CILO - 2

RAZVOJ I PROSTORNI ASPEKT

FUNKCIJA GRADA

Prof. dr Slobodan Zečević

Kabinet: 338Konsultacije: ponedeljak 13h

Predavanje 2: Razvoj i prostorni aspekt funkcija grada 2

VELIČINA GRADOVAt/dan

Raspodela veličine gradova po broju stanovnika i tokovi robe široke potrošnje


VELIČINA GRADOVAt/dan

Prosečna veličina ukupnih robnih tokova prema veličini grada


RAZVOJ GRADSKIH AGLOMERACIJA1. faza urbanizacije (XIX vek,

industrijalizacija)2. faza suburbanizacije (težnja ka

prigradskim zonama)3. faza desuburbanizacije (pad stanovnika u

aglomeraciji i razvoj regionalnih centara)4. faza reurbanizacije (obnova i sanacija

centralnih delova grada)


RAZVOJ GRADSKIH AGLOMERACIJA

gustina stanovnika

centar grada


PODELA GRADSKIH ZONA

A i B – unutrašnji i granični delovi grada

C i D – okolina, regija


FORMA GRADA

Ortogonalna rešetka – bez značajnih glavnih središnjih centara – Los Angeles, Tokyo

Paukova mreža – najčešća urbana forma sa isticanjem središnjeg centra – Pariz, Vienna


FORMA GRADA

Zvezda – varijacija paukove mreže sa istaknutim radijalnim pravcima i slobodnim prostorom oko njih – Copenhagen, Washington

Satelit – varijacija galaksije sa jasno istaknutim središnjim centrom – Stockholm, London


FORMA GRADA

Linearna forma – razvoj organizovan duž dominantnog koridora - Madrid

Kružna forma – zatvorena linearna forma, sa slobodnim prostorom u centru – San Francisco, holandski gradovi


FORMA GRADA

Galaksija – povezana jezgra – Northern Nemačka

Policentrična mreža - Detroit


FUNKCIJE GRADA

FUNKCIJE GRADA

stanovanje

industrija

trgovina

komunalna del.

saobraćaj

logistika

zdravstvo

kultura i umetnost

administracija

zanatstvo

finansije

sport i rekreacija

ugostiteljstvo komercijalna del.

obrazovanje i nauka

građevinarstvo


PROSTORNI ASPEKT FUNKCIJA GRADA Lokacija, prostorni aspekt funkcija -

generatora city logističkih tokova u odnosu na gradske zone definiše pristupačnost za različite vidove i tehnologije transporta, odnosno utiče na izbor strategije snabdevanja.


Trgovina Trgovina na malo – nalazi se u svim

delovima grada, a prostorna razmeštenost je u vezi sa veličinom grada: u malim gradovima najveća koncentracija ovih

objekata je u centru, a kod velikih gradova koncentriše se na više

lokacija i jedan je od elemenata formiranja centra (veliki gradovi imaju više različitih stepena centara).


Trgovina Trgovina na veliko – najčešće se uprava

locira u centru grada, a skladišni prostori izvan – na periferiji grada, ali uvek u blizini glavnih saobraćajnica i terminala.


Trgovina na malo Roba se u odnosu na vreme za koje se

kupuje može podeliti na tri kategorije: kratkoročna (prehrambrena roba) –

gravitaciono područje ovih prodavnica je malo, njihov broj veliki, a razmeštaj je u skladu sa stanovništvom,

srednjoročna (roba za domaćinstvo) dugoročna (odeća, obuća, tehnička roba,

nameštaj) – broj ovih objekata je znatno manji i traže posebnu lokaciju u gradu.


Oblici trgovine na malo Objekti trgovine na malo mogu se

klasifikovati prema: vrsti robe, načinu prodaje, veličini, itd.


Oblici trgovine na malo - veličina Tezge, kiosci – ulična prodaja, Pijace – više tezgi, kioska, prodavnica

organizovanih na jednom prostoru Male prodavnice sa klasičnim oblikom

prodaje, s neposrednim kontaktom prodavca i kupca. Obično su to specijalizovane za neku vrstu robe (odeća, obuća, nameštaj, itd) ili prodavnice prehrambrene robe


Oblici trgovine na malo - veličina Supermarket – roba se prodaje po

principu samousluživanja. Predstavlja osnovni oblik veće trgovine (površina je oko 3000m2), a u njemu se prodaje roba za dnevne i periodične potrebe, kao i neke robe za dugoročne potrebe. Prvi supermarketi su se razvili u Americi 20-tih godina prošlog veka


Oblici trgovine na malo - veličina Hipermarket – ima slična obeležja kao

supermarket, ali veću prodajnu površinu (oko 5000m2 i više). Obično se locira 3 do 6 km od centra grada i ima veliki parkiring.

Robna kuća – veliki izbor roba (preko 50000 artikala) koje se svrstavaju u posebne odeljke prema vrsti. Prodajne površine su velike i najčešće organizovane u više nivoa. Prve robne kuće razvile su se u Americi 1850. godine u središnjim delovima gradova i glavnim ulicama


Oblici trgovine na malo - veličina Cash & Carry centri – prodajni objekti

površine do 20000m2, sa velikim asortimanom roba. Predstavlja noviji i najveći oblik prodajnog objekta trgovine na malo.


Oblici trgovine na malo - veličina Shopping, city centri – poslovni centri koji su

se pojavili u Americi planskom izgradnjom. Predstavlja veliki trgovački centar na rubu grada sa dobrim saobraćajnim pristupom i velikim mogućnostima parkiranja. Centar ima jednu ili više vodećih trgovina (supermarket, hipermarket, robna kuća) i veći broj malih prodavnica i uslužnih radnji. Prvi centar izgrađen je u Baltimoru 1907. godine, zatim u Kanzas City-ju 1923. i 1924. u Hjustonu. Do 1950. godine u Americi je bilo oko 100 ovakvih centara, a 1980. godine preko 21000.


Industrija – oblici prostorne koncentracije osnovna industrijska prostorna jedinica

(IPJ) grupacija IPJ na jednoj lokaciji industrijska zona, najsloženija industrijsko

prostorna jedinica, koja obuhvata veći broj industrijskih pogona na jednoj lokaciji

privredna zona – složena jedinica prostorno proizvodne strukture grada u kojoj je locirano više privrednih delatnosti


Podela industrijskih zona Prema strukturi:

čiste industrijske zone, industrijsko uslužne i mešovite zone

U pojedinim zonama uz industriju se mogu locirati objekti trgovine na veliko, njihova skladišta ili objekti za parkiranje i opremu. Često se uz njih nalaze ranžžirne stanice, različiti terminali i sl.


Podela industrijskih zona Prema vrsti industrijske zone se dele na:

zone teške, zone lake i zone mešovite industrije.

Prema položaju industrijske zone se dele na: gradske, prigradske i lučke

Prema veličini industrijske zone se dele na: male (do 50ha), srednje (50 do 100ha) i velike (preko 100ha)


Lokacija industrije u gradu U središnjim delovima grada:

orjentisana na kvalifikovanu radnu snagu – instrumenti, nakit, konfekcija i sl.

orjentisana na gradsko tržište – pekare, pivare i sl.

orjantisana na neposredan kontakt sa klijentima – grafička i novinska industrija


Lokacija industrije u gradu Na obali reka, mora, jezera i u lukama:

ova lokacija je jedina mogućnost postojanja industrije - brodogradnja

industrije zavisne od dovoza sirovina vodenim putem – rafinerija, metalurgija i sl.

U suburbanim zonama: velike bazne industrije – hemiska industrija, metalurgija sa velikim tokovima materijala i robe u sklopu specijalnih industrijskih zona

Neodređene lokacije – industrije koje nisu direktno vezane za tržište grada i ne zahtevaju velike tokove materijala, ali proizvode vrednu robu (elektronska industrija)


Lokacija industrije u gradu

3b

2

1b1c

1a

3a3b

3c

4

4

4

4


Zanatstvo i građevinarstvo Zanatstvo

proizvodno – prati industriju građevinsko – periferne lokacije lične usluge – slično trgovini koja zadovoljava

povremene potrebe Građevinarstvo

osnovni proizvodni kapaciteti (gradilišta) – fleksibilni i mobilni

intelektualne usluge i administracija – centralna lokacija

pogoni za mehanizaciju, baze za pripremu sirovina i polufabrikata – periferne lokacije, što dalje od stanovanja


Ugostiteljstvo i komunalna delatnost Ugostiteljstvo

ono koje opslužuje tranzit ili je vezano za prirodne atribute prostora (moteli, kampovi, itd.) – lociraju se na određenoj udaljenosti od centra

ono koje opslužuje lokalno tržište – centralne lokacije i lokacije koncentracije stanovništva

Komunalna delatnost infrastrukturni sistemi (vodovod, kanalizacija, električna

energija, gradska čistoća) gradsko zelenilo – održavanje parkova i ostalih zelenih

površina izgradnja i održavanje saobraćajne infrastrukture


Zdravstvo, kultura i umetnost Zdravstvo

domovi zdravlja – lociraju se ravnomerno po gradu, prate koncentraciju stanovništva

bolnice, klinike, medicinski instituti – imaju tendenciju grupisanja i formiranja specijalizovanih centara, često na perifernim delovima grada zbog velikog prostora i klimatskih pogodnosti

Kultura i umetnost objekti višeg reda (muzeji, galerije) – lociraju se u

centru grada objekti masovne kulture (pozorišta, bioskopi) –

prate koncentraciju stanovništva


Obrazovanje i nauka, sport i rekreacija Obrazovanje i nauka

objekti masovnog obrazovanja – prate koncentraciju stanovništva

objekti višeg reda (univerzitetski centri, instituti, istraživački centri, laboratorije) – grupišu se u komplekse i idu ka perifernim delovima

studenski domovi – udaljeni su od centra, ali se pored njih nalazi određeno komercijalno uslužno jezgro

Sport i rekreacija objekti centralnog značaja – van centralnog područja,

ali ne u perifernim delovima zbog kriterijuma dostupnosti

objekti masovne fizičke kulture – prate koncentraciju stanovništva


Finansije i odbrana Finansije

banke i osiguravajuća društva – traže centralne lokacije, u blizini određenih servisa, ali prate i koncentraciju stanovništva tako da ima dosta pojedinačnih službi, filijala i sl.

Odbrana Funkcija odbrane predstavlja zaštitu ljudi i

materijalnih dobara u ratnim situacijama i u okolnostima prirodnih nepogoda (zemljotres, poplava, uragan, požar, itd.) i obuhvata skloništa, vojna skladišta, kasarne i sl.


Uprava i administracija javne, administrativno upravne službe:

upravljanje gradskim, komunalnim, privrednim, kulturnim, zdrastvenim, prosvetnim delatnostima – skupštine opština, grada, zavodi, direkcije, komore, itd.,

institucije za zaštitu pravnih i društvenih normi – sudske ustanove, tužilaštva, pravobranilišta, itd.,

ustanove za održavanje javnog reda – sekretarijati unutrašnjih poslova, policija, itd.,

Ove funkcije su hijerarhijski organizovane od nivoa države pa do najnižeg lokalnog nivoa. Njihova lokacija je u skladu sa hijerarhijom.


Uprava i administracija interesno organizovane institucije –

različite institucije i različiti oblici asocijacija u kulturi, obrazovanju, zdravstvenoj zaštiti, nauci, itd.

društveno političke organizacije – starnke i partije i profesionalna udruženja i organizacije (Udruženje inženjera i tehničara, itd.)


Saobraćaj Segmentacija saobraćaja u gradovima

može biti izvršena na više načina: ASPEKT: objekat kretanja

čovek, teret (teret, materijal, roba), informacija

ASPEKT: svrha kretanja privatni, privredni

ASPEKT: prostornih odrednica saobraćajnog puta lokalni, daljinski (otpremni, dopremni,

tranzitni)


Saobraćaj

SVE KOMBINACIJE POVEZANOSTI

čovek

teret

informacija

daljinski lokalni

privatni

privredni

OBJEKAT KRETANJA

SVRHA KRETANJA

PROSTORNE ODREDNICE KRETANJA


Saobraćaj u gradu

snabdevački saobraćaj saobraćaj

povratnih tereta

uslužni saobraćaj

službena putovanaj

saobraćaj javnih službi

saobraćaj uslužnih vesti, informacija

selidbeno kretanje, promena mesta putovanje na

posao

vožnja u kupovinu

vožnja na nastavu

vožnja u slobodno vreme

tranzitni saobraćaj saobraćaj vesti,

informacija

teretni saobraćaj

privredni saobraćaj

ukupni saobraćaj


Saobraćaj Infrastrukturni objekti

terminali, stanice i drugi sistemi masovnog prevoza – teže centralnoj lokaciji i jednostavnoj dostupnosti i obično se kombinuju dve ili više transportnih usluga u jedan saobraćajni centar

transportni deopi, ranžirne i servisne stanice – lociraju se na perifernim lokacijama


Logistika Povezuje sve gradske funkcije i nalazi se

svuda. Može se podeliti na: logistiku za sopstvene potrebe – locirana je

uz osnovnu delatnost logistiku kao uslužnu delatnost, logistički

provajderi, špediterska preduzeća, terminali, robno transportni centri, distributivni centri – lociraju se izvan centra grada, obično na periferiji ili izvan grada, uz transportne čvorove, važne saobraćajnice, ranžirne stanice, industrijske zone i sl.


FUNKCIONALNO PROSTORNA KONCENTRACIJA DELATNOSTI Sve funkcije grada imaju osobinu

grupisanja, odnosno koncentracije u određenom prostoru, čime se formiraju gradske zone različitog nivoa, sadržaja i opremljenosti i različitih koncentracija funkcija stanovanja, industrije, poslovnih delatnosti, rekreacije, itd.

Stvaraju se kombinovane zone, a jedna od dominantnih je zona poslovnih delatnosti.


KONCENTRACIJA POSLOVNIH DELATNOSTI Poslovne delatnosti teže koncentraciji na

malom prostoru specifične lokacije, a oblici mogu biti: poslovni centar – najznačajniji oblik

koncentracije poslovnih delatnosti


KONCENTRACIJA POSLOVNIH DELATNOSTI

poslovne zone u obliku traka – glavna trgovačka ulica sa manjim trgovačkim ulicama koje je seku. Poslovna zona ima oblik izduženih traka , a često i oblik riblje kosti

specijalizovana poslovna područja – poslovne zone specijalne namene kao što su medicinski centri, rekreativna područja, specijalizovane prodavnice nameštaja i sl.


Prostorna koncepcija Gradske površine namenjene poslovnim

delatnostima (trgovina na malo i veliko, finansije i osiguranje, lične usluge, profesionalne usluge i uprava i administracija) su neznatane u odnosu na druge kategorije iskorišćenja, često ispod 5% površine grada, a zapošljavaju preko 40% ukupnog broja zaposlenih.

Najznačajnija poslovna delatnost je trgovina na malo pa se uz nazive poslovni ili komercijalni centri ili zone često se uportebljava i naziv trgovački centri.


Podela poslovnih centara prema položaju središnja poslovna zona (City, CBD –

Central Business District) poslovni centri u gradskim četvrtima poslovni centri na obodu grada poslovni centri izvan grada (između

gradova)


Podela poslovnih centara prema veličini gravitacionog područja city (CBD) – najznačajniji poslovni centar

grada po broju i strukturi poslovnih funkcija, kao i po veličini gravitacionog područja

regionalni centar – ima prodavnice za sve vrste roba i različite uslužno servisne institucije. Osim specijalizovanih trgovina može imati i jednu ili više robnih kuća. Najčešće se locira na ukrštanju glavnih ulica, a gravitaciono područje je u radijusu oko 1500m ili oko 100 000 stanovnika


Podela poslovnih centara prema veličini gravitacionog područja komunalni centar – snabdeva robom i uslugama

stanovništvo u radijusu od oko 1000m (do 20 000 stanovnika). Ima prodavnice robe za kratkoročne, srednjoročne, a ponekad i dugoročne potrebe, kao i uslužne institucije kao što su: pošta, filijala banke, itd.

centar susedstva – opslužuje lokalno stanovništvo najčešće kratkoročnom robom i pruža mu neke lične usluge. Gravitaciono područje je u radijusu oko 500m, a opslužuje nekoliko stotina stanovnika.


Podela poslovnih centara prema obliku Strip centar – trgovine su poređane jedna do

druge Court centar – glavna trgovačka ulica se račva

na dve sporedne (ima više tipova: L, T, U) Mall centar – oko pešačke arterije u dužini 150 –

300m nalaze se dva reda trgovina, jedna naspram druge

Plaza centar – iz centralnog pravougaonog trga nastavlja se veći broj kratkih trgovačkih ulica (najčešći oblik u centralnim delovima grada)

Cluster centar – trgovine i usluge se grupišu u jedno čvorište


SREDIŠNI POSLOVNI CENTAR - CBD Ističe se po broju, strukturi i gravitacionoj snazi

svojih funkcija. Osim trgovine na malo i uslužnih objekata, u njemu su skoncentrisane kulturno – zabavni i objekti prosvete, hoteli, restorani, finansijske ustanove, administracija i sl.

Sa širenjem grada došlo je do funkcionalnih promena city-ja: opadanje stambene funkcije, koncentracija trgovačkih, uslužnih, kulturno-prosvetnih, administrativnih i drugih ustanova.

Veličina CBD-a je neznatna u odnosu na površinu celog grada 0.77km2 – Hanover, 1.1km2 – Dizeldorf, 1.76km2 – Minhen, ali ima veliki intenzitet iskorišćenja.


SREDIŠNI POSLOVNI CENTAR - CBD CBD funkcije dele se u dve grupe:

trgovina na malo koja je podeljena u šest podgrupa (hrana, odeća, roba za domaćinstvo, tehnička roba, mešovita roba, ostalo) – učešće prometa trgovine u city-ju nekih gradova je preko 40%, u Americi je 1954. bilo 46%, a 1963. samo 11% što pokazuje da se povećava značaj trgovačkih centara izvan CBD-a

usluge, finansije – učešće finansijskih institucija u CBD-u većih evropskih gradova je preko 60% u odnosu na celi grad

U CBD-u postoje i ne CBD funkcije: stambena funkcija, javne i državne institucije, industrija, trgovina na veliko i neiskorišćene površine.

Documents

CILO - 2