Cumhuriyet Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi Cilt IX 11 s. 101-124 HAZIRAN 2005. SiVAS

OKUL ÖNCESi DÖNEM ÇOCUKL:ARINDA DUA

M. Doğan KARACOŞKUN*

Anahtar Kavramlar : Okul·öncesi dönem, çocuk, dua, Allah.

Özet

Bu çalışma, okul öncesi dönemdeki çocukların ne şekilde ve hangı konularda dua ettiklerini ortaya çıkarmak amacıyla yapılan bir alan araştırmasıdır. Bu amaçla, bir mülakat uygulanmış ve veriler analiz edilmiştir. Elde edilen sonuçlar, "okul öncesi dönem çocukları genellikle dua ederler" temel denencesini ve diğer deneneelerin pek çoğunu doğrulamıştır.

Prayers of Children In Pre-school Period

Key words: Pre-school period, child, prayer, Gad.

Abstract

This study is a field research to discover how children in pre-school period prayer and what are the subjects content of their prayers. For this purpose, an interview method was applied and the data were analysed by hand. The result supported the main hypothesis that children in the pre:. school period usually prayer to Gad. At the same time, most of the other sub~hypotheses were verified. ·

Giriş

Okul öncesi dönem çocuklarının "dua" konusundaki düşünce, tutum ve davranışları anlamaya dönük olan bu araştırma, üç bölümden oluşmaktadır. Gjrişte araştırmEının problemi, amacı, geliştirilen denenceler, sınırlılıklar, evren ve örneklem, yöntem ve bilgi toplama araçları ile verilerin çözümü ve yorumlanması hakkında bilgiler aktarılacaktır. Araştırma~ın ikinci bölümünde, uyguladığımız mülakattan elde edilen bulgular aktarılarak yorumlamalar yapılacaktır. Son bölümde araştırmanın sonuçları ve bunlara dayalı öneriler yer alacaktır.

·Yrd. Doç. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Din Psikolojisi A. B. D. Öğretim Üyesi.

1 02 okul öncesi dönem çocuklarmda dua

A. PROBLEM VE METODOLOJi

a. Problem ve Amaç

Hayatta ulaşılmak istenen pek çok istekler vardır. Bir kısmına ulaşabilsek bile, tüm gücümüzle uğraşmamıza karşın, bir kısmını elde etmek oldukça güç ve bazen imkansız olabilmektedir. Örneğin insan sevdiği bir kimseyi kaybetmenin önüne geçememektedir. Yaşadığı çaresizlik duygusu ve acılar karşısında, gücünün yetmeyeceği bazı şeyler olduğunu aniayarak her zamankinden daha fazla sığınacağı, destek bulacağı kendi gücünün ötesinde sınırsız güç sahibi bir varlığa ihtiyaç duyabilmektedir. insan·, varoluşsal bir temeli olan bu ihtiyacı 1 bir şekilde karşılamak istemektedir. Bu sınırsız varlığa saygı, içtenlik ve tüm benliği ile yönelerak halini arz etmekte ve dilekte bulunmaktadır. Bu davranış dua olarak isimlendirilmektedir.

O halde dua, içinde bulunduğumuz durumu sınırsız güç ve kuvvet sahibi olduğuna inanılan yüce ve kutsal varlığa iletmektir. inanılan kutsal varlıkla bir tür iletişim sürecidir. Dua davranışında, birey inandığı varlığa yönelerak onunla iletişime girmektedir. Yapılan dua, sırf şekli bir durum olmayıp, inanan bireyin doğrudan Allah ile yaptığı kapsamlı bir: iletişim şeklidir.2 iletişimin kaynağı birey, hedefi ise inandığı kutsal varlıktır. Nitekim terim olarak dua, inanan kişinin Allah'a yalvarışı, yakarışıdır. Allah'la ilişki

kurma ve ondan yardım dilerne halidir.3 Bilincin Tanrı ile birleşip kaynaştığı gizemli bir durumdur.4 Birey, içinde bulunduğu şartların etkisiyle herhangi bir şey için veya sırf Allah için Allah'a yönelir. 5 Çünkü insan, halini kendisi gibi gücü sınırlı bir başka insanla paylaşmakla, yeterli bir rahatlama yaşayamaz. Allah, insanın duasına karşılık versin yahut vermesin, kişinin dikkatini evrenden sadece dua ile Allah'a yönel.tmesi ve duasının kabul edileceğine dair umudu söz konusudur. Bu durum, Allah-insan arasındaki iletişimin,

insandan inandığı kutsal varlığa· yönelen birinci boyutudur. Bu sürecin' devamı olan bir diğer boyutu ise Allah'tan, dua eden bireylere yönelik iletişimi doğuran yaşantıdır. inanılan kutsal varlıkla yaşanan bu iletişimin ilk evresinde birey, Tanrıya alıcı olarak yönelirken; ikinci evrede bizzat birey alıcı durumunda olacaktır. Nitekim ikinci evrede yaşanan birebir iletişim sürecinin, inanan bireyin iç dünyasında oluşturacağı anlam ve derinliğin destekleyicisi olacak şu ayet örnek olarak veril~bilir: "Kul/anm sana benden sorar(lar)sa (söyle): Ben (onlara) yaku1tm. Dua eden bana dua ettiği zaman onun duastna karştltk veririm. Dua ettiklerinde benden dualartntn kabul edilmesini istesinler . ... ·~Yine şu ayet, Allah'ın kullarının dileklerine ilgisiz

'Engin Geçtan, Psikanaliz ve Sonrast, Remzi Kilabevi, istanbul, 1990, s. 122. 2 Mustafa Köylü, Psiko-Sosyal Açtdan Dini iletişim, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2003, 3. 103. 3 Hüseyin Peker, Din Psikolojisi, Çamlıca Yayınları, istanbul, 2003, s. 123. 4 Alexis Carre!, "Dua", Ilim-Ahlak-iman, Rahmi Balaban, 6: Baskı, DIB Yay., Ankara, s. 47 5 Selahatlin Parladır, TDV islam Ansiklopedisi, "Dua" maddesi, c. 9, istanbul, 1994, s. 531. 6 Kuranıkerim, 2/186.

C. ü. ilahiyat fakültesi dergisi, ıx/1 2005 m. doğan karacoşkun 1 03

kalmayacağını anlatmaktadır: "De ki: Duamz olmasa Rabbim size ne diye değer versin"7

Dua, di"ni hayatın dini duygu boyutunun en yoğun yaşandığı süreçlerin başında gelir. Dini hayata girişte birey, hayatın riskleri karşısında aciz ve yetersiz olduğunu ortaya koyar. Anlaşılması zor bir şekilde Tanrıya tesir ettiğini hissederek içini döker.8 Kendi varlığının anlamını, in~ndığı yüce güçle doğru ve içtenlikli bir ilişki kurarak var eder. Bu yüzden dua, insana Kutsal varlığa olan inancını, sevgi ve yakınlık üreterek ve bir güven kaynağı olarak sürekli geliştirme ve iç dünyasını zenginleştirme imkanı verir. Bu da duanın sosyal açıdan bireye sağlayacağı faydalardandır. Böylece dua, insanı, özellikle çocuğu, sevmeyi yaşaması ve saygı göstermeyi öğrenmesi ile birlikte, uyumlu, yapıcı bir kimse olarak topluma katar. Hele insanların, sadece kendileri için değil, başkala,rı için de dua etmeleri, sevgi ve yakınlığın temellerini oluşturur. Nitekim bu dua ifadelerinin bir kısmı günlük ~ayatımızda sevgi ve yakınlığımızın göstergesi olarak kullanılmaktadır. Örneğin; "Allah korusun!", "Allah bağ1şlasm", "Allah yolunu aç1k etsin", "Allah kuvvet versin", "Allah kavuştursun", "Allah acil şifalar versin", vb. ifadeleri sık sık kullanarak, birbirimize yakınlık sağlarız. Allah'a ümit ve güvenle yöneleri insan, kendi saniuiuğunu kabul ve itiraf edip, insan olmaktan rahatsızlık duymaz ve hayatın anlamı olduğu inancıyla,.temel dini bir ruh halini yaşar.9

Dua, zaman ve mekana bağlı olmayan ve mutlak bir şekli bulunmayan bir ibadet, bir insan yönelimidir. Her ne kadar bazı kalıp dua cümleleri varsa da, "dua" kavramını genel. ve psikolojik çerçevede ele aldığımızda, bu anlam ve amacın birebir karşılığı olmadığı görülür. Bununla birlikte, dini hayatın bireyin iç dünyasında oluşturduğu duygu yoğunluğu ve sosyal duygu açısından, özellikle aile ve diğer sosyal gruplarda yapılan bu tür duaların da önemli bir yeri olacağı kaçınılm~z gözükmektedir.

Dua konusunda ülkemizde yapılan ampirik araştırmalardan bir kısmında, Tanrıya, dine ve duanın gerçekliliğine inanmayan, yahut bunların gerçe~liği konusunda şüpheli olduğunu söyleyen bazı kimselerin bile, zaman· zaman dua ettikleri tespit edilmiştir. Aydın'ın dini inkar edenler üzerinde yaptığı bir araştırmada, denekierin neredeyse yarısı ( % 48.68) dua ettiklerini ifade etmişlerdir. 10 Tarafımızdan yapılan bir araştırmada ise, dua etmenin dini bir gereklilik olduğuna inanma konusunda şüpheli olan denekierin büyük çoğunluğunun (% 83.3) ve duaya kesinlikle inanmayan denekierin ise1/5'inin (% 20) dua ettikleri belirlenmiştir. 11

7 Kuranıkerim, 25/77. 8 Martin Buber, Ben ve Sen, Kitabiyat Yay., Ankara, 2003, s. 107. 9 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, TDV. Yayınları, Ankara, 19"93, s. 213. 10 Ali Rıza Aydın, Dini inkarm Psiko-Sosyal Nedenleri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Samsun, O.M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995, s. 214. · · 11 M. Doğan Karacoşkun, Psiko-Sosyal Açtdan iman (Dini inanç)- Amel (Dini Davramş) ilişkisi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Samsun, O.M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998, s. 48.

:·,

1 04 okul önc~si dönem çocuklannda dua

Söz konusu bulgular, dua etme davranışının, sadece inanan bireyle.r açısından değil, inanmadığını söyleyen pek çok kimse açısından da, belli bir anlamı, belli bir psikolojik işlevi olduğunu göstermektedir. Nitekim bu bağlamda Fromm, Tanrıya inanmayan kimseler açısından da, insanda bir yönelim ve bağlılık sistemine ihtiyaç duyulduğunu ve bunun insan varoluşunun ayrılmaz bir öğesi olduğunu belirtir. Psikanaliz ve Din adlı

çalışmasında bu ihtiyacın varlık ve oluşumunu şu ifadelerle açıklar: "insan doğastndaki uyumsuzluk onda, hayvanst yanlannt çok aşan bazt gereksinmeler .oluşturur. Bu uyumsuzluk insanda, kendisi ve çevresi arastndaki birlik ve dengeyi yeniden kurma arzusunu doğurur. Bunu da öncelikle düşünce planmda arar. Kendisine aynnttlt bir dünya plant, bir temel çatt kurar ve bundan yararlanarak, soru/anntn cevaplannt arar. Ancak böylesi düşünsel süreçler yetersizdir. Çünkü insan yalntzca zekadan değil, ruh·ve maddeden oluşan bir bütünlüktür. Varltğmdaki karşttltklan da yalntzca düşürıerek değil, aynt zaman_d~ yaşayarak, hissederek ve olay içinde davranmayt başararak aşabilir. Bu nedenle insana özgü bir düzen, zihinsel olduğu kadar aktif olarak gerçekleştirilebilecek duygusal öğeleri de içermek zorundçıdtr. Aynca insanlarm kendilerini bir amaca, bir ideale ya da insanlan aşan Tannsal bir güce adamak istekleri de, onlardaki bütün/e birleşmek, bir olmak gereksiniminin bir kantttdtr. "12 Ona göre insanda, bu gereksinmeden daha güçlü bir enerji söz konusu değildir. 13 Marinier ise, duanın olumlu psikolojik etkilerinin inançsız kimseler için de geçerli olduğunu söyler. Önemli olan, arzu tasavvurunun canlılık ve yoğunluğudur. 14 Bu nedenle, bireyin doğrudan herhangi bir doğaüstü gücün varlığına inanmaksızın dua davranışında bulunması da mümkün gözükmektedir.

Duanın umutsuzluk, karamsarlık ve yalnızlık duygularını aşmada da önemli katkısı olduğu söylenebilir. Dua eden birey, umut ediyor demektir. Bu umut, insana yaşama sevinci vermekte ve karamsariiğı gidermektedir.15

Nitekim insanın yaşadığı ruhsal sıkıntı ve sorunların temelinde yatan ve insanin bağlı olduğu değerlerin maruz kaldığı tehlike karşısında yaşadığı güvensizlik duygusu böylece aşılabilmektedir. 16 Bu durumdaki insan, bir esaslı güven kaynağı ve desteğe duyduğu yoğun gereksinimi karşılamış alacaktır. Hatta bireyin sadece kendisi için değil, başkaları için yaptıgı dualar bile, dua eden kişiye sabır, rahatlık ve huzur verebilmektedir. Paylaşım duygusu ile insan, kendi sorunlarına daha sağlıklı ve sakin yaklaşma imkanı elde edebilecektir

· Dua etmeye okul öncesi dönem çocukları açısından bakıldığında, taklit yoluyla dini davranışların görülmeye başlanıldığı iki yaşından itibaren çocuğun dua ettiği görülebilir. Çünkü bu dönem, taklit dönemi olup, çocuk

12 Erich Fromm, Psikanatiz ve Din, Arıtan Yay., 3. Basım, Istanbul, 1993,s. 48-49. 13Fromm, Kendini Savunan insan, çev. Necla Arat, Say Yay., istanbul, 1991, s. 57 .. ~4 Pierre Marinier, Dua Üzerine Düşünceler, (Psikofizyo/ojik Sebepteri ve Sonuç/an), Çeviri Sadık Kılıç, Nil Yay., lzmir, 1991, s. 38. 15 Sefa Saygılı, Strese Son, Istanbul, 2002, s. 231-233. 16 Necati öner, Stres ve Dini inanç, TDV. Yay., Ankara, 1984, s. 35.

C. ü. ilahiyat fakültesi dergisi, tx/1 2005 m. doğan karacoŞkun 1 05

tam bir bilinç olmaksızın yakınlarının her türlü hareketini taklit eder.17 Dini bilgi düzeyinden önce çocukta görülen bu durum, bir tür koşullanma ve buna tepkide bulunmadır. Tabiatıyla l;ıu davranışlarda mekanik bir işleyiş söz ~onusudur. 18 Onların söz, tavır ve davranışlarını bilincine varmaksızın kendine model alır. Ergenlik döneminin sonuna kadar devam eden bu model alma sürecinin, çocuğun kişilik gelişiminde önemli bir yeri vardır. Çocuğuf! . gelecekteki kişilik yapısını, duygu ve düşüncelerini doğrudan etkiler.19 Bu dönemin dini gelişiminde, aile içinde çocuğun teneffüs ettiği dini hayatın maliiyeti ve içeriği, aile yapısı, aile üyelerinin dine ilgi dereceleri ve din eğitiminde izlenen yöntem ve alışkanlıklarla ilgili olarak, farklı sonuçlar görülebilir.20 Bu nedenle, ailenin dini yaşantısı, çocuğun dini gelişimi açısından son derece önemlidir. Çeşitli dini davranışlar belirgin bir şekilde ve özellikle de topluca yapıldığında, .örneğin birlikte dua etme, dini konularda konuşma, dini gün ve gecelerde bazı özel ibadetler yapma durumlarında, çocuğun iç dünyasında derin haz duyguları oluşabilecektiL Bu olay, çocuğun Tanrıyla doğrudan ilişki kurması nedeniyle "birey olma", çevreyle birliktelik içinde ve çevrenin teşvik ve onayıyla davranışı gerçekleştirmesi sebebiyle "sosyalleşme" sürecine katkı sağlayacaktır.

Duygu ve hayallerin yoğun olduğu bu dönemde çocuk, insan-biçimci (antrcrpomorfik) bir Tanrı anlayışına sahiptir. Bu son derece normal hatta kaçınılmaz bir durum olup önemli olan çocuğun somuttan snyuta geçebilmesi ve düşüncesinin bir yerde donmamasıdır.21

Birey olma ve sosyalleşma sürecinin oluşumuna katkı sağlayıcı ibadetlerin en önemlilerinden biri de, dua etme davranışıdır. Kanaatimizce bu bağlamda dua, diğer ibadetlere naıaran daha etkilidir. Çünkü diğer tüm ibadetler yanında dua, daha özel ve yalnızca inanan kimse ile inandığı kutsal ve yüce varlık arasındadır.22 Duanın bu karakteristiği ve Allah'ın dua esnasında kula çok yakın olduğu Kuranıkerim'de islam dini açısından dua esnasındaki iletişimin hedefi olan Allah tarafından şöyle ifade edilir : "Kullanm sana benden sorar/arsa; şüphesiz ben yakın1m. Bana dua edenin, dua ettiği zaman, duasına karşılık veririm. O haide onlar da benim davetime icabet etsinler ve bana inansınlar ki doğru yolda olsunlar".( 2/186). Müfessir Elmalılı M. Harndi Yazır bu ayeti şöyle açıklar: "Cenab-ı Hak duada kulu ile kendisi arasına bir vasıtanın tavassutunu(aracılığını) istemiyor ve sanki şöyle diyor: Kulum, vasıtaya dua vaktinden başkasında 'muhtaç o/abi/irse de, dua vaktinde benimle onun arasında vasıta yoktur; ben ona öğle yakınım. '123

17 Peker, a.g.e., s. 167. 18 Zeynep Nezahat Özeri, Okul Öncesi Din ve Ahlak Eğih'mi, Dem Yay., Istanbul, 2004, s. 64. 19 Haluk Yavuzer, Çocuk ve Suç, Remzi Kitabevi, B. Basım, istanbul, 1996, s. 115. 20 Ralpl) W. Hood, Jr, ve diğerleri, The Psychology of Religion (An Ampirical Approach), Second Edition, New York, 1996, s. 74-75; Hökelekli, a.g.e., s. 257, Beyza Bilgin, Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi, Yeni Çizgi Yay., Ankara, 1995, s. 125. · 21 Mualla Selçuk, Çocuğun Eğitiminde Dini Motif/er, TDV. Yayınları, Ankara, 1990, s.71-73. 22 Pierre Marinier, a.g.e., s.2; Hökelekli, a.g.e., s. 212. 23 Elmaith M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, c. 1, s. 665-666.

1 06 okul öncesi dönem çocuklarında dua

Temelinde taklit ve tekrar olmakla ·birlikte, dua etme davranışı, çocukta içsel bir karşılık bulduğunda, onun kendini gerçekleştirme

yaşantısına katkı sağlayabilecektir. Bilgin, duanın doğrudan Allah ile ilişkili

bir ibadet olarak, insanın aşkınlık yaşantısının başlangıcı olduğunu söyler.24

Aşkınlık ise, insanın yaratıcı, üretici bir varlık olmasının temel koşulu olarak görülen temel bir insan gereksinmesine cevap olabilecek bir insan yaşantısıdır.25

Çocuğa öğretilen dua etı:ne biçimleri, onun "Tanrı" algısında da etkilidir. Bu bağlamda, Tamıyı algılama biçimi, çocuğun kişilik oluşumunda etkili olabilecektir. Örneğin, Tamıyı akıldışı olsa bile her isteği kabul eden, bir nevi büyücü gibi gösterme davranışında olan anne-babalar olabilmektedir.26

Bu yaklaşım ve öğretim biçimi, çocuğun kendi güç ve sınırlıtıklarını

keşfetmesini engelleyecek bir sonuca yol açabilir. Bu durumda, "birey olmaıı sürecinde kendi yeti ve güçlerini keşifle birlikte, yeterlilik ve güçsüzlüklerini de keşfetme mümkün olamayabilecektir. Bu siJrecin dengeli bir düzlemde yaşanabilmesi açısından, dua eden çocuk Tamıyı güçlü bir varlık olarak algılamalıdır. Bunun yanı sıra salt çıkar beklentisiyle dua etme, çocuğun ahlaki ve psikososyal gelişimi açısından problem oluşturucu bir davranış olacaktır. Oysa bu dönemde Tanrıyla, sevgi ve kendi gücünü ortaya koyduğu noktada yardım talebi bağlamında bir ilişki çerçevesi oluşturabilmesi gerekir. Aksi durumda, çocuğun kişisel gelişiminde etkin olan yaşantı biçimi, salt ~dilgenlik davranışı ve yetersizlik duygusu şeklinde kendini gösterebilir.

Araştırmamızda okul öncesi dönem çocuklarının dua etme konusundaki düşünce, tutum ve davranışlarının Fıasıl olduğu sorusuna cevap aranacaktır. Amacımız, bir makale sınırları çerçevesinde okul öncesi dönem çocuklarının duayı nasıl algılayıp, davranışa dönüştürdüklerini ortaya koyabilmektir. Araştırmamızın alt problemleri ise şunlardır:

Okul öncesi dönem çocukları ;

1. Genellikle dua ederler mi?

2. Hangi zamanlarda dua ederl!3r?

3. Nerede dua ederler?

4. Dua öncesi bir hazırlık yaparlar mı? Ne tür hazırlık yaparlar?

5. Dua esnasında Allah'ın nerede b_ulunduğu, onları görüp-görmediği ve duyup-duymadığı gibi konularda ne düşünmektedirler?

6. Kendileri dişındakiler için de dua ederler mi? Kimler için dua ederler?

. 24 Beyza Bilgin, "Çocuğun Manevi Eğitimi", Din Ö~retiriıi Dergisi, sa: 6, Ankara, 1986, s. S6. 25 Fromm, Sağlıklı Toplum, çev. Yurdanur Salman-Zeynep Tanrısever, Payel Yay. Istanbul, 1982, s. 49. • 26 Arthur T. Jersild, Çocuk Psikolojisi, Çeviri Gülseren Günçe, A.Ü. Eğilim Fakültesi Yay., no:79, 3. Baskı, Ankara, 1979, s. 612.

C.Ü. ilahiyat fakültesi dergisi, tx/1 2005

7. Kendileri için duada neler isterler?

8. Başkaları için duada neiE?r isterler?

b. Denenceler:

Okul öncesi dönem çocukları;

1. Genellikle dua ederler.

m. doğan karacoşkun 1 07

2. Duayı genellikle aileleriyle bir arada oldukları anlarda yaparlar.

3. Genellikle ev ve okulda dua ederler.

4. Dua öncesi, merasime hazırlanma davranışı olarak öğrenilmiŞ olan, belli kalıp davranış biçimlerini yerine getirmek suretiyle hazırlık

yaparlar.

5. Dua ederken, Allah' ı genellikle yukarıda ve onları görüyor ve ~uyuyor olarak düşünürler .

. 6. Kendi dışındakiler için, daha çok en yakınlarında bulunan kimseler ( aile, öğretmen vb.) için dua ederler.

7. Duada, kendileri ve başkaları için, şeker, çikolata gibi somut ve arzı:ıladıkları şeyleri isterler. ·

c. Sınırlılıklar

1. Bu araştırma, Sivas il merkezinde eğitim-öğretim veren isimleri Tablo-1'de geçen anaokulu.öğrencileriyle sınırlıdır.

2. Okulöncesi dönem çocuklarının dua etme davranışiarına ilişkin elde ettiğimiz bulgular Sivas ve Suşehri merkezlerindeki anao~ullarıyla _ sınırlıdır. Bu nedenle araştırmamızın sonuçları genelienirken bu sınırlılıklar dikkate alınmalıdır. ·

3. Araştırmamız 2004 yılı ekim ayında yapılmış olup, sonuçları genell_enirken bu zaman dilimi göz önünde tutulmalıdır.

d. Evren ve Örneklem

Araştırmamızın evreni Sivas il ve Suşehri ilçe merkezindeki aşağıda isimleri verilen anaokuHanna 2004-2005 öğretim yılında devam eden çocuklardan oluşmaktadır. Örnekismimiz ise bu okullardan randam (tesadüfi) örneklam yoluyla seçil~iş 148 öğrenciden oluşmaktqdır.

Çocukların okullara göre dağılımları şu şekildedir:

1 08 okul öncesi di)nem çocuklarmda dua

Tablo-1

Çocukların Okullara Göre Dağılımları

n %

Sivas Zübeyde Hanım A. O. 30 20.27

Sivas Gazipaşa i. O. 23 15.55

Sivas Ziya Gökalp i: o. 17 11.48 ;

Sivas Vali Resit Paşa i. O. 10 6.75

Sivas i. K. D. Hast. Anaokulu 10 6.75

Sivas Kız M. Lisesi Anaokulu 6 4.05

Sivas Süleyman Demirel i. O. 4 2.70

Suşehri E. Birler Anaokulu 25 16.90

Suşehri Cumhuriyet i. O. 23 15.55

Toplam 148 100·

Tablo-1'e dikkat edildiğinde, örneklemin % 67.56'sının (100 çocuk) Sivas il merkezinde, % 32.44'ünün ise Suşehri ilçe merkezindeki anaokullarına devam eden çocuklardan oluştukları görülmektedir. Bunlarıli okullara göre dağılımları ise şu şekildedir: % 20.27 Sivas Zübeyde Hanım Anaokulu, % 15.55 Sivas Gazipaşa ilköğr.etim. Okulu, % 11.48 Sivas Ziya Gökalp ilköğretim Okulu, % 6.75 Sivas Vali Reşit Paşa ilköğretim Okulu, % 6.75 izzet Keykavus Devlet Hastanesi Anaokulu, % 4.05 Sivas Kız Meslek Lisesi Anaokulu,% 2.70 Sivas Süleyman Demirel ilköğretim Okulu,% 16.90 Suşehri Emine Birler Anaokulu v~ % 15.55 Suşehri Cumhuriyet ilköğretim Okulu. ·

e. Yöntem ve Bilgi Toplama Araçları

Ülkemizde, okulöncesi dönem çocuklarının dini gelişim ve davranış özellikleriyle ilgili çok sayıda araştırma olmasına karşın, salt dua davranışıyla ilgili araştırmalar bildiğimiz kadarıyla oldukça az sayıdadır. Ancak yine de, araştırma yapılmaya başlamadan önce ilgili çalışmalar incelenmiş, özellikle . bu araştırmalarda kullanılan anketlerden yararlanılmıştır. ·

Araştırmamız için alan araştırma yöntemi ve mülakat tekniği

seçilmiştir. Bilindiği gibi soru yolu ile veri toplama teknikleri arasında yer alan mülakat, görüşmecinin cevap al.mak koşulu ile deneklere yönelttiği bir yekildir.27 Özellikle uygulama yapılan grubun 4-6 yaş çocuklarından oluştuğu

27 Saim Kaptan, Bilimsel Araştırma Teknikleri ve istatistik Yöntemleri, Ankara, trs., s. 165.

C. Ü. ilahiyat fakültesi dergisi, Jx/1 2005 TT}: doğan karacoşkun 1 09

dikkate alındığında rnülakat, en uygun teknik olarak gözükmektedir. Çünkü henüz okuma-yazma bilmeyen bu dönem çocuklarının, her hangi. bir yönlendirmede bulunmaksızın doğru cevapları vermelerini sağlamanın, bu yöntemle daha kolay olacağı düşünülmüştür. "Standartlaştırılmış mülakaf' denilen mülakat türü uygulanmıştır. Yani aynı sorular herkese sorulmuş ve cevaplar kaydedilmiştir. Böylece çocukların soruları rahat ve istedikleri gibi cevaplamalarına imkan tanınmış, aynı zamanda konunun ilgisiz cevaplarla dağılması imkanı ortadan kaldırılmaya çalışılmıştır.

Hazırladığımız mülakat formu, bir ön uygulama ile ölçülmüş, verilen cevaplardan ve çocukların tepkilerinden hare~etle yeniden düzenlenerek uygulamaya hazır hale getirilmiştir. ·

Mülakatın uygulanmasında herhangi bir problemle karşılaşılmamıştır.

f. Verilerin Çözümü ve Yorumlanması Mülakat formlarının değerlendirilmesine geçilmeden ön~e; tüm

formlar tek tek incelenerek, eksik olup olmadığı kontrol edilmiş, toplam 160 adet formdan çoğu sorunun cevaplanmadığı 12 adet mülakat formu değerlendirme dışı bırakılmıştır. Daha sonra her bir soru. için elde edilen verller doğrultusunda tablolar düzenlenmiştir. Yüzde (%) yoluyla yapılan analizler yer yer benzer çalışmalarla da karşılaştırılarak yorumlanmıştır.

B.BULGULARVEYORUM

Bu bölümde 2004 yılı ekim ayında Sivas il merkezi ve Suşehri ilçesindeki anaokullarında eğitim gören ve sayısal dağılımını yukarıda

verdiğimiz okulöncesi dönem çocuklarına ait bazı kişisel bilgileri tablolar halinde ve açıklamalarıyla aktaracağız. Bu bilgiler cinsiyet, yaş ve anne­baba mesleğinden oluşmaktadır. Söz konusu kişisel konular, mülakat formunun başına eklenerek çocuklara sorulmuştur. Daha sonra da uygulanan mülakatın bulgularını vereceğiz.

Kız

Erkek

Toplam

a. Çocuklarla ilgili Kişisel Bilgiler :

1. Cinsiyet:

Tablo-2

ınsıyete o re a~ ıım c· G .. D~ 1

n

71

77

148

%

47.98

52.02

100

11 O okul öncesi. dönem çocuklarmda dua

Çocukların cinsiyete göre dağılımiarına baktığımızda birbiril'\e yakın oranlarda olduğu görülmektedir. Tabloya görı;ı, çocukların % 47.98'i kız, % 52.02'si erkeklerden oluşmaktadır.

2. Yaş:

Tablo-3

Yaşa Gore Dagılım

n %

3,5-4 vas 14 9.46

.4,5- 5 vas 28 18.92

5,5- 6 vas 106 71.62

Toolam 148 100

Tablo-3'te çocukların yaşiara göre· dağJiımları görülmektedir. Buna göre çocukların üçte ikiye yakın bölümü (% 71.62) 5,5 - 6 yaş grubunda, %

· 18.92'si 4,5- 5 ve % 9.46'sı 3,5- 4 yaş grubunda oldukları anlaşılmaktadır.

3. Anne Mesleği : ·

Tablo-4

Anne Mesle!:ıine Göre DaÇıılım

n 0/o

ise i 1 0.68

Memur 39 26.35

Emekli

Esnaf-tüccar

Ciftci

Serb. mesl.(avukat,doktor vb.) 8 5.41

Ev hanımı 100 67.56

Toolam 148 100

4. Baba Mesleği :

Tablo-S'teki bilgilere göre, çocukların % 41.89'unun babasının memur olduğu anlaşılmaktadır. Geriye kalanların baba mesleğine göre dağılımları ise şu şekildedir: % 25.67 esnaf-tüccar, % 16.90 işçi, % 10.91 serbest meslek( doktor, avukat vb:), % 2.70 çiftçi ve% 1.35 işsiz. Bir çocuk ise baba mesleğj sorusunu "belediye başkanı" diye cevaplamıştır.

l

C. ü. ilahiyat fakültesi dergisi, 1x11 2005

Tablo-5

m. doğan karacoşkun 111

B b M 1 ~. a·· D ~ 1 a a es eg ın e or e agıım

n

işçi 25

Memur 62

Emekli

Esnaf-tüccar 38

Çiftçi. 4

Serbest mesl.(avukat,doktor vb.) 16

işsiz. 2

Diğer ( Belediye Başkanı) 1

Toplam 148

b. Dua Etme Davranışına ilişkin Bulgular :

1. Dua Etme Durumu:

Tablo-6 ·

%

16.90

41.89

25.67

2.70

10.81

1.35

0.68

100

Okulöncesi Dönem Çocuklarının Dua Etme Davranışına Göre ~ ı Da~ ı ımiarı

Dua Etme Durumu n % .

Genellikle dua ederim 136 91.89

Dua etmem 12 8.11

Toplam 148 100

'· Örneklemin tesadüfi yolla seçilmiş olmasına karşın, çocukların büyük

çoğunluğunun (% 91.89) dua konusunda olumlu bir davranışa ·sahip oldukları görülmüştür. Bu sonuç, "okul öncesi dönem çocukları genellikle dua ederler" şeklindeki denencemizi doğrulamıştır. Bu dönem çocukları dua ve ibadetlere karşı genel olarak çok ilgilidirler. Çünkü, çoğunlukla kendi sınırlılıklarının farkına varmaları sonucu ve yetişkinlerin etkisiyle, gerçekleştiremedikleri isteklerinin yerine gelmesi için dua etmektedirler.28

Elkind'e göre bu dönemdeki çocukların tam belirli olmayan ve yüzeysel bir dua anlayışları vardır.29 Ancak bu dönemde dua, niçin yapıldığı bilinmess dı:ı

28 S~çuk, a.g.e., s. 75. 29 David Elki nd, "Age Changes In The M eaning of Religious lt'lenlity", Review of Religious Research, VI, 1, 1964, s. 37-39.

112 okul öncesi dönem çocuklarında dua

~er zaman yapılan davranıştır. Çünkü çocuklar, 4-6 yaşlarında duanın amacını, Tanrıyla konuşabileceklerini ve Tanrı'nın onları işitebileceğini algılayabilirler. 30

2. Dua etme Zamanı :

·ouanın ne zaman yapıldığına ilişkin sorumuza cevap verenlerin sayısı 136 olurken, 12 çocuk bu soruya cevap vermemiştir. Bu nedenle değerlendirmeler 136 çocuğun verdiği cevaplara göre yapılmıştır.

Tablo-7

D E ua tm e z arnanına G.. D - 1 or e agıım

n %:

Yatarken 43 31.61

Yemekte (önce, esnasında, sonrasınd<!) 32 23.52

Her 2;aman 22 16.17

Sabahleyin 13 9.55

Namazda, camide, ezan okunduğunda 6 4.41

Hiçbir zaman 3 2.20

Köye, düğüne, okula çıidince 3 2.20

Cumartesi çıünleri 3 2.20

Anne-baba dua ettiği zaman 2 1.48

Evden çıkıp bir yere giderken 2 1.48

Arada-sırada 2 1.48

Perşembe günleri 1 0.74

TV veya kasetten dua duyunca 1 0.74 . Kötü bir olay olunca 1 0.74

Kur'an okunduğunda 1 0.74

Mezarlığa gidince· 1 0.74

Toplam 136 100

Tablo-Tdeki bulgulara göre, çocukların en fazla dua ettikleri anlar, yemek ve yatma zamanları (% 23.52 yemek zamanları, % 31.61 yatma zamanları) olarak gözükmektedir._ Diğer cevaplara gelince; % 16.17 "her

30 Zeynep N ezahat Özeri, Okul Öncesi Din ve Ahlak Eğitimi, Istanbul, 2004, s. 73.

C. Ü ilahiyat fakültesi dergisi, ıx/1 2005 m. doğan karacoşkun 113

zaman", % 9.55 ''sabahleyin", % 4.41 "nam azda, camide ve eza n okunduğunda", % 2.20 "hiçbir zaman", % 2.20 "köye, düğüne ve ·okula gidince", % 2.20 "cumartesi günleri", % 1.48 "anne-baba dua ettiği zaman", % 1.48 "evden çıkıp bir yere giderken", % 1.48 "arada-sırada" demişlerdir. Ayrıca birer çocuk "Per.şembe günleri", "televizyon veya kasetten duyunca", "kötü bir olay olunca", "Kur'an okunduğunda" ve "mezarlığa gidince" şeklinde cevaplar vermişlerdir.

Bu .bulgulara göre, "okul öncesi dönem çocukları, duayı genellikle aileleriyle bir arada oldukları anlarda yaparlar" şeklindeki denencemiz kısmen doğrulanmıştır. Çünkü yemek ve yatma anları genellikle aile ile bir arada olunan zamanlardır. Konuk'un araştırmasında dua etme zamanına ilişkin cevapların oransal dağılımı biraz daha farklı bulunmuştur. Söz konusu araştırma bulgularına göre çocukların büyük çoğunluğu (% 31.81) "namazdan sonra 1 ezandan sonra" ve (% 31.81) "öğle, akşam, sabah ve gece" cevaplarını vermişlerdir. Bizim araştırmamızda en yüksek oranda verilen "yatarken" ve "yemekte" cevapian aynı şekilde Ko.nuk'un araştırmasında da verilmiş olmasına karşın oranların daha düşük düzeyde olduğu anlaşılmaktadır.31 Oranlardaki farklılığa karşın benzer ce~apların verilmesi bu dönemin genel karakteristiğini g~stermesi açısından önemlidir. Bu yaştaki çocukların dünyasında, dua bir dini merasim olma özelliği taşır. Bu merasimler de genellikle ailenin bir arada bulunduğu yemek öncesi ve sonrası ile genellikle bir büyüğün, özellikle anne ve babanın ilgilenmesi ile gerçekleşen yatma esnasında yapılan işlerdir. Ayrıca bu tür zamanlarda ve topluca yapılan dualar kalıp dualardır. Çocuklar genellikle anlamını henüz tam olarak çözameseler de, bu tür kalıp duaları ezberleyebilir ve dua etmeye istekli olurlar.32

4. Duanın Yapıldığı Yer :

. Duanın yapıldığı yere ilişkin sorupıuzu cevaplayan 145 çocuğa ait mülakat formunun değerlendirilmesi sonucunda, çocukların büyük çoğunluğunun (% 62.06} en sık bulundukları iki mekan olan ev ve okul cevaplarını verdikleri görülmüştür. Bu cevaplar ışığında, "okul öncesi döneni çocukları, genellikle ev ve okulda dua ederler" şeklindeki denencemizin kısmen doğrulandığı söylenebilir. Çünkü çocukların dünyası genellikle bu iki mekan arasında sürer. Diğer cevapların önemli bir kısmı da (% 7.59 "her yerde", % 6.21"yatakta", % 2.07 "babaannemle beraberken", % 1.38 "sofrada", % 0.69 "köyde") bu cevapla bir şekilde bağlantılıdır. Diğer

cevaplar ise şu şekildedir:% 15.17 "camide/ namazda",% 1.38 "yolculukta", % 0.69 "nizamiyede", % 0.69 "hastanede", % 0.69 "düğünde". Bir çocuk "hiçbir yerde" cevabını vermiştir.

31 Yurdagül Konuk, Okul Öncesi Çocuklarda Dini Duygunun Gelişimi ve Eğitimi, Ankara, 1994, s. 52 .. 32 Selçuk, a.g.e., s. 74.

114 okul öncesi dönem çocuklarmda dua

Tablo-B

u anın apı ıgı ere IŞI ın a~ıım D Y Id ~ Y ir k. D ~ 1

ri %

Evde/okulda 90 62.06

Camide/namazda 22 15.17

Her yerde 11 7.59

Yatakta 9 6.21

Babaannemle beraberkan 3 2.07

Sofrada 2 1.38

Yolculukta 2 1.38

Hiçbir yerde 2 1.38

Köı,.ıde 1 0.69

Nizamiyede 1 0.69

Hastanede 1 0.69

Düğünde 1 0.69

Toplam 145

Bu soruya verilen cevaplar arasında "babaannemle beraberken" şeklindeki ifade, az sayıda çocuğa ait olmakla birlikte çocuğun dini gelişim ve eğitiminde ailedeki büyüklerin ( dede- nine) önemini göstermekteçlir. Özellikle çekirdek aile yapısına dönüşen ve hatta çeşitli nedenlerle aile büyük:lerinin uzağındaki yerleşim yerlerinde yaşayan günümüz ailelerinde yetişen çocuklar, bu imkandan yoksun bulunmaktadırlar. Bu da, anne­babaya daha çok sorumluluk yüklemektedir.

5. Dua Öncesi Hazırlık Yapma:

D ua Oncesı azır ı Yapma~a

Tablo-9

. H lk

n

. Hazırlık yaparım 89

Ha'Zırlık yapmam 39

Toplam 128

ir k . IŞI ın Dagı ım

%

69.53

30.47

100

"Dua etmeden önce belli bir hazırlıkta bulunur musun?" şeklindeki, sorumuza 128 çocuk cevap v.ermiştir. Bunlardan % 69.53'ü hazırlık

yaptığını, % 30..47'si ise hazırlık yapmadığını söylemişlerdir. Bu cevaplar

C. ü. ilahiyat fakültesi dergisi, tx/1 2.005 m. doğan karacoşkun 115

ışığında çocukların 2/3'üne yakın bir kısmının (% 69.53) dua öncesi bir hazırlık yaptıkları yahut en azından böyle bir kalıp davranışı benimsedikleri anlaşılmaktadır. Konunun daha anlaşılabilir olması açısından çocuklara ne gibi hazırlıklar yaptıkları sorulmuş ve cevap alınabilen 66 çocuğun cevapları Tablo-1 O' da gösterilmiştir. ·

6. Dua Öncesi Yapılan Duaya· Hazırlanma Davranışları:

Tablo-10'a göre, sorumuzu cevaplayan çocukların % 54.5q:i "elimi yüzümü yıkarım",% 12.12'si "abdest alırım",% 10.61'i "ellerimi açarım",% 6.06'sı "giyinirim",% 6.06'sı namaz kılarım",% 6.06'sı besmele çekerim" ve % 4.54'ü dişlerimi fırçalarım" demişlerdir.

Tablo-9 ve tablo-1 O' da görülen bulgular ışığında, "okul öncesi dönem çocul<ları, dua öncesi, merasime hazırlanma davranışı olarak öğrenilmiş olan, belli kalıp davranış biçimlerini yerine getirmek suretiyle hazırlık

yaparlar" şeklindaki denencemizin büyük oranda doğrulanmış olduğu anlaşılmaktadır.

Tablo-10

D Ö ua ·y ncesı apı an azır ı ara IŞI ın agıım H 1 ki ir k" D - 1

n o/o

Elimi yüzümü yıkarım 36 54.55

Abdest alırım 8 12.12

Ellerimi açarım 7 10.61"

Giyinirim -4 6.06

Namaz kılarım 4 6.06 . Besmele çekerim 4 6.06

Dişlerimi tırçalarım 3 4.54

Toplam 66 100

Çocukların öğrenme yahut' yönlendirme sonucu duayla ilgili yaptıkları bu kalıp davranışlar, onlar için belli bir anlam içermektedir. Çünkü bu tür davranışlar, bilinçli olarak yapılmadığı için, büyüklerden görülen ve duyulan davranışlar sonucu kazanılmaktadır. Peker, çocuğun bu özelliğini şöyle açıklamaktadır: "Örneğin sofrada ilk içıkmaya besme/e ile başlayip, sonunda hamd ile sofrada kalkmasi, namaz k1/an anne babaswla yat1p kalkmasi gibi hareketler, çocukta henüz anlam1m kavramadan genellikle büyüklerden gördüğü şekilde takfide dayamr.Bunun gibi ailedeki kişilerin het. türlü dini davramşlan kullandiklan dini sözler ve ibadet şekilleri çocukta derin izler b1rak1r ve taklit edilmeye çai!ŞIIir".

116 okul öncesi dönem çocuklannda dua

Konuk tarafından 1992-1993 öğretim yılında yapılan benzer bir araştırmada, dua eden çocuk resmi gösterilerek düşüncesi sorulan bir kız çocuğu : " ... Eğer abdest aldwsan dua edebi/irsin, illa uzun kol/u giyeceksin yoksa dua edemezsin" cevabıyla33, aynı düzlemde, yani yetişkinlerden duyduğu ve gördüğü şekliyle cevap vermiştir. Bu tür kalıp davranışlar .• çocuğun dünyasında son derece önemli ve soyut algısı henüz gelişmemiş olduğu için, gerekli olmakla birlikte, bu tarz bir din eğitimi, katı bir şekilde verDir ve olmazsa olmaz anlayışı çocukların zihnine yerleştirilirse, ileriki hayatta çocuğun kişiliğinde olumsuz etkileri olabilir. Özellikle bu şartlara uygun davranmadığını düşünen insanlar, günahkarlık ve suçluluk duyguları yaşayabilirler. Yanlış din ve dua eğitiminin sonucu olarak ileriki yaşamlarında "obsesif-kompülsif" dediğimiz takıntılı söz ve davranışlara yönelebilirler. Sürekli bir şekilde, yaptıkları ibadetin eksik olduğu ve kabul edilmeyeceği düşüncesiyle kendilerini suçlarlar. Nitekim yaptığımız bir araşprmada, toplumumuzda görülen dini problemterin çoğunun bu çerçevede, yanlış ve yetersiz din eğitiminin sonucu olduğu görülmüştür. 34

7. Dua Esnasında Allah'ın Bulunduğu Yer :

Tablo-12

Dua esnasında Allah'ın Bulunduğu Yer ile ilgili Düşüncelere ilişkin D ~ agılım

n %

Yukarıda/havada/bulutlarda/qüneşte 41 29.71

. Yan ı m ızda/kalbim izde/içimizde/karşım·ızda/şu 25 18.12 kösede/duvarda/solumda/evde

Camide 16 11.60

Her yerde/dünyada/bizi aramakta 15 10.87

Gazmede/başka bir yerde/olduğu yerde/l<endi. 14 10.14 yerinde

Cennette 13 9.42

Bilmiyorum 12 8.70

Mezarda 1 0.72

Hiçbir yerde yok 1 0.72

Toplam 138 100

Tablo-12'daki verilere göre, örneklem grubundaki çocukların 1/3'e yakın bir .bölümü (% 29.71) Allçıh'ın dua esnasında bulunduğu yer ile ilgili sorumuza "yukarıda/havada/bulutlarda/gürieşte" gibi Allah'ın dünyanın yukarilarında bir yerde olduğun.u ima eden birbirine benzer cevapl~r

33 Konuk, a.g.e., s. 83. 34 Bkz. Türkiye'de Yüksek Din Eğitiminin Sorun/an, Yeniden Yapılanması ve Geleceği Sempozyumu, (Bildiriler-Müzakereler), S.D.Ü. ilahiyat Fakültesi Yay., Isparta, 2004, s. 83.

C.Ü. ilahiyat fakültesi dergisi, Jx/1 2005 m. doğan karacoşkun 117

verr:nişlerdir. Çocukların % 18.12'si sorumuza "yanımızda 1 kalbimizde 1 içimizde 1 karşımızda 1 köşede /duvarda 1 solumda/evde", % 11.60'ı

cam ide", % 1 0.87'si her yerde/dünyada/bizi aramakta, % 1 0.14'ü, % 13'ü "cennette" ve % 1 'i "mezarda" cevabını vermişlerdir. % 12'si son.imuzu "gilmiyorum~·. % 0.72'si "hiçbir yerde yok" şeklinde cevaplarken, 1 O çocuk hiç cevap vermemiştir.

Bu bulgular ışığında, "okül öncesi dönem çocukları, dua ederken Allah'ı genellikle yukarıda ve onları görüyor ve duyuyor olarak düşünürler'' Şeklinde ifade ettiğimiz denencemizin birinci bölümünün büyük. oranda doğrulanmadığı anlaşılmaktadır. Denence geliştirilirken, bir önceki konuda yaptığımız açıklamalarda belirttiğimiz gibi, çocuğa aktarılan kültür değerleri içinde önemli bir yeri olan toplumumuzdaki din anlayışının, genellikle Tanrının yukarıda olduğu inancını içerdiğincjen hareket edilmiş ve bu inancın, ailelerce çocuklara da aktarılacağı düşünülmüştür. Oysa ulaşılan bulgular, bu varsayımımızı doğrulamamıştır.

Konuk'un ana okulu çocukları üzerinde gerçekleştirdiği benzer araştırmasında, çocukların çoğu somut cevaplar (% 56.81 yukarıda, havada, bulutta; % 9.09 cennette; % 6.81 camide, uzakta) vermişlerdir.35 Dalia önce ifade edildiği gibi, her ne kadar bu dönemdeki çocuklar Allah'ı tasar~amakta güçlük çekmezlerse de, henüz soyut kavramları anlama kapasiteleri gelişmediğinden, onu insan şeklinde (antropomorfik) tasavvur etme eğiliminde olurlar.36 Bu nedenle, çocukların çoğunlukla Allah'ı bir mekanda düşünmeleri bu dönemin zihinsel gelişim özelliklerine de uygun olacaktır.

B." Dua Esnasında Allah'ın Duyması ve Görmesi :

Tablo-11'a göre, bu soruyu cevaplayan 145 çocuğun 2/3'ten fazlası (% 81.38) dua ederken Allah'ın hem görüp hem duyduğunu ifade etmişlerdir. Bu cevaplar ışığında, "okul öncesi dönem çocukları, dua ederken Allah'ı genellikle yukarıda ve onları görüy"or ve duyuyor olarak düşünürler'' şeklinde ifade ettiğimiz denencemizin ikinci kısmının doğrulandığı anlaşılmaktadır. Denence oluşturulurken, kültürümüzdeki Tanrının her zaman tüm evreni görüp duyabildiği inancının ailelerce çocuklara aktarılacağı düşünülmüştür.

35 Konuk, a.g.e., s. 43. 36 Peker, Din Psikolojisi, s. 166.

118 okul öncesi dönem çocuklarmda dua

Tablo-11

Dua Ederken Allah'ın Görmesi ve Duyması Konusundaki Düşüncelere ir k" D V ı IŞi ın agıım

n %

Allah görür ve duyar 118 81.38

Allah görmez ve duymaz 20 13.79

Duyar, görmez 3 2.07

Bilmiyorum 4 2.76

Toplanı 145 100

Oser, bu yaştaki çocukla_rın Tanrı'yla konuşabileceklerine

inandıklarını belirtir.37 Bu nedenle çocukların verdikleri bu cevaplar,. dönemin dini geli.şim özelliklerine uygun bir sonuç olarak görülebilir. Çocukların % 13.79'u "Allah görmez ve duymaz" derken, % 2.07'si dua esnasında Allah'ıı:ı duyduğunu ama görmediğini söylemişlerdir. Dört çocuk ( % 2.76) ise bu sorı,ıya "bilmiyorum" şeklinde cevap vermişlerdir.

8. Başkalarına dua etme :

Tablo-13

Başkalarına Dua Etme Durumuna Ilişkin Da~ıılım

n o/o

Saşkaları için dua ederim 121 87.05

Başkaları icin dua etmem 18 12.95

Toplam 139 100

· Okul öncesi dönem çocuklarının büyük çoğunluğu (% 87.05) başkaları için dua ettiklerini söylerken, % 12.95'i "başkaları için dua etmem" demiştir. Bu bulgular çocukların sadece kendileri için dua etmediklerini göstermektedir.

Bu durum, bir ölçüde yetişkinlerin yönlendirmesi ile açıklanabileceği gibi, çocuğun bu yaşlarda sosyal gelişiminin hızlanması ile de açıklanabilir.38

Ayrıca bu dönemde yetişkin otoritesi algılanır. Bu algılamada, dini yaşantısında da, başkalarının yardımına muhtaç olan çocuğun "himaye altında bulunma" isteği etkili olur.39 Böyle bir himayeyi hissetme çocuğun güven duygusunu arttırır.

37 Özeri, a.g.e., s. 73. 38 Erik H Erikson, insamn Sekiz Çağt, (çev. T. Bedirhan Üstün, Vedat Şar), Ankara, 1984, s. 24. 39 W. H. Clark, "Çocukluk DönemiDini", çev. Neda Armaner, A.Ü.i.F. Dergisi, XXIV, 1981, s. 178.

C. ü. ilahiyat fakültesi dergisi, tx/1 2005

9. Dua Edilen Kimseler :

Tablo-14

m. doğan karacoşkun 119

u anın ım er ıçın apı ıgına ışı ın agıım D K' I i . Y Id - ir k' D - I

n % Ailem için

80 56.34 (anne, baba,kardeş,b.baba, b.anne) .

-Herkes için 24 16.91

Allah için 12 8.45

Kendim içio 5 3.53

Ailem ve arkadaşım icin 4 ·2.82

Arkadaşım için 3 2.11

Öğretmenim için 3 2.11

Çocuklar için 3 2.11

Hiç kimse için 3 2.11

Ailem ve çocuklar için . 2 1.41

Babam ve balık için 1 0.70

Ölüler için 1 0.70

Kötülük yapanlar için 1 0.70

Toplam 142 100

Tablo-14'teki verilere göre, okul öncesi dönem çocukları en çok aileleri için dua etmektedirler(% 56.34). Sorumuzu cevaplayan 142 çocuktan geriye kalanların bir kısmı da başka şeylerle birlikte aileyi de öncelikli olarak belirtmişlerdir (% 2.82 ailem ve arkadaşlarım, % 1.41 ailem ve çocuklar, % 0.70 babam ve balık). % 8.45'i Allah için, % 3 .. 53'ü kendisi, % 2.1 i 'i arkadaşı ve % 2.11 'i öğretmeni için dua ettiğini söylemiştir. Bu bulgular, çocukların gen.ellikle sosyal çevrelerini oluşturan ve kendilerine en yakın gördükleri kimseler ve varlıklar için dua etme yöneliminde olduklarını göstermektedirler. Bunların dışındaki cevaplar içinde en fazla "herkes için" (% 16.91) cevabı görülmektedir. Bu cevap, kanaatimizce, yetişkinlerin çocuk üzerindeki eğitim ve etkileri ile verilmiştir. Gruba dönük bir değerlendirme yapmak için yeterli oranda olmamakla birlil<te diğer cevaplar şu şekildedir: " % 2.11 hiçbir kimse,% O. 70 ölüler için ve% 0.70 kötülük yapanlar için".

Okul öncesi dönem çocuklarının başkaları için dua edip etmedikleri ve kimler için dua ettiklerine ilişkin tablo-13 ve tablo-14'de aktardığımız bulgular ışığında, "Okul öncesi dönem çocukları, kendi dışındakiler için,

120 okul öncesi dönem çocuklannda dua

daha çok da en yakınlarında bulunan kimseler ( aile, öğretmen vb.) için dua ederler." şeklindeki denencemizin büyük oranda doğrulandığı anlaşılmaktadır.

Çocuğun sosyalleşma süreci açı.sından bu döneme bakıldığında, en belirleyici faktör, anne-baba ve diğer çocukla iletişim içindeki yetişkinlerdir. Bu çerçevede duanın başta anne-baba olmak üzere en çok bu kimseler için yapılması, çocuğun bir "kurumsal din"e dayalı bilinçli davranışı ile açıklanması doğru olmaz. Bu durum, tamamen çocuğun bireysel ve sosyal ,gelişmesi ile ilgilidir.40

·

1 O. Duada Kendisi ve Başkaları için Allah'tan istenen Şeyler :

Tablo-15

Kendisi Için Allah'tan Istenen Sevlere Ilişkin Dağılım

n %

Oyuncak/bisiklet/çanta/lunaparka 93 66.4"3 gitmek/ yemeklçikolatalbilgisayar/büyümekl güzel olmak vb. kişisel ihtiyaç ve arzulçır

Araba/zengin olmak/evimiz 16 11.43 . yıkılmasın/ailem ölmesin vb. aileyi de kapsavan ihtiyaç ve arzular

Hiçbir şey 9 6.43

.AIIah'ın yardımı 5 3.57

Kardeş· 4 2.85

SaÇılık 4 2.85

Mutluluk 3 2.14

Her şey 3 2.14

Cennet 1 0.72

Yanmamak 1 0.72.

. Çocuqum olsun 1 0.74

Toplam 140 100

40 Hood ve diğerleri, a.g.e., s. 75.

c.ü. ilahiyat-fakültesi dergisi, 1x11 2005 m. doğan karacoşkun 121

Tablo-16

Duada Başkaları Için Istenen Şeylere Ilişkin Dağılım

n %

Oyuncak/araba/giysi/para/yemeklbis 56 51.85 küvi!çikolata/süt!uyku vb.

Sağlıkliyiliklkolaylıklmutluluk/sevgi/Ö 35 32.41 lmemeklcennet!çocukların iyileŞrriesi vb.

Her şey 10 9.26

Beraber oynamak 1 0.92

Hiçbir şey 6 5.56

Toplam 108 100

Okul öncesi dönem çocuklarının dualarında Allah'tan kendileri için istedikleri şeyler çoğunlukla (% 66.43) kendi kişisel ihtiyaç ve arzularını (oyuncak, bisiklet, bilgisayar, büyürnek vb.) içermektedir. % 11.43'ü a_ileyi de kapsayan ihtiyaç ve ar:z;ularını duada öne çıkarırken, % 3.57'si "AIIah'ın yardımı", % 2.85'i sağlık, % 2.14'ü "mutluluk", % 0.72'si "cennet" ve% 0.72'si "yanmaınak" cevaplarını vermişlerdir. % 6.43'ü "hiçbir şey"

istemediklerini söylerken, % 2.14'ü "her şey" istediklerini belirtmişlerdir.

Başkaları için istenen şeylerle ilgili sorumuza ise 108 çocuk cevap vermi~tir. Buna göre çocukların % 51.85'i somut ve kişisel taleplerde (oyuncak, araba, süt vb.) bulunmuşlardır. Bu bulgular, çocukların başkaları için istedikleri şeylerin, kısmen kendileri için istedikleri şeylerle benzerlik arz ettiğini göstermektedir. Çocukların % 32.41 'ü daha ideal talepleri içeren dualar (iyilik, mutluluk, sağlık vb.) yaptıklarını söylemişlerdir.

"Okul öncesi döriem çocukları, duada kendileri ve başkaları için, şeker, çikolata gibi somut ve arzuladıkları şeyleri isterler" şeklindeki

denence, bu cevaplara bakıldığında kendileriyle ilgili isteklerinde, büyük oranda doğrulanmış sayılabilir. Ancak, başkalarıyla ilgili istekleri, bu cevaplar ışığında kısmen doğrulanmış sayılabilir. ·

Tablo-15 ve Tablo-16'deki verilerin, Mailhiot'un araştırma

bulgularıyla örtüştüğü görülmektedir. Onun bulgularına göre de okul öncesi dönem çocuklarının duaları, sade ve doğal olup, bazı istekleri içermektedir.41

Konuk'un araştırmasında da, kişisel isteklerin ağırlıklı olduğu ( % 25 yemek, para, oyuncak, ev, araba istiyorum; % 11.36 mutluluk-sıhhat istiyorum; %

4'. Selçuk, a.g.e., s.74-75.

.-

122 okul öncesi dönem çocuklarmda dua

11.36 işsizleri koru/babam kovulmasın) ·görüJmektedir.42 Buna göre, bu dönem çocuklarının yaşc:ıntıladıkları psikoloji açısından, dua davranışlarının, yetişkin duası gibi bir içeriğe sahip olmadığı söylenebilir. Bu içerikte hiç şüphesiz bu dönem çocuklarının zihinsel gelişim açısından henüz soyut konuları anlama yeterliliğinin geli~memiş olması da etkilidir. Çünkü istenen şeyler ağırlıklı oJarak maddi ve somut şeylerdir. Özellikle de yiyecek-içecek türüdür. Bazı çocukların daha ideal içerikte dua etmeleri, kanaatimizce, diğer soruların cevaplarında olduğu gibi, ailenin ve çocuk üzerinde etKili diğer yetişkinlerin yönlendirme ve bilgilendirmeleri ile olmaktadır. Bilgin, diğer isteklerin de, sadece çocuğun kendine dönük olması yahut somut işlemler evresinde olmasının ötesinde, taklit etme ve aile bireylerinin yaşadığı olaylardan etkilenme içerikli olduklarını söyler. Ona göre aileyi ilgilendiren olayıa·r, herhangi bir yönlendirme ve telkin olmasa bile, küçük yaştan itibaren çocuğu etkilemektedir.43

·

C. SONUÇ VE DEGERLENDiRME

insan hayatının her evresi her tür gelişim için önemlidir. Her ne kadar insan hayatı, çeşitli gelişim özellikleri dikkate alınarak belli dönemler halinde ele alınsa dahi, bu her bir dönemin kendi bağlamında önemsiz veya birinin diğerinden çok daha önemli olduğunu göstermez. Doğru olan her evrenin kendi gelişim ilkelerine uygun olarak yaşanabilmesidir.

"Okulöncesi Dönem" diye nitelenen ve ortalama 4-6 yaş arası çocukları kapsayan dönem de, zihinsel· gelişim açısından işlem öncesi ·dönemden somut işlemler evresine geçişin söz konusu olduğu, psiko-sosyal açıdan çocuğun aile dışı sosyal çevreye aşılamaya başladığı, zeka gelişiminin üst noktalara ulaşmaya başladığı önemli bir dönemdir. Bu dönem

· çocuğunun dini gelişim özellikleri, _daha belirgin dini yaşantının oluşması ve dini yaşantıya dc:ıha aktif olarak katılma yönüyle önemlidir. Bu yaşlarm ileride oluşacak dini anlayışa bir hazırlık dönemi olması nedeniyle, bu dönemdeki dinsel deneyimler, ileriki. deneyimlerin temelini oluşturacaktır.44 cheilikle riormal ibadetlerden ziyade, yaş ve gelişimi açısından kendi dünyasında daha iyi ~jinlamlandırabileceği "dua" etme davranışının içeriği, çocukta yaşanma 'biçimi, "dini gelişim psikolojisi" açısından önemli psikoloj'ik veriler taşımaktadır. Bu çerçevede gerçekleştirmiş olduğumuz araştırmamızda elde edileri bulgular, denenceler ışığında değerlendirildirildiğinde ulaşılan sonuçlar şöylece aktarılabilir : ·

1.ptıklarına ilişkin sorumuza verdikleri cevaplar denencemizi dağrular niteliktedir. Buna göre okul öncesi dönem çocukları, büyük oranda ( % 91.89), "geneliikle dua ederim" demişlerdir.

. 42 Konuk, a.g.e., s. 52. 43 Bilgin, "Çocuklarımızın Duyguları ve Duaları" Din Eğitimi Araştmnalan Dergisi, sa: 2, Istanbul, 1995, s.72. · 44 Selçuk, a.g.e. , s. 76.

C. ü. ilahiyat fakültesi dergisi, ıx/1 2005 m. doğan karacoşkun 123

2.Dua etme zamanı konu·sunda ulaştığımız bulgular, denencemizi kısmen doğrulamıştır. Buna göre, çocukların yarıdan biraz fazlası ( % 31.61 yatma zamanı, % 23.52 yemek zamanları) denencemizde öngörüldüğü gibi, aile ile en çok bir arada oldukları zamanlar olan, yeme ve yatma anlarında dua ettiklerini ifade etmişlerdir.

3.Çocukların yarıdan (% 62.06) fazlası duayı, en sık bulundukları mekanlar olan ev ve okulda yaptıklarını belirtmişlerdir. Bu durumda denencemiz kısmen doğrulanmış sayılabilir.

4. Çocukların 2/3'e yakın bir kısmı ( % 69.53), dua öncesi hazırlık yaptığını söylemişlerdir. Bu hazırlıkların neler olduğu sorumuza verilen cevaplar arasında en çok "elimi yüzümü yıkarım"( % 54.55), "abdest alırım" ( % 12.12) ve "ellerimi açarım" ( %. 10.61) ifadeleri yer almıştır. Bu cevaplar :-;::";::i:-~~ --!-r.:--:"1-~:~~i:-"" !~:··;·ı"i":l: ır~ndcı cloğrııl::ınmı:;: :::T1 "ıhl~mr ·

5. Çocukların geneline göre (% 81.38), Allah dua esnasında, dua eden kimseyi görmekte ve duymaktadır. Bununla birlikte, çocukların ancak % 29.71'ine göre Allah yukarılarda bir yerlerdedir. Bu sonuçlar, "okul öncesi dönem çocukları; dua ederken Allah'ı genellikle yukarıda ve onları görüyor ve duyuyor olarak düşünürler" şeklindeki denencemizin ikinci bölümünü (onları görüyor ve duyuyor olarak düşünürler) doğrularken, Allah'ın yukarıda olduğuna ilişkin bölümünü doğrulamamaktadır.

6. Çocukların geneli ( % 87.05), başkalarına dua ettiğini söylemiştir. Kimler için dua ettiklerini açıklarken, % 56.34'ü ailesi, % 2.82'si aile ve arkadaşı, % 2.11'i arkadaşı, % 2.11'i öğretmeni, % 1.41'i ailesi ve çocuklar %0.70'i babası ve balığı için dua ettiklerini belirtmişlerdir. Bu durumda, "Okul öncesi dönem çocukları; kendi dışındakiler için, daha çok en yakınlarındçı. bulunan kimseler (aile, öğretmen vb.) için dua ederler" şeklindeki

denencemiz büyük oranda doğrulanmış sayılabilir.

7. Allah'tan kendisi ve başkaları için istenen şeylere ilişkin verilen cevaplara göre, çocukların % 66.43'ünün kendileri için yaptıkları dualarda, "okul öncesi dönem çocukları duada, kendileri ve başkaları için şeker, çikolata gibi somut ve arzuladıkları şeyleri isterler" şeklindeki denencemizi doğrular nitelikte, % 51.85'inin" ise" başkalari için yaptıkları dualarda kısmen doğrular ifadeler.kullandıkları anlaşılmaktadır.

Bu bulgular çerçevesinde, bu dönem çocuklarının hayatırıda duanın önemli bir yeri olduğunu ve ailenin bu konuda sorumluluk sahibi olması gerektiğini söyleyebiliriz. Çocukların dua ederken kendileriyle ilgili isteklerinde, kendi kişisel günübirlik ihtiyaç ve arzularının etkili olması, dini gelişimlerinde bir problem olduğunu göstermez. Bu durum, onların zihinsel ve ·ahlaki gelişim düzeyine uygun bir dini gelişim özelliğidir. Bu dönemde önemli konulardan biri olan Allah'ın "ne olursa olsun istenen her şeyi vereceği" şeklindeki bir anlayışın (Tablo-3 ve Tablo-4), ailede verilen dini eğitim ve Tanrıyı algılamaya ilişkin bilgiler bağlamında oluştuğu tahmin edilmektedir. Ancak çocuğun, Tanrıyı istekleri gerçekleştiren bir masal

124 okul öncesi dönem çocuklarmda dua

kahramanı olarak algılamasına yol açabilecek olan bu yaklaşım biçimi45 son derec!3 yanlıştır. Doğru olan, duanın doğal ihtiyaç ve ilgiler bağlamında yapılmasına ve yaşanan iyi ve güzel şeyleri hatırlayıp, bunların mutlui!Jğunu duyumsayarak bir çeşit Allah'a teşekkür etme davranışı olarak algilanmasının sağlanılmasına çalışmaktır.

Sonuç olarak okul öncesi. dönem çocuklarının "dua" davranışının, gelişim özelliklerine uygun ve psikolojik açıdan destekleyici olması yönüyle şu öneriler sunulabilir :

) . Okulöncesi dönem çocuklarının dini davranışları kazanmaları nda, "taklit etme" ve"model olma" özellikleri dikkate alınmalıdır. Bu bağlamda, aile ve okulda, sağlıklı, korkuya değil sevgiye dayalı din eğitiminin verilmesi ger~kir. Bu eğitimin, en önemli belirleyicisi olarak, anne-baba ve öğretmen davranışları ve bu kimselerin aktaracakları bilgiler, çocuğun dini gelişim özelliğine uygun olmalıdır.

2. Allah'ın sadece Alaaddin'in sihirli lambasındaki cin gibi, "dile benden ne dilersen!" talebinin karşılayıcısı olarak algılanması, problemli bir Tanrı algısı olacaktır. Bu yaklaşım, yukarıda belirtildiği gibi, çocuğun hayal ile gerçeği birbirine karıştırmasına yol açabileceği gibi, her. isteğin karşılanmaması, çocuğun dini gelişiminde psikolojik problemlere de yol açabilecektir.

3. Çocukların "insan biçimci (antropomorfik)" Tanrı algıları, anlayışla karŞılanmalı, hemen tepki verilmemelidir. Uygun ve anlaşılır bir şekilde doğru· Tanrı algısına ulaşmalarını sağlayıcı bilgilendirmeler yapılmasının yanı sıra , çocuğun soyut düşünce döneminde (ortalama 10-12 yaş) bunu daha iyi kavrayacağı göz önünde bulundurulmalıdır.

4. Çocuğun inanç dünyasında duanın önemli bir yeri olması hasebiyle, ona özellikle Türkçe ve ezberleyebileceği uzunlukta bazı dua kalıplarının öğretilmesi, onda derin et}<iler bırakacaktır. Özellikle ailenin bir arada bulunduğu, örneğin akşam yemeği esnasında ona dua akutturulması ve "amin" diyerek iştirak edilmesi, dini ve sosyal gelişimi açısından önemli bir olay olarak küçücük dünyasında yer alacaktır.

5. Dua davranışı, çocuğun birey o_lma ve sosyalleşme süreçlerine, güVen duygusunu güçlendirerek katkı sağlar. Q halde dua etme davranışı önemsenmeli, bu süreçlere doğru ve sağlıklı bir katkı sağlaması için çocuğa yardımcı olunmalıdır.

45 Selçuk, a.g.e. , s. 83.