. .

YANC NAGKARAITA U TUNC ·

D INISTINUAN NU

YANG NAGKARITA U

TUNG DlNlSTINUAN NU

The Things I Saw on .My Travels

Written ~~d Illustrated by

Rafael Aguilar

Summer Institute of Linguistics Phil~ppines, Inc.

Translators 1976 Publishers

•

Published

. in cooperation v7i th Bureau of Public Schools

and ~_, .-

Institute of National Language of the ·

Department of Education and Culture Hanila, Philippines

2nd Printing

28.17-376-.6SC '54.20P-766029MPZ

Printed in the Philippines By F.E.B.c. Printing Division

/

.-

FOREWORD

' Some Qf the glory of the Philippines lies in the beautiful variety of people and languages within its coasts~ It is to the great credit of the·national leader-

-ship over the years that no attempt has been made to destroy this national heritage. The goal has been instead ·to preserve its integrity and dignity while. building on this strong· foundation a lasting super-structure of national language and culture.

The present bode is one of many designed for this purpose. It recognizes the pedagogical importance of dividing literacy and second-langqage learning into two steps-literacy being the first. When a student has learned to read the language he t.Ulderstands best, the resulting satisfaction in his accomplishment gives the

. drive and. confidence he rreeds to learn the national language. His ability to read, ·furthermore, is the indispensable tool for the · study this program will require.

-The Department of Education and Culture of the

Philippines is proud to present this latest volume in a · nationwide series designed to teach the national language through literacy in the vernaculars. It will strengthen both the parts of the nation and the whole.

Juan L. Manuel Secretary

FOR-EWORD

One of the noble aims of Education is to equip every citizen to-participate meaningfully in his society and to Share in shaping the destiny of his country. Providing literacy instruction in each man's vernacular is a basic step in realizing this goal. To promote this purpose the Summer Institute of Lin-guistics · works in agreement with and under· the auspices of the Department of Education and Culture in the preparation of instructional and supplementary reading materials for the various Cultural Com-munities of our country.

The Bureau of Elementary Education takes pleasure, therefore, in presenting this volume of literacy material which is part of its list of approved . supplementary reading materials prepared for use by the Elementary · Schools . in ; the areas using the vernacular of these materials·:

LICERIA BRILLIANTES SORIANO, Director Btlreau of Elementary Education

I .

/

PREFACE

Th~s book of personal exper iences waE written by Rafael Aguilar during ~is participation in a literature workshop at the Nasuli, Bukidnon headquarters of the Summer Institute . of Linguisticso

It is hoped that this booklet will help speakers of Kalamian Tagbanwa achieve skills of

/ literacy and communication in . their own dialect which will help them easily achieve the same skills in Pilipino. -

The letter g with underlining should be pronounced with breathiness as in the following

- words: mi!.ganing, kaliwagan, lagem. This is. diff~re.nt from the. letter g without underlining, which is p'ronounced the same as g in Pilipino.

Also the ~etter ~ with underlining should be pronounced with th~ lips in a straight position with a narrow slit between them through which the air i~ expelled in a breathy manner as in the following words: magb,a~ali taen, tinakli~an· , ba,Ytayo This is different from the le·tter b and the letter w. which are both pronounced/ the same as in 'Pilirinoo

Yang bali tang naa, yang pagsaraayen yamen

ang pa_gangay ra ya.men duun tung Manila• may yang

pa_gangay ra ya.men duun tung Mindanao. Arlg yang

katuyuan ya.men duun tung Mindanao yang uras dang

atii, pinaaralan na.mi ni a.mey ang America.rlo ang

· mags1,1.lat ta sari-saring isturya. Yang dumang

inaralan ya.meri, yang pagdrawing, yang duma yang

pagmakinilya. Atia yay katuyuan yru:r:-en duun.

Kapurisu ingkelan nami ni amey.

Atiing_ pagliit da yamen taa tung Banwang

Daan; _ yang sinaayan yamen yang lansa n.i amey. Ang

yang pagkawut da yamen tung Cor on; yang bapur ya -

rag kakampi tung pant alan. Pagkatapus, naparuung

· ngaini ra tung pantalan ang nagdiskarga yang mga

ekelekel. yatnen. Yang dumang ekelekel yang mga . .

istibidur ya ray nagkarga tung bapur ang sinaayan

yamen. Ang yang bapur · ang sinaayan yamen yang

aran na Lanao. Dispuis yang na_gaisip-isip pu yang

. 1.

uras dang atii, ~y yang pagsaraayen nu tung bapur,

ang tag_inis.ip pung pisan, ang ytiu ingluen ang .

mabakiuan. Kidispuis, yang pag_saay ra yamen ang

atii durung pasairu ang nansisaay. Punuk-pu...n.ukan

ang irigki t-igki t dang pis an yang mga kama yamen ,

ang maglugw_an. ~idispuis yarig oapur ang sinaayan

y:amen· tulung gradu~ Ta yami na amey nabtang ngami

tung yaklung gradu. Pagkatapus ta yuu binutwan ·

da nira tung bapur, ta yuu ray nagbantay yang- .

ekelekel yamen ~ung bapur.

Atiing pagpitung uras 1 da may tenga yang

kalala.!fiien; yang mga . aruman nu baklu mangakawut,

· may eke 1 nirang · pamang,an para turig y~en. -

Pagkatapus su ta pamangan, yang barku nagpi tada

ra. Kung tung bi tala . tang ~um:a, nagbudyung· da. '

At:ling pagbudyung na, indi aw nabantay:. . Yang tag_isip pu, indi pa magp~tadq... Ab9-a,~ nakla_g _gaw

ang yuu ra nga balyed tung buku u ang nakaleg.

Tung yaduang "QudyU.ng Rei, b~lu aw p~ nga bantay ._

ang .:indi aw ra k§. nakl.ag~

' Manila

Nasuli

Pagkatap_us . tia, na_gandar dang amat-amat ang

' panlii t tung pant alan. l'1asadya tu..YJ.g kakleran na.

Purus sami teptep ta kama. Yang kasi:'ly~-~ ria tung

buli, nu..'1ut ka ta dirigwan. U_garing yang pagsaay

yamen lawii. Kapurisu indi ra nai ta yamen yang

ugbayan -taa tung yaten. Atiing pagpalaksu ami

rang papalua ra yang baplir, as an da tung tepeng

yang Tengey, paniman~n y~en, midyu nagtadeng

yang laksu na. Yang yeen ang laum, naranggaan

da. Abaa~ atii, kinelbaan naw sing muya idagsa

ami tung batu ang muya idetdet tami ·yang seleg

tung batu. Kidispuis yang nabtangan ta ·isip pu

ang yami indi ra madayun. Piru, naa pala, ya

magabiria yang makina. Pagkatapus pinundu nira

yang bapur a..'1g n·amagbalu.!falu yang makina. · Ang

atiing nabalu.![alu ra nira, may mga alas d:J.is da

yang lawii, nagsaay yami ra. Duru rin ang gustu

ung mai t a yang mga · pul ung ·t akli !!.an yamen, piru

and a ray bali . tii ay la_!!ii ka . man ya:a-g i~inaay

y~en. · Tiang l-a_!!i~ atia, sigi~i.ging pal aksu

4o

yamen, sig.i kang elek k1i' tung kama 1 u. At·iing ··

pa_galas kuatru ra yang kasasana_gen; napuaw waw

rang nandawal-dawal tung binit yang bapur. A bee !

Unu pa way mabtangan ta mat a u, naa , pala, Mindoro

ami ra pan,gayuguy • . Dakulu ka yang banwang atiang

Mindoro. Matinlu ka yang pagkabetang na • . Yang

mlinisipiu na San Jose, unu, · a_ganing yang mga aruman

hu. Saba_gay indi aw nalam:phd, piru kung telengan

nu; masadyq, ·ka yang banwang atii. Sipurki durung

lansang ge_gesyeng. May mga 'basnig kang pariu ka

taa tung Coron. Ang pagkatapus .indi ami ka ilem

nabuay tung lugar ang atia, nagsaay yami si kang

pangay tung l"'anila.

Yang kadakul yang banwang atiang l"'indoro,.

na_gapun yan9 palaksu yamen, piru indi pa ka enged

nakampus yang tandul na . ang asta nalaw:Vi ra ilem

yang ba.."lwa. Atia, sigi-sigi yang palaksu yang

bapur asta nagdamal paJ Atiing pa_galas kuatru ra

yang kasasana_gen napuaw waw ra. - Gustu u rin maita.

aw ka yang Corregidor may· yang ·Batangas, piruy

s.

makiklep-kiklep pa ka enged. Kapurisu, kuminarung

ngaw -_ra ilem ang riagteleng yang mga sari-saring

kalasi ta apuy tung magtakli![.an yamen. Durug

katitinlling pisan yang mga apuy. Yang duma litra

u tikita. Tia pagdekal dang tanan.

Atiing panliway ra yanp; kali}flltan,_ yay

pagparampil yang bapur tung pa_ganingen nira

pantala.Y). ang numiru kuatru. Pagkatapus ti amey

luminanpud dang nagsagyap ta sinaayan yamen ang

dyiip.. Durung ekelekel yam,en. Kapurisu indi

kayanan yaEeh ang diskargaen tung minsa. Yang

binuat ni amey, nagsuul si ta istibidur a.Ylg

nagtawan g tung yamen ang nagdiskarga.

Taa, tia pagsaay yamen tung dyiip, nagpalaksu

ami ' si. Durung balay ang darakulung napanawan

· yamen piru indi· · enged nagkaratan-daan nu yang mga

kalying tinakli![.an yamen. Kung saba_gay, indl ka

·ilem na,buay, naka~t tami ra ka tung b~~ay ang

inistaran yamen. Atia na_gapun ang paenay yamen.

-Pagkaapun, na_giapun ·nami ra. Ang pagkat a pus yamen

6.

ta ia];!]:Ul.:l:' eey., buay![Uay ta gesye, as an si yang Ingill.

aruman yamen ang pama,gekel tung yamen. Naa pala,

yang distinu ·nira yami si ingkelan nami si nirang

na,gangay tung pa,ganingen nira ang Magnolia, ang

_yay pabrika ta ais krim. Duun napakler rami sing

kuminarung tung lcimisaan.. Duun si ka yang lamig

ang subra', ang intirung kak~eran yang balay ·ang

atiang dakulu, 1-c:.mie; dang tanan ang maning nga

ra ' kang ais ang panimanan yamen. Pagkakarung

yamen, na_gurder rami turig sirbintis ang minangay

t;ung yamen '. An g yang inurder ;yamen ang pamangan

a1s krim, piru aparting ais krim ay. - l"Iasabur

ang sari-sari yang· laket nang pamangan, durug

laii).ig. Kidispuis, . duru kang tau tung kakleran

a.J. g p a gparanganan ka ta a i s krim. Pagkapamangan

yamen , minulik k c:u-:d sing naelek. Atiing

pagkatimpranu si tria_, na_gapun pa ka enged a..Ylg

p aenay y amen. P a gligdas y ang kaldaw, ginuyuran

nami si n i ame;y ang na_gar:.ga;y ;:;rami si t ung s intru

yang Mani l a. .Nanindaan nami t a kasangkapan y ang

makina. Ang :pagkat.a:pu's yamen t a :pan.in daa.rl,

mi nulik kami ra t ung balay ruig n agdayunan y amen.

Pagkamangayag, ang ligdas da siguru y ang kald aw,

inimbi tar rami si na amey ang mamasy ar duun tung

:pa£aningen ' Cubao, duun tung Carnival. Na gteleng

ngami y ang sari-saring kayaman. Durug kati tinlung

telengan. May :pagsaay tung j e t, may :pagsaay tung

man~pg nga 'tren, may :pagsa:patus ta di kari tun ang

:pamagliwut tung balay ang durug da.kul.. Ang

:pagkatapus tii,_ minulik kami rang -na£ia:pun.

Pagkatim:pranung lawii-la~ii _ pa, nagsaay yami ra

tung autong :pa:pangay yami ra tU1lg istasyunan yang

irup,lanu. Duun si ' naguman -si yang :p'ainuinu u ang

yang ·nabtang t _ung isi:p :pu, muy~ maapeng ang saayan

yang iru:planu, ang muya ingluen naw ang magsuka

-tung kakleran yang iru:planu. Dakulung iru:planu

yang sinaayan yamen. Ang pagkatanus, atiing duun

nami ra tun:g kakleran yang balay ang :pinangkelan

y~en yang tikit_, pina,gusisa ra yang pulis yang

tanan ang ekelekel yamen may yang mga si·dula yamen

9 .•

pinagsi tar rami ka. Atia ya pay pagsaay yamen · I

. . / tung iruplanu ang duun tung kakleran na, d,uru kag

wayang ang pagustu . ka yang pagpanaw-panaw yam en,

ang tereptep pami ka ta kakarungan ang yang

kakarungan ang atia, purus may akes. Naa pa~a,

yang akes ang atia, akesen yamen tung awa yamen.

Kapurusu, midyu tung nadisimular ka yang isip pu

a."YJ.g midyu nalinawa aw ka ta abwat, gated ang may ,

akes ka palang iakes tung awa.

Atiing pagpalayug .£5.ami ra tung abwat, abee,

durug sadya, durung banwang naita yameno Ang

belag da yuu apengay, ang indi, yuu ra sadyaay, -

purki duun nami ra tung sagpa~ yang paminaluy

-ang anda ray palet n.a, ang yang i;naguyus yang

iruplanu ya ray na.,gaimung palet na • . Ang yang mga '

tau kung surungan yamen tung bintana yang iruplanu

midyu ra ilem geyem ang ge_gesyeng da, ang ·yang

balay ya ka. .Maning nga ra ilem lisap ang

ipinalekeb tL.-s_'lg tanek. .May bulkinu pang

-nasurungan yamen. Yang te_eb linaw ang pisan. Ang

10.

yang panawan yang iruplanu, anda ka:v palet nang

pi san. Kidispu:its, indi ami ilem nabuay, siguru

d.uruang uras yang layug yang iruplanu may tenga,

nakawut tami ra ka tung Cagayan. de Oro. Pagkat apus

tii, naglampur rami sing 'nagelat tung iruplanung

-gesye. Bu~ay ta gesye ~ as an da ka nakawut.

Su.niinaay yami sing pangay tun,g Nasuli. Kung

saba_gay, linaw ka rin ya..YJ.g teeb may yang kaliwutan.

Anda ra ka rin ay giup-giupun ang anday palet tung

palaksuan yang iruplanung gesye, piru durug peleg.

Agkeyang-keyang ang magtatatud ang midyu tung

barutung pagtunga. Durung nai ta ung mati tinlung

telengan. Yang katinlu yang luluakan yang pinya;-

indi u pa nagaita taa tting yaten. Pagkatapus,

atiing alenget da yang Nasuli, mas dang durug

tinh1r:g · telemgan yang pal.antar na. Anday papariu

.. tung banwang atiin.g ,Nasuli. Durung mais ang

nasurungan yamen. Durug kalalakbang yang

kamai~an duun tung Nasuli. Ang yang pagkawut

yamen 1 ,binagas sami ra -yang mga putul t -a duun.

11.,

Durug sadyang telengan. Yang wai na, tinubwan ta

ilamunun· ang kuinta balyaw. Dispuis durung

matitinlung ayu na, ang indi pa na_gaita ta taa.

Ang yang mga balay duun purus siin, purus ka may /

iliktrik. May balibulan na, _may baskitbulan, may

kayam partg tinis, may sari-sari pang luak na. Ang

kidipuis kQ.da apun pirmi aming balibul. Duru pang_

bisiklita na. Kapurisu indi aw nasinti ta pungaw,

gated ang duru amig sadya duun.

'Numaan may tasang isturya. Yang isturyaen

nu tung nu.m.Yu be lagan ang ma.n.ing naa ay i b inali ta:

ilem u inisturya ilem tung yeen, kung indi, yang

isturyang naa yuu enged ay nai ta yang ba_gay ang , I

indi ta pa na_gaitaita taa tung yaten ang lugaro

May sasang kaldaw, may pinagkeresenan

yamen yang ·maistra yamen· may na amey ang m~y

angayan yamen ang lugar_. Ya.n.g lugar ang atii yay

pa_gaguuyan nirang Musuan, Bukidnono Atiing . ·

12o f •

'

pagkama.."l.gaya:g dan,g timpranu ra yang kaliwutan, · ang

P:~gkapanaw · yamen, nagsaay yami ra tung trak• Duru;

amig dakel ang nagsaay, sam puluk kami o Atiing

pagpalaksu ami ra, durung . nagkarai ta ;ramen, ang

matit~nlung telengan, piru, belagan .makabe~ereng

ang telengan kung isip-isipen ta ilem.p Sipurki

itang tanan siguru, purus sita :ra nagaita ta mga

darakulung balay ang mati tinlu u mga .b~gay· ang

pariu tung mga garamiten taa tung yaten. ang . lugaro ·

Piru tung naita ung sang kalasi duun tung lugar .

ang atii, puiding indi- amu ra siguru mananged .ang

may ayung nait~ ung nagaranan tung gum.ao . Naa

naita u enged yang kapungul na, tung lugar ang inangayan yamen. Yang aran yang ayung naa tung

English ;ray· maganingen nira ang rubb_er tree.

DU.ru.g lapad • . Siguru enem 8.1'3:g iktaria-t; · Dispuis

yang pagluluaken nira. bela.gan terepad ang belag

kang ·maikit, kung indi taluklung depa yang erelaan ·

na. Yang wayang na durua inay tenga.

13.

Kidispuis kaldaw-kaldaw, kada sa nga tauan

.yang ·taria nang ubraen ·en em ang. gatus ang

kinapungul ta ayu_o Ang yang sistima yang

pa_gurubraen tung ayung atii, yag upakay u kanitano

Ang y~g sistimang p~gani t nira, be lagan kang

.yag gelengay ang pabala,!!ag, kung indi trabisiadu

ang paliwut tung kapungul na. Nabereng ngaw ang

napagisip ang yang ayu pal a yay :panlii tan yang

guma. Yang taginisip pung pisan iang ya."lg gum,a

p.;t,astik yang parilii tan na, ang naa pala ayu !

Dl.spuis yang sa nga taua:n pala enem ang ·uras

-yar:g ubra na tung timpranuo Kung apun da ngai).ing

duruang uras yang ubra na. Pagkatapus tia, kung

indi matapus nira yang taria nira, yang pagsuruulun

tung nira kulang ka~ Purusu durug kadarasig ang

mama_gubrao Kidispuis, kada timpranu, pirming

leratan nira yarig ulit yang ayu, para sigi-siging

beek . yang payek na., Ang yang pagtuwuran nira bagul

ta iuy ang ibinegkes nira ta alamring pali,!!Ut tung

kapungul yang ayuo Ang f:Ut'US ka may ).aw~ nao

14.

Atia purus may baguL yang ayung atii ang

pagtuwuran y~g payek nao .,.- .;...~

. I

Kung dakele ra ngani

yang payek nang matu![Ud tung bagul, tia magte_gas

da ang midyu ra ka man guma. Ang basin betengen

mung tuduan, indi ra .mabuntUk, ~g -~in ·pl! -

· mamenang-benang dang · mangi ting-i tingo Ang yang

lc·ilu na Pl.60, kurlg ipaalang da nganing yang payek

na. Ang yang ayung atii basin kaldaw-kaldawen, ang

leratan yang uli t na, indi ka maning ang mapatay,

kung indi, panguli t si kang dubli tung ayu nang

naupakano Ya si kay pagutalet ang na_gaulik si · ka

yang uli t nang pariu kang kinatau nao

Atia, ya ra ilem ay maisturya aw tung numyung

tanan ang mga putul lu. Salamat tung pamati mi . tung inisturya u ang naa.

J

Yuu, may isturyaen tung .:~umyung tanan ang '

durug tinlu. Ang yang isturyaen nung...;naa, puiding

16.

indi mi pa na_gai ta t9-a tung lugar ta9 Ang yang

ba_gay · a11..g · naang nai t ,a u yay naE,a~uyan ang· wai ang

:pagpasak-:pasak ang :panlii t tung bukido

Durug tinlung telengan yang· \vai ang :panliit ·

- tung abwat ang :papabugsu. Bilug yang magte:paan na

ang adalern da siguru ya-rJ.g kakngaan na., Abaa, _duru

rin ang gustu ung magdi_gJ. &"lg uras dang atii .. gated

durug tinlung :pagdigwan.. U_garing ilem, yang uras

dang atii, atting :panginsapu a:w -ra yang . karsunsilyu

u tung ekelekel yamen, anday naita ung karsunsilyuo

Ay atii :pala, nali:patan nu ka tung balay ang

na_gist~an yamen.

Abee, durug _tinl'ung telengan. Durug: ketel

yang wai ang tetpa tung uli t / yang wai~, Iliagnuntan

ta :palet na. Purus demel- yang biriit yang baw'ang,

ang ku.m:purmi yang magka!£Utun yang :palet'o Atia

' demel ang nunut da yang :purasik na. Ang siguru

mga tulung de:pa may tenga . yang ma_gangya_!!an yang

palet ang magnunut tung wai ang :papabugsu tling

araneko U_garing, -durug lamig yang na_gisngaw nao

l 7~

Dispuis yang pali,!!Ut na purus batu ang manlat da

pa man. Pati tiang magbawangan yang wai, darakul-

dakul ka yacYJ.g batu nao Dispuis lugumano · Kapurisu

midyu ya ray pagpalamig ang du.rug landung, ang

mabuay ang sirakan yarig kaldaw. -Aypa yari,

inagbungan kang la_gi ta ayung darakulu may mga

bala_gen, ang yang dUJD.a mga bai tuo

Yang waing naang pagpasak-pasak an.g

na_gisturyaen nu tung numyu, dispirinsia tung waing

pa:gpasak-pasak taa :tung Palawan a.'1g . na_gai ta mi o

Sipurki · yang waing pagpasak:...pasak ang naita u,

-.durug abwat. Purisu durug builu yang ~ai ang

. tempa tung aranek, ang makakaeled kung tepaan nao

Purisu yang mga tau tung bini t ilem agpagdi_gtlo

-Siguru pans~eled kang magkaralemes ang muya tigbaken a.'1g tepaan yang wai a

Atia, yay isturya u a.'1g mapagngellu tung

numyu,_ ang yay pinakamatinlung naita u · ang

pa_gangay -ra yamen tung bukid ang ma_gani~gen nira

Mountain View o _Salamat da ilem tung nillnyung , tanan .. ·