Embed Size (px)
Citation preview
113
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
1. Cümlede Anlam ........................................................................................................... 114
2. Bildirdikleri Kiplere Göre Cümleler ............................................................................ 117
Konu Değerlendirme Testi - 1 .......................................................................... 123
3. Olmumlu- Olumsuz Cümleler ..................................................................................... 124
Konu Değerlendirme Testi - 2 .......................................................................... 128
4. Metinde Kazandıkları Anlamlara Göre Cümleler ...................................................... 129
Konu Değerlendirme Testi - 3 .......................................................................... 135
5. Ünite
260
114
261 262
Cümlede Anlam›n Oluflmas›
Aşağıdaki sorularla ilgili fikirlerimizi sınıfta arkadaşla-rımızla tartışalım.
Sizce kelimeleri arka arkaya dizmek, anlam oluflturmak için yeterli midir?
Bu-sorunlar-orta-ç›kt›k-beri-hepimiz-gece-gündüz-çal›flmak-zorun-kal.
Bu kelimeleri anlaml› bir cümle hâline getirelim. Cümleyi oluflturman›z› neler sa€lad›?
Onlar olmadan cümleyi anlam› k›lmak mümkün müdür?
“Konuflmay›, ancak yar›s›na kadar dinleyebildim.” cümlesinden anlad›klar›m›z› arkadafllar›m›zla konuflal›m.
Bu cümlenin, farkl› ba€lamlarda farkl› anlafl›lmas› mümkün mü? Nas›l?
Cümleler, bir anlam ifade etmek üzere anlaml› kelime ve kelime gruplar›n›n bir kurala uygun biçimde dü-zenlenmesiyle oluflur.
Her kelime, kelime grubu aras›nda “ ba€daflt›rma ” ad› verilen bir anlam iliflkisi bulunur. Ancak bir cüm-lenin anlam› yaln›z bu dil birliklerinin toplam›yla oluflmaz.
Her cümle bir iletiflim kanal›d›r . Bu cümleyi kullanan gönderici ; okuyan ya da dinleyen al›c›d›r . ‹flte cümlede anlam›n oluflumunda bu iki kifli aras›ndaki iliflki de belirleyici bir rol oynar.
Ayr›ca bir cümlede anlam›n oluflabilmesi için dil bir-liklerinin dil bilgisi ögeleriyle birleflerek birbirini ta-mamlamas› da gerekir.
Cümlede anlam›n oluflmas›nda yüklem en önemli ögedir. Anlam›n tamamlanmas›, yani yarg› de€eri kazanmas› yüklemin varl›€› ile mümkün olur.
Cümlede yükleme yak›n öge vurgulan›r, anlamca be-lirgin hâle gelir.
Cümlelerin yüklemleri, haber veya dilek kipinde çekimlenmifl olmalar›na bak›larak grupland›r›l›r.
Haber cümleleri bilgi vermek amac›yla düzenlenmifltir. Yüklemi isim olan cümleler de vard›r ve bunlarda da bilgi vermek hedeflenir.
Birkaç hafta sonra gelece€im.
Konuflmam› birkaç kez tekrar ettim.
Burada olaca€›n›z› bilmiyordum.
cümleleri haber cümlelerine örnektir.
Cümlelerini özenle seçmelisin.
Bu kadar merakl› olmay›n.
cümleleriyse dilek cümlelerine örnek olarak verilebilir.
Cümlede Anlam
video
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
115
263 264
etkinlik
“fark etmiştim” yüklemini farklı cümlelerde kullanalım. Yüklem, cümlede anlamın oluşmasında nasıl rol oynuyor ve bu yüklem cümlelerde farklı bağlamlarda nasıl anlamlar kazanıyor?
1. cümle : Bir terslik olduğunu fark etmiştim ama elimden bir şey gelmiyordu .
Açıklama: “sezmek” anlamındadır .
2. cümle : Karşıdan gelen aracı çok geç fark etmiştim .
Açıklama: “algılamak” anlamındadır .
3. cümle : Değişimini fark etmiştim dikkatli bakınca .
Açıklama: “ayrımına varmak” anlamındadır .
4. cümle : Benim için fark etmez, istersen gideriz .
Açıklama: "önemli değil, öyle de olur böyle de" anlamındadır
Tümce, Tümce Anlamı
Geleneksel dil bilgisi çal›flmalar›nda tümceyi “Bir düflünceyi, bir olay› eksiksiz olarak anlatan ba€›ms›z bir sözcük dizisi” biçiminde tan›mlama e€ilimi Aristoteles’e kadar uzan›r. Tümce incelemelerinde de bildiri tümcesi, is-tek tümcesi, ba€›ms›z tümce, temel tümce, yan tümce gibi türler ve tümcenin ögeleri konular› üzerinde uzun uzad›ya durulmufltur. Burada flu kadar›n› söyleyelim ki, hiçbir dilde, yaln›zca, anlam aç›s›ndan ba€›ms›z say›labilecek,
Cumhurbaflkan› yurda döndü. Yar›n günefl tutulacak. 30 Martta saatler 1 saat ileri al›nacak.
gibi tümceler kullan›lmaz. Tümceyi sadece dilin bir birimi, biçimsel bir kurulufl olarak görmek, dili tümceye indirge-mek eksik bir görüfl ve inceleme yöntemi olmaktad›r. Çün-kü bir tümce, içinde yer ald›€› metne; konuflanla “dinle-yen” (ya da yazanla okuyan) aras›ndaki iliflkilere, içinde bulunulan duruma, iletiflimde bulunan kimselerin karfl›l›kl› olarak sahip olduklar› ruhsal niteliklere ve onlar›n niyetle-rine göre de€iflik anlamlar yans›t›r. Örne€in,
Bu projeyi yar›na bitirelim.
gibi bir tümce, ayn› ifl üzerinde çal›flan iki arkadafltan bi-rinin ötekine söylemesi durumunda bir iste€in bildirilifli, bir öneri niteli€i tafl›r. Ancak ayn› tümce bir yönetici, iflin bafl›nda bulunan bir kimse taraf›ndan, yönetilen bir kim-seye söylendi€inde bir buyruk, bir görevlendirme buyru€u anlam›n› tafl›r.
Yapt›€›n› be€endin mi?
tümcesi bir resim atölyesinde ö€retmenin ö€rencisine yöneltti€i, bir durumu ö€renmek için sorulmufl bir soru olabilir. Ancak ayn› tümce, bir kusuru, kabahati olan bir kimseyi paylamak için de hiç de€ifltirilmeden kullan›labilir. Dolay›s›yla dil d›fl› etkenler anlam›n kesinleflmesi bak›m›ndan her zaman hesaba kat›lmal›d›r. (...)
Herhangi bir konuflmada ya da metinde geçen
1. Öyle oldu€unu o da biliyor.
2. O ne oyunlar oynad›.
3. Do€ru olmas›na do€ru da, gel de bunu uygula bakal›m!
gibi tümceler bir bildiriyi yaln›z bafllar›na, eksiksiz olarak aktarabilecek nitelikte de€ildir.
Şimdi Okuma Zamanı
➥
116
265 266
Çünkü bir tümce ya da sözce
a. ‹çinde yer ald›€› metne,
b. Üzerinde durulan konuya,
c. Konuflan ve dinleyen (ya da yazan ve okuyan) kimselerin içinde bulunduklar› durum ve koflullara,
ç. Konuflan ve dinleyen (ya da yazan ve okuyan) kimsele-rin dünya bilgileri ve birikimlerine ba€l› olarak, iletilmek istenen bildiriyi eksiksiz bir biçimde aktarabilir. Örne€in, yukar›daki 1. tümcede öyle ve o gönderimleri, metni, ko-nuyu, içinde bulunulan durumu bilmeyen kimselere hiçbir fley anlatmayacakt›r. 3. tümcedeki uygulamak kavram› da belli bir kültür düzeyine eriflmemifl bir kimse için aç›k, ayd›nl›k ve kavram olmayacakt›r.
Burada, tümce anlambilimiyle ilgili, önemli bir konuyu be-lirlemek istiyoruz: ‹nsan zihninde baflkalar› taraf›ndan söy-lenen ya da herhangi bir yaz›da okunan tümceleri çözüm-leyici, alg›lamay› sa€layan bir anlam çözme yetene€inin bulundu€u, kuflku götürmez bir gerçektir. Bu yetenek, insan›n yer alan bildirinin eksiksiz olarak alg›lanmas›n› sa€lar. Kendi anadilini konuflan -kimi zaman, bir yabanc› dili çok iyi bilen -kimse, bu sayede, karfl›laflt›€› tümceler-
de eksiklikler de olsa onlar› tamamlayarak bu tümceleri alg›layabilir. Burada bir örnek üzerinde dural›m: Bir taksi-nin arka penceresinde yap›flt›r›lm›fl bir bantta
Sevdim, vermiyorlar.
yaz›s› bulunuyordu. Bu sözce (s›ral› tümce) benim için hiç de anlafl›lmas›, alg›lanmas› güç bir tümce de€ildi. ‹lk bak›flta kimin neyi sevdi€i, kimin neyi alamad›€› belli ol-mad›€› hâlde ben zihnimde, yukar›da sözünü etti€imiz birikimlerin de yard›m›yla (bunlar›n içinde ülkemin kültü-rüne iliflkin bilgiler de vard›r) bu tümceyi tamamlayabiliyo-rum. Taksinin genç floförü bir erkek oldu€una göre, sevilen bir k›zd›r; vermek eylemi, bir k›z›n sevilmifl olmas› nede-niyle ve k›z, Türk gelenekleri uyar›nca, ailesinin r›zas›yla evlenebilece€i için evlenme konusundad›r. fioför böyle-ce, istedi€i k›z› alamaman›n verdi€i ac›y› paylaflmaktad›r. Ayr›ca, sürücülerin bu türlü yaz›lara e€ilimini de biliriz.
Burada hemen belirtelim ki, Türkçeyi çok iyi bilen bir yabanc›n›n e€er, Türk kültürü üzerinde yeterli bir bilgisi yoksa, bir baflka deyiflle, dil bilgisi, dünya bilgisi ve biri-kimleriyle bütünleflmemiflse bu bildiriyi yeterli bir biçimde alg›lamas› olana€› yoktur.
Şimdi Okuma Zamanı
➥
etkinlik
Bu parçadan anladıklarımızdan hareketle cümleyi kendi kelimelerimizle tanımlayalım.
Öğrenci cevapları geçerli
Parçaya göre, bir cümle hangi koşullarda eksiksiz bir biçimde anlaşılabilir?
a. İçinde yer aldığı metin,
b. Konuşanla dinleyen arasındaki ilişki,
c. İçinde bulunulan durum,
ç. Kuran ve dinleyenin niyeti tam olarak bilindiğinde anlaşılabilir.
Yazar, bir taksinin arka penceresindeki “Sevdim, vermiyorlar.” cümlesini anlamakla ilgili olarak neler üzerinde durmuştur, sınıfta tartışalım.
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
117
267 269
Türkçede fiiller, haber ve dilek flart (tasarlama) kiple-riyle çekimlenebiliyor. Kipleri flöyle gösterebiliriz:
Fiil Kipleri
Haber Kipleri
Şimdiki Zaman (-yor)
Geniş Zaman (-r)
Gelecek Zaman (-ecek)
Görülen Geçmiş Zaman (-di)
Duyulan Geçmiş Zaman (-miş)
Şart Kipi (-se)
Gereklilik Kipi (-meli)
İstek Kipi (-e)
Emir Kipi (-)
Dilek-Şart Kipleri
Haber Cümleleri
Haber kipleri ile çekimlenmifl fiillerle kurulan cümlelere haber cümlesi; dilek-flart kipi ile kurulanlara da dilek-istek cümlesi deniyor.
Haber cümlelerinde, bilgi ve haber aktar›l›r. Bu bak›mdan, dil göndergesel iflleviyle kullan›lm›flt›r. Çeflitli kavramlar, eflyalar, kifliler, olaylar ya da görünüfller cümlenin göndergesidir. Bu cümlelerde verilen bilginin do€ru veya yanl›fl olmas› mümkün-dür. Haber cümleleri, bir eylemin gerçekleflece€ini bildirir .
Haber cümlelerinde, kelime ve kelime gruplar› yaln›zca göndergesel ifllevde kullan›ld›€›nda cümle-nin anlam› nesneldir. Göndergesel ifllev, heyecana ba€l› ifllevle zenginlefltirilebilir ve böylelikle nesnel olan, kiflisel (öznel) de€erlerle anlat›labilir .
Haber cümleleri bilgi ve haber aktarma amaçl› düzenlenmifltir, al›c› durumunda kiflinin verilen haber ve bilgi karfl›s›ndaki tavr›na göre cümlede baz› dü-zenlemelere ihtiyaç duyulabilir. Haberin inand›r›c›l›€› için haberi pekifltiren sözler ve söz gruplar› kullan›l›r.
etkinlik
Aşağıdaki fiilleri, belirtilen kip ve kişi ekiyle çekimleyerek tabloda “çekimli fiil” yerine yazalım.
Mastar fiil Haber kipi Dilek kipi Kişi Çekimli fiil
koşmak şimdiki zaman x 1. tekil koşuyorum
sormak gelecek zaman x 3. tekil soracak
görmek x istek kipi 1. çoğul görelim
özlemek görülen geçmiş zaman x 2. çoğul özlediniz
seyretmek duyulan geçmiş zaman x 3. çoğul seyretmişler
tanımak x şart kipi 2. tekil tanısan
açıklamak x gereklilik kipi 2. çoğul açıklamalısınız
söylemek geniş zaman x 1. tekil söylerim
beklemek x emir kipi 3. tekil beklesin
Bildirdikleri Kiplere Göre Cümleler
ek bilgi
118
270 271
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerde olayın zamanını (dün-önceden gerçekleşmiş, bugün-şimdi gerçekleşiyor, gele-cekte gerçekleşecek, her zaman gerçekleşiyor şeklinde) belirtelim.
Bu saatte sokaklar boş kalır. Her zaman
Zamanı çok iyi değerlendirdik. Dün - önceden
Birkaç gün içinde geleceğiz. Gelecekte
Gelecek yılın işlerini planlıyoruz. Bugün - şimdi
Sora sora bulduk aradığımız yeri. Dün - önceden
Hiçbir işini ertelemez benim babam. Her zaman
Yorgunluktan uyuyakalmışım. Dün - önceden
Eşyalarımızı topluyoruz yavaş yavaş. Bugün - şimdi
Bu cümlelerde zaman belirten kelimeler kullanılmadığı hâlde eylemin gerçekleşme zamanını anlayabi-liyoruz. Nasıl, açıklayalım.
Fiillerin aldığı kip ekleri var, bunlar sayesinde anlayabiliyoruz. Kip ekleri (haber kipleri), fiile zaman anlamı katar .
etkinlik
Siz de bir olayı, yukarıdaki cümlelerde olduğu gibi zaman kelimeleri kulllanmadan dört farklı zaman-da anlatmayı deneyin.
dün: Bir saat yürüdüm .
bugün: Bir saattir yürüyorum .
yarın: Bir saat yürüyeceğim .
her zaman: Bir saat yürürüm .
Aşağıdaki cümlelerden haber cümlesi özelliği gösterenleri “✔“ işaretiyle belirleyerek fiilin hangi kipte çekimlendiğini yazalım.
✔ Kapı, gıcırtıyla açıldı gece yarısı. görülen geçmiş zaman
✔ İşimi sevdiğimi biliyorsunuz. şimdiki zaman
Ayrıntılı bir plan yapmalıyız birlikte.
✔ Sözleriyle herkesi güldürmüş. duyulan geçmiş zaman
✔ Çok dakiktir, randevularına geç kalmaz. geniş zaman
Bu konuda bir açıklama yapmalarını isteyelim.
Bu yol boyunca sapmadan ilerleyin.
Tarlaya bu yıl farklı bir ürün eksek.
etkinlik
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
119
272 273
Dilek-‹stek, Soru, Ünlem Cümleleri
1. Dilek-İstek Cümleleri
Yaflad›klar›n›z› bizlerle paylaflmal›s›n›z.
Bu coflkuyu biz de yaflayal›m.
Bunlar› arkadafllar›n›za anlatsan›z.
‹nsanlar› bu bilgiden yoksun b›rakmay›n.
Hemen dikkatini toplamalısın!
Zaman ver de düşüneyim biraz.
Bizden destek beklemesin.
Bu cümleler bir zaman› anlatm›yor; dilek-istek, gereklilik bildiriyor. ‹stenen, tasarlanan bir eylemi, eylemler hakk›nda bir niyet ve duyguyu ifade eden cümlelere dilek-istek cümleleri denir.
fiimdi, bu kipleri biraz daha ayr›nt›l› ö€renelim.
a. Emir Kipi
Emir kipinin eki yoktur; fiillere flah›s eki getirilerek çekim yap›l›r. Ayr›ca 1. tekil ve ço€ul flah›s çekimleri de bulunmaz.
1. tekil → (–) 1. ço€ul → (–)
2. tekil → aç 2. ço€ul → aç-ın
3. tekil → aç - sın 3. ço€ul → aç-sınlar
b. ‹stek Kipi
‹stek kipinin eki “ -a / -e ” dir. Fiile bu ek ile birlikte flah›s eki getirilerek çekim yap›l›r.
1. tekil → soray›m 1. ço€ul → soral›m
2. tekil → soras›n 2. ço€ul → soras›n›z
3. tekil → sora 3. ço€ul → soralar
c. Gereklilik Kipi
-meli / -mal› ekine, flah›s eki getirilerek çekim yap›l›r.
1. tekil → ö€renmeliyim
2. tekil → ö€renmelisin
3. tekil → ö€renmeli
1. ço€ul → ö€renmeliyiz
2. ço€ul → ö€renmelisiniz
3. ço€ul → ö€renmeliler
d. fiart Kipi
-se / -sa ekine, flah›s eki getirilerek çekim yap›l›r.
1. tekil → gitsem 1. ço€ul → gitsek
2. tekil → gitsen 2. ço€ul → gitseniz
3. tekil → gitse 3. ço€ul → gitseler
Dilek-istek (tasarlama) bu kiplerle çekimlenmifl fiiller cümleye, ba€lama uygun olarak birçok anlam kata-biliyor.
Bu anlamlara örnekler verelim:
Bu konuda karars›z kalm›fl olmal›. (‹htimal)
Sen de baz› yemekleri yapmay› ö€rensen. (Öneri)
Kap›y› kilitlemeyi unutma. (Uyar›)
Evlatlar›m, yolumuz aç›k ola! (Dua)
Bir de eflyalar›n› toplay›p gitmesin mi! (fiaflk›nl›k)
Bu fikirlerini mutlaka yazmalısın. (Öneri)
Bundan sonra böyle geç gelmeyesin. (Yasaklama)
etkinlik
120
274 275
2. Soru Cümleleri
Soru cümleleri, birkaç yolla oluflturulabiliyor:
Soru edat› mi ile, soru kelimeleri kullan›larak ya da vurguyla.
D›flar›dan bir fley istemiyor musun? (“mi” ile)Niçin bu kadar k›zg›ns›n? (soru kelimesi ile)Hem de bu saate kadar? (vurguyla)Soru kelimeleri, cümlede, s›fat , zamir ve zarf görevindedir. Bu görevleri yüklenirken di€er kelimelerle ayn› flekilde hareket ederler. Yani, s›fat olmak için ismi belirtmeleri, zamir olmak için is-min yerini soru yoluyla tutmalar› ve zarf olmak için de fiilleri, fiilimsileri belirtmeleri gerekir.
Baz› soru kelimeleri vard›r ki üç görevde bulunabilir:
Siz ne tür resimler yap›yorsunuz? / ‹smi belirtiyor, s›fat.
Ne ikide bir bizi rahats›z ediyorsunuz? / Sebep soruyor, zarf.
Çantan›zda ne tafl›yorsunuz? / ‹smin yerini tutu-yor, zamir.
Nas›l geldin buraya kadar? / Eylemi belirtiyor, zarf.
Nas›l bir elbise alsam? / ‹smi belirtiyor, s›fat.
Kahvenin nas›l›n› seversin? / ‹smin yerini tutuyor zamir.
Hangi eflyalar size ait? / ‹smi belirtiyor, s›fat.
Eflyalar›n hangisi size ait? / ‹smini yerini tutu yor, zamir.
Al›flveriflte ne kadar para harcad›n? / S›fat.
Dün akflam orada ne kadar kald›n›z? / Zarf.
Kumafl›n ne kadar›n› kullanal›m? / Zamir.
Civcivlerin kaç› yumurtadan ç›km›fl? / Zamir.
Kaç y›ld›r bu ifli yap›yorsun? / S›fat.
Kaçta gelmesini istersiniz? / Zarf.
“Nereye” ve “kim” kelimeleri, yaln›zca “ zamir ” görevinde kullan›labiliyor. (Farkl› ekler alsalar da…)
“Niçin, niye, neden” (sebep soran kelimeler) kelimele-riyse sadece “ zarf ” olabiliyor.
Haber cümleleri ile dilek-istek cümlelerinin özelliklerini aşağıdaki şemada gösterelim.
Kip öznel bir anlam katar, kesin değildir ve ispatlanamaz.
Zaman anlamı yoktur.
Zaman anlamı vardır.
Dilek, istek, emir, gereklilik vb. anlamları taşır.
Bir olay, iş, oluş, hareket anlatır.
Haber Cümleleri
Dilek-İstek Cümleleri
Kip; nesnel bir anlam katar, kesindir ve ispatlanabilir.
etkinlik
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
121
276 277
3. Ünlem Cümleleri
Coflku ve heyecan ifade eden cümleler, ünlem cümle-leridir.
Ünlem niteli€indeki bütün kelimelerle ünlem cümle-si düzenlenebilir. Bu cümlelerde birçok farkl› anlam vard›r.
Afla€›daki örnekleri inceleyelim.
Hah, flimdi oldu! (be€eni)
Eyvah, geç kald›m! (endifle)
Ne kadar bencilsin! (k›zg›nl›k)
Çabuk buradan uzaklafl›n! (uyar›)
Zavall›, gerçe€i bimiyor ki! (ac›ma)
Aman Allah’›m, bu sensin! (flaflk›nl›k)
Tüh, keflke gelmeseydim! (piflmanl›k)
Sak›n, çocuklar› uyand›rma! (uyar›)
Sizi yaramazlar sizi! (k›zg›nl›k)
Bu kadarc›k m› elindekiler! (küçümseme)
Ne olur beni yaln›z b›rakmay›n! (yalvarma)
Ah, nerede o eski günler! (özlem)
Bu cümlelerde renkli yaz›lm›fl kelimelerin türü ünlem-dir, öteki cümlelerde ünlem türünden kelime bulun-muyor.
Demek oluyor ki cümlede ünlem anlamı, ünlem tü-ründe kelime kullanılmadan da sağlanabiliyor.
Örneğin,
Ne kadar da alıngansın!
Koşun, koşun! Kaçalım buradan.
cümlelerinde, ünlem türünden kelime olmasa da ün-lem anlamı vardır.
etkinlik
Aşağıdaki kelimeleri, belirtilen kip ve kişi ekleriyle çekimleyelim.
Mastar fiil Tasarlama kipi Kişi Çekimli fiil
görmek gereklilik kipi 2. çoğul görmelisiniz
fark etmek emir kipi 2. tekil fark et
gezmek şart kipi 3. tekil gezse
eleştirmek gereklilik kipi 3. çoğul eleştirmeliler
öğretmek istek kipi 1. tekil öğrenelim
yazmak emir kipi 2. tekil yaz
beklemek şart kipi 1. çoğul beklesek
okumak istek kipi 1. tekil okuyayım
ek bilgi
122
278 279
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerin soru anlamını sağlayan kelimenin türünü yazalım.
1. Elindekinin ne olduğunu kim bilecek acaba? / zamir
2. Eve ne zaman taşındınız? / zarf
3. Yarın nereye gideceksiniz? / zamir
4. Böyle telaşla neyi arıyorsunuz? / zamir
5. Size nasıl yardımcı olabilirim? / zarf
6. Hangi amaçla burdasınız? / sıfat
7. Niye beni bu konuda uyarmadın? / zarf
8. Her gün ne kadar kitap okuyorsun? / sıfat
9. Arkadaşın kaçıncı katta oturuyor? / sıfat
10. Bu kalemlerden hangisi senin? / zamir
etkinlik
Aşağıdaki ünlem cümlelerinde hangi anlamın vurgulandığını yazalım.
1. Hemen burayı terk et! / emir
2. Eee, sonra ne oldu! / merak
3. Aaa, kimler gelmiş böyle! / sevinç
4. Anahtarları almayı unutmayın! / uyarı
5. Bilseydim bilet almazdım! / pişmanlık
6. Geceleri dışarı çıkmayın sakın! / uyarı
7. Lütfen bana zaman tanıyın! / rica
8. Bunu mu buldun, bula bula! / beğenmeme
9. Tüh, yine bankalar kapanmış! / yakınma
10. Aman Allah’ım! Ne kadar da şıksın? / hayranlık
123
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
1. Aşağıdakilerin hangisinin yüklemi geniş zaman, 2. tekil kişi ile çekimlenmiştir?
A) Biraz daha kalın, akşama doğru gidersiniz.
B) Bu toplantıyı birkaç saat de olsa erteleyebilir miyiz acaba?
C) Tek başına, onca işin üstesinden gelemezsin bence.
D) Her zaman bu saatte evden çıkıp aynı vapura mı biniyorsun?
E) Bir şekilde, süreyi biraz uzatmalarını sağlarız, sen merak etme.
2. I. Seni ayın altında unuttular, günlerin
II. Eksik bıraktığını ay tamamlıyor şimdi
III. Sözleriyle hicran kuyusuna kapattı beni
IV. Ay nice batsa da meğer insanlar kadar
V. Karanlıkta bırakmazmış kimseyi
Numaralanmış dizelerin hangisinde tasarlama kipiyle çekimli bir fiil vardır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
3. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, eylem kipinde zaman anlamı yoktur?
A) Biz söylemeden paketleri buraya getirmeyin.
B) Çok yağlı yemekler, sağlık sorunları yaratır.
C) Bir türlü, birlikte hareket etmeyi başaramıyo-ruz.
D) Geçen zamana rağmen hiç değişmemişsin.
E) Ben, bu konuda farklı düşündüğümü söyledim sana.
4. Afla€›daki dizelerin hangisinde hem haber hem dilek kipiyle çekimlenmifl fiiller vard›r?
A) Kalbimde gizlerim muhabbetini Koyamam yabanc›y› sen vars›n orada
B) Saklar›m gözümde güzelli€ini Her neye baksam sen vars›n orada
C) ‹yiden iyiye ayd›nland› ortal›k Bir günefl parças› düfltü soframa
D) Sevinçli ç›kt›m kap›dan Yeni bir gün bafll›yor d›flar›da
E) Kam›fl kalemlerini sevgiye bat›r›p ‹çirdiler mühürlenmifl ka€›tlara
5. Afla€›dakilerin hangisi haber cümlesi de€ildir?
A) Haz›rl›klar› zaman›nda bitirsin.
B) Biraz sonra gidersin.
C) Evde mi beklemifller bizi?
D) Ben bu iflten hiç anlamam.
E) Her ortamda kitap okuyabiliyor.
6. Afla€›dakilerin hangisi bir haber cümlesidir?
A) Söylediklerimi iflitmemifl görünerek sorumlu-luklarından kaçamazsın.
B) Yafll›lara karfl›dan karfl›ya geçifllerinde yard›m etmelisiniz.
C) Ah flu buluflma günü bir gelse.
D) Sen b›rak, o paketleri ben tafl›yay›m.
E) Daha çok erken, çocuklar› uyand›rma.
Konu Değerlendirme Testi - 1280 285
124
286 287
Olumlu - Olumsuz Cümleler
etkinlik
“Aysel Git Başımdan” adlı şiirdeki anlamca olumlu ve olumsuz cümleleri belirlemeye çalışalım. Üçer örnek seçip yazalım.
Olumlu Olumsuz
1. git başımdan 1. sana göre değilim
2. seziyorum 2. yağmurumda gezinemezsin
3. biraz çirkinim 3. hiçbir dakikamı yaşayamazsın
Olumsuz cümlelerde, bu anlam neyle, nasıl sağlanmıştır?
“-me” olumsuzluk eki ve “değil” kelimesi ile sağlanmıştır.
Aysel Git Başımdan
aysel git bafl›mdan ben sana göre de€ilim
ölümüm birden olacak seziyorum.
hem kötüyüm karanl›€›m biraz çirkinim
aysel git bafl›mdan istemiyorum.
benim ya€murumda gezinemezsin üflürsün
da€›t›r gecelerim sar›fl›nl›€›n›
uykular›m› uyusan nas›l korkars›n,
hiçbir dakikam› yaflayamazs›n.
aysel git bafl›mdan ben sana göre de€ilim.
benim için kirletme ayd›nl›€›n›,
hem kötüyüm karanl›€›m biraz çirkinim
(…)
sevindi€im anda sen üzülürsün.
sonbahar u€ultusu duymam›fls›n ki
içinden bir gemi kalk›p gitmemifl,
uzak yaln›zl›k limanlar›na.
ayk›r› bir yolcuyum dünya genifl,
büyük bir kulak ç›nl›yor içimdeki.
çetrefil yolculu€um kesinleflmifl.
sak›n baflka bir fley getirme akl›na.
aysel git bafl›mdan ben sana göre de€ilim,
ölümüm birden olacak seziyorum,
hem kötüyüm karanl›€›m biraz çirkinim.
aysel git bafl›mdan seni seviyorum...
Attila ‹LHAN
Şimdi Okuma Zamanı
➥
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
125
288 289
Bir terslik oldu€unu anlam›yor de€ildim.
cümlesi ise “de€il” olumsuz kelimesini içerdi€inden biçimce olumsuzdur .
Ancak cümledeki yarg›n›n “anl›yordum” oldu€u aç›kt›r. Asl›nda anlat›lan eylem gerçekleflmifltir. Böyle cümlelere biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümle-ler denir.
Bazı eksiklerimiz yok değil
cümleleri de böyledir.
‹nsan böyle söyler mi!
Bu cümlede herhangi bir olumsuz kelime veya ek yok. Yani cümle, görünüşü, biçimi itibarıyla olumlu. Ancak cümlenin anlam› nedir, bir düflünelim. Cümleyi söy-leyen: “ ‹nsan böyle söylemez! ” demek istemiyor mu?
O hâlde cümle, anlamca olumsuz, biçimce olumludur .
Anlattıklarımızı özetleyelim.
Anlamca - biçimce olumlu
Kitabı okudum.
Kitabı okumadım.
Kitabı okumadım değil.
Kitabı okur muyum hiç!
Anlamca - biçimce olumsuz
Anlamca olumlu - biçimce olumsuz
Anlamca olumsuz - biçimce olumlu
Cümleler
Şimdi, olumlu cümle, olumsuz cümle nedir, öğrene-lim.
Eflyalar›n yerlerini de€ifltirdim.
Kardeflim, konuflkan biridir.
cümleleri olumludur; bunlar›
Eflyalar›n yerlerini de€ifltirmedim.
Kardeflim konuflkan biri de€ildir.
fleklinde olumsuz yapabiliriz.
Olumsuzluk anlam›, bazen bir kelime bazen bir ekle sa€lan›r.
Bir cümlenin olumluluk - olumsuzluk niteli€i iki aç›dan de€erlendirilir: Anlamca olumsuzluk, eylemin gerçekleflmifl olmamas›n›, cümlede söylenen özelli€in bulunmamas›n› anlat›r. Biçimce olumsuzluk ise cümlenin olumsuzluk bildiren bir kelime ya da ek tafl›mas›n› ifade eder.
Treni kaç›rd›k.
cümlesi anlamca da biçimce de olumludur . Eylem gerçekleflmifltir ve cümlede olumsuzluk anlam› veren “-ma / -me , -siz / -siz ” eklerinden biri ya da “de€il , yok ” gibi olumsuzluk bil-diren kelimeler yoktur. Oysa,
Filmden etkilenmedim.
cümlesi hem anlamca hem biçimce olumsuzdur . Anlamca olumsuzdur çünkü “etkilenme” eylemi gerçekleflmemifltir .
Biçimce olumsuzdur çünkü fiilde “-me” olumsuz-luk eki vard›r .
etkinlik
etkinlik
126
290 291
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerin özelliklerini örnekteki gibi belirtelim.
Örnek: Bizler senin başarılı olmanı istemez miyiz?
Haber cümlesi / Biçimce olumsuz, anlamca olumlu / Sözde soru cümlesi
1. Bu işin arkasında kimlerin olduğunu bilmediğimizi sanmayın!
Dilek cümlesi / Biçimce olumsuz, anlamca olumlu / Ünlem cümlesi
2. Eleştirilerinizi dikkate alacağımıza kuşkunuz mu var?
İsim cümlesi / Anlamca, biçimce olumlu / Soru cümlesi
3. Ne kadar çaba harcadığını görmüyor değilim.
Haber cümlesi / Anlamca olumlu, biçimce olumsuz
4. Bu eşyaların bir kısmını yanınıza almasanız.
Dilek cümlesi / Anlamca, biçimce olumsuz
5. Ne olur, ısrar etmekten vazgeç anneciğim!
Dilek cümlesi / Anlamca, biçimce olumlu / Ünlem cümlesi
6. Burası sandığımız kadar gürültülü değilmiş.
İsim cümlesi / Anlamca, biçimce olumsuz
etkinlik
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerin özelliklerini yazalım.
1. Tek başına hareket etmeyi göze alamaz ki!
Haber cümlesi / Anlamca, biçimce olumsuz / Ünlem cümlesi
2. Senin böyle kokulara alerjin olduğunu nereden bilebilirdim?
Haber cümlesi / Anlamca olumsuz, biçimce olumlu / Sözde soru cümlesi
3. Yarışmada birinci olmak tek hedefimiz olmalı.
Dilek cümlesi / Anlamca, biçimce olumlu
4. İyi de, seninle böyle yapmaman gerektiğini konuşmamış mıydık!
Haber cümlesi / Anlamca olumlu, biçimce olumsuz / Ünlem cümlesi
5. Filmin sonunu merak ettiğim söylenemez!
Haber cümlesi / Anlamca, biçimce olumsuz / Ünlem cümlesi
6. Elimizdeki personel, bu iş için yetersiz kalır.
Haber cümlesi / Anlamca, biçimce olumlu
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
127
292 293
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerin doğru olanlarını D, yanlış olanlarını Y ile gösterelim.
1. Türkçede cümleler tek kelimeden oluşamaz. Y
2. Beş haber kipi, dört dilek-şart kipi vardır. D
3. İstek kipinin eki "-se / -sa" dır. Y
4. Kip eklerinden birini almış fiil, çekimli fiil olarak adlandırılır. D
5. Haber kipleri cümleye zaman anlamı katar. D
6. "İki saat içinde yola çıkmalısın." cümlesinin yüklemi, haber kipiyle çekimlidir. Y
7. Emir kipinin 1. tekil ve çoğul kişilerde çekimi yoktur. D
8. "Biraz acele etsen." cümlesinin yüklemi, şart kipi ile çekimlense de anlam "istek"tir. D
9. Cümlede ünlem türünden bir kelime bulunmadıkça ünlem anlamı da bulunmaz. Y
10. "Nerede"ve "kim" kelimeleri her zaman soru zamiridir. D
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle tamamlayalım.
Cümlede, anlamın oluşmasında en önemli öge, yüklemdir.
Gelecek zaman kipinin eki -ecek / acak ; şimdiki zaman kipinin eki ise -yor şeklindedir.
"Tabi o yıllarda istediğim gibi yazıp çiziyorum." cümlesinde eylem, geçmişte yapılmıştır.
"Bak-" fiilinin istek kipi, 1. tekil şahısla çekimlenmiş hâli, " bakayım " dır.
Soru kelimeleri cümlede zamir , zarf ve sıfat görevinde bulunabilir.
"Kim böyle bir soruyu bir çırpıda çözebilir ki!" cümlesi anlamca olumsuz ; biçimce olumludur.
Dilek-şart kipleri şunlarıdr: Gereklilik , istek , emir , şart .
Herhangi bir kip eki almış fiiller çekimli fiil olarak isimlendirilir.
128
294 299Konu Değerlendirme Testi - 2
1. Afla€›dakilerin hangisi sözde soru cümlesidir?
A) Niçin evin temizli€ini yapmad›n?
B) Ben senin böyle üzülmeni ister miyim?
C) Ne diye konuyu uzat›yorsun?
D) Sence hangi ev daha güzeldi?
E) Neler olup bitti€inden haberin yok mu?
2. Afla€›dakilerin hangisi anlamca olumlu, biçimce olumsuz bir cümledir?
A) Gerçekleri kabul etmekte hep direniyorsun.
B) Bu saatte oraya kim gider ki!
C) Bu kadar güzel bir fliiri kim yazabilir ki!
D) Bu konudaki hatas›n› kabul etmiyor.
E) Bu iflin yetiflmeyece€ini bilmiyor de€ilim.
3. Aşağıdakilerin hangisi anlamca olumsuz, biçimce olumlu bir cümledir?
A) Başkalarının zarar görebileceğini hiç hesaba katmıyorsun.
B) Ben, yapılan hataları görmezden geliyor deği-lim ki...
C) İnsan böyle bir olay karşısında sakin kalabilir mi?
D) İki gün kala, sözlü sınav gerekçe gösterilme-den ertelendi.
E) Bu zamana dek bir başka yerde yaşamayı hiç düşünmedim.
4. I. Lütfen, sözümü kesmeyin ikide bir!
II. Henüz, hastalığı tam olarak atlattığım söyle-nemez.
III. Kim istemez böyle bir yerde yaşamayı!
IV. Geç saatlere kadar çalışmak zorundayım.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerin hangileri anlamca olumludur?
A) I. ve II B) I. ve III. C) I. ve IV.
D) II. ve III. E) III. ve IV.
5. Edebiyat›m›zdaki temel sorunlar, akademik ince-lemelerin yetersiz olmas›ndan kaynaklan›r.
Bu cümlenin özellikleri afla€›dakilerin hangisinde verilmifltir?
A) Devrik - isim - olumlu - basit
B) Devrik - fiil - olumsuz - basit
C) Kurall› - isim - olumlu - s›ral›
D) Kurall› - fiil - olumlu - birleflik
E) Kurall› - fiil - olumsuz - ba€l›
6. Aşağıdakilerden hangisi anlamca ve biçimce olumsuz haber cümlesidir?
A) İyi bir oyunda heyecan ögesi hiç azalmamalı.
B) Birkaç yıldır işler pek de yolunda değil.
C) Konuyu, yüzeysel bir biçimde konuşmayalım artık.
D) Güvenimi bir kez daha sarstın benim.
E) Bu sayı, ne yazık ki beklentilerimizi karşılamı-yor.
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
129
300 301
Özlü Sözler
1. Baflkalar›n›n kusurlar›n› tartarken parma€›yla tera-zinin kefesine bast›rmayan insan pek enderdir.
Baron Langenfauld
2. Baflkas› düfltü mü “çürük tahtaya basmasayd›” de-riz. Kendimiz düflünce, bast›€›m›z tahtan›n çürük olmas›ndan flikâyet ederiz.
Cenab fiahabettin
3. Baflkas›ndan üstün olmam›z önemli de€ildir. As›l önemli olan fley, dünkü hâlimizden üstün olmam›zd›r.
Hint atasözü
4. Hayatta bir gayesi olmayan insanlar, bir nehir üze-rinde ak›p giden saman çöplerine benzerler; onlar gitmezler, ancak suyun ak›fl›na kap›l›rlar.
Seneca
5. Bende 1 yumurta var, sende 1 yumurta var. Ben sana 1 yumurta versem, sen bana bir yumurta ver-sen, bende 1 yumurta sende 1 yumurta olur. Bende 1 bilgi var, sende 1 bilgi var. Ben sana 1 bilgi ver-sem, sen bana 1 bilgi versen, bende 2 bilgi, sende de 2 bilgi olur.
Konfüçyüs
6. E€itim, meyvenin kendisi de€il, meyve a€ac›ndan meyve toplamaya yarayan bir merdivendir.
Bernard Shaw
7. ‹nsanlar, kötülük karfl›s›nda karars›z kalmak hakk›na sahip de€ildirler.
Maday
9. ‹nsan ancak yüre€iyle bakt›€› zaman gerçe€i göre-bilir. Gerçe€in mayas› gözle görülmez.
Exupery
Şimdi Okuma Zamanı
Metinde Kazandıkları Anlamlara Göre Cümleler
etkinlik
Yukarıdaki sözlerden anladıklarımızı sırasıyla birer cümleyle anlatalım.
1. İnsanlar başkalarını eleştirirken acımasız olurlar .
2. Başkalarının hatalarını kolayca söyleriz ancak kendi hatalarımızı kolay kabullenmeyiz .
3. Önemli olan insanın gelişip gelişmediğidir .
4. Amaçsızlık insanı kararsız, yörüngesiz yapar .
5. Bilgi paylaştıkça çoğalır .
6. Eğitim başarı için araçtır .
7. Herkes kötülüğe karşı olmalıdır .
8. Gerçek ancak vicdanla, kalple fark edilebilir .
➥
soruvideo
130
302 303
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerle anlamca çelişen cümleler yazalım.
1. Hataların affedilmesi, insanın onları tekrarlamasına neden olur.
İnsanları bağışlayın ki aynı hataları tekrarlamasınlar .
2. Bir yazarın, eserlerinde, neyin anlatıldığından çok nasıl anlatıldığı önemlidir.
Bir eserde önemli olan biçim değil içeriktir .
3. Başarının temelinde yeteneklerimiz vardır, onlarsız yaptıklarımız havanda su dövmekten öte gitmez.
Başarının temelinde yetenek değil, gayret vardır .
4. Film o kadar sıkıcıydı ki bir ara uyuyakalmışım.
Çok heycanlı bir filmdi, soluk soluğa izledim .
5. Vaktimiz bol, acele etmemiz gerekmiyor.
Zamanımız yok, çabuk olalım. .
6. Buranın topraklarında her türlü ürün yetişir.
Burada çoğu ürün yetişmez .
Cümleler, bir iletidir.
Gönderici, cümleye yükledi€i anlam› belli bir nok-taya odaklayabilir. Baz› cümlelerde, karfl›laflt›rma yap›l›rken baz›lar›nda benzetme baz›lar›nda varsay›m vb. anlamlar bulunabilir. fiimdi cümleleri yüklendikleri bu anlamlar bak›m›ndan inceleyelim:
Sebep-sonuç cümlelerinde eylemin ortaya ç›kma, gerçekleflme gerekçesi/nedeni belirtilir . Sebep ve sonuç yarg›lar› bazen ayn› cümlede, ba-zen de iki ayr› cümlede verilebilir.
Ben yâri görmedim Hâlim yaman oldu
dizelerinde, iki ayr› cümle bulunmakta ve ilk dize sebep bildirmektedir.
Bu bilgi bizim için önemli oldu€undan sizi arad›k.
sebep sonuç
cümlesinde ise sebep ve sonuç ifadeleri ayn› cüm-lede yer almaktad›r.
“ Çünkü , için , bu yüzden ” gibi ke-limeler sebep-sonuç iliflkisini görmemizde ip ucu olabilir.
Amaç-sonuç cümleleri, eylemin gerçeklefltirilme amac›n› belirtmek için kurulmufltur .
Bu kitab›, bir eksikli€i gidermek üzere haz›rlad›k.
‹flimizi bitirmek için erken geldik .
cümlelerinde amaç belirtilmifltir.
Koflula ba€l›l›k, “Ya€mur dinerse yola ç›kabiliriz.” cümlesinde oldu€u gibi bir durumu, bir baflkas›n›n gerçekleflmesi flart›na ba€lamay› ifade eder. Bu cümlede, “yola ç›kmak ya€murun dinmesine” ba€l›d›r.
Sürekli yazmasam kendimi gelifltiremem.
Malzemeler gelmedikçe bunlar› yapamay›z .
cümlelerinde koflula ba€l›l›k vard›r.
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
131
304 305
Tan›mlamak, bir fleyin ne oldu€unu söylemek, bir bak›ma “X nedir?” sorusuna cevap vermektir .
Hikâye, yaflananlarla yaflanabileceklerin harmanland›€› gerçekçi üründür.
Yaln›zl›k, insan› umutsuzluk ve çaresizlik içinde b›rakan duygunun ad›d›r .
cümleleri, “Hikâye nedir?” “Yaln›zl›k nedir?” sorular›n›n cevab›n› içerir.
Karfl›laflt›rma cümleleri, birden fazla varl›€›n benzer ve farkl› yönlerini birbirine k›yasla anlat›r. “Kadar, daha, en” gibi kelimeler bu amaçla kullan›labilir.
“Sizin kadar ustas›n› görmemifltim.” cümlesindeki kifli, baflkalar›yla “ustal›k” bak›m›ndan k›yaslan-m›flt›r.
fiu cümlelerde de karfl›laflt›rma vard›r:
Roman›n son bölümünü daha fazla be€endim.
Hikâyelerinizi de okudum ama fliirlerinizin yerini hiçbiri tutmaz .
Benzetme, anlat›m› güçlü k›lar. Benzeterek anlat-mak, anlat›lan› somutlaflt›r›r.
Yüre€im, küçük bir serçe kufludur.
Yolcuyum bir kuru yaprak misali
dizelerinde benzetmeler yap›lm›flt›r.
Betimleme cümlelerinde, varl›klar›, çevreyi görü-nür k›lmak, somutlaflt›rmak esast›r . Betimlemelerde s›fatlardan yararlan›l›r.
Küçük parmaklar›, kurumufl bir parça simidi s›ms›k› tutuyordu.
cümlesinde anlat›lanları, flekilsel, görsel olarak tan›yabiliyoruz.
‹nsanlar›n kiflilik özelliklerinin anlat›ld›€› cüm-leler de betimleme cümleleridir. Betimleme cümleleri, gözlemleri aktar›r. Çünkü ancak gözlemledi€imiz fleyleri tan›tabiliriz. Ancak göz-lem cümleleri her zaman betimleyici olmayabi-lir. Örne€in “Soka€›n bafl›nda bir adam belirdi.” cümlesi gözleme dayal›d›r ama ne adam ne sokak betimlenmemifltir; bunlar› tarif edemeyiz.
Yak›nma cümlelerinde, bir baflkas›ndan, bir eksik-likten, olumsuzluktan flikâyet etme anlam› söz konusudur.
Bu romanda yenilik ad›na yap›lanlar, roman› s›k›c› olmaktan öte götürememifl.
Hiçbir ifli tam yapm›yor, bizi zor durumda b›rak›yorsun .
Bu cümleler, yak›nma anlam› tafl›maktad›r.
Hay›flanma cümlelerinde, bir konuda duyulan piflmanl›k, üzüntü , dile getirilir. “Keflke” anlam› bu cümlelerde a€›r basar.
F›rsat elde iken al›p kaçmad›m
Öldürmeli beni dövmeli de€il
dizelerinde Karaco€lan, piflmanl›k içindedir.
Nerden bilebilirdim böyle sorular sorulaca€›n›!
cümlesini söyleyen kifli hay›flanmakta, “keflke bil-seydim” demektedir.
Elefltiri, bir eserin ya da kiflinin olumlu veya olum-suz yönlerini ortaya koyma iflidir . Edebiyatta önemli bir tür olarak da karfl›m›za ç›kar.
fiiirleri, bizi buralardan uzak, güzel diyarlara götürüyor.
cümlesinde olumlu elefltiri yap›lm›flt›r. Bu cümle bir be€eniyi anlatmaktad›r. Be€eni cümlelerine hofl duygular›m›z› anlatmakta baflvururuz.
Yazar›n çözümlemeleri son derece yüzeysel.
Renkli konular› ele almas›, dilindeki kusurlar› örtüyor .
Bu cümlelerin ilki olumsuz elefltiriyken; ikincisi hem olumlu hem olumsuz yarg›lar içerir. Bu du-rumda her iki tarz elefltirinin iç içe oldu€u söyle-nebilir.
132
306 307
Kayg›, “ endifle ” kelimesiyle efl anlaml›d›r.
Korkar›m, sa€l›€›n›n düzelmesi zaman al›r.
Bafl›na bir fley gelmifl olmas›n!
cümlelerinde kayg›lar dile getirilmifltir.
Kiflilefltirme kavram›, do€adaki varl›klara insan özelli€i aktarma sanat›n› ifade eder.
A€açlar bahara kavuflman›n sevincini yafl›yor.
cümlesinde a€açlara, insana özgü “sevinmek” özelli€i yüklenmifltir. Afla€›daki cümlelerde de kiflilefltirme vard›r.
Sokak lambalar›, atefl böceklerine anne flefkati gösteriyordu.
Küçük sardunyam yaflama s›ms›k› tutundu, umudunu hep korudu .
Nesnellik, kiflisellik , yorum , yan tutma kavramlar›n›n karfl›t› olarak düflünülebilir. Nesnel anlat›ml› cümlelerde, söyleyenin görüflü bulun-maz. Nitekim,
Bu bölgede her türlü meyve yetifltirilir.
cümlesi araflt›rma ile kan›tlanabilir, ispat› müm-kün bir durumu anlatmaktad›r.
Kitab›nda sanatl› söyleyifllere yer veriyor.
cümlesi de nesneldir, yorum içermez. Ayn› cümleyi,
Kitab›nda sanatlar› ustaca kullan›yor .
fleklinde ifade edersek cümleye kiflisellik katm›fl oluruz ki böyle cümlelere öznel cümleler denir.
fiu örnekleri de inceleyelim.
Elbiselerini hep ayn› ma€azadan al›r. / Nesnel
Giydiklerini kendine yak›flt›rmay› bilir. / Öznel
Tahmin, bir veriden hareketle olabilecekleri be-lirtme iflidir . Yani bir duruma bak›larak bir sonraki aflama söylenirse bir tahminde bulunulmufl olur. Çünkü henüz söy-lenen gerçekleflmemifl, kesinleflmemifltir . Örne€in,
Çok yorgunsun; bunlar› yetifltirmen kolay olmaya-cak.
cümlesinde kiflinin “yorgun oldu€u” gerçe€inden hareketle bir tahminde bulunulmufltur.
Oysa, “Belki yar›n erken geliriz.” cümlesinde ihti-mal (olas›l›k) söz konusudur. Çünkü erken gelme ve gelmeme durumu bir arada söz konusudur .
Daha dikkatli olsayd›n›z bu kaza olmayabilirdi.
cümlesinde de benzer bir anlam vard›r.
Varsay›m cümleleri, birçok kez ihtimal, tahmin cümleleriyle kar›flt›r›l›r. Oysa bu cümlelerde “var-saymak” yani “olmad›€› hâlde olmufl gibi kabul etmek” söz konusudur.
Örne€in,
Diyelim ki beklenmedik engeller ç›kt› karfl›m›za.
Bir an için bir baflka kentte yaflad›€›n› düflünsene.
cümlelerinde anlat›lanlar ortaya ç›kmam›fl, sade-ce “hayali” flekilde anlat›lm›flt›r.
Tasar›lar›m›z› anlatt›€›m›z cümleler de kurar›z. “Gelecek y›l yine ayn› yerde bulaflaca€›z.” cüm-lesi bir plan›, tasar›y› anlatmaktad›r. Bu cümlele-rin özelli€i, gelece€e dönük olmalar›d›r . Çünkü tasar›lar, henüz gerçekleflmemifl planlard›r .
Sezgi cümleleri, duygu ve düflüncelerimizle fark etti€imiz durumlar› anlat›r .
Bunlarda bir terslik oldu€unu düflünüyorum.
Çok yak›nda iyi günlerimiz olacak .
cümleleri sezgileri anlatmaktad›r.
etkinlik
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ
133
308 309
etkinlik
Aşağıdaki cümleleri istenen anlam özelliği ile tamamlayalım.
Sebep - Sonuç
1. Gerçeklerle yüz yüze gelmek acı verir insana bu yüzden insan gerçeklerden kaçmayı tercih eder çoğu zaman .
2. Kendimi tekrarlamaktan korktuğum için her eserimde ötekinde olmayan bir tarz deniyorum.
Amaç - Sonuç
1. Fazla kilolarımdan kurtulmak için her gün iskeleye kadar koşuyorum.
2. Anlaşma şartlarını belirlemek üzere gelecek hafta tekrar görüşelim .
Koşul (Şart)
1. Gereken önlemler alınmazsa ürünlerimiz büyük zarar görür.
2. Açık bir dükkân bulursan yiyecek bir şeyler al .
etkinlik
Aşağıda belirtilen anlam özelliklerini taşıyan cümleler yazalım.
Eleştiri: Kitapta, gereksiz birçok ayrıntıya yer verilmiş.
Küçümseme: Yine mi hata yaptın, hiç şaşırmadım!
Varsayım: Diyelim ki üç kişiyiz, bu işin üstesinden gelebilir miyiz?
Olasılık: Sabah saatlerinde yoğun olabilirim.
Yakınma: Neden masamı temiz bırakmaz ki!
Gözlem: Sardunyalarım top top çiçekler açtı.
Öneri: Dosyayı yeniden incelemelisin bence.
Tasarı: Akşama sinemeya gitmeyi düşünüyoruz.
Karşılaştırma: Daha önce böyle heyecanlı bir maç seyretmedim.
Betimleme: Duvardaki resimde iki genç yan yana duruyordu.
Kişileştirme: Ormanın çaresizliğini, acı çektiğini hissediyorum.
Nesnellik: Kitabın ilk on beş sayfası tanıtıma ayrılmış.
Öznellik: Kitabın ilk on beş sayfası çok sıkıcıydı.
etkinlik
134
310 311
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle tamamlayalım.
1. Karşılaştırma cümleleri, en az iki varlığın, durumun benzer veya farklı yönlerini ortaya koyar.
2. Bir eserin ya da kişinin olumlu ve olumsuz yanlarını anlatan cümleler eleştiri cümlesidir.
3. Eylemin gerçekleşme, yargının ortaya çıkma gerekçesinin belirtildiği cümlelerde sebep-sonuç anlamı vardır.
4. Şart cümleleri birçok kez şart kipi (-se/-sa) kullanılarak oluşturulur.
5. İnsan dışındaki varlıkların, insana özgü niteliklerle anlatıldığı cümlelerde kişileştirme yapılmıştır.
6. “...nedir?” sorusunun cevabı bir tanım cümlesidir.
7. Tasarı cümleleri, geleceğe yönelik planlamaları anlatır.
8. Varsayım cümlelerinde ortaya çıkmamış ancak öyle farz edilmiş bir durum söz konusudur.
etkinlik
Aşağıdaki cümlelerin anlam özelliklerini yazalım.
Herkes kolayca anlayabilsin diye böyle bir dil kullandım. Amaç - sonuç
Eğitimde uzun süreli planlar yapılmalıdır. Öneri
Eseriniz, öncekileri aratmayacak güzellikte. Beğeni / Karşılaştırma
Nereye gideceğini bilmiyorsan hiçbir rüzgâr işine yaramaz. Koşula bağlılık
Yaşamak, buğulanmış pencereye karanlığa rağmen güneşi çizebilmektir. Tanım
Senin için yapılanların değerini hiçbir zaman anlamadın. Yakınma
Dilindeki kusurlar, öykünün güzelliklerini derinden yaralıyor. Eleştiri
Bilseydim bu kadar sıkıldığını daha önce arardım. Hayıflanma
Şöyle güzel, sessiz bir kasabada iki hafta tatil yaptığımızı bir düşün. Varsayım
135
CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİKonu Değerlendirme Testi - 3
1. Afla€›daki cümlelerin hangisinde bir “amaç” söz konusudur?
A) Öykü yazar›y›m diye ortaya ç›kan kiflilerin dö-nüp dönüp okumas› gereken bir kitap bu.
B) Kitap, Cumhuriyet Dönemi Türk edebi-yat›ndaki klasik dönem esintilerini getiriyor.
C) Soluksuz okunacak kadar sürükleyici oldu€u için kitap baflar›l› olmufl.
D) Öykülerdeki kiflilerin ne kadar gerçekçi betimlendi€ini görmek için bu kitab› mutlaka okuyun.
E) Bu öyküler, yazar›n öykü çizgisindeki değişim-lerle ilgili ipuçlar› veriyor.
2. (I) Asl›nda bir çöl efsanesi olan Leyla ve Mecnun hikâyesi, Arap edebiyat›nda göçebe geleneklerini yans›tan bir geliflme çizgisi izler. (II) Bu ac›l› aflk se-rüveni Arap edebiyat›ndan daha çok Türk ve ‹ran edebiyatlar›nda hayat bulmufltur. (III) Fuzulî’nin Leyla ve Mecnun’u bu çöl efsanesini tasavvufun duygular› coflturan aç›l›mlar› ile yo€urup bir lirizm ça€layan› hâline getirmifltir. (IV) Fuzulînin eseri insan› özü korumadaki baflar›s› ve insan› derin-den etkileyen dili ile ünlenmifltir. (V) Yaz›ld›€› dö-nemin sosyal, kültürel ve dinî hayat›n› yans›tmas› da bu eseri baflar›l› k›lm›flt›r.
Yukar›daki numaralanm›fl cümlelerin hangisinde karfl›laflt›rma yap›lm›flt›r?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
3. Afla€›daki efllefltirmelerden hangisi yanl›flt›r?
A) Polyannac›l›k, yaflama devam edebilmek için gerekti€inde s›k›nt›larla bafl edebilme sanat›d›r. – Tan›m cümlesi
B) Tehlikeler karfl›s›nda önlem almak söz konusu oldu€unda bazen olumsuz düflünmek gereke-bilir. – Olas›l›k cümlesi
C) Bir olaya verdi€imiz de€er, yar›na kalma ihti-malimizi art›racaksa önemlidir. – fiart cümlesi
D) Asla, keflke söylemeseydim, dedirtecek sözler söylemeyin. – Ön yarg› cümlesi
E) ‹yimser, yaran›n üstündeki kabu€u, kötüm-ser ise kabu€un alt›ndaki yaray› görür. – Karfl›laflt›rma cümlesi
4. (I) Bu gece hava çok s›cak, bir türlü uyuyamad›m. (II) Portatif karyolam› s›rtlad›€›m gibi çad›rdan ç›kt›m. (III) Kampa üç befl dakikal›k mesafede bir tepe var. (IV) Tepe diyorum ama yukar›dan mese-la uçakla seyredersen havuz san›rs›n. (V) Topra€› sararm›fl c›l›z otlarla, kuru dikenler ve küçük tafllarla dolu.
Bu parçada numaralanm›fl cümlelerin hangisinde bir gözlem söz konusudur?
A) I. ve II. B) II. ve III. C) II. ve V.
D) III. ve IV. E) IV. ve V.
5. (I) Üç dört sene içinde mektebin en korkunç tale-besi olmufltum. (II) Eskiden u€rad›€›m hakaretle-rin hesab›n› sormak zaman› gelmiflti. (III) Vaktiyle bana sataflanlar› mimlemifltim. (IV) Gizli gizli pefllerinde dolafl›yor, f›rsat buldu€um zaman çay-lak gibi tepelerine iniyordum. (V) Bu intikamlar›n içerisinde bir tanesi var ki hiç unutamam.
Bu parçada numaralanm›fl cümlelerin hangisinde benzetme vard›r?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
6. (I) Hayat›m›z boyunca ba€land›€›m›z insanlar vard›r. (II) Hayatta hiç karfl›laflmad›€›m›z hâlde, bu insanlar bize k›rk y›ll›k tan›d›klar›m›zdan daha yak›nd›rlar. (III) Onlarla olan gönül dostlu€umuz bir ömür devam eder. (IV) Bakars›n›z bir gün sessizce öbür dünyaya göçerler; h›çk›r›klar bo€az›n›za dü€ümlenir, gözlerinizden yavaflça bir damla yafl süzülür. (V) Aran›zdaki ba€lar da-ha da kuvvetlenir; geride kalan an›lar›, fliirleri, hikâyeleri hayat›n›z›n ›fl›€› olur.
Bu parçadaki numaralanm›fl cümlelerden hangi-leri anlamca birbirine en yak›nd›r?
A) I. ve II. B) I. ve III. C) II. ve IV.
D) III. ve V. E) IV. ve V.
312 323
136
7. (I) Tiyatro, geniş halk kitlelerinin sanatı olama-mıştır. (II) Oysa geleneksel Türk tiyatrosu, tam tersi biçimde halka yönelik, onun gidip seyrettiği gösterilerdir. (III) Halk, kendine yakın hisseder tiyatroyu; konuşulan kendi dilidir, konuya hiç de yabancı değildir. (IV) Modern tiyatro, ayna-sıdır; üstten bakar ve seyircisini seçer. (V) Zaten Batı'dan gelmiş, o kültürünün değerleri ile temel-lenmiştir. (VI) Bu değerleri de bir üstten bakışla kitlelere dikte etme eğilimi göstermiştir.
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangisi kendisinden önceki yargının sebebi olabilir?
A) II. B) III. C) IV. D) V. E) VI.
8. Aşağıdaki cümlelerin hangisi kanıtlanabilirlik ba-kımından ötekilerden farklıdır?
A) Yazılarında gözlemlerinden nesnel biçimde yararlanıyor.
B) İkinci kitabını geçtiğimiz ay yayımlayan yazar-la bir röportaj yaptım.
C) Tiyatro sanatçıları, engelli çocuklara destek olacak bir proje başlattı.
D) Hikâyelerindeki karmaşık yapı ve ağır dil onla-rı sıkıcı hâle getiriyor.
E) Şiirlerinde kullandığı dil, günlük konuşma di-linden kitabî bir dil.
9. Aşağıdakilerin hangisinde koşula bağlılık söz konusudur?
A) Yarışmayı biz kazanalım istiyoruz elbette ama rakiplerimiz çok güçlü.
B) Kazanmak ve kürsüye çıkmak için çok çalıştık, ne gerekiyorsa yaptık.
C) Sporun doğasında centilmenlik olduğunu gençlere öğretmek, anlatmak gerek.
D) Bir sporcu her zaman düzenli yaşamak, haya-tını kontrolde tutmak zorundadır.
E) Sporcumuz dopingli çıkarsa madalyasını ve unvanını kaybedecek.
10. I. Şiirleri, kılçıksız balık, çöpsüz üzüm yeme ko-laylığında okunabiliyor.
II. Yazarın son kitabının üslubundaki dağınıklık okurlarının dikkatinden kaçmadı.
III. Yer yer basitleşen olay örgüsü, okurun roma-nı, sona vardırmasına yardım ediyor.
IV. Bu, tarihî bir roman değil aksine düşsel bir ro-man.
V. Hikâyedeki sığlık, hikâye oluşundan değil ya-zarın yaklaşımından kaynaklanıyor.
Yukarıdaki numaralanmış cümlelerin hangilerin-de olumsuz eleştiri yapılmıştır?
A) I. ve IV. B) I. ve III. C) II. ve V.
D) III. ve IV. E) IV. ve V.
11. (I) Sinema, teknolojinin imkânlarını, edebiyatın biçimi ile birleştirerek büyülü bir hâlde izleyiciye sunan görsel sanat, yirminci yüzyılın şımarık ço-cuğu. (II) Doğduğu günden beri hep baş üstünde taşındı, tiyatrodan fazla sevildi. (III) En başarısız eserlerini seyretmek için bile binler salonlara koştu. (IV) Yapımcılar, sponsorlar inanılmaz büt-çelerle dersteklediler onu. (V) Elbette bu şımarık çocuk, onların beklentilerine her anlamda en iyi cevabı verdi, böylelikle yerini sağlamlaştırdı.
Bu parçadaki numaralanmış cümlelerle ilgili ola-rak aşağıdakilerin hangisi söylenemez?
A) I. cümlede, tanım yapılmıştır.
B) II. cümlede, karşılaştırma vardır.
C) III. cümlede, amaç-sonuç ilişkisi görülmekte-dir.
D) IV. cümlede, koşula bağlılık söz konusudur.
E) V. cümlede, sebep-sonuç ilişkisi kurulmuştur.
12. Aşağıdakilerin hangisinde varsayım anlamı var-dır?
A) Yazıyı beğendin diyelim, hemen yayımlar mı-sın?
B) Dilersen başka kimseyi grubumuza almayız.
C) Bir ilaç dikkatli kullanılmadığında karaciğere zarar verebilir.
D) Eskiden ama çok eskiden astranot olmayı düş-lerdim.
E) Şarkı söylemeye başlamasaydım onunla tanış-mayacaktım.
