BLG YAYINLARI I BLG DZS : 33

CNEYT ARCA YREK AIKLIYOR : 4

Birinci, Basm 1984

kinci Basm

Aralk 1985

BLG YA YINEV

Merutiyet Cad. 46/ A

Telf : 31 81 22 - 31 16 65

Yeniehir - Ankara

Babali Cad. 19/2

Tolf : 5 22 52 01

Caa.lolu - stanbul

CNEYT ARCAYREK

YEN DEMOKRAS

YEN ARAYILAR

1960 - 1965

BLG YA YINEV

kapak : fahri karagzolu

Cneyt Arcayrek aklyor

dizisinin yayn hakk, yaplan zel anlama gereince

Bilgi Yaynevi'ne aittir. Bu

dizide kan ve kacak olan

eserlerin hibiri kaynaklar

gsterilmeden alnamaz.

cantekin basmevi - ankara

NDEKLER

BRNC BLM

ASILMILAR BALADI

Silahlar evirince . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

kence ...

...

26

. . . ...

...

...

. . .

. . .

...

...

...

. . . ..

Bir Vasiyetname Serveni . .. ... ... ... ... ... ... ...

33

Kuyrua Baslnca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

44

Brakn Baka lkelerde Yaasn . . . . . . . . . . . . . . . . . .

50

nsan Onurunun Be Para Etmedii Gnler . .

.

57

Aklanmann Tek Koulu = Ktlemek mi? . . .

63

Baladn teki Dizeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69

.

Kader . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

71

.

pin Ucundaki Soru : Ortak Pazara. Girebilecek

miyiz? . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .

78

dam Hcresinde On Kii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B3

Kurtulu . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

88

.

67 Lira ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

93

Hapishane Hapishaneden Kimileri . . ... ...

96

.

Frtna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

100

smet Paann Aff . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

106

Anmsatma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .

109

Krk Yln zeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .

110

Biraz Hesapl Olmann Erdemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

113

.

Siyasal Kulis almalarnda Dnden Bugne rnekler

119

5KNC BLM

DEMOKRASYE KARI SYANLAR

Cuntalarn Dans ... ... ... ... ... ... ...

... ... ... ...

135

Denwkn.s Tehlikede .. . . .. .. . .. . . .. . .. .. . . .. . .. .. .

153

Sivil Cuntalar .. . .. . .. . .. . .. . .. . . . . .. . . .. . .. .. . . .. .. . . ..

166

Bir Dileri Bakannn yks ... ... ... ... ... ... ...

175

NC BLM

1960'TA PARTLEME VE BR PART

1980'DE PARTLEME VE BR PART

Bir Parti Yaratmak .. . .. . .. . . . .. . . . . .. .

181

.

Birbirini Sevmekle Sevmemek Aras .. . .. . .. . . .. .. .

193

'Oy'a Miras ... ...... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .

204

1960'a Oranla Deiik Bir Ortam ... ... ... ... . .. .. .

213

'

Bi'.' Bina, Oda, Parti ... ... ... ... ... ... ... .. .

223

Gereki Bir Asker .. . .. . . .. . .. . .. .. . . .. .. . . . . . . . .. .

233

Sunalp'n Tuttuu Nabz . .. .. . . .. . . . .. . .. . .. . . ..

242

Aaa! Bir De Baktm Sol Yanma ... ... ... ... ... .. .

250

Ya, Sa Yanmda? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .

255

DRDNC BLM

AMERKA NERKEN - SOVYETLER IKIYOR

Sovyetler, Souktan kyor .. . .. . .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. .

261

Bir Hatann Dzeltilmesi .. . .. . .. . . . . . . . . .. . .. .. . .. . . . .

271

Amerika: Scak Dostluk Souyor ... ... ... ... ... ... ...

274

Zehir Olan Bayram .. . .. .

.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .

287

6

BENC BLM

DEMREL'N AMERKA NOT DEFTER

1960'larda Trkiye, ABD'ye Sadakatinde O Kadar

leri Gitmitir ki, Kendini Topun Azna Koy-

mutur,. .

.. ... ... ... ...

293

. .

. . . . . . . . .

. . . . . . ... . . . . ..

..

.

ABD'nin Milli fr Davadaki Tavr, Trkiye'yi Yeniden leri Ufuklara Bakmak htiyacyla Kar Brakmtr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

297

Batl Kaynaklar Yeni Projelerimizle lgilenmediklerini Bildirdiler. Sovyetlerse Tersine Bir. Tutum Taknd. Sovyet Kredisi le 'Be nemli Tesis' Bu-gn letmededir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

301

Trkiye'ye Parasal Adan Cimri Davranmalarnn

Politik Bir Amac Var ffiyd; Oraya Sapmak ste-

miyorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .

304

.

l965'te Casus Uularn Yasaklama Kararmzdan

Amerika Elbette Memnun Olmad. Sovyetler De

Karadeniz Boaz nnde Srekli Duran Bir Ca-

su& Gemisini Geri ektiler. ... ... ... ... ... ...

309

Ya CIA ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

313

ALTINCI BLM

DNDEN BUGNE

Dnden Bugne Uzanan Bir 'Rapor' ...

317

YEDNC BLM

DEMREL'N SY ASAL ALANA GR VE YOKSEL

Dourgan Yllar ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

327

Siyasal Kariyerin Balad Gn . . . . . . . . . . . . . . . ...

329

Bir Hkmet Drme Manevras . . . . . . . . . . . . . . . . . .

339

Yldzn Parlad An . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

346

. .

Yln Deil, Yllarn Gazetesi .. ... ... ... ... ... ... ...

351

.

7

BRNC BLM

ASILMILAR BALADI

Olmayn bu kadar kat yrekli,

Ey dnyada kalan insan kardelrJr.

Allah da sizden raz olur belki

Sizler acrsanz bizlere eer;

urada aslmz er beer;

Ku style beslenen u bedene

Bir bakn dalmada gnden gne,

Bakn kl olan kemiklerimize;

Glmeyin, dostlar, bu hale dene,

Tanrdan mafiret dileyin bize.

Franois Villon

1

SLAHLAR EVRNCE

Yeni Millet Meclisi binasnn nndeki asfaltlanm

alanda, bir an duraksadm.

evreye bakndm, her ey ylesine sessizdi iki. ..

Durgun bir gl gibi.

Aylardan eylld, sonbahar mevsiminin Ankara'ya

zg yumuak, stan havasnda solan yeillerin gnete ykand gnlerden bir gnd Menderesrilen, 27 Mays ihtilalinden sonra tamamlanp Kurucu Meclisin topland, Milli Birlik Komitesi'nin ah.t bu binann nyznden ileri Bakanl'na doru uzanan alanda,

kademe kademe yeillikler uzanyordu.

Meclis binasyla, ileri Bakanl binas arasndan geip Atatrk Orman iftlii'ne uzanan ytomobiller gidip geliyordu.

evrede, bulunduum yerden bakld zaman, ola

ann dnda bir davran, bir devinim grlmyordu.

Gazeteciler, daha sonralar seimlerle gelecek babakanlarn, bakanlarn girip kacaklar kape birikmilerdi.

MeJ:1divenleri trmandm. Gazetecilerin yanna gittim.

On be yirmi basamak kldktan sonra evreye gz atldnda, o duraan, devinimsiz grne

13

elerde, ileri Bakanl'na doru uzanan zenle, iyi

baklarak yetitirilmi imlerin gerilerinde kimi mgferlerin bir parlayan, bir snen yansmalar gze batyordu.

Gazeteci topluluundan biri, Meclis binasn e-

virdiler dedi.

Kim? .

.

Deniz ve Hava Kuvvetleri . . .

Yant kesindi.

Gerekten, yz metre telerde yere yatm kimi

insanlar, beyaz giysileriyle dikkati ekiyordu. Kimileri daha koyu renkliydiler, maviler giymilerdi.

Meclisin 2 numaral kaps diye adlandrlan kesimde ise, Deniz ve Hava Kuvvetlerine bal olduklar giysilerinden anlalan kiiler, gidip geliyorlard.

Biliyorduk.

O sabah renmitik. Y assada Mahkemesi'nin verdii kararlar zel bir uakla hemen Ankara'ya gnderilniti. htilale g veren, ihtilalin varmasn istedii sonucu kesinkes almak isteyen Yassada Mahkemesi'nin ikararlarn -yasa gerei- onaylamak durumunda olan Milli Birlik Komitesi'nin derhal toplanmasn istiyorlard.

nk, 'Yassada' 15 kiinin idamna karar vermiti.

Bu kararlar -bir cumhurbakan, bir babakan,

iki bakanla Demokrat Parti yksek dzeyinde grev

alan kimi kiilerin idamn ieren bu kararlar- yurt

dnda kimi yanklanmalara yol amt.

ngiltere bata olmak zere, Trkiye'ye dost olan

kimi lkelerin, idamlarn gerekletirilmemesini ister

14

grndkleri, dahas, bu yoldaki tellkinlerini yazl

olarak bakente ulatrdklar syleniyordu.

erde durum belli deildi. Ne var ki, halk, gelimeleri sessiz, ama byk titizlikle izliyordu.

Yava yava, 27 Mays ihtilalcilerine egemen olmaya balayan Trk Silahl Kuvvetleri Birlii daki bir rgt, o srada kesinlikle ortaya kmamt ama, ihtilali ynetenler zerinde arl

Yassada :kararlarnn sratle grlp onaylanmasn isteyen g de, buydu.

Milli Birlik Komitesi'nin kararlar grmek zere topland yeni Millet Meclisi binasnn e bir nlem olarak, ayn gcn etkisiyle sardrlmt.

Ola ki, MBK, byk lde

Y assada kararlarndan

vazgeebilir, ya da kararlan yumuatabilirdi.

Bu nlenecekti.

nlendi.

Gne, batya dnmt. lk nce Cemal Grsel,

bastonuna dayanarak, sararm bir yzle kapda grnd.

O konukan, gazetecilere kar babacan davranl Grsel, sorular yantsz brakarak, merdivesak indi. Otomobiline bindi, uzaklat.

'

Ko dedim, bizden birine. Paa, kke girince-

ye dein izle ...

O koup gitti, biz beklemeyi srdrdk.

Sonra, ilk olarak Ahmet Yldz ile Suphi Grsoytrak grndler.

Biz bekliyorduk; bir aklama, Yassada kararla

rnn akbetini gsterecek bir tek cmle, bir szck bekliyorduk.

kisinin arkaJarndan gelen, teki MBK yeleri de

suskundu.

15

Kapy geip bir iki adm attktan sonra, durdular.

Gzleriyle evreyi taradlar. Solgun, yorgun ve sessizdiler.

Ne de olsa, onlar da, evreyi saranlar gibi birer ihtilalci idiler.

Silahlarn hangi aamada patlayabileceinin, varlmak istenilene aykr ynde bir sonu alnder olabileceinin bilincindeydiler. Merdivenleri ivedi admlarla ap birer birer hzla uzaklatlar.

Syleyebildikleri uydu:

. . . Daha sonra aklama yaplacak

. . .

Oysa, aklamay beklememize gerek kalmad.

ankaya'ya dein Grsel Paa'y izleyen muhabir

arkadamz geldi, zntl bir sesle:

n asyorlar dedi. Beklenilrresine karn bu

karar, ok etkisi yapmt. zgn sesle sonucu getiren

gen gazeteci, bir yaam boyu, Demokrat Partinin, nde gidenlerinin, yapageldiklerinin karsnda kalm, direnmi, savam vermiti. Ama, zgnd.

Cemal Grsel, Cadillac arabasyla ankaya'ya doru km, sonra ...

Dayanamayp, her zaman halkn her kesiminden

insanlarla konumay bir gelenek haline getirdii Dileri Konutunun yanndaki parkta mola iti.

Oradan, yaplagelen beton binalarla an,. gitmi kayas kalmam o tepeden kente bakm, b

evresini alan muhabirlere Kurtaramadk, n asacaklar demiti. Bayar, ya snrm at Zorlu ve Polatkan'n ipe ekilmesi onaylanmt.

Paa, kendisinin olumsuz oy verdiini dokunduruyordu. teki hangi MBK yesinin yannda durum 16

aldn sylemedi, Bir ara Stk Ulay'n adn da kendi

adnn yar.nda syler gibi oldu. te, o kadar ...

Kamuoyunda bir frtna esiyordu.

1 5 Eyll gn, Zorlu ile Polatkan idam edildi. Fatin Rt Zorlu, bir ksa yaam boyu hizmet vlette hemen her dnemde bir hariciyeci olduu iin

nazenin, duygusal, giderek kork:uk gibi gsterilen bu

eski Dilcri Bakan, idamn .bir ingenenin eline brakmad. Sehpaya kt, zerine ktdisi att.

Polatkan, daha dirensizdi. Sehpaya car korkusuyla, idam edlimenin deheti iinde rpnarak, zorla karld.

10 yl, 2 gn babakan olarak iktidarda kald.

Yassada'da on alt ay Yksek Adalet Divan'nca

yargland.

Bir yl av 21 gn Yassada'da tutuklu kalan

Merderes, hakknda verilen idam kararnn onayla:1-

masndan 36 saat sonra, 1 7 Eyll 1961 Pazar gn

mral'da gndz gzyle aslarak, dramn noktalad.

dam srasnda hcrelerinde bekleen arkadalarna gre Menderes, ipte ruhunu teslim ederken klarndan Allah szc dkld, gneli bir hava vard, etraf karard; tpk dinler tarihinni anlatan sylencelerde olduu gibi, birden

hava karard, bir bulut topa mral'nn zerinde kmelendi.

Allah szcyl birlikte. gnein Marmara Denizi'ni okad saatlerde, mral'nn zerine

17

dam eczasnn uyuglanmasn bekleyen eski Demokrat Parti nde gidenlerinden Agah Erozan, Kur'an okumaya balad.

Menderes, mral Adas'nn bir kesine, teki iki

arkadann yanna gmld.

al al gelmiti. Sessiz, iine kapank, yalnzca partisinden ald grevi yerine getirm Demokrat Partinin douuyla birlikte aylara, rmaklara, sonra da nehirlere; o insan seline karmt. 1950' de Menderes ad, yurdun bir bandan teki banq., gzlerde sevecenlin, 1955 ylndan sonraki yaamyla, halktan kopmamt ama, aydnlardan kopmu

Bir sahne ayarland.

Menderes'e, kendisine ine

yapan astsubayn, yemeini getiren erin, intihar etti

i gece yanna girip kan btn subaylarn tutukland, sylenecekti. Aslnda, dyarl olancak, inip kan duygusal doas zerinde bu bilgiler, belki de ok etkisi yapacakt.

Tark Gryay'n yannda durum alan Ethem Menderes'le, Gryay anlatlar.

Kumandan ok mteessir dedi, Adnan Menc.leres'e, iftliinde kahyalk yapan insann olu Ethenderes.

Adnan Menderes hayretle doruldu, Neden? diye sordu.

Ethem Bey aklad:

Senin tutumun yznden. Kendini zehirlemedi

ini syleyince, bata Kurr:andan olmak zere pek ok

kimse, kukulular arasna girdi. Hepsini tutuklamas

iin, emir vermiler, Kumandana. Ordudan da bir soruturma heyeti gelecekmi. Bu heyet belki, ama belki, Kvmandan hakknda olumlu bir karara varabilir.

Menderes yerinden frlad, Kumandan beni ldrmeye teebbs suundan yarglanacak ha?... Byllet olmaz, intihara teebbsmde hi kimsenin sorumluluu olmadn sylerim, hem de ispat ed

dedi.

19

Gryay ile Ethem Menderes'in ne denli rahatladklarn sylemek bile gerekmiyor.

nne ses alma aygtn koydular, konutu:

Aslnda lmeye oktan kararlydm. Buna mstehak olup olmadm dnmyordum bile. Celselerlarda dola taa geip giderken o

salona artk ben de_il, cenazem girip kyordu.

Dayanmaktan, katlanmaktan, yorulup usanmtm.

Kolayca lmenin arelerini dnp dururken, bir

gn bana verilen haplar biriktirmekte karar kldm.

Biriktirecek, biriktirecek ve biriktirdiim haplar, bir

insan ldrecek miktar bulunca, hepsini birden yutup

iimi kolayca bitirecektim.

Falkat en zor i haplim biriktirmekti: Zira, Kumandan bilir; onlar bana getirenler

yuttuumu grmeden brakp gitmiyorlard.

Ben dne dne bunun da aresn buldum.

Verilen haplar dilimin altma koyuyor ve yutuyormu

um gibi suyu iiyordum.

Sonradan dilimin altndan kardm hap, kutumdaki kibritlerin altna saklyordum.

Bylece 33 tane 'ekuvanil' ile, 3 tane de 'nembutal'

biriktirdim. Geri bu kadarnn insn bir daha uyanmayacak kadar uyutacana inanyordum ammm.

Bir gn rahata lmek midiyle o haplar biriktirebilmek iin geceleri uykusuz kalm boa giakat kurtulmu bulunmama, bir tek sebepeten tr memnunum.

Birtakm zavall insanlara, benim yzmden, bir

fenalk getiremeyecekleri iin imdi adeta mesudum.

Ses alma aygtna alnan bu szleri de yeterli bulmadlar.

20

Elinden bir de yazl belge aldlar:

Aldm ekuvanilleri evvelden beri yanmda bulundurmakta ve ihtiya hissettiim zamanlarda kullanmak zere saklamakta idim. O gece bir kriz halinde 30'dan fazlasn gece aldm. Takriben saat 4'te uyand

mda ani bir kriz neticesinde vaki olan bu hadiseden

personelin hi bir su-i taksiri yoktur. 17.9. 1961 A. Menderes

Ses alma aygt sustu, Tark Gryay' aklayan belge imzaland .

Gryay, bu an bir de fotorafla saptad.

Dnebiliyor musunuz? dedi Orhan Erkanl. Bugne kadar hi.bir yerde yaymlanmad, Y asse deildir, bunu Yassada Komutannn kaleminden aktarmak! ..

Dnebiliyorum dedim Erkanl'ya. Bize en

azndan elli bin tiraj yitirtir

Yani sen, karsn bu yayna?!

Tmyle diye direndim.

Erkahl, Bu yaz dizisiyle yz bin tiraj alrz. Bak,

herkes byle diyor. dedi.

Anlarn mucidi Erkanl idi.

Orhan Erkanl'ya yle bir batkm. Glmsyor,

onaylamadm iin krgn baklarn esirgemiyordu.

Erkanl, bir 27 Mays ihtilalcisi idi. Yassada'nn soremluluunu MBK Genel Sekreteri olarak uzun sre omuzlarnda tamt. Tark Gryay, onun yakn dostuydu. Gazetenin o srada soruan Erkanl'

ya gre, Gryay'n hi yaymlanmam, gn na

kmaml amlar mthi bir etki yapacak, tiraj birden frlayacakt.

21

Evet, bir etki yapacakt, ama Erkanl'nn syledii

gibi deil.

Bu etki, tam tersine olacak. Biz, kitle gazetesiydik. Kitleler, Menderes'in idamnn yol at aktan ve Yassada' da yzlerce insann grd eziyetten henz arnmad, unutmad 'Yassada cellad' diye, demokrat kitlelerde 'sfat' kazanm, biri yazarsa, diye dnyord

Duvar afileri basld, o zamanlar TV olmad iin

radyolarda byk bir reklam kampanyas ald.

Gryay'n anlar yaymlanmaya balad .

Canm s

22

Nereye gidiyoruz?

Hastaneye diye yantlad, Gryay. lmn ucuna

doru yryen bir insan bir kez daha

aldatyordu.

Deniz hastanesine gideceksin. Doktorlar yle karar

verdiler, diye eikledi.

Menderes -Gryay'a gre- ocuksu kukuyla bakt Yassada Komutanna:

Doktorlar, hibir eyin yok demilerdi!

yle rapor verdiler. Ama senin, esasl bir muayeneye tabi tutulmana lzum gryorlar.

Yavatan geree yaklatrlsa, hazrlansa, ne olacakt ki ... Kaacak myd? . . . Bir dost, a, yanndakine son annda gerein kat elini uzatsa ne yitirirdi? . ..

ocuksu kuku yitti gitti, yerini daha ocuksu bir

dilek ald:

Ne olur Komutan, Berrin'den mektup geldike bana iletiverin.

On be dakika sonra bindirildii botla mral'ya

gtrld, elleri arkasndan bal, yannda baka gardiyanlarla sehpaya yrd.

Asld.

As lrnamalyd.

Zorlu ve Polatkan'n ipte sallanrken, sehpaya giderken ekilmi fotoraflar, btn gazeteler boy boy yaymland.

Bir tek gazete yaymlamad : Hrriyet

Bizde, Zorlu ve Polatkan dahil Menderes'in ipte

sallanrken resimleri klielemedi, yaymlanmad.

Halk, evet sessizdi, durgundu; hibir gsteri, hibir eylem giriiminde bulunmad.

23

nfazn yldnm uzun yllar yalnzca esm

u.r. cgumu ; .. '-"telerde yer ald.

24

Duygularn, dncelerini, 27 Mays'm sonunu

balayan olaylar ek bir davranla simgelemiti:

Hrriyet'e yurdun eitli yrelerinden akan haberler, Menderes'in sehpada sallanan resimlerini yaymlayan gazetelerin halka atee verildiini gsteriyordu.

Hrriyet ise, zerinde yazl fiyatn birka katyla

kaplm1t.

Bu denli anlaml, duygusal ve grkemli bir halk

tepkisi, belki hi yaanmamt. Hrriyet'te Menderes

ve teki iki arkadann sehpada sallanan fotolarn yaymlamama kararn, MBK' den gelen baskher seslenie karn, Simavi kardeler vermilerdi.

Bu, iki gen insann, insanlk adna, insancl duygular gsterebilmeleri asndan ok nemlidu.

Menderes'in idamyla:

Osmanl Devleti'nin kuruluundan batna dein

uzanan yzyllar boyu, boynu vurulan ya da kementle

boulan be padiahn yan sra; Cumhuriyet dneminde

aslan Menderes'le birlikte, Osmanl dneminden bu

yana boynu vurulan, kementle ldrlen sadrazamlarn

says 43'e ykseliyordu.

Bu saylar, 600 yln gerisinden o gnk Trkiye'ye

bakyordu.

25

2

KENCE

Yassada durumalarnn hakimi Salim Baol'un

nnde duruyordu.

Savc Egesel, iddianameyi okumutu; Menderes sz

istiyordu.

ncelmi bir boyun, gevek, burumu gibi grnen

bir gmlek yakas, zayflam, incelmi bir vcut. Yznde, ellerinde benek benek iller.

Bu, bir devrin, bir on yln gl Babakan Menderes'ti.

lerindeki gdsel duygular mantklaryla, insancl yaklamlarla bastramayanlar iin Mendehali, olaand; giderek yle olmas gereken bir haldi.

ektirmiti, ekmeliydi. Tarihsel bir geliimi bilenler, ilerine sindirerek okuyanlar iinse Menderes'in bu grnts, doal deildi, bir dnem yarglanyordu belki ama, o dnemi yaata duruma ncesi 'yaayan l'ye dnmlerdi. Bir yerde, 'demokrasinin ipe ekilip ekilmemesuydu.

Yavaa yryerek bir parmakln arkasna konulan mikrofona dein yryebildi.

Sadece usule ait bir maruzatta bulunacam diye

balad, Adnan Menderes.

Hrn gnlerindeki o grkemli ses, yitip gitmiti.

Neeli gnlerindeki o alayc, ineleyici davrann yerine manen km insanlarn ruhsal dur bir karamsarhk gelip yerlemiti : 26

... Bir insann haklarn btn etrafyla mdafaa

edebilmesi iin muayyen artlarn mevcudiyetine lzum

vardr, diye srdrd.

. .

Bu maruzatmn takdir buyurulacandan emi

.

nim. Bendeniz be aydan beri tamamyla tecrit edilmi

vaziyette bulunuyorum. Bir tek odann iinde ve gnn

yirmi drt saatinde, her saat deien bir nbeti subay

beyin nezareti altnda hibir kelime konumak imkan

olmamak artyla yayorum. Bu itibarla konuma takatm hakikaten zaafa uram bulunuyor. ArBana imkan verecek, moralimi, asabm dzeltecek bir rejimin tatbiki. Nbeti subay beyle, bir kelime dahi

konumaya mezun deilim. Be aylk mecmuu konumalarm on, o n be saati gemez. Bir maznun huruna byle gelecek olursa haklarn mdafaa etmekte, moralitesinin byk bir ksmn kaybetmia emin olmanz istirham ederim . . .

nsancl koullarn tmyle dnda braklmak,

Bu koullarda savunuya., hazrlanmak,

Bir tek odann iinde ve gnn yirmi drt saatinde tek szck konumakszm yalnzca aklyla, babaa kalmak; Bu bakmdan konuma 'takatnn zaafa' uramas

gibi bir olguyla karlamak, saece Menderes'in barta

gelmedi.

Ne var ki, ikencenin eitli trleri arasnda bylesine olanyla karlamak, on yl bu lkeyhizmeti vermi Adnan Menderes'le balad. Gene Menderes'le, ikencenin bu ve benzeri uygulamalarna

urayanlarn ac yaantsyla, kaderi ya da kadersizlii

ilk kez aka ortaya konuldu.

Daha nice nice ikence yntemleriyle insancl ko

ullardan yoksun braklm; bu koullarda savunuya

27

hazrlanmas istenilmi; bir tek hcrenin darack snrlar iinde gnn yirmi drt saati akl duygularyla babaa braklm insanlar, gelip geecekti.

Menderes'in Yassada'daki bu aklamas bir sonun

balangc deildi. Sonu gelmeyen bir balangcn ilk

iaretiydi. nk, yllar gelip geecek, dnemler gelip

geecek, siyasal mevsimler dnecek,

ama ikenceler

durmayacak, bunlardan yaknanlar bir eski Babakan

kadar bile seslerini, straplarn duyuramayacaklard.

Trk demokrasisinin ya da daha doru deyimiyle

Trk siyasal yaantsnn, kara yazgsyd, bu sre.

Hi sonu gelmeyecek gibi grnen bu sre . . .

Bu sre noktalanmad.

1973 genel seimlerinde bir gn, dost, karde, insan lhami Soysal ile Trabzon'a gittik. Demirel'in ua

ndaydk. Soysal, 12 Mart darbesinden sonra ieri alnan ve bir sre sonra zgrlne kavun biri idi.

Seim mitinginden uakla Arkara'ya dnerken, geri slarda birlikte oturduumuz Soysal bana, ieri girdikten sonra zerinde uygulanan ikence yntemlerini bir bir anlatyordu. Sesi ylesine buruk, acyla doluydu

ki . . . Anlattklarn dinledike gzlerime dolan yalar

Soysal'a gstermemeye abalyordum.

Soysal' rlplak bir yatan zerine yatranlar,

saatlerce orada tutup baucunda dikilenler, her eyi

son Trk devletini kurtarmak greviyle yaptklarn

bara ara, yzlerindeki maskelerin ardndan haykranlar. . . Ayaklarna taklan demir kele merdivenleri kmaya zorlan. . . Kimseciklerle konuturmadan saatlerin, gnlerin art arda geii . . . Arada srada 28

can alnanlardan ykselen haykrlara benzer barmalarn kulana arpmas. . .

Bu anlatmn yaratt ortam iinde:

Bak lhami, dinle beni, bir gn elime geecek ilk

frsatta bu ikence iine eileceim. Ne bulabilirsem, yazacam, dedim.

yle kald.

Gnler geti.

CHP, siyasal yaam boyunca o gne dein ald

oylarn en ykseine 1973 seimlerinde ulat. Tek ba

na iktidar olamad ama, birinci byk parti olarak

Meclise geldi.

ktidar hakkyd, bir ortak aryordu, karsna kabilecek tek olanak, MSP idi.

Ortaklk grmeleri srasnda MSP'ye verilecei

bildirilen ileri Bakanlna, bu partinin, I. Ordu eski

Komutan Emekli Orgeneral Faik Trn' getirmek istedii yazlyordu. Trn, MSP kaynaklarnn

ine gre, Nakibendi idi. nderle yaknlamasna neden buydu.

Faik Trn' evinde aradm. Tanmazdm, hi grmemitik. Durumu sordum, daha uzun grmek ard, gittim.

Sylei, koalisyonu at, gerilere gitti. Trn Paa,

baka bir odadan dosyalar getirdi, ikence konusuna

girmitik ya, o da :kendi grne gre ne srlen savlar rtmeye aba gsteriyordu. Ancakriyordu ki, ikencenin varl kendiliinden ortaya

kyordu. Ne ses alma aygtn, ne de not alma olana

m vard. Paay kukuya drmemek iin not da

alamyordum.

Eve dner dnmez, dinlediklerimi byk bir hzla

kada geirdim.

39

Sonra gazeteye nerdim. Yazp gnderdim. Bir bekitme sresinden sonra Hrriyet, Faik Paann bana anlattklarn birinci sayfay kaplayarak vermeye balad.

Byk bir coku kasrgas esiyordu. kence grenler, ikenceyi tel'in etmi (knam, lanerkes yayn izliyordu. Hrriyet, bir adm daha att. Gazete, Trn Paann szlerinin yan srenlerin demelerini aktarmaya balad.

Ne saftk!

Biz, yeni dnem geldiine inanyorduk. Hiikmeti

eline geiren OHP nderi, btn bir seim kampanyas boyunca kontrgerilla ile ikenceden yaknurmutu. Hemen her konumasnda bu eylemlere vuruyor, vu-

ruyordu.

Bense, bu yaknmalar, iddetli eletirileri batan

sona izlediim iin, Trn Paayla bir dnem aabileceimizi umuyordum.

Evet, ne saftk, ne saftm!

Bir 'ey' umuyordum, hi deilse onca yaknmadan, yeni iktidarn, bu yaynlardan sonra bir soruturma komisyonu kuracan, bu komisyon eliyle ilk bata ikence sorununa el atacan, soarn bulup ortaya karacan sanyordum.

O gnlere dein, bu izlenimle, sonuca gidileceini

sanan ben ve benim gibiler iin, soruturma komisyonu kurulmasn beklemeleri doal deil miydi?.

Byle dnyor ve hesap ediyordum.

Hele kaplageldiim bir dten de bir trl kurtulamyordum.

Eer, bir soruturma .komisyonu kurulur, sulular

teker teker ortaya karlr, mahkemeye verilip cezalandrlrlarsa, artk Trkiye' de sonrakirda hi 30

kimsenin, insanlara ikence yapmak hakkyla, yetkisini kendisinde bulamayacana inanyordum.

Dostlarla bunu konuuyor, yatama uzandmda

grevini yapm bir insann vicdan rahatlyla uyu1ordum.

Bir sabah, uyandm.

nk, iktidarn ba, en yakn bakan, giderek hkmet szcln yklenen Orhan Birgit eliygnderiyordu:

... Artk Trkiye' de bar dnemi alyordu. Bar dnemini pekitirmek iin her trl aba

Yreime ta oturdu. Uralara, abalara, dlere

ve umutlara, aladm.

Muhalefetteki hayalle, iktidardaki gerei gremeyecek denli krdm.

'Ortann solu' iktidarna kar 'msamahakar' basn, ikence iin estirilen rzgar unuttu gitnradan anmsamad bile.

Yazgy deitirecek, yazgnn

arklarn tersine

evirecek gte olmayan bir kii iin, ne lde bir d

krklyd, bilemezsiniz ...

Yllarca aydn kesimin kkrtmasyla, sonuta halkn oylaryla iktidara gelenler, ikence sorki yazgy deitirmeyince, ya da bu yazgnn deimesi srecini daha gerilere atnca, olaylarmemesi iin bir neden kalmyordu ortada.

Orgeneral Faik Trn'le 1973'lerde yaptmz syleinin yksn gelecek ciltlere brakrken,a gelen dnemde de 'ikence ve kt muamele'nin

srp gittiini, Devletin kabul ettiine deinmeden ge

ilemez.

O denli ki, 1980'den sonra gelen dnemde, ikence

ve kt muamelenin varl eitli kaynaklardan yk-

31

selen seslerle duyurulmaya balaynca, askeri hkmct,

byle olaylar olduunu kabullendi. kence ve kt muamele yapanlar hakknda soruturma ald

eyerek, sorunun varln Devlete belgeledi. Oysa,

o gnlere dein, ikence ve kt muamelenin varlndan sz etmek, bir eit komnistlik yapmaa aykr olumsuz davranlara girimekle e anlamda tutulurdu.

Resmi kaynaklardaki bilgilere gre, 23 ubat 1982'

de ikence ve kt muamele savlaryla ilgili olarak toplam 410 dosya ald. Bu dosyalardan 248'i hakknda soruturma yapld. Kovuturmaya gerek olmayan dosya says 118'di. Mahkemeye giden dosya says 36, muhakemesi sonulanan dosya ise 8'di.

Bu olaylardan tr 25 kii tutuklanmt. Tutuksuz olarak, 59 kii yarglanyordu. On be kitmi, 9 kii de hkm giymiti.

32

3

BR VASYETNAME SERVEN

Asansrle, koridoru ayran cam kapnn nnde

duruyor, yava sesle konuuyorlard.

Tek szck gelmiyordu kulama.

Belki daha nceleri arkadatlar, dosttular, ortak

yanlar vard.

Ama, Turhan Bilgin, bana bu dostluktan, arkadalktan, emsettin Apaydn ile ortak yanlarndan hi sz etmemiti.

Hrriyet brolar, Kzlay'daki Gkdelen'in 14. katmdayd.

Turhan Bilgin, Erzurum AP Milletvekili idi. Ama,

siyasal yanndan ok dostluunu severdim ben. ok sevdiim, dertletiim, dertletiimiz candar dosttu.

Sk sk Hrriyet'e urar, ondan saklmz gizlimiz

olmad iin saatlerce birlikte olurduk. Kimi zaman,

kulama kulislerde dolaan ilgin sylentileri, ama

doru olduuna inandiklarn fsldard. Bu 'yardm yaparken hibir karhk beklemez, baka sar gibi, haber ilettiinde karlnda kendisinden sz edil-

.

mesini isteyen bir fatura uzatmazd.

Gn gelir, aramzda siyasal olaylarn ak nedeniyle tartrdk.

Ne var ki, Turhan Bilgin, katksz bir eski demokrat, 1961'den beri dn vermez lde bir Ada

let Partili idi.

33

Kimi gnler Bilgin'i kzdrmak iin damarna basacak siyasal tartmalar aar, kabul etmesi olaksz karlklar verirdim. nceleri ii akaya alr, gittike

atei ykselir, birden o hrn, affetmez partili tiplerinden biri haline gelirdi. Yeri gelir, durmasn bilirdik.

Tartma birden kesilir, Haydiii, yemee derdik.

Eliak insand, gerekten dosttu, iyilik severdi.

ylesine gnler olurdu ki, saln hie sayarak bir

arkadann ii peinde saatler boyu koturur dururdu.

Bir de parti dzenlemesi iinde st kademe yneticilerine, hele nderine kar almas zor biduvar rmt.

imde, yreimin ta derinliklerinde, Bilgin'le Apaydn' byle babaa vermi, fiskos ederlere, kimi dikkat zilleri almaya balad.

Bir gazetecinin, bir doktordan daha ok gereksindii nsezinin rpnlar, uyarc sesleriyd, yreimden yukarlara kafamn iine dein uzanyordu.

Ne O dedim, Bilgin'e. emsi kardeimizle 'zel'

bir iin mi var?

Yooo dedi Bilgin. Omuzlarn silkti. Konumy

nemsemememi istercesine. Yreimde daha bir telal

atlar ...

Bana baksana sen, diye stne gittim, Turhan'

n. Senin emsi ile bir iin olamaz, o nedenle fiskosun

bir baka anlam olmal. Sen mal mlk tutan adam de

ilsin ki, u zengin emsi ile bir arsa, bir bina, bir apartman satn grtn, diyebileyimle bakalm, kar baklay, sende de, onda da 'bir ey' var.

Hafife gld Turhan Bilgin, sonra uzun parmaklarndan birini burnunun zerinde bir aa bir kar gezdirdi. Bir hnzrlk yapacaksa, bir 'ey' biliyor da bana, bunu, eziyet ede ede syleyecekse, hep byle davranrd.

34

Bu davran, kukularm daha da glendirdi:

Eeeeee?

Yok bir ey dedi Bilgin. Ama gene de glyordu,

hafiften.

Brak imdi numaray, seni bilmem mi ben, sy-

le, yumurtla bakalm diye, direndim.

Bir 'ey' var, var olmasna var, ama? ..

Eeeeee?!

Syleyemem.

Neeee?!.

zerime gelme, sylemem, ok mhim, ama ok

mhim. Bunu sana anlatamam.

Ha anladm, sen ile emsi Apaydn herhalde yeni

bir nkleer silahn planlarn buldunuz ve imdi. ..

Brak dalgay! dedi Turhan Bilgin.

yleyse, sylece . . .

nan bana syleyemem, ama bir gn belki

Gn bugn, dedim Bilgin'e.

l-hhh dedi, uzun boyunu skca saran paltosunu

giydi, ekti, gitti.

O gece uyuyamadm. Turhan Bilgin'i nerede aradysam, bulamamtm. Yer yarlm iine girmiti.

Sabah huzursuzdum. Bir ses, iimden diyordu ki,

zerine git, nemli, patrtl bir 'haber' bu!

Broda bir aa bir yukar dolayorum . .. Nevzat

nl gelip gidiyor yanma, arada srada dokunduruyor,

ne var gibisine. Hi, diyorum, Hi! . . .

Amma da hi ha!

35

Karar verdim, Bilgin'in zerine gitmeyecek, onun

bana ne olduunu sylemesini bekleyecektim. Derken

kap ald, uzun boyu, paltosu, elinde sigaras ile Turhan Bilgin ieri girdi.

Dn gece srekli beni aramsn, dedi. Evet'le-

dim. Bakaca bir ey sylemedim.

Ne vard? . . .

Hi, dedim. Hiii!. ..

Brak imdi diye steledi, Bilgin. Bir ey olmasa,

senin nem verdiin bir eyler olmasa beni o kadar

aramazsn ..

Syledik ya birader, hii!..

Yemez! dedi

Turhan Bilgin. Yzme bakyor,

bir ey 'kefetmeye' alyordu. Dikkatli duruyordum,

renk vermemeye, ama nemli bir 'eyler' bildiimi dokundurmaya alan bir davran iinde olmlyordum. Patlad:

Sen syle, ben de syleyeyim dedi, sonunda.

Yok diye karladm skunetle. lk nce sen

sylemelisin, dnden bu yana ektirmediin kalmad

srada sen varsn, a kartlar, dedim.

22 katl Gkdelen'in 14. katndan Kzlay alanna

bakt Turhan Bilgin, orta ekerli kahvesinden de bir

yudum ekti, Ama yazmayacaksn, aramzda kalacak

diye, koulunu srd ne.

Sz, dedim. Rahatlad. Bilirdi. Sz verince sr

vermemek gibi bir ana kural her zaman iletmitik

meslekte.

Eeeeee? ... dedim sabrszca.

Gene aaya, Kzlay alanna bakt, sigarasndan

bir nefes ekti.

Eeee? ... dedim gene. Sylesene ya'vu, patlayacam ..

.

Bakyorum heyecanlandn, hatta telalandn dedi alayl bir sesle, kalarn yukar aa oyne zg 'alaya alan' hareketleriyle.

Yeter ya'vu. Ya syle, ya bo ver ,gitsin, ama kan

kusturma ha!. . .

Turhan Bilgin:

imdi sk dur, kendini altr habere dedi ve tek

cmle syledi:

Adnan Menderes'in idam edilmeden nce yazdr-

d vasiyetnamesi elimde, dedi.

Neeeeee?!. .. diyerek, bir kou yanna gittim.

Hani sakin olacaktn? dedi, gene alayl sesle.

Olur, sakin olurum, eer uyduruyorsan dedim.

Kskn bir sesle, Ne zaman sana yalan syledim

ha, sylesene ne zaman? diye sordu.

Dorusu, hibir zaman ...

Oda doldu boald sanki. Bir ey gelmi odadaki

havay emip gitmiti. Bir bakma nefes alamyordum.

Haberin bykl gzlerimde giderek byyor, byyordu. Menderes'in idam edilmesinin zerindeemiti. Bugne dein bir vasiyetnamesi olduu yolunda deil haber, bir haber krnts bile d

Heyecanm yattrdm, gittim Turhan Bilgin'in karsna oturdum.

imdi sen patlat bakalm haberi, dedi.

Ne haberi? ..

Senin bana syleyecein haberi.

Omuzlarm silktim, vasiyetname haberinin etkisindeydim, gittike bu etki byyordu.

Gzlerinin iine baktm :

Bende haber maber yok, uydurdum , konuturmak

iin seni dedim.

37,

Sustu, kald.

Seni alak dedi.

akayd.

(

Yllar gemi, 'o subay' sakl tuttuu bu gizi 1967'dc

gerek sahibine ulatrma zamannn geldiine karar

vermiti.

Rizeli hemehrisi emsettin Apaydn'a gitmi, 'bir

yol' bulmasn rica etmiti. Apaydn da eskiden beri tand, bizim bronun koridorunda sk d Bilgin'e durumu amt.

Bilgin, 'o subay'la bulumu, konumu, Yksel

Menderes'le bir araya gelip 'emaneti' teslim etmesine

arac olmutu.

Ancak diyordu Turhan Bilgin, Vasiyetname sradan bir metin deil. Ortaya kt, aklandikle 'bizim dnyamzda' byk patrt yapacak nitelikte.

Ne AP iinde kopacak patrty, ne de baka bir

olay grecek durumda deildim. Avn kokusunu bir

kez almtm. Ne olursa olsun, nme kan bu izi srecek, av yakalayacak, haberi verecektim.

Byk haber o gnlerin siyasal yaam iinde

bundan baka ne olabilirdi ki ...

Ne var ki, olanaklarm kstlyd.

Eer dilerse Bilgin, asiyetnamenin metnini verebilirdi ya da Yksel Menderes konuabilirdi. Bilgin, susmaya .kararlyd. Apaydn' denedim, metinden haberi olsa bile sylemeye 'mezun' olmadm bildirdi.

Yksel Menderes ise, Bilgin'in bilgisi olmadka

bylesine nemli bir konuyu, hem de babasnn vasiyetini kamuoyuna duyurmaya pek hevesli olmadn, in-

ce, nazik szcklerle bezedii konuma biimiyle sylyordu.

Bilgin'in kapan da buydu. Haklyd da.

Ayrca, Bilgin'in de parti iinde bir kamuoyu vard, nderi vard, yneticileri vard, daha ti eski DP'

lilerle, 'shri yete' varacak lde yaknl vard.

Gnler geiyor, haberin bir yere szacandan korkarak durmakszn Bilgin'i sktryordum.

Daha zaman deil diyordu. Oysa, benim iin 'zamanyd'. nk, zaman gittike azalyordu, hgnlamas olasl karsnda bir anlamda lgna

dnyordum. Her gece, her sabah, her leden sonra

Bilgin'in peindeydim. Yapamazd yapmasna ama, gazetecinin iinde yatan o kuku denilen ifritle ba etmem olanakszlayordu.

Ayrca, haber ylesine l:::y:.ikt ki, yalnzca vasiyetname metnini alp vermek yeterli deildi. Bu metinle birlikte bir de 'kant' gstermek gerekiyordu okuyucuya. nandrc bir 'kant'. Bu olmad takdirde haberin speklasyona uramas, daha kts okuyucu gznde 'inandrclnm.as olasl vard ki, bu sonu bata gazeteyi, sonra beni son derece ypratrd. Buna gel

Vasiyetname metnini bir trl syleyemeyen Bilgin'e sz arasnda . . eer . .

.

.

diye balyordum, eer

metni alrsam senden, Menderes'in adn sylemediin

subaya verdii, onun da Yksel'e teslim ettii anahtarln da bir resmini ekmem grekebilirordum .. Bu szlerin hepsi, Bilgin'i yapmay tasarladklarma altrma yntemleriydi, ne arelletvekilliinden nce gazetecilik yapm olan Bilgin'in bu yntemi, 'yuttuunu' sanmak da -en azndan- enayilikti.

40

Sonunda bir gn ...

O gn, Bilgin geldi, vasiyetname metnini vereceini syledi.

Sevincimi iime hapsettim, kaplar kapadm, yazdrd:

17 Eyll 1961, saat 7 - 7.30

Olum Yksel'e

Allahmdan szlerimin. sana ulamasn

niyaz ediyorU'm :

(1) Sureti kat'iyede etrafna inanmayacaksn.

(2) Bankadan para alnmasna asla tavassut etmeyeceksin.

(3) Beeri zaaflarn dnda benim sulu olduuma

kat'iyen inanmayr,z.

( 4) Cesaretinizi hibir surette kaybetmeyiniz.

(5) inandn eyi, tahakkuk ettiremiyorsan bir an

iin mevkiinden ayrl.

(6) Btn bu olanlardan sonra da, benim mefkurem

olan millete ve vatanna varlnla hizmet etmekten fari olma.

(7) Ruhumla daima sizin yannzda olacam. Sizi efkatle anyorum.

Ben hakkm helal ediyorum. Siz de hakknz bir kere daha helal edin .

. .

Bilgin, gitti.

Gazeteye, vasiyetnameyi almadan 'olay haberi' bildirmemitim.

Aradm, anlattm, Ver dediler.

Hrriyet, 1 Haziran 1 967 Perembe gn birinci

sayfasn boydan boya Menderes'in vasiyetnamesine

ayrmt.

41

. 'Tarihi

vesikiy

.

.. ::

.. . .. : .:rn

_ _ ,,

:

idama mahkum

Hrriyet, Haziran 1967 Perembe gn birinci sayfasn boydan

boya Menderes'in vasiyetnamesine ayrmt.

42

Baln zerinde byk harflerle, Tarihi bir vesikay aklyoruz: deniyor, sada Menderes

mi yer alyor, resmin yannda da olabildiince byk

harflerle, Menderes'in vasiyetnamesi bal gze arpyordu.

Sayfann sa alt kesinde de dii balklarla Eski

Babakann, olu Yksel Menderes'e gnderdii vasiyetnamenin tam metni anlatmnn altnda me

alyordu.,

Sol yanda Yksel'le, Menderes'in birlikte ektirdik

leri bir fotoraf, hemen yannda ise benim sunu yazm

vard. Bu yazda vasiyetname olayn, bir gazetecilik

grevi olarak niteliyordum.

Bir baka yerindeyse, . . . Ksa, fakat zl beyanlarn maddeletiren merhum Babakan Adnan eres'in, 'Etrafnza inanmaynz' sznde gemi bir

ok olayn canlln ve hatta yakcln bulmak mmkn olacaktr ... diyordum.

Vasiyetnamenin .. . pek ok konunun tartlmasna yol aabileceini de ... vurguluyordum.

mzamla kan bu yaznn zerindekL byk balk 'yleydi:

Eski Babakan, byk olu Yksel'e vasiyetnamesinde: 'Sureti kat'iyede etrafna inanmayacaks diyor.

1 Haziran sabah, bu yaymla birlikte 'patrt' ba-

lad.

43

4

KUYRUGA BASILINCA

Balamas da doald.

1960 ihtilaliyle drlen, sonradan muhakeme edilip ar cezalara arptrlan eski Demokrat P nde gelenlerinin hemen hepsi, henz siyasetten kstlydlar.

htilalcilerle, bu ihtilali artk Ordu'nun malna dntrm olan kesimler, eski DP'lilere 'he olursa olsun' yeniden siyasal haklarm vermeye yanam

yorlard. Her biri zgrd, gelgelelim, muhtar seimine

katlamayacak, muhtar seilemeyecek llerde siyasal

haklardan yoksundular.

stelik, DP dneminde, bu partiyle hkmet bnyesinde gelip geen btn olaylar zaman iinde ep gitmi, her bir DP'li artk gemiin hrnlklarn bir

yana brakarak, bata Bayar, ardndan da Menderes'le

aralarndaki olaylan unutmulard.

kan anlar, yazlanlarla izilenlerin hemen hepsi

Menderes'i 'ilahlatrmasa' da, bir evliya ya da bir kahraman gibi gstermeye ynelmiti.

Belki Menderes iin vgler dzmeleri doald, belki de byle davranmalar haklaryd. Ama, Me'le aralarnda eitli olaylarn, stelik krgnlklarn, kavgalarn getii insanlarn, btnr ekerek yalnzca yllar sonra vglerle yola kmalar olduka artcyd.

44

rnein, Samet Aaolu, Menderes'le yakn gnlere dein aralarndaki soukluu bildiimiz haldMenderes adl bir kitap bile yazmt.

Menderes'in arkada Samet Aaolu, Yksel'e

iletilen vasiyetnameye kzanlarn, hrnlaanlarn ba

nda geliyordu.

Son Havadis gazetesinde vasiyetnameyi getireni, bu

vasiyetnamenin varln karalamaya alan yazlar yazyor, demeler veriyordu.

Savna gre, b9yle bir vasiyetname olamazd, dzmeceydi, yaland. Hrriyet'te vasiyetnameyi yaymlad

mz gn -verdiim sz zerine- Menderes'in yazdrd subayn adndan sz etmemi olmam birllanyordu: Kimmi bu muteber ve saygn

kii diye balyordu sormaya, ad san mehuh biriyle bir vasiyetname masalnn ortaya atlddu. Sal, ruhsal durumu gz nnde tutulursa, Menderes'in byle bir vasiyetname yazabilecekapda

olamayacan ne sryordu.

Aslnda, Samet Aaolu ile szcln yapt ki

ileri ileden karan bir vasiyetnamenin varlndan

ok, vasiyetname metnindeki tek bir cmle idi.

Menderes,

vasiyetnamenin

birinci

cmlesinde,

. . .

Sureti kat'iyede etrafna inanmayacaksn . . . diye

yazmt oluna.

Menderes'in etrafnda olanlardan biri herhalde

ben deildim. Aaolu idi, Sarol idi, bakalar, bakalar

bakalaryd. Menderes'in lmnden yllarca sonra, siyasal haklarna kavumak zere olanlar,dilmezler arasnda gsterir olmas, Aaolu ve arkadalarn, elbette, lgna evirecekti.

Menderes, belki de bu anlatmyla Aaolu'nu ve

teki kimilerini amalamyordu. Fakat amalad kimi

45 .

kiiler

dirinas bir ilgili tarafndan sayn Erzurum Milletvekili

Turhan Bilgin ile birlikte hazr olduumuz bir yerde

bana tevdi edilmitir . . . demiti.

Yksel Menderes'le grmem yle sryordu :

... Menderes bu noktada durdu. Cebinden bir ka

t kard, gazetedeki metni her maddesiyle okudu ve

elindeki katla karlatrd. Sonra, hafife tebessm

etti, 'Bir yerini atlamsnz, alamamsnz' der gibi,

bakt ve devam etti.

- Yalnz u kadarn ifade etmeliyim ki, vasiyetnamenin altnc maddesinin noksansz ekli y ( Btn bu olanlardan sonra da, benim mefkurem

olan millete ve vatanna varlnla hizmet etmekten

fari olma. Kendini kr krne tehlikeye drerek

deil).

Yksel Menderes, Bilgin'e:

slubu beyan ayniyle babam dedi.

Bilgin, vasiyetnameyi getiren vefakar ve kadirinas insan ile Yksel'i buluturmutu.

'Emaneti' getiren de, Yksel Menderes de heyecanlyd. Vefakar ve kadirinas kii, Menderes'in oluna Kur'an' Kerim'i ptrd :

Hakkn helal ediyor musunuz? diye sordu. Yk-

sel:

Btn kalbimle diye yantlad.

'ilgili ahs', vasiyetnamenin 17 Eyll gn kendisine yazdrlarr yedi maddelik metnini Yksee uzatt.

Durumu aklad. O gnn ve daha sonraki yllarn

kendisi asndan nemini vurgulad, bu gecikmenin nedenini sralad.

Vefakar ve kadirinas ahs, diye nitelendirilen

kiinin adn Hrriyet'te yazamam olmam nedeniyle,

47

Samet Aaolu ile arkadalarnn baraj atei sryordu.

Saldrlar, Yksel Menderes karlyordu. Yeni bir

deme daha verdi bana: Vasiyetnameden niin tedirgin oluyorlar? diye soruyor ve ekliyordu:

Hkm, byk Trk Milletine braktm iindir

ki, seviyesiz bir polemie girmiyorum.

Yksel, artk, aradan ekilmiti. Samet Aaolu'

nun insafsz saldrlarn srdrdne her gn tank

oluyordum. Bir yerde bu saldrlar gslemem, Samet'in yazdklarn yeni bir darbeyle boa rekiyordu. Hrriyet, bir polemik gazetesi deildi. Siyasal kimi yazlarla Samet'in saldrlarm karlamak yerine, tersine yeni ve daha da somut bir kantla darbeyi indirmeliydim.

Yapacak, tek ey vard. Vasiyetnameyi getireni bul-

mak ve konuturmak!

Ama, kimdi ve neredeydi, bilmiyordum.

Konuur muydu, konumaz myd, bilemiyordum. ,

Tek bildiim, bu kiiyi bulmak ve konumaya zorla-

makt.

Yoksa, alta gidecektim.

Turhan Bilgin de bir mantk insanyd. Ondan ba

na gemi bilgiyi kamuoyuna akladktan, hele doru

olduuna inand bu haber karsnda, yalancla de

in uzanan savlardan sonra, direnmelerimi kramad

sonunda.

Vasiyetnameyi getireni syledi:

Binba Kazm akr.

Adyla sfatnn o gne dein neden gizlendii, a-

kr'n uzun yllar 'emaneti' niin ortaya karamad

anlalyordu.

Y assada' da yzba olan ak;:-, o gn de silahl

kuvvetlerdeydi.

Aradk, aratrdk. Kazm akr, o srada Diyarbakr' da grevliydi.

49

5

BIRAKIN, BAKA LKELERDE YAASIN

Diyarbakr uana binmek zere karken:

Turhan, Allahn seversen, o iki tabanca ne olacak ki? .. diye sordum.

Dnyann bin bir trl hali var, neyle karlaacamz bilemeyiz yantn verdi.

Tabancann birini pantolonunun arka cebine, tekini de paltosunun yan cebine yerletirdi. Sinirliydi. Dorusu, neden byle olduunu pek anlayamyordum.

Sonunda, bir subayla konumaya gidiyorduk. Aslnda Turhan Bilgin'in benimle gelmesi de gerekmezdi. Grevini yapmt, bir dost, bir arkada olarak.

Diyarbakr' da eer Kazm akr konumaya raz

olursa, sorun kalmayacakt. Tersi olursa? ... Eh, ite o

zaman bam bir hayli dertte idi.

Turhan Bilgin, 'emaneti' getireni tand, Yksel'le

aralarnda araclk ettii iin benimle gelmekte yarar

grmt. imi kolaylatrmakt amac. Teekkr bor-

luydum.

,

Ama, iki tabancay anlamyordum. zerimize saldran m olacakt, yoksa baka nedenler mi vard.. Bilemiyordum.

Uakta, Bilgin, Peki elindeki o byk zarfta ne var

bakalm? diye sordu.

50

Ha, bak, dedim. 0 da benim tabancalarn.

Glmt Turhan. Ben de anlatmtm:

Diyarbakr'a Kazm akr' bulmaya gideceimi gazeteye sylemi -ne olur ne olmaz- diyerek, ya para alacam bildirmitim. Erol Simavi, otuz bin liralk

nerimi hemen onaylamt. O yllarda otuz bin lira,

gunumuzun milyonu ile edeerdi. Dorusu u ya,

akr, eer para isterse, verecektim. Byle dnmtm.

Turhan, dinledi, hi ses etmedi.

Oysa, Kazm akr bizi olanca gler yzle karlad. Durum anlattm. Kald ki, gazeteleri izl da kanna dokunmutu yazlanlar.

Paradan sz ettiimi, yanmda getirdiimi, vermek

istediimi . dokundurduum zamansa, yanarda gibi

patlad.

'

Bir grev yapmt, bir insanlk grevi. Bu da -is-

temedii halde- basna yansmt. Bu grev karl

para almay dnmek!. .. Aman Yarabbi, sylemedik

sz komad.

Otuz bin liray gazeteye geri verdim. Erol Simavi,

bu davranm iitince bir gn: Bir zamanlar bir arkadamz, belediye ile olan bir iimizi t istediklerini sylemi. Biz de hayli ykl bir paray gtrsn diye ona vermitik. Rveti irle, bir

sre sonra, tanmak zevkini tatmtm. akaya getirip gnderdiim paray afiyetle yiyip yemedni sorduum zaman, bana, 'ne paras, ne zaman' diye hayretle sordulard. Meer, rveti gtreni syleyen o arkadamz bizden aldn cebine atarm, demiti.

Otuz bin lira vermeyi nerdiim Kazm akr ise,

Diyarbakr'da gsterisiz bir evde oturuyordu. Grevi

51

baka yere nakledilmiti, ev kargaa iindeydi, hazrlk

yaplyordu. Otuz bin lira, dklen ev eyalarn bir iki

kez yenilemesine yardmc olabilirdi. Gerek bir insan

olduuna inandm Kazm akr, karmda duruyor,

resimlerinin ekilmesine izin veriyor, bir yandan da

konuuyordu.

Menderes vasiyetini bana yazdrd, diyordu. Yassada'da tam 466 gn birlikte kaldk. Bu ema

t, manen beni sorumlu tutuyordu. Bunun iin Yksel Menderes' e elimle gtrdm.

Kimmi bu vefakar ve kadirinas ilgili? sorularnn yantn, bizzat o, vefakar ve kadiriniyordu.

akr, o srada 42 yandayd, evliydi, ocuklar var-

d.

Vasiyetnameyi bakalarnn duymas halinde, doruluuna, eriliine ne derlermi, diye aklmdoru bile gemedi. Grevimi yaptm.

Savunusu bu denli akt, ksayd.

Artk sz almt, konumay srdrd:

Menderes'le bir gece bir sre konutuk. Bir hesap

karm kendince. Bugne kadar 1 30 Golden ikolatas,

bilmem ne kadar Yeice sigarasnn ve dier aldm baz ihtiyalarnn hesabn yapm. Ada'd

lirayd. Sonra 25 kurua indirdik. Menderes zaman za-

man, '25 kurua tra olur mu?' der ve glerdi. Ben, blk kumandanl yaptm. 25 kuruluk tz kuru kar bile kalyor.

Menderes'in yapt hesaba baktm.

'te, idare

ediyoruz' dedim. yle zerinde durma, gibilerinden de

elimi salladm. Menderes olmaz, olmaz, dedi. Cebinden

bir eyler kard ve 'alnz bunlar' dedi. zerinde bir

fildiinden fil, bir yonca yapra, bir de mavi tal yu-

52

varlak zincirler olan anahtarl verdi. 'Devaml sizde

kalsn, saklaynz' dedi. tirazlarm dinlemedi.

Yksel Menderes'i bulana kadar bu emanetleri, bir

beze sarp sakladm. Bunlar bende kalabilir, saklayabilirdim. Oluma kalrd, fakat belki de o, saklamazd.

Esasen bunlarn gerek sahibi Menderes'in olu idi. unu da syleyeyim: Biz, Menderes'le iitilmemesi iin, karlkl yazarak konuurduk.

Kazm akr'n bana anlattna gre, Menderes,

Yassada kararlarnn aklanmasndan bir gn nce,

gece, intihar giriiminde bulundu.

akr, Menderes'in idama gidi sabahn anlatyor-

du:

Sabahn erken saatinde Basavc Egesel geldi: 07'

ye doru. Bana, 'Hazrla akr Yzba' dedi. eri bakt m . Menderes uyuyordu. 'Uyuyor' dedildr, uyans n ve hazrla, acele et,' dedi. Bu konumadan ksa bir sre sonra ieri girdim. Kalkmt. Tuvalete gitmeyi arzuladn syledi. Dardakiler brakmadlar. 'ierde, odasn da . Menderes, 'Yapamam, alk

deilim' dedi. zin kmad. Bir kap getirdiler, zorlukla

buna yapabildi.

Sonra hazrlanmasn salamak iin odadakileri d

ar kardm. Bu sralar Menderes, bana, bakt. Bir

anormallik sezinlemi gibiydi. nk, dier eski DP

byklerinin yukar kattan her zaman duyulan ayak

sesleri gelmiyordu. Darda ise heyecanl konumalar,

ayak sesleri vard; iitiliyordu.

'Bir ey mi var?' dedi. 'Yok' dedim. 'Beni bir yere

mi gtrecekler' diye sordu. 'Daha iyilemediniz, sizi

Gmsuyu Hastanesine, tedaviniz daha iyi yaplsn

diye nakledecekler' dedim. Menderes ac ac gld ve:

53

'Teekkr ederim, yzbam' dedi.

Pijamasn karp giyinmeye balarken, 'Yazar msnz acaba, bir ey yazdrmak istiyorum. Olmnasip bir zamanda verirsiniz' dedi.

aretle, 'Siz yazverin, Yksel Menderes'e veririm'

diye anlatmaya altm.

'Yazamyorum, ellerim titriyor, siz ltfen yaznz'

dedi.

Fakat ben srar edince, kad kalemi ald, yazmaya gayret etti. 'Olum Yksel'e' ibaresini bile, doru drst yazamad. Ald haplarn tesiriyle elleri titriyordu. Bunun zerine kalemi, ve syledi: 'Bunu oluma vereceiniz gn, hakkn helal ettiriniz' dedi. Aceleyle kad ald

cumda buruturdum ve cebime koydum. Sonra giyinmesini syledin: . Beklemeye, durmaya imkan kalmamt. Dars acele ediyordu. Sonra sekizi gee, Menderes'i mral'ya gtrdler

itilmemesi iin ksk sesle ve kulama kelimeleri, teker teker syleyerek yazdrd vasiyeucumda buruturup cebime koyduktan ve yllarca sakladktan sonra, nihayet 17 Aralk 1 966 gn, sabah saat lO'u 10 gee Yksel Menderes'e verdim.

akr i geirdi, Menderes'le tam 466 gn geirdim. Grevim, reisicumhur dahil, babakanla baarn bulunduu koularda muhafzlk yapmakt. Her birini iyi tanmmdr. dedi.

akr'la yaptmz bu sylei srasnda, grlt

kesilmiti. ocuu bile barp armyordu. Ei evremizde grlmyordu. Diyarbakr o gn s kalkan askeri uaklarn, sava jetlerinin lklar ieriye doluyordu: 54

Menderes, arada srada dar kard. Ben de yannda olurdum. Konuurdu benimle. Etrafnda oader gn gelip attnda ikayeti olmaya hak kazandklarndan bahsederdi. Pimanlklarn iert yanard. Yerdikleri kadar, sevdikleri de vard.

Mesela, Tevfik ileri'yi ok severdi. Grmek isterdi. Bir

defasnda zzet Akal'y uzaktan gsterdik, sevinmiti.

Bir gece ryasnda Fatin Rt Zorlu'yu grmt. Merak etmiti. Onu da grmek istedi, fakat m

Adnan Menderes'in idama hkm giydiinin resmen akland 15 Eyll 1961'den sonra, boynunu izatt 17 Eyll'e dein, kurtarlmas iin eitli

giriimler yapld.

dam karar, zellikle, Menderes ailesinde ok etkisi

yapt.

Ei Berrin Menderes, karardan sonra bata Devlet

Bakan Grsel olmak zere eitli yerlere bavurdu.

Umutlu olduu asl kudret kayna, smet Paa'

nm eviydi.

Kk olu Aydn Menderes'le smet Paann Pembe Kkne koan Berrin Menderes'in durumundan euygulanan, kuku yok ki, Mevhibe nn idi. Berrin Menderes'le smet Paann grmesinden

sonra, eine, Menderes'in kurtarlmas iin ayrca ricada bulunacakt.

Berrin Menderes, Yksel Menderes'in bana anlatt

na gre, smet Paaya, imdi, efkar umumiyeye

Menderes'in infaznn durdurulmas gerektiini a.ka

syleyebilirsiniz, dedi.

smet Paa, Bunu yapamam, diye yant verdi.

Bunun dndan elinden ne geliyorsa yapabileceini

syledi.

Elinden gelen ise, Menderes'in aslmasnn nne geilmesini, idam cezasnn hapis cezasna ni dileyen bir mektubu, ancak infazn yapld gn Devlet Bakan, Babakan Grsel'e gndermeralar bu giriim, smet Paann, Menderes'i ipten kurtarmak iin elinden gelen her eyi yapkant olarak ortaya srlecek, gerektiinde bir savunu, gerektiinde bir iftihar belgesi olarak kamuoyuna sunulacakt.

Grsel'in evresine gre ise, smet Paann mektubu PTT aracl ile gnderilmi, Yeniehir P atlmt.

Elbette, kantlanmas zor bir savd bu.

Menderes ailesi, dost lkelerce gsterilen abalardan her zaman duygulanmt. Pakistan Devlet Bakan Eyp Han, Braknz ben alaym, lkeme gelip yaasn, orada kalsn, diye ricac o

Eyp Han, daha sonralar, grt Trk yetkililerine, o gnk grnm yle anlatmt:

Szlerimi Grsel, olumlu karlar gibi oldu. Fakat

etrafndaki . subaylarn, homurdandn hissettim.

Olayn z, ite buydu.

6

NSAN ONURUNUN BE PARA ETMEDG GNLER

27 Mays'tan sonra balayan ihbarlar, intikam kokan giriimler, onurlar aalatc davranlir dzeye ulamt ki, insanln bu denli ucuza satld

bir dnemi Trkiye, hibir zaman yaamamt.

htilalden sonra, 27 Mays'n DP nde gidenlerini

'fenersiz' yakaladn yayanlar, hele fanatik kalemler, Trkiye'nin drt yanna ifreyle b gnderildiini, btn DP milletvekillerinin toplanmasnn buyurulduunu yazyorlard.

Bu yazlar, ihtilalden sonra ele geen belgelere

gre, diye balyor, rnein Tarm Bakanl'nda Ordu'ya ilikin gelimi otomatik tabancalardepolarda ok sayda subay ve er giysilerinin ele ge

irildiini yayyordu.

DP iktidarnn, kar ihtilal yapacandan sz

ediliyordu.

Yarabbi, kime kar bir ihtilal yaplacakt ki? ...

Bir kez, DP iktidarnn deil bir ihtilalle kart davranlar durdurmas, siyasal adan samanta dayal bir ileyii bile uygulamaya koymas olanakszd. O denli perian ve ne yapacaz durumdayd. Bayar'n dzenlenen bu silahl glere gvendii ak seik bildiriliyordu.

htilalden sonra ele een belielere ire :

57

DP en ksa zamanda 7 jandarma taburu hazrlayacakt. Topluluklar demokrat kalabalklardan _kurulacak, balarnda subay giysileriyle DP ocak ve bucak bakanlar bulunacakt. Sonra, Ankara'daki normal

askeri birlikler kentten uzaklatrlacak, sonra Harp

Okulu bir trene bindirilecek, tren yolda havaya uurulacak, bu eitim ocann 'icabna' baklacakt. Sonra, sonra. . . niversite rencileri kamplara gnderilecekti. Sonra, sonra, sonra . . . Tarm Bakanl'ndaki silahlar bu taburlara verilecekti. Sonra, sonra, sonra, sonra . . .

stanbul'da ilk hedef olarak smet nn temizlenecekti .

Bu mthi plann, daha

ayrntlar yazlyordu :

'Temizlik' baarldktan sonra, gnlk ulusal yas

ilan edilecekti.

Bu buyruklara ilikin teypler ele geirilmiti.

Bayar'n 103 milyon liras olduu -kesinliklesyleniyordu. Bu tutar, ihtilal nderi Grsel'e bidirildii zaman, o gnlerin havas iinde her sav soruturmasz benimseyenlere zg bir t, Peki, bu kadar paray ne yapacak? diye sormutu.

103 milyonluk servete o kadar inanlmt ki, Bayar'n aylk maayla iktidarda kald on ylematik olarak bu byk paray ancak alarak elde

edebilecei kantlanmak isteniliyordu.

Sosyal yapnn ivisi kmt.

Herkes, bir kii, bir DP nde gideni hakknda ne

buluyor, ne reniyorsa yazyor, bunlar o ithilal ortamnda halka benimseniyordu.

Menderes'in makam odasndaki gardropta, sra sra giysiler ile evinde 60 takm kostmn bulduu ilan ediliyor. Hasan Polatkan'n evine kuyumcular getiriliyor, einin taklarna deer biiliyordu. Polatkan'n 58

evindeki taklar normaldi; ama, insan onurunun pa

zara dt o gnlerde kamuoyunun bir kesimi bu

uzman raporuyla yetinemezdi. ... Rivayete gre, ihtilalden birka gn sonra ... diye balyordu yaynlar.

... bir kadn elinde antayla Polatkan'n evinden karken grlmt ... diye zehrini akt

htilalin haftasn doldurduu gn, ... ele geirilmi bulunan servet ve belgeler, 'gz kamaara ulamt. .. deniliyordu.

Yazlanlara baklrsa, 'fenersiz yakalanan' DP'liler marifetlerinin belgelerini yok etmek iin zaman bulamadklarndan tr hepsinin tutuklanmas zorunlu olmutu.

htilale yakn yayn organlar, Bayar'n ruhsal durumunu yanstyordu:

lk gnn aknl getikten sonra Bayar, kendini toplam, bir pasif direnme havasna girm almlyd ve kendini Cumhurbakan sayyordu.

Oysa, Bayar, bu tutumunu hibir zaman elden brakmad.

Odasna gelenlerle yksekten konumakta, mr boyunca boluunu gizlemek iin kulland o aaza etmekteydi. Btn iplii pazara km ve gerek kiiliini sonunda millet renmi bu-1 uumu sadece tebessm uyandryordu.

Acaba, yurt dzeyinde durum Ankara' dakilerin saptad gibi miydi?

Deildi.

Yurt dzeyinde ihtilalin ilk aknl getikten

sonra, basnn verdii bu tr bilgiler hemen her ilde

59

zenle okunuyordu. Fanatik CHP'liler dnda kalan her kesimde, Bayar'n tutumu, cumhurbakan istifaya yanamayp direnmi olmas dikkatle izleniyor ve Bayar'n ipliinin pazara kt i yarglara pek inanlmyordu.

Merkezden yaylp halka mal edilmek istenilen bu

yarglar, daha sonra geri tepecekti, Anayasa iin halkoylamasnda 'evet' kmasna karn, ihtal ile iielii yaam CHP'yc, 1 96 1 seimlerinde halk, ar bir dar-'

be indirecekti.

Harp Okulu'nda bulunan, DP'nin ikinci adam

Menderes'in szcn tam anlamyla perian olduu

bildiriliyordu.

Menderes'e, bir diktatr nitesi bile ok grlyor,

eski babakann gecekondu diktatr olduu sylenip

yazlyordu.

Bayar, Harp Okulu'nda

giysilerinin temizliine

zen gsterirken, babakanl srasnda kl, iyi giyimiyle dikkati eken Menderes, Harp Oden beri ayn giysilerleydi.

Bayar, darya maden suyu, gravyer peyniri, ene

suyu smarlarken, Menderes yemekten kesilmi, bol bol

sigara ien, dnceli, belki de melankolik bir adam

grnts sergiliyordu.

Btn bunlar, bu denli sade bir dille yazlmyordu,

hayr.. . Btn bu bilgiler yle bir biimde kamuoyuna

sunuluyordu ki, insanlar kltmek, onurlarn krmak

ya da ezmek iin olanca alayc bir dil kullanlyordu.

Ei Berrin Menderes'e, Harp Okulu'ndan gnderdii

bir mektupta, Menderes, Burada emniyet iinde bulundumu anladm diyecekti. Baka ne diyebilirdi ki? ...

60

Fatin Rt Zorlu'nun evindeki aratrmada bulunan taklar listesinin altnda, ksa sre sonraelkurmay Bakanlna atanacak olan Cevdet Sunay'n imzas vard.

Menderes'in ... srdrd ahane hayat neyle

salad. .

.

konusunda da tek yanl, vicdanlar szlatacak lde bilgiler yaymlanyordu.

Oysa, Menderes, zengin bir ailenin ocuu idi. Aydn' daki iftlii yeterli bir kaynakt.

yle bir noktaya gelindi ki, Menderes'e babadan

kalan Aydn'daki iftlik ile, Ankara Kavaklderc'deki

evine el koydular.

Haldun Simavi'nin bu giriime, isyan ettiini anmsyorum. Gidecek, Menderes'in nl iftliin ailesinin elinden alabilecekleri gibi, bir ortam dodu. Bir bor

ya da bir ii nedeniyle iftlik elden kacakt. Haldun

Simavi, Menderes'in borcu ne kadarsa bir kampanya

ile bu paray salayp, iftlii kurtarmay dnd,

planlad.

Ama, olay bu noktaya gelmeden zld.

Harp Okulu'na alnan milletvekillerine gruh

nitesi uygun grlmt. nde gelen DP'liler ise,

kocaba diye anlyorlard. u ya da bu nedenle ieri alnm olsalar bile, sonunda bu insansa se

ilmilerdi. Biz, DP'yi kmsetmeye, milletvekillerini hor grmeye urarken, ulusal egemenlrine gittiimizi, bu temel ilkeyi kknden dinamitlediimizi dnmyorduk. Bu yolu izlemek, Tye'ye ok pahalya patlayacakt. 1960 ihtilalinden hemen sonra

TBMM'ye, daha dorusu TBMM'nin byk bir blmne

kar giriilen bu saldrlar, sonradan, TBMM'ye

61

saldrmann doal saylmasna yol aacakt. Trk aydnlar -saduyuyu, erdemi bir yana brakarya, o gnlerde, bindikleri dal kesmeye balamlard.

Oysa, biraz lmllk, biraz saduyu ve mantkla ...

Gene istenilen sonucu elde etmek olanaklyd.

Gemile bugn arasndaki kprler, o denli oktur ki. .. te, 1960'ta, yle bir saptama yap

... Harbiye sakinleri, ay sonra gidilecek seimlerin kendileri ile ne derece ilgili olacan tartyorlar. Menderes'e en yakn Babakan Yardmcs Medeni Berk'in evresinde topbu konuyu gryor.

Harbiye sakinlerine adaylk hakk tannacak m, tamnmayacak m?.. Bu seimde DP'nin ans nedi.

Tpk hapishanelerde mahkumlarn gece gndz aftan

konumalar gibi, Harp Okulu'nun 3. katnda da bir

punduna getirip kurtulmann ve siyasi hayata dnmenin yollar aratrlyor .. Ve aralarna ye katlan milletvekillerine dardaki haberlerle ilgili olarak, sorduklar soru, 'Halk ne vaziyette?' idi. . .

Bilmem, anmsatmaya izin verilir mi? ..

1980 harekatndan sonra da partiler ve partililer,

Devlet Bakan Evren'in Konya'da eski siyasetilere

yeniden siyasal yaam verilmeyeceini sylemesine

karn, aralarnda ya da bizimle bu tr grmeler yapyorlard.

Harp Okulu'nda tutuklu bulunan Bayar ile Menderes ve DP milletvekilleri, ksa sre sonra ar ko

ullar altnda stanbul'a, Yassada'ya gnderildiler.

62

7AKLANMANIN TEK KOULU

KTLEMEK M ?

Artk, yayn organlarnda, halkn dilinde, yolsuzluklardan, hrszlklardan, nfuz kullanarak rvet edinmelere dnk yzlerce yk vard.

On yl i banda kalan DP iktidar srasnda,

nemli kimi yolsuzluklarn olduunu biz de biliyorduk.

Kimlerin durup dururken zenginletii hakknda nemli bilgiler de elimize geiyordu. Siyasal nfuzunu kullanarak yaknlarna ya da dostlarna birlikte cep harl salayan kiiler drdu.

Ama, ihtilal sonras, btn bu bilgiler abartlyordu, bytlyordu. Elmalarla armutlar kesi biribirine kartrmtk.

Sanki, Trkiye'nin ii boalyordu. Yllarca suspus

olan basn, kendini kapp koyvermiti. Savlarn hangisinin ne lde doru olup olmadm arar da unutulmutu. Bir, vur abalya dnemi yaanyordu ki, o srada kar kmak, savlarda, anlatmnda daha zen gsterilmesini istemek, ya

kuyruk olmaya, ya da vatan haini damgasn yemeye yetiyordu.

DP'nin ipliini pazara olabildiince byk lde

karmak, halkn gznde, eski DP nderlerini karalamak iin kimi ak oyunlar da bulvar tiyndrr bir anlat biimiyle, kamuoyuna sunuluyordu.

63

Salarn zenle boyatt bilinen TBMM Bakan

Refik Koraltan'n ihtilal gecesi yatana gen bir hanm ald bildiriliyordu. Fatin Rtresi, Vesamet Hanm'n evinde aratrmalar yaplmt.

Menderes'in son sevgilisi opera sanats Ayhan

Aydan'la ilgili eitli ykler sralanyordu. Oysa, Ayhan

Aydan, Yassada durumalarnda herkesi utanla nne baktracak bir irade gcyle, Menderes'ievdi

ini, ondan bir ocuu olduunu, aldrdn akyreklilikle sylemiti.

Ba dik bir kadn olarak girdii durumadan, gene

yle ayrlmt.

O dnemde, kalkan tozlarn altnda kimsenin kimseyi grmedii, herkesin aklanma peinde olduir zaman biriminde, Ayhan Aydan'n tutumu vgye de

erdi.

ktidarn kudretli elinin srtlarna dokunacan

grerek korkuyla suspus olduklar gnlerde, ankaya

Kkne giden kimi sanatlarn -ihtilalden sonrayaptklar aklamalar, en azndan bir aklan

inin sanclaryd.

Trkiye, ilk kez ihtilal gryordu. ihtilalin nereye

ve kime ynelecei kukusu, btn yreklere egemen

olmutu. Byle bir ortam -yaynlara bakarak- zenle izleyenlerin kimileri iin eski DP yanlsolduunu aklamak ya da ne, srlen savlarn bir blmnn

doru olmadn syleyebilmek olanakszd.

nk, insanlara kar insan haklarnn hibirinin

geerli olmad o gnlerde, ad san olanlarn, peinde

olduklar tek ama vard: htilalin eli omuzlarna demeden o gnleri geitirmek.

rnein, 1960'ta genlii, suna boyuyla yeni yeni

nl olmann kapsn amakta olan, ahane ekiciliiyle gzleri dolduran bir ses sanatsnn 64

okunuyordu. Ankara Radyoevi sanats olduu iin,

yetkililerin zoruyla ankaya'daki Sazl szl alemlere katldn aklyor, yle diyord

. . . ankaya'da byk salonda kurulan sofrann

ba kesinde Celal Bayar oturuyordu. Etrafnda devrin

bakanlar ve gzde milletvekilleri bulunurdu. Sofrann

zerindeki yiyecek ve ikileri tatmak bana her zaman

nasip olmad, ama, diyebilirim ki, masada ku stn-

den baka her ey grlrd ve ziyafet sofras zengin

Arap eyhlerinin ziyafet sofralarndan aa deildi . . .

. . . Benim itirak ettiim ankaya alemlerinde seyrek olarak Adnan Menderes de bulunurdu. Ancak o daha ciddi durur, skldn belli eden bir vaziyet taknrd. Fakat bata baz , zellikle tekiler bir felaketti. Alem ilerledike trl kepazeliklere ve sululuklara, hatta sarkntlklara tahamrr;l etmek gerekirdi. Celal Bayar, sofrann banda bu hali, glereseyrederdi, Dorusunu ifade etmek lazm gelirse, pir gen kadn

olarak burada insann erefini ve iffetini muhafaza etmesi dnyann en maharetli iiydi . . .

. . . Bu iren ve korkun adamlarn davetlerinden

ve bilhassa ankaya Kk alemlerinden son zamanlarda tamamen elimi ayam ekmitim . . .

. . . Beni daha fazla syletmeyin, iim doludur. Yce Tanr btn fenalklarn cezasn verdionlarn da cezasn verdi. imdi ankaya cmblerini , o iret alemlerini, tertiplettirdii kikleri glerek

seyreden ve gnl elendiren, ihtiyar Celal Bayar' hatrlyor ve rperiyorum. Allah hepimizi kurtard. krler olsun . . .

Belki zel yerlerde, belki ankaya Kk dndaki

elence iklimlerinde DP dneminin kimi nde giden-

65

leri bu tr apknlklara, giderek skandallara uygun

davranlar yapmlard, bir blmn biz de biliyorduk, doruydu.

Gelgelelim, ankaya Kknde eski Roma biimi,

Sodom ve Gomere'ye benzer, neredeyse seks alemlerine

dein uzanan gecelerin dzenlendii yolundaki savlara

inanmak insana g geliyordu .

Ses sanatlarndan alnan bu tr demelerle, giderek soruturma komisyonlarnn incelemesine uzanan davranlarn ard arkas kesilmedi.

Bir ikinci rnee gz atarsak, yaz - haber, . . . adl

sanatnn yapt aklamadan sonra, stanbul ve Ankara' da 'sabtklarn' yaamlarn soruturanlar bir maden bulduklarn . . . belirliyor, Haziran

1 960'ta kamuoyuna ayrntlaryla duyuruyordu .

O srada neesi, zekas, sahnede yeteneiyle nn

-bugn de nl- geniletmi olan sarn ses sanat

snn szlerini herkes hayret iinde okuyordu:

Anlattna gre, sarn ses sanatsnn, serveni

iki kiiyleydi diye balyordu yk. Bunlarn birincisi

DP iktidarnn bir rl maliye bakan, tekisi

yabanc sanatlarla eleniyordum. Masamz kalabalk-

66

t. Baktm, iki kii durmadan beni sarho etmeye alyor. Gerekten baardlar da. Bam epet e gelmiti ki, bizim ifte bakanlar skn ettiler. Pavyon zaten tenhayd. Onlar gelince, o tenhalk da bir ka gz iaretiyle kayboluverdi. kisi de yanma geldiler

ve komplimanlara baladlar. Deer hediyeleri ve iekleri gnderenler onlarm. Anlalan bunrln almak istiyorlard. Talihsizlie bakn ki, ikisi de tipim

deildi. Maliye bakan ne kadar dviz istersem verece

ini bildirdi . teki baka trl srnayordu. Dvizde

gzm yoktu ya, adamakll sarhotum. Bu yzden pavyondan onlarla birlikte ktm hatrlyogzlerimi atmda, saat 1 1 idi. Bir kocaman yataktaydm ve Allah sizi inandrsn, rlpl

Bu yaynlar yle balanyordu:

. . . Sanat -ifadesine gre- sabklardan yani

eski yneticilerden ok ekmitir. Bu yzden Allah'n

bugnleri gsterdiinden dolay pek bahtiyardr. . .

Bu cmlede ad deitirip bakasn yerletirin, bir

ey deimez. Yaynlar byle sregidiyordu.

O gnlerin koullarnda -bylesine- yaynlar kar

snda geekten bu ses sanatlar bahtiyar myd

acaba? . . .

Sahnede kalmakla, gitmek arasnda savam veren

bu gen kadnlar iin zor gnlerdi. Zeki bir gen kadnn, dnemin doasnda nefes alp veren nimsememesi olanakszd. Kimi gnl servenleri olsa bile, bunlarn onca abartlarak kamuoyuna srlmesinden tedirginlik duymadklar sylenemezdi.

67

Frtnann durulmasna dein, bu tr yaynlarla

sylentiler srd gitti. Gnler, aylar ve yllar getikten sonra, bir ihtilalle devrilen bir iktidarn, o iktidar deviren ihtilalin analizi yaplmaya baland.

Giden gitmiti ya, sylentiler yalanlanmamt ya,

artk tek hedef vard: 27 Mays' korumak!

Bu grevi stlenen kesim, on yl sreyle 27 Mays'

dilediince korumay baard.

Mart 197 1 'de yaplan mdahale ise, ilk i olarak,

yllarca korunmaya allan 27 Mays Anayasasnn

elliye yakn maddesinin deitirilmesini TBMM'den istedi.

stek, yerine getirildi.

68

8

BALADIN TEK DZELER

Yeter ki, iftira etmesinler. Yalan yazlmasn, sylenmesin. Bugnlerde yalann hrriyeti ziyade diyordu, yal kadn.

htilalin zerinden bir hafta on gn gemiti. Re

ide Bayar, on yl cumhurbakanlndan sonra ankaya' dan alnp gtrlen Bayar'n ei, byl

Biz ne badireler geirdik. Mamafih, daha da fena

olabilirdi. Bizi asl korkutan, bu kadar gz kapal yalan syleyebilmeleridir.

Memleketin ilerisinin ne olaca tahmin edilebilecek bir ey deil. Ben bir yana, byk ve tecrbeli bir pol itikac bile bir ey syleyemez. Yarn ne olacan Allah bilir. Allah, dorulardmcsdr.

Benim gibi hrriyeti elinden alnm bir yal kadn, r e sylse bo. Kocam dnyann en namulah'a kr imdiye kadar boazmzdan 10

kuru haram lokma gememitir.

27 Mays sonras Trkiye'si, darya kar utanlacak ve hicap edilecek bir durumdadr. Mem geriye gitti.

imdi fkaralkla iftihar ediyorlar. Zenginlik adeta gze batyor. Keke radyonun syledii vzetelerin yazd kadar zengin olsaydk. Kocam memlekete almayp, sadece kendisi iin allyon

liras olurdu. Allah selamet versin, parayla ilgisi yok-

69

tu. 10 para zimmetinde olmadn yazanlar da syleyenler de biliyor ama, kasten yapyorlar.

Bugnk gratmla ve bylesine eni iftiralardan sonra kocam ve mesai arkadalarnn adil muhakeme edileceklerine pek kaani deilim.

Harbiyeyi imha gibi bir plan hazrlamak iin, insann tecennn -deli olmas- lazm. Allaha i, akl bamdayd.

Biz samz deirmende aartmadk. Bu vatann

iinde millet uruna aarttk. Kocam kurtulacak ve selamete kacaktr. Cumhurbakan olmasn,

Allah shhat ve afiyet versin, eref ve haysiyeti kurtulsun, baka bir ey istemem.,, Hemen ayn tarihlerde Bayar'n kz, Nilfer Grsoy da konuuyordu:

Memleketin ilerlemesni de ben ahsen karanlk

gryorum. Birdenbire alt basamaktan st basamaa

klmaz. Bir hareketi balatmak kolay., fakat durdurmak zordur. htilal, bir ihtiyat -ahk::nlk- haline gelirse ne olur? Deerlerin deiik terazilere vurulduu

gnleri yayoruz.

Bu iki sesleni, bu iki savunu, o gnlerin lk

la kopan, yaylan, esen grltleri arasnda denizde bir damla suydu sanki.

Hibir etki yapmad.

Tersine, Ne syleyecekler, elbette byle konuacaklar diyen, bir mantk olutu.

Ve, uzun sre yaad.

70

9

KADER

brahim Kirazolu:

Unutulmas zor, ac, oook ac hatralar, dedi.

Btn notlarm yaktm, attm . . .

Glemiyordu. Onu zorlaynca, taze bir yaraya el

demiesine irkildi. Yznden eksik etmedii kiiliine zg glen izgiler bir anda yitti, gileri daha bir derinleti, gemiin olanca strabn yeniden

yaamann yaratt bir deiim gelip yerleti yzne.

Omuzlar km myd, bana m yle geliyordu ? .. Sesin1n tonu daha m bouklamt, bana m Bilemiyorum . . .

Kirazolu'nu, o gece yarsna doru, 23 yl geriye

dnmeye zorluyordum. Hi kimseye yapmad aklamalar , daha nce hylesine ayrntlarla yaynlar anlatmaya onu zorlarken strap ektiimi sylemeliyim . ' pin ucundan kurtulup yenideyaama

dnmrnin btn saniyelerini, dakikalarn, saatlerini

yaam bir insana, bir eski dosta bu strab yeniden

yaattm iin belki de kendimden utanmalydm.

Kirazolu, Kayseri DP milletvekiliydi. Yassada durumalar sonunda idamna hkmedilmiti. tmnn gereklemesine dakikalar kala, Milli Birlik Komitesi'

nin kimi idam cezalarn mebbete evirmesiyle, pten

dnmt. Yeniden yaama dnmt.

1950'den beri tanyordum, Kirazolu'nu.

71

Severdi beni. Hem de o srada, CHP organ Ulus

gazetesinin Meclis muhabiri olmama karn, dostluumuz ' hi eksilmemiti. nk, bir araya geiimiz zaman,.-ama hibir zaman, politika yapmazdk. DP imi, CHP imi, konumazdk.

Yllar yl bir kenarda durdu. DP iktidar, son yllarnda Kirazolu'nun zekasn kefetti. Reraltan, Millet Meclisi bakanyd; Kirazolu ise bakan vekilinden biriydi.

Yassada durumalarnda bir trl sz edilmeyen

ama kkende Kirazolu'nu sulayan davran, ok grltl bir oturumda, smet Paay genel kurn -itze gre- karmas ile ilgiliydi . smet Paay cezalandrmasyd.

1960 ihtilali, sayfalardr gryoruz, siasal olarak

CHP'nin etkisindeydi. 1950'de halkn oylaryla -eer

youn siyasal gaflar yaplmasay:l- iktidardan uzaklatrlan smet Paa, 1960'lard '1 he tek

adam'd. Bu nedenle Paay bir mecl is oturumundan

karp atmak, sularn en byydJ. Hele o sralar,

zellikle gen subaylarn, genlerin, basnn gznde

smet Paa, eriilmez, dokunulmaz, lkenin tek umudu olan bir 'kiilie, bir etkinlie sahipti.

Suun ise belliydi, dedim Kirazolu'na. Ekledim :

smet Paay oturumdan atmak !

Durdu, Yassada'da hibir zaman b u sz konusu

edilmedi. Nedendir bilemiyorum, bu oturumdan dolay

sulanmadm ben. Bunu yle yorumluyorum : smet

Paann bir oturumdan atlm olmasn mahkemede

sz konusu etmek istemiyorlard belki, byle dnyordum.

B u sulamann zerinde olduunu biliyordun herhalde?

Kesinlikle. Bandan sonuna sylenmiti, ancak

duruma dnda, Harp Okulu'ndan Yassada'ya giderken, bu sulamann hep zerimde olduunu sezyordum . Gryordum, dedi Kirazolu.

smet Paann oturumdan atlmas olay nasl oldu ki? .. diye sordum Kirazoul'na.

Tuhaf bir kader, dedi, tekdze bir sesle. Kader ! . .

Senin gibi hukuku, hele Mecils tzn ok

iyi bilen biri iin 'kader' ok deer tayan bir yarg olmasa gerek dedim, kimi olaylar hafe dokundurarak.

Oysa, dedi Kirazolu, n yldr iktidardaydk, o

gn ilk kez yurt dna kacaktm, ran'a gidiyordum

bavulum da Meclisteki odamdayd

Kirazolu, toplantda bulunan Millet Meclisini yneten Bakan Vekili arkada Agah Erozan'dan gelen ki.ilik kad at:

. . . B brek sancm tuttu, gel, meclisi idare ediver . . .

Kirazolu'nun be saat sonra ua kalkacakt, Bir

arkadan, hele bbrek sancsyla bakanlk krssnde kvranan bir arkadan yar yolda br

Fran giydi, bakanlk krssnde Erozan'n yerini

ald. Oturum giderek daha da kart, Kirazolu da itzn verdii yetkiye dayanarak -herhanilletvekili gibi- smet Paay oturumdan kard.

Dedik ya, diyoruz ya, smet Paa, o gnlerde herhangi bir milletvekili deildi. Ayr bir eanmlanmas olanaksz bir kiilie sahipti.

73

Trkiye o gnlerde ylesine bir yaamdayd ki,

bbrek sancs nedeniyle bir bakan vekilinin yerini bir

baka arkadana braktn kimseye anlatmak ve inandrmak olanakszd. Kirazolu sylemese di, Agah Erozan'n yle bbrek sancs tutmu da deildi. Oturum o denli .kaynyordu ki, Erozandaha sonraki dakikalarda bana gelebilecekleri bir kk pusulayla

Kirazolu'na devretmiti.

Harp Okulu'ndan Yassada'ya gtrlmek zere

otobslere bindirildik, diye anlatt Kirazolu. Harp

Okulu'nun kk yokuunu inerken bizim otobs

MBK yesi Fazl Akkoyunlu durdurdu, Hamid Fendolu {Hamido) ile Melik Frat ve bir baka arkada indirdi. Geni arazinin akasya aalaryla dolu olan blmne doru gtrd. Fakat, Hautannn emir subay binba arkalarndan koarak arkadamz geri getirdi.

Size gre, n e yapacakt Akkoyunlu? ..

Herhalde bir nedenle kzd bu arkadamza

'bir eyler' yapacakt.

Ve.. binba kurtard ?

Kurtard.

Kirazolu ile teki byk balar dakato uaklaryla Yeilky'e indiler.

Teker teker uaktan indiriliyorlar, adlar bir bir syleniyordu.

Kirazolu, gene de srp giden kimi olaylarla

kendini tekilerle bir arada grmek istemiyordu. Hava

Harp Okulu'nun yapmnda yararl almalar olduu

iin, herhangi bir ters davranla karlacan sann-

74

yordu. Oysa, alanda bulunan kimi kiiler, zellikle smet Paay bir oturumdan kolundan tuttuu gibi atan

brahim Kirazolu'nu gzetliyorlard. Bir kk ans

eseri, herhangi bir aykr davranla karlamadan, getirilen askeri arabaya bindi oradan da vapurla Yassada'ya gitti.

Geceydi.

Ankara' dan getirilen DP kadrosu, bir kuleden iskeleyi aydnlatan projektrler altnda Yassada'ya indiler.

6 8 kiilik odalarn olduu, 20 - 30 ya da 50 - 60

-

kiinin yaad koulara yerletirildiler. Yemeklerini,

tek kol srayla gittikleri ayr bir barakada, yiyorlard.

Koular arasnda gidip gelmek, koular arasnda konumak yasakt. Bayar ile Menderes I sayl

dlar.

Gnlerce, aylarca birbirlerini grmediler.

Sonra bir gn, Bayar'm intihar ettii haberi yayl-

d.

Bayar, Yassada Komutan Tark Gryay'a Bak

komutan, ben yaamay severim, ama haysiyetimi ya

amaktan da ok . severim. Yaptn bu hareket, haysiyetime dokundu, dedi.

lmden \kurtarmlard.

Bayar'a gre, intihar etme giriiminin gerek nedeni uydu:

DP'liler, Yassada'ya gelirlerken filmleri ekilmiti. Ne var ki, Bayar'n filmi istenilene uygun olmad iin, bir gece giydirilmi, Yassada iskelesine indirilmi,

sanki geldii gnm gibi Ada'ya inii, koua gidii ye-

75

niden filme alnmt. Bu filim, ilk nce basna, sonra

da halka gsterilmiti.

O filmde Yassada sakinleri rahat bir yaam srdryorlard. Giderek rak ienlerin bile oldunsyla Yassada'daki DP'lilerin birine einden, fazla ime, sana dokunur, diye mektup bile gelmiti.

Bayar'n onuruna dokunan, filme alnmak iin

iikinci bir kez sanki bir film figranym gibi zorlanmasyd.

Adada, Komutan Tark Gryay sevilmiyordu.

Gryay'n kendisine kar ar sayg gsterilmesini

istemesi, eski DP'lileri biribirine drmeye alan tutumu, kocabalardan kimilerine karmsuz tepkilere yol ayordu. rnein, ufack tefecik, ksa boylu Emin Kalafat'n arada bir, geceleri, Ada'nn dik,

yaln kayalar evresinde gezintilere karlmas tepki uyandryordu.

Sen iyi adamsn, bir mektup aldm, byle diyor,

dedi Tark Gryay, Kirazolu'na.

Bir mektupla benim iyiliime karar verilmesini

ben istemem! .. diye diklendi Kirazolu.

Ama, eer sen iinizde olan biteni, gemii anlatrsan, ok rahat edersin burada, dedi Tanky.

Ben sat yaparak rahata ulamay tercih etmem,

dedi Kirazolu.

Bak, Mekki Sait, arkadalar Tark Gryay'la ne

konutuunu merak ediyorlar, diye zorlad Kirazolu,

Mekki Sait Esen'i.

76

undan bundan, dedi Mckki Sait Esen.

'Yahu, bir buuk saat, Tark gibi adamla undan

bundan konuulur mu, hi? .. dedi Kirazolu, Mekk i

Sait'e.

Yassada Komutannn yanna gidip gelen kimilerinin, o gnlerin basks altnda birbirlerine bolmal ar gerekenler arasnda bir zlmeyi balatmalarndan, kuku duyuluyordu.

Ailesinden gelen bir telgrafn, sahibine 27 gnde

teslim edildii gnlerdi.

Canpazar ve gelecek korkusu dolu gnlerdi.

77

10

PiN UCUNDAK SORU : ORTAK PAZARA

GREBLECEK MY Z ?

Durumalara bir protokol srasyla gidip gelirlerdi .

O gn bir deiiklie tank oldular.

Protokole gre, Bayar'la balayp milletvekillerine

dein inen dzenleme gitmiti. Yerine guruplar halinde durumaya gtrlyorlard.

O gn Yassada'nn nl yargc Salim Baol, DP

kadrosuna cezalarn bildirecekti .

ntihar giriiminde bulunup kurtarlan Menderes

dnda herkes, hazrd. Kararlar okunmaya balad.

Grdler ki, bu kez, durumaya gruplar halinde getirilmelerinin bir nemli nedeni var. H

er grupta mutlaka bir idam, birka mebbet kyor, sonra gn alanlar sralanyor, en sonunda beraat edenler bulunuyordu.

Agah Erozan . . . dam . . . dedi ses.

brahim Kirazolu. . . dam . . . dedi ses.

lhan Sipahiolu . . . Beraat. . . dedi ses. Yere y

lmakta olan Sipahiolu'nu kolundan tutup dorulttu, Kirazolu. kar kmaz bir zahmet, biz de ura, bir selam syle, haydi gemi olsun, dedi.

Kararlarn okunmas bitti, bir leye doruydu.

Yassada gnele ykanyordu. Duruma salonundan

78

kanlar arasndaki idama hkm giymi olanlar, bir

kenara ayrdlar. tekiler, tek kol srayla koularna

doru, uzaklayordu.

damlklarn ellerini arkalarndan kelepelediler.

Kelepe Amerikan malyd. Her kprdanta bir

miktar daha skyordu.

Koulara gidenler, yle ya da byle yaamlarn

srdrecek olanlar, uzaklap gitmilerdi. skeleye doru yava yava admlarla ilerlediler. Konumuyordu.

leye doruydu ve gne Y assada'y styordu.

Bir eyll ayyd, bir stanbul sonbahar.

skeleye yanaan bir muhribe doru ilerlediler. On

drt kiiydiler. Menderes, ald ilalarn etkisiyle Yassada hastanesinde, idam kararndan izdi.

Celal Bayar, Refik Koraltan, Fatin Rt Zorlu,

Hasan Polatkan, Agah Erozan, brahim Kirazolu, Bahadr Dlge;, Hamdi Sancar, Nusret Kiriiolu, Emin Kalafat, Osman Kavrakolu, Baha Akit, Zeki Erataman, 27 Mays'la uzaklatrlanelkurmay Bakan Orgeneral Rt Erdelhun.

Muhribin, idamlklar iin ayrlan alttaki blmelerine inen merdivende, en byk zorluu Emin Kalafat ekti. Ayaklar ksa, kck bir adam. Merdivenlerden

elleri arkada kelepeli inemedi. Yuvarland, merdivenin

dibine dein.

Her biri bir keye iliti. Geminin hareket ettiini,

makinelerinin homurdanmasn

Trkiye'yi alacaklar. Bu, bir sistem meselesidir. Biz de

o sistemin iindeyiz .. Darbenin -27 Mays'n- yn bilininceye kadar gecikme olacak. Sa m, sol mu diye bakacaklar darbeye. Yalnz Tr.kiye'nin kalknmasyla,

yatrmlar, buna bal olarak gecikecektir. Aynca, Ba-

80

t, demokrasiye ne zaman dneceimizin bilinmesine kadar Ortak Pazara giriimiz gecikebilir.

Bayar, yant yeterli bulmu olmal ki, sustu.

Hasan Polatkan'n yz bembeyazd. Bir kede

iki bklm. Zayflam, zayflamt. Yassada ncesi

k giyimiyle gze arpan Polatkan gitmi, yerini sska,

kek, korkan, znts yzne olduunca yansyan

bir Polatkan gelmiti.

damlk arkadalarna Polatkan, lmekten korkmuyorum, inann, demiti. Beni kahreden, uncaan bir Bakan olarak Vinilex firmasyla ilgili yolsuzluk iddialar, ite bu, beni ldryor . . .

Kim bilir, ipe doru uzanan bir yolda belki de Polatkan'n syledikleri, kimi tanklarn ifadelerinden daha doruydu.

Gidebilecekleri yere kadar idamlklarla birlikte

olanlardan biri, Fatin Rt Zorlu'ya sordu:

Kalknma diye diye eker fabrikas, imento fabrikas yaptnz. Bir ferro-krom fabrikas yap da memleketin paralar darya gineseydi? .. dedi.

Fatin Rt, acyla gld:

Onu da yaptk ve Yassada'da hesabn verdik,

dedi.

eker, imento fabrikas yaptk diyorsunuz, bir

topluine fabrikamz bile yok .. dedi ses.

Fatin Rt Zorlu, Topluine de yaptk, diye yant verdi.

Evet, yaptnz, ama yle sert ki, ie yaramyor.

Kaydeim dedi Zorlu. Topluinenin yumua

makbuldr! ..

Kirazolu _ iinden, topluinenin yumuann daha elverili dlduunu ilk kez iitmekten tas geti, Zorlu haklyd.

81

Kafalarnda soru, bu deniz yolculuundan sonra

kime ve hangi otoriteye teslim edileceklerine yant aryordu.

Dakikalar geiyor, sorunun yantn verecek bir

davran, bir iaret gelmiyordu.

idamlklarn yannda olanlardan birine Kirazolu,

Kardeim, dedi, uzat bir sigara da, ielim! . .

Kk bir duraksamadan sonra, bir Bafra sigaras

dudaklarnn arasna yerletirildi, yakld. Kirazolu,

denizi grmeden, deniz havasn iine eker gibi, sigaray tttrd. radesini salam tutmaktanebilecei hibir ey yoktu. Yaamn nimetlerinden son dakikaya dein yararlanmay, . lmezde bir paavra gibi ezilip bir yana atlmann nnt:> geecek her davran gstermeyi, kafasna

8t

1 1

DAM HCRESNDE ON K

ndiler.

kindiye doruydu, henz karanlk basmamt. Gne yava yava ekiliyordu. Nerede olduklarn evre sessizdi. skelenin biraz ilerisinde tek sra, elleri arkalarndan kelepeli beklediler. Sa ve sollarrnda birer kii duruyordu.

Kimdi bunlar, Yarabbi kimlerdi? . .. Bu sorunun

yantn bulmak da olanakszd. Herkes susuyordu.

Ancak, karaya ayak bastklarndan bu yana, yanlarnda grev alan kiilerin kahverengi elbiseler giymi

olduklarn gzlemilerdi. Bir eit gardiyandlar sanki.

Ben, yedinci'de olacaktm srada. Eer Adnan Bey

bizimle gelseydi, oysa yoktu, altnc'da sraya girdim

dedi Kirazolu bana. Hznle, dn yaayanlara zg

. buruk cokuyla ...

On kii inmisti. Protokol srasna gre dizildiler:

Celal Bayar, Refik Koraltan, Fatin Rt Zorlu,

Hasan Polatkan, Agah Erozan, brahim Kirazolu, Bahadr Dlger, Ahmet Hamdi Sancar, Nusret Kiriiolu, Emin Kalafat.

Kelepe ellerini zorluyordu.

Gne styor muydu, stmyor muydu, rzgar var

myd, yok muydu, ilk bakta grdkleri aalar sal-

83

!anyor muydu, sallanmyor muydu, hibir eyi anmsamyorlard, grmyorlard.

lerde iki katl bir bina grnyordu.

Bayar'n yanlarndan alnp gtrlmesinden 011'

dakika sonra, bir ses duyuldu:

Tan1ammm!

Koraltan, ardndan geen bir on dakika, tamammm sesi, Fatin Rt Zorlu'nun gidii.

Gidenler binaya giriyor ve yitiyorlard gzden. Sesleri de kmyordu. nfazn, bu denli hzlp olmad

, kukusu geti akllarndan. Fakat bu denli hz . . . Pek

akllan ermedi, sustular.

Yanlarndaki kahverengi giysili insanlardan biri,

korkmaynz, bekleyiniz, bakalm nereye verecekler

gibi, bir eyler syledi. Hibir anlam tamyor, bir umut

vermiyordu, bu szler.

Protokol srasyla her birini, bir metre boyunda,

birle bir buuk metre geniliinde bir hcreye kapad

] ar. Ellerindeki kelepeler almamt.

Bir kk delik vard kede. Kenefti, iren kokuyordu. Tepelerinde portakal byklnde birvard, delikten tahtadan yaplm dam grnyor, delie doru plak telle bir lamba sarkyor

kaps arkalarndan kapanm, kilitlenmi, bir de kaln

bir srgyle salamlatrlmt. Kirazolu bard:

Buradaki lambada ampul yok, getirin bir ampul

yahu! . . .

Ceketinin sol st cebindeki mendil gzden kam

alnmamt.

84

Arkadan bal kollaryla ceketi yukar doru iterek,

bir sre urap o mendili dileri arasna ald, yere brakt. Aya ile yayd. Ban koydu.

Eer mendiliniz varsa, diye sesleniyordu tekilerine, Yere serin, banz koyun, olduka ersiniz.

Bahadr Dlger, yantlad: Ne gezer lan mendil! . ..

Uraa didine kelepelerin strabn hafifletecek

bir yntem buldu.

Pantolonunun arka kemer kprsne baparmann birini geirdi. Eller, kelepeyle birlikte as lar. Daha bir rahatlad.

Bana bakn be! .. diye seslendi teki hcrelere.

Kelepenin strabn hafifletecek bir yol buldum hal ..

Sonra anlatt yaptn. tekiler de denediler. Kiriiolu seslendi:

Kiraz be, ne akll adamsn sen.

lm, burunlarnn ucunda gezip dans ederken bir

nebze rahat iin akll olmayp da ne yapacakt, ne yapabilirdi ?

Bekleyi!

Karanlk basm olmalyd. Geni bir hole alan

dar koridor zerindeki hcreler:le kimi zaman bozulan

sessizliin ortasndaydlar. Sonra kulak kabarttlar:

Ayak sesleri yaklayordu.

Ayak sesleri bir kiinin, iki kiinin ayak sesleri de

ildi. Kalabalktlar.

Bir hcre kapsnn almasn duydular. Bir ses

yankland:

85

Fatin Bey, senin yerini deitireceiz!

Ayak sesleri nlerinden geti, yitti. Darda motor

sesleri, kimi telsiz konumalar geliyordu. Konumalarn ieriini anlamalar olanakszd.

Birden her ey sustu. On be yirmi dakika geti,

daha nceki ayak seslerinin benzerleri dar koridorda

gene yankland. Darda -herhalde saat sabahn

03.30'u olmalyd- gene devinimler balamt, duyuluyordu. Bir hcrenin kaps ald, gene b

Hasan Bey, yerinizi deitireceiz, dedi Polatkan'a.

nlerinden ayak sesleri grltyle geldi, geti.

Anlamlard. damlar, hcrelerin bulunduu binann yz metre dein tesinde yaplyordu. Geneneceklerdi ki," Fatin Rt Zorlu, soukkanlln sonuna dein korumu, kzma mektup yazm,yi kendi ayayla itmi, lmn karanlna yuvarlanmt.

Bitmi tkenmi izlenimi veren Polatkan ise, biraz

sarsak, biraz bitkin lm yolculuuna kmt.

Anlamlard.

brahim Kirazolu hatim indirmeye, yksek sesle

dua etmeye balad. Hcrelerden de ses gelmiyord