Qlobal İqtisadi Araşdırmalar Mərkəzi

“ Beynəlxalq ticarət, standartlar və ÜTT: mövcud vəziyyət , problemlər və perspektivlər”

mövzusunda beynəlxalq konfransın

MƏRUZƏLƏR TOPLUSU

Bakı, 4- 5 Aprel, 2007

2

Buraxılışa məsul: Atakişiyev R.B. Elmi redaktor: Mikayılov E.Ə. Tərtibatçı: İsmayılov P.Ş. İsayev F. İ. “Beynəlxalq ticarət, standartlar və ÜTT: mövcud vəziyyət,

problemlər və perspektivlər” mövzusunda beynəlxalq konfransın məruzələr toplusu. Bakı, 2007

Qlobal İqtisadi Araşdırmalar Mərkəzi (QİAM)

3

İbrahim Məmmədzadə,

ASPI Konsultinq Engineers, Ink.

Keçid dövründə standartlaşdırma: ÜTT üzvlük baxımından yeni rəqabətə hazırlıq

Giriş

Milli iqtisadiyyatlar arasında qarşılıqlı asılılığın artdığı bir

dünyada bizim əlbəttə ki, beynəlxalq ticarət, başqa sözlə desək, istehlak malları və xidmət kapitalının mübadiləsi barəsində tam məlumatımız var. Bu mübadilə çox vaxt sənaye cəhətdən inkişaf etmiş və keçid ölkələri arasında ticarət sahəsində həlli müşkül problemlər doğurur. Bu baxımdan İkinci Dünya Müharibəsindən və kommunist blokunun dağılmasından dərhal sonra bu ticarətin həm dünya miqyasında və həm də coğrafi baxımdan azad ticarət zonalarının vasitəsilə uzlaşdırılması, liberallaşdırılması və asanlaşdırılması üçün bir sıra cəhdlər göstərildi. Bunu yerinə yetirmək üçün danışıqlar zamanı ortaya çıxan əsas məsələ mahiyyət etibarilə iqtisadi olan tədbirlər vasitəsilə gömrük tariflərinin, kvotaların və digər maneələrin aradan qaldırılması və ya uzlaşdırılmasından ibarət idi. Digər tərəfdən texniki maneələrin doğurduğu problemlər çox nadir hallarda nəzərdən keçirilirdi.

Əgər dərindən düşünsək görərik ki, burada təəccüblü heç bir cəhət yoxdur, çünki gömrük tarifləri, idxal kvotaları və s., hökumət orqanlarının müstəsna səlahiyyətinə aid olduğuna görə, danışıqları aparan şəxslər əsas etibarilə Dövlət administrasiyasından olan siyasətçilər və ya yüksək çinli rəsmi şəxslər aparırdı. Digər tərəfdən, texniki maneələr əsas etibarilə, mərkəzi hökumətlərin birbaşa nəzarətindən kənar əldə edilmiş razılaşma və qərarlardan asılıdır. Bununla belə, sonda bir şey

4

məlum oldu ki, bu texniki maneələr gömrük və ya tarif maneələri olmadıqda belə ölkələr arasında ticarətə ciddi məhdudiyyətlər qoyurdu. Keçid iqtisadiyyatı olan ölkələrin istehsal etdikləri milli məhsullar hələ də köhnə sovet əsaslı standartlardan istifadə edirlər və bu da sözsüz ki, tələb edilən müxtəlif texniki xüsusiyyətlərə malik olan başqa ölkələrin bazarları üçün qəbuledilməzdir. İqtisadi müxtəlifliyin doğurduğu ticarət maneələrini aradan qaldırmağa cəhd edərək hökumətlər texniki tipli maneələrin olduğunu və onların ticarət üçün ciddi maneə olduğunu anlamağa başladı.

Texniki maneələr Bəzi ölkələrə səfər etmiş və bir qədər beynəlxalq təcrübəsi

olan istənilən şəxs yəqin ki, bu texniki maneələrin bir sıra növləri ilə və xüsusilə də elektrik qoşqu şəbəkələri kimi daha tez-tez rast gəlinən növləri ilə üzləşmişdir. Misal üçün, elektrik qoşqu şəbəkələrinin ölçüləri, formaları və digər quruluş xüsusiyyətləri bir ölkədən o birinə kəskin surətdə fərqlənir. Eyni texniki göstəriciləri təqdim edən məhsul növlərini ifadə edən müxtəlif vahidlər sistemini və ya avtomobil istehsalçıları üçün “sağ” və ya “sol” tərəfli yol hərəkəti qaydaları tətbiq edən ölkələrdə çətin problemlər doğuran nəzarət sistemlərinin tərtibatındakı fərqləri qeyd etməyə lüzum yoxdur. Texniki çertyoj sistemlərində, elektrik naqillərinin, qoruyucularının, layihə komponentlərinin və s. rəng kodlanmasında olan bir sıra digər fərqlər də mövcuddur.

Azərbaycanda inşaat xidmətləri əsas etibarilə fiziki şəxsin kommersiya mövcudluğu və ya yerdəyişməsi vasitəsilə təmin olunur və bu iki növün həyata keçirilməsinə mane olan tədbirlər özəl şirkətlərin xaricdə bizneslərinə maneə törədən hallar kimi nəzərdən keçirilirlər. Xarici və yerli firmalar arasında Müştərək Müəssisələr çox geniş yayılmışdır və çox vaxt layihələrin maliyyələşdirilməsi, texnologiya və nou-xaunun ötürülməsi, xarici firmalara yerli qanunların, qayda və təcrübələrin izahı zərurətindən yaranır. Bu sahədə ölkələrarası

5

ticarətin mühəndis çertyoju fazasından başqa əhəmiyyətsiz görünməsinə baxmayaraq, təkmil rabitə sistemləri vasitəsilə çap materialları və layihələr elektron poçt vasitəsilə ötürülə və sahənin öyrənilməsi kimi quraşdırma öncəsi işlər aparıla bilər.

İnşaat sektoru torpaqdan istifadəyə nəzarət, tikinti qaydaları və texniki tələblər, tikinti üçün icazə və yoxlama, qeydiyyat və mülkiyyətçilər, podratçı və mütəxəssislər, ödəniş və mükafat qaydaları, ətraf mühitlə bağlı qaydalar və s., də daxil olmaqla müxtəlif növlü qaydalarla tənzimlənir.

İnşaat sektoru böyük miqdarda peşəkar və ya qeyri-peşəkar işçi qüvvəsindən istifadə edir və xarici firmaların işə cəlb etdiyi şəxslərə münasibətdə milliyyət və yaşayış yeri tələbləri və ya başqa heyətlə bağlı tələblər bazarın müyəssərliyi və millətə münasibət məsələsinə məhdudiyyətlər qoya bilər. İmmiqrasiya siyasəti, əmək bazarı qaydaları və sosial sığorta sahəsində haqq və ödənişlər bu sahəyə ciddi təsir göstərə bilər. Bu çətinlikləri daha də ağırlaşdıran tələb edilən icazə və lisenziyaların böyük miqdarda milli və yerli səlahiyyət orqanları və ya sənaye birlikləri tərəfindən tətbiq edilməsidir. Qaydalar, qeyri-formal təlimatlar, biznes təcrübələrində şəffaflığın yoxluğu və sənaye birliklərinin göstərdiyi təzyiq və bəzən təchizatçılar arasında ziddiyyətlər rəqabəti məhdudlaşdırır.

Ehtimal edilir ki, yerli işçi heyətinin işə cəlb edilməsi və təlim keçilməsi tələbləri təchizatçının üzərinə yük qoyur və ekspert və ya mütəxəssislərin yerdəyişməsinə qoyulan məhdudiyyətlər xarici tikinti firmalarına güclü təsir edir, çünki yüksək səviyyəli peşəkarları heç də asanlıqla əvəzləmək mümkün olmur.

Azərbaycan qarşısında bütün maneələri dəf etmək zərurəti durmur. Bütün bu cür hallarda hiss olunur ki, hal-hazırda ölkədə peşəkarlıq tələb edilən səviyyədə olmasa da yaxın gələcəkdə bunun təmin ediləcəyi gözlənilir. Layihələndirmə və inşaat xidmətləri sahəsində bu cür məhdudiyyətlər davam etməlidir və Müştərək Müəssisələr təsis ediləndə

6

texnologiyaların ötürülməsi, yerli işçi qüvvəsinin təlimləndirilməsi saxlanıla bilər.

Texnoloji balansın olmaması Bu yalnız sənaye baxımdan inkişaf etmiş ölkələri nəzərə

alır. Əgər biz sonuncu ölkələrlə inkişaf etmiş ölkələr arasında nəyin baş verdiyinə nəzər salsaq görərik ki, bu vəziyyəti texnoloji uçurum, hətta demək olar ki, bu ölkələr arasında mövcud olan balanssızlıq daha da ağırlaşdırır. Bu da texniki maneələri aradan qaldırmağa cəhd etməmişdən qabaq bu çatışmazlığı azaltmaq məqsədilə bəzən paralel qaydada texnologiyaları keçid dövrünü yaşayan ölkələrə lazımdır. Bu həmçinin uzunmüddətli inkişaf dövründən və sənaye ölkələrinin texnoloji inkişafının baş verdiyi dövrdə yüksək xərclərdən mümkün qədər vaz keçmək anlamına gəlir. Onda biz görürük ki, ticarətdə texniki maneələr məsələsində ikiqat problem mövcuddur: müvafiq texnologiyaları tək uzlaşdırmaq yox, həmçinin mümkün olan ən ucuz qiymətə ötürmək lazımdır. Və standartlaşdırma sahəsində ən diqqətəlayiq məsələ ondan ibarətdir ki, əgər bunun haqqında bir qədər düşünülsə, görmək olar ki, standartlaşdırma yuxarıda qeyd edilənlərin hər ikisini etməyə imkan verir; bir şərtlə ki, bu iş məqsədəuyğun şəkildə və uzun təcrübə və hərtərəfli konsensusa əsasən həyata keçirilsin.

Sənaye strukturu Azərbaycan sənayesi 1993-2006-cı illərdə gəlir vergisi,

XBS. İdxal mənbələrindən asılılıq və s. müxtəlif indekslər nöqteyi-nəzərindən təhlil edilmişdir. Tapıntılar göstərir ki, istehsal sektorunda yaxşılaşmağa doğru bəzi dəyişikliklər baş versə də bu meyl uzunmüddətli olmamışdır və bəzi şoklara və xüsusən də xarici valyuta mübadiləsi sahəsində baş verən şoklar səbəbindən sənaye sahələri bir sıra problemlərlə üzləşmişlər.

ÜDM-də sənayenin payı 1996-cı ildəki 1.3 %-dən 2006-cı ildə 16 %-ə yüksəlmişdir. Ötən beş il ərzində sənayenin artım

7

sürəti 2001 və 2006-cı illərdə müvafiq olaraq 9.9 % və 16 %-ə yüksəlmişdir, halbuki 1993-cü ildə bu göstərici 23 %-ə düşmüşdü. Sənayenin idxal indeksindən asılılığı bu illərdə neft məhsulları, tekstil və kimyəvi maddələrin istehsalında nəzərəçarpan artımın olduğunu göstərir. Maşın texnologiyası və avadanlıq sektorlarında idxalla ixracın nisbəti XBS-dən asılılığın daha aydın mənzərəsini canlandırır. Misal üçün 2001-ci ildə maşın avadanlığı sektoru 11.7 olmaqla ən yüksək nisbətə malik idi.

Müxtəlif milli qanunların uzlaşdırılması Bu “ticarətdə texniki maneələrə dair xüsusi razılaşma” kimi

tanınan, GATT Standartlar Kodu kimi tanınan standartlaşdırma ilə məşğul olan və 50-dən çox ölkənin imzaladığı Tariflərə və Ticarətə dair Ümumi Razılaşmanın 1979-cu ilin sonunda imzalanmasına gətirib çıxardı. Bu kodda deyilir ki, texniki qaydalar və məcburi milli standartlar tələb ediləndə və müvafiq məsələlərə dair Beynəlxalq Standartlar olduğu halda, Kodu imzalamış ölkələr bu Beynəlxalq Standartları tətbiq etmək öhdəliyi daşıyırlar. GATT bununla İSO nun ticarətdə texniki maneələrin azaldılmasına kömək edəcək istinad sənədləri mənbəyi olduğunu tanıdı. Eyni zamanda beynəlxalq standartlaşdırmanın müxtəlif milli qanunlar üçün uzlaşdırma aləti kimi həlledici rolu da tanınmış oldu. Əlbəttə, beynəlxalq standartlaşdırma haqqında danışanda İSO ilə yanaşı iki paralel mövcud olan “qohum” qurumu, BEK (Beynəlxalq Elektrotexniki Komissiya) və BTB (Beynəlxalq Telekommunikasiya Birliyi) da daxil etmək lazımdır. Milli iqtisadiyyatların liberallaşdırılması və bazarların xaricə açılması çoxtərəfli ticarətlə birlikdə daimi yüksəlişdə olduğuna görə, bu ən çox ehtiyac duyulan ilk addım idi. Və müharibədən sonrakı ilk illərdən etibarən demək olar ki, hər il dünya istehsalını üstələyən sürətlə artan illik arıma malik dünya ticarəti də buraya aid idi.

Eyni zamanda ölkələrarası ticarəti daha da inkişaf etdirmək

8

üçün texnologiyalar arasında daha böyük uyğunluğa nail olmaq lazım idi, çünki bir şeyi yada salmaz lazımdır ki, 1980-ci ildə qüvvəyə minmiş Tokio Dövrəsi razılaşmalarından yalnız biri idi və ölkələrin ona riayət etmək öhdəliyi yox idi. Digər tərəfdən, 1994-cü ildə Mərakeşdə çoxtərəfli Uruqvay dövrəsi ticarət razılaşmalarının imzalanması və 1995-ci ildə Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT) təsis edilməsi tərəfdaş ölkələr üzərinə daha ağır şərtlər qoyurdu. ÜTT hər biri hal-hazırda “Ticarətdə Texniki Maneələrə Dair Razılaşma” üzrə daha çox öhdəliklər daşıyır (yuxarıda qeyd edilmiş eyni adlı GATT razılaşmasından sonra gələn) və digər şeylərdən əlavə ÜTT üzvlüyü arasında standartlar, texniki qaydalar və uyğunluğun ölçülməsi proseduralarına dair tam məlumatı yamaq öhdəliyinə malikdir.

Haqlı Fəaliyyət Məcəlləsi Ticarət sahəsində texniki maneələrə dair yeni DTT əlavə

hissəsində standartlaşdırma prosesinin şəffaflığına dair vacib müddəaları əks etdirən“ Standartların hazırlanması, qəbulu və tətbiqi üzrə "Haqlı Fəaliyyət Məcəlləsini” daxil edir. 1994-cü il tarixli Baş Assambleyada İSO üzvləri məlumat xidmətlərinin vacib rol oynadıqları standartlaşdırmanın inkişafı ilə bağlı olan Kod müddəalarını müsbət cavablandırma öhdəliyi götürdülər. Nəticə etibarilə. Bu Cenevrədə yerləşən İSONET (İSO məlumat şəbəkəsi) və İSO/İEC Məlumat Mərkəzi vasitəsilə Haqlı Fəaliyyət Məcəlləsinə dair bildirişlərin toplanması üzrə birgə məlumat sisteminə dair razılıqla ÜTT və İSO arasında qarşılıqlı münasibətlərin formallaşdırılmasın gətirib çıxardı. Ona görə də ÜTT də həmçinin beynəlxalq standartlaşdırma təşkilatlarının vacibliyini tanımış oldu və eyni zamanda DTT yaranmasına gətirib çıxaran GATT Uruqvay Dairəsi malların sərbəst dövriyyəsini asanlaşdırmaq məqsədilə hökumətləri Beynəlxalq Standartlardan mümkün qədər geniş istifadə etməyə məcbur edən GATT Standartlar Kodunun nəzərəçarpan səviyyədə gücləndirilməsinə səbəb oldu. ÜTT həmçinin öz

9

üzvlərini beynəlxalq standartlaşdırmada fəal iştiraka ruhlandırır və bu məlum faktdır ki, İSO da beynəlxalq iştirak heç zaman indiki qədər güclü olmamışdır.

Bazarda mövcudluğunu təmin etmək üçün Azərbaycanda vəziyyət necə olmalıdır?

Bu suala cavab vermək üçün bir neçə vacib məqamı nəzərə almaq vacibdir. Bu böyük bazarda rəqabət üçün bazarda tanınmaq və özünüdəyərləndirmə məqsədilə ilk növbədə, bazar tələbləri və istehlakçı ehtiyacları öyrənilməlidir. Ehtiyaclar müəyyən ediləndən sonra istehlakçı tələbatlarına uyğun malların istehsalı və ya xidmətlərin göstərilməsi növbəsi gəlir. Bu halda xidmətlər/mallar beynəlxalq bazarlara çıxarılmağa hazırdır. Bir məsələ aydındır ki, həmin bazarlarda istehlakçı ehtiyacları onların Beynəlxalq ölçüləri ilə eyni şərti keyfiyyət göstəricilərinə malikdir. Beləliklə bu xidmət/malları bazar tələbatlarına uyğunlaşdırmaq üçün əslində, eyni “mal uyğunluğu”na malik beynəlxalq standart və meyarlarla müqayisə edilməlidirlər. Bəs bu Keyfiyyəti hər hansı təşkilatın bütün səviyyələrindən keçməklə necə ümumiləşdirmək olar

Bu Keyfiyyəti bütün səviyyələrdə təmin etmək əslində yeni mədəniyyətin qurulması anlamına gəlir. Əlbəttə ki, hər hansı təşkilatda mövcud olan mədəni davranış həmin təşkilatın idarəedici orqanı tərəfindən müəyyən edilir. Əgər idarəetmə bu qaydaya ciddi yanaşarsa və ona sadiq qalarsa, o zaman başqa üzvlər və heyət də ona sadiq qalacaq və riayət edəcəklər. Amma əgər idarəedici orqan xərclərin azaldılması və məhsuldarlığı prioritet kimi seçərsə, onda işçi heyəti Keyfiyyəti əsas amil kimi nəzərdən keçirməyib rəhbərliklə eyni mövqedən çıxış edəcək.

Beləliklə, keyfiyyətə nəzarət və idarəetmə sistemini qurmaqla biz yalnız mal/xidmətlərin keyfiyyətinin istehlakçı ehtiyaclarına uyğunluğunu təmin etməkdən əlavə bu keyfiyyətin davamlılığı və qalmasına da zəmanət verə bilərik. Hər hansı digər metodlar/sistemlər üzrə məhdudiyyətlərə görə,

10

təşkilatlar çox vaxt öz Keyfiyyət problemlərini həll etməkdən ötrü Keyfiyyətə nəzarət prinsiplərini qəbul edirlər.

Bunu nəzərə alaraq Keyfiyyət İdarəetməsi adlı ISO 9000 standartlar ailəsi 2000-ci ildə Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (BST) tərəfindən hazırlandı.

Beynəlxalq reputasiyaya malik standartlar ailəsi dünyanın 100-dən artıq ölkəsi tərəfindən milli/məcburi standart kimi qəbul edilmişdir. Biz bu cür şəhadətnamələrin buraxılmasında gündəlik artım müşahidə edirik. Bu cür sistem standartlarının istifadəsinin aşağıda verilmiş üstünlükləri var:

• ticarətdə mənfəətlər • bazar tələbatı üzrə üstün proses planlaşdırması • sistemlərin dəqiq müəyyən edilməsi və onları

istehlakçılara təqdim etmək bacarığı • daha yaxşı rabitə • xərclərin azaldılması və səmərəliliyin yüksəldilməsi • daha çox istehlakçı razılığı • fəaliyyətlərin düzgün yerinə yetirilməsindən rəhbərliyin

razılığı • bazar payında artım Gözlənildiyi kimi, İSO 9000 standartlarına uyğun olan

sistemlər təşkilat xaricində malların Keyfiyyətinə zəmanət verməklə yanaşı, rəhbərliyə fəaliyyətlərin düzgün yerinə yetirilməsindən əminlik verir. Aydındır ki, Keyfiyyətin lazımi səviyyəsini təmin etmək üçün texniki maneələr, resurs çatışmazlıqları və texnoloji balanssızlıqlar ilk növbədə müəyyən edilməli və məqsədəuyğun yerinə yetirmə və Keyfiyyətin təmin edilməsi üçün onların aradan qaldırılması yolu tapılmalıdır. Bu cür maneələri aradan qaldırmaqdan ötrü münasib resursların müəyyən və təmin edilməsi təşkilat rəhbərliyinin məsuliyyətinə aid məsələdir.

Beləliklə, düzgün idarəetmə sistemindən istifadə yuxarıda qeyd edilən bütün üstünlükləri daxil ed bilər. Bu həm də dünya bazarında uğurlu iştirak imkanını artırır.

11

Sertifikatlaşdırma Axtarışı-Standartdan Nəyi Gözləmək Olar

Təchizatçılara nə üçün ilk növbədə İSO 9000 əldə etmək

istədikləri sualı veriləndə cavablar müxtəlif oldu və bunun bir çox səbəbləri göstərildi.

Aşağıda verilmiş cədvəldə göstərildiyi kimi, standartı əldə etmək motivasiyaları çox fərqli olur. Dörd əsas cavab bu fərqi əks etdirir. Ən çox qeyd edilən səbəb (24%) tamamilə istehlakçı meylli olmaqla, xidmət yaxşılaşdırılması və şikayətlərin azaldılması ilə bağlı idi. Amma sonrakı üç cavab kifayət qədər az spesifik olub, səmərəliliyin yaxşılaşdırılması (23%) və ya 22% yalnız biznesdə qalmaq arzusunun ifadəsi idi (daha çox biznes imkanlarının əldə edilməsi də daxil olmaqla). 21% ifadə edən dördüncü cavab “keyfiyyət mədəniyyətinin mənimsənilməsi” və ya daha sadə dillə desək, keyfiyyətin yaxşılaşdırılması ilə bağlı idi.

Maraqlıdır ki, proaktiv yox, reaktiv olan xarici təzyiqlər sertifikatlaşdırmağa nail olmaqda vacib stimuldur. Buraya rəqiblərin İSO 9000 (10%) əldə etdikləri halda lazımi reaksiya vasitəsilə istehlakçılar tərəfindən gözlənilən (və hətta bildirilən) təzyiqdən tutmuş tənzimləyici rejimdən keyfiyyətin yaxşılaşdırılması tələb edilən vəziyyətə kimi (7%) hallar daxildir.

24%

23%

22%

21%

17%

14%

10%

9%

7%

6%

4%

4%

3%

1%

12%

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30%

IMPROVE CUSTOMER SERVICE / REDUCE COMPLAINTS

IMPROVE EFFICIENCY

TO STAY IN BUSINESS / WIN BUSINESS

EMBED QUALITY CULTURE / IMPROVE QUALITY

MARKETING BENEFITS

CUSTOMER DEMAND / PRESSURE

COMPETITOR PRESSURE

USED AS BENCHMARK FOR PERFORMANCE

LEGISLATION / REGULATIONS

REDUCE COSTS

MOTIVATED WORKFORCE

REDUCE WASTAGE

FORCES MANAGEMENT EXCELLENCE

GROW MARKET SHARE

OTHER

Reason for Seeking ISO 9000 and ISO 14000 Certification

12

Əgər biz - (22%), Keyfiyyətdə yaxşılaşma (21%), Bazar mənfəətləri (17%), bazar payında Artım (1%), İstehlakçı təlabatı/təzyiqi (14%) və qaydalar/qanunvericilikdə uyğunluğun (7%), bütövlükdə 82% təşkil edən uğurlu biznesin cəmi faiz nisbətinə nəzər salsaq görərik ki, əslində, ÜTT də həmçinin onları keçid/inkişaf etməklə olan ölkələrə kömək etmək məqsədi kimi nəzərdən keçirir. Beləliklə, belə qənaətə gəlmək olar ki, bu standartların əksər istifadəçiləri əvvəl müzakirə edilmiş olan eyni amilləri qeyd ediblər.

Bu amillərdən hər birini ölkələrarası ticarətin yaxşılaşdırılması üçün həqiqi ehtiyac kimi nəzərdən keçirilməsi üsulunu da izah edir. Beləliklə iddia etmək olar ki, İSO 9000 standartlarına əsaslanan sistemlər zəruri olan, amma uyğun olmayan ÜTT məqsədlərinə nail olmaq üçün lazımi və səmərəli vasitələrdir.

Bu cür sistemə nail olmaqdan ötrü ilk növbədə, mal standartları və bazar/istehlakçı qaydalarına uyğun olaraq, malı/xidmətləri məqsədəuyğun şəkildə istehsal etmək lazımdır. Sonra sənədləşmə işi başlamalı və keyfiyyət sənədləri əsasında sistem həyata keçirilməli və sonuc olaraq, xarici və daxili audit aparılmaqla, sistemin səmərəliliyi təmin edilməlidir. Amma bu prosesin ən mürəkkəb və ən çətin hissəsi birinci mərhələ və ya başqa sözlərlə desək, mal standartı və qaydalarına riayət etmək mərhələsidir. Bu ona görə baş verir ki, əksər keçid ölkələrində və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə əsas problem texnoloji və texniki çatışmazlıqlarla əlaqədar ortaya çıxır.

Rəhbərliyin hansı Keyfiyyət səviyyəsini seçməsindən asılı olaraq, o bunu özünün siyasət və missiyası kimi qəbul edir və bu zaman problem və maneələr aradan qaldırılmalıdır. Bu baxımdan ən asan forma sistemin hazırkı vəziyyətə uyğunluğu

13

olacaq. Sonuncu halda mal texniki/texnoloji çatışmazlıqlarla

əlaqədar olaraq yeni dünya bazarlarına çıxış üçün tələb edilən kvalifikasiyalara malik olmayacaq və kommersiya məqsədlərinə riayət edilə bilməz. Amma əgər İSO 9000 texniki, texnoloji və idarəetmə baxımdan təşkilatın yüksəldilməsi üçün alət kimi istifadə edilərsə, sistemin xərcləri azaltmağa doğru irəliləyəcəyinə, səmərəliliyin yüksəldiləcəyinə və idarəetmə nəzarətinin yaxşılaşacağına tam zəmanət vermək və habelə istehlakçıların tam razılığına nail olmaq olar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tək bir istehlakçının razılığı ən azı doqquz digər istehlakçı razılığı ilə nəticələnir ki, bu da öz növbəsində, bu rəqabəti udmağın ən vaicb məqsədidir.

Seçilmiş sənaye məhsullarının beynəlxalq ticarəti Tapıntılar onu göstərir ki, 20-ci əsr ərzində dünya

ticarətində artım dünya istehsalında olan artımla müqayisədə 1.5 dəfə çox olmuşdur. Sənaye sektorları arasında son onilliklər ərzində maşın avadanlıqları, nəqliyyat avadanlığı və kimyəvi sektorlar ən yüksək artım səviyyəsinə malik olduğu halda metal, tekstil və geyim sektorlarında dünya ticarəti göstəriciləri aşağı düşmüşdür.

İdxal və ixrac üçün ekonometrik model Sənaye idxalı və ixracı funksiyalarını qiymətləndirməklə

biz nominal və həqiqi ticarət balansı və müqayisəvi üstünlük indeksin (bütün ticarətə münasibətdə cəmi ixracat nisbəti kimi götürülür) artımının mümkün nəticələrini təsvir etməyə çalışdıq. Tapıntılar onu göstərir ki, qeyri-neft sənaye sektorları və bütövlükdə sənayedə tixarət balansının artım göstəriciləri mənfidir. Başqa sözlərlə desək, ÜTT daxil olandan sonra illik olaraq ticarət defisinə 0.33 faiz əlavə olunacaq. Sənaye sektorlarında ticarət balansının pisləşməsi ixraca nisbətən idxalın payının yüksək olması ilə əlaqədardır.

Yekun • Əgər yenidən tətbiqetmə proseduralar qaydasında

14

olarsa, standart daxil olan və ya proses daxili məhsulu təmin edir. Əgər mal müəyyən edilmiş tələblərə riayətsizlik halında ayrıla və yenidən tətbiq edilə bilməzsə, istehsal üçün buraxıla bilməz.

• Hər bir halda müvafiq İSO 9000 modelini seçmək və tətbiq etmək vacibdir. 9001 tətbiq edilərsə, layihələndirmə fəaliyyətləri olmalıdır. Digər tərəfdən proseslər daxili layihələndirmə fəaliyyətlərinin olmasını tələb edərsə, 9002 uyğun olmaya bilər. Əgər layihələndirmə və işlənmə fəaliyyətinə başlanılıbsa, həmin funksiyalara dair proseduralar sənədləşdirilməli və həyata keçirilməlidir.

• Araşdırma nəticələrinə görə, standartı əldə etmək üçün motivasiyalar çox fərqlidir. Hər hansı biznesdə ən vacib məsələlərdən biri xərcin azaldılmasıdır. Əksər istehsal bizneslərinin geniş olmasına baxmayaraq, onlardan yalnız 4% xərc azaldılması vasitəsilə sertifikatlaşdırmaya nail olmaq istəyir.

• Təcrübə göstərir ki, “müqayisəvi üstünlük” məfhumu dinamik anlayış olduğuna görə, ölkələr həmişə öz ənənəvi müqayisə üstünlüklərinə güvənə bilərlər.

• Yalnız ÜTT üzvü olmaq uğur üçün zəmanət vermir və bu bizə dünya ticarətində daha yaxşı iştirak üçün vəziyyəti və müqayisəvi üstünlüklərimizə münasibətdə imkanlardan istifadə imkanı təmin edir.

• Ticarət strukturunu ixracın artırılması yolu ilə yaxşılaşdırmaq üçün çox imkanlar olduğunu nəzərə alaraq, beynəlxalq davranış koduna uyğun qayda və qanunların qəbul edilməsi üçün zəruri addımlar atılmalıdır.

15

Cernova Yelena Viktorovna MOODY International

Milli, regional və beynəlxalq səviyyələrdə

mallar və xidmətlər sahəsində standartlar və onlara münasibət

“Keyfiyyət sistemi” anlayışını keyfiyyətə ümumi

rəhbərliyin həyata keçirilməsini təmin edən təşkilatı strukturun, məsuliyyətin, proseduraların, proseslərin və resursların məcmusu kimi formalaşdırmaq olar. Keyfiyyət sisteminin miqyası keyfiyyətin təmin edilməsi vəzifələrinə uyğun olmalıdır. Bir təşkilatın keyfiyyət sistemi digər təşkilatın keyfiyyət sistemindən fərqlənir, çünki onun formalaşdırılması təşkilatın məqsədlərindən, spesifikasiyasından, istehsal etdiyi və yaxud göstərdiyi xidmətlərin növündən və ona xas olan praktik təcrübədən asılıdır.

Keyfiyyətə qarşı irəli sürülən tələblər dövlət, sahələrarası və sənaye standartları, məhsullar üçün texniki şərtlər, məmulatların layihələndirilməsi və yaxud modernizasiyası üçün texniki tapşırıqlar, cizgilər, texnoloji kartlar və reqlamentlər, keyfiyyətə nəzarət kartları və s. vasitəsi ilə müəyyən edilir və təsbit olunur. Bu siyahını davam etdirmək də olar.

Keyfiyyət sistemi, istehsalçının və istehlakçının keyfiyyətə münasibəti və keyfiyyətin digər idarəetmə mexanizmləri dərin iqtisadi böhran şəraitində uzun və mürəkkəb təkmilləşmə mərhələsi keçmişdir.

Azərbaycanda son on illər ərzində baş verən siyasi, sosial və iqtisadi dəyişikliklər onu az tanış olduğu mövcudluq şəraiti ilə üz-üzə qoymuşdur. Təəssüf ki, bu proseslər inflyasiya,

16

qiymətlərin artması, əmək intizamının və fəallığının azalması, hakimiyyətin böhranı ilə müşayiət olunmuş və bunların nəticəsi olaraq müstəqil Azərbaycanın əksər əhalisinin həyat səviyyəsi xeyli aşağı düşmüşdür. Bu dövrdə sənayenin praktiki olaraq bütün sahələrində fasiləsiz istehsal prosesi və tempi üçün həyata vacib olan əsas xammal və enerji mənbələri ölkədən xaricdə qalmışdır. Bir neçə il ərzində Azərbaycanda yanacaq-enerji “aclığının” toxunmadığı bir müəssisə belə qalmamışdır. Bu şəraitdə yaxın və uzaq xarici ölkələrlə xarici ticarət-iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi zərurəti daha da güclənmişdir. Bu əlaqələrin inkişaf etməsi ilə bağlı olaraq, Azərbaycan sənaye və istehlak mallarının satış bazarına çevrilmişdir ki, bu da özünü iqtisadiyyatın və sənayenin inkişafında göstərmişdir.

Daxili bazarda idxal mallarının gətirilməsi və ödəniş qabiliyyətli təklifin birdən-birə çox aşağı düşməsi, xarici bazarda isə azərbaycan müəssisələrinin rəqabət qabiliyyətli olmaması, bazarlarda ticarət bacarığı və təcrübənin azlığı, orada qəbul olunmuş qarşılıqlı münasibət qaydalarına, o cümlədən, məhsulların keyfiyyət sertifikatının olması tələblərinə etinasızlıq göstərilməsi nəticəsində Azərbaycan müəssisələri üçün məhsulların satışı əhəmiyyətli dərəcədə azalmışdı.

Azərbaycan mallarının qərb və digər xarici bazarlara ixracı yolunda ciddi maneələrdən biri də bizim müəssisələrin müasir keyfiyyət sisteminin yaradılması və onların uyğunluğunun ümumi qəbul olunmuş beynəlxalq normalarla təsdiqi sahəsində dünya praktikasından xeyli geri qalmasıdır.

Keyfiyyət sisteminə 1987-ci ildə təsdiq olunmuş 9001 seriyalı beynəlxalq İSO standartları hal-hazırda praktiki olaraq dünyanın bütün ölkələrində qarşılıqlı münasibətlər normasına çevrilmişdir. Bəzi hallarda təchizatçının malının ISO 9001 keyfiyyət sisteminə uyğunluğunu təsdiq edən sertifikatının olması mal təchizatı müqavilələrinin bağlanmasında mütləq şərtlərdən biri kimi irəli sürülür. Bununla yanaşı, keyfiyyət

17

sisteminin beynəlxalq sertifikatlaşdırılması üzrə fəaliyyət daim fəallaşır və inkişaf edir. Aşağıdakıları standartlaşdırmanın inkişafının və tətbiqinin ümumi məqsədləri hesab etmək olar:

• dövlətlərarası və beynəlxalq əməkdaşlıq çərçivəsində tədqiqatların prioritet istiqamətlərinin müəyyən edilməsi və elmi-texniki proqramların yaradılması;

• qanunvericilik aktları və standartların layihəsinin işlənib hazırlanması;

• standartlar fondunun optimal strukturunun yaradılması; • vahid ölçmə metodlarının təmin edilməsi və tədbirlərin

optimal tərkibinin yaradılması; • perspektiv və cari planlaşdırmanın vahidliyinin təmin

edilməsi; • idarəetmə və icra orqanları sisteminin, standartlaşdırma

və sertifikatlaşdırma xidmətlərinin formalaşdırılması; • normativ-texniki informasiya daşıyıcıları kimi

standartların səmərəli forma və mahiyyətinin müəyyən edilməsi;

• müasir informasiya hesablama avadanlıqlarının köməyi ilə informasiyanın işlənmə metodlarının geniş tətbiq edilməsi.

Standartlaşdırma sistemi aşağıdakı prinsiplərə söykənməlidir:

• istehsalçının, istehlakçının və bütövlükdə cəmiyyətin faydalanması və təhlükəsizliyi üçün elmin və texnikanın inkişaf səviyyəsinə, iqtisadi vəhdət və istehsalın effektivliyinə riayət edilməsi;

• ümumi təsərrüfat xarakterli və həyati ətrafa, məhsullara və xidmətlərə aid kompleks normativ-texniki sənədlərin yaradılması;

• qüvvədə olan standartlar və standartlaşdırma üzrə proqram işlərinə dair məlumatların açıq olması və asan əldə edilməsi;

18

• bütün səviyyədə sənədlərin qarşılıqlı əlaqəsi və uyğunluğu.

Hal-hazırda standartların işlənib hazırlanması və tətbiqi kifayət qədər mürəkkəb prosesdir, çünki standartların sovetlər dövründə mövcud olmuş vahid sistemi yoxdur, milli, regional və beynəlxalq standartların olması və tətbiqi ziddiyyətə gətirməməli, əksinə vahid məqsədə - məhsulun keyfiyyəti və rəqabət qabiliyyətli olmasına xidmət etməlidir.

Müxtəlif standartlar Standartlaşdırma sistemi fəaliyyətinin nəticəsi strukturu və

tərkibinə görə optimal olan normativ-texniki sənədlər fondu və xalq təsərrüfatının idarə olunmasına yardım üçün bu fonddan səmərəli istifadə edilməsi təmin olunmalıdır. Bu fond daim təkmilləşdirilməli və tamamlanmalıdır. Sənədlər həm forma, həm də məzmunca səmərəli olmalı elm və texnikanın müasir nailiyyətlərinin tələblərinə cavab verməlidir.

Standartlaşdırma üzrə normativ sənədlərin aşağıdakı növləri vardır:

• Azərbaycanın dövlət standartları; • sahə standartları; • elmi-texniki və mühəndis birliklərinin standartları; • texniki şərtlər; • müəssisələrin standartları. Azərbaycanın dövlət standartlarına dövlət tikinti norma və

qaydaları, eləcə də texniki-iqtisadi və sosial informasiyaların dövlət təsnifatları bərabər tutulur. Dövlət təsnifatlarının işlənib hazırlanması və tətbiqi qaydaları Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Agentliyi tərəfindən müəyyən edilir.

Beynəlxalq, regional və milli standartlar Azərbaycanda digər dövlətlərin beynəlxalq, regional və

milli standartlarından onun beynəlxalq müqavilələrinə uyğun istifadə olunur. Azərbaycanın dövlət standartları kimi əvəz edilənə və yaxud qüvvədən düşənədək keçmiş Azərbaycan

19

SSR-in respublika standartları istifadə olunur. Azərbaycanın dövlət standartları aşağıdakı təşkilati-metodik və ümumi texniki obyektlər üçün işlənib hazırlanır:

• standartlaşdırma, elmi-texniki terminologiya, təsnifatlaşdırma və texniki-iqtisadi məlumatların kodlaşdırılması, texniki sənədlər, informasiya texnologiyaları, metroloji işlərin təşkili, materialların və maddələrin xassələrinə dair dürüst məlumatlar üzrə işlərin aparılmasının təşkili;

• ümumi maşınqayırmada istifadə olunan məhsullar; • dövlət əhəmiyyətli xalq təsərrüfatı obyektlərinin tərkib

elementləri (nəqliyyat, rabitə, enerji sistemi və s.); • sahələrarası təyinatlı məhsullar; • əhali və xalq təsərrüfatı üçün məhsullar; • sınaq metodları. Azərbaycanın dövlət standartları məcburi və tövsiyə

xarakterli tələblərdən ibarətdir. Məcburi tələblərə bunlar aiddir: • məhsulun həyat, sağlamlıq və vətəndaşların əmlakı,

onun uyğunluğu və qarşılıqlı əvəz olunması, ətraf mühitin mühafizəsi üçün tələbləri və sınaq metodları və onların göstəriciləri üzrə tələblər;

• müvafiq sanitar norma və tələblərə istinad edilməklə təhlükəsizlik texnikası və əməyin gigiyenası üzrə tələblər;

• metroloji normalar, qaydalar, tələblər və ölçmələrin dəqiqliyini və dürüstlüyünü təmin edən müddəalar;

• məhsulların işlənməsi, hazırlanması və istismarı zamanı texniki uyğunluğu təmin edən müddəalar.

Dövlət standartlarının məcburi tələbləri dövlət icra hakimiyyəti orqanları, bütün müəssisələr, onların birlikləri, təşkilatlar və vətəndaşlar–fəaliyyətlərinə standartların şamil edildiyi sahibkarlıq subyektləri tərəfindən məcburi yerinə yetirilməlidir.

20

Azərbaycanın dövlət standartları aşağıdakı hallarda şərtsiz yerinə yetirilməlidir:

• bu müvafiq qanunvericilik aktları ilə nəzərdə tutulduqda;

• bu tələblər məhsulların işlənməsi, hazırlanması və təchizatına dair müqavilələrə daxil edildikdə;

• məhsulun istehsalçısı, (təchizatçısı) tərəfindən məhsulun bu standartlara uyğunluğuna dair bəyanat verildikdə.

Azərbaycanın dövlət standartları Azərbaycan Respublikası standartlaşdırma, metrologiya və sertifikatlaşdırma üzrə Dövlət Komitəsi, tikinti və tikinti materialları sənayesi sahəsində dövlət standartları isə Azərbaycan Respublikası Dövlət Tikinti və Arxitektura Komitəsi tərəfindən təsdiq olunur.

Dövlət standartlarına müəllif hüququnun mülkiyyət hissəsi onların işlənib hazırlanmasının maliyyə mənbəyindən asılı olmayaraq dövlətə məxsusdur.

Sahə standartları məhsullar üçün Azərbaycanın dövlət standartları olmadıqda və dövlət standartlarının tələblərindən üstün və yaxud onları tamamlayan tələblər müəyyən olunduqda işlənib hazırlanır. Sahə standartlarının məcburi tələbləri onları təsdiq edən orqanın idarəetmə sferasına daxil olan müəssisələr, onların birlikləri və təşkilatları tərəfindən məcburi qaydada yerinə yetirilməlidir.

Elmi-texniki və mühəndisi birliklərin standartları peşəkar maraqlar sferasında tətbiqi tədqiqatların nəticələrinin genişləndirilməsi zərurəti yarandıqda işlənib hazırlanır. Bu standartlar könüllü razılaşma əsasında istifadə oluna bilər. Müəssisələrin texniki şərtləri və standartlarında təchizatçı (istehsalçı, işləyib hazırlayan) ilə istehlakçı (sifarişçi) arasında münasibətləri tənzimləyir.

Azərbaycanda beynəlxalq standartlar ratifikasiya olunmuş Müqavilələrə, Konvensiyalara və Sazişlərə müvafiq olaraq tətbiq olunur.

21

Hazırda İSO seriyalı (xüsusi ilə İSO 9001) standartlar xüsusi aktuallıq kəsb edir. Standart elə modeli təsvir edir ki, şirkətin menecmenti müəssisənin keyfiyyətə nəzarət baxımından idarəetmə sistemini formalaşdıra bilər. Başqa sözlə, burada menecmentin şirkət miqyasında keyfiyyətin təmin edilməsi üzrə işin necə təşkili təsviri verilir. İSO 9001-in ilkin təyinatı istehlakçı şirkətlərə onların təchizatçılarını qiymətləndirmək üzrə standart vermək idi (bu “ikinci tərəfin auditi” adlanır). Bununla yanaşı, 90-cı illərdə istehlakçıların standarta olan tələbatı onu “üçüncü tərəfin auditi” keçirməsi üçün standarta çevirdi. Tipik təchizatçı şirkətin çoxsaylı istehlakçılarla əlaqə üçün müstəqil “üçüncü tərəfin auditinə” ehtiyacı var. Bu xüsusi ilə beynəlxalq bazarda işləyən təşkilatlar üçün vacibdir.

Bu yaxınlarda yaradılmış Avropa İttifaqı (EU) İSO standartlarının yayılmasına ən güclü hərəkətverici qüvvəsindən biri olmuşdur. Xüsusi ilə, 1992-ci ildə Avropa İqtisadi İttifaqının yaradılması haqqında sazişdə İttifaqın iştirakçı ölkələri arasında beynəlxalq ticarət sahəsində İSO 9001 standartının əsas standart kimi qəbul olunmasına dair bənd vardır. Bu gün Avropada 60 000–dən çox şirkət İSO uyğunluq sertifikatı almışdır.

Günü-gündən daha çox şirkətlər-xidmət istehlakçıları təchizatçı axtararkən məcburi tələb kimi ISO 9001 sertifikatının olmasını tələb edir. Əgər təchizatçı şirkət beynəlxalq bazarda işləmək istəyirsə, ISO sertifikatının olmaması onun üçün ciddi maneə ola bilər.

Əlavə olaraq, Avropa İttifaqının bazarlarına böyük nomenklaturada malların çıxarılmasına yalnız bu mallar ISO 9001 sertifikatını almış şirkət tərəfindən istehsal olunduqda icazə verilir. Beləliklə, bu standart daha da çox geniş yayılır. Avropa İttifaqına ən uzaq münasibəti olan istənilən şirkət və ya məhsul ISO 9001 standartının tətbiqinə ehtiyac duyur.

22

Bir çox şirkətlər ISO 9001 standartına əla marketinq vasitəsi kimi yanaşırlar. Hətta istehsalla məşğul olmayan bir çox şirkətlər ISO standartını qəbul etmək istəyirlər. Banklar, hüquqi şirkətlər, hətta məktəblər ISO 9001-də təklif olunan modelin tətbiqi imkanlarını nəzərdən keçirirlər.

Beləliklə, yekun olaraq demək olar ki, standartlar – keyfiyyətə nəzarət və zəmanət üçün əsas vasitədir. Milli, regional və beynəlxalq standartlar bir məqsədə xidmət edirlər–tək harmonik uyğunlaşma deyil, həm də təsərrüfat mexanizminin formalaşması və işləməsi, məhsulun keyfiyyəti və rəqabət qabiliyyətinə güclü təsir etməkdir. Hal-hazırda ekologiya, təhlükəsizlik, etibarlılıq, məhsulun uyğunluğu və qarşılıqlı əvəz olunması, ehtiyatlara qənaət və informasiya texnologiyalarının tətbiqi kimi oriyentirlərə çatmaq cəhdləri meydana çıxır. Yalnız ümumi qəbul edilmiş standartların qəbulu və onlara əməl olunması həm yerli, həm də beynəlxalq mal və xidmətlər bazarının diktə etdiyi yüksək tempə və rəqabət qabiliyyətli səviyyəyə dözməyə imkan verəcəkdir.

23

Əfəndiyev Emin, ADİU

Yaponiyada keyfiyyətin idarəolunmasının bəzi xüsusiyyətləri

Dünya Ticarət Təşkilatına daxil olmaq hər bir dövlət üçün

üstünlüklərlə yanaşı müəyyən öhdəliklər də deməkdir. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin müasir şərtləri ilə birlikdə həmin öhdəliklərin yerinə yetirilməsi isə həyat keyfiyyətinin dəyişməsinə gətirib çıxaracaq və bu dəyişikliyi nadir geosiyası mövqeyə malik olan bölgəmiz birincilər sırasında hiss edəcək. Artıq məhsulun keyfiyyəti məsələsi bazarın ilkin tələbləri sırasındadır. Keyfiyyətin davamlı yüksəlməsi üçün onun səmərəli idarə olunması vacibdir. Müəssisədə keyfiyyətin idarəolunması yüksək faydalılıq dərəcəsi ilə istehlakçıların ehtiyacını ödəyəcək məhsulun layiləndirilməsi, istehsalı və satışı işinə rəhbərlik etmək deməkdir.

Bazara yaxşı bələd olan istehsalçı və ticarətçilərə satış dərəcəsinin mal və xidmətlərin keyfiyyətindən getdikcə daha çox asılı olduğu yaxşı məlumdur. Belə ki, yalnız yetərincə keyfiyyətli malları lazımi vaxt və sərfəli qiymətə təqdim edənlər uğurlu satış göstəricilər ümid bəsləyə bilərlər. Müştərilər mal və xidmətlərin yüksək keyfiyyətini normal qəbul etsələr də, yeni mal alarkən hansısa sürpriz gözləyirlər. Ona görə də satıcı müştərinin arzularını duyaraq onu yeni-yeni nemətlərlə heyrətləndirməyi bacarmalıdır. Belə ki, müasir dövrdə dünya bazarları saysız-hesabsız istehsalçılar arasında müştəri uğrunda amansız rəqabət meydanıdır. Ona görə də keyfiyyətsiz, yəni rəqabətə davamsız məhsul mücərrəd bir

24

anlayış yox, müəssisənin sonuna səbəb olan başlıca amildir. Hazırda keyfiyyət məsələsi artıq strateji önəm kəsb etməkdədir. Rəqabətə davamlı məhsul istehsal edərək qarşıdakı məqsədlərə çatmaq bacarığı müəssisədə tətbiq olunan keyfiyyətin idarəolunması sistemindən asılıdır. Bu qaydanın tətbiqinə ən parlaq nümunə isə sözsüz ki, ikinci dünya müharibəsindəki ağır məğlubiyyətdən sonra ən qısa müddətdə toparlanıb inkişaf etmiş ölkələr sırasına yüksələn Yaponiyadır. Bir çox təsərrüfatçılıq üsullarını xaricdən ərz edən Yaponiyada sonralar yenidən Qərbə “ixrac” olunan keyfiyyətin idarəolunması qədər möhkəm kök salan və geniş intişar tapan ikinci iş anlayışı göstərmək çətindir. Bu sahədə ortaya çıxarılan yerli xüsusiyyətlər sayəsində yapon malları keyfiyyətinə görə dünyada birinci oldu və bütün xarici ölkələrdə böyük nüfuz qazandı.

Keyfiyyətin idarəolunmasına dair bir simpoziumda yapon sistemini Qərb sistemindən fərqləndirən 6 xüsusiyyəti sadalanmışdı:

1. Keyfiyyətin idarəolunması işinə şirkətin bütün qurumlarının cəlb olunması;

2. Keyfiyyətin idarəolunmasında kadr hazırlığı; 3. Keyfiyyət dərnəklərinin istifadəsi; 4. Keyfiyyətin idarəolunması işinin təftişi və

müəssisələrin Deminq mükafatı ilə təltifi; 5. Statistika üsullarının tətbiqi; 6. Keyfiyyətə nəzarətə dair milli proqramların tətbiqi.

Ümumiyyətlə, keyfiyyətin idarəolunmasının yapon sistemi şirkət və müəssisə rəhbərlərinin şüurunda dəyişiklikləri, təsərrüfatçılıqda yeni təfəkkürün bərqərar olunmasını hədəfləyir. Keyfiyyəti davamlı artırmağa, istehsalat məsrəflərini minimuma endirməyə və məhsulu vaxtında tədarük etməyə yönələn TQM (Total Quality Management) sistemi geniş tətbiq olunmaqdadır. Bu sistemin başlıca şüarı “təkmilləşmə sərhəd tanımır”dır.

25

Keyfiyyətə dair sıfır qüsur, məsrəflərə dair sıfır izafi xərc, tədarükə dair vaxta dəqiq riayət kimi məqsədlər qarşıya qoyulur. Bu məqsədlərin imkan xaricində olması dərk edilsə də, onları durmadan təqib etməyin, qazanılan nailiyyətlərə qane olunmamağın zərurəti hər kəsin şüuruna hakim kəsilib. Bu fəlsəfə quality improvement, yəni keyfiyyətin daim yüksəlməsi ibarəsində öz ifadəsini tapır.

TQM-ın yaponsayağı qavramı keyfiyyətin 4 qat keyfiyyət təminatı nəzərdə tutulur. Birincisi, məhsulun keyfiyyət standartına uyğunluğu; ikincisi, istehsal olunan malların bazarda müştəri tapması üçün həm də istismar tələblərinə uyğun olması; üçüncüsü, yüksək keyfiyyət və ucuz qiymət ki, buna nail olmağın yeganə vasitəsi olaraq qüsursuz istehsalat düşünülür. Belə bir istehsalat isə yalnız müvafiq insan amilinə, yəni istehsalatın bütün sahələrində, bütün mərhələlərində çalışan fəhlələrin daim ən yüksək keyfiyyətə can atmasına əsaslana bilər. Və nəhayət, dördüncüsü, gizli ehtiyacın qarşılanması. Belə ki, istehlakçının bütün aşkar ehtiyaclarını ödəyən məhsulların bol olduğu inkişaf etmiş ölkələrdə müştərinin hətta gizli, heç ağlına belə gətirmədiyi ehtiyaclarını qarşılamağa qadir olan məhsullar bazarda üstünlük qazana bilir. Fotoaparatın cib telefonu ilə vəhdətinə bənzər fərqli məhsullar istehlakçının diqqətini cəlb etməyin əlverişli vasitəsidir.

Yaponiyada kayzen olaraq bilinən keyfiyyətin ümumi idarəolunması şirkətin bütün işçilərinin fərdi nəticələrini maksimum artırmaq üçün durmadan, usanmadan özlərini təkmilləşdirmələrini nəzərdə tutur. Kayzenin başlıca qaydaları sırasında

- metodikalar əsasında çalışmaq; - problemləri təkmilləşmə fürsəti kimi görmək; - yalnız faktlara əsaslanmaq; - plan üzrə işləmək; - itkilərə yol verməmək;

26

- düzənli və səliqəli çalışmaq; - vədləri yerinə yetirmək kimiləri var.

Keyfiyyətin idarəolunması sahəsində görkəmli mütəxəssis olan Tokio Universiteti professoru Kaoru İsikava bu işdə öncül istiqamətləri təyin etmək üçün statistika üsullarından yararlanmağa, məlumatların düzgün toplanıb təqdim olunmasına, Pareto diaqramlarının tətbiqinə xüsusi əhəmiyyət verir. Həmçinin o, hər hansı prosesin son nəticəsinə təsir göstərən müxtəlif amilləri bir araya gətirib səbəb-nəticə düsturu üzrə sistemləşdirməyi təklif edib. Bu üsul İsikava diaqramı, yaxud balıq skeleti diaqramı olaraq bilinməkdədir

material dəzgah ölçülər

insan üsul keyfiyyət

göstəriciləri

proses

göstəricilər səbəb

nəticə

27

İsikavanın göstərdiyi yanaşmaya görə keyfiyyət məhsulun

özü ilə yanaşı sonrakı servislə, həmçinin şirkətin idarəsi və onun hər bir işçisi ilə bağlıdır.

Yaponiyadakı keyfiyyətin artırılması proqramlarının özəl cəhəti qüsurları nəzarət vasitəsilə ayırd etməyə yox, qarşısını almağa, yəni ümumiyyətlə yol verməməyə yönəlməsidir. Buna görədir ki, yapon avtomobilləri ABŞ maşınlarından 10 dəfə az xarab olur və ABŞ bazarında onların çəkisi 70 faizə yaxındır. Buna bənzər vəziyyət dəzgahlar, idman malları, radiocihazlar və motosikletlərə də aiddir. Lakin belə yüksək keyfiyyət Yaponiyada heç də ani bir sıçrayışla əldə edilməyib və on illərlə aparılan məqsədyönlü işlərin bəhrəsidir. Bu gün isə keyfiyyətin idarəolunmasına dair yapon təcrübəsini bütün dünyada öyrənirlər.

Yaponiya üçün səciyyəvi olan texnoloji proseslərə keyfiyyət nəzarəti məhsulun öz keyfiyyətinə nəzarəti açıq-aşkar üstələyir. Keyfiyyətə görə icraçının da birbaşa məsuliyyəti böyük əhəmiyyət kəsb edir. İş yerində hər bir kəs belə bir prinsip üzrə çalışır: növbəti əməliyyatın icraçısı sənin istehlakçındır. “Normal insan üçün pis

işləmək ayıbdır” – bütün şirkətlərin əməkdaşları tərəfindən dərk edilmiş səciyyəvi fəlsəfədir. Təbii ki, bu cür fəlsəfəyə öz əməyinə yaradıcı münasibət bəsləyənlər inana bilər. Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi məsələsində bütün səviyyələrdə mütəxəssislərin səriştəliyinə də böyük əhəmiyyət verilir.

Müasir istehsalatın mürəkkəbliyi gətirib ona çıxarır ki, şirkətin hər bir ayrıca müəssisəsində keyfiyyətin özünəməxsusluğunu nəzərə alıb, onu təmin edən xüsusi sistem yaradılsın, ancaq eyni zamanda o, məhsulun keyfiyyətinin təmin edilməsi üzrə şirkət sisteminin bir hissəsi olmalıdır.

28

Keyfiyyətin idarəolunması vəzifələrinin həyata keçirilməsi üçün səciyyəvi olan bir neçə əlaməti qeyd etmək olar.

1. Keyfiyyətin idarəolunmasına dair yapon metodunun məqsədi səviyyəsi istehlakçıları qane edə biləcək məhsul buraxmaqdır. Yalnız milli standartların və texniki şərtlərin tələblərinə riayət etmək kifayət deyildir. Yapon sənaye standartları və Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO) və ya Beynəlxalq Elektrotexnika Komissiyası (BEK) tərəfindən işlənib hazırlanan beynəlxalq standartlar heç də qüsursuz deyildir. Sənaye standartlarının tələblərinə uyğun gələn məhsul istehlakçıları qane etməyə bilər. Həmçinin nəzərdə tutmaq lazımdır ki, istehlakçıların tələbatı ildən-ilə dəyişir. Hətta sənaye standartlarına dəyişiklik etməklə də istehlakçıların artan tələbatı ilə ayaqlaşmamaq ehtimalı var.

2. Məhsulun istehlak yönümlülüyünə də diqqət yetirmək lazımdır. İstehsalçı istehlakçıların rəy və tələblərini öyrənməli və öz məmulatlarının işlənib hazırlanması, istehsalı və satışı zamanı bunları nəzərə almalıdır. Yeni məhsul növü işləyib hazırlayaraq o, istehlakçıların tələb və ehtiyaclarını öncədən görə bilməlidir. Məmulatların seçilməsi hüququ istehlakçıya məxsusdur.

3. “Keyfiyyət” anlayışının necə şərh edilməsi də önəmlidir. Bir qayda olaraq keyfiyyət adı altında məhsulun keyfiyyətini başa düşürlər. Lakin burada daha geniş şərh nəzərdə tutulur. Geniş mənada keyfiyyət işin, xidmətin, informasiyanın, prosesin, bölmələrin və işçi heyətinin (fəhlələr, mühəndislər, rəhbər və inzibati işçilər də daxil olmaqla) işinin keyfiyyəti, bütövlüklə sistemin, şirkətin, vəzifələrin və s. fəaliyyətinin keyfiyyəti mənasını verir. Belə ki, başlıca məsələ

29

keyfiyyətin bütün mövcud təzahürlərində idarə olunmasıdır.

4. Hətta kifayət qədər yüksək keyfiyyətli məhsul belə həddindən artıq bahalı olduğu təqdirdə sifarişçini qane edə bilməz. Qiymətlər, gəlir və xərclər tənzimlənmədən keyfiyyətin idarəolunması mümkün deyildir. İstehsalın həcmi barədə də eyni şeyi demək olar. Əgər müəssisədə istehsalın həcmi, istehsal tullantılarının miqdarı, zay məhsulun və ya zəruri yenidən işlənmələrin faizi barədə məlumatlar yoxdursa, zədəli məmulatların çəkisini və müəssisədə nasazlıqların aradan nə qədər tez götürüldüyünü müəyyən etmək mümkün deyil. Bunlara dair məlumat yoxdursa, keyfiyyətin idarəolunması ilə məşğul olmaq mümkün deyil. Bu və ya digər məhsula olan tələbat təklifi xeyli üstələyirsə, istehlakçılarda narahatlıq yaranır. Həddən artıq təklif isə əmək ehtiyatlarının, xammal və enerjinin israf edilməsi deməkdir. Xərclərin səmərəli tənzimlənməsi üçün keyfiyyətin səmərəli idarəolunması lazımdır. Lakin istehsalın həcmini tənzimləmək lazım gəldikdə zədəli (qüsurlu) məmulatların faizi daim dəyişdiyi və ya partiyalarla məhsulun zay edildiyi təqdirdə istehsalatın səmərəli idarə edilməsindən söhbət belə gedə bilməz. Məhsulun tələb olunan həcmdə və keyfiyyətdə,

müəyyən edilmiş qiymətə tədarükünə daima səy göstərmək lazımdır.

Deminq mükafatının verilməsi, müntəzəm olaraq “keyfiyyət aylıqları”nın keçirilməsi, keyfiyyət üzrə illik milli və beynəlxalq konfransların təşkili, “keyfiyyət dərnəkləri” hərəkatının inkişaf etdirilməsi, keyfiyyətin idarəolunması metodları sahəsində geniş təlimlər, keyfiyyət ideyalarının kütləvi yayılması və təbliği yapon sistemi üçün səciyyəvidir.

30

Hər il ölkədə keyfiyyətin idarəolunmasına dair 20-30 kitab nəşr olunur. Yaponiya Elmi-Texniki İşçilər Assosiasiyası hər birinin tirajı 200 min nüsxə olan aylıq üç jurnal nəşr edir. Demək olar ki, Yaponiya keyfiyyət barədə informasiya həcminə görə dünyada birinci yeri tutur. Bu işdə milli televiziyanın da rolu böyükdür.

Keyfiyyətin kompleks şəkildə idarəolunması kütləvi istehsalda meydana gəlib, az seriyalı və fərdi istehsalla məşğul olan şirkətlərə də yayılmış, tikintidə və xidmət sahəsində də tətbiq edilmişdir. Bu təcrübə olduqca diqqətəlayiqir.

Tağı Şaban oğlu Əhmədzadə, “Rus Register Caspi” MMC-nin

direktor müavini, Auditor PP, Prcer

Keyfiyyət və ekologiya menecmenti işgüzar fəaliyyətin mühüm ünsürüdür

XXI əsrə qədəm basan bəşəriyyət kəskin ekoloji

problemlərlə üz-üzə qalıb. İqlimin ümumi isinməsi fonunda insanların iqtisadi fəaliyyəti ətraf mühitdə geniş fəsadlar doğurmaqdadır. Nəticədə çaylar və dənizlər çirkab axınları ilə məhv edilir, tez-tez üstümüzə zəhərli yağmurlar yağır, geniş ərazilərdə canlı aləm sənaye və nəqliyyat tullantılarının kirlədiyi havanı ciyərlərinə çəkib boğulur. Həqiqətən insanla təbiətin münasibətləri təhlükəli məcraya daxil olub. Buna görə də ekoloji təhlükəsizlik problemi yaşadığı yerdən asılı olmayaraq zəngini də, yoxsulu da eyni dərəcədə düşündürməlidir. Beləliklə, Azərbaycanda da ətraf mühitin

31

mühafizəsi və təbii ehtiyatların səmərəli istifadəsinə dair geniş miqyaslı strateji planın hazırlanması zamanın tələbidir.

Məlum olduğu kimi, hələ 90-cı illərin ortalarında ümummilli lider Heydər Əliyevin irəli sürdüyü Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft kəməri layihəsinin həyata keçirilməsinə on il vaxt sərf edildi. Heydər Əliyevin 1994-cü ildə imzalanan “əsrin müqaviləsi” ilə əsasını qoyduğu neft strategiyası bu gün Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurla həyata keçirilməkdədir. Artıq Azərbaycan nefti Ceyhan limanından dünya bazarlarına nəql edilməyə başlayıb. Ölkəmiz son zamanlar getdikcə daha sürətlə inkişaf edən Xəzər bölgəsində kilid dövlətə çevrilir. Şəhərlərin böyüdüyü, yeni-yeni sənaye müəssisələrinin işə salındığı bölgəmizdə təbii olaraq ekoloji problemlər də boy göstərməkdədir. Bölgədə gerçəkləşdirilən beynəlxalq iqtisadi layihələr bir tərəfdən ölkəmizdə rifah halının yaxşılaşmasına gətirib çıxarırsa, digər tərəfdən ekoloji tarazlığın pozulmaması ilə bağlı daha çox məsuliyyət doğurur. Respublika prezidentinin sahil zolağının mühafizəsinə dair dövlət proqramının hazırlanması ilə bağlı imzaladığı fərman sözügədən məsələlərin həlli üçün mühüm töhfə sayıla bilər.

Məlumdur ki, bazar iqtisadiyyatında istər dövlət, istərsə də özəl müəssisələrin başlıca məqsədi tez bir zamanda maksimum gəlir əldə etməkdir. Digər tərəfdən Azərbaycandakı iqtisadi islahatların yeni texnolojilərin tətbiqindən xeyli əvvəl aparılmış olması müəyyən çətinliklər yaradıb. Belə ki, texnologiya üzərində bu cür müəyyən mənada qənaətcillik qısa vaxt ərzində bazarda möhkəmlənmək kimi məhdud vəzifələri həll etməyə imkan versə də, ekologiya və keyfiyyət baxımından rəqabət qabiliyyətli məhsul istehsalı, istehsalatın səmərəli idarə edilməsi kimi mühüm məsələlərdə böyük geriliyə səbəb oldu.

Dünya əhəmiyyətli karbohidrogen ehtiyatları ilə yanaşı həm də heyvanat və bitki aləminin nadir növlərilə zəngin Xəzər hövzəsindəki bütün dövlətlərin üzərinə bu sərvətləri qorumaq, ətraf mühiti mühafizə etməklə bağlı böyük məsuliyyət düşür.

32

Xəzər hövzəsində və qonşu bölgələrdə xeyli sayda iri sənaye müəssisəsinin cəmləşdiyini, əhalinin durmadan artığını və buna görə də ətraf mühitə olan təzyiqin tənzimlənməsinin nə qədər çətin olduğunu nəzərə alsaq, ekoloji tarazlığın qorunması və gələcəkdə ətraf mühitin sağlamlaşdırılması üçün ekoloji menecment sistemi (EMS) olduqca səmərəli bir vasitəyə çevrilə bilər.

Bu gün bütün dünya iqtisadiyyatında struktur dəyişikliyi prosesləri sürətlə getməkdədir. Son dəfə belə miqyasda oxşar proseslər hələ ikinci sənaye inqilabı dövründə baş vermişdi. O vaxt dəyişiklik istehsalatın özünə aid olmuş, nəticədə manufaktura sənaye müəssisələri ilə əvəzlənmişdi. Buna görə də başa çatmaqda olan dövrə sənaye dövrü deyirlər. İndi isə dəyişən idarəetmədir. İdarəetmə informasiyanın işlənməsi ilə sıx bağlı olduğundan yeni dövr müvafiq olaraq informasiya çağı adlandırılır. Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələr tələbatı ödəyib mənfəət qazanmaq barəsində düşünür.

Ümumiyyətlə, idarəetmə prosesinin tərəf müqabilləri idarəçi ünsür və idarə olunan sistemdir. İdarəçi ünsür sistemdən daxil olan informasiyanı toplayıb işlədir və həmin sistemə zəruri təsirlər göstərir. İdarə olunan sistem müəyyən parametrlərə və quruluşa malik olub idarəetmə alqoritmlərlə müəyyənləşir. Bütün bunlar keyfiyyət və ekologiya menecmenti sisteminə də bütövlüklə aiddir.

İdarəetmənin sadalanan prinsipləri beynəlxalq İSO seriyası standartlarına uyğundur. Həmin standartlara keyfiyyət menecmenti, ərzağın təhlükəsizliyi, ekologiya menecmenti və ya əmək təhlükəsizliyi və s. sahələrdə çalışanlar riayət etməyə çalışırlar. Bizim sahibkarların isə böyük əksəriyyəti ya bu standartlardan heç xəbərdar deyil, ya da vəsait çatışmazlığı, yalnız yerli bazarda çalışmaq kimi bəhanələrlə keyfiyyətə öncüllük verməkdən boyun qaçırırlar. Eyni zamanda xarici şirkətlərin podratçı və subkontraktoru olan yerli müəssisə və

33

şirkətlər də var. İşgüzar ortaqlığın isə başlıca meyarı keyfiyyət menecmenti sisteminə dair, əsasən də İSO 9001:2000 üzrə sertifikatın olmasıdır.

Həm keyfiyyət, həm də ekologiya menecmenti sisteminin müasir müəssisənin idarə edilməsinin zəruri şərti olduğunu orta və kiçik sahibkarlar tam şəkildə dərk etməlidirlər. Yəni sertifikatlaşma işinə hazırlıq mərhələsində müəssisələr birləşmiş sistemlər yaratmaqla bir neçə sistemi bir araya gətirərək vahid idarəolunan sistem ortaya çıxarmaq barəsində düşünməlidirlər.

Bu gün bütün dünyada ən müxtəlif təşkilat, idarə, şirkət, mal və xidmətlər sertifikatlaşdırılır. Hələ 2001-ci ildə Böyük Britaniyada 66 min, Almaniyada 35 min, Rusiyada 3 min sertifikat verilib. Azərbaycan bazarında apardığımız marketinq araşdırmalarına görə isə il ərzində verilən sertifikat sayı 150-200 arasındadır. Bu rəqəm hər nə qədər “yuvarlaq” olsa da, müəssisə və şirkət rəhbərlərinin həmin məsələyə nə qədər etinasız yanaşdığının bariz göstəricisidir.

Müasir menecment üsul və sistemlərinin tətbiqi dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanın ən mühüm şərtlərindəndir. Təbii ki, burada texniki məsələlərin həlli də az əhəmiyyət kəsb etmir. Xüsusilə də ölkəmizin Dünya Ticarət Təşkilatına daxil olması ərəfəsində sözügedən məsələləri yoluna qoymaq daha vacibdir. Belə ki, keyfiyyət və ya ətraf mühitin qorunması kimi sahələrdə fəaliyyətinizi təkmilləşdirmək yollarını axtarır və müvafiq qanun və qaydalara riayət etmək istəyirsinizsə, onda İSO 9001 və 14001 standartına uyğun sertifikat almalısınız. Beynəlxalq aləmdə təbiətin qorunması ilə bağlı Kioto sazişlərinin qəbulu ekoloji menecmentin hər yerdə tətbiqini daha da zəruri hala gətirib. İndiyədək İSO 14001 standartı üzrə Yaponiyada 13 min, Böyük Britaniyada 5500, Çində 5 min, Azərbaycanda isə əsasən BP, ASPİ, Cermington, Garadagh Cement kimi xarici şirkətlər olmaq şərtilə cəmi 6 şirkət sertifikat alıb.

34

Hazırda ABŞ hökuməti ekoloji menecment və digər bu kimi könüllü təşəbbüsləri dəstəkləməyə yönəlmiş yeni bir proqramı tətbiq etməyə başlayıb. Ətraf Mühitin Keyfiyyəti Şurasının sədri Cim Konnauqtonun bildirdiyinə görə, həmin proqram İSO 14001 standartı üzrə sertifikat alan şirkətlərin sayını 100 minə çatdırmağı hədəfləyir.

Ən yaxın vaxtlarda Xəzərdə və Xəzər hövzəsində neft-qaz sənayesi ilə bağlı genişmiqyaslı tikinti və quraşdırma işləri nəzərdə tutulur. Belə layihələrdə iştirak edəcək çoxlu sayda yerli və xarici şirkətlərin ətraf mühitə, canlı aləmə mümkün mənfi təsirlərinin qarşısını almaq üçün nazirlik və dövlət komitələri, Azərbaycandakı iri layihələrdə iştirak edən bütün qurumlar ekoloji menecment sistemini tətbiq etməlidir. Belə vahid sistemə qoşulmaq ətraf mühitin qorunması sahəsində əlaqələndirilmiş siyasət yeritmək baxımından daha əlverişli olacaq.

Ekoloji menecmentə şamil olunan İSO 14001 beynəlxalq standartı ən səmərəli menecment üsulları vasitəsilə müxtəlif qurumlara iqtisadi və ya ekoloji məsələlərin həllində kömək etməyə yönəlib. Bu standart bütün müəssisə və qurumları fəaliyyətlərini ətraf mühitin qorunmasına dair milli qanunları və başlıca ekoloji amilləri nəzərə almaqla tənzimləməyə vadar edir. İSO 14001:2004 standartı ən müxtəlif coğrafi, mədəni və sosial şərtlərdə irili-xırdalı hər növ qurumlar tərəfindən işlənəcək şəkildə tərtib olunub. Ekoloji menecment sisteminin uğuru onu tətbiq edəcək bütün qurumların və ilk növbədə onların rəhbərlərinin üzərinə götürdükləri öhdəliklərdən asılıdır. Ekoloji menecment üsullarının müntəzəm tətbiqi bütün maraqlı tərəfləri razı salacaq nəticələrə gətirib çıxara bilər. Məsələn, EMS əlverişlilik və iqtisadi mənfəət baxımından ən sərfəli texnolojiləri seçib tətbiq etmək imkanlarını öyrənməkdə çox faydalı ola bilər. Burada isə dövlət-inzibati və hüquqi tənzimləmə, habelə ictimaiyyətin təbiətə münasibəti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

35

14001 İSO beynəlxalq standartlarına uyğun EMS-nin yaradılması və sertifikatlaşdırılması hazırda milli standartlar arasındakı fərqlərin doğurduğu maneələrin aradan qalxmasına şərait yaradır.

Beləliklə, yeni idarəetmə üsullarının zəruriliyi və verəcəyi səmərə müxtəsərcə aşağıdakı kimi sadalana bilər. Belə ki, ekoloji menecment sistemi müəssisələrə

- ətraf mühitə olan mənfi təsirlərin sabit azalması; - istehsalat və istismar məsrəflərinin sabit azalması; - təbiətin mühafizəsi ilə bağlı ödəmələrin azalması və

təbiət mühafizəsinə dair qanunlara daha səmərəli riayət olunması, habelə

- qəza vəziyyəti riskinin və qəzaların miqyasının azalması;

- daxili və xarici bazarda müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin artması;

- yeni bazarlara çıxma imkanı; - əlverişli imic əldə etmək, istehlakçılarla, ortaqlarla,

sərmayədarlarla, dövlət qurumları və ictimaiyyətlə münasibətləri yaxşılaşdırmaq;

- sərmayə cəlbini artması; - kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin azalması; - ekoloji sığorta (ekoloji risklərin sığortası) üzrə

ödəniş dərəcələrinin azalması kimi üstünlüklər gətirir.

Bundan əlavə, Azərbaycanın yaxın gələcəkdə daxil olacağı Dünya Ticarət Təşkilatının üzv ölkələrində də ekoloji menecment bütün şirkətlərin fəaliyyətində vacib şərtlərindən biri sayılır. Nəhayət, ekoloji menecment sisteminin tətbiqini zəruri edən daha bir amil müasir işgüzar etikadır. Belə ki, İSO 14001 standartı üzrə sertifikat almış şirkətlər işgüzar ortaqlarının da həmin standartlara riayət etmələrini tələb edəcək.

36

i.e.n.dos. N.Ö. Hacıyev, N. Z. Paşayeva,

Z . N. Cəlilov Azərbaycan Dövlət İqtisad Unversiteti

Azərbaycanın beynəlxalq ticarət əlaqələrinə

inteqrasiyasının səmərəli yolları

1. Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) 1947- ci ildə Havana müqaviləsi əsasında yaradılan Ticarət və Tarif üzrə Baş Saziş təşkilatın tarixi varisidir. Təşkilat qeyri-məhdud azad ticarətə tədricən keçmək üçün dünya bazarında malların və xidmətlərin satışında yarana bilən mübahisələri tənzimləmək məqsədi ilə hökumətlər arası müqavilə əsasında yaradılıb.

Özünün yarandığı ilk anda həmin təşkilata 23 ölkə daxil olmuşdur. 2000-ci ildə təşkilata üzv ölkələrin sayı 125-ə çatmış, 15 ölkə isə birləşmək mərhələsindədir.

İlk vaxtlar Ticarət və Taarif üzrə Baş Saziş (TTBS) sövdələşmələrin hüquqi təminatına əsaslanaraq iştirakçı ölkələrin qarşılıqlı ticarətini tənzimləmək üçün nəzərdə tutulan çoxcəhətli beynəlxalq müqavilə hesab olunurdu. 1996-cı ildən etibarən Ticarət və Tarif üzrə Baş Saziş təşkilatı Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) adını aldı. Belə ki, TTBS təşkilatı özünün fəaliyyətini genişləndirməklə aşağıdakı sahələri də əhatə edir:

• intellektual mülkiyyətin qorunması hüququ (TRİQS müqaviləsi);

37

• xidmətlərlə ticarət üzrə Baş saziş (XTBS); • investisiyaların qorunması. Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) çərçivəsində

Nümayəndələr Şurasının hər il çağırılan sessiyasından (iqamətgahı Cenevrədə yerləşir) başqa iştirakçı ölkələr dünya ticarətinin aktual inkişaf problemlərini müzakirə etmək məqsədi ilə çoxtərəfli məsləhətləşmələr dövrü olaraq keçirirlər. Xüsusi ilə Uruqvay raundu adını almış həmin danışıqların son raundu 1987—1993-cü illər ərzində keçirilmişdir. Həmin danışıqların əsas məqsədi 2010-cu ilə 15 mal qrupu üzrə gömrük maneələrinin ləğv edilməsi haqqında müqaviləyə nail olmaqdır. Bununla 2020-ci ilə azad ticarətin dünya sisteminin yaradılması Ümumdünya Ticarət Təşkilatının strateji məqsədi elan olunmuşdur. Hələlik həmin təşkilat qarşılıqlı ticarətdə orta gömrük dərəcələrini 2%-ə qədər aşağı salmağa nail olmuşdur. Ümumdünya Ticarət Təşkilatının dünya iqtisadiyyatına hər il 260 mlrd.dollar əlavə gəlir gətirməsinə baxmayaraq, onun qarşısında ciddi problemlər durur. Həmin problemlər haqqında Sinqapurda ÜTT-nin üzv ölkələri nazirlərinin (1996-cı il) dekabr görüşündə fikir mübadiləsi aparılmışdır. Diqqəti daha çox cəlb edən problemlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar:

• informasiya texnologiyaları bazarının liberallaşdırılmasına keçib;

• iş qüvvəsi dünya bazarında ümumi əmək standartlarının qurulması.

ÜTT-nin 1997-ci ilin axırı 1998-ci ilin əvvəlində yüksək səviyyədə keçirilən yubiley görüşündə qaldırılan digər aktual problemlərdən ikisi isə aşağıdakılardır:

• dünyada qapalı ticarət-iqtisadi qruplaşmaların artımı; • nəhəng istehsalçıların fəaliyyətinə ekoloji-sanitar

nəzarətin təminatı.

38

2. Ümumdünya Ticarət Təşkilatına Azərbaycanın münasibətinə gəldikdə birmənalı demək olar ki, respublikamız həmin təşkilata daxil olmaq üçün öz ərizəsini 1994-cü ildən rəsmi olaraq qeydiyyatdan keçirmişdir. Son illər ərzində Azərbaycan təşkilatın ekspertlərinin sərəncamına ticarətin və ticarət siyasətinin tənzimlənməsi konsepsiyasını təqdim etmişdir.

Fikrimizcə, Azərbaycan Respublikasının Ümumdünya Ticarət Təşkilatına daxil olması üçün aşağıdakı tədbirlərin hazırlanmasına və həyata keçirilməsinə xüsusi diqqət verməlidir:

• daxili qanunları beynəlxalq normalara uyğunlaşdırılmalı və işləmə mexanizmi qurulmalıdır;

• idxal-gömrük tariflərini aşağı salmalıdır; • milli istehsalçıların subsidiyalaşdırılmasından imtina

etməlidir. Azərbaycanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına daxil

olması yoluna çox ciddi maneyə çıxarılmışdır. Bu, Ümumdünya Ticarət Təşkilatının Azərbaycan iqtisadiyyatını bazar iqtisadiyyatı kimi qəbul etməməsidir.

Azərbaycan Respublikası Ümumdünya Ticarət Təşkilatında iştirak etməməsindən hər il, demək olar, 0,5 mlrd. dollara yaxın vəsait itirir. Bunu nəzərə alaraq respublika hökuməti həmin istiqamətdə səylərini artırmağa çalışmalıdır. Bu məqsədlə yaxın bir neçə ildə ölkəmizin «Dövlətlərin Ümumdünya Ticarət Klubuna» birləşdirilməsinə dair danışıqların sürətləndirilməsinə və başa çatdırılmasına nail olunmalıdır. 3. XX əsrin axırlarında beynəlxalq ticarət istehsala nisbətən daha sürətlə artmağa başlamışdır. Sənaye istehsalı həcminin hər 10 % artımına beynəlxalq ticarətin 16% artımı düşmüşdür.

Beynəlxalq ticarətin ümumi həcminin təqribən 75%-ni mallar, 15%-ni xidmətlər, qalan 10%-ni isə informasiya və texnologiyalar təşkil edir. Həm də informasiya və

39

texnologiyaların ixracında inkişaf etmiş ölkələrin payı 40%-ə çatmışdır.

Hazırda daha çox malların hərəkəti ABŞ, Avropa İttifaqı və Yaponiya arasında qeydə alınır. Lakin tədricən Sakit Okean hövzəsi ölkələrinin ticarəti həmin səviyyəyə yaxınlaşır. Perspektiv dünya regionları sırasına Şərqi Avropanın da daxil olacağı gözlənilir. 1950-ci ildən keçən 55 ildə beynəlxalq ticarətin həcmi 14 dəfədən çox artaraq, 2005-ci ildə 5,6 trilyon dollar təşkil etmişdir. Daha çox rəqabət qabiliyyətli mallar ABŞ-da, Sinqapurda, Honkonqda və Yaponiyada istehsal olunmuşdur Azərbaycan həmin siyahıda hələ ki, sonuncu yer-lərdən birini tutur.

2004-cü ildə mal dövriyyəsinin ümumi həcmi 1,5 trln. dollar, yaxud ümumdünya mal dövriyyəsinin 29%-ni təşkil etmiş ABŞ şərtsiz lider olmuş, ikinci mövqeyi mal dövriyyəsi 850 mlrd., yaxud 20% təşkil edən Almaniya, üçüncü mövqeyi isə dövriyyəsi 700 mlrd, yaxud 16% təşkil edən Yaponiya tutmuşdur. 4. Beynəlxalq ticarət əməliyyatları beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişafı prosesində yaranan bir çox iqtisadi mexanizmlər işləmədən həyata keçə bilməz. Bunların sırasında ticarət vasitəçilərini (ümumdünya mal dövriyyəsinin 50%-i onların payına düşür) xüsusi olaraq qeyd etmək olar. Bunlara:

• agentliklər - sövdələşmələrin bağlanmasına yardımçı olanlar;

• komission siqnatorlar-konsiqnatorlar vasitəsilə (xaricə gedən malın ticarət agenti vasitəsilə satılması) malın satılması, bonus tutulmaqla ödənilən məbləğin qaytarılması;

• dilerlər və distribüterlər-istehsalçı kompaniyaların təqdim etdiyi malların satışa qədərki kompleks

40

hazırlığını həyata keçirərək xüsusi ticarət markası ilə öz hesabına həmin malları realizə edənlər.

Beləliklə, beynəlxalq ticarətin həyata keçirilməsində müstəsna rol oynayan birjalara (ümumdünya mal dövriyyəsinin 20%-ə qədərini özündə birləşdirən) ayrıca diqqət vermək lazım gəlir. Birjalar xüsusi təyinatlı idarələr olub müəyyən keyfiyyətlərə malik standart mal partiyaları üzrə hüquqi sövdələ-şmələrin sənədləşdirilməsini həyata keçirir.

Beynəlxalq ticarətin digər mühüm mexanizmi auksionlar hesab edilir. Auksionlar kataloqlara uyğun olaraq bölüşdürülən və potensial iştirakçılara auksion müdiriyyətinin hazırladığı və göndərdiyi mallarla əməliyyatlar aparan təşkilatlar hesab olunur.

Beynəlxalq ticarətin digər mühüm mexanizmi beynəlxalq hərracdır. Beynəlxalq tender hərracına iri kontraktlar çıxarılır. Həmin hərrac acıq və yaxud qapalı müsabiqələr növündə baş verir. Müsabiqələr oraya təqdim edilən layihələrin təşkilatçılar tərəfindən müqayisə edilməsi yolu ilə aparılır. 5. Beynəlxalq xidmətlər ticarətin (BXT) bütövlüklə beynəlxalq ticarətin daha dinamik, dəyişən bölməsi hesab olunur. Həmin bölmə malların ümumi ödənilən dövriyyəsinin genişlənməsi əməliyyatlarında multifıkator rolunu oynayır.

Beynəlxalq xidmətlər ticarətinin artması eyni zamanda əmək htiyatları miqrasiyasının, investisiya fəallığının artması, informasiya və texnologiyalar bazarının inkişafı ilə də bağlıdır.

Hazırda beynəlxalq ticarətdən bir növ «kənarlaşan» beynəlxalq xidmətlər ticarətinin əsas növlərinə aşağıdakılar daxildir:

• beynəlxalq turizm; • beynəlxalq nəqliyyat xidməti; • beynəlxalq sığorta xidməti; • beynəlxalq hüquq və konsaltinq xidməti və s. Beynəlxalq xidmətlər göstərilməsi prosesində, yəni onun

yaradılması ilə istehlakı arasında zaman kəsiyi mallarla

41

müqayisədə çox az olur ki, bu öz növbəsində vasitəçilərinin sayının azalmasına və istehlakçının servis kompaniyaları ilə birbaşa əlaqəyə girməsinə səbəb olur.

İkinci, xidmətlər iqtisadiyyatın dövlət üçün çox vacib olan elə bölmələrində yaradıla bilir ki, onlar dövlətin daimi nəzarətində olmaqla (məsələn, kommunal sahə) həyata keçİrilməsinə dövlət zəmanət verməli olur.

Üçüncü, müasir beynəlxalq əmək bölgüsü üçün nisbətən az kapital tutumu və ticarətlə müqayisədə kapitalın daha sürətli dövriyyəsi xarakterikdir. 6. Bildiyimiz kimi, mallar və xidmətlərlə beynəlxalq ticarət BİM-in ənənəvi və daha çox inkişaf etmiş formasıdır. Onun payına dünya bazarı həcminin ümumi dəyərinin 80%-ə yaxını düşür. Məşhur Amerika mütəxəssisi Con Saks yazmışdır ki, dünyanın istənilən ölkəsinin iqtisadi nailiyyəti xarici ticarətə əsaslanır. Təsadüfi deyildir ki, müasir beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişafı beynəlxalq ticarətin fəallaşmasına imkan verir. Bu, malların və xidmətlərin ölkələr arasında yerdəyişməsinin əsas sahəsidir.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin ilkin əsasını təşkil edən xalqların və ölkələrin ticarət əlaqələri minillik tarixi inkişaf yolu keçərək, müasir dövrdə yeni xarakterli və istiqamətli formalar alır.

Qəbul edilən meyarlardan asılı olaraq həmin yeni xarakterli və istiqamətli formalar aşağıdakılardır:

• mal axının istiqamət üzrə idxal, ixrac və tranzit; • malların ixtisaslaşmasının xarakteri üzrə xammal,

kənd təsərrüfatı məhsulları, komplektləşdirici məmulatlar, maşın və avadanlıqlar, informasiya və texnologiyalar, xidmətlər;

• dövlət tənzimlənməsinin səviyyəsi üzrə azad ticarət rejimi (fritred) və dövlətin müdaxiləsi ilə ticarət (himayəçilik);

42

• ödənilmə xarakterinə görə nağd, klirinq və barter sövdələşmələri;

• coğrafi lokallaşma üzrə adi (kontraktlar üzrə), sərhədyanı, azad iqtisadi zonalar;

• sövdələşmələrin sənədləşdirilməsi müddəti üzrə sövdələşmə bağlanıldıqdan sonra keçən iki iş günündən gec olmamaqla fiziki cəhətdən mövcud olan mallarla ödəmə («sport»), yaxud onun daha gec tarixə keçiril-məsi ilə ödəmə («forfard»), eyni zamanda fiziki cəhətdən mövcud olmayan mallarla təcili ödəmə («fyuçers»).

Bu gün beynəlxalq ticarət bir çox amillərin təsirinə məruz qalır. Bunlardan aşağıdakıları xüsusi olaraq nəzərə almaq lazımdır:

• beynəlxalq əmək bölgüsünün inkişaf səviyyəsini;

• istehsalın beynəlmiləlləşməsi prosesini; • dövlət və regional (ticarət-iqtisadi bloklar

çərçivəsində) tənzimlənməsi prosesini; • transmilli korporasiyaları; • elmi-texniki tərəqqinin inkİşafını.

7. Xarici iqtisadi əlaqələr sisteminin çoxillik təcrübəsi təsdiq edir ki, beynəlxalq ticarətdə baş verən proseslər nə qədər müxtəlif olsa da, onlar müntəzəm dəyişikliklərə məruz qalır. Qarşıda duran əsas məqsəd isə həmin dəyişikliklərin ölkələrin iqtisadi sisteminə necə təsir edəcəyini müəyyən etməkdir. Eyni zamanda xarici iqtisadi əlaqələr sistemində təcrübəni Azərbaycanın strateji iqtisadi inkişafı ilə əlaqələndirmək, inkişafın çoxvariantlığını təmin edəcək vasitələri seçmək lazım gəlir. Bütünlükdə dünya iqtisadiyyatının, ayrılıqda isə ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadi tərəqqisi və artım sürəti müxtəlif olduğundan həmin prosesləri modelləşdirmək çətin və mürəkkəbdir. Bunları nəzərə alaraq beynəlxalq ticarət

43

sisteminin inkişaf istiqamətlərini və perspektivlərini müəyyən etmək lazım gəlir.

Beynəlxalq ticarətin dünya iqtisadiyyatında rolu, vəzifəsi və əhəmiyyəti haqqında dərslikdə geniş məlumat verilmişdir. Burada isə məqsədimiz beynəlxalq ticarət münasibətlərinin təhlilindən irəli gələn praktik nəticələrin qarşılıqlı inteqrasiyasına əsaslanaraq, ölkənin beynəlxalq ticarət əlaqələrinə girməsinin səmərəli yollarını şərh etməkdir.

İlkin vəzifələrdən biri xarici ticarət əlaqələrini inkişaf etdirmək, Azərbaycan üçün strateji əhəmiyyəti olan Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzv olmaqdır. ÜTT dünya ticarətini geniş miqyasda, dünya səviyyəsində liberallaşdırmağı öz qarşısına məqsəd qoymuşdur. Post-sosialist ölkələrindən az sayda bir qrup ölkə ÜTT-nin tam hüquqlu üzvü olmuşdur. Bu, ilk növbədə təşkilata üzv olma proseduralarının uzunmüddətli olması və mürəkkəbliyi ilə əlaqədardır. Əgər beynəlxalq ticarətin müasir inkişaf meylini müəyyən etsək, məlum olacaqdır ki, liberallaşma xarici ticarətin əsasında dayanır. Texnoloji dəyişikliklər qloballaşmanı mümkün edirsə, liberallaşma onun reallaşdırılmasına meydan açır.

8. Xarici ticarətin liberallaşması bir sıra ölkələrdə birtərəfli qaydada aparılır. Azərbaycanda, Ukraynada və Rusiya Federasiyasında həmin proses oxşar aparılmışdır. Necə deyərlər, biri digərini təkrarlamışdır. Yaxşı olardı ki, liberallaşmanın mərhələləri və surəti ölkənin iqtisadi potensialından asılı olaraq formalaşsın. İlk növbədə milli istehsal amilləri ilə təmin olunmalı, daxili bazar xarici firmalara birtərəfli qaydada açılmamalı, idxal gücləndirilməməli, istehsalın bazasının təkmilləşdirilməsinə şərait yaradan milli iqtisadi potensial aşkara çıxarılmalıdır.

Xarici ticarət və onun səmərəliliyini artırmaq yollarından biri onun yerli sənayenin inkişaf strategiyası və ticarətin real nəticələri ilə əlaqələndirilməsidir. Azərbaycanın xarici ticarətinin təhlili göstərir ki, ixrac yönümlü sahələrin

44

strukturunda xammal və enerji daşıyıcılarının xüsusi çəkisi yüksəkdir. Bunu nəzərə alaraq ixracın digər istehsal sahələrinin dirçəldilməsi, bərpası və inkişafı ilə tam əlaqələndirilməsi çox vacibdir. İstehsal sahələrinin kompleks inkişaf etdirilməsi, sahələrin ixraca yönəldilməsi və dünya iqtisadiyyatının standartlarına uyğun formalaşdırılması lazım gəlir. İstehsal yönümlü sahibkarlığın inkişafı və ixraca istiqamətləndirilməsi dövlət səviyyəsində hazırlanan iqtisadi proqramlar da öz ifadəsini tapmalıdır.

İdxalın strukturu da istehsalın stimullaşdırılmasına təsir edir. Bunun üçün həm istehsalçılar, həm də hökumət tərəfindən müxtəlif tədbirlər görülür. Cəhd edilir ki, xarici ticarət yerli istehsal imkanlarına əsaslansın, daxili bazarın qorunması və möhkəmləndirilməsinə kömək etsin. Strateji məqsədləri (dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya, xarici investorlarla fasiləsiz iş, milli iqtisadiyyatın güclənməsi və s.) nəzərə alsaq, Azərbaycan digər ölkələrlə müqayisədə nisbətən üstün mövqelərə malikdir. Bütövlükdə isə xarici ticarətin yerli sənaye sahələrinin spesifik məqsədləri ilə əlaqələndirilməsi yeni imkanların gücləndirilməsinə şərait yaradacaqdır.

Milli istehsal məhsulları ixracının güclənməsi yalnız yeni istehsal sahələrinin yaradılması və inkişaf etdirilməsindən, onların daxili texnoloji ehtiyatlardan asılı deyil. İxrac yönümlü yeni istehsal müəssisələrinin inkişaf etdirilməsinin xarici amillərdən asılılığı nəzərə alınmalıdır. Azərbaycanın tütün fabrikinin European Tobacco, yağ zavodlarının Azersun Holdinq (İntersun), Sumqayıt boru zavodunun Hollandiya şirkətləri tərəfindən alınması misal ola bilər. Həmin istehsallarda köhnə avadanlıqlar yeniləşdirilmiş və bütün is-tehsal texnologiyaları xaricdən gətirilmişdir. Hələlik yerli istehsalın inkişafı və onun hesabına istehsal yönümlü ixrac yalnız müəyyən həcmdə təmin edilmişdir. Bu gün həm ixrac yönümlü istehsalı, həm də istehsal avadanlıqları istehsalını təşkil etmək lazımdır. Deməli, xarici ticarətin qısamüddətli

45

dövriyyəsi vasitəsilə xarici bazarların daha çox tələb etdiyi məhsulların ixracını təmin etmək vacib olsa da, hər halda xarici ticarət ölkə daxilində istehsal vasitələrini (texnologiyaları, alətləri, qurğuları) istehsal edən sahələrə kömək etməlidir. Qeyd olunan istiqamət daha çox investisiya, insan ehtiyatları və vaxt tələb edir. Lakin strateji rəqabətqabiliyyətlilik baxımından bu daha səmərəli seçimdir. Ölkə daxilində istehsal texnologiyalarının istehsalı həm sənaye, həm də kənd təsərrüfatı sahələrini əhatə etməlidir. Bu, iqtisadiyyatın kompleks inkişafını, istehsal və istehlak mərhələlərinin qarşılıqlı əlaqəsini, milli ehtiyatların aşkara çıxarılması prosesini daha da sürətləndirər.

Mikayılov E.Ə., Qlobal İqtisadi

Araşdırmalar Mərkəzi

Standartların beynəlxalq ticarətə təsiri və ÜTT-nin yanaşmaları

Bazar iqtisadiyyatı sistemində yaşayan ölkələr arasında

beynəlxalq ticarət əlaqələrinin sürətli inkişafı bu prosesin iştirakçısı olan hər bir ölkənin qarşısında yeni məsələlər qoyur. Qloballaşma prosesinin sürətlə getməsi ayrı- ayrı ölkələrin beynəlxalq ticarətə inteqrasiyasına yeni imkanlar yaradır və dünyada vahid bazarın yaranmasına gətirib çıxarır. Nəticədə beynəlxalq ticarətin iştirakçı ölkələri bir-biri ilə ticarət

46

əlaqələrini asanlaşdırmaq üçün ticarətə mənfi təsir edən bütün amillərin aradan qaldırılmasına çalışırlar. Bu cür amillər kimi gömrük tarifləri, kənd təsərrüfatında daxili yardım və xarici subsidiyalar, idxala tətbiq olunan vergilər, əqli mülkiyyətin qorunmasına təminat, idxal olunan məhsulların keyfiyyətinə nəzarət və sərhəddə idxala dair görülən tədbirlər, infrastrukturun vəziyyəti, daxili biznes mühiti, qanunvericilik bazası və məhkəmə sistemi, idxalın lisenziyalaşdırılması və s. amilləri göstərmək olar. Lakin bunların içərisində ən əsasları kimi tariflər və standartlar ön plana çıxarılır. Biz burada standartların beynəlxalq ticarətə necə təsir etdiyini aydınlaşdıracağıq.

Beynəlxalq ticarətə standartlar onların harmonizasiyası və uyğunluğun qiymətləndirilməsi nəticəsində təsir göstərir. Belə ki, standartlarda əks olunan tələblər müxtəlif ölkələrdə eyniləşdirildikdə və həmin standart üzrə məhsulun sınağı və sertifikatlaşdırılması aparıldıqda məhsulun idxalçı ölkəsi təkrar sertifikatlaşdırma aparmadan məhsulun idxalına icazə verir. Bu da nəticədə ixrac olunan məhsula əlavə xərclərin çıxmamasına və idxalının asanlaşmasına təsir edir ki, nəticədə beynəlxalq ticarət proseduraları asanlaşır. Bu standartların ticarətə təsirinin əsas və ümumi amilidir. Standartların ticarətə təsirini standartlar və uyğunluğun qiymətləndirilməsi üzrə ayrı-ayrılıqda şərh edək.

Standartlar beynəlxalq ticarətə aşağıdakı amillər vasitəsilə təsir edir:

1. Şəbəkə effektinin yaradılması. Məlum olduğu kimi standartlar əsasında istehsal olunan hər hansı hissələr və ya komponentlər digərləri tərəfindən istifadəsi asanlaşır və qarşılıqlı əvəz olunma təmin olunur. Yəni, müxtəlif istehsalçılar tərəfindən istehsal olunmuş məmulatlar eyni bir standart əsasında hazırlandıqda onların digərləri tərəfindən heç bir uyğunlaşdırma aparmadan istifadəsinə imkan yaranır. Məsələn, mobil

47

telefon mikrosxemlərinin vahid standartlar əsasında istehsalı həmin sxemlərin “Nokia”, “Sony” və “Samsung” kimi müxtəlif telefon istehsalçıları tərəfindən öz telefonlarının istehsalında asanlıqla istifadəsinə şərait yaradır. Nəticədə həmin firmalar mikrosxemlərin uyğunlaşdırılmasına əlavə xərclər çəkmirlər və istehsala sərf olunan əməyi azaldırlar. Beləliklə, mikrosxemlərin vahid qəbul edilmiş standartlar əsasında istehsalı həmin sxemin istifadəçiləri arasında şəbəkə effekti yaradır və beləliklə onlar arasında olan ticarət əlaqələrini asanlaşdırır. Digər tərəfdən, uyğunlaşdırılmış standartların tətbiqi istehlakçılar arasında da şəbəkə effekti yaradır. Belə ki, istehlakçı standartın tətbiqi nəticəsində daha çox istifadəçi tərəfindən qəbul edilmiş və istifadə olunan məhsul almaqla qarşılıqlı əvəz oluna bilən məhsul alır. Bu isə istehlakçıya öz xərclərini azaltmaq imkanı yaradır. Fikrimizi telefon və kompüter istehsalı sənayesi üzrə əsaslandıraq. Qərbi Avropada GSM standartının işlənməsi və mobil telefon operatorları tərəfindən tətbiqi telefonların sürətlə yayılmasına və Asiya və Afrika ölkələrində də geniş istifadəsinə səbəb oldu. Çünki GSM standartının mobil telefon operatorları tərəfindən qəbulu istehlakçıya imkan verdi ki, əldə etdiyi telefonla müxtəlif ərazilərdə və ölkələrdə yaşayan istifadəçilərlə əlaqə saxlasın. Bu isə yeni telefon alan istehlakçının məhz GSM şəbəkəsinə qoşula bilə telefon almağa vadar etdi və istifadəçilər arasında şəbəkə effekti yarandı. Nəticədə Qərbi avropada mobil telefon istifadəçilərinin sayı 1999-cu ildə 258 milyondan 2000 ildə 456 milyona yüksəldi. Eləcədə vahid standartlar əsasında internet şəbəkələrinin yaradılması və həmin şəbəkədən istifadəyə imkan verən kompüterlərin istehsalını misal göstərmək olar.

48

2. Yeni texnologiyaların və innovasiyaların yayılması. Müasir dövrdə elm texniki-tərəqqinin sürətli inkişafı və buna münasib olaraq əhalinin məhsula olan tələb səviyyəsinin yüksəlməsi istehsal olunan məhsulların həyat dövrünü qısaldır və qısa müddətdə yeni məhsulların istehsalını labüd edir. Bunu nəzərə alan alimləri və araşdırma aparanlar yeni elmi ideyalar və kəşflər irəli sürməklə məhsulların yeniləşdirilməsini və texniki göstəricilərinin yüksəldilməsini təmin edirlər. Ümumiyyətlə müasir dövrdə elmi kəşflərin və ideyaların böyük bir qismi biznesə xidmət məqsədini daşıyır. Daima öz məhsulunu yeniləşdirməyə çalışan istehsalçı isə yeni ideyalar axtarır. Çünki, bazar iqtisadiyyatı sistemində rəqabət elə səviyyəyə çatır ki, yeniliyə can atmayan istehsalçı bir müddətdən sonra öz məhsulunu reallaşdıra bilmir və iflasa uğrayır. Bu baxımdan yeni ideyaların və texnologiyaların əldə edilməsi istehsalçılar üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Lakin bu ideya və texnologiyalara çıxışın təmin olunması zərurəti yarandıqda istehsalçılar müəyyən problemlərlə qarşılaşırlar. Bu anda mövcud standartlar onların köməyinə gəlir. Belə ki, standartlar hazırlanarkən standartlaşdırma obyektinə dair yeni elmi ixtiralar, nailiyyətlər geniş araşdırılaraq məhsula perspektiv tələblər müəyyənləşdirilir və həmin yeniliklər bu tələblərdə öz əksini tapır. İstehsalçı isə yalnız standartı əldə etməklə digər ölkələrdə olan bütün yenilikləri öyrənmiş olur və hər hansı araşdırmaların aparılmasına çəkilən məsrəflərə qənaət edir. Beləliklə standartlar yeni elmi ideyaların və texnologiyaların yayılması və tətbiqi yolu ilə innovasiyanın inkişafına böyük təkan verir.

3. Xarici bazarlardakı istehlakçıların tələblərinin əldə edilməsi və beləliklə araşdırma xərclərinə qənaət edilməsi. Standartların hazırlanması zamanı müvafiq məhsula aid istehlakçıların istək və tələbləri də araşdırılır

49

və nəticələr standarta daxil edilir. Bu isə standart tətbiq edən digər ölkə istehsalçılarına imkan verir ki, bu standartı qəbul etməklə bazarın tələblərin yaxınlaşsınlar və bazara daha qısa vaxt ərzində çıxsınlar. İstehsalçı innovativ ideyaları və bazarın tələblərini özündə əks etdirən standartı qəbul etməklə əlavə marketinq araşdırmaları aparmır və xərclərini azaldır. Əgər mövcud standart istehsalçını tam qane etmirsə onda özü yeni standart işləyir və bu standartı tətbiq etməklə bazarda liderliyi ələ alır. Son zamanlar transmilli korporasiyalar bu təcrübədən geniş istifadə edirlər. Belə ki, iri avtomobil istehsalı müəssisələri-BNV, Ford, eləcədə iri mobil telefon istehsalçıları olan Nokia, Samsung özləri müəssisə standartı yaratmaqla intellektual mülkiyyətin son nailiyyətlərini standarta daxil etməklə innovasiyanın tətbiqinə nail olurlar və bazara bu cür yüksək tələblərlə məhsul istehsal edən rəqibin olmaması üzündən liderliyi ələ alırlar. Hətta bu cür standartları beynəlxalq standart kimi qəbul etdirərək öz imiclərini yüksəldirlər. Lakin bu standart həmin müəssisənin istehsal potensialına uyğun hazırlandığından digər firmaların həmin standartı tətbiq etməyə texniki-iqtisadi imkanları çatmır və beləliklə bazarda təbii inhisarçılıq yaradırlar.

4. İnformasiyanın yayılması. Məlum olduğu kimi beynəlxalq ticarətdə əsas problemlərdən biri də müvafiq məhsula və xidmətə aid ticarətin iştirakçıları arasında kifayət qədər informasiyanın olmamağıdır. Çox vaxt bu cür informasiya çatışmazlığı alıcı qismində çıxış edən istehlakçılar və ya hissələri və detalları alaraq onlar əsasında istehsal aparan istehsalçılar çıxış edir. İstehsal etdiyi məhsulun göstəricilərinə aid istehsalçıda kifayət qədər informasiya olsa da o məhsulunu satarkən alıcıya həmin göstəricilər haqqında məlumat verməkdə maraqlı olmur və beləliklə informasiyanın disbalansı yaranır.

50

Nəticədə istehlakçı keyfiyyət göstəricilərinə bələd olmadığı məhsul alır ki, bu da istehlakçının sağlamlığına təhlükə yaradır. Misal üçün qeyd edək ki, Amerikada 2003-cü ildə istehlakçıların keyfiyyətsiz məhsul alması nəticəsində 12 milyon insanın sağlamlığına xəstəxanada müalicə alacaq dərəcədə zərər dəyib və Amerika İstehlakçı Məhsullarının Təhlükəsizliyi Komissiyasının hesablamalarına görə bu cür hadisələrdən ölkəyə dəyən ziyanın illik dəyəri 700 milyard dollardır. Məhz bu səbəblərdən istehlakçıların hüquqları dövlət tərəfindən qorunur və istehlakçılara keyfiyyətli məhsul çatdırılması üçün bir sıra tədbirlər görülür.

Ümumiyyətlə iqtisadçılar məhsulun alışı zamanı istehlakçıların məhsul dair informasiya əldə etmə dərəcəsinə görə 3 kateqoriyaya bölürlər. Birinci kateqoriyaya o məhsullar aid edilir ki, müşahidə aparmaqla onların keyfiyyətini alış zamanı müəyyənləşdirmək olar. Bu tip məhsullara misal kimi geyim paltarlarını göstərmək olar. İkinci kateqoriyaya o məhsullar adi edilir ki, onların keyfiyyətini alış zamanı deyil, həmin məhsullardan istifadə edilməsindən sonra müəyyən etmək olur. Bu cür məhsullara misal kimi ərzaq məhsullarını göstərmək olar. Üçüncü kateqoriya isə o məhsullar aiddir ki, istehlakçı onların keyfiyyətini nə alanda, nə də istifadən sonra müəyyənləşdirə bilir. Məsələn, istehlakçı diş pastasının tərkibində floridin miqdarını təyin edə bilməz. Üçüncü kateqoriya bir çox xidmət növlərinə də aid edilir ki, istehlakçılar həmin xidmətlərdən istifadə zamanı onun keyfiyyətini müəyyənləşdirə bilmir. Məsələn, aparılmış araşdırmalar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Amerikanın bir maşın təmiri firmasında göstərilən təmir xidmətinin 90%-i lazımsızdır və istehlakçı tərəfindən tələb olunmayan təmir işləridir. Beləliklə istehlakçılarda məhsul və xidmət

51

haqqında kifayət qədər informasiyanın olmaması bir çox sosial və iqtisadi problemlər yaradır. Bu problemin həllində və informasiya yayımında standartlar əvəzsiz rola malikdir. Belə ki, standartlar özlərində məhsula aid bir çox göstəriciləri əks etdirir və istehsalçı standartı tətbiq etməklə öz məhsulunun üzərində istehlakçı üçün zəruri olan informasiyaları əks etdirir. İstehlakçı isə məhsulun keyfiyyət göstəricilərinə aid zəruri informasiya əldə etməklə düzgün seçim edə bilir.

Standartlar hazırlanması zamanı hər bir ölkə öz milli xüsusiyyətlərini və maraqlarını nəzərə almağa çalışır. Belə ki, standartlar hazırlanarkən ölkənin inkişaf səviyyəsi, texniki və texnoloji imkanları, istehlakçıların tələbləri və digər xüsusiyyətlər nəzərə alınır. Hər ölkə öz imkanlarına uyğun şəkildə standart hazırladığından onların tətbiqi zamanı digər ölkələrin istehsalçıları üçün müəyyən problemlər yaranır. Məsələn, Almaniya hazırladığı standartlardakı tələblər çox yüksək olur və Almaniyanın inkişafı tempinə uyğun olur. Bu isə nisbətən zəif inkişaf etmiş ölkələri istehsalçılarının Almaniyaya məhsul ixracı etmək istəyinin qarşısını alır. Çünki, həmin müəssisələr Almaniya standartlarını qəbul etmək iqtidarında olmur və beləliklə rəqabət mühiti pozulur və ya müəssisələr həmin standartları çox çətinliklə və xeyli xərc çəkməklə qəbul etmək məcburiyyətində qalır. Alman müəssisələri isə zəif inkişaf etmiş ölkəyə məhsul ixrac etdikdə həmin ölkənin standartını tətbiq etmək onun məhsulunun nəinki keyfiyyətini yüksəldir, hətta mövcud keyfiyyət səviyyəsinin aşağı salınmasına səbəb olur. Digər tərəfdən, bir çox ölkələr daxili bazarı qorumaq və yerli istehsalçılara daha geniş imkanlar yaratmaq üçün ölkəyə idxal olunan məhsullara daha yüksək tələblər müəyyənləşdirir ki, bu da yerli və xarici firmalar arasında diskriminasiya və potensial ticarət maneələri yaradır. Odur ki, beynəlxalq ticarətin asanlaşdırılması üçün ayrı-ayrı ölkələr konkret məhsula aid standartlarda əks olunan

52

tələbləri eyniləşdirməyə və ya harmonizasiyasına çalışmalı və beləliklə bir məhsula aid müxtəlif ölkələrdə fərqli tələblər irəli sürülməməlidir. Buna nail olmaq üçün Ümumdünya Ticarət Təşkilatı üzv olmaq istəyən ölkələrdən mümkün qədər beynəlxalq standartlardan istifadə etməyi, bu mümkün olmadıqda hazırlanan milli standartın hər hansı bir beynəlxalq standarta uyğunluğunu təmin etməyi və eləcədə beynəlxalq standartların işlənməsində iştirak etməyi tələb edir.

Beləliklə, standartların harmonizasiyası müxtəlif ölkələrdə istehsal olunan məhsulların yaxınlıq dərəcəsini artırır və həmin məhsulların idxal-ixracı zamanı digər ölkədə asanlıqla qəbul olunmasına imkan yaradır. Nəticədə beynəlxalq ticarət proseduraları xeyli asanlaşır və istehsalçıların xərcləri azalır. Lakin harmonizasiya beynəlxalq ticarətə mənfi təsir də göstərə bilər. Belə ki, harmonizə edilmiş standartların iqtisadi cəhətdən fərqli olan müxtəlif ölkələrdə tətbiqi nisbətən zəif ölkələrin müəssisələri üçün çətinlik yaradır və əlavə xərclərin çıxmasına səbəb olur. Məsələn, Almaniya standartı ilə Azərbaycanın standartı harmonizə edildikdə Azərbaycan müəssisələrin tərəfindən həmin standartların tətbiqi xeyli çətinləşəcək. Bu isə ticarət mənfi təsir göstərir. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün uyğunluğun qiymətləndirilməsi nəticələrinin qarşılıqlı tanınması təcrübəsindən istifadə etmək lazımdır. Ümumiyyətlə uyğunluğun qiymətləndirilməsi məhsulun prosesin və ya xidmətin müəyyənləşdirilmiş tələblərlə müqayisəsi prosesidir. Uyğunluğun qiymətləndirilməsi fəaliyyətlərinə qarşılıqlı tanınma, akkreditləşdirmə, sertifikatlaşdırma, sınaq, inspeksiya, registr və kalibrləmə fəaliyyətləri daxildir. Beynəlxalq ticarətə maneələr yaradan ən əsas amillərdən biri də uyğunluğun qiymətləndirilməsi nəticələrinin qarşılıqlı tanınmaması və nəticədə məhsulun təkrar yoxlamadan keçirilməsidir. Ümumiyyətlə beynəlxalq ticarətə uyğunluğun qiymətləndirilməsi aşağıdakı maneələri yaradır:

53

• istehsalçı tərəfindən məhsulun və ya keyfiyyət sisteminin uyğunluğunun bəyan edilməsi çox vaxt alıcı tərəfindən qəbul edilmir;

• məhsulun təkrar yoxlanması və ya sınağı aparılır ki, bu da əlavə vaxt və vəsait sərf olunmasına gətirib çıxarır;

• istehsalçıdan idxal olunan ölkə tərəfindən təsdiq edilmiş laboratoriyada öz məhsulunu sınaqdan keçilməsi tələb edilir;

• ixracatçı ölkənin sertifikatlaşdırma sxemi əsasında məhsula verilən uyğunluq nişanı idxalçı ölkə tərəfindən uyğunluğun sübutu kimi qəbul edilmir;

• ixracatçı ölkənin istehsalçıdan idxal etdiyi ölkənin uyğunluq nişanını almaq tələb olunur;

• alıcı məhsulun digər ölkədən yüklənməsindən əvvəl məhsulun inspeksiyasını aparmaq üçün özünün nümayəndəsini və ya beynəlxalq inspeksiya firmasını təyin edir və s.

Beləliklə, təkrar sınaq və sertifikatlaşdırma tələbləri istehsalçı və istehlakçılara əlavə xərclər yaradır. Eləcədə təkrar sınağa sərf olunan vaxt məhsulun istehlakçılara vaxtından gec çatması nəticəsində həmin məhsulların yerli məhsullara nisbətən rəqabətqabiliyyətliliyini aşağı salır.

Ümumdünya Ticarət Təşkilatı ticarətdə bu cür maneələrin aradan qaldırılması üçün aşağıdakı təbirlərin həyata keçirilməsini təklif edir:

1. Uyğunluğun qiymətləndirilməsi nəticələrinin qarşılıqlı tanınması üzrə ikitərəfli və çoxtərəfli sazişlərinin bağlanması.

2. Uyğunluğun qiymətləndirilməsi üzrə xarici və yerli orqanlar arasında könüllü sazişlərin bağlanması.

3. Uyğunluğun qiymətləndirilməsi orqanlarının tanınmış akkreditləşdirmə orqanları tərəfindən akkreditləşdirilməsi.

54

4. İstehsalçıların öz məhsullarını müvafiq standarta uyğunluğunu bəyan etməsi təcrübəsinin geniş yayılması.

Biz burada diqqəti iki tərəfli və çoxtərəfli qarşılıqlı tanıma sazişlərinə yönəltmək istəyirik. Bu cür sazişlərin müxtəlif ölkələrin uyğunluğun qiymətləndirilməsi üzrə orqanları arasında bağlanması məhsulun ixracı zamanı ixracatçı ölkədə aparılan sertifikatlaşdırmanın idxalçı ölkədə tanınması və beləliklə də təkrar sınaqların aparılmamasına səbəb olur. Bu isə beynəlxalq ticarətdə mövcud olan ən əsas problemlərdən birinin aradan qaldırılması deməkdir. Bu cür qarşılıqlı tanıma sazişləri beynəlxalq, regional və dövlətlərarası səviyyədə bağlanılır. Beynəlxalq səviyyədə sazişlər Beynəlxalq Akkreditləşdirmə Forumu və Laboratoriyalarının Akkreditləşdirilməsi üzrə Beynəlxalq Konfransın üzv ölkələrin arasında, regional səviyyədə Avropa Birliyi ilə Çin, Yaponiya, ABŞ və Kanada arasında, dövlətlərarası saziş isə Tailandla Avstraliya, Yaponiya ilə Sinqapur arasında bağlanmışdır.

Standartların və uyğunluğun qiymətləndirilməsinin beynəlxalq ticarətə yuxarıda qeyd etdiyimiz təsirlərini indi empirik rəqəmlərlə şərh edək. Standartların ticarətə təsirinə dair bir sıra təşkilatlar, xüsusilə İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (OECD), APEC (Asian-Pacific Economic Cooperation) və digər milli və regional təşkilatlar empirik tədqiqatlar aparmışdır. İlk öncə onu qeyd edək ki, beynəlxalq ticarətin 80 %-i standartların təsirinə məruz qalır. Buna uyğun olaraq da Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT) fəaliyyətinin birbaşa və dolayısı ilə 80 %-i, OECD-nin fəaliyyətinin 50%-i və APEC-in fəaliyyətinin 25 %-i standartlarla bağlıdır. Digər tərəfdən, Avropa Birliyi ölkələrinin “Sadə Bazar (Single Market)” planı 80% standartlara aiddir və standartların tətbiqi Avropa Birliyi ölkələrinin ixrac xərclərinin 2.5 % aşağı düşməsinə gətirib çıxarır ki, bu da milyardlarla dollara qənaət deməkdir. Digər hesablamalara görə ABŞ-ın əsas ticarət tərəfdaşları ilə harmonizə edilmiş standartlardan istifadəsi 1 %

55

artıqda bu ABŞ iqtisadiyyatına 6 milyard dollar səmərə verir. Dünya Bankının 17 ölkənin 619 firması arasında apardığı sorğu zamanı müəyyən edilmişdir ki, firmaları ixracdakı uğurların 7 % standartlardan asılıdır. OECD-nin müxtəlif ölkələrdə 110 müəssisə arasında apardığı araşdırmanın nəticəsinə görə ixrac imkanların artırılmasında beynəlxalq standartların və uyğunluğun qiymətləndirilməsi proseduralarının tətbiqi 66 % çəkiyə malikdir.

İndi isə standartların, texniki tənzimləmələrin və eləcədə uyğunluğun qiymətləndirilməsi proseduralarının ticarətə mənfi təsirini empirik rəqəmlərlə şərh edək. İngiltərə məhsulları Almaniyaya ixrac edildikdə Alman standartlarını qəbul etmək üçün istehsalda yeniləşdirmələr aparılır və əlavə əmək, kapital və vaxt resursları sərf olunur ki, bu da İngiltərə iqtisadiyyatına ildə 1.5 milyard dollar ziyan vurur. Dünya Bankının yuxarıda qeyd olunan araşdırması zamanı məlum olub ki, firmaların idxalçı ölkənin standartlarına cavab verməsi üçün çəkilən xərclər 1 % artıqda istehsal xərclərində bunun payı 0.06%-dən 0.13 %-ə yüksəlir ki, bu da xeyli vəsait deməkdir. Eləcədə araşdırma zamanı məlum olub ki, idxalçı ölkənin standartlarına cavab vermək üçün firmalar orta hesabla ildə 425.000 dollar vəsait xərcləyirlər ki, bu da illik dəyişən xərclərin 4.7 %-i deməkdir. Digər tərəfdən, təkrar sınaqların aparılması firmaların ixrac payını 9 % azaldır və ixrac edə biləcəklərindən 16 faiz az məhsul ixrac edirlər.

Standartların ən əsas mənfi təsirlərindən biri də odur ki, bir müəssisə bir neçə ölkəyə məhsul ixrac etmək istədikdə öz məhsulunu hər bir ölkənin standartına uyğun istehsal etməlidir. Bu isə müəssisələrin bir neçə ölkəyə məhsul ixrac etmək imkanlarını məhdudlaşdırır. Dünya Bankının apardığı araşdırmada standartın müəssisələrin müxtəlif ölkələrə məhsul ixrac etmək imkanını 64 %, sınaq proseduraları isə 20 % azaldır.

56

OECD-nin 110 müəssisə arasında apardığı araşdırma zamanı ticarətdə uyğunluğun qiymətləndirilməsi proseduraları ilə bağlı aşağıdakı problemlər qeyd olunub:

• ixrac bazarlarında oxşar testlərin sayının çox olması - 45 %;

• ixrac bazarında ixracatçının öz ölkəsində verilmiş sınaq protokolunun və ya sertifikatın idxalçı ölkənin müvafiq dövlət orqanı tərəfindən qəbul edilməməsi – 49% ;

• idxalçı ölkə tərəfindən ixracatçı ölkədə tələb olunmayan əlavə sınağın aparılması-25%

• idxalçı ölkədə məhsul qəbul edilmədikdə apelyasiya üçün kimi və necə müraciət edilməsinin bəlli olmaması- 26% və s.

Bütün yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alan ÜTT ticarətdə mövcud olan texniki

maneələrin aradan qaldırılması istiqamətində bir çox işlər həyata keçirməkdədir. Bunlardan ən əsasları kimi Ticarətdə Texniki Maneələr (TTM) və Sanitariya və Fitosanitariya Standartları (SFS) sazişlərinin qəbul edilməsidir. TTM sazişi texniki tənzimləmələrin, standartların və uyğunluğun qiymətləndirilməsi proseduralarının prinsiplərini əhatə edir və ÜTT-yə üzv olmaq istəyən ölkələr bu sazişdə qeyd olunan tələbləri yerinə yetirməlidir. Bu sazişin tələbləri hökumətin bütün səviyyələrinə aid edilir və bütün sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarını əhatə edir. Sazişin əsas tələbləri aşağıdakılardır:

1. Standartların və texniki tənzimləmələrin hazırlanması zamanı onları ticarətə maneə yaratmaması. Sazişin 2.2 bəndində deyilir ki, “üzvlər texniki tənzimləmələrin beynəlxalq ticarətə lazımsız maneələr yaratmaq məqsədi və ya təsiri ilə hazırlanmamasını, qəbul olunmamasını və ya tətbiq olunmamasını təmin etməlidirlər”.

57

2. Texniki tənzimləmələrin əsası kimi beynəlxalq standartların istifadə olunması. Sazişin 2.4 bəndində deyilir ki, “texniki tənzimləmələr tələb olunduqda və müvafiq beynəlxalq standart mövcud olduqda və ya onların hazırlanmasının başa çatması gözlənilərsə, üzvlər onlardan və ya onların müvafiq hissələrindən öz texniki tənzimləmələri üçün əsas kimi istifadə etməlidir, onlar bundan o zaman imtina edə bilər ki, həmin beynəlxalq standartlar və ya onların müvafiq hissələri qarşıya qoyulan qanuni məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün əhəmiyyətsiz və ya qeyri münasib olsun. Lakin, imtina digər üzv ölkələri üçün əsaslandırılmalıdır. Beləliklə, ÜTT üzv ölkələrdən mümkün olduğu hallarda beynəlxalq standartlardan, mümkün olmadıqda isə beynəlxalq standartlara uyğun hazırlanmış milli standartlardan istifadə etməyi tələb edir.

3. Beynəlxalq standartların işlənməsində aktiv iştirak. Sazişin 2.6 bəndində qeyd edilir ki, “ texniki tənzimləmələri mümkün qədər geniş əsasda uyğunlaşdırmaq məqsədilə üzvlər, öz imkanları daxilində, beynəlxalq standartların müvafiq beynəlxalq standartlaşdırma orqanları tərəfindən üzvlərin texniki tənzimləmələr qəbul etdiyi və qəbul edilməsi gözlənilən məhsullar ilə bağlı standartların hazırlanmasında tam iştirak etməlidir.

4. Hazırlanan texniki tənzimləmələrdə müvafiq məhsulun istehsalına və ya görünüşünə aid tələblər deyil, məhsulun istismar göstəricilərinə aid tələblərin əks etdirilməsi.

5. Mümkün olduğu hallarda digər üzv ölkələrin texniki tənzimləmələrini tam qəbul edilməsi.

6. Yeni hazırlanan texniki qaydalarını tərkibi müvafiq beynəlxalq standarta uyğun gəlmədikdə və ya digər üzv

58

ölkələrin həmin ölkəyə ticarətinə təsir edə bilərsə onda həmin texniki tənzimləmənin hazırlanmasında digər üzv ölkələrin iştirakının və rəy verməsinin təmin olunması.

7. Hazırlanan hər bir yeni texniki tənzimləmələrin və standartların qısa vaxt ərzində dərc edilərək digər üzv ölkələrin məlumatlandırılması.

8. Hər bir üzv ölkənin mövcud standartları, texniki tənzimləmələri və uyğunluğun qiymətləndirilməsi proseduraları haqqında digər üzvlərin informasiya çıxışının təmin edilməsi məqsədilə texniki tənzimləmələrin işlənməsi üzrə cavabdeh milli oranın tərkibində “Sorğu mərkəzinin” yaradılması. Sazişin 10.1, 10.2, 10.3 bəndləri bu məsələyə həsr edilmişdir.

9. Standartların hazırlanması, qəbulu və tətbiqi üçün Haqlı Fəaliyyət Məcəlləsinin (Code of Good Practice for preperation, application and adoption of standards) üzv ölkələr tərəfindən qəbul və tətbiq edilməsi

10. Standartların və texniki tənzimləmələrin hazırlanması zamanı aşağıdakı prinsiplərə əməl edilməsi: • şəffaflıq; • açıqlıq; • ədalətlilik və konsensus; • effektivlik və münasiblik; • uzlaşma; • birgə işləmə.

11. Uyğunluğun qiymətləndirilməsinə dair beynəlxalq standartlaşdırma orqanları tərəfindən hazırlanan rəhbərlik və tövsiyə sənədlərinin uyğunluğun qiymətləndirilməsi üzrə milli proseduraların işlənməsində nəzərə alınması.

12. Uyğunluğun qiymətləndirilməsi üzrə beynəlxalq təşkilatların rəhbərlik və tövsiyələr hazırlanması işində iştirak edilməsi.

59

13. Uyğunluğun qiymətləndirilməsi proseduralarına dair hazırlanan sənədlərin dərhal çap edilməsi və digər üzv ölkələrin bu sənədlərə çıxışının təmin edilməsi.

14. Uyğunluğun qiymətləndirilməsi zamanı informasiya tələbləri, məhsula aid informasiyanın məxfiliyi, ödənişlər, avadanlıqların yerləşdirilməsi və nümunələrin seçilməsi, şikayətlərə baxılması proseduraları kimi məsələlərdə yerli və xarici müəssisələrə fərq qoyulmamalıdır. ÜTT-nin TTM və SFS sazişlərinin ölkəmizdə tətbiqi

istiqamətində bir çox işlər görülməkdədir. Belə ki, sazişlərin tələb etdiyi formada yeni qanunvericilik bazası işlənir, Sorğu Mərkəzi yaradılır, standartlaşdırma və uyğunluğun qiymətləndirilməsi sistemi yeniləşdirilir və beynəlxalq sistemə nisbətən uyğunlaşdırılır. Lakin hələ bu sahədə bir çox problemlər qalmaqdadır. Bu problemlərin həlli və ÜTT-nin tələblərinin ödənilməsi üçün ölkəmizdə aşağıdakı tədbirlərin görülməsinə ehtiyac var:

• Azərbaycan Standartlar İnstitutunun yaradılması. Qeyd edək ki, ölkəmizdə bu İnstitutun yaradılması istiqamətində iş aparılmaqdadır. Lakin İnstitutun fəaliyyəti ilə bağlı bizim bir neçə təkliflərimiz var. Belə ki, İnstitut vasitəsilə ilk növbədə beynəlxalq standartların milli standart kimi qəbul olunması və ya onlar əsasında yeni standartların işlənməsi təmin olunmalıdır və bu instituta elmi tədqiqat institutu kimi yanaşılmamalıdır. Standartların işlənməsi prosesinə üzvlük sistemi yaratmaqla müstəqil firmalar və digər maraqlı tərəflər cəlb edilməlidir. Sonra həmin standartlar əsasında həm İnstitut tərəfindən, həm də akkreditləşdirilmiş sertifikatlaşdırma orqanları tərəfindən könüllü sertifikatlaşdırmanın aparılmalıdır. İnstitut həmçinin bir çox materiallar çap etdirməklə, məsləhət

60

xidməti göstərməklə, tədris mərkəzi yaratmaqla öz fəaliyyətini genişləndirə bilər;

• məcburi standartların sayının azaldılması və köhnəlmiş standartların istifadədən çıxarılması. Məcburi standartlar və onlar üzrə aparılan sertifikatlaşdırma yalnız təhlükəsizlik və ətraf mühitin mühafizəsi göstəriciləri üzrə aparılmalıdır. Keyfiyyət göstəriciləri üzrə isə könüllü sertifikatlaşdırma aparılmalıdır;

• milli standartların işlənməsi zamanı onların iqtisadiyyat üçün zəruriliyinin qiymətləndirilməsi və bazarın maraqlarına xidmət edən standartların işlənməsi. Standartlar işlənərkən ÜTT-nin digər üzv ölkələrinin, eləcədə həmin standartla əlaqəsi olan yerli müəssisələrin standarta rəy verməsi təmin olunmalıdır;

• beynəlxalq standartların milli dilə audentik tərcümə edilməsi və milli standart kimi qəbul edilməsi;

• həmin milli standartlar əsasında akkreditasiyanın və könüllü sertifikatlaşdırmanın aparılması;

• məcburi sertifikatlaşdırılan məhsulların siyahısının mütəmadi olaraq ictimaiyyətə açıqlanması;

• istehlakçılarla əlaqələrin gücləndirilməsi və istehlakçı sorğu mərkəzinin yaradılması. Bununla istehlakçıların məhsullara, standartlara olan irad və təklifləri öyrənilərək gələcək işlərdə nəzərə alına bilər;

• beynəlxalq standartların işlənməsində aktiv iştirak edilməsi yolu ilə milli maraqların beynəlxalq standartlara daxil edilməsi və ticarətdə texniki maneələrin azaldılmasının təmin olunması;

• standartın tələblərinə nəzarət funksiyalarının bir orqanda cəmləşdirilməsi və nəzarətin şəffaflığının təmin olunması üçün qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi, eləcədə texniki tənzimləmə, məhsulların təhlükəsizliyi, standartlaşdırma, məhsul və xidmətlərin sertifikatlaşdırılması, akkreditləşdirmə və

61

metrologiyaya dair beynəlxalq təşkilatların tələblərinə uyğun yeni qanunların hazırlanması;

• “Texniki reqlamentlərin hazırlanması, qəbulu və tətbiqi qaydaları haqqında”, “Azərbaycan Respublikası standartlarının hazırlanması, qəbulu və tətbiqi qaydaları haqqında”, “Məlumat mərkəzlərinin təsis edilməsi və onların fəaliyyəti qaydaları haqqında”, “Uyğunluğun qiymətləndirilməsi üzrə texniki reqlamentlərin hazırlanması, qəbulu və tətbiqi qaydaları haqqında”, “Məcburi sertifikatlaşdırılmalı məhsulların siyahısının təsdiq edilməsi haqqında”, “Uyğunluq nişanının tətbiqi qaydalarının təsdiq edilməsi haqqında”, “Uyğunlaşdırma prosedurunu keçmiş məhsulların dövriyyəsinə nəzarət qaydalarının təsdiq edilməsi barədə” və “Uyğunluğun qiymətləndirilməsi orqanlarının akkreditasiyası qaydalarının təsdiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərar layihələrinin hazırlanması və təsdiqi;

• dövlət yalnız tənzimləmə və qanunların icrasını təmin etmə funksiyasını özündə saxlamalı və uyğunluğun qiymətləndirilməsi funksiyalarını yaratdıqları institutlara və üçüncü tərəf kimi fəaliyyət göstərən orqanlara verməlidir;

• beynəlxalq standartlar üzrə biliklərə malik yeni mütəxəssislərin hazırlanması və onların xarici ölkələrdə təcrübədən keçməsinin təmin olunması. Məlum olduğu kimi Azərbaycanda standartlaşdırma və uyğunluğun qiymətləndirilməsi sahəsində mütəxəssislərin sayı olduqca azdır və mövcud mütəxəssislərin çoxu beynəlxalq sistemi yetərincə bilmir. Odur ki, mütəxəssislər yeni biliklər yiyələnməli və müxtəlif ölkələrdə təcrübədən keçməlidir;

• standartlara dair Sorğu-məlumat mərkəzlərinin yaradılması yolu ilə istər digər ölkələr tərəfindən, istərsə

62

də ölkəmizin müəssisələri və istehlakçıları tərəfindən yeni informasiyaların əldə olunmasının asanlaşdırılması;

• Milli Standartlaşdırma Strategiyasının işlənməsi və icrası. Qeyd edək ki, inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində bu cür strategiyalar hər il işlənir və tətbiq edilir. Odur ki, həmin strategiyalardan istifadə edərək milli strategiya işlənməlidir;

• standartlaşdırma və uyğunluğun qiymətləndirilməsi sisteminin beynəlxalq sistemə harmonizasiyası üzrə milli strategiyanın işlənməsi;

• uyğunluğun qiymətləndirilməsi nəticələrinin qarşılıqlı tanınması üzrə sazişlərə ölkəmizin qoşulması və əsas ticarət tərəfdaşları ilə qarşılıqlı sazişlərin bağlanması;

• Azərbaycan Metrologiya İnstitutunun yaradılması. İnstitutun maddi texniki potensialı gücləndirilməli və metroloji fəaliyyətlə yanaşı biznes əsaslı xidmət də göstərməlidir. Metrologiya sahəsində milli etalonlar hazırlanmalı, mütəxəssislərin bilikləri yüksəldilməlidir;

• Azərbaycan Akkreditləşdirmə Assosiasiyasının yaradılması;

• sertifikatlaşdırma üçün akkreditasiya sxemlərinin yaradılması;

• alimlərin və elmi-tədqiqat institutlarının potensialından səmərəli istifadə olunması; Bunu təmin etmək üçün standartların işlənməsi üzrə yaradılan texniki komitələrin işinə alimlərin cəlb olunması təmin olunmalıdır;

• müxtəlif ictimai birliklərin, eləcədə Standart və Ticarət İnformasiya Mərkəzinin, Sertifikatlaşdırma Cəmiyyətinin, Azərbaycan Keyfiyyət Mərkəzinin yaradılması. Bu təşkilatlar müxtəlif həvəsləndirici tədbirlər görə bilər, eləcədə konfransların təşkili və xarici ölkələrin konfranslarında iştirak, treninqlərin təşkili, kitab, qəzet və jurnalların çapı, keyfiyyətli məhsulların kataloqunun çapı və keyfiyyətli məhsula görə mükafatın

63

verilməsi və s. işlər görə bilər ki, bunların da ictimai məlumatlılığın artırılmasında böyük rolu var;

• sertifikatlaşdırma sisteminin təkmilləşdirilməsi və sxemlərlə yanaşı Avropa Birliyi modullarının tətbiq olunması;

Mehdiyeva Laləzar

Sehrab qızı ASPİ Consulting

Engineers, İnc.

Menecment sisteminin standartları və onların ixracın rəqabət qabiliyyətinin artırılmasında rolu

Müasir şəraitdə həm daxili, həm də xarici bazarda

kəskinləşən rəqabət istehsal və xidmət sahələrində yeni, səmərəli yaşayış metodları tapmaq üçün zəmin yaradır. Beynəlxalq mal və xidmətlər bazarında iştirakın əsas prinsipi keyfiyyət və dəyər kimi iki əsas göstərici ilə şərtlənən rəqabət qabiliyyətidir. Bu göstəricilər istehlakçıların tələbatlarının ödənilməsinə yönəlməlidir ki, buna nail olmaq üçün isə istehsal və xidmət yerlərində daha mükəmməl idarəetmə və nəzarət metodları işlənir və tətbiq olunur.

Belə şərait müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin artırılmasının universal vasitəsi kimi müəssisənin keyfiyyət sisteminin rolunun qanunauyğun artmasına gətirib çıxarır, bu da istehlakçının tələbləri mütləq ödənilməklə istehsal olunan məhsulun maya dəyərinin azaldılması məqsədlərinə çatmağa, başqa sözlə, keyfiyyətin və maya dəyərin elə səviyyəsinə nail olmağa imkan verir ki, məhsul beynəlxalq bazarda rəqabət qabiliyyətli olsun.

Müəssisələrin idarəetmə sisteminin yaradılmasının dünyada ən geniş yayılmış təşkilati -metodik əsası beynəlxalq İSO standartlarıdır. Menecment sistemi çərçivəsində keyfiyyətin

64

iqtisadi amili - keyfiyyətin təmin edilməsinə çəkilən xərclər və onların keyfiyyətsiz məhsul istehsalı ilə bağlı itkilərlə müqayisəsinin uçotu vasitəsilə məhsulun keyfiyyəti ilə müəssisənin iqtisadi fəaliyyətinin nəticələri arasında qarşılıqlı əlaqənin uçotu da reallaşır. Beynəlxalq standartlaşdırma təşkilatına görə, məhsulun keyfiyyəti ona şərtləndirilən və nəzərdə tutulan tələbatları ödəmək qabiliyyəti verən xassələr və xüsusiyyətlərin məcmusu kimi müəyyən edilir. Məhsulun keyfiyyəti ilə bağlı nəzərdə tutulan tələbatların, istehlakçının ümidlərinin aşkar edilməsi məhsulun həyat dövrünün bütün mərhələlərini əhatə edən keyfiyyət sistemində marketinq funksiyasının reallaşdırılması zamanı uğurla həyata keçirilə bilər.

Ölkəmizdə iqtisadiyyatın böhran vəziyyəti rəqabət qabiliyyətinin təmin edilməsi məqsədilə yerli müəssisələr üçün keyfiyyət sisteminin yaradılması probleminin müstəsna aktuallığını şərtləndirir.

Ölkəmizdəki müəssisələrin əksəriyyəti üçün belə bir vəziyyət xarakterikdir ki, məhsulun keyfiyyətə görə rəqabət qabiliyyətində olmaması istehsalın həddən çox xərc tələb etməsi səbəbindən qiymətə görə rəqabət qabiliyyətsizliyi ilə daha da ağırlaşır. Buna görə də, bizim iqtisadiyyatın böhran vəziyyətindən çıxarılmasının mütləq şərtlərindən biri də qiymətinə və keyfiyyətinə görə buraxılan məmulatların rəqabət qabiliyyətli olmasını təmin etməyə qadir olan effektiv keyfiyyət sisteminin tətbiq edilməsidir. Beləliklə, müəssisələrin rəqabət qabiliyyətinin artırılması üçün keyfiyyət sisteminin yaradılması problemi həm ayrı-ayrı müəssisələr, həm də dövlət səviyyəsində həll edilməlidir.

Lakin, səmərəli işləyən keyfiyyət sisteminin yaradılması vəzifəsi ilk növbədə konkret müəssisə səviyyəsində onun fəaliyyət sahəsi, cari maliyyə vəziyyəti, keyfiyyətin təmin edilməsi üzrə sistemlik prinsipinin reallaşdırılmasının mövcud səviyyəsi və s. ilə müəyyən olunan xüsusiyyətləri nəzərə

65

alınmaqla həll edilməlidir. Hal-hazırda keyfiyyət sisteminin inkişafının nəzəri əsasları müəssisələrin rəqabət qabiliyyətinin artırılması metodu, eləcə də ölkəmizin bir sıra müəssisələrində keyfiyyət sisteminin qurulması və uğurla işləməsi təcrübəsi kimi geniş işıqlandırılır. Lakin, bu zaman müəssisənin keyfiyyət sisteminin yaradılması və təkmilləşdirilməsi yolunda rastlaşdığı problemlər diqqətdən yayınır.

Mərkəzləşdirilmiş-plan iqtisadiyyatı dövründə mövcud olmuş keyfiyyətin idarə olunması sistemi artıq zamanın tələblərinə cavab vermir. Bu istiqamətdə mövcud nəzəri işləmələr əsasında gələcəkdə praktikada tətbiq olunmaqla keyfiyyətin yeni idarə olunması sistemlərinin yaradılması zərurəti yaranmışdır. Keyfiyyətin idarə olunması sisteminə marağın daim artmasına baxmayaraq, bu məsələnin təşkilati-iqtisadi amilləri nisbətən zəif, fraqmentar işlənmişdir.

Keyfiyyətin idarə olunması sistemlərinin təkmilləşdiriməsi əsasında müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin artırılması problemdir və onun həlli üçün tək məhsul istehsalı prosesini deyil, həm də satışı və satışdan sonra xidməti əhatə edən kompleks yanaşma tələb olunur.

Keyfiyyətin idarə olunması sistemlərinin təkmilləşdiriməsi və onların əsasında müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin artırılması əksəriyyət istehsal firmaları üçün xarakterikdir. Bu belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, keyfiyyətin idarə olunması sistemlərinin yaxşılaşdırılması və onun müəssisənin rəqabət qabiliyyətinə təsiri üzrə vahid tədbirlər kompleksinin yaradılması mümkündür.

Bir tərəfdən bizim iqtisadi və sosial çətinliklərimizin, son on illər ərzində iqtisadi inkişafın tempinin azalmasının dərindəki səbəblərini və digər tərəfdən, Qərbin inkişaf etmiş ölkələrində istehsalın səmərəliliyinin və həyat səviyyəsinin artmasını izah edən obyektiv amil - bu yaradılan və buraxılan məhsulun keyfiyyəti məsələsidir.

66

Rəqabət qabiliyyəti və keyfiyyət – bu ölkənin, istehsalçının xidmət və malları yaratmaq, buraxmaq və reallaşdırmaq imkanlarının bütün məcmusunun cəmi ifadəsidir.

Keyfiyyət – bu milli iqtisadiyyatın dinamikası və inkişaf səviyyəsindən istənilən fəaliyyət vahidi çərçivəsində keyfiyyətin formalaşması prosesinin təşkili və idarə olunması bacarığınadək bir çox amillərin ortaya çıxmasını əks etdirən süni göstəricidir. Bununla yanaşı, dünya təcrübəsi göstərir ki, məhz ciddi rəqabət olmadan təsəvvürə gəlməyən açıq bazar iqtisadiyyatı şəraitində keyfiyyəti məhsul istehsalçılarının yaşamaq şəraitinə, nəticə və təsərrüfat fəaliyyəti və ölkənin iqtisadi rifahı ölçüsünə çevirən amillər ortaya çıxır.

Rəqabət amili istehsalçıları bazardan sıxışdırılmaq qorxusu altında durmadan öz mallarının keyfiyyəti və rəqabət qabiliyyətli olması ilə məşğul olmağa vadar etməklə məcburi xarakter daşıyır, bazar isə belə fəaliyyətin nəticələrini obyektiv və ciddi qiymətləndirir. Malla (məhsula, xidmətə) müəssisənin rəqabət qabiliyyəti anlayışlarını fərqləndirmək lazımdır. Müəssisənin rəqabət qabiliyyəti onun mal və xidmətlər bazarında dayanıqlı vəziyyətini saxlamaq qabiliyyətidir. Müəssisənin rəqabət qabiliyyəti aşağıdakı amillərdən cəmlənir:

məhsulun keyfiyyəti; müəssisənin

reputasiyası; keyfiyyətin idarə

olunma sistemi;

istehsal xərcləri; əlavə xidmətlər.

Yuxarıda sadalanan amillərdən müəssisənin rəqabət qabiliyyətinə ən çox təsir göstərən istehsalçıda effektiv və zamanın tələblərinə cavab verən keyfiyyət sisteminin olmasıdır, çünki məhsulun keyfiyyəti və müəssisənin reputasiyası məhz ondan asılıdır. Eləcə də, keyfiyyət sistemi istehsal xərcləri və göstərilən əlavə xidmətlərə dolayı təsir göstərir.

67

Malın rəqabət qabiliyyəti müəssisənin inkişaf etmiş qabiliyyətli bazarda kommersiya uğurunun həlledici amilidir. Bu çoxamilli anlayışdır və malın tək öz keyfiyyəti və texniki şərtlərinə görə deyil, həm də kommersiya və onun reallaşdırılmasının digər şərtlərinə (qiyməti, təchizat müddəti, satış kanalları, servis, reklam) görə bazarın şərtlərinə uyğunluğu deməkdir.

Başqa sözlə desək, məhsulun rəqabət qabiliyyəti dedikdə, malın bazarda uğurunu müəyyənləşdirən kompleks istehlak və dəyər xarakteristikaları, b.s. bazarda rəqabətli analoji malların geniş təklif edildiyi şəraitdə məhz bu malın digər mallardan üstünlükləri başa düşülür. Hər bir malın arxasında onun istehsalçısı durduğuna görə, tam əsasla müvafiq müəssisələrin, birliklərin və firmaların rəqabət qabiliyyətindən danışmaq olar. Bazardakı istənilən mal faktiki olaraq orada ictimai tələbləri ödəməyə qarşı yoxlama keçir: hər bir alıcı o malı alır ki, o mal onun şəxsi tələbatlarına maksimum cavab versin, alıcıların bütün məcmusu isə rəqabətdə olan mallara nisbətən ictimai tələbatlara daha tam cavab verən malı seçir.

Beynəlxalq standartlaşdırma təşkilatının (İSO) müəyyən etdiyi tərifə uyğun olaraq, keyfiyyət – bu malın şərtləndirilən və nəzərdə tutulan tələbatlara cavab verən xassə və xüsusiyyətlərinin məcmusudur.

Keyfiyyət rəqabət qabiliyyətinin əsas amili kimi çıxış edir. Aşağı keyfiyyətli malın rəqabət qabiliyyəti də aşağı olur. Keyfiyyət və rəqabət qabiliyyətinin bazar siyasətində tutduğu mərkəzi yer onların praktik marketinq fəaliyyətindəki yerini müəyyən edir. Marketinq prinsipləri və metodlarından istifadə edən müəssisənin bütün işi istehsalın istehlakçıların maraqlarına yönəlməsinə xidmət edir. Bu səbəbdən də keyfiyyət və rəqabət qabiliyyəti problemlər cari deyil, uzunmüddətli, strateji xarakter daşıyır. Buradan da tələbatların xarakteri və həcmin, eləcə də məhsulun keyfiyyəti və perspektiv texniki səviyyəsinin uzunmüddətli

68

proqnozlaşdırılması, məhsulların perspektiv istehsalı və istehlakı dövrü ərzində assortimenti və keyfiyyətinin mümkün tələblərinin aşkar olunmasına, istehlakçının tələblərinin ödənilməsinin elmi-texniki və iqtisadi imkanlarının müəyyən edilməsinə, perspektiv məhsul növləri işlənərkən assortimentin və keyfiyyət göstəricilərinin müəyyən edilməsinə yönəldilmişdir. Məhsulun yüksək keyfiyyəti və rəqabət qabiliyyəti digər vasitələrlə yanaşı, idarəetmə metodları və keyfiyyətə nəzarət, daşıma və saxlama üsulları, montaj və satışdan sonra xidmət də daxil olmaqla, məhsulun işlənməsi, təcrübə və seriyalarla istehsalından başlayaraq, satışı və servis xidmətlərinədək bütün marketinq sistemi ilə təmin olunur.

Bazar münasibətləri şəraitində istehsalçının bazarda uğur qazanmasının həlledici amillərindən biri kimi keyfiyyətin rolunun artırılmasına obyektiv zərurət vardır. Bütün dünyada və Azərbaycanda ekoloji problemlərin kəskinləşməsi ilə əlaqədar məhsulun rəqabət qabiliyyətli olması üçün keyfiyyəti, əhalinin sağlamlığı üçün təhlükəsizliyi və ekoloji təmizliyi kimi əlamətləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın açıq bazar iqtisadiyyatına keçidi şəraitində daxili və xarici bazarda istehlakçı uğrunda mübarizə həqiqətən də rəqabət qabiliyyətli malların yaradılması və istehsalını tələb edir. Bununla əlaqədar olaraq rəqabət qabiliyyətinin, malların və onlara nail olmaq üçün xərclərin səmərəli iqtisadi səviyyələrinin tapılması problemi ortaya çıxır. Bazar iqtisadiyyatlı ölkələr, xüsusi ilə Yaponiya bununla əlaqədar firma səviyyəsində keyfiyyətin idarə olunması sahəsində böyük müsbət təcrübə toplamış və böyük müvəffəqiyyətlərə nail olmuşlar. Lakin, praktika göstərir ki, dövlət hakimiyyət orqanları və müəssisələr tərəfindən həyata keçirilən nə keyfiyyətin idarə olunması, nə də keyfiyyətə total nəzarət bazar nəzarəti ilə uyğynlaşmadıqda bu problemi əsaslı şəkildə həll etmək mümkün deyil.

Bazarda kifayət qədər mal və xidmətlərin olması, bütövlükdə təklifin tələbdən artıq olması şəraitində alıcı aldığı

69

anda onun fikrincə özündə keyfiyyət və qiymət kimi istehlak xassələrinin ən yaxşı uyğunluğunu əks etdirən malı seçməklə öz seçim hüququnu tam reallaşdırır.

Bazarda satılmayan malların qalması istehsalçıların mal siyasətinin nə dərəcədə düzgün və ya səhv olmasını bir daha əyani sübut edir. İstehlakçı tərəfindən cəzalandırılmış istehsalçı hansı malların keyfiyyətinin nə dərəcədə yaxşılaşdırılmasını özü araşdırmalıdır. Keyfiyyət böyük güc və xərclər, eləcə də istehsalın texniki bazasının və onun obyektlərinin vaxtlı-vaxtında yeniləşdirilməsini tələb edir.

Rəqabətli bazar şəraitində istənilən təsərrüfat vahidinin fəaliyyəti mütləq ikiqat nəzarətdən keçir. Xarici nəzarət rəqiblər tərəfindən bazar fəaliyyətinin son nəticəsi vasitəsilə aparılır. Bu fəaliyyətin qərəzsiz qiymətini son nəticədə alıcı verir. Rəqabət – bu bərabəri olmayan ən səmərəli iqtisadi nəzarət metodudur. Bu cür nəzarət ictimaiyyətə minimal xərclərlə başa gəlir, o alıcıları lazımi keyfiyyətdə və lazımi müddətdə mallarla təmin etmək üçün şərait yaradır. Bu istehsalçını daim alıcı uğrunda mübarizəyə və məhsulun keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa vadar edən dinamik qüvvədir.

Beləliklə, artıq bazar amili öz-özlüyündə istehsalçını konkret anda zəruri keyfiyyət səviyyəsində mal istehsal etməyə məcbur edən vasitəyə çevrilir. Bazarın inkişaf etməsi və onun mallara qarşı tələblərin artması, bazarda alıcıların rolunun güclənməsi, elmi-texniki tərəqqinin artması – bütün bunlar keyfiyyət və rəqabət qabiliyyəti problemlərinin forma və həlli metodların təkmilləşdirilməsini tələb edir.

Azərbaycanın baza iqtisadiyyatına keçməsi keyfiyyət və rəqabət qabiliyyəti problemlərinə aşağıdakıları tələb edən yeni yanaşma zərurəti doğurur: • istehsalçının bazar amilini daha tam nəzərə alması; • istehsalçıya daxili və xarici bazarda malların keyfiyyətinə

qarşı dəyişən tələblərə daha operativ reaksiya verməyə

70

imkan verən yumşaq standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma sisteminə keçilməsi;

• perspektivdə keyfiyyətin total təmin edilməsinə keçid üçün işlərin təşkili.

Keyfiyyət kompleks və hərtərəfli problem olduğuna görə, onun sənaye müəssisəsi səviyyəsində həlli qərar qəbul olunması üçün müəssisənin bütün bölmə və xidmət sahələrinin razılaşdırılmış səy göstərməsi tələb olunur. Razılaşdırılmış səy göstərilməsi – bu məhsulun keyfiyyətini lazımi səviyyədə saxlamaq üçün başlıca şərtdir. Bu şərtə tam əməl olunması üçün keyfiyyət probleminin həllinin metod və vasitələri, məqsəd və formaları formalaşdırılan dəqiq tədbirlər proqramının olması zəruridir. Belə problemin olması həm keyfiyyət problemlərinin vəziyyəti haqqında tam təsəvvür yaradır və onların həlli üçün müvafiq tədbirlər görməyə imkan verir, həm də müəssisənin bölmə və xidmət sahələrinin onların funksiyaları çərçivəsində hərəkət istiqamətlərini, birgə səy tələb edən qarşılıqlı əlaqə sahələrini müəyyən etməyə imkan verir.

Məhsulun keyfiyyətinin və rəqabət qabiliyyətinin yeni sisteminin saxlanmasının yaradılması heç də həmişə ardıcıl və məqsədyönlü deyil, əksinə, çətinliklərlə müşayiət olunmaqla baş verir. Əvvəllər mövcud olmuş keyfiyyət sistemindən fərqli olaraq, onun əsas subyektləri dövlət orqanları yox, istehsalçılar və istehlakçılar olur. Keyfiyyətə nəzarət, ölçü texnikası ilə ölçmək yolu ilə keyfiyyətin idarə olunması, məhsulun və keyfiyyətin idarə olunması sistemlərinin sertifikatlaşdırılması üzrə bütün konkret işlər mərkəzsizləşdirilib və keyfiyyətin idarə olunması üzrə regional orqanlara verilmişdir.

Hazırda Azərbaycanın keyfiyyət və onun idarə olunmasına təsir üzrə ümumdövlət funksiyaları bu təsirləri tənzimləyən və məhsulların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və texnologiyalara qarşı tələblərin unifikasiyasına, Azərbaycanın keyfiyyət sahəsində digər ölkələr və bütövlükdə dünya birliyinin rəqabət

71

maraqlarına nisbətən ümumdövlət maraqlarının razılaşdırılmasına yönəlmiş qanunvericilik bazasının yaradılması və təkmilləşdirilməsindən ibarətdir. Bizdə on illərlə keyfiyyətin artırılması metodları və üsullarının tapılmasına vəsait xərclənmişdir. Lakin, inzibati amirlik şəraitində ölkədə keyfiyyət problemlərinin əsaslı həllinə yönəlmiş bütün tədbirlər və cəhdlər uğursuzluqla nəticələnmişdir, çünki bu zaman yüz illərlə sınaqdan keçirilmiş ən həqiqi və etibarlı metod - keyfiyyətin bazarda məhsul istehsalçıları arasında rəqabət şəraitində alıcıların özləri tərəfindən qiymətləndirilməsi metodu tətbiq olunmamışdır.

Xarici praktika göstərir ki, dövlətlə yanaşı, istehlakçıların maraqlarının qorunmasında istehlakçıların özləri də böyük rol oynamalıdır. Xaricdə istehlakçıların maraqları üç növ: dövlət, ictimai-xüsusiləşdirilmiş və ictimai-xüsusiləşdirilməmiş təşkilat tərəfindən həyata keçirilir. 1980-cı ildə dünyanın 60-dan çox ölkəsində 130-dan çox müxtəlif istehlakçılar assosiasiyaları fəaliyyət göstərmişdir.

ABŞ-ın, Yaponiyanın və Qərbi Avropa dövlətlərinin həyata keçirdikləri ümumi nəzarət aşağıdakı məcburi şərtləri nəzərdə tutur:

1. Keyfiyyət fəaliyyətin əsas strateji məqsədi kimi firmaların ali rəhbərliyi tərəfindən tanınır. Bununla yanaşı, onların həlli üçün konkret tapşırıqlar verilir və maliyyə vəsaiti ayrılır. Keyfiyyətin artırılması artan xətt boyunca getməlidir, çünki, keyfiyyət daim dəyişən məqsəddir;

2. Keyfiyyətin artırılması üzrə məqsədlər istisna olmadan firmanın bütün bölmələrinə aid olmalıdır;

3. Personalın arası kəsilməyən öyrədilməsi prosesi. Firmalar sərt rəqabət mübarizəsi şəraitində məhsulun keyfiyyətinin sistemli idarə olunmasını tətbiq etməklə uğurla inkişaf edə bilərlər. Hazırda məhsulun

72

keyfiyyətinə qarşı artan tələblər dünya bazarının xarakterik xüsusiyyətlərindən biridir.

Əvvəllər mövcud olmuş keyfiyyət sistemindən fərqli olaraq, onun əsas subyektləri dövlət deyil, istehsalçılar və istehlakçılar olur. Hazırda Azərbaycanın keyfiyyət və onun idarə olunmasına təsir üzrə ümumdövlət funksiyaları bu təsirləri tənzimləyən və məhsulların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və texnologiyalara qarşı tələblərin unifikasiyasına, Azərbaycanın keyfiyyət sahəsində digər ölkələr və bütövlükdə dünya birliyinin rəqabət maraqlarına nisbətən ümumdövlət maraqlarının razılaşdırılmasına yönəlmiş qanunvericilik bazasının yaradılması və təkmilləşdirilməsindən ibarətdir. Bütün ölkələrdə məhsulun keyfiyyətinin idarə olunmasına böyük diqqət yetirilir. Bu məsələnin, onun ölkəmizdə və xaricdəki təcrübə əsasında öyrənilməsi nəticəsində aşağıdakı nəticələrə gəlmək və təklifləri vermək olar:

1. Keyfiyyətin təmin olunması texniki funksiya kimi deyil, müəssisənin bütün təşkilati strukturuna sirayət edən sistematik proses kimi başa düşülür;

2. Keyfiyyət məsələləri tək istehsal tsikli çərçivəsində deyil, işləyib hazırlama, quraşdırma, marketinq və satışdan sonra xidmət prosesində də aktualdır;

3. Keyfiyyət istehsalçıya deyil, istehlakçının tələbatının ödənilməsinə yönəlməlidir;

4. Məhsulun keyfiyyətinin artırılması layihələndirmənin avtomatlaşdırılmasından başlayaraq, keyfiyyətə nəzarətin avtomatlaşdırılmış ölçülməsinədək yeni istehsal texnologiyasının tətbiqini tələb edir;

5. Keyfiyyətin hər şeyi əhatə edən səviyyədə artırılmasına bütün işçilərin maraqlı iştirakı, onların keyfiyyətin yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş səyləri stimullaşdırılmaqla nail olunur.

Bütün bunlar yalnız o zaman həyata keçirilir ki, keyfiyyətin istehlakçıların maraqlarının qorunmasına yönəlmiş,

73

müəssisənin bütün bölmələrini əhatə edən və bütün personal üçün qəbul edilə bilən dəqiq təşkil edilmiş idarəetmə sistemi fəaliyyət göstərsin.

Global Economic Researches Center COLLECTION OF ARTICLES

of international conference on “International trade, standards and WTO: current status,

problems and perspectives”

74

Baku, 4-5 April, 2007

Scientific editor: Atakishiyev R.B. Responsible person for edition: Mikayilov E.A. Designer: İsmayilov P.S.

Collection of articles of international conference on “International trade, standards and WTO: current status, problems and perspectives”

75

Global Economic Researches Center

Ibrahim Mammadzadeh,

ASPI Consulting Engineers, Inc. Standardization in Transition: Willing to New

Competition in WTO Accession Context Introduction In a world of increasing interdependence between

national economies, we are of course fully aware of the importance of international trade, in other words the exchange of capital of consumer goods - and now also services. This exchange often raises difficult problems, particularly in cases of trade between industrialized and transition countries. In view of this, efforts were undertaken very soon after the World

76

War II and collapse of the communist block to harmonize, liberalize and facilitate this trade, both on a world scale and through the creation of geographical free trade areas. To do this, the major concern in negotiations was to eliminate of harmonize customs tariffs, quotas and other barriers through measures of an essentially economic nature. On the other hand, the problems raised by technical barriers were scarcely addressed, if at all.

This is not so surprising, if one thinks about it, because the negotiators were mainly politicians or high-ranking officials from State administration, since customs tariffs, import quotas, and so on were almost exclusively the responsibility of governments. Technical barriers, on the other hand, depend essentially on agreements and decisions made beyond the direct control of central governments. However, it was finally realized that these technical barriers, even in the absence of customs or tariff barriers, imposed serious limitations on trade between countries. National products produced by transition economies still use the old soviet-based standards and they are indeed often unacceptable for the markets of other countries which required different technical features. Having endeavored to overcome trade barriers of the economic variety, government came to recognize the importance of barriers of the technical type and of the serious hindrance they represented for trade.

Technical barriers Anybody who has traveled a little and has some

international experience is familiar with a number of these technical barriers, especially those which one runs across most frequently, such as electrical sockets, for example, whose dimensions, shapes and other design features differ widely from one country to the next. Not to mention the different systems of units to express the features of products offering identical technical performance. Or "right-hand" or "left-hand"

77

driving rules, depending on country, and differences in the layout of controls, which raise tricky problems for motor-car manufacturers. And many other differences in technical drawing systems, color coding of electrical wires, electrical fuses, design components, etc.

Other example, construction services in Azerbaijan are provided primarily through establishment of a commercial presence or movement of natural person, and measures hampering these two modes are considered as obstructing the foreign business of private companies. JV between foreign and domestic firms are quite common, often out of necessity for the financing of projects, transfers of technology and know-how, and assistance to the foreign firms in clearing local laws, regulations and practices. Cross-border trade in this sector appears to be negligible, except in the engineering design phase, though with advanced communication systems, blueprints and designs can be transmitted electronically, and рге-erection work such as site investigation.

The construction sector is subject to different types of regulation including controls on land use, building regulations and technical requirements, building permits and inspection, registration of proprietors, contractors and professionals, regulation of fees and remunerations, environmental regulations, etc.

Construction sector uses a large number of skilled and unskilled labor and nationality and residency requirements or other staffing requirements for persons employed by foreign firms could constitute limitations on market access and national treatment. Immigration policy, labor market regulations, and levies and charges for social security may impact the sector significantly. Difficulties may be compounded by the fact that the required permits and licenses are granted by a large number of national and local authorities or industry associations. The lack of transparency concerning the rules, informal guidelines,

78

business practices and pressures from industry associations and sometimes collusion among suppliers limit the competition.

It is argued that the requirements to employ and train local staff place a burden on the supplier and restrictions on the movement of experts or specialists have a stronger impact on foreign construction firms, as high-level skills are not easily replaceable.

Azerbaijan has not to withdraw all the impediments. In all such cases where it feel that at present country has not acquired sufficient expertise but believe that not over very distant future. In particular, on design and engineering services restrictions should continue and when JVs are established, the transfer of technology, i.e. training of local staff and taking local firms may be kept.

Technological imbalance And this only takes account of the industrialized countries.

If we now look at what happens between the latter and the developing countries, we find that the situation is made even worse by the technological gap - even, one might say, imbalance - that exists between these countries. Thus before even attempting to eliminate the technical barriers, it is necessary - sometimes in parallel - to reduce these gaps by transferring technology to the transition countries. It also means avoiding, as far as possible, the long development time and high costs involved when the technological development of the industrialized countries took place. We can then see that as regards technical barriers to trade, the concerns are two fold: it is necessary no: only to harmonize, but also to transfer the relevant technologies at the lowest possible cost. And the remarkable thing about standardization is that, if one thinks about it a little, it allows one to do both - provided, of course, that it is done properly, based on long experience and broad consensus.

Structure of industry

79

The Azerbaijan industry is analyzed during 1993-2006 from the point of various indexes such as value-added, FDI, employment, dependency on importing resources and so on. The findings show that although some improving changes appear in the manufacturing sector, but the trend has not been continuous and due to some shocks, specifically foreign exchange shocks, the industry has been facing with disturbances.

The share of industry in GDP has grown from 1.3% in 1996 to 16% in 2006. By starting the last five years, the growth rate of industry jumped to 9.9% and 16% in 2001 and 2006 respectively, while in the 1993, the rate fell down to 23%. The dependency of industry on import index shows a remarkable increase in the oil products, textiles and chemicals during these years. The ratio of import to export in the machinery and equipment sectors, presents a better picture of dependency on FDI. For example in 2001, the machinery sector had a ratio of 11.7 which was the highest.

Harmonizing different national regulations This led to a General Agreement on Tariffs and Trade

signed by more than 50 countries at the end of 1979, which contains a special ''agreement on technical barriers to trade "dealing with standardization known as the GATT Standards Code". This code states that when technical regulations and mandatory national standards are needed and International Standards on the relevant topics are available, the countries signatory to the Code are bound to using these International Standards. GATT thereby recognized the role of ISO as a source of reference documents which would contribute to reducing technical barriers to trade. At the same time, the crucial importance of international standardization as an instrument for harmonizing different national regulations was also recognized. Of course, when talking about international

80

standardization, one should include alongside ISO its two parallel "sister" institutions, the IEC (International Electrotechnical Commission) and ITU (International Telecommunication Union). This was a first step, which was all the more needed since the liberalization of national economies and opening up of markets to the outside, together with multilateral trade, were constantly on the increase - and still are. And so was world trade, with an annual growth rate exceeding worldwide production practically every single year since the early postwar days.

At the same time it was necessary to continue moving towards ever greater international compatibility of technologies in order to facilitate cross-border trade even further, because, it should be recalled, the GATT Standards Code which came into effect in 1980 was only one of the agreements of the Tokyo Round, and countries were under no obligation to adhere On the other hand, the conclusion in 1994 in Marrakech of the Uruguay Round of multilateral trade negotiations, and the establishment in 1995 of the World Trade Organization (WTO) as a successors to GATT, imposed far more stringent conditions upon the signatory countries. Each member of the WTO is now bound by the "Agreement on Technical Barriers to Trade" (which succeeds the GATT agreement of the same name mentioned above) and is obliged, among other things, to circulate full information on standards, technical regulations and conformity testing procedures among the WTO membership.

Code of Good Practice The new WTO Agreement on Technical Barriers to Trade)

includes, in annex, a "Code of Good Practice for the preparation, adoption and application of standards" containing important provisions regarding the transparency of the standardization process. At their General Assembly in September 1994, the ISO membership undertook to respond

81

positively to the provisions of the Code dealing with the development of standardization in which their information services have an important role to play. Ultimately, this led ю formalizing the relations between the WTO and ISO in an agreement on a joint information system for collecting notifications relating to the Code of Good Practice via ISONET (the ISO information network) and the ISO/IEC Information Centre in Geneva. The WTO, therefore, has also recognized the importance of the international standardization organizations. And, at the same time, the GATT Uruguay Round, which gave birth to the WTO brought about a considerable strengthening of the GATT Standards Code which urges governments to make the broadest possible use of International Standards with a view to facilitating the free circulation of goods. The WTO also encourages its members to actively participate in international standardization. It is a fact, too, that international participation in ISO has never been so strong as it is today.

But how would the situation be in Azerbaijan to have a

presence in the market? To answer this question, some important points must be

taken into consideration. In the first step for the market recognition and self evaluation for the competition in this big market, one must chase for the market requirements and customer needs. After determining the needs, it's time for the production of goods or service s according to the customer requirements. Now these service/goods are ready to be presented in International Markets. What is obvious is that customer needs in this market are actually the same conventional qualities with its International dimensions. So in order to conform these services/goods with the market requirements, the quality must be compared with the universal standards and criteria, which are actually the same “product

82

conformity”. But how can this Quality to be generalized through all levels of an organization?

To establish this Quality through all levels is actually to establish a new culture. Of course, the cultural conduct in an organization is set up by the top management of the organization. If the management takes this effort seriously and be committed to it, then it would be followed by other members or staff as well. But if the management puts the priority on the cost reduction and productivity, then the staff would take the same view by not considering the Quality as the main factor.

So, by establishing the Quality assured and management system, we can not only conform the Quality of product/goods with the customer's needs, but also guarantee the continuity and survival of this Quality. Because of the restriction of any other methods/systems, organization more than ever adopt the Quality assured principles to solve their Quality problems.

With this view, the ISO 9000 families of standards by the name of Quality Management came into being in the 2000's by the International Organization of Standardization (ISO).

This family of standards which has international reputation, is adopted by more than 100 countries round the world as their national / mandatory standard. We see a daily increase in the issuance of such certificates. The usage of such system standards has the following advantages:

• Trade benefits • Good process planning for market demand • Accurate definition of the systems and capability of

presenting them to customers • Better communication • Cost reduction and efficiency increase • More customer satisfaction • Management satisfaction of the correct performance of

activities

83

• Market share increase As expected, the systems conforming with the ISO 9000

standards guarantee the Quality of the products outside the organization, whereas at the same time it gives the management the confidence of the proper performance of the activities. Evidently, to reach an acceptable level of Quality, the technical barriers, resource gaps and technological imbalances must first be identified and then a way to eliminate them be found in order to approach a suitable performance and good Quality. Identification and provision of suitable resources to eliminate such barriers is the responsibility of the organization's management.

So, the use of the right management system can include all the above advantages. This can also enhance a successful presence in the world trade.

Seeking Certification - What to Expect from the

Standard When questioned why the suppliers sought ISO 9000 in the

first place, responses varied and no single reason predominated.

As the following table shows, motivations to achieve the standard are very varied. The focus of the four leading answers reflects this disparity. The most frequently stated reason (24%) was entirely customer-focused, wanting to improve service and reduce complaints. But the next three answers are all rather less specific, expressing a desire to improve efficiency (23%) or just stay in business (including the winning of more business) at 22%. The fourth answer, representing some 21%, was the means of “embedding a quality culture” or, more simply, improving quality.

Interestingly, external pressures - the reactive as opposed to the proactive - are an important incentive to seeking certification. These range from perceived (or even stated)

84

pressure from customers (14%) through the necessary response where competitors achieve ISO 9000 (10%), to the situation where a regulatory regime is deemed to require a drive for quality (7%).

85

If we take a look at the total percentages of successful

business (22%), Quality improvement (21%), Marketing benefits (17%), Growth in market share (1%). Customer demand/pressure (14%) and Regulations /legislations compatibility (7%) which will be approximately 82%, we would notice that these are actually the very same reasons WTO is also looking for as its aim to help the transition/developing countries. So, it can be concluded that majority of users of these standards have mentioned the same factors which have been previously discussed.

It was also explained how each one of these factors can be considered an actual need for the cross-border trading improvement. So, it can be claimed that systems based on ISO

24%

23%

22%

21%

17%

14%

10%

9%

7%

6%

4%

4%

3%

1%

12%

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30%

IMPROVE CUSTOMER SERVICE / REDUCE COMPLAINTS

IMPROVE EFFICIENCY

TO STAY IN BUSINESS / WIN BUSINESS

EMBED QUALITY CULTURE / IMPROVE QUALITY

MARKETING BENEFITS

CUSTOMER DEMAND / PRESSURE

COMPETITOR PRESSURE

USED AS BENCHMARK FOR PERFORMANCE

LEGISLATION / REGULATIONS

REDUCE COSTS

MOTIVATED WORKFORCE

REDUCE WASTAGE

FORCES MANAGEMENT EXCELLENCE

GROW MARKET SHARE

OTHER

Reason for Seeking ISO 9000 and ISO 14000 Certification

86

9000 standards are necessary and efficient tools in order to attain the WTO aims which is necessary, but not adequate.

To reach such system it is essential first to try to produce product/services properly according to product standards and regulation of the market/customer, then documentation should start, and based on quality documents, the system should be implemented, and ultimately by performing internal and external audits the efficiency of the system will be insured. But the most complicated and the most important part of this process is the first step or in other words, the compliance with the product standard and regulations, this is because in most transition and developing countries, the chief problem is due to the technological and technical deficiencies.

Depending on what level of Quality the management adopts as its own policy and mission, the problems and barriers must be eliminated. In this regards, the easiest form would evidently be the conformance of the system with the present condition.

In the latter case, the product will not have the required qualifications to be able to attend me world markets due to the technical/technological deficiencies. So, practically the commercial aims can not be followed. But, if the ISO 9000 is used as a tool to enhance the organization with regard to technical, technological and managerial aspects, there can be a full guarantee that the system will go towards a reduction in costs, efficiency improvement and improved management control. Also full satisfaction of customers can be attained. And it must be noted that the satisfaction of one single customer would result in the satisfaction of at least nine other customers which is in turn is the most important goal in the process of winning this competition.

87

International trade of selected industrial products Findings show that during XX century, the growth in world

trade was 1.5 fold compared with the growth in world output. Among industrial sectors, during recent decades, the machinery, transport equipment and chemical sectors have the highest growth, while the growth in world trade of sectors like metals, textiles and clothing have fallen.

Econometric model for import and export By estimating the industrial import and export functions,

we have tried to depict the implications of accession from the point of nominal and real trade balance and revealed comparative advantage index (which is defined as the ratio of net export to whole trade). The findings show that trade balance growth rates of non-oil industrial sectors and industry as a whole, are negative. In other words after accession to WTO, an average - 0.33 percent will be added to trade deficit annually. The worsening of trade balance of industrial sectors is due to huge share of import to export.

Conclusion • The standard provides for urgent release of incoming or

in-process product if recall procedures are in place. No product may be released for production if it cannot be segregated and recalled in the event of non-compliance to specified requirements.

• It is important to select the correct ISO9000 model applicable in each case. Design activities must be available if 9001 is applied. On the other hand, 9002 may not be appropriate if processes require in-house design activities. If design and development is undertaken, procedures for those functions must be documented and implemented.

• According to findings of research, motivations to achieve the standard are very varied. One of the important issues in any business is cost reducing. Although the most of

88

manufacturing businesses are extensive just 4% out of them seeking certification through cost reducing.

• The experience shows that "comparative advantage" concept is a dynamic phenomenon, so the countries can not always lean on their traditional comparative advantage.

• By merely membership in WTO there is no guarantee for success, rather the membership provides a situation in which we can have a better presence in the world trade and make use of opportunities regarding our comparative advantage.

• Steps should be adopted to review rules and regulations in accordance with international code of conduct, while there are many vacant rooms for improving the trade structure of the industry through export promotion.

Chernova Yelena Viktorovna MOODY International

Standards in the field of goods and services and behavior to them on national, regional and

international levels

The notion “quality system” may be formulated as complex of organizational structure, responsibility, procedures, processes and resources providing implementation of general quality management. Scale of the quality system should meet tasks for quality assurance. Quality systems of different organizations are different, since development of quality system depends on objectives of the organization, its specification, type of production or services and practical experience of the company.

89

Quality demands are formed and fixed in normative and normative-technical documents: state, sectoral and company standards, technical conditions for production, requirements specification for designing or modernization of goods, in drafts, technological maps and technological orders, in quality control maps etc. List of these documents easily may be expanded.

Quality system, behavior of manufacturer and consumer to quality and other mechanisms of quality management have past long and difficult period of perfection in condition of deep economical crisis.

Political, social and economical changes happened in Azerbaijan during the last ten years created new and unfamiliar living conditions. Unfortunately this process accompanied with inflation, upward adjustment, decrease of labor activity and labor discipline, economical breakdown and consequently falling of standard of living for the biggest part of citizens in independent Azerbaijan. Main sources of materials and energy, which are very important for continuous manufacturing process and productivity rate of enterprises nearly in all industrial spheres. During the last several years nearly all enterprises in Azerbaijan suffered from energy deficit. Under such condition development of foreign trade and economical cooperation with other countries became more important. Development of relations permitted Azerbaijan to be a market for industrial and consumer commodities, which also affected on ongoing economical and industrial revival.

Realization of products get severely complicated for enterprises in internal market because of import of foreign production and sharp reduction of paying capacity of population and in external market because of noncompetitiveness of production of Azerbaijan enterprises and lack of experience of trade in big markets, neglect of rules

90

of cooperation and demands for certificates for product and quality system.

Serious complication for exportation of products from Azerbaijan to western and other foreign countries is the lag of Azerbaijan enterprises from the world practice on development of modern quality systems and affirmation of their correspondence with general international requirements.

International standards ISO 9001 on quality system approved in 1987 currently are standards of cooperation in markets nearly in all countries of the world. Activity on international standardization permanently is being improved.

General objectives of improvement and application of standardization may be the followings: • determination of priority direction of investigations and

creating of scientific and technical programs under intergovernmental and international cooperation;

• development of drafts of legislative acts and standards; • creation of optimal structure of funds of standards; • creation of optimal composition of arrangements and

methods for assuring of traceability; • assuring of composition for prospective and permanent

planning; • formation of system of managing and executive structures,

standardization and certification services; • creation of rational forms and contents of standards as

managers of normative and technical information; • largely application of information processing methods by

means of modern information calculating equipment. Standardization system should be based on the following

principles: • maintenance of development level of science and

techniques, economical integrity and effectiveness of production for manufacturer, benefit and security for consumer and society in general;

91

• creation of complex of normative and technical documents, which have common economical character and affects on living condition, products and services;

• availability and openness of information about existing standards and programs of work on standardization;

• inter-relation and correspondence of document in all levels.

Currently development and application of standards is very difficult process, as lack of general system of standards existing in the Soviet period, availability and use of national, regional and international standards shouldn’t incur contradiction, but should serve to common objective - quality and compatibility of products.

Variety of standard Funds of normative and technical documentation optimal

for structure and context of and effective use of this fund for management of economy should be the result of activity of standardization system. This fund should permanently be improved and extended. Documents should be rational in their forms and content and meet modern level of scientific and technical achievements.

Normative documents on standardization have the following types: • state standards of the Azerbaijan republic; • standards of scientific- technical and engineering unions; • technical conditions; • standards of enterprises. State standards of the Azerbaijan Republic are state

construction norms and regulations, state classifiers of technical, economical and social information. Rules and regulation for development and use of state classifiers are established by State Agency on Standardization, Metrology and pats of the Azerbaijan Republic.

92

International, regional and national standards International, regional and national standards of foreign

countries are being used in Azerbaijan in correspondence with international contracts. Also standards of the former Azerbaijan SSR are being used in our country until they will be changed or abolished. State standards of Azerbaijan are developed for organizational-methodical and technical objects, such as: • organization of works on standardization, scientific and

technical terminology, classification and coding of technical and economical information, technical documentation, informational technologies, organization of meteorological works, accurate data about materials and goods;

• products of general engineering use; • constituent elements of economical units of state

importance (transportation, communication, power systems etc.);

• products of inter-industrial usage; • products for consumers and economy; • testing methods. State standards of Azerbaijan consist of obligatory and

recommendatory requirements. Obligations are the followings: • requirements assuring product safety for life, health and

property of population, its compatibility and interchangeability, preservation of the environment and requirements to methods for testing of these activities;

• requirements for safety techniques and labor hygiene with references to correspondent sanitary norms and rules;

• metrological norms, rules, requirements and regulations assuring accuracy of calculations;

• regulations, assuring technical compatibility during development, preparation and exploitation of the product.

93

Obligatory requirements of state standards should be executed by structures of state executive power, all enterprises, unions, organizations and citizens – subjects of entrepreneurship activity; whose activity is affected by standards.

Recommendatory requirements of state standards of Azerbaijan should absolutely be executed if: • it is envisaged by corresponding legislative acts; • these requirements are included to contracts for

projecting, production and delivery of goods; • manufacturer (provider) of the product made a declaration

about correspondence of the product to these standards. State standards of Azerbaijan are approved by State

Agency on Standardization, Metrology and pats of the Azerbaijan Republic, but standards on construction and industry of construction materials should be approved by State Committee on Construction and Architecture of the Azerbaijan Republic.

Privity part of intellectual property rights to state standards belong to the Government independently from source of finance for projecting.

Sectoral standards are being developed for production in the absence of state standards on Azerbaijan or in the case of importance to development of requirements, which exceed or expand requirements of state standards.

Obligatory requirements of sectoral standards should be executed by structures of state executive power, all enterprises, unions and organizations which are members of management of organization approving them.

Standards of scientific and technical and engineering unions are developed in case of importance of expanding of results of fundamental researches in sphere of professional interests. These standards may be used according to voluntary agreement. Technical conditions and standards of enterprises

94

contain requirements which regulate relations between provider and consumer of the product.

International standards are used in Azerbaijan in correspondence with ratified Agreements, Conventions and Contracts.

Currently standards of ISO series (essentially ISO 9001) are especially actual. The standard explains model, according to which a company management may form system of company management from quality assurance position. In other words, it explains how the management organizes works for quality assurance within their company. Primary destination of ISO 9001 was the providing of companies with standards on evaluation of their suppliers (so called “audit of the second part”). But in 90s years consumers’ demand on standard changed ISO 9001 into the standard “audit of the third parts”. A typical company-provider needs the independent “audit of the third parts” for cooperation with a big list of consumers. It is essentially important for companies which work in international market.

The European Union (EU) is one of the most important parts in delivery of ISO standards. Especially, agreement about creation of European Economical Union in 1992 includes an item about acceptance of ISO 9001 as main standard to be used in sphere of international trade among countries which are members of the Union. Today more than 60 000 companies in Europe have ISO certificates.

More and more companies which are consumers of services require availability of ISO 9001 certificate while looking for providers. Absence of ISO certificate may be a serious problem for a company-provider which is going to work in international market.

Besides it, a big list of products may be taken to EU market only in the case if they have ISO 9001 certificate. So, this standard becomes more expanded every day. Any company or

95

product, distantly related to EU should have ISO 9001 certificate.

Many companies understand ISO 9001 as the best marketing mean. Even many companies which don’t manufacture products want to have ISO certificate. Banks, legal companies, even schools consider possibility using models suggested by ISO 9001.

Finally we can say that standards – are main instruments for guarantee and control of quality. National, regional and international standards have only one goal – not only adapt, but also affect to formation and functioning of economical mechanism, quality and compatibility of production. Currently there is a tendency to follow such important points as ecology, safety, reliability, compatibility and interchangeability of products, resource saving and introduction of informational technologies. Only acceptance and use of common standards will allow to stand the high temp and compatibility level established by both local and international market of products and services.

Efendiyev Emin, ASEU

Characteristics of Japanese experience in quality

management

Entry into WTO implies not only advantages but specific obligations for us and for other countries as well. Discharging these obligations and new conditions of international economic contacts will consequently lead to changes in the life quality. Because of its unique geopolitical position our region will be among the first ones that will be affected by these changes. Nowadays the quality of products is becoming one of those changing components. For its permanent improvement in

96

concordance with market needs there is a great necessity for efficient quality management.

Quality management in an enterprise is the guiding activities of designing, manufacturing and marketing of commodities of sufficiently high utility degree and satisfying consumer demands.

Manufacturers and dealers, who know the market well, are aware of that fact, that disposal increasingly depends upon quality of goods and services. It means, only the one who offers goods and services of expected quality, at a reasonable price and also at the right time will stand a chance of selling them. Customers consider the high quality of products and services as natural, but at the same time they expect some surprises while purchasing new products. It becomes much clearer that, the manufacturer must foresee the customers’ expectations and shock them by new products and services. In the world market there is a ruthless struggle for production distribution and for customers, and also severe policy is pursued to cut out competitors.

Poor, i.e. noncompetitiveness quality is not an abstract category, on the contrary, quite concrete cause for viability of enterprise. Therefore quality problem is a strategical issue at present. Ensuring competitiveness of production enterprise’s ability to succeed is determined according to its organizational system of quality management. In this respect Japan is a striking example.

In a short period of time soon after the heavy defeat at World War II Japan gained its strength and attained its position among the highly developed countries. It adopted many methods of economic management. However, in Japan no other categories but quality management was widely applied and strengthened that afterwards was re exported to the West. Due to specific characteristics of quality management quality

97

standard of Japan’s production became the highest and Japan got an opportunity to export its production to all countries.

In one of the symposia on quality management 6 features distinguishing Japanese system of quality management from western system were mentioned.

1. Quality management in the firm, i.e. participation of every employee in quality management

2. Education and training of the specialists in methods of quality management

3. Quality groups’ activities 4. Inspection of quality management activities (Deming

Prize to the firm and leadership activity control) 5. Application of statistical methods 6. National quality management programmes

Japanese system of quality management envisages changes in consciousness of firm and enterprise leaders. This is new way of thinking in economic management.

The system of TQM (Total Quality Management) which is directed to permanent improvement of quality and minimization of production costs as well as delivery on time. Basic principle of TQM – improvement has no bounds. There the following type of purpose functioning; conformably to quality – no defects, to costs –zero non-production costs, to deliveries – on time. On the other hand it is quite clear that to achieve this purpose is impossible, but you must always aim at it and must not stop on the attained results. This philosophy is expressed with the special term of “permanent quality improvement”.

The Japanese conception of the given system provides 4 quality levels:

The first level is estimation of product compliance with the requirements of the standard.

98

The second level demands the production not only to be up to quality, but also to meet operational requirements. And only then it will be in demand in market.

The third level is good quality at a low price. In this case the only way to achieve lower prime cost of high quality goods is zero-defect production. Creation of the such type of manufacturing is based on human factor.

First of all, the quality is obtained not by check-up or high-precision equipment, but by permanent endevour of all production workers to improve the quality. If this sytem of quality improvement is applied at every stage of manufacturing process defects will come to naught. In this way the process control is realized by firm personnel.

The fourth level is product compliance with latent requirements.

In highly developed countries markets are full of production satisfying all explicit consumer demands. Therefore only the production that contains latent consumer demands gains advantages. These are demands which consumer doesn’t foresee and uncommon attributes of production will interest the consumer. For example, combining mobile phone with camera.

In Japan the conception of “total quality management” is known as “cayzen” and it takes in continuous and permanent self-perfection of all employees in an effort to enhance the personal results.

The following is among the most important “cayzen” principles:

• work in accordance with the methods; • consider the problem as a opportunity for improvement; • rely upon the facts; • work according to the plan; • avoid eventual loss; • keep the order and be accurate; • fulfill your promise.

99

Causal

Kaoru İsikava, leading expert on quality management from Tokyo university places high emphasis on application of statistical approaches and accurate data collection as well as on using Pareto chart for identification of priority directions

in quality improvement. He also offered the method of consolidation of different factors exerting influence on final result of certain process and their systematization in cause-and-effect chart. This method is named “İsikava chart” (“Fish skeleton ” chart)

Material Machine Measurement

Human Element Method

Pic.2 Process In the approach of Isikava quality relates to production,

post-sale services, management as well as to both company and employees.

Distinctive feature of Japanese programmes on quality improvement is its orientation to prevent defects, but not to

Result

Quality Rating

Characteristics

100

discover them by control. Therefore in Japan cars failure is detected 10 times as rarer than in American cars. Japan cars substantially worked up American market (their portion is 70 %) as well as Japan machines (40 % of Japan’s machine export belongs to USA), sport goods, wireless sets and motorcycles. But this progress succeeded in achieving high quality products is not a result of Japan’s sudden leap. This process took several decades, and at present the whole world studies Japanese experience in complex quality management.

Quality control of technological processes that prevails over quality control of production is typical for Japan. Direct hand’s responsibility for quality plays a large role since every hand works according to the principle of “ The hand fulfilling the next operation is your consumer ”. The philosophy of “Normal person is ashamed of working poorly” is typical for employees of all firms. Competence of specialists from all ranks in quality management issues is highly appreciated.

Complexity of present-day manufacturing demands every firm to create special system of quality assurance for every project taking into account its specificity. At the same time this system must be a part of the general system of quality assurance within the firm.

Here are some typical features characterizing realization of quality management functions:

1. The purpose of Japanese quality management is to output production satisfying consumer demands. To meet the requirements of national standards and technical conditions is not enough. Japanese industrial standards and international standards developed by International Organization for Standardization or International Electrotechnical Commission are not perfect. It is quite possible that, the production satisfying industrial standards may not meet customer demands. Another important point is that, consumer

101

needs change every year. Even making changes in the industrial standards you may not keep up growing customer demands.

2. It is necessary to emphasize the cons umber direction of the production. Manufacturer must study consumer’s opinions and demands and take into consideration these facts in the process of development, manufacturing and marketing of the production. Manufacturer must foresee consumer demands and needs. Right of choice belongs to consumer.

3. It is also important in what way “quality” is interpreted. As a rule, “quality” means production quality, but in the wide sense it means the quality of work, service, information, process, subdivisions’ work, personnel’s work (including workers, engineers, chiefs and administrative employees) and functioning quality of system, firm, tasks and so on. The main approach is quality management in any of its interpretation.

4. Even production of sufficiently high quality may not satisfy customer if too high price is established on it. Quality management is impossible without regulation of price, incomes, costs as well as production volume. If there is no data on production volume, amount of waste products, ratio of defects and necessary alterations within the enterprise, it is impossible to determine amount of faulty units and frequency of failure removal. Not having this data it is impossible to practice quality management. Insufficient supply of the production with strong demand is inconvenient for customer. Excessive supply signifies surcharge of manpower resources, raw materials and energy. For effective regulation inputs there is a need of efficient quality management. But if either it is necessary to regulate production volume, or if ratio of rejects fluctuates, or if there are lots of reject

102

products, in this case It's unlikely to talk about quality management. It is necessary to try to supply oriduction in specified volume, at the specified level of quality and at a specified price.

Awarding of Deming Prize, conducting of annual “quality month ”, organizing national and international conferences on quality, development of “quality groups” movement, development of training for quality management methods, mass information and propaganda of ideas about quality are typical activitiesof Japanese system.

Every year 20-30 books are published which are devoted to quality management. Japanese association of scientific and technical workers publishes three monthly magazines and each of them are printed in 200 000 copies. We can assert that Japan took the lead over other countries in amount of information on quality management. Leading role in this success belongs to the national television.

Complex quality management arose from mass-production and spread over the firms with short –run production and one-off production. It is applied in construction and non-manufacturing business. This experience deserves attention.

103

Taghi Ahmadzade Shaban The deputy director of the LRS

“Russian Register Caspi”, Auditor PP, Prcer

The quality and ecology management is the important element of efficient activity

The mankind beginning to the XXI century encounters

acute ecological problems. Against the background of climate becoming warmer

the economical activity of people sows dissention in the environment. At the result of it rivers and seas are polluted with slops, it often rains toxics down on us, the organic world is strangled by dirty air with industrial and transport waste. Indeed the relations between human and nature enter in the dangerous adventure. That’s why the rich and the poor must think about the ecological safety problems. So, the protection and the preparation of wide strategic plan on a large scale concerning productive use of natural resources are the demands of the time.

It is clear that, ten years were expended to the implementation of Baku-Tbilisi-Ceyhan main export oil pipeline project putting forward by Haydar Aliyev our national leader in the middle of nineties. The oil strategy is founded with “ The treaty of the century” signed in 1994 by Haydar Aliyev today is realized by Ilham Aliyev the president of Azerbaijan successfully. Azerbaijan oil has already transported to the world’s market from Ceyhan port. Lately our republic becomes developing country in the Caspian sea region. In our republic the ecological problems emerge when the cities grow, new industrial firms are created. Though the international

104

economical projects realized in our region improve our well-being, on the other hand it causes responsibility concerning not being disturbed the ecological balance. The decree signed by our president concerning the preparation of state program on the protection of the coast strip can be considered the important gift for the solution of these problems.

It is clear that, the main goal of the state and the privatized firms is to get the maximum income in the shortest time. In the other hand certain difficulties are created because of the implementation of economical reforms has been carried out before the employment of the technologies. So , though the thriftiness on the technology gives opportunity to solve small duties as becoming stronger in the market the production competing from the ecological and qualitative standpoint caused backwardness in the important problems as managing the works efficiently.

All the states in the Caspian Sea basin being fertile in hydrocarbon recourses of vital important and also the rare kinds of the animal and vegetable kingdom have the responsibility to protect these resources and the environment. If we take account the growing number of the many big industrial firms in the Caspian basin and in the neighboring countries and the growing number of the people and the difficulties of the balancing pressure to the environment because of these reasons, the protection of ecological balance and ecological management system for recovering of the environment may become the efficient means in the future. Today the structural change of the processes are taking place rapidly in the world economics. The last alike processes took place in the second industrial revolution in such scale. At that time the change was concerning to the production, at the result

105

of it the manufactory was substituted with industrial institutions. That’s why the ending period is called industrial period. But now the management has changed. Because of the connection of management and using of information new period is called information time. In the modern market economy situation the institutions think about getting benefit meeting their needs.

Generally, the participants of management process is managing element and guided system. The managing element collects and uses the information which enters from the system and exert inevitable influence on the system. The guided system is defined with managing algorithms. All these features concern the quality and ecological management system completely.

The enumerating principles of management correspond to the standards of international ISO series. The quality management, the safety of food, ecological management or labor safety. The workers of the quality management, the safety of food, ecological management or labor safety try to keep these standards. The majority of our masters are not aware of these standards or deviate from making the quality to be leader with various pretexts as insufficiency of allocations, working only in local market. At the same time there are many local institutions and companies being the contractor and subcontractor of foreign companies. The certificate about the quality of management and on the ISO 9001: 2000 is the main criterion of business-like community. The average and petty masters must perceive, that both quality and ecological management is an important condition of the modern institution management. That is to say the institutions must think about the implementation of the indivisible system collecting some systems, creating united systems in the preliminary stage of being certificated.

106

Today different organizations, offices, companies, goods and cervices are certificated in the world. In Great Britain 66000, Germany 35000, Russia 3000 certificates were given in 2001. According to the our marketing investigations in Azerbaijan market the number of the certificates are between 150-200 during a year. Though this figure is “round” it is the obvious indicator of indifference of the firms and companies’ directors to this matter.

The employment of modern management methods and systems is the most important terms of integration. It is clear, that the solution of technical problems is not so insignificant here. Particularly on the eve of our republic entering the World Trade Organization it is very important to clear the problems mentioned before. So, if you want to improve your activities in the field as the protection of the environment and quality and to observe the laws and orders you must get certificate suitable for standard ISO 9001 and 14001. The reception of the Kioto agreements concerning about the protection of the nature in the international world has made the employment of ecological management more important state everywhere. In Japan 13000, Great Britain 5500, China 5000 and in Azerbaijan mainly foreign companies as BP, ASPI, Cermington, Garadagh Cement get 6 certificates on the standards ISO 14001 till this time.

At present, USA begins to apply a new program directed supporting ecological management as the voluntary initiatives. According to Jim Konnaugton the chief of The Quality of The Environment Council the same program begins to carry the number of companies to 100000 getting certificate on the standard ISO 14001.

107

Within the next few day the construction and installation works on a large scale concerning about the oil-gas industry are intended to implement in the Caspian Sea and its basin. The ministry and state committees and all the organization participating in the large project in Azerbaijan must apply the ecological management system to prevent the bad influence of local and foreign companies will be participated in such projects to the environment and the organic world. To join such indivisible system will be more suitable for pursuing connected policy in the protection of environment.

The international standard ISO 14001 concerning to ecological management have directed to help the different organizations for solution of the economical and ecological problems by means of efficient management methods. This standard force all these institutions and organizations to regulate their activities taking into account the national laws on the protection of environment and the main ecological factors. The standard ISO 14001: 2004 is made as will be implemented by small and big organizations in different geographical, cultural and social conditions The success of ecological management system is based on the obligations pledging by all the organizations and their directors who will make up this system. The regular employment of the methods of the ecological management may cause the results satisfied all the interesting sides. For example, EMS may be efficient to learn the opportunities choosing the most useful technologies from the standpoint of the suitability and ecological profit. But here the state – administrative and logical regulation and also the community’s attitude to the nature express special importance.

108

At present the creation and certificating of EMS create the condition to abolish the obstacles excited by the differences between national standard.

So, the necessity of new management methods and its benefit may enumerate as the following sentences briefly. That is, ecological management system brings superiorities to the institutions as

• the constant reduction of negative influence to the environment;

• the constant reduction of production and running costs;

• the reduction of the repayments concerning the protection of the nature and observing the laws on the protection of the nature;

• the reduction of the risk and the scale of the accidents;

• the increase of competitive capacity of the institution in foreign and interior market;

• the opportunity to enter in the new markets; • to get suitable image, to improve the

attitudes with consumers, companions, capitalists, government bodies and communities;

• the increase of capital attraction; • the reduction of percentage degrees on the

credits; • the reduction of the repayment degrees on the

ecological insurance. Besides that, ecological management is considered

one of the important terms in the activities of all companies in the member states of World Trade Organization which Azerbaijan will enter in there soon. At last an other factor making necessary the application of the ecological management system is modern

109

efficient ethics. That is, the companies getting the certificate on the standard ISO 14001 will demand their business partners to observe these standards.

Mikayilov E.A., Global Economic Researches Center

Impact of standards on international trade

and WTO approaches

Speedy development of international trade among the countries with market economy system sets new problems before each country taking part in this process. Speedy Globalization process opens new prospects for separate countries and brings about creation of a common market in the world. Consequently, attempts are made to eliminate all the factors negatively influencing the trade aimed at facilitating trade between the countries taking part in the international trade. Customs dues, internal support and foreign loans, taxes levied on import, guarantee for the protection of intellectual property, control over the quality of imported goods and measures taken in respect with import at border, internal market environment, legislation and court system, import licensing and etc., are among these factors; but standards and tariffs are seen special place among them. We will try to throw light about how standards have impact on international trade.

Standards influence international trade as a result of their harmony and conformity evaluation. Thus the when the requirements in standards are harmonized and goods is tested and certified as per that standard the importing country gives permission for importing that goods without its certification. It allows avoiding additional costs on the exported goods and

110

facilitates import and as a result, the international trade procedures are simplified. We will discuss the impact of standards to trade in terms of standards and conformity assessment separately.

Standards have impact on international trade via the following factors:

1. Formation of network effects. As is known, the use of parts or components produced based on standards by others are simplified and it provides their interchangeability. So the products produced by various manufacturers allow for their use without conformity rule when made based on new standards. For example, fabrication of mobile phone micro designs on adopted unified standards facilitates their use by such phone manufacturers as “Nokia”, “Sony” and “Samsung” in manufacturing their phones. Hence those firms don’t expend additional costs on conforming their micro designs and reduce labor wasted for their production. Thus manufacturing of micro designs based on adopted standards creates network effect among its users and facilitates trade relations among them. On the other side, application of conformed standards also creates network effect among its users. So manufacturer obtains interchangeable product by buying product used by bigger number of users, It in its turn, allowing the consumer to reduce its costs. We will base our assumption on the manufacture of phones and computers. Use of GSM standards in Western Europe and application by mobile phone operators brought about their use in the countries of Asia and Africa as well, as the adoption of GSM standards by mobile phone operators allowed the consumer to keep contact with users living in different regions and countries. It prompted the consumer to buy namely the products that may be logged to GSM

111

network thus creating network effect among its users. As a result of it, the number of phone users in Western Europe increased from 258 million in 1999 to 456 million in 2000. Creation of unified internet networks and make of computers allowing for their use may also be exemplified.

2. Creation of new technologies and innovations. The speedy development of scientific-technical sphere and respective enhancement of the living standards of the population reduces the lifespan of the produced products and necessitates production of new products. In view of these factors scientists and researchers provide updating of products and enhancement of technical capacity by advancing new scientific ideas and innovations. Generally speaking, majority of ideas and scientific inventions serve business, while the producer constantly attempting to update its products are in search of new ideas, as the competition in market economy context reaches such dimensions that the manufacturers who are reluctant to pursue renovations soon fails to sell its products and goes bankrupt. In this regard, acquisition of new ideas and technologies has great significance for manufacturers. But when there is need for ensuring access to those ideas and technologies manufacturers face with certain problems. This is the moment when the standards at hand come to their help. So when a standard is developed the new scientific innovations, achievements related to certification facility are thoroughly studied and prospective requirements on the product are defined and those innovations are reflected in these requirements. The manufacturer becomes aware of all the innovations made in other countries by only adopting the standard and cuts on the costs expended for carrying certain study. So standards

112

give impetus to spreading and developing of new ideas and technologies.

3. Meeting the requirements of the consumers in foreign markets and cutting on the expenses on carrying out studies. The wishes and requirements of consumers are learned when standards are developed and the results are included in standards. It in its turn, allows other country manufactures to draw near the market demands by adopting a standard and have access to market within the shortest time possible. BY adopting innovative ideas and standard reflecting the market demands the manufacturer avoids carrying out additional marketing studies and cuts on its costs. In the event when a manufacturer is not fully satisfied with the existing standard then he develops a new standard himself and gains leadership position in the market by applying the same. Transnational companies have widely applied this practice over the last few years. So major motor-car manufacturers such as BNV, Ford as well as mobile phone makers Nokia, Samsung created enterprise standard themselves and included the latest innovations of intellectual property in standard thus succeeding in applying the standard and enhance their image. But as the standard is developed in view of the potential of the same enterprise other firms lack necessary technical-economic capacity to apply the same, it leading to monopoly in the market.

4. Information communication. As is widely known, one of the problems faced in the international trade lack of necessary information among trade participants about the relevant service and product. In many circumstances, the consumers acting as buyers and manufacturers making products based on the purchased parts or components. Notwithstanding availability of enough information about

113

the product indicators the manufacturer is in fact reluctant to provide consumers with the information about the same indicators and thus creates informational imbalance. Consequently, the consumers buy a product being unaware of quality indicators of the same product, it posing harm to his/her health. For example, as a result of purchase of low-quality products in the USA in 2003 12 million persons bore health-related damages to the extent of being treated at hospitals and according to the American Consumer Goods Security Commission estimations, the total amount of damage to the country from such incidents amounts at 700$ US. Due to these reasons, the state protects consumer rights and takes all measures to provide sale of quality-products. In general, economists divide products into 3 categories for

the ability of consumers to obtain information about a certain product. The first category includes the products the quality of which may be determined visually. For example, clothes belong to such category of products. The second category includes the products quality of which are determined after their use and not when they are bought. For example, food products go to that category. The third category includes the product the quality of which are not identified either when bought or after use. For example, consumers are unable to identify the amount of fluoride in toothpaste. The third category is also attributed to a number of services to determine the quality of which a consumer is incapable to do during its use. For example, as a result of the conducted surveys it was established that 90% of the repair services provided for a single vehicle in the USA is in fact not necessary and they are not asked for by a consumer. SO lack of necessary amount of information among the consumers about products and services creates a number of social and economic problems. Standards play crucial role in the solution of such problems and

114

information communication. So, standards reflect a number of information necessary for a consumer, while a consumer makes appropriate choice by obtaining necessary information about the quality indicators.

Every country tries to take into account its natural features and interests when developing standards. So the level of development of a country, technical and technological capacity, consumer requirements and other peculiarities are considered when standards are developed. As every country develops standards according to its possibilities certain problems arise for the manufacturers from other countries when they are applied. For example, Germany sets very high standards for standards developed and they correspond to the developmental level of Germany. It in its turn, prevents the manufacturers of underdeveloped countries from exporting their goods to Germany, as the same enterprises are unable to adopt German standards, thus leading to upset of competitive atmosphere or enterprises are forced to adopt the same standards with difficulty and at very high costs. In case when German enterprises export their goods to poorly developed countries, application of that country’s standard not only enhances its quality but also entails decrease in the existing quality level. On the other side, some countries set higher requirements for the imported goods so that to protect the internal market and create greater opportunities for local manufacturers and it entails discrimination between the local and foreign firms and creates potential barriers in trade. Therefore, countries should make all attempts to conform or harmonize the requirements inherent in standards on a definite product and avoid setting differing requirements in regard with the same product. To achieve it the countries wishing to become members of the World Trade Organization are required to apply international standards as much as possible, in the

115

event of failure to do this to ensure correspondence of national standard to any international standard as well as participate in the development of international standards.

Thus harmonization of standards raises level of closeness of the products made in different countries and creates favorable conditions for other country’s to easily accept the same products at import-export. As a result international trade procedures become much simplified and manufacturer expenses are lessened. So application of harmonized standards by countries with varying economic levels creates complexities for the economies of poorly developed countries and entails additional costs which have negative impact on trade. It is necessary to avail the practice of mutual recognition of conformity assessment results. In general, conformity assessment is the process of comparison of the product, process or service with defined requirements. Conformity assessment includes mutual recognition, accrediting, certification, testing, inspection, registry and calibration. One of the primary factors hindering international trade is mutual recognition of conformity assessment and resultant retesting of the product. In general, conformity assessment sets the following barriers in the way of international trade:

• Declaration made by the manufacturer in respect with the conformity of the product or quality system is in most cases not accepted by the buyer;

• Re-inspection or testing of the product is carried out which consumes extra time and capital;

• The manufacturer is required to test its product at a laboratory approved by the imported country;

• The conformity mark issued by the exporting country based on certification scheme is not accepted by the importing country as a prove of conformity;

116

• The exporter is required to obtain from the manufacturer the conformity mark of the imported country;

• The buyer appoints its representative or international inspection firm and etc., for the purpose of inspection of foods before it is being shipped from another country.

So retesting and certification requirements incur additional expenses for both manufacturer and consumers. The time consumed for retesting lessens competitiveness of the same products as compared to local products due to delays in the goods delivery.

World Trade Organization offers to take the following steps aimed at eliminating such barriers:

1. Conclusion of bilateral and multilateral contract on the recognition of conformity assessment results.

2. Conclusion of voluntary contracts between foreign and local authorities.

3. Accreditation of conformity assessment authorities by well-known accreditation authorities.

4. Promotion of the practice of declaring the adequacy of their products in standards.

We want to call your attention to bilateral and multilateral mutual recognition contracts. Conclusion of such contracts between the authorities on conformity assessment of various countries brings about recognition of the certification carried out in the exporting country while the goods is exported in the importing country and further retesting process and it means elimination one of the major problems existing in the international trade. Such contracts on mutual recognition are signed at international, regional and interstate levels. Contracts at international level are signed between member countries of International Conference on International Accreditation Forum

117

and Laboratory Accreditation, European Union and China, Japan, USA and Canada at regional level, between Thailand, Austria, Japan and Singapore at regional level.

Now we proceed to discussing the abovementioned effects of standard and conformity assessment on international trade by empirical figures. A number of organizations such as Economic Cooperation and Development Organization (ECDP), APEC (Asian-Pacific Economic Cooperation) and other national and regional organizations have conducted empirical researches. We must in the first place note that 80% of the international trade is affected by the standards. In this connection, 80% of the World Trade Organization’s (WTO), 50% of OECD and 25% of APEC activities are directly or indirectly related to standards. On the other side, 80% of the “Single Market” plan of the countries of the European Union belongs to standards and application of standards brings about reduction in export expenses of the countries of European Union by 2.5% and it means billions of dollars. According to estimation, in the event of 1% increase in the use of harmonized standards by the major trade partners of the USA it yields 6 billion profit for the USA economy. As a result of the survey conducted by the World Bank among 619 firms from 17 countries it was established that 7% of the achievements made by firms depends on standards. According to the result of the survey conducted by OECD among 110 enterprises the application of international standards and conformity assessment procedures in the increase of exporting capacity makes up 65%.

Let’s now proceed to discussing the negative effect of the procedures of standards, technical adjustments as well as conformity assessment on trade by empiric figures. When the British goods are imported into Germany, renovations are carried out in the economy aimed at adopting German

118

standards and additional labor, capital and time resources are expended which causes 1.5 billion damage to British economy. As a result of the abovementioned survey conducted by the World Bank it was established that in the event of 1% increase in the expenses of the importing countries for reaching conformity to the exporting country its share in the production expenses increases from 0.06% to 0.13%. It was also made clear that firms spend about 425.000$ US annually to meet the requirements of importing countries and it means 4.7% of the annually changeable costs. On the other side, repeat testing reduces the export share of firms by 9% and they produce products 16% less than their actual potential.

One of the primary negative effects of standards is that an enterprise has to produce its products in accordance with the standards of each country when wanting to export to a number of countries. And it limits its capacity to export to a number of countries. The survey conducted by the World Bank showed that a standard reduced exporting capacity of enterprises to different countries by 64%, testing procedures by 20%.

As a result of the survey conducted by OECD among 110 enterprises the following problems have been identified connected with the conformity assessment procedures:

• A lot of similar tests in export market - 45 %; • Non-acceptance of test protocol or certificate issued

in the exporter’s own country by competent state authority – 49% ;

• Conducting of additional testing by importing country not required in the exporting country-25%

• In the event of non-acceptance of the goods in the importing country lack of knowledge as to where and how to make appeal- 26% and etc.

Taking into consideration all the abovementioned factors, WTO is currently implementing a number of works in the

119

direction of eliminating the technical barriers. Signing of Contracts on Technical Barriers in Trade (TBT) and Sanitary and Phitosanitary Standards are among the primary works done in this direction. WTO contract includes the principles of technical adjustments, standards and conformity assessment and WTO member countries shall fulfill the requirements contained in this contract. The requirements in the contract are as follows:

Absence of obstacles to trade when standards and technical adjustments are prepared. Article 2.2 in the Contract says “member countries shall provide that technical adjustments don’t create obstacles for international trade or that it is either developed, accepted or applied under its influence.”

1. Use of international standards as a base for technical adjustments. Article 2.4 of the contract read, “in the event when technical adjustments are required and there is an appropriate international standard or their preparation is anticipated, the members shall make use of them or their parts as a base for their technical adjustments. They may refuse from this practice in case when the same international standards or their respective parts are insignificant or inappropriate for the implementation of set lawful objectives. But in any case, this refusal must be reasonably grounded for other member countries. So the WTO member countries are required to use international standards and when it is not possible to use national standards prepared in accordance with international standards.

2. Active participation in the development of international standards. Article 2.6 in the contract reads, “the member countries shall fully participate in the development of standards on products related

120

to which the members have made technical adjustments or expected to make such adjustments by competent standardization authorities.

3. Requirements in the prepared technical adjustments related not to the production or appearance of a given product but the exploitation indicators.

4. If possible, full adoption of the other member countries of technical adjustments.

5. In the event of non-conformity of the newly developed technical rules to an international standard or when other member countries can influence the trade of the same country provision of participation or giving opinion by other member countries in the preparation of the same technical adjustment.

6. Notices to other member countries by printing each new technical adjustment or standards to other member countries.

7. Creation of “survey center” under the competent national authority responsible for the technical adjustments aimed at providing other members with information access about the existing standards, technical adjustments and conformity assessment of every country. Articles 10.1, 10.2, 10.3 in the contract are devoted to this issue.

8. Code of Good Practice for preparation, application and adoption of standards

9. Compliance with the following principles when standards and technical adjustments are prepared: o transparency; o openness; o fairness and consensus; o effectiveness and adequacy;

121

o conformity; o joint work.

10. Consideration of the manuals and recommendations issued by international standardization authorities on conformity assessment in the development of national procedures on conformity evaluation.

11. Participation in the work of the elaboration of manuals and recommendations of international organizations on conformity evaluation.

12. Immediate printing out of the documents related to conformity assessment procedures and providing access of other countries to such documents.

13. Local and foreign enterprises shall be approached discriminately in such matters such as confidentiality, payments, equipment placement and sample taking, complaint consideration procedures at conformity evaluation.

WTO realizes a number of works in the direction of applying TTM and SFS in our country. So new legislation base is being developed in the manner as required by the contracts, Survey Center is established, standardization and conformity assessment system are being upgraded and adopted to international system. But there are still a lot of problems in this sphere. The following steps need to be taken in order to solve the problems and meet the WTO requirements:

• Establishment of Azerbaijan Standards Institute. It should be noted that the work is underway in the direction of setting up such an institute. We have a number of suggestions in connection with the activity of this institute. So acceptance of international standard as national standard or developing new standards on their basis has to be ensured via this institute and it must be considered as a scientific-research center.

122

Independent firms and other interested parties must be involved in the work of this institute by establishing membership system in the standards development process. Further voluntary certification shall be carried out both by that Institute and accredited certification authorities based on those standards. The Institute may also broaden its activities by printing some materials, providing consulting services, and establishing a teaching center;

• Reducing the number of mandatory standards and refusal from outdated standards. Mandatory standards and certification made thereon shall be so done only as per security and environmental protection indicators. Voluntary certification shall be carried out on quality indicators;

• Evaluation of economic significance when national standards are developed and adoption of standards serving the interests of market. When standards are developed the opinion of local enterprises to standards relating to the same;

• Authentic translation of international standards into native language and acceptance as national standard;

• Conducting accreditation and voluntary certification based on the same national standards;

• Providing regular information to the public about the list of products having passed mandatory certification;

• Strengthening relations with consumers and setting up consumer enquiry center. It may be possible to learn the remarks and suggestions of the consumers to products and standards and consider them in future works;

• Inclusion of national interests by active preparation in the development of international standards and providing reduction of technical obstacles in trade;

123

• Concentration of the supervision function over the standard requirements in one authority and improvement in legislation aimed at ensuring transparency in supervision as well as adoption of new laws corresponding to the requirements of international organizations on technical adjustment, products safety, standardization, certification of products and services, accreditation and meteorology;

• Preparation and adoption of draft resolutions of the Cabinet of Minister of Azerbaijan Republic on “On the rules of preparation, acceptance and application of technical regulations”, “on the establishment and the activity of information centers”, “ on the rules of preparation, acceptance and application of technical regulations on conformity evaluation”, “confirmation of the list of products for mandatory certification”, “confirmation of the application rules of conformity mark”, “confirmation of the rules of supervision over the turnover of products that have passed conformity procedure” and “confirmation of the accreditation rules by conformity assessment authorities”;

• The government shall only withhold the regulatory and executive functions and transfer the conformity assessment functions to the established institutes and authorities acting as third parties;

• Training of new specialists having sound knowledge on international standards and organizing internship for them abroad. As is known, the number of specialists in the sphere of certification and conformity assessment in Azerbaijan is very low and the specialists at hand haven’t got sufficient knowledge of the international system. Therefore the specialist must acquire new knowledge and have internship in different countries;

124

• Facilitation of access to new information provided by other countries, the enterprises in our country as well as consumers through the establishment of Enquiry-information Centres;

• Development and execution of National Standardization Strategy. It should be noted that such strategies are developed and applied in the majority of developed countries. Therefore national strategy must be developed based thereon;

• Development of national strategy on the harmonization of certification and conformity assessment system to international system;

• Signing contracts on mutual recognition of the conformity assessment results and signing mutual contracts with major trade partners;

• Establishment of Azerbaijan Meteorology Institute. The material-technical base of the Institute must be strengthened and business-based service must be provided along with meteorological activity. National etalons must be prepared in the meteorology field, the qualification of specialists must be raised;

• Creation of Azerbaijan Accreditation Association; • Creation of accreditation designs for certification; • Effective use of the potential of scientists and scientific-

research institutes. It is important to involve scientists in the work of the technical committees set up on the development of standards;

• Creation of various public unions, including Standard and Trade Information Centre, Certification Association, Azerbaijan Quality Centre. Those organizations may take different stimulating measures as well as participate in the organization of conferences and participation in the conferences of foreign

125

countries, organize trainings, print books, newspapers and magazines, catalogues of quality products and present awards for quality product and etc., and all these play key role in the promotion of public awareness;

• Improvement of certification system and application of European Union modules along with designs.

126

Центр Глобальных Экономических

Исследований (ЦГЭИ)

«Международная торговля,стандарты и ВТО: нинешняя ситуация, проблемы и перспективы»

СБОРНИК СТАТЕЙ

Баку, 4-5 Апрелъ, 2007

127

Ответсвный лицо: Атакишийев Р.Б. Научный редактор: Микайлов Е.А. Дизайнер: Исмайилов П.С. Сборник статей по международный конфрансу «Международная торговля,стандарты и ВТО: нинешняя ситуация, проблемы и перспективы» Центр Глобальных Экономических Исследований (ЦГЭИ)

128

AЧернова Елена Викторовна

MOODY International

Стандарты в области товаров и услуг и отношение к ним на национальном, региональном и

международном уровнях

Понятие «система качества» можно сформулировать как совокупность организационной структуры, ответственности, процедур, процессов и ресурсов, обеспечивающая осуществление общего руководства качеством. Масштабы системы качества должны соответствовать задачам обеспечения качества. Система качества одной организации отличается от системы качества другой организации, поскольку ее формирование зависит от целей, стоящих перед организацией, ее специфики, вида производимой продукции или услуги и свойственного ей практического опыта.

Требования к качеству устанавливаются и фиксируются в нормативных и нормативно-технических документах: государственных, отраслевых, фирменных стандартах, технических условиях на продукцию, в технических заданиях на проектирование или модернизацию изделий, в чертежах, технологических картах и технологических регламентах, в картах контроля качества и т. п. Перечень этот не трудно продолжить.

Система качества, отношения производителя и потребителя к качеству и другие механизмы управления качеством прошли сложный и длительный этап совершенствования в условиях глубокого экономического кризиса.

Прошедшие в течение последнего десятка лет политические, социальные и экономические изменения

129

поставили Азербайджан в новые, мало для нее знакомые условия существования. К сожалению, эти процессы сопровождались инфляцией, повышением цен, снижением трудовой активности и дисциплины, кризисом власти и, следовательно, падением жизненного уровня большей части населения независимого Азербайджана. Остались за рубежом основные сырьевые и энергетические источники, жизненно важные для непрерывного процесса производства и достаточных темпов воспроизводства предприятий практически всех отраслей промышленности. В течение нескольких лет в Азербайджане не осталось ни одного предприятия, которого не коснулся бы топливно-энергетический "голод". В этих условиях еще более усилилась необходимость развития внешних торгово-экономических отношений с другими странами ближнего и дальнего зарубежья. С развитием этих отношений Азербайджан стал рынком сбыта промышленных и потребительских товаров, что не могло не сказаться на проходящей этап возрождения экономики и промышленности.

Для предприятий существенно усложнилась реализация продукции: на внутреннем рынке - из-за ввоза импортной продукции и резкого снижения платежеспособного спроса, на внешнем рынке - вследствие не способности конкурировать продукции азербайджанских предприятий, отсутствия опыта и навыков торговли на насыщенных рынках, пренебрежения принятыми там правилами взаимоотношений, в том числе требованиями наличия сертификатов на продукцию и системы качества.

Серьезным препятствием на пути экспорта азербайджанской продукции на западные и другие зарубежные рынки является значительное отставание отечественных предприятий от мировой практики в части

130

создания современных систем качества и подтверждения их соответствия общепринятым международным требованиям.

Утвержденные в 1987 г. международные стандарты ISO серии 9000 на системы качества в настоящее время являются нормой взаимоотношений на рынках практически всех стран мира. Наличие сертификата на систему качества поставщика, подтверждающего ее соответствие ISO 9000, становится в ряде случаев обязательным условием при заключении контрактов на поставку продукции. При этом деятельность по международной стандартизации систем качества постоянно активизируется и развивается. Общей целью развития и внедрения стандартизации можно считать: • определение приоритетных направлений исследований и создание научно-технических программ в рамках межгосударственного и международного сотрудничества;

• разработку проектов законодательных актов и стандартов;

• создание оптимальной структуры фонда стандартов; • создание оптимального состава мероприятий и методов обеспечения единства измерений;

• обеспечение единства перспективного и текущего планирования;

• формирование системы управляющих и исполнительных органов, служб стандартизации и сертификации;

• установление рациональной формы и содержания стандартов как носителей нормативно-технической информации;

• широкое внедрение методов обработки информации с помощью

131

современного информационно вычислительного оборудования. Система стандартизации должна базироваться на таких

принципах: • соблюдение уровня развития науки и техники, экономической целостности и эффективности производства для производителя, пользы и безопасности для потребителя и общества в целом;

• создание комплекса нормативно-технических документов, которые имеют общехозяйственный характер и касаются жизненного окружения, продукции и услуг;

• доступность и открытость информации о действующих стандартах и программах работ по стандартизации;

• взаимосвязь и соответствие документов всех уровней. В настоящее время разработка и применение

стандартов довольно сложный процесс, т.к. при отсутствии единой системы стандартов, что имело место в советский период, наличие и применение национальных, региональных и международных стандартов должно и не нести в себе противоречий, а служить единой цели - качество и конкурентоспособность продукции.

Разновидности стандартов. Результатом деятельности системы стандартизации

должен стать оптимальный по структуре и составу фонд нормативно-технической документации и эффективное использование этого фонда для содействия управления народным хозяйством. Этот фонд должен постоянно усовершенствоваться и пополняться. Документы должны быть рациональными как по форме, так и по содержанию, отвечать современному уровню достижений науки и техники.

Нормативные документы по стандартизации делятся на следующие разновидности:

132

• государственные стандарты Азербайджана; • отраслевые стандарты; • стандарты научно-технических и инженерных объединений;

• технические условия; • стандарты предприятий. К государственным стандартам Азербайджана

приравниваются государственные строительные нормы и правила, а также государственные классификаторы технико-экономической и социальной информации. Порядок и правила разработки и применения государственных классификаторов устанавливается Государственным Агентством по стандартизации, метрологии и патентам Азербайджанской Республики.

Международные, региональные и национальные стандарты

Международные, региональные и национальные стандарты других стран используются в Азербайджана в соответствии с ее международными договорами. Как государственные стандарты Азербайджана используются также республиканские стандарты Азербайджанской ССР до их замены или отмены. Государственные стандарты Азербайджана разрабатываются на организационно-методические и общетехнические объекты, а именно: • организацию проведения работ по стандартизации, научно- техническую терминологию, классификацию и кодирование технико-экономической информации, техническую документацию, информационные технологии, организацию метрологических работ, достоверные справочные данные о свойствах материалов и веществ;

• продукцию общемашиностроительного применения;

133

• составляющие элементы народнохозяйственных объектов государственного значения (транспорт, связь, энергосистему и др.);

• продукцию межотраслевого назначения; • продукцию для населения и народного хозяйства; • методы испытаний. Государственные стандарты Азербайджана содержат

обязательные и рекомендационные требования. К обязательным относятся: • требования, обеспечивающие безопасность продукции

для жизни, здоровья и имущества граждан, ее совместимость и взаимозаменяемость, охрану окружающей среды, и требования к методам испытаний этих показателей;

• требования техники безопасности и гигиены труда со ссылками на соответствующие санитарные нормы и правила;

• метрологические нормы, правила, требования и положения, которые обеспечивают достоверность и точность измерений;

• положения, которые обеспечивают техническую совместимость во время разработки, изготовления, эксплуатации продукции. Обязательные требования государственных стандартов

подлежат безусловному исполнению органами государственной исполнительной власти, всеми предприятиями, их объединениями, организациями и гражданами – субъектами предпринимательской деятельности; на деятельность которых распространяется действие стандартов.

Рекомендационные требования государственных стандартов Азербайджана подлежат безусловному исполнению, если:

134

• это предусмотрено соответствующими законодательными актами;

• эти требования включены в договора на разработку, изготовление и поставку продукции;

• изготовителем (поставщиком) продукции сделано заявление о соответствие продукции этим стандартам. Государственные стандарты Азербайджана

утверждаются Государственным комитетом Азербайджана по стандартизации, метрологии и сертификации, а государственные стандарты в отрасли строительства и промышленности строительных материалов – Государственным Комитетом Азербайджана по строительству и архитектуре.

Имущественная часть авторского права на государственные стандарты принадлежит государству независимо от источников финансирования их разработки.

Отраслевые стандарты разрабатываются на продукцию при отсутствии государственных стандартов Азербайджана или в случае необходимости установления требований, которые превышают или дополняют требования государственных стандартов. Обязательные требования отраслевых стандартов подлежат безусловному исполнению предприятиями, их объединениями и организациями, которые входят в сферу управлению органа, который их утвердил.

Стандарты научно-технических и инженерных объединений разрабатываются в случае необходимости расширения результатов фундаментальных исследований в сфере профессиональных интересов. Эти стандарты могут использоваться на основе добровольной договоренности. Технические условия и стандарты предприятий содержат требования, которые регулируют отношения между

135

поставщиком (разработчиком, производителем) и потребителем (заказчиком) продукции.

Международные стандарты применяются в Азербайджане в соответствии с ратифицированными Договорами, Конвенциями и Соглашениями.

На данный момент особую актуальность приобрели международные стандарты серии ISO (в частности ISO 9000). Стандарт описывает модель, по которой менеджмент компании может сформировать систему управления предприятием с позиции гарантии качества. Другими словами, как менеджмент организует работы по обеспечению качества в масштабах всей компании. Первоначальное назначение ISO 9000 было предоставить компаниям потребителям стандарт по оценке их поставщиков (это так называемый "аудит второй стороны"). Тем не менее, в 90-х годах потребность потребителей в стандарте превратила его в стандарт для проведения "аудитов третьей стороны". Типичная компания-поставщик нуждается в независимом "аудите третьей стороны" для общения с многочисленными потребителями. Это особенно важно для организаций, работающих на международном рынке.

Недавно созданный Европейский Союз (EU) явился одной из самых мощных движущих сил распространения стандартов ISO. В частности, соглашение об образовании Европейского Экономического Союза от 1992 г. включает в себя пункт о принятии ISO 9000 в качестве основного стандарта для использования в сфере международной торговли между странами-участниками Союза. На сегодняшний день, более 60 000 компаний в Европе получили сертификат соответствия ISO.

Все больше и больше компаний-потребителей услуг при поиске поставщика включают как обязательное требование наличие сертификата ISO 9000. И если

136

компания-поставщик намеревается работать на международном рынке, отсутствие сертификата ISO может стать для нее серьезным препятствием.

Вдобавок, большая номенклатура товаров допускается на рынок Евросоюза только, если эти товары выпущены сертифицированной на ISO 9000 компанией. Таким образом, данный стандарт приобретает все большее и большее распространение. Любая компания или продукт, имеющий самое отдаленное отношение к Евросоюзу, ощущают сильную потребность в применении стандарта ISO 9000.

Многие компании также относятся к ISO 9000 как к отличному маркетинговому средству. Даже многие непроизводственные компании присматриваются к стандарту ISO. Банки, юридические компании, даже школы рассматривают возможность внедрения у себя модели предложенной в ISO 9000.

Итак, подводя итоги можно сказать, что стандарты – это основной инструмент для гарантии и контроля качества. Национальные, региональные и международные стандарты следуют единой цели, не только гармонично адаптироваться, но и усиленно влиять на формирование и функционирование хозяйственного механизма, качество и конкурентоспособность продукции. В настоящее время проявляется стремление следовать таким важным ориентирам, как экология, безопасность, надежность, совместимость и взаимозаменяемость продукции, ресурсосбережение и внедрение информационных технологий. Только принятие и следование общепризнанным стандартам позволит выдержать высокий темп и конкурентоспособный уровень заданный как местным, так и международным рынком товаров и услуг.

137

EMИH EФEHДИЙЕВ

Особенности японского опыта управления качеством

Вступление в ВТО предполагает для нас, как и для

других стран, не только преимущества, но и определенные обязательства. Выполнение этих обязательств и новые условия международных экономических связей приведут, как следствие, к изменению качества жизни. Наш регион ввиду своего уникального геополитического положения ощутит это изменение одним из первых. Одним из меняющихся компонентов уже сейчас становится качество продукции. Для его постоянного улучшения в соответствии с потребностями рынка необходимо эффективное управление этим качеством.

Управление качеством на предприятии – это руководящая деятельность по обеспечению проектирования, изготовления и реализации товаров, обладающих достаточно высокой степенью полезности и удовлетворяющих запросы потребителей.

Изготовители и торговцы, хорошо знакомые с рынком, знают, что продажа все больше зависит от качества товаров и услуг; только тот имеет шанс продать свои товары и услуги, кто предлагает их с ожидаемым качеством, подходящей ценой и в нужное время. Покупатели считают естественным хорошее качество продукции и услуг, но в то же время ожидают некоторых сюрпризов при покупке нового товара. Становится все яснее, что поставщик должен предугадывать ожидания покупателей и поражать их своими новыми товарами и услугами. На рынках мира идет беспощадная борьба между фирмами за сбыт товаров, за покупателей, проводится жесткая политика вытеснения конкурентов.

138

Низкое, т.е. неконкурентоспособное качество продукции – не абстрактная категория, а вполне конкретная причина нежизнеспособности предприятия. Поэтому проблема качества понимается сейчас как стратегическая проблема. Способность предприятия достигать своих целей, обеспечивая конкурентоспособность выпускаемой продукции, определяется действующей на нем организационной системой – системой управления качеством. Ярким примером этого является Япония.

После тяжелого поражения во второй мировой войне Япония в короткий срок восстановилась и вышла в первые ряды высокоразвитых стран. Она переняла многие методы хозяйственного управления. Однако ничто так прочно не укоренилось в Японии и не нашло такого широкого применения, как управление качеством, которое позднее было реэкспортировано на Запад. За счет специфических особенностей управления качеством уровень качества японской продукции стал самым высоким в мире, и Япония получила возможность экспортировать свои изделия во все страны.

На одном из симпозиумов по управлению качеством были названы 6 особенностей японской системы управления качеством, отличающие ее от западной системы. 1. Управление качеством на уровне фирмы, т.е. участие

всех звеньев в управлении качеством. 2. Подготовка кадров и обучение методам управления

качеством. 3. Деятельность кружков качества. 4. Инспектирование деятельности по управлению

качеством (премия Деминга предприятию и проверка деятельности руководства).

5. Использование статистических методов.

139

6. Общенациональные программы по контролю качества. Японская система управления качеством

предусматривает перестройку сознания руководителей фирм и предприятий. Это – новый образ мышления в хозяйственном управлении.

Широко применяется система TQM (Total Quality Management), которая ориентирована на постоянное улучшение качества, минимизацию производственных затрат и поставки точно в срок. Основной принцип TQM – улучшению нет предела. Применительно к качеству действует следующая целевая установка – ноль дефектов, к затратам – ноль непроизводительных затрат, к поставкам – точно в срок. При этом осознается, что достичь этих пределов невозможно, но к этому надо постоянно стремиться и не останавливаться на достигнутых результатах. Эта философия имеет специальный термин – «Постоянное улучшение качества» (quality improvement).

Японская концепция данной системы предусматривает 4 уровня качества.

На первом уровне оценивается степень соответствия продукции требованиям стандарта.

Второй уровень требует, чтобы продукция не только соответствовала стандарту, но и удовлетворяла эксплуатационным требованиям. Только тогда она будет иметь спрос на рынке.

Третий уровень – это высокое качество при низких ценах. При этом единственный путь к достижению низкой себестоимости при высоком качестве – бездефектное производство. Создание такого производства основано на человеческом факторе.

Качество создается в первую очередь не проверкой и высокоточным оборудованием, а постоянным стремлением рабочих, занятых на производстве, к повышению качества.

140

Если на каждой ступени производства организовано стремление к улучшению качества, то дефекты сводятся к минимуму. Так осуществляется контроль процесса персоналом фирмы.

Четвертый уровень – соответствие скрытым потребностям. В высокоразвитых странах рынок заполнен продукцией, которая удовлетворяет все явные требования покупателя. Поэтому преимущество получает продукция, учитывающая скрытые потребности, о которых потребитель даже не подозревает. Необычные свойства продукции могут его заинтересовать. Пример: совмещение мобильного телефона с фотоаппаратом.

В Японии концепция «Общее управление качеством» известна как "кайзен", она охватывает непрерывное постоянное самосовершенствование всех служащих организации в целях ежедневного повышения их личных результатов.

Среди важнейших правил "кайзен" можно выделить такие:

• работайте в соответствии с методиками; • рассматривайте проблему как возможность для

улучшения; • опирайтесь на факты; • работайте по плану; • избегайте потерь; • поддерживайте порядок, будьте аккуратны; • выполняйте свои обещания. Ведущий специалист в области управления качеством

профессор Токийского университета Каору Исикава уделяет особое внимание использованию статистических подходов, правильному сбору и представлению данных, использованию диаграмм Парето для определения приоритетных направлений повышения качества. Он также предложил метод объединения различных факторов,

141

оказывающих влияние на конечный результат какого-либо процесса, и их систематизацию по причинно-следственной схеме. Этот метод получил название "диаграмма Исикавы" (диаграмма «скелет рыбы»).

При подходах, декларируемых Исикавой, качество

имеет отношение и к продукции и послепродажному сервису, и управлению, как самой компании, так и каждому работнику.

Отличительной особенностью японских программ повышения качества является их направленность на предотвращение дефектов, а не обнаружение их путем контроля. Результатом этого является то, что отказы у японских автомобилей возникают в 10 раз реже, чем у американских. Японские автомобили прочно завоевали американский рынок (доля их доходит до 70%), то же самое можно сказать о японских станках (доля США в их экспорте из Японии около 40%), спорттоварах, радиоприемниках, мотоциклах. Но такие успехи в достижении высокого качества товаров не были для Японии результатом внезапного скачка. Путь к ним длился десятилетия, а сегодня весь мир изучает японский опыт комплексного управления качеством.

142

Для Японии характерен контроль качества технологических процессов, что явно превалирует над контролем качества продукции. Велика роль ответственности за качество непосредственного исполнителя. Каждый на своем рабочем месте трудится по принципу: исполнитель следующей операции – твой потребитель. «Нормальному человеку стыдно работать плохо» – характерная философия, усвоенная сотрудниками всех фирм. Конечно, такую философию может исповедовать человек с творческим отношением к своему труду. И огромное значение придается компетентности специалистов всех рангов в вопросах управления качеством продукции.

Сложность современного производства приводит к тому, что на каждом отдельном предприятии фирмы должна создаваться своя система обеспечения качества, учитывающая его специфику, но в то же время она должна быть частью фирменной системы обеспечения качества продукции.

Можно выделить несколько признаков, характерных для реализации функций управления качеством:

1. Целью японского метода управления качеством является выпуск продукции, уровень которой может удовлетворять требованиям потребителей. Недостаточно простого соответствия требованиям национальных стандартов и технических условий. Японские промышленные стандарты и международные стандарты, разработанные Международной организацией по стандартизации (ИСО) или Международной электротехнической комиссией (МЭК), не являются идеальными. В них много недостатков. Продукция, соответствующая требованиям промышленных стандартов, может не отвечать интересам потребителей. Также необходимо иметь в виду, что запросы потребителей

143

меняются с каждым годом. Даже внося изменения в промышленные стандарты, можно не поспевать за растущими требованиями потребителей.

2. Необходимо акцентировать внимание на потребительской направленности продукции. Изготовитель должен изучать мнения и требования потребителей и принимать их во внимание при разработке, производстве и реализации своих изделий. Разрабатывая новый вид продукции, он должен предвидеть требования и нужды потребителей. Право выбора изделий принадлежит потребителю.

3. Важно и то, как трактуется понятие «качество». Как правило, под качеством понимают качество продукции. Но здесь имеется в виду более широкое толкование. В широком смысле качество означает качество работы, обслуживания, информации, процесса, работы подразделений, работы персонала (включая рабочих, инженеров, руководящих и административных работников), качество функционирования системы, фирмы, задач и т.п. Основной подход состоит в управлении качеством в любом его проявлении.

4. Даже при достаточно высоком уровне качества продукция не может удовлетворить заказчика, если на нее установлена слишком высокая цена. Управление качеством невозможно без регулирования цен, доходов и издержек. То же можно сказать и об объеме производства. Если на предприятии нет данных об объеме производства, количестве отходов производства, проценте брака или необходимых переделок, невозможно определить долю дефектных изделий и частоту устранения отказов на предприятии. Не имея этих показателей, невозможно заниматься управлением качеством. Недостаточное предложение продукции, пользующейся спросом, причиняет неудобство потребителям. Чрезмерное

144

предложение означает перерасход трудовых ресурсов, сырья и энергии. Для эффективного регулирования затрат необходимо эффективное управление качеством. Но когда приходится регулировать объем производства, когда колеблется процент дефектных изделий или когда бракуются партии изделий, не может быть и речи об эффективном управлении производственным процессом. Нужно всегда стремиться к поставке продукции в точно заданном объеме, с заданным уровнем качества и по определенной цене.

Для японской системы характерны такие мероприятия, как: присуждение премии Деминга; проведение ежегодных «месячников качества»; организация ежегодных национальных и международных конференций по качеству; развитие движения «кружков качества»; широкое развитие обучения методам управления качеством; массовая информация и пропаганда идей качества.

Ежегодно в стране публикуются 20-30 книг, посвященных управлению качеством. Японская ассоциация научно-технических работников издает три ежемесячных журнала, тираж каждого из которых достигает 200 тыс. экземпляров. Можно утверждать, что Япония занимает первое место в мире по количеству информации о качестве. Заметную роль в этом играет национальное телевидение.

Зародившись в массовом производстве, комплексное управление качеством распространилось и на фирмы с мелкосерийным и индивидуальным производством. Оно внедрено в строительстве и сфере услуг. Этот опыт заслуживает внимания.

145

Ахмед-заде Таги Шабан оглы

Зам. Директора ООО «Русский Регистр Каспий»

Аудитор РР, Рrcer

Система менеджмента качества и экологии – элемент деловой активности

Компании Вступив в 21 век, земная цивилизация столкнулась с

глобальными экологическими проблемами. Среди них такие, как глобальное потепление климата, масштабное антропогенное воздействие на окружающую среду, в результате которого в русло рек текут потоки отрав, с небес на землю обрушиваются ядовитые ливни, когда города и целые регионы задыхаются в атмосфере, перенасыщенными индустриальными и транспортными отходами. Таким образом, угрожающий характер в новом тысячелетии приобрели взаимоотношения человека и природы. Сегодня, как никогда проблемы экологической безопасности должны затрагивать нас всех, не взирая на богатство и бедность. Поэтому, необходимость создания глобальной стратегии охраны окружающей среды и рационального использования ресурсов в Азербайджанской республике - веление времени.

Десять лет потребовалось на воплощение идей от замысла до пуска первой очереди нефтепровода в Азербайджане. Инициатором его создания еще в середине 90-х годов выступил общенациональный лидер Азербайджанской республики Гейдар Алирза оглы Алиев. Амбициозный план Нефтяной Стратегии, заложенный в

146

конце 20-го века. практически сразу же был реализован нынешним Президентом Азербайджана Ильхам Гейдар оглы Алиевым. Подтверждением этому стало пуск нефтепровода Баку-Тбилиси-Джейхан и отправка первой Бакинской нефти из Джейханского терминала на мировые рынки.

Азербайджан сегодня является стратегическим промышленным центром в Каспийском Регионе. Интенсивное развитие данного региона с каждым днем все заметнее ощущается -Растут города, вводятся в строй новые промышленные объекты, расширяется инфраструктура промышленности, и естественно, экологический баланс изменяется. Развитие транспортного коридора и реализация других региональных проектов серьезно меняет политический расклад сил в Республике, принося процветание Республики, с одной стороны, а с другой стороны, накладывает ответственность по не нарушению сложившегося экологического равновесия. Поэтому Президент Азербайджанской Республики подписал соответствующий Указ по подготовке Государственной программы по оздоровлению прибрежной полосы, а также всего региона. Такая экологическая программа позволит во многом планомерно осуществлять поставленные цели.

С проведением экономических реформ многие предприятия перешли на новые формы хозяйства. Естественно, для государственных и частных компаниях при рыночной экономике основной целью было скорейшее извлечение максимальной прибыли. И все это притворялось в жизнь на старом оборудовании и технологиях. Такой подход большинства предприятий, акционерных обществ, частных компаний к бизнесу, в какой-то степени на первом этапе позволило укрепиться на рынке, вместе с тем, управление производственными

147

процессами и создание конкурентоспособной продукции с учетом требований по экологии и качеству для большинства компаний осталась неразрешимой.

Каспийский бассейн является одним из уникальных водоемов мира, где сосредоточены большие запасы углеводородного сырья, редкие породы рыб, флоры и фауны. От всех государств, прилежащих к Каспийскому бассейну, зависит сохранение окружающей природы и ее биоресурсов и устранение отрицательных последствий. Не секрет, что вокруг Каспийского бассейна сосредоточены крупные промышленные объекты, которые негативно влияют на экологию. Непомерное разрастание населения и промышленности в нескольких точках страны затрудняют «экологическое выравнивание» нагрузок на окружающую среду, оказываемую городом. Поэтому, для сохранения природного баланса и оздоровления экологической ситуации в будущем на помощь может прийти эффективный инструмент системы экологического менеджмента (СЭМ).

Сегодня во всем мире наблюдаются интенсивные процессы реструктуризации экономики. Последний раз изменения такого масштаба происходили во времена второй промышленной революции. Объектом изменений в то время являлось производство, в результате чего на смену мануфактурам пришли промышленные предприятия. По этой причине уходящую эпоху часто называют индустриальной. Сегодня объектом изменений становится управление. Поскольку управление неразрывно связано с обработкой информации, грядущую эпоху часто называют информационной. Азербайджан же является одной из постсоветских стран, находящейся в процессе переходного периода и развивающей рыночные экономические отношения. Наблюдая за рыночными процессами в мире, можно сделать вывод, что

148

большинство предприятий и компаний опираются на качество, направленное на удовлетворение потребителя и росту дохода. Управление характеристиками в системах надо рассматривать как любой процесс. Процесс управление предполагает наличие управляющего элемента и управляемой системы. Управляющий элемент производит сбор и обработку информации, получаемой из самой системы, и оказывает необходимое воздействие на Управляемую систему. Управляемая система зависит от ряда факторов, таких, как параметры системы, структура системы, алгоритмы управления, т.е. речь идет о системе менеджмента качества и экологии

Всё эти принципы управления основываются на международных стандартах серии (ИСО), соответствовать которому пытаются все, будь то в области менеджмента качества, безопасности пищевых продуктов, системы экологического менеджмента или же трудовой безопасности. Что касается наших предпринимателей, то они в основном, или не имеют представления о самом понятии, или же просто не хотят работать на качество под разными предлогами (неимение средств, ориентация только на местный рынок и т.д.). Но не надо упускать из виду компании и предприятия, работающие подрядчиками и субконтракторами иностранных фирм, так как имение сертификата, подтверждающего систему менеджмента качества, в основном на ИСО 9001:2000, является основополагающим критерием для партнерства

Уже сегодня деловые круги малого и среднего бизнеса должны осознать, что управлять современным предприятием невозможно без системы менеджмента качества, а также системы экологического менеджмента, т.е. уже на стадии подготовки сертификации предприятиям необходимо задуматься о создании интегрированных

149

систем, что позволит соединить несколько систем в единую целую управляемую систему

В мире сертификации подвергаются сотни тысячи организации, услуги, предприятия, министерства, ведомства. Достаточно привести пример по количеству сертификации в нижеследующих странах на 2001г.:

Великобритании – 66 000; Германия - 35 000, России – до 3000.

Необходимо отметить, что эта тенденция охватила весь мир.

Проведенные нами маркетинговые исследования внутри рынка Азербайджана показали, что количество сертифицированных предприятий колеблется 150-200 пределах . Конечно, эта цифра приблизительная, но вместе с тем, это еще раз показывает как неохотно и с непониманием относятся к этому процессу руководители предприятий и фирм.

Известно что, пути интеграции в Международную экономику лежат в создании современных систем менеджмента. Естественно, и роль технического регулирования в этом вопросе также занимает немаловажное место, особенно это важно в преддверье вступления Азербайджанской Республики во Всемирную Торговую Организацию. Если вы ищете пути улучшения вашей деятельности в области качества или охраны окружающей среды, и выполнение всех применимых требований законов и норм, то не обходимо сертифицировать на требование стандартов ИСО 9001и 14001.

Повсеместное внедрение системы экологического менеджмента становится все более актуальной, в связи с принятием в Японии Киотских соглашений. Достаточно перечислить компании, которые были сертифицированы на стандарт ИСО 14001:

150

Япония -13 000 Британия – 5 500 Китай- 5000 Азербайджан – 6 (в основном Иностранные компании:

ВР, АSPI, Cermington, Garadahg Cement) Следует отметить, что Администрация США запустила

новую программу, с целью существенно поддержать использование системы экологического менеджмента и других аналогично добровольных подходов. В частности, администрация Д. Буша надеется увидеть увеличение до 100 000 количества сертифицированных в соответствии с требованиями ИСО 14001 компаний. Данную цель озвучил Джим Коннаугтон, председатель Совета по качеству Окружающей Среды.

В ближайщем будущем вокруг Каспийского бассейна, а также в самом море планируются крупномасштабные нефтегазовое строительство. В реализацию данных проектов будет привлекаться огромное количество местных и зарубежных компаний. Естественно, для многих компаний участие в таких проектах связано с риском, которым они могут подвергнуть окружающую среду и ее биоресурсы. Поэтому, целесообразно было бы государственным учреждениям, министерствам и ведомствам, а также организациям участвующим в крупных проектах в Азербайджане внедрять систему экологического менеджмента., так как работая по единой системе можно будет легко проводить согласованную политику в области экологии.

Международный стандарт ИСО 14001, распространяющийся на экологический менеджмент, предназначен для обеспечения организаций элементами результативной системы менеджмента, которые могут объединяться с другими требованиями менеджмента, с тем, чтобы содействовать организациям в деле достижения

151

экологических и экономических целей. Требования Международного Стандарта нацеливают организации на разработку и внедрение политики и цели, учитывающие требования национальных законов и информацию о значимых экологических аспектах. МС ИСО 14001:2004 разработана таким образом, чтобы ее можно было применять в организациях любого типа и размера, с учетом различных географических, культурных и социальных условий. Успех СЭМ зависит от обязательств, взятых на себя на всех уровнях и всеми подразделениями организаций, и особенно ее высшим руководством. Принятие и систематическое внедрение методов экологического менеджмента может привести к оптимальным результатам для всех заинтересованных сторон. Для того, чтобы достичь экологических целей СЭМ может содействовать организации в рассмотрении вопроса о внедрении наилучшей существующей технологии там, где это целесообразно и экономически приемлемо при полном учете экономической эффективности такой технологии.

Особую роль в этом вопросе приобретает государственное и законодательное регулирование, а также отношение общественности к нашему общему дому-природе

Почему же организации должны переходить на новые формы управления и что им это сулит? Назовем основные причины:

Создание СЭМ в соответствии с требованиями МС ИСО 14001 и последующая ее сертификация создают условия для разрушения барьеров, создаваемых в настоящее время из-за разнообразия национальных стандартов.

152

• Внедрение системы экологического менеджмента обеспечивает предприятие рядом преимуществ, а именно:

• Систематическое снижение отрицательного воздействия на окружающую среду,

• Систематическое сокращение производственных и эксплуатационных затрат,

• Снижение природоохранных платежей и более эффективное выполнение требований природоохранительного законодательства. Кроме этого, внедрение СЭМ обеспечивает

комплекс дополнительных преимуществ, включая: • Снижение рисков возникновения аварийных

ситуаций и масштабов последствий в случае их возникновения;

• Повышение конкурентоспособности предприятия на внутреннем и внешнем рынках;

• Возможность освоения новых рынков; • Приобретение более благоприятного имиджа и

улучшение отношений с потребителями, партнерами, инвесторами, государственными органами, общественностью;

• Увеличение инвестиционной привлекательности; • Снижение процентных ставок по кредитам; • Снижение ставок платежей по экологическому

страхованию (страхование экологических рисков предприятия) и.т.д.

Отметим и необходимость внедрения СЭМ на предприятиях в связи с грядущим вступлением Азербайджанской Республики во Всемирную торговую организацию, в странах-членах которой деятельность по экологическому менеджменту рассматривается как необходимый элемент деловой активности компаний.

153

Наконец, важным обстоятельством, способствующим внедрению систем экологического менеджмента, является новая деловая этика, когда компании, сертифицированные по ИСО 14001, также требуют от своих поставщиков и партнеров соответствия данному стандарту.

Мехтиева Лалазар Сехраб кызы

ASPİ Consulting Engineers, İnc. Стандарты системы менеджмента и их роль

в улучшении конкурентоспособности экспорта В современных условиях обостренная конкуренция, как

на внутреннем, так и внешнем рынке, создает предпосылки для выявления новых, эффективных методов выживания в сферах производства и услуг. Основным принципом участия на международном рынке товара и услуг, является конкурентоспособность, которая обуславливается двумя основными показателями: качество и стоимость. Эти показатели должны быть ориентированы на удовлетворение запросов потребителей, с целью достижения коих разрабатываются и применяются новые и более совершенные методы управления и контроля на местах производства и обслуживания.

Эти обстоятельства приводят к закономерному росту роли системы качества предприятия как универсального инструмента повышения конкурентоспособности предприятия, позволяющего достичь цели снижения себестоимости производимой продукции при абсолютном удовлетворении требований потребителя, т.е. добиться такого уровня качества и себестоимости, который делает продукцию конкурентоспособной на международном рынке.

154

Наиболее распространенной в мире организационно-методической основой создания систем управления предприятий являются международные стандарты ISO. В рамках системы менеджмента реализуется и экономический аспект качества - учет взаимосвязи между качеством продукции и результатами экономической деятельности предприятия через учет затрат на обеспечение качества и сопоставление их с потерями, связанными с выпуском некачественной продукции. Качество продукции, Международной организацией по стандартизации, определяется как совокупность свойств и характеристик, которые придают ей способность удовлетворять обусловленные и предполагаемые потребности. Выявление предполагаемых потребностей, ожиданий потребителя, связанных с качеством продукции, может также успешно осуществляться при реализации функции маркетинга в системе качества, охватывающей все этапы жизненного цикла продукции.

Кризисное состояние отечественной экономики обуславливает исключительную актуальность проблемы создания систем качества для местных предприятий с целью обеспечения их конкурентоспособности.

Для большинства предприятий нашей страны характерна ситуация, когда неконкурентоспособность продукции по качеству усугубляется неконкурентоспособ-ностью по цене, из-за чрезмерной затратности производства. Поэтому, одним из обязательных условий выведения нашей экономики из кризисного состояния является внедрение эффективных систем качества, способных обеспечить конкурентоспособность выпускаемых изделий по цене и качеству. Таким образом, для повышения конкурентоспособности предприятий, проблема создания систем качества должна решаться как

155

на уровне отдельных предприятий, так и на государственном уровне.

Однако задача создания эффективно функционирующей системы качества должна решаться, прежде всего, на уровне конкретного предприятия с учетом его особенностей, определяемых сферой деятельности, текущим финансовым состоянием, существующим уровнем реализации принципа системности в работе по обеспечению качества и т.д. В настоящее время широко освещаются теоретические основы развития систем качества, как метода повышения конкурентоспособности предприятий, а также опыт успешного построения и функционирования систем качества на ряде предприятий нашей страны. Но при этом ряд проблем, с которыми сталкивается предприятие на пути создания и совершенствования системы качества, остаются за рамками рассмотрения.

Существовавшая при централизовано-плановой экономике система управления качеством перестала отвечать требованиям времени. Появилась необходимость создания и внедрения новых систем управления качеством, на базе теоретических разработок в этом направлении с последующим их применением на практике. Несмотря на то, что интерес к системам управления качеством постоянно растет, организационно-экономические аспекты данного вопроса разработаны сравнительно слабо, фрагментарно.

Повышение конкурентоспособности предприятия на основе совершенствования систем управления качеством представляет собой проблему, для решения которой требуется комплексный подход, охватывающий не только процесс производства продукции, но и ее реализацию, и обслуживание после продажи.

156

Совершенствование систем управления качеством и повышение на их основе конкурентоспособности предприятия является процессом характерным для большинства производственных фирм. Это позволяет сделать вывод о возможности создания единого комплекса мероприятий по улучшению действенности систем управления качеством и их влиянию на конкурентоспособность предприятия.

Объективный фактор, объясняющий многие глубинные причины наших экономических и социальных трудностей, снижающихся темпов экономического развития за последние десятилетия, с одной стороны, и причины повышения эффективности производства и уровня жизни в развитых странах Запада, с другой - это качество создаваемой и выпускаемой продукции.

Конкурентоспособность и качество - это концентрированное выражение всей совокупности возможностей страны, любого производителя создавать, выпускать и реализовывать товары и услуги.

Качество - это искусственный показатель, отражающий совокупное проявление многих факторов - от динамики и уровня развития национальной экономики до умения организовать и управлять процессом формирования качества в рамках любой хозяйственной единицы. Вместе с тем мировой опыт показывает, что именно в условиях открытой рыночной экономики, немыслимой без острой конкуренции, проявляются факторы, которые делают качество условием выживания товаропроизводителей, мерилом результативности и хозяйственной деятельности, экономического благополучия страны.

Фактор конкуренции носит принудительный характер, заставляя производителей под угрозой вытеснения с рынка непрестанно заниматься качеством и конкурентоспособностью своих товаров, а рынок

157

объективно и строго оценивает результаты такой деятельности. Следует различать понятия конкурентоспособности товара (продукции, услуги) и предприятия. Конкурентоспособность предприятия - способность предприятия сохранять устойчивое положение на рынке товаров и услуг. Конкурентоспособность предприятия складывается из следующих факторов:

Качество продукции;

репутация предприятия;

система управления качеством;

издержки производства;

дополнительные услуги.

Из перечисленных факторов, наибольшее влияние на уровень конкурентоспособности предприятия оказывает наличие у производителя эффективной и отвечающей требованиям времени системы качества, т.к. от нее напрямую зависит качество продукции и репутация предприятия. Также, система качества оказывает косвенное влияние на величину издержек производства и оказываемые дополнительные услуги.

Конкурентоспособность товара - решающий фактор коммерческого успеха предприятия на развитом конкурентном рынке. Это многоаспектное понятие, означающее соответствие товара условиям рынка, конкретным требованиям потребителей не только по своим качественным, техническим, но и по коммерческим и иным условиям его реализации (цена, сроки поставки, каналы сбыта, сервис, реклама).

Иначе говоря, под конкурентоспособностью продукции понимается комплекс потребительских и стоимостных характеристик товара, определяющих его успех на рынке,

158

т.е. преимущество именно этого товара над другими в условиях широкого предложения конкурирующих товаров -аналогов. И поскольку за товарами стоят их изготовители, то можно с полным основанием говорить о конкурентоспособности соответствующих предприятий, объединений, фирм. Любой товар, находящийся на рынке, фактически проходит там проверку на степень удовлетворения общественных потребностей: каждый покупатель приобретает тот товар, который максимально удовлетворяет его личные потребности, а вся совокупность покупателей - тот товар, который наиболее полно соответствует общественным потребностям, нежели конкурирующие с ним товары.

В соответствии с определением Международной организации по стандартизации (ISO), качество - это совокупность свойств и характеристик товара, которые придают ему способность удовлетворять обусловленные или предполагаемые потребности.

Качество выступает как главный фактор конкурентоспособности. Низкокачественный товар обладает и низкой конкурентоспособностью. Центральное место, занимаемое качеством и конкурентоспособностью в рыночной политике, определяет их место в практической маркетинговой деятельности. Вся работа предприятия, использующего принципы и методы маркетинга, направлена на подчинение производства интересам потребителя. В силу того проблемы качества и конкурентоспособности в маркетинге носят не текущий, а долговременный, стратегический характер. Отсюда и долгосрочное прогнозирование объема и характера потребностей, перспективного технического уровня и качество продукции нацелено на: выявление возможных требований к ассортименту и качеству изделий на перспективный период их производства и потребления;

159

определение научно - технических и экономических возможностей удовлетворения требований потребителя; установление ассортимента и показателей качества при разработке перспективных видов продукции. Высокое качество и конкурентоспособность продукции обеспечивается всей системой маркетинга - от разработки, опытного и серийного производства до сбыта и сервиса, включая в числе других средств и методы управления и контроля качества, способы транспортирования и хранения, монтаж и послепродажное обслуживание.

Существует объективная необходимость в условиях рыночных отношений усилить роль качества как одного из решающих факторов успеха производителя на рынке. В связи с обострением экологических проблем в Азербайджане и во всем мире особое значение для конкурентоспособности продукции приобретают такие признаки качества, как безопасность для жизни населения и экологическая чистота продукции. В условиях перехода Азербайджана к открытой рыночной экономике борьба за потребителя на внутреннем и внешнем рынках требует создания и производства действительно конкурентоспособных товаров. В этой связи возникает проблема поиска рациональных экономических уровней конкурентоспособности, товаров и затрат на их достижение. Все это повышает роль управления в целенаправленном воздействии на качество, а через нее - на конкурентоспособность продукции. В этом отношении страны с рыночной экономикой, особенно Япония, накопили большой положительный опыт управления качеством на фирменном уровне и добились больших успехов. Однако, как показывает практика, взятые сами по себе ни управление качеством, ни введение тотального контроля качества, осуществляемого государственными органами и предприятиями, не могут кардинально решить

160

эту проблему, если они не сочетаются с рыночным контролем.

В условиях достаточности товаров и услуг на рынке, повышения в целом их предложения над спросом покупатель в полной мере реализует свое право выбора, предпочитая тот товар, который с его точки зрения обладает наилучшим соотношением потребительских свойств качества и цены в тот или иной момент.

Нереализованные на рынке товары убедительно показывают правильность или ошибочность товарной политики производителей. Наказанный потребителем производитель сам разберется в том, качество каких товаров и в какой степени необходимо улучшить. Качество требует больших усилий и затрат, своевременного обновления технической базы производства и ее объектов.

В условиях конкурентного рынка деятельность любой хозяйственной единицы обязательно проходит двойной контроль. Внешний контроль производится конкурентами через конечные результаты рыночной деятельности. Беспристрастную оценку этой деятельности дает, в конечном счете, покупатель. Конкуренция - это самый эффективный метод экономического контроля, который не имеет себе равных. Такого рода контроль стоит обществу минимальных затрат, он не только создает условия обеспечения покупателей товарами нужного качества, но и в нужный срок. Это важная динамичная сила, постоянно толкающая производителя на борьбу за покупателя и улучшение качества продукции.

Таким образом, уже сам по себе рыночный фактор служит действенным средством, заставляющим производить товары необходимого в конкретный момент уровня качества. Развитие рынка и повышение его требований к товарам, усиление на нем роли покупателей, возрастание роли научно - технического прогресса - все

161

это заставляет совершенствовать формы и методы решения проблем качества и конкурентоспособности.

Переход Азербайджана к рыночной экономике вызывает необходимость в новых подходах к проблеме качества и конкурентоспособности, требующих: • более полного учета изготовителями рыночного

фактора; • перехода к гибкой системе стандартизации и

сертификации, позволяющей производителям оперативно реагировать на меняющиеся требования внутреннего и внешнего рынка к качеству товаров;

• организации работы по переходу в перспективе к тотальному обеспечению качества.

В силу своей комплексности и многогранности качество - проблема, требующая на уровне промышленного предприятия согласованных усилий всех подразделений и служб для принятия решений. Согласованность усилий - это непременное условие поддержания качества продукции на требуемом уровне. Чтобы данное условие соблюдалось в полной мере, необходима четкая программа действия, в которой формулируются цели и законы, методы и средства решения проблемы качества. Наличие такой программы позволяет не только иметь полное представление о состоянии проблемы качества и наметить соответствующие меры по ее решению, но и определить направления действий служб и подразделений в пределах их функций, области взаимодействия, требующих объединенных усилий.

С большими трудностями, не всегда последовательно и целенаправленно, происходит создание новой системы поддержания качества и конкурентоспособности продукции. В отличие от ранее существовавшей системы качества главными ее субъектами становятся

162

производители и потребители, а не государственные органы. Вся конкретная работа по контролю качества, управлению им посредством проверки измерительной техники, сертификации продукции и систем управления качеством децентрализована и передана региональным органам управления качества.

Общегосударственные функции воздействия на качество и управление им ныне состоят в создании и совершенствовании законодательной базы, регулирующим воздействием и унификации обязательных требований к продукции и технологии, связанных с обеспечением их безопасности и согласованием общегосударственных интересов Азербайджана в области качества и конкурентоспособности с интересами других стран и мирового сообщества в целом. Десятилетиями у нас затрачивались средства на поиск способов и методов повышения качества, был усилен входной контроль. Однако все принятые меры и попытки кардинально решить проблему качества в стране в условиях командно-административной экономики закончились неудачей, поскольку не был задействован наиболее действительный, надежный, и испытанный столетиями метод - оценка качества самими покупателями на рынке в условиях конкуренции между товаропроизводителями.

Зарубежная практика показывает, что наряду с государством большую роль в защите интересов потребителей должны сыграть сами потребители. За рубежом интересы потребителей защищаются организациями трех видов государственными, общественно-специализированными и общественно-неспециализированными. В 1980 г. более чем в 60 странах мира действовали свыше 130 различных ассоциаций потребителей.

163

Всеобщий контроль качества, осуществляемый фирмами США, Японии и Западной Европы, предполагает следующие обязательные условия:

1. Качество как основная стратегическая цель деятельности признается высшим руководством фирм. При этом устанавливаются конкретные задачи и выделяются средства для их решения. Повышение качества должно идти по возрастающей, ибо качество - это постоянно меняющаяся цель;

2. Мероприятия по повышению» качества должны затрагивать все подразделения без исключения;

3. Непрекращающийся процесс обучения персонала. В условиях острой конкурентной борьбы фирмы смогут успешно развиваться, внедряя системное управление качеством продукции. Растущая требовательность к изучению качества изделий в настоящее время одна из характерных черт мирового рынка.

В отличие от ранее существовавшей системы качества главными ее субъектами становятся производители и потребители, а не государственные органы. Общегосударственные функции воздействия на качество и управление им ныне состоят в создании и совершенствовании законодательной базы, регулирующим воздействием и унификации обязательных требований к продукции и технологии, связанных с обеспечением их безопасности и экологичности, согласованием общегосударственных интересов Азербайджана в области качества и конкурентоспособности с интересами других стран и мирового сообщества в целом. Управлению качеством продукции во всех странах уделяется много внимания. В результате изучения данного вопроса, его

164

особенностей на основе отечественного и зарубежного опыта можно сделать следующие выводы и предложения:

6. Обеспечение качества понимается не как техническая функция, а как систематический процесс, пронизывающий всю организационную структуру предприятия;

7. Вопросы качества актуальны не только в рамках производственного цикла, но и в процессе разработок, конструирования, маркетинга и послепродажного обслуживания;

8. Качество должно быть ориентировано на удовлетворение требований потребителя, а не изготовителя;

9. Повышение качества продукции требует применения Новой технологии производства, начиная с автоматизации проектирования и кончая автоматизированным измерением в процессе контроля качества;

10. Всеобъемлющее повышение качества достигается только заинтересованным участием всех работников, стимулированием за улучшение качества.

Все это осуществляется только тогда, когда действует четко организованная система управления качеством, направленная на интересы потребителей, затрагивающая все подразделения и приемлемая для всего персонала.

165

MÜNDƏRİCAT

İbrahim Məmmədzadə, ASPİ Engineering Keçid dövründə standartlaşdırma: ÜTT üzvlük baxımından yeni rəqabətə hazırlıq....................................3 Cernova Yelena Viktorovna, MOODY International Milli, regional və beynəlxalq səviyyələrdə mallar və xidmətlər sahəsində standartlar və onlara münasibət.......15 Emin Əfəndiyev, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti Keyfiyyətin idarə edilməsi üzrə Yaponiya təcrübəsinin xüsusiyyətləri................................................22 Tağı Əhmədzadə, Ruskiy Registr Keyfiyyət və ekologiya menecmenti-işgüzar fəaliyyətin əsas ünsürüdür.................................................30 i.e.n.dos. N.Ö. Hacıyev, N. Z. Paşayeva, Z . N. Cəlilov, Azərbaycan Dövlət İqtisad Unversiteti Azərbaycanın beynəlxalq ticarət əlaqələrinə inteqrasiyasının səmərəli yolları..........................................35 Elxan Mikayılov, Qlobal İqtisadi Araşdırmalar Mərkəzi Standartların beynəlxalq ticarətə təsiri və ÜTT-nin yanaşmaları........................................................44 Mehdiyeva Laləzar Sehrab qızı ASPİ Consulting Engineers, İnc. Menecment sisteminin standartları və onların ixracın rəqabət qabiliyyətinin artırılmasında rolu.............63

166

CONTENTS Ibrahim Mammadzadeh, ASPI Consulting Engineers, Inc. Standardization in Transition: Willing to New Competition in WTO Accession Contex.............................75 Chernova Yelena Viktorovna, MOODY International Standards in the field of goods and services and behavior to them on national, regional and international levels........................................................87 Emin Efendiyev, ASEU Characteristics of Japanese experience in quality management ……………………………………....94 Taghi Ahmadzade Shaban, The deputy director of “Russian Register Caspi”, Auditor PP, Prcer The quality and ecology management is the important element of efficient activity……………102 Mikayilov E.A., Global Economic Researches Center Impact of standards on international trade and WTO approaches….....................................................108

СОДЕРЖАНИЕ

Чернова Елена Викторовна MOODY International Стандарты в области товаров и услуг и отношение к ним на национальном, региональном и международном уровнях.....................127 Emин Eфeндийев, АГЭУ Особенности японского опыта управления

167

качеством..........................................................................136 Ахмед-заде Таги Шабан оглы Зам. Директора ООО «Русский Регистр Каспий» Аудитор РР, Рrcer Система менеджмента качества и экологии – элемент деловой активности Компании.......................144 Мехтиева Лалазар Сехраб кызы ASPİ Consulting Engineers, İnc. Стандарты системы менеджмента и их роль в улучшении конкурентоспособности экспорта..........152