhấtlàkhingườitaphảilàmviệcnặngnhọc,hơnlànhữnglúckhác(nhữngngườicàngchútâmvàocôngviệcbaonhiêu,càngcầnđượcgiảitríchokhuâykhoảbấynhiêu,vàsựtiêukhiểngiúpchongườitakhuâykhoả,vìnghềnàocũngcầnphảigắngsức),chonên,tachỉnêngiảitrívàtiêukhiểnvàonhữnglúcthíchhợp.Nhưvậy,sựtiêukhiểnsẽgiốngnhữngliềuthuốcgiúpchongườitathưgiãn,vàtrongsựthưgiãn,tađượcnghỉngơi.

Nhưngsựthưnhàntựnóđãlàniềmvuithú,hạnhphúcvàsựhânhưởngcuộcsống;đólànhữngđiềumàchỉnhữngngườicóthìgiờđểthưnhànmớicóthểtrảinghiệmđược.Nhữngngườiphảilàmlụngvấtvảkhôngthểtrảinghiệmđượcnhữngđiềukểtrên,vìcònquábậntâmvềnhữngđiềukhácmàhọchưađạtđược(nhưphảikiếmăn).Nhưnghạnhphúcmớilàmụcđích,vìmọingườiđềuchorằng,hạnhphúcmanglạisựkhoáilạc,chứkhôngphảiđaukhổ.

Sựkhoáilạcnàylạikhácnhautuỳtheoquanniệmmỗingười,vàthayđổitheotậpquáncủatừngcánhân.Nhưngsựvuithúlớnnhấtphảiphátxuấttừnhữnggìcaonhãnhất,vàđiềucaonhãnhấtxuấtpháttừnhữngbậccaonhânquântử.Tacũngthấyrõlàcónhữngmônhọcmàtaphảihọcđểđạtđượcsựthưnhànlànhữngmônhọcphảivậnđộngđếntrítuệ,vàđólànhữngmônhọctựnóđãcógiátrị;còn

nhữngloạikiếnthứccólợichocôngviệcthìđượcxemlànhữngloạikiếnthứccầnthiếtvàlàphươngtiệnmàthôi.Chonên,nhữngbậctiềnbốicủachúngtađãxếpâmnhạcvàotronggiáodục,khôngphảivìâmnhạclàđiềucầnthiếthaymanglạilợiích,vìthựcsựâmnhạckhôngmangtínhchấtcầnthiếthayhữudụngnhưbiếtđọchaybiếtviết-nhữngkhảnăngcólợitrongcôngviệckiếmtiền,trongsựquảntrịgiađình,haytrongviệcthunhậpkiếnthứcvàtrongđờisốngchínhtrị-haynhưhộihoạlàmônhọccólợichosựđánhgiáđúngđắnnhữngtácphẩmcủanghệsĩ,haynhưmônthểdụclàmônhọcgiúpchothânthểkhoẻmạnh.Âmnhạckhôngđemlạiđượcnhữngíchlợiđó;thànhra,cái“hữudụng”củaâmnhạclàsựhânhưởngcủatâmtrítronglúcthưnhàn.Đómớichínhlànguyênnhânmàâmnhạcđượcđưavàogiáodụcđểtrởthànhmộttrongnhữngcáchthứcngườitựdodùngđểtiêukhiểntronglúcthưnhàn.NhưHomerđãnóitrongtrườngcaOdyssey:“Chỉcónhữngngườiđómớiđượcmờitớidựyếndiên,đóchínhlànhữngnhàthơvớinhữngvầnthơlàmmọingườithíchthú.”Trongmộtđoạnkhác,Odysseynóirằng:“Khingườitađangvuivẻ,khôngcócáchnàođểtiêukhiểnhayhơnlàngồitrongsảnhđườngnghenhữngcacôngcấtgiọnghát.”

Tathấymộtcáchhiểnnhiênlàcómộtloạigiáodụcmàphụhuynhnêndạyconemmình,khôngphảivìtínhcáchcầnthiếthayhữuích,nhưngvìđólàloạigiáodụccaonhãvàtựdo.Cònloạigiáodụcnàychỉcómộtthứhainhiềuthứ,vànếulànhiềuthứ,thìlànhữngthứnào,nênđượcdạyrasao,lànhữngđiềutacầnphảibànthêm.Tớiđây,tacóthểnóirằng,nhữngbậctiềnbối,trongquákhứđãủnghộcholậpluậncủata:âmnhạclàmộttrongnhữngmônhọctruyềnthốngđãđượctraotruyềnquabaothếhệ.Mộtđiềuhiểnnhiênkhácnữalàtrẻconnênđượcdạynhữngđiềuhữuích,thídụnhưhọcđọcvàviết,khôngnhữngvìhaimônnàycóích,màcònbởivìquađó,chúngmớicóthểthuthậpthêmnhiềuloạikiếnthứckhácnữa.Tươngtựnhưvậy,trẻconnênđượchọcvềhộihoạ,khôngphảichỉđểtránhbịsailầmhaybịlừagạtkhimuabánđồvật,màthựcralàđểchochúngtậpđượckhảnăngquansát,vàđánhgiáđượccáiđẹpvềhìnhthể.Cáihọcmàchỉnhắmđếncáilợithìsẽkhônggiúpchongườitatrởnêntựdovàthănghoađược.

Mộtđiềuhiểnnhiênnữalàtrongviệcgiáodụctrẻcon,thựchànhphảiđượcdạytrướckhidạylýthuyết,vàthểdụcđượcdạytrướctrídục.Chonên,trẻconnênđượcgiaochonhữnghuấnluyệnviênthểdụcđểtậpluyệnchochúngcóthânthểdẻodai,vàsauđólànhữnggiáođầudạychúngvõthuật(mônvõthuậtphổthôngcủaHyLạpthờiđólàđấuvật).

CHƯƠNG4Trongthờiđạicủachúngta,cónhữngnướcvẫnthườngđượcxemlàchútrọngđặcbiệtđếnviệchuấnluyệntrẻcon;mộtsốnướcmuốnđàoluyệnconemcủahọcóthóiquencủathểtháogia,nhưngkhilàmnhưvậy,vôhìnhtrung,họđãlàmhỏngcảhìnhthểlẫnsựtăngtrưởngcơthểcủachúng.DùngườiSpartakhôngphạmphảilỗilầmnày,họcũngđãhànhxácconemcủahọbằngnhữngphươngpháphuấnluyệnthểdụcrấtvấtvảmàhọnghĩrằngquađó,trẻconsẽpháthuyđượclòngdũngcảm.Nhưngchânlý,nhưtavẫnthườngnhắcđinhắclại,làgiáodụckhôngchỉnênchútrọngduynhấtchoviệcđàoluyệnđứctínhnày.VàngaycảkhitachấpnhậnmụcđíchnàycủangườiSpartalàđúngđắn,thìtrênthựctế,họcũngkhôngđạtđượcmụctiêunày.Trongsốnhữngdântộcmanrợvàngaycảtrongthếgiớiloàivật,sựcanđảmlàmộtđứctínhkhôngcóliênquangìđếntínhcựckỳhungbạo,dãman,màlạiliênquanđếnsựnhẹnhànggiốngnhưtínhkhícủaloàisưtử.Córấtnhiềugiốngdânlúcnàocũngsẵnsànggiếtvàănthịtngười,nhưdânAchaeansvàHeniochisinhsốngởbờHắcHải;vàcũngcónhữngbộtộckhácsốngtrongnộiđịa,cũngxấuxavàhungbạonhưthếhaycòntệhơnnữa.Họsốngbằngcướpbóc,giếtngười,nhưnglạichẳngcótílòngcanđảmnào.

CònngườiSparta,dùnổitiếnglàrấtchuyêncầnluyệntậpthểdụcthểthaovàhơnhẳnnhữngdântộckhácvềphươngdiệnnày,nhưnghọcũngbịthấttrậntrênchiếntrườngvàthấtbạitrênthaotrường.ƯuthếcủangườiSpartacủanhữngthờiđạitrướckhôngphảilàkếtquảcủaviệchuấnluyệnthanhthiếuniêncủahọ,mànhờvàoviệchọcóhuấnluyện,cònkẻđịchcủahọthìkhông.Dođó,tacóthểsuyrarằng,chínhnhữnggìcaonhã,chứkhôngphảisựhungbạo,mớilàđứctínhcầnrènluyện;khôngcóconsóinàohaydãthúnàođốiđầuvớisựnguyhiểmcaonhã[dotheođuổilýtưởnghaycônglý].Đốidiệnvớisựhiểmnguycaonhã,chỉcóconngườicanđảm.Thànhthử,nếuphụhuynhchỉdốclòngchoconemmìnhtậpluyệnthểthaomàsaonhãngviệcgiáodụcnhữnggìcầnthiết,thìđãlàmchochúngtrởthànhphàmphutụctử,vìhọchỉđểýđếnhuấnluyệnchoconemhọcómộtphẩmchất,dùrằnglýluậnđãchứngminhphẩmchấtnàycònkémxanhữngphẩmchấtkháctrongviệcthamgiavàoviệcnước.TanênđánhgiángườiSpartakhôngphảitrênquákhứ[huyhoàng]củahọ,màtrênthựctếhiệntại,vìbâygiờ,họcónhữngđốithủcũngđượcrènluyệnnhưhọ,điềumàtrướcđâyhọkhônggặpphải.

Cómộtnguyênlýđãđượcmọingườichấpnhận,đólàđặtmônthểdụcthểthaotrở

thànhmộtmônhọc,vàmônhọcnày,đốivớitrẻcon,nênlànhữngvậnđộngthânthểnhẹnhàng,tránhnhữngchếđộănuốngkiêngkhemhayhànhxác,nếutakhôngmuốnchothểchấtcủachúngbịthươngtật.SựtaihạitrongviệchuấnluyệnquámứcvàquásứctuổinhỏđãđượcminhchứnghùnghồnbằngthídụcủanhữnglựcsĩchiếnthắngkỳthiOlympic.TrongsốnhữngvậnđộngviênđãtừngthắngkỳthiOlympic,chỉcóhaihoặcbangườitừngthắngkỳthikhicònnhỏ.Đólàvìnhữngcuộchuấnluyệnquámứcđãlàmnhữngcậubékiệtsức.Khituổithiếuniênđãqua,trẻemnêndànhrabanămđểhọcnhữngmônkhác(nhưđọc,viết,âmnhạc,hộihoạ);rồimớiđếngiaiđoạnrènluyệnthểchấtcamgohơnvàchếđộănuốngkhắtkhehơn.Takhôngnênlaođộngtâmtrívàthểchấtcùngmộtlúc,vìhailoạivậnđộngnàyđốichọivớinhau.Nhữnghoạtđộngthểchấtlàmtrìtrệsựsuynghĩ,vànhữnghoạtđộngtâmtrílàmchậmlạinhữnghoạtđộngthểchất.

CHƯƠNG5Liênquanđếnâmnhạc,cóvàivấnđềtađãnêulêntrongnhữngchươngtrước;naytacóthểtrởlạivàkhaitriểnthêm;nhữngnhậnđịnhnàysẽmởđầuphầnthảoluậncủachúngtavềđềtàinày.Xácđịnhđượcbảnchấtcủaâmnhạckhôngphảilàmộtđiềudễdàng,cũngnhưtrảlờicâuhỏitạisaotaphảihọcnhạc?Cómộtsốngườichorằng,chẳngphảimụcđíchcủaâmnhạclàđểtiêukhiểnvàthưgiãn,giốngnhưmộtgiấcngủhayuốngrượu,tựnóchẳngđemlạiđiềugìtốt,nhưnglàmchotathoảimáivàcùnglúc“quênđirắcrốicuộcđời”nhưthisĩEuripidesđãtừngnóihaysao?Cũngvìvậy,ngườitaxếpâmnhạcgiốngnhưngủnghêvàuốngrượu,cóngườicònthêmcảnhẩynhótvàochođủ.Haylàtasẽlậpluậnrằng,âmnhạcdẫnđếnviệchìnhthànhđứchạnh,vìâmnhạccóthểuốnnắnđượctâmtrívàlàmchotacảmđượcniềmvuithúthựcsự,tươngtựnhưnhữngbắpthịttrongcơthểcủatađượcmônthểdụcthểthaođàoluyện?Haylàtheoquanniệmthứbachorằng,âmnhạcgópphầnlàmchosựthưnhànđượcvuithúhơnvàcũngrènluyệntâmtrínữa?Nhưngtacũngthấyrõ,khôngnêndạychotrẻconmônhọcchỉđểlàmchochúngvuithú,vìsựhọckhôngphảilàvuithú,màđikèmvớikhónhọcvàcôngsức.Trẻconcũngchưathíchhợpvớiviệchọcnhằmđạtđếnniềmvuicủasựhiểubiết,vìtríóccủachúngchưapháttriểnđếnmứcđó.Khikhảnăngchưapháttriểnđầyđủvàcònthôthiển,takhólòngđạtđượcđếnmứcđộtuyệthảohaymụcđíchtốihậu[trongtrườnghợpnày,sựmởmangtrítuệlàniềmvuivàlàmụcđíchcủaviệchọc].Cóngườilạichorằng,cólẽtanênchotrẻconhọcnhạcđểchúngbiếtthưởngthứcvàtiêukhiểnkhithànhngườilớn.Nếunóinhưvậy,tạisaochúngphảitựmìnhhọcmàkhôngnhưnhữngônghoàngBaTưhayvuaxứMedia,chỉcầnthưởngthứcâmnhạcdonhữngnhạccôngchơi?(Chắcchắnnhữngnhạccôngnhànghềphảichơinhạchayhơnnhữngngườichỉhọcvừađủ).Nếutrẻembịbuộcphảihọcnhạctheokiểunày,thìcùngmộtlýluận,chúngcũngphảihọcnấunướng,mộtkếtluậnngớngẩn.Cònvềlậpluậnchorằng,âmnhạccóthểgiúprènluyệntínhcách,tavẫncóthểphảnbáclà:tạisaotalạiphảitựhọc?Tạisaotalạikhôngthíchthúvàbiếtthưởngthứcâmnhạckhinghengườikhácchơi,giốngnhưngườiSparta?–vìhọkhôngcầnhọcnhạc,nhưngcũngbiếtthưởngthứcvàđánhgiáđúngđắnbảnnhạcnàohay,bảnnhạcnàodở.Chưahết,nếuâmnhạcnênđượcdùngđểtạorasựvuivẻvàgiúpchotưtưởngđượctaonhã,thìsựphảnbácvẫncònnguyên;đólà:tạisaochínhtalạiphảihọcnhạcthayvìthưởngthứcnhữngngườikhácchơinhạcchomìnhnghe?Kháiniệmvềthầnlinhcủatacóthểgiảithíchđượcphầnnào.Zeus,chúatểvũtrụ,khinghethisĩ,cacônghát,khôngbaogiờtự

mìnhđànđệmhayháttheo,màchỉngồinghe.Khôngnhữngthế,tacònxemthườngnhữngtaybiểudiễnnhànghềlàthôlậu;khôngmộtngườitựdonàomàlạiđànvàhátnếuykhôngbịsaysưa,hayđanglàmtròcườichokẻkhác.Nhưngvấnđềnàytatạmngưngtạiđây.

Vấnđềđầutiênlàcónênxemâmnhạclàmộtphầncủagiáodụchaykhông.Trongsốbađiềutađãnhắcđếnởphầnthảoluận,âmnhạctạorađượcđiềugì-đểgiáodục,hayđểtiêukhiển,hayđểtudưỡngtrítuệ?Tathấydườngnhưâmnhạcđềuhiệndiệnvàgópphầntrongcảbalãnhvựcnày.Sựtiêukhiểnlàđểthưgiãn,vàsựthưgiãnlàmộtđiềucầnthiếtngọtngào,mộtphươngthuốctrịliệunhữngđaunhứcvàmệtmỏidolaođộngchântaygâyra;aicũngcôngnhậnsựtudưỡngtrítuệcómộtyếutốkhôngnhữngchỉtạonênsựcaonhã,màcòntạorasựkhoankhoáitrongtâmtrí,vàvìhạnhphúcgồmcảhaithànhphầnnày.Tấtcảmọingườiđềucôngnhận:âmnhạclàmộttrongnhữngđiềukhiếnchongườitakhoankhoáinhất,dùcóđikèmvớitiếngháthaykhông,nhưMusaeusđãnói:“Đốivớiconngười,âmnhạclàđiềungọtngàonhất.”

Vớilýdochínhđángnhưthế,âmnhạcđượcđưavàotrongnhữngbuổihộihọpvàgiảitrí,bởivìâmnhạclàmtâmhồnngườitahânhoan:nhưvậy,trêncơsởnàymàthôi,tacóthểgiảđịnhlàgiớitrẻcủachúngtanênđượchọcvàhuấnluyệnvềâmnhạc.Tấtcảnhữngniềmvuitrongtrắngkhôngnhữnghoàhợpvớicứucánhhoànhảocủađờisống,màcònlàphươngtiệngiúpconngườithưgiãn.Vàvìconngườiítkhinàođạtđượccứucánhnày,nhưngvẫnthườngnghỉngơivàgiảitrí,chẳngphảiđểđạtđượcmụcđíchnàohếtnhưngchỉđểhưởngsựkhoankhoáimàthôi,nênhãyđểchohọtìmsựkhoankhoáinàytrongâmnhạc.Mộtđiềuvẫnthườngxảyravớiconngườilàhọlẫnlộnnhữngtròtiêukhiểnvớimụcđíchcủacuộcsống,vìmụcđíchcuộcđờicũngcóphầnhưởngkhoáilạc,dùđóchỉlànhữngkhoáilạcthấphơnhaykhôngphảinhữngkhoáilạcthôngthường,nhưnghọlầmlẫnnhữngkhoáilạcthấpvớikhoáilạccaohơn,vàkhiđitìmsựkhoankhoáithìlạilẫnlộncáinàyvớicáikia,vìthựcrathìtrongmọisựkhoáilạc,chungcụcđềucóphầngiốngnhau.Cứucánhcủacuộcđời,tựnóđãlàkhátvọngcủamọingườichứkhôngphảilàphươngtiệnđểđạttớiđiềutốtnàoởtươnglai;khoáilạccũngvậy,khôngnhằmđạtđếnđiềugìđóởtươnglai,màlạihướngtớiđiềuđãxảyra,nhưđểgiảmđinhữngnhọcnhằncủalaođộngvấtvả.Chonên,tacóthểsuyralýdotạisaongườitalạitìmhạnhphúctrongkhoáilạc.

Nhưngtadùngâmnhạc,khôngnhữngchỉđểlàmgiảmđinhữngnhọcnhằncủalaođộngchântay,màcònđểgiảitrí.Vàaicóthểnói,ngoàisựhữudụngnày,âmnhạckhôngcómộtmụcđíchcaocảhơn?Ngoàisựkhoankhoáichungmàâmnhạcđem

lạichomọingười(mộtsựkhoankhoáitựnhiênmàlứatuổinào,tínhtìnhnàocũngcảmnhậnđược),liệuâmnhạccótạođượcảnhhưởngnàotrênđứctínhvàtinhthầncủaconngườihaykhông?Nếuđứctínhchịuảnhhưởngcủaâmnhạc,thìâmnhạcphảicóđượcảnhhưởngnày.Vàảnhhưởngcủaâmnhạctrênđứctínhđãđượcminhchứngquanhiềutrườnghợp,khôngphảichỉquanhữngtácđộngcủanhữngbảnnhạchuấnluyệnthếvậnOlympus,vìtathấymộtcáchhiểnnhiên:âmnhạckhíchđộngnhiệttình,vànhiệttìnhlàmộtcảmxúcthuộcvềphầnđạođứccủatâmhồn.Ngoàira,khitanghenhữngđiệpkhúc,dùkhôngcầnnghecảbảnnhạc,cảmxúccủatacũngcùnghoàtheomộtnhịp.

Vìâmnhạclàmộtniềmkhoankhoáivàđứchạnhgồmcósựhânhoan,yêu,ghétđúngcáchvàđúngchỗ,chonên,khôngcógìđángchotaquantâmhơnlàtíchluỹ,rènluyệnđượckhảnăngphánđoánđúngđắn,cũngnhưcảmnhậnđượcsựhânhoantrongnhữnghànhđộngcaonhãvàtâmhồncaothượng.Tiếtđiệuvàâmđiệucủaâmnhạcmôphỏngđượcsựdịudàngvàphẫnnộ,cũngnhưsựcanđảmvàtựchủ,cũngnhưtấtcảnhữngtínhcáchtươngphảnvớinhữngđứctínhnày,nhữngtínhcáchrấtgiốngnhữngtìnhcảmthựcsựtatừngcảmnhậnđược,vìkhinghenhữngâmđiệunhưvậy,tâmhồntacũngthayđổitheo.

Cáitậpquáncảmnghiệmvuithúhayđaukhổkhinhìnngắmnhữngbiểutượngkhôngkhácgìvớicảmxúckhinhìnngắmthựctế;thídụ,nếutacảmthấythíchthúkhinhìnngắmvẻđẹpbứctượngcủaaiđó,ắttasẽphảithíchthúkhinhìnthấyngườithật.Đốitượngcủanhữnggiácquankhác,nhưxúcgiáchayvịgiác,cósựtươngđồngvớinhữngphẩmchấtđạođức;trongnhữngvậtthểquansátđược,chỉcómộtchúttươngđồngvớiphẩmchấtđạođức,vìcónhữnghìnhthểchứađựngtínhchấtđạođức,nhưngchỉtớimộtchừngmựcnàothôi,vàtấtcảđềukhôngdựphầnvàosựtạonêntìnhcảm.Tómlại,hìnhảnhvàmàusắckhôngphảilàsựmôphỏng,nhưnglàdấuhiệucủanhữngtậpquánđạođức,nhữngchỉdấutìnhcảmmàcơthểbiểuhiện.

Mốiquanhệgiữanhữngcảmxúcnàyvớiđạođứccũngkhôngsâuxagìlắm,nhưngnếucómộtchútquanhệnàođó,thìnhữngthanhniêncủachúngtanênđượcdạyđểxem,khôngchỉnhữngtácphẩmcủaPauson,nhưngcòncủaPolygnotus,hoặctácphẩmchuyênchởnhữngýtưởngđạođứccủanhữnghoạsĩhayđiêukhắcgiakhác.Mặtkhác,trongcảnhữngâmđiệubìnhthường,cũngcósựmôphỏngcủađứctính,vìnhữngthểđiệucủaâmnhạctừbảnchấtđãkhácnhau,chonênngườinghecũngbịảnhhưởngmộtcáchkhácnhau.Cónhữngthểđiệulàmchongườitasầuthảm,nhưthểđiệuMixolydian,nhữngthểđiệukháclàmtâmtríbịsuynhược,nhưnhữngthểđiệuthưgiãn,cónhữngloạitạonêntínhkhíổnđịnhvàchừngmực,nhưnhững

đặctínhcủathểđiệuDorian;cònthểđiệuPhrygianthìgâynênhứngkhởi.

Đềtàinàyđãđượccáctriếtgiabànthảocặnkẽvanhưởngcủaâmnhạctronggiáodục,vànhữnglýluậncủahọđãđượcchứngminhbằngdữkiệncụthể.Cùngmộtnguyêntắccũngápdụngchotiếtđiệu;mộtsốtiếtđiệucókhoảnglặng,tiếtđiệukháclànhữngchuyểnđộng,vàtrongnhữngtiếtđiệunàycóloạicaonhã,cóloạithôtục.Tađãtrìnhbàyđủlýlẽđểchứngminhrằng,âmnhạccókhảnăngtạothànhcátính,vànênđượcđưavàochươngtrìnhgiáodụctrẻcon.Âmnhạclàmônhọcthíchhợpchotuổithanhthiếuniên,vìnhữngngườitrẻtuổisẽkhông,nếuhọcóthểtránhđược,chịuđựngnhữnggìkhôngđemlạingọtngàohaythíchthú,vàâmnhạctựnóđãcósẵnsựngọtngào.Dườngnhưtrongmỗingườichúngtađãcósẵnmộtmốiđồngcảmvớinhữngthểđiệuvàtiếtđiệucủaâmnhạc,đếnnỗicónhữngtriếtgiađãbảorằng,tâmhồnconngườilàmáychỉnhâm,haycókhảnăngchỉnhâm.

CHƯƠNG6Vàbâygiờtaphảiquyếtđịnhvấnđềđãnêulênlàcónênđểchotrẻcontựhọchátvàchơiđùahaykhông?Rõrànglàcómộtsựkhácbiệtđángkểtrongviệchìnhthànhcátínhkhitrẻconthựctậpnghệthuậthát.Taphảithấyrằng,thậtlàkhó,nếukhôngmuốnnóilàbấtkhả,chonhữngaichưatừngtậpquamộtngànhnghệthuậtnào,lạicóthểtrởthànhngườichấmđiểmđúngđắnsựbiểudiễncủangườikháctrongngànhđó.Thêmnữa,tanêncóviệcđểtrẻconlàm,vàphảicôngnhậncáilúclắccủaArchytasmàtachotrẻconchơiquảlàmộtphátminhquantrọng,vìkhómàbắtchúngtựngồiyên.

Cáilúclắclàmộtđồchơithíchhợpvớitrẻnít,vàgiáodụclàcáilúclắchayđồchơithíchhợpchotrẻconlớnhơn.Takếtluậnrằng,trẻconnênđượcdạyâmnhạckhôngphảichỉđểthưởngthức,màcònđểbiểudiễnnữa.

Câuhỏi“điềugìthíchhợphaykhôngthíchhợpđốivớinhữnglứatuổikhácnhau”cũngdễtrảlời,vàtrảlờisựphảnbáccủanhữngngườichorằngâmnhạclàmônhọcthôlậu,cũngkhôngkhókhăngìlắm.Đểtrảlờiphầnmột,tathấyrõnhữngaimuốntrởthànhngườiđánhgiá,phảitựmìnhlàngườiđãthựctậpvàbiểudiễn,vànhữngngườithựctậpphảitậptừnhỏ,dùkhilớnlên,họkhôngcầnthựchànhnhiềunữa;họđãphảihọcđểđánhgiávàbiếtthưởngthứcnhữngđiềuhaycủaâmnhạc,vàđólànhờvàokiếnthứchọthunhậnđượchồicònnhỏ.

Cònphầnhailàtrảlờicâuhỏivềtínhchấtthôlậumàmộtsốngườiđãgánchoâmnhạc.Câuhỏinàycũngkhôngkhótrảlời,khitaxétxemnhữngngườitựdokhiđượctraudồivểđứchạnhchínhtrịtheođuổinghệthuậtâmnhạctớimứcđộnào,nhữngâmđiệuvàtiếtđiệunàohọđượcphépsửdụngvàhọđượcdạysửdụngnhữngnhạckhínào;vìnhạckhícũngtạonênsựkhácbiệt.Câutrảlờichosựphảnbácdựatrênnhữngsựkhácbiệtnày;vìrấtcóthểmộtsốphươngphápnàođódùngđểdạyvàhọcnhạctạonênảnhhưởngbiếnâmnhạcthànhthôlậu.Tathấyrõlàviệchọcnhạckhôngnênngăntrởsựhọccủanhữngnămtrưởngthànhsaunày,haylàmchocơthểbịtổnhại,haykhôngcònthíchhợpchosựhuấnluyệndânsựvàquânsựnữa,cảvềphươngdiệnhuấnluyệnthểchấtngaybâygiờ,hoặcchoviệchọcsaunày.

Đểđạtđượcmứcđộđúngđắn,họcsinhnênthôihọcnhạckhiđếntrìnhđộthiđuachuyênnghiệp,vàđừngnêntậpnhữngngónnghềtuyệtdiệuthườngthấytrong

nhữngkỳthichuyênnghiệp,nhữngthứđangđượcđưavàochươngtrìnhgiáodục.Hãyđểchohọcsinhthựctậpâmnhạcnhưtađãtrìnhbày,chođếnkhihọcóthểcảmnhậnđượcsựhânhoantrongnhữngâmđiệuvàtiếtđiệucaonhã,chứkhôngphảichỉtrongphầnthôngtụccủaâmnhạcmànhữngngườinôlệ,hoặctrẻcon,hayngaycảthúvậtcũngthấylàvuithú.

Từnhữngnguyêntắcnàytacóthểsuyralànêndùngnhạckhínàotrongviệcdạynhạc.Sáohaybấtcứnhạckhínàocầnđếnnhữngkỹnăngcao,thídụnhưthụcầm,khôngnênđưavàochươngtrìnhnhạc,nhưngchỉnêndànhchonhữnghọcsinhcónăngkhiếuâmnhạc,haytrongnhữngphầnkháccủagiáodục.Ngoàira,sáokhôngphảilàloạinhạckhíđểrènluyệnđạođức,vìnókhiếnchongườinghedễxúcđộngvàphấnkhích.

Thờiđiểmthíchhợpđểdùngsáolàkhisựtrìnhdiễnkhôngnhắmvàoviệcgiảngdạy,màđểgiảitoảnhiệttình.Cònmộtsựphảnbáckhácnữa;đólà:thổisáosẽlàmtrởngạiviệcsửdụnggiọngnóivàkhiếnnómấtgiátrịgiáodục.Ngườithờicổ,dođó,đãcólýkhingăncấmdạythổisáochothanhniênvàngườitựdo,dùđãcólúchọchophépviệcnày.Đólàkhitrởnêngiàucó,họcókhuynhhướnghưởngthụnghiêngvềthưnhànvàcónhữngýtưởngcaoxahơnvềsựkiệtxuất;họquáhãnhdiệnvềsựthànhcôngcủamìnhtrướcvàsaucuộcchiếntranhvớiBaTư,vàvớinhiệttìnhthayvìdùngsựkhônngoan,họmưutìmmọithứkiếnthức,vìthế,đãđưamônthổisáovàogiáodục.

TạiSpartatừngcóngườicatrưởnghướngdẫncađoànbằngtiếngsáo,vàtạiAthens,câysáođãtrởthànhmộtnhạccụquáphổthông,đếnnỗihầuhếtnhữngngườitựdođềucóthểsửdụngnhạckhínày.SựphổthôngcủasáođượcghitrongvănbảnmàThrasippusđãđềtặngkhitậpluyệncađoàntrìnhdiễnchoEcphantides.Nhữngkinhnghiệmsaunàykhiếnngườitacóthểphánđoánđượcnhữngnhạckhínàothựcsựgiúpchosựpháttriểnđứctính,vàngườitađãdẹpbỏcảsáolẫnmộtsốnhữngnhạckhílỗithờikhác,tỷnhưđànthụcầmcủaxứLydia,đànlyrenhiềudây,đàn‘thấtgiác’,‘tamgiác’,đàn‘sambuca’,vànhữngloạitươngtự-nhữngloạinhạckhítạohânhoankhoankhoáichongườinghe,vàđòihỏingườichơiphảicókỹthuậtcao.

CònmộtýnghĩakháctrongthầnthoạichothấyngườiAthenesđãsángchếracâysáonhưthếnàorồilạivấtđi,khôngdùngnữa.Cáchgiảithíchcủahọcũngkhôngphảilàkhônghaykhichorằng,NữthầnAthenakhôngưanhạckhínày,vìnólàmchokhuônmặttrởnênxấuxí;nhưngthêmlýdonữa,tacòncóthểnóirằng,Nữthầnkhôngchấpnhậncâysáovìkhảnăngtậpluyệnđểthổisáokhônggiúpgìcho

sựpháttriểntâmtrí,vảlại,Nữthầnlàbiểutượngcủakiếnthứcvànghệthuật.

Nhưthế,takhôngchấpnhậnnhữngnhạckhíchuyênnghiệpcũngnhưcáchthứcdạynhạcchuyênnghiệp(khidùngtừchuyênnghiệp,tamuốnnóiđếnnhữngmônđượcchấpthuậntrongnhữngcuộcthiđua),vìngườibiểudiễnkhôngtậpluyệnđểtraudồiđứctínhmàchỉđểmuavuichongườikhác,vàchínhđólàđiềuthôlậu.Vìlýdonày,sựbiểudiễnloạinhạcnhưvậykhôngphảilàcungcáchcủangườitựdomàlàcủanhạccôngchơinhạcvìtiền.Kếtquả:ngườichơinhạctrởnênthôlậu,vìmụcđíchhọnhắmtớilàmộtmụcđíchxấu.Sựthôlậucủangườixemcókhuynhhướnglàmgiảmđặctínhcủaâmnhạc,vàquađó,làmgiảmgiátrịcủanhữngngườichơinhạc;họphảiquansátngườinghe-họphảithayđổicáchbiểudiễnchophùhợpvớiýthíchcủangườinghe,ngaycảphảiuốnéothânmình,nếungườinghemuốnnhưvậy.

CHƯƠNG7Tacũngđãnhậnđịnhvềtiếtđiệuvàthểđiệucủaâmnhạcvàcáchthứcsửdụngnhữngđiềunàytronggiáodục.Tacónênphânbiệtthànhhaimônriêngrẽhaydùnghếtcảhaithứ?Vàcónênápdụngsựphânbiệtnàyđốivớinhữngngườitậpluyệnâmnhạcđểdùngtronggiáodục,hayđểdùngtrongnhữngmụcđíchkhác?Tathấyrằng,âmnhạcđượctạothànhbởiâmđiệuvàtiếtđiệu,vàtanênbiếtảnhhưởngcủamỗiphầntronggiáodụcnhưthếnào,đểxemnênchútrọngvàoâmđiệuhaytiếtđiệukhidạyhọc.Vìđềtàinày,thựcra,đãđượcnhiềunhạcsĩthờinayvànhữngtriếtgiagiàukinhnghiệmvềgiáodụcâmnhạcbànluậncặnkẽ,đólànhữngngườiđượcxemlàchuyêngiatrongđềtàinày.Tasẽchỉbànđếnđềtàinàytrênnguyêntắcchung,theocáchnhìncủanhàlậppháp.

Tachấpnhậnsựphânchiaâmđiệu,theoýkiếncủamộtsốtriếtgia,thànhnhữngloạiâmđiệuđạođức,âmđiệuhànhđộng,nồngnhiệthayphấnkhíchtinhthần.Mỗiloạiâmđiệucómộtthểđiệuriêng.Nhưnghơnthếnữa,takhẳngđịnhrằngâmnhạcnênđượcnghiêncứu,khôngphảichỉvìlợiíchcủamột,màvìlợiíchcủanhiềungười;nghĩalà,chonhữngmụcđích(1)giáodục,(2)tinhluyệntinhthần(tạmthờitachưagiảithíchtừnày,nhưngkhibànvềthica,tasẽgiảithíchcặnkẽhơn),(3)thưởngthức,thưgiãn,vàgiảitrísaukhilàmviệcvấtvả.Nhưvậy,tathấylànênsửdụngtấtcảmọithểđiệu,nhưngkhôngphảisửdụngmọithểđiệutheocùngmộtcáchnhưnhau.Tronggiáodục,nhữngthểđiệunàomangtínhchấtđạođứcnhấtnênđượcsửdụngưutiên,nhưngkhinghenhạc,tacũngcóthểchấpnhậnnhữngthểđiệuhànhđộngvànồngnhiệt.

Trongmộtsốngười,nhữngtìnhcảmnhưsợhãi,thươngxót,hayphấnkhởihiệndiệnrấtmãnhliệtvàcóảnhhưởngkhôngnhiềuthìíttrêntâmtínhcủahọ.Mộtsốtrởnêncuồngnhiệtvềtôngiáo,đólànhữngngườibịảnhhưởngcủanhữngâmđiệuthiêngliêng-khihọđãsửdụngnhữngâmđiệulàmkíchđộngtâmhồntớimứccuồngnhiệtthầnbí-nhưvừađượcchữatrịvàthanhtẩytâmhồn.Nhữngngườibịảnhhưởngcủasợhãihaythươngxót,haybởimọitìnhcảmtựnhiên,phảicócùngmộtkinhnghiệmnhưnhau,vàcảnhữngngườikhácnữa,khinàomỗingườicònchịuảnhhưởngcủatìnhcảm,thìtấtcả,theomộtcáchnàođó,đượcthanhtẩytâmhồnvàtrởnênsungsướng.

Nhữngnhạcđiệuthanhtẩy,tươngtựnhưvậy,tạonênsựhânhoantrongtrắngchocảnhânloại.Nhữngaibiểudiễnnhữngthểđiệuvàâmđiệunhưvậytạihýtrường,

nênđượckhuyếnkhíchđểthiđua.Nhưngvìkhángiảcũngcóhailoại-mộtlànhữngngườitựdo,cóhọc,vàloạithứhailàđámđôngthôlậugồmthợthuyền,côngnhân,vànhữngnghềtươngtự-nêncónhữngcuộcthiđuavàtriểnlãmdànhđểgiảitríchogiaicấpthứhai.[Làmđiềunày,]âmnhạcsẽtươngứngvớitâmtrícủahọ,vìtâmtrícủahọđãbịsuythoái,khôngcònởtrạngtháitựnhiênnữa,vàcũngcónhữngthểđiệuđãbịsuythoáivànhữngâmđiệugiậtgânmangmàusắcbấtthường.

Ngườitahưởngsựkhoankhoáitừnhữngđiềuđốivớihọlàtựnhiên,vàvìthế,nhữngnhạccôngchuyênnghiệpnênđượcchophéptrìnhdiễnloạinhạccấpthấpnàychonhữngkhángiảthuộcgiaicấpthấp.Nhưngcònđốivớimụcđíchgiáodục,nhưtôiđãtrìnhbày,tanêndùngnhữngthểđiệuvàâmđiệucótínhchấtđạođức,nhưthểđiệuDorianchẳnghạn,mặcdùtacũngcóthểbaogồmnhữngloạikhácnhưcáctriếtgiacóhọcvềâmnhạcđãchuẩnthuận.

Socrates,trongcuốnCộngHoà,đãsailầmkhichỉgiữlạithểđiệuPhrygiancùngvớithểđiệuDorian,vàlýdolàvìôngkhôngchấpnhậndạythổisáotronggiáodục.[Sựsailầmởchỗ,]thểđiệuPhrygianđốivớicácthểđiệukhác,cũngtươngtựnhưcâysáođốivớicácnhạckhíkhác-cảhaiđềucótínhchấtsôinổivàsướtmướt.Thicađãchứngminhđiềunày,vìsựcuồngnhiệtcủaBacchusvàtấtcảnhữngtìnhcảmtươngtựđềucóthểdiễntảthíchhợpnhấtbằngsáotheothểđiệuPhrygianhơnlàbằngnhữngthểđiệukhác.Tiếtđiệudithyrambchẳnghạn,thuộcvềthểđiệuPhrygian,mộtsựkiệnđãđượcnhữngtaysànhâmnhạcchứngminh.ThídụnhưPhiloxenus,khiđịnhsángtácbảnMysianvớitiếtđiệudithyrambtheothểđiệuDorian,đãthấykhôngthểđược,vàđànhphảiquaylạivớitựnhiênlàdùngthểđiệuPhrygian.AicũngđồngýnhạcDorianlàloạinhạcđầynamtínhvànghiêmtrangnhất.Vìtađãbànrằng,nêntránhnhữnggìquáđángvàchọncáitrungdung,vàvìDorianlàthểđiệutrungdunggiữatấtcảnhữngthểđiệu,tathấyrõ,conemchúngtanênđượcdạynhạctheothểđiệuDorian.

Cóhainguyêntắctacầnnhớ:đólànhữngđiềucóthểxảyra,vànhữngđiềuđangxảyra;tanênluôntuântheohainguyêntắcnày.Nhưngnhữngđiềunàycũngtươngđốitheotuổitác;ngườilớntuổi,sứckhỏekém,khôngthểhátởgiọngcao,vàđịnhluậtcủathiênnhiênchothấylàhọthíchhợpvớinhữngloạinhạcthoảimáihơn.Vìthế,nhữngnhạcsĩvẫnthườngtráchSocrates,màtráchcũnghợplý,làđãloạibỏthểđiệunhẹnhàng,thoảimáitronggiáodục,nhưthểđólànhữngđiềuđộchạilàmngườitasaysưa,khôngphảisaysưadomenrượulàmngườitađiênđảo,nhưnglàmộtloạisaykhiếnngườitakhôngcònkhílựcgìnữa.Nhưthế,tùytheotuổitác,khiconngườibắtđầugià,họnêntậpnhữngthểđiệuvànhạcđiệunhẹnhànghơn

cũngnhưnhữngloạitươngtựkhác,thídụnhưLydianlàthểđiệuthíchhợpnhấtchotrẻnhỏvàgồmđủcảyếutốvềgiáodụclẫnkỷcương.Nhưthế,tathấyrõlàgiáodụcnênđượcđặttrênbanguyêntắc:trungdung,nhữngđiềucóthểxảyra,vànhữngđiềusẽxảyra.