SVEUČILIŠTE U ZADRUOdjel za arheologiju

Preddiplomski jednopredmetni studij arheologije

Daniel Musa, Josipa Zelić

Crvena stijena(Seminar)

Profesor: dr. sc. Dario VujevićKolegij: Paleolitik i mezolitik

Zadar, 2012.

Pećina Crvena Stijena se nalazi iznad lijeve obale rijeke Trebišnjice, danas Bilećkog jezera, u neposrednoj blizini sela Petrovića, Nikšić, na samoj granici Crne Gore sa Hercegovinom. Ime je dobila po okomitim stijenama koje se uzdižu iznad nje, a koje su prevučene crvenom patinom koja je najvjerovatnije nastala uslijed suhog patiniranja vapnenca. Nalazište čini pripećak, položen visoko iznad rijeke Trebišnjice, na nadmorskoj visini do 700 metara. Otvor je okrenut prema jugu, s malim izvijanjem prema jugozapadu. On je oko 24 m širine, 16 m visine, a približno 15 m dubine. Mjesto na kojem se pećina nalazi, blizina vode, mogućnost bogatog ulova kao i bogati majdani kamena potrebnog za izradu alatki pružalo je odlične uslove za život paleolitskog čovjeka.

Za znanost je otkriven 1954.godine, kojom prilikom je na površini prikupljeno nekoliko fragmenata prahistorijske keramike. Mogućnost da se tu otkriju ostaci nekog naselja iz doba neolitika bila je razlogom da je još iste godine ovdje iskopana pokusna sonda koja je, međutim, pokazala više kulturnih slojeva. Zbog toga su u narednje dvije godine poduzeta nova iskopavanja kojima je ne samo proširen istraženi prostor nego se prodrlo i u veće dubine. Od tada su, pa do 1963. Godine, svake sezone vršeni radovi kojima je na koncu dostignuta dubina od 20,30 metara, a da se nije došlo do dna pećine. Ali zato su postignuti novi rezultati značajni za poznavanje paleontoloških, paleolitskih, paleoklimatoloških i paleogeografskih odnosa, kakvi su tokom gornjeg pleistocena bili u ovom dijeli Balkana.

Slika 1. Prikaz slojeva

Istraživanja su otkrila kulturni depozit debljine 20-30 metara, koji je uz lokalitet El Kastiljo u Španjolskoj, najdublji u Europi, u kome je na osnovu različite strukture, boje, sastava i sadržaja izdvojen 31 različit kulturni sloj. Slojevi od XXX do XXVI pripadaju kulturama koje prethode srednjem paleolitu,odnosno premusterijenu, u rasponu slojeva od XXIV do XII prepoznaje se musterijen (srednji paleolit) u najširem smislu riječi. U sloju XIII zatečen je musterijen sa nazupčenim sječivima koji je poznat na širem europskom području i za čije obilježavanje se koristi izraz “nazupčeni musterijen". Slojevi od X do V pripadaju mlađem paleolitu, sloj IV mezolitu, slojevi III i II neolitu dok sloj I pripada metalnom dobu.

Za razliku od većine paleolitskih lokaliteta koji su uslijed klimatskih promjena doživjeli eroziju kulturnih slojeva u Crvenoj Stijeni se susrećemo sa izvanrednim fenomenom: od trećeg ledenog doba, tzv. Risglacijala, u pećini nije došlo do erozije, već je kulturna zaostavština ostala netaknuta do danas. Pećina je konzervirala sve što je u njoj deponirano. Događalo se prilikom iskopavanja da su ognjišta neandertalskih ljudi stara 100.000 godina zaudarala po navlaženom pepelu ili su kosti preostale od posljednje gozbe neke lovačke skupine ostale na svom mjestu do trenutka kada su postale predmet zanimanja arheologa. U toku iskopavanja otkriveno je 10 vatrišta. U dva slučaja radi se o vatrištima koja su imala određene zaklone od krupnijeg kamena, dok su ostala uglavnom imala podlogu od nabijene zemlje.

Slika 2. Ognjište

Arheološki materijal pronađen u Crvenoj Stijeni sačinjavaju uglavnom kamene alatke različitih tipova i oblika. Samo su u slojevima koji pripadaju mezolitu i neolitu pronađene alatke napravljene od kosti, a u slojevima III, II i I pronađeni su ostaci keramičkih sudova.

a) Koštana svirala iz XII sloja pećine Crvena Stijena kod Nikšića. Približna starost svirale se procjenjuje na 40.000 godina – srednji paleolit (musterijen), dužine oko 5 cm, napravljen je od probušene kosti divokoze, to je signalna svirala.

Slika 3.Koštana svirala

b) Koštane svirale iz X sloja, mlađi paleolit (orinjasijen).

Slika 4. Koštana svirala

c) Svirale od jelenjeg roga, IV sloj, mezolitik

Slika 5. Koštana svirala

d) Blago povijena izdužena svirala od jelenjeg roga, IV sloja, mezolitik

Slika 6. Svirala

e) Ravna cilindrična svirala sa otvorima na obje strane fino uglačane životinjske kosti, IV sloj Crvene Stijene.

Slika 7. Svirala

f) Morske školjke iz reda glycimeris pilosa u svojstvu kultno-magijskog zvučnog predmeta, IX sloj

Slika 8. Morske školjke

g) Sunčani disk od fino uglačane keramike, II sloj, srednji neolit. Izrađevine „sunčevog diska“ su svojina danilske kulture u Dalmaciji, a slični primjerci pronađeni su i na lokalitetu Obre I kod Kaknja, ovo potvrđuje pripadnost sloja II danilsko-kakanjskom kulturnom kompleksu, odnosno samom početku srednjeg neolita.

Slika 9. Sunčani disk

h) Idol sa ptičijim likom načinjen zasijecanjem kamenog oblutka, II sloj, srednji neolit.

Slika 10. Idol

i) Fragment dekorativne svirale od kosti u funkciji kultnog instrumenta, II sloj .Ova svirala iz Crvene Stijene najvjerovatnije je upotrebljavana u molitveno-kultnim ritualima. Srednji neolit.

Slika 11. Dekorativna svirala

Za svirale se navodi da su korištene u ritualno-magijsku svrhu ili da su imale signalnu funkciju.

U III sloju pronađeni su ulomci keramike. Način ukrašavanja, kao i njena faktura svrstavaju keramiku iz III sloja u impresso-kadium grupu karakterističnu za stariji neolit istočne obale Jadrana.

Slika 12. Fragmenti keramike

Keramika iz sloja III se odlikuje grubom fakturom, debelim zidovima, svijetlosmeđim, smeđim, tamnosmeđim i tamnosivim tonovima. Najveći dio keramike je ukrašen utiskivanjem ili žigosanjem Osim keramike u sloju III nije pronađen ni jedan primjerak kamenog oruđa napravljenog tehnikom glačanja, što bi bilo još jedno od obilježja neolitske epohe. U sloju III je pronađen veliki broj kostiju divljih životinja (jelen, divlja svinja, divokoza, divlje goveče, ris i divlja mačka) što ukazuje da je lov bio osnovna privredna grana kojom su se bavili stanovnici Crvene Stijene.

Sloj II na Crvenoj Stijeni ima sve karakteristike neolita, iako ni u ovom sloju nisu pronađena oruđa od glačanog kamena. Karakteistična oruđa za ovaj stratum su noževi i strugači većih dimenzija. Keramika iz ovog stratuma se može podijeliti u dvije grupe: grubu i finu, monohromnu. Među keramičkim ulomcima iz II sloja se mogu rekonstruirati samo dva oblika: plitka zdjela sa uvučenim obodom i riton na četiri noge. I ovdje je lov dominanatna privredna grana. Pored ogromnog broja nalaza koštanih alatki Crvena Stijena je i nalazište sa najvećim brojem pronađenih ostataka kostiju izumrlih životinja iz perioda kvartara u jugoistočnoj Europi. Istraživanjem su utvrđeni ostaci oko 40 rodova, vrsta i podvrsta raznih životinja od čega je 13 vrsta izumrlih životinja, 11 vrsta životinja koje danas naseljavaju neka udaljenija područija dok ostale životinje i danas žive u široj okolini Crvene Stijene. U nekim slojevima Crvene Stijene otkrivene su životinje koje su karakteristične za hladnu klimu dok su u drugim slojevima nađeni predstavnici izrazito tople klime. Najveći dio ostataka faune iz Crvene Stijene potiče od lovačkog plijena paleolitskih lovaca. To dokazuju zdrobljene i vatrom opaljene životinjske kosti kao i činjenica da su redovno nalažene u slojevima koji su bogati paleolitskim artefaktima. Najčešće lovljene životinje od strane paleolitskih stanovnika ovog lokalitata su razni ekvidi, bovidi, cervidi, nosorozi, i divlje svinje. Sporednu ulogu u ishrani paleolitskih lovaca imali su sniježni zec, razni medvjedi, divokoza kao i razne ptice i kornjače.

Pronađen je također i ljudski zub koji je pripadao neandertalcu.

Slika 13. Zub neandertalca

Arheološki materijal pronađen u Crvenoj stijeni sačinjavaju uglavnom kamene alatke različitih tipova i oblika. Nalazi koji pripadaju srednjepaleolitskom periodu nisu klasična oruđa karakteristična za musterijen srednje Europe. U bogatom sloju (debljine osam metara) razlikuje se više facijesa: musterijen, pontinijen, musterijen sa trobridnim šilima, nazupčeni musterijen. Lov je bila osnovna privredna grana kojom su se u ovom periodu bavili stanovnici Crvene Stijene. Uz pomoć kamenih alatki: jezgra, šila, strugača, strugalica, sječiva, ljudi su mogli loviti jelena, divokozu, divljeg konja ili pećinskog medvjeda. Sa stratumom XII završava se srednji paleolit u Crvenoj Stijeni. Industrija IX stratuma sadrži lučne strmo retuširane šiljke i mikrolitske strugače, oruđa sa retuširanim prijelomom, geometrijsko oruđe. Krajem poznog glacijala dolazi do pojave asilijenizacije, najave mezolita, što se manifestira u mikrolitskim lamelama sa lučnim hrptom, oruđima sa retuširanim prijelomom, geometrijskim artefaktima, kružnim i noktastim strugačima. Kamene artefakte čine alatke sa uskim lamelama, tipične pravilne lamele, a javljaju se i projektili od kosti i roga, kao i masivno orudje od roga.

Slika14, 15. Pronađene kamene alatke

Istraživanja su pokazala da je život na lokalitetu Crvena Stijena započeo prije više od 100.000 godina, a da je pećina napuštena negdje oko 1500. godina prije nove ere. Na osnovu geoloških činjenica slojevi od XXXI do XXV pripadaju krugu trećeg ledenog doba (ris-glacijala), sloj XXIV smatra se sedimentom iz trećeg međuledenog doba (ris-virm-interglacijala), dok slojevi od XXIII do V pripadaju četvrtom ledenom dobu (virm-glacijalu).

Slika16. Pogled koji se pruža s lokaliteta

Značaj lokaliteta Crvena Stijena je mnogostruk i on se može posmatrati sa aspekta arheologije, geologije, paleontologije i drugih naučnih disciplina i kao takav, bez sumnje predstravlja jedno od najznačajnijih staništa pračovjeka na svijetu.

Slika 17.Crvena Stijena

LITERATURA

Članak: Mile Baković: „Crvena stijena excavations 2004-2006 preliminary report“,2009., 3-

6,9,13,21,25-27 str. Malez, Mirko. Gornjopleistocenska orrnitofauna Crvene Stijene kod Petrovića u Crnoj

Gori. U: Geološki vjesnik; sv.27, 1974., str. 113-125. Per D-938 Malez, Mirko. Rasprostranjenost paleolitika i mezolitika u širem pojasu naše

jadranske obale. U: Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku, sv.68=1966(1973), str. 7-24. Per D-411

Praisotrija jugoslavenskih zemalja I.Monografija:

Dušan Mihailović: „Prehistoric settlements in caves and rock-shelters of Serbia and Montenegro/ Upper palaeolithic and mesolithic chipped stone industries from Crvena Stijena“, Beograd,2009. 19-24,67-69 str.

Internetske stranice: http://montenegrina.net/ http://www.novosti.rs/vesti/planeta.70.html:308506-Milenijumska-istorija-pecine http://www.lsa.umich.edu/umma/research/robertwhallon http://www.sed.manchester.ac.uk/geography/research/qeg/research_project1.htm