Upload
tran-cong-hoa
View
235
Download
1
Embed Size (px)
DESCRIPTION
Dalat nguoi xua 2a, hoi ky
Citation preview
Dalat & Ngi Xa Page 48
North Carolina, thng 6 nm 2011
Nguyn thi Hai
100 Lodgin Ct.
Morrisville, NC, 27560, USA
(919) 462 9768
Tp ghi: qu ti
Dalat v
Ngi thu xa (2)
Minh Ng Nguyn thi Hai
mailto:[email protected]
Dalat & Ngi Xa Trang 49
NP SNG
NGI DALAT XA
Ln ln ti Dalat tuy c cht t hc thc
nhng ti khng bit g nhiu v qu ti. Nh hai
cun a ch Dalat ti mi hiu rng Dalat c
nhiu iu c bit k th v thin nhin v nhn
to _ tt v xu
_ to nn con ngi Dalat khc
hn cc ni khc lm ti mun tm hiu. Ngy nay
sng y tin nghi vt cht tht kh m hnh dung
c np sng ca ngi dn 100 nm v trc
trn vng t hoang vu cng nh ai dm ngh l
mt gia nh ngi Nam k (Cochinchine) c
tin mn thy v dy con trong nh m phi
thy gio ngi dy tr ngoi tri nh hnh trn.
nh phi phiu lu nh
cc nh thm him vt
trng dng tm hiu
th gii v suy lun nh
cc nh kho c, cn c
vo hon cnh v sinh
hot ca th dn, ca
ngi Vit thi cui
Php thuc v k c v
sau ny. C mun vn
gi thuyt nhng nay c
gi th trng hp bt
hnh nht. ng sai kh
xc nh, v trong
trng hp cha tm thy gi thuyt no khc, xin
hy tm thi chp nhn quan im di y. Hy
vng khi tm thy ti liu a n nhiu gii p
khc hp l hn s iu chnh sau. Ta c th tra
cu trong cc th vin Vit Nam v Php hay ti
trung tm lu tr hi ngoi ca Php (Le centre
des Archives dutre Mer de la France) Aix en
Provence _ iu m ti khng iu kin thc
hin.
Np sng ngi Dalat xa c chia lm
hai phn, phn u khng r ngun gc v sinh
hot, phn sau ta bit kh r . Mi phn cng c
chia thnh hai giai on cn c theo tin trnh ca
lch s:
1. Np sng ca thnh phn khng r ngun gc
Cc kh khn ca nhm t nhn l i kh,
th d, v nht l lo s ci lnh but thu xng
ca ng thi m c l phi dng n bn nng
sinh tn vt qua. Ni n sinh tn _ c hai loi
_ ta khng th suy ngh vi quan nim thng
thng v vi:
*loi (a) chnh nhng ngi va thot him cng
khng nh v hiu c ti sao mnh c sc cng
khng hiu ti sao lc h c sc mnh . Bo
ch y khoa cho bit khi gp nguy nan s hi qu
mc c th ta cp tc tit ra rt nhiu cht adrna-
line nh ta c sc mnh phi thng ny.
*loi (b) khng cn sc mnh m i hi s kin
tr lu di gay go y th thch c ch hng r
rng th mi t c
mc ch. Nh n cy
thng gi mc theo mt
vt nt ngang hng mt
vch thng ng tht
ln ti thc Taylor
Minnesota, ti tm hiu
v c bit l r cy
thng tit ra mt loi
a xt cc mnh lm mc
v n n mc
sng.
Con ngi mun
sng lu cn sng thoi
mi vi hnh phc. Sng trong hnh phc l nim
m c ca tt c mi ngi d giu hay ngho.
Ta cn nh y l hon cnh ca ngi dn
x thuc a, v quan nim khc bit v hnh phc
ca gii thng lu y tin nghi v gii bnh dn
trong thiu thn thi xa xa. Ngi Vit xa theo
Nho gio trng ngi khoa bng v ngi giu v
c tin mua tin cng c. Ph qu sinh l ngha
nn cuc sng tr nn cu k rc ri vi danh
phn v b ngoi. Ci hnh phc ny i hi
nhng c mong to ln xa vi. Gii bnh dn gm
a s l ngi ngho, cc thy c hc nhng
ngho, dn trung lu c tin nhng khng giu
mua quan. Dn chng gi l phong lu. H tha
mn vi nhng c m nho nh trong cuc sng
Dalat & Ngi Xa Trang 50
n gin. Ci hnh phc ca ngi ngho l bit
thng ngi m ai ai cng lm c nu mun,
l c nhiu ngi knh n nh bit quan tm
n mi ngi, c uy tn v nhn phm mi
ngi thng yu knh n ch khng phi v tin
ti v danh phn. Tuy nhin t tng, tnh tnh,
phong cch, x th ca con ngi cng bin i
theo mi trng v cc sinh hot x hi. Ci hnh
phc sng trong cng ng, trong quc gia phc
tp hn v lin quan n t quc, n s tin ha
ca nhn loi. Do trong tp ghi ny ta cn n
gin ha vn v ch tm hiu hnh phc c nhn
v tp th ngi Vit trong mi trng Dalat thi.
V mi trng: sng cn, cc thc vt
v sinh vt thch ng theo kh hu. Bn thn ti
khng bit g v sinh tn khi Vit Nam nn xin
c gi tha li cho khi phi dng nhng trng
hp ngoi quc m ti
chng kin hoc tm
hiu c. Nhiu con
th bit trc ma ng
sp ti lnh hn nm
trc nn chun b
mc nhiu lng hn t
u ma xun. Rau hng
min nng m c l
mng, trn tru v thm
m khi trng ti min
lnh l dy hn v c nhiu lng, t thm v km
ngon. Cc cy o mn phi m n t cui thu
v chu lnh di khng n kp vo u
Xun. Hin nay cc nng dn M cng ang in
u v truc y nhp vo M mt loi c rau
d trng gieo tm trn sn i chng xi mn.
Cc thuc dit c (nm 2010) khng dit c n.
Cc nng tri trng bp M thu hoch bp bng
my gt lin hp ct thn cy bp khong 20-
30cm cch mt t. Cc con su bp bit l nu
lp kn trn cao s cht kh ngay nn trc khi
lm kn xung di thp c sinh tn.
V sinh hot x hi ti c duyn may l
sng v bit mt s sinh hot ca cc nng dn
Dalat thi thp nin 1930 v sng 20 nm ti
Minnesota, tiu bang rt lnh ca M. Do
phn tch v tng hp lm sao khc phc ci but
lnh Dalat ng thi ti dng mt s sinh hot
cn bn xa v nay m ti tai nghe mt thy:
a) chng lnh: np sng ca th dn l em
a con s sinh xung sui tm, a no yu ui
s cht sm, v ca nhm ngi Ngh An lm
vn ti Tn Lc l chp nhiu mn c nhn v
bao b thnh mt mn dy, rng v nm trn lp
tranh dy; nh phi nhng ngay gt chn nt n
vo nc lnh t ngi ti rau khi c sng
mui (1930); nm su ch em ngi Vit chen
chc nhau trn mt chic ging nh (1940); n
vt con ng chng ln nhau thnh ng (1962,
Saigon); cnh ch xe but trong ma ng
Minnesota vi rng nh lp cp, phi nhy c
tng nh kh to sc m bt chp ngi M
dm ng v ngc nhin (1980).
b) bt chp l nghi: dnh nhau ming cm chy,
hay chu nhc sng
cn trong tri ci to;
c) n tnh: tnh huynh
chi binh, tnh sinh
vin ngho trong k tc
x vv
d) bo th nh kin khi
tm nguyn nhn nh
i hi chng t vit r
rt trong s tm kim
ngun gc rau Dalat,
hoc trm hay khng bng tay quen ca ngi bn
du do rt du qua l ng tin iu mt cch
d dng gii thch ti sao ng dm ch ng
t tng T ng Pha.
a. Giai on khc phc ci lnh (1910-1915)
Qua ti liu v pha Php (1910), Dalat c
khong 8 cn nh g lm cng s v 9 phng
khch sn. Ngoi ngi Mi, c mt s ngi
Php lo v o c, th sn, vi ngi du lch,
ngi Vit gm ngi i bun v gip vic cho
cc on nghin cu, a s l t nhn. S thay i
Ton Quyn lin tc, ngn sch yu km, th
chin I gy chm tr cng tc xy dng Dalat:
ng Phan Thit - Ma Lm - Di Linh _ Dalat. T
1906-1914 Dalat khng thay i nhiu v s giao
Dalat & Ngi Xa Trang 51
thng kh khn, ngn sch thiu thn. Cng tc
ch yu l lm ng s, ng xe la. Cc bnh
tt lm rt nhiu ngi cht n ni nhiu
nhm dn bn Php i hy b cng tc lm
ng xe la, nhng v tm quan trng ca n nn
cng tc vn c tip tc.
V pha Vit Nam, c Phan bi Chu ch
trng dng bo lc, c Phan chu Trinh, ch
trng n ha, t Nht v gi th ln Ton Quyn
ng Dng xin gim thu b su, cch chc
quan li tham , t co chnh sch cai tr bo tn.
Phn n v v Php thay lin tc 3 vua trong 4
thng, trut ph vua Thnh Thi, a vua Duy Tn
ln tr v lc 9 tui (1907). Qua phong tro Duy
Tn cc s phu tip nhn cc t tng tin b ca
J. J. Rousseau, Montesquieu, t chc nhiu
thng hi, hc hi, v rt ng s phu, hng
chc v thng dn t Ngh An n Ph Yn
tham gia phong tro cp tc, xin su (1908).
Cp (couper= ct) tc ngn tng trng vic thc
thi np sng mi gim su thu. Vi cu v sau
y din t cnh i su khi tri cha sng trong v
dn bin min Trung
Ngh thi kh s trm chiu
Cm n cha kp cng ln m i
Chn t nng, vai th gnh nng
Lng chu n, mnh nng chang chang
Khm s Trung K Lvecque phi huy
ng lnh n p v bt rt nhiu lm t nhn
a ln Dalat lm cng. Trn y l bi cnh
chung ca Vit Nam, iu ta cn l bi cnh Dalat
khi khai ph thnh ph.
Dalat nm trn ni cao cn hoang vu y
th d v but lnh thu xung, sng m dy
c,cha c nng nghip, xa cch nhng khu
ngi Vit, ch c ngi bn a sinh sng. Tuy
triu nh Hu c ra nhng D v t chc hnh
chnh nhng thc quyn ti Dalat hon ton nm
trong tay chnh quyn Php, mi n gia thp
nin 1930 mi c ng Qun o Trn vn L ri
Phm khc He, i din triu nh Hu v n
1945 mi hon ton thuc quyn Th Trng Vit.
V hnh chnh cha c ni no ging nh Dalat
nn mi th tc hnh chnh u linh ng theo
hon cnh.
Khch sn u tin ti Dalat(1907)
Dn Dalat ng thi c 3 thnh phn:
- Gii chc Php nh l ch nhn c ton
quyn, vi mt s nh thu Php m trch cng
tc. H cn hon tt sm vic xy dng Dalat.
- Ngi Vit l cng nhn, gm ton ngi
min Trung, a s l t nhn, v ngi tha phng
cu thc.T nhn, khng c thnh phn chnh tr,
trong phong tro nhn dn cp tc xin
su(1908), gm thnh phn hng chc, nng
dn nam n khe mnh, c a ln tng t.
Ngi tha phng vo l t, trong mt s t l
thng dch vin v thng bun.
- Ngi Mi c np sng ring, khng c
trnh nhng thch hp cho vic nng.
C th lc u Php t chc nhm t nhn
ny thnh tng t bn t do v c kim sot
cht ch.H khng cho cc t nhn lin lc vi
thng nhn tm ng trn.Thng bun ch
mun bun bn n thun v s lin quan vo s
trn thot ca t nhn, nn ch mn ngi bn
a, vn chuyn v canh gi hng. Nhm t nhn,
qua bao ngy m di chuyn qua ni rng, ch
thy th dn, c a n mt khu rng xa l
hoang vu y th d vi kh hu tht khc nghit.
V khng c hng ro cc t nhn tm ng trn,
chc c ngi thot, k b bn, b cht v bnh
Dalat & Ngi Xa Trang 52
hoc lnh. Hoang mang, lo u, nhng vi thn c
chu chim lng nh cam chu cuc sng mi. An
tm hn khi bit h s c cung cp thc phm,
c tr tin cng bin ci khu rng thnh mt
thnh ph mi, c t do tuy cn hn ch, mt
tng lai cn m m nhng ha hn.
Dalat cn hoang vu. y c th l hnh i trng Yersin
nhn qua i Cng S v ch Ha Bnh khi cha c ch.
Khu nh trng bn tri l trng Yersin v h Xun Hng,
bn mt l cu st bng ngang qua sui Cam Ly
H c ngi Mi ch cho lm nh trt
di kiu Thng, t la ngay gia nh, lt tranh
dy lm ch ng. Khc vi ngi bn a nhiu
i quen chu lnh, h phi khn kh hn nhiu
mc du t ci si m. H m nhau nm
chung thnh tng t xung quanh ng la nhng
gn sng la cng tt nn cng lnh hn. Dn dn
h thy l nhm ngi cng ng, thn nhit cng
cao gip tm m. khng ch ci lnh h kt
cc mn li cho rng, v t ng lun phin
ngi vng ngoi chui vo trong ng nm, ngi,
kiu. Nhm t nhn n t hn nn phi chu
lnh run ry sut m. Ti nghip h qu, nhm
nam khuyn h ng lu tm n s chung ch
nam n v ha khng lm g tn thng h. C
ngi bo sinh lo bnh t l iu thng thng
ca to ha khng th trnh khi. C ngi
ngh lm mt phng nh vi vch tranh tht dy
cho m cho m n. Ta khng th bit c h
lm g nhng c th ng thun l giai on
kh khn i lnh ny ch vi ba nm v tnh
thng nhau, quan hoi n nhau pht trin
ngy cng su m. H cng cam chu v san s
vi nhau. H mn nguyn c sng thng nhau
nh vy: khng mt g m cn cho ln nhau hi
m _
ca thn nhit v ca tinh thn _ mt qu tng
v gi v cn thit m khng bao gi cn. Chnh
ci ngun gc t y, ngho nn ny gip h
sm tm c np sng trong tnh thng. H
khng s cc kh m ch mun c cng vic lm
kim tin nui sng gia nh. l ci gc ca
tnh thng, v cng l ci tinh thn h mang theo
khi quyt nh tha phng cu thc. Gp nhau ni
x l dng thanh tng ng ng kh tng cu h
d cm thng v hiu nhau hn.
Ngi Mi l nhn cng ch lc trong cng tc lm ng
xe la Phan Rang Dalat. H b bnh st rt ng nc lm
cht rt nhiu
Ta ngh ngay gi thuyt ny v l v cc t
nhn trong nh t ti Hong Lin Sn thi Php
thuc c lm nh vy u. Nhng hai hon cnh
hon ton khc nhau v trnh dn tr, v mc
ch s dng t nhn, v thi ch nhn v..v.. .
Hoc nu em h vo ni hoang vng nhng y
tm c nh rng U Minh, hay khu dn ngho ti
th may n gi, th v n h nhm t nhn
cng khng x s nh vy v h mu sinh d dng
m mi trng Dalat khng c. H cm thy c
an vui khi s gi but c tm gii quyt,
nhng tng lai vn cn m mt, gian trun cn
nhiu. H cn tm mt hng i mi lu di bn
vng hn.
b. Giai on xy dng tng lai v o c
(1916-1926).
Trong giai on ny theo thin th m
cng nhn _ gm a s l t nhn mi c, dn tha
phng mi c m t nay ti gi l ngi tin
phng _ nay c tin mua sm o qun hay
Dalat & Ngi Xa Trang 53
Php cung cp cho mc m, c np sng
ring bit mi nh ta thy qua vi hnh nh.
V th chin th nht ngi Php khng v
c c hng nn ln Dalat kh ng. Khch sn
Palace c khi cng (1916), trng Nazareth,
Bu in, Kho bc, nh my in nc v ng
Phan RangDalat (1920) vv Mi u thp
nin 30 mi ti khu ch Ha Bnh, cc ng Cu
Quo, Duy Tn, Pasteur, Yersin, v ng n cc
khu nhng a nh nng tri Grillet, Bourgery.
T im thch hp nht cho h tm tr l h Xun
An, c mt con sui nh tm cho nhng sinh
hot hng ngy, v gn ni c nhiu vic lm.
C th tnh c ngi Php bit c nh
thng tnh l cc thng dch vin n bt lng
t nhn. H tp hp tt c mi ngi, cnh co cc
thng dch vin l khng c h hip cc t
nhn, v s b sa thi nu ti phm. H cng
trng tr cc t nhn theo thi anh ch du ng
mnh n hip cp bc k th c. H cho bit l
h mun ci hun cc
t nhn thnh ngi
lng thin v h cng
khen cc t nhn
bit tng tr thng
yu ln nhau trong thi
gian qua. H cho bit
s t chc cho t nhn
hc ni ting Php v
ci thin np sinh hot
ca mi ngi. Nhng
ngi c hnh kim
tt, c kh nng c
hng lng cao hn,
t do hn v c th
c phng thch khi
hi iu kin. Tuy
ngn ng bt ng,
dn tin phng cng
hiu c ngi
Php. Nhng vn bn
tn bn nghi khi ngi
Php _ mun gi chn
t nhn li lm vic _
cho bit s gi li mt phn nh lng lp mt
qu an ton. Khi gp tai nn, thuc men trong tri
khng , t nhn c th mua thm thuc cha
tr (nm 1918 c trm cu thng lu ng).
T nhn c tin nh lm lng nhng vn
kh, vn cht v tin khng gii quyt c cc
bnh tt. Qua nhng nm thng lm vic cc kh
di ng ng, nhng bnh l lng nh ton thn
nng hng hc m vn cm thy lnh run cm
cp, p bao nhiu mn cng vn thy lnh (st rt
ng nc) hoc bnh bng sng phnh nh ci
trng (au gan nng gi l c trng, bng phnh
ra nh ci trng) hoc thng hn phi n nc
cho rng r 21 ngy, nu thc n c cht c nh
cho rau l b thng rut cht. H s thn linh tr
dit v tin l phm vo ti nht ph sn lm
nh m h b. H thy nhng ngi sng ch k
s lm vo cnh kh s c n khi au yu, tri li
nhng ngi tri lng thng n ngi khc
c bn tn tnh sn sc li khi hon nn. H lo,
h s cnh cht khng c chiu b ci bng to
Tm hnh rt qu : cho ta thy a hnh Dalat xa. i thp nht vi 2 cn nh l i
nh lao v nh ng Qun o; i cao nht l tri lnh kh xanh, tin thn ca dinh
Cng S nay l i truyn hnh; i gia l khu ch Ha Bnh v phn sau trng on
thi im; i thp bn tay tri l i rp Eden( Ngc Lan) vi phn ng ng xung
cu B h Chc; i thp vi hng cy bn phi l nh giy thp gi (gn trng Bi thi
Xun).Nin k ghi trong hnh khng ng v Cu ng o c xy nm 1934
Dalat & Ngi Xa Trang 54
tng chn. H cha c g cho nhau, gip
nhau nhng cm thy mt cu an i, mt li
khuyn khch, mt n ci, mt nh mt cng
lm h m lng. H mng nh chnh bn thn h
ang lm nn v c cu thot. H thy ch c
tnh thng chn tnh mi tht s gip nhau, chia
hnh phc cho nhau. Ci tnh thng nh nhoi ,
ci hnh phc n s ny khc su vo tim gan
h v sng cn l trn ht khng g qu hn. Mi
l lun, mi ngn t ca x hi y tin nghi u
tha thi.
hiu r iu ny hn xin hnh dung hai
cnh rng: mt rng cy nhiu l min ng bng
v mt rng ton thng Dalat. Rng ng bng c
nhiu cy vi chng loi khc nhau to nh cao
thp, giy leo, bi c. Ngay t nh mi cy u c
gng va vn cao va ln chim b ngang k c
giy leo. Mt s cnh tranh ro rit ca k mnh
nhng yu cha chc thua nh giy leo ph
u cc cy rng, rong ru dit c c sng.
Rng thng vi cy to nh thng ng cng nhau
vn cao tm cht nh sng. Cc nhnh ngang
nh b pha di st cng gy cng dn khi thn
cy kh ln. S so snh cho ta thy ngi min
ng bng gm nhiu thnh phn, nhiu giai cp,
nhiu phng tin tranh ua nhau theo bn nng
ring, ngi Dalat ng cnh ngho kh thiu
thn cn nng ta nhau nn d thng cm v ha
ng.
Nm 1921 KTS Hbrard c lnh quy
hoch Dalat lm th ca ng Dng. T
cc ng giao thng ln Dalat v cc cng th
c xc tin gp, v bt u phn chia cc khu
Php Vit. Cc kin trc s Php ch trng to
cnh nh trong vn, vn trong thnh ph,
thnh ph trong rng, rng
trong thnh ph. Cc cng
chc c hc thc c iu
ng ln Dalat t nhin c np
sng khinh r nhm dn tin
phng nhng dn dn trong
tip xc hng ngy cc b nhn
thy, tuy m ch v ngho nn
nhng nhm dn tin phng
ny rt cu tin, knh n cc b
v ha ng vi mi ngi.
Cc ng bt lo khi con ci h
c hc chung vi tr con
Php. Cc ng dy dn tin
phng hc ting Vit, lm
gip n t, can thip vo
nhng c x l t c c ca
ngi Php vi m cng nhn.
H b cm ha bi nhng li
mc mc chng ti n y
hai bn tay trng, c nhit
tnh gip , c mn ngh, dng xong cho
ngi khc mn li, gi tr chng c g nhng l
c mt tm lng vng.
Dalat pht trin, dn s 1500 ngi (1923).
Ta c th xem ngi Vit v Mi _ khong 1200
ngi _ c Php mn nh nhn cng vi gi r
khai ph v xy dng Dalat. Khi thnh ph
tng hnh, nhiu vic lm li c tip cn vi
vt liu mi, k thut mi, h hng say va lm
va hc trong cng tc xy dng nhng dinh th
tht c o. Vi quan nim nht t vi s bn t
vi s, s hc hi ny sinh tnh thy tr: mt tnh
cm cao qu ca ngi qun t. Hc hi qua
Grand Lyce, trng trung hc p nht ng Dng (1935), 2 Nh th con
g, 3 Langbian Palace, 4 sn c, 5 Dinh Cng S (nay l i truyn hnh),6
sn vn ng
Dalat & Ngi Xa Trang 55
trng i khng c bi bn, m qua bn b. Nay
l ngi hc tr, mai mt li hng dn ngi
thy mnh mt kin thc khc. Tnh thy tr tr
nn phc tp v su m hn. K thut mi cn
dng c mi m khng phi ai cng mua sm
c dn n s mn tm, hay hn vn mua
dng c. Trong x hi m mi ngi u l cng
nhn tng knh, gip nhau vi chn tnh, ai
lm nhiu hng nhiu, v xem l mt s cng
bng, khng b phi, mt s chnh i quang
minh.
Tuy thng nhau trong bn hn v np
sng n gin, nhng h cm thy lng bc i
sung d su rng cha th to hnh phc cho
cuc sng chung lu di. H cn mt tp th vi
ngi c nhn cch, o c, lng thin c dn
tr cao, vv Tnh thng c th th hin r
rng trong mt vi ln gip nhau, nhng v nhn
phm cn thi gian mi biu l r rng, v sng
su d o, lng ngi kh hiu.
Trong bi cnh Dalat thc hin c iu
ny li cng kh hn v Php ch mun o to v
hng dn m t nhn lm cng c cho h nn
rt s dn tr cao: mm mng chng i. Dn
chng min Trung thng c nghe cc nhn s
din thuyt v cc ng li chng Php nn dn
tr kh cao. Trong s ny c ng Tiu La Nguyn
Thnh, ngi Qung Nam ch trng nng cao
dn tr, b Php theo di, c mt giai on phi
sng n c. ng thng xuyn thm hi ni
chuyn, sng ha ng vi dn chng nhng vn
b bt v b y ra Cn o nm 1908. m t
nhn ny, cng hiu hon cnh ca ng v ca h.
H khng dm c nhng hot ng chnh tr v s
Php bt b v cng khng c c s hu thun
lnh o, nn ch dm phn u m thm nng cao
dn tr, qua trau di trong cng vic hng ngy
nh s cn c, kho tay, tip thu nhanh. iu ny
ta thy r l hng thu RMK ca M trong thi
Nh Cng Ha min Nam cng nhn v khen
thng v cng nh ngi Vit hi ngoi
chng t trong cc c xng. Nhng ngi mi
n c n nhn vi nhit tnh, u mang n
ngi n trc. H hiu r hn cu nhn chi s
tnh bn thin, v trong hin ti ci ming mun
n ln ra lm l iu duy nht to dng tng
lai mi. iu ny ging nh s thnh cng ca
ngi Bc di c vo Nam nm 1954.
Cu ny c th l tin thn ca cu ng o. Trong hnh
chp nm1917 c 2 ghi ch; cnh Dalat gn hotel ( c th l
hotel du Lac ct nm 1907, nhng khng thy trong hnh.
cha c h ti sao li c tn ny??) v lng Thng trong
lng h khi cha c nc ( ngn p to h nm 1919)
Ngy trng i n vi h: nhng ngi
c hnh kim tt cn c lm vic c phng
thch. H c nhn li ci th ty thn b tch
thu khi vo t. H sung sng c v thm gia
nh d dng nh ng xe hi Phan Rang-Dalat
c thng thng. l phn thng ca bao
m hi nc mt h ra xy dng thnh
ph ny. H s c nhn li s tin ca h trong
qu an ton nu h tr li tip tc cng tc. Cn g
vui hn khi gia nh thy h t nhin tr v sau
bao nm bt tin. Nhng cuc vui chng tn v h
cm thy np sng xa vn tn ti, tnh ngi vn
bon chen, x hi vn phc tp, khng kh nng
nc bi bm, lm nhiu nhng dnh khng
c bao nhiu v dn chng vn b su cao thu
nng
Ru ta nu chng bo l lu
Mui ta lm chng bo l gian.
H thuyt phc v khuyn khch b con
hy cng theo h ln vng t mi y trin vng.
H lp gia nh v dn cc em gi i bn theo. S
hn ch i li trc y c ni lng, t nhn xin
Dalat & Ngi Xa Trang 56
php v thm qu c v lp gia nh cng nhiu.
Tnh thng nam n, thiu vng bao nm qua, n
r. Sinh hot x hi i dng.Tuy a lch nhng
ci th mng ca x lnh lm cho tnh thng
thm thit hn. H hng say lm vic m khng
cm thy mt mi. Ni nc tm 4 lm th gin
ht bao gn ct nhc mi trong ngy. Bp la
hng, ting tr con rn rng lm tng thm hng
v cc mn n m bc nhng y thng nh.
Hnh phc gia nh ring t sang trang v thm
su vo lng ngi cng lc vi chng trnh pht
trin ca ngi Php. Do tnh thng ca cng
ng ta rng v m . Nhiu tm hnh vi nh
ca tp trung tng xm v hnh ngi Ch Cy y
ph n cho ta thy nh hng ca n gii.
H an c lc nghip, ang tn hng ci
hnh phc ang c. H hi tng li khu rng
hoang vu ngy no nay c ng s tuy cha
trn tru nhng rng ri, c bit th nguy nga p
trong ngoi sang trng. H vng tin ci c m
nho nh ca ngy mi n l c n no mc m,
c mi nh che ma trnh nng, tng lai sng
lng hn, ang trong tm tay, ti g b mi bt
bng.
Dalat tuy vi danh ngha l mt thnh ph,
nhng dn s lc nh mt huyn, khng b
rng buc bi lut l, l nghi, phong tc, m li c
tnh thy tr thm thit, tnh ngho nn m
4 Khch sn ca ng B H Chc nu nc nng vo bn
tm cho khch. Thng chng cc kh ngi v bt chc
nu nc tm cho chng.
thng tp nh cy thng. Ci tt xu ca ai mi
ngi u thy nh rng thng quanh nm trng
tri, nn ai ny u c gng gi phm hnh ca
mnh. Vi ngi ngho, nhng n tnh nh b t
y lng _ khng m khng ong, khng nh
gi c, nht l khi c ban ra ng lc ng
ch _ s thm vo tim gan nh keo sn m
hn tnh mu t. Tnh mu t bao la nhng l
trch nhim, tnh ngho nn l n ngha t nguyn.
Tm gi l tnh ngi-Dalat-c-xa _ vi Dalat l
tnh t _ ca nhng k khai sn ph thch xy
dng nn thnh ph Dalat.
Xin hy tm dng kim li xem nhng
suy lun trn c hp tnh hp l khng.
Nhng ngi Nam-Ngi-Bnh-Ph thi
1950 vo Dalat c ngi i trc gip v ch
vi ngy sau l c cng n vic lm. Mt qun
nhn h Nguyn thi trn ng hnh qun
dng chn ti vng hin nay l Lm H, gn ranh
gii vi Ban m Thut. Sau 1975 c lu dung
ti Dalat nh li vng ny anh ta n tm hiu
thm v thy khu ny y trin vng vi v Ngh
An khuyn khch b con vo lp nghip. Bn
tn bn nghi hai v cao nin cng theo vo kim
tra li. Cui cng ton chi di c m m cha
ng vo nh c ti . Mt k s in ton con
mt ha vin Nha a d k li tm t ca cha
anh. c iu ng t Bc vo Dalat va nh
H Ni xa xi vn dm, va lo s cnh x l c
n nhng khi thy Dalat p sang trng, dn
tnh ci m hiu khch, con ci i hc c xe a
rc nn h an tm v cm thy sung sng v
cng 5
L mt Pht t ti hiu l cc chng sinh
thng c suy ngh sai lm v tham sn si, v chp
nht. Mun trnh iu ny ta cn ci m lng
mnh, x b bt tham sn si, v c nhn din mt
tt ca mi ngi. Xin suy ngh v th d sau. Mt
ci ly t trn bn vi mt na y c ph. Mt
ngi i ngang qua bo ch, ch c mt na ly
thi . Ngi khc bo , c na ly c ph.
5 Nhn vin Nha a D c trong c x ring st s nn
con c xe trng a n n Petit Lyce hc.
Dalat & Ngi Xa Trang 57
Ngi trc nhn theo nhc nhn c thi tham
lam, tiu cc, thng nhn thy ci xu; ngi th
hai nhn theo php nhn c thi khoan dung,
tch cc, lun nhn thy ci tt.
Cc dn tin phng n Dalat thiu thn
mi b, chng cn g lu luyn ngoi s sng
cn. Mun sng phi nng ta nhau
bu i thng ly b cng
tuy rng khc ging nhng chung mt gin
t nhin thy mi ngi u d thng. Tnh
thng ngi ng cnh t pht sinh v ny n.
Nhng cng chc b a ln y lm vic ngc
nhin v thnh qu mi c xy dng, v np
sinh hot v tc phong ca nhm ngi tin
phng: vui vi cng vic, hnh phc khi gip
mi ngi; v cch i x lch s vn minh ca
mt s ngi Php. iu m h ngc nhin nht l
tnh ngi ca nhm t nhn tht m chn tht
cha tng thy ti min ng bng. Tht vy trong
cuc sng bnh thng mi ngi u ngh n
tin ti, danh vng, sc khe v hnh phc. Cc t
nhn khng th c nhiu tin v danh vng. H
cm thy cn g hnh phc hn l c bn qu
mn sn sc khi au yu, mt ming khi i bng
gi khi no.
Hotel Palace: nm 1933 vua Bo i ln u tin gp
c Marie Thrse Nguyn Hu Th Lan (HH Nam
Phng).
Lng bc i v hnh phc ca nhn loi t
xa ti nay c mun vn hnh thc. Trn y ti
thng ca tng tnh ngho, c th c gi s hiu
l ngi giu khng c lng bc i. B Melinda
cng chng Bill Gates lp mt qu trn 3.5 t
M kim gip tr em ngho khp th gii. B
khng tham d vo cc chng trnh tr gip m
giao ph hon ton cho mt s c quan thin
nguyn nn cc tr em th hng khng bit tn
b. M Thrsa, mt n tu, cng lp mt qu t
thin nh hn cng vi tn ch gn nh trn nhng
sut i b thng xuyn gp g cc em nn ni
ting khp th gii.
Ngy nay ta li qu nhiu vo c gii v
tin nghi vt cht nn khng th hiu c tm t
ngi xa. Th d sau cho thy np sng n gin
ca ngi Dalat xa d thch ng vi mi mi
trng v sinh hot. Th xem hai ngi vi nhn
sinh quan khc nhau cng sinh sng trong hai mi
trng: thnh ph v ni rng.
a) mi trng thnh ph. ng B, o qun
mu m tc tai chi mt n gp ng A, thy ng
ny ru ria tc tai bm xm, n mc lum thum
nn t v khng c cm tnh. ng A nhn thy v
hiu tm trng ca ngi bn mi.Trong nhng
ngy sau ng A c gng chi chut gn gng sch
s hn nhng khng khi bc mnh. Dn dn ng
B, nhn thy s c gng trn, thy ng A d
thng hn nhng v bn tnh se sua vn cn gy
nhiu phin phc cho ng A. Vi thi gian ng A,
nh bn tnh n gin, khng cn thy phin no
v s trch mc ca bn. H cm thng cho nhau
v u thy bn mnh d thng hn. Tnh thng
nhau pht trin. ng A cm thy hnh phc v
khng cn phin no v cm ha phn no ng
B nhng ng ny v cn ch trng b ngoi nn
cha thy c hnh phc.
b) mi trng rng ni, Cm gic ban u
ca hai ngi nh nhau, nhng ri c hai u cm
thy bc bi hn v thiu mi phng tin v tin
nghi. Nhng sau mt thi gian ng A cm thy
hnh phc nh np sng n gin, v ng B vn
lun lun bc tc v np sng trng b ngoi.
Ta thy rng tnh ngi ngho nh nhng
su m, tnh ngi giu rng ln nhng mng
manh v ci chn hnh phc t hn trong s
n s.
Dalat & Ngi Xa Trang 58
Mt khu dn c thi 1925-30 (khng bit u)
Dalat c nhiu may mn tht c bit v hi
t cng mt lc to cho ngi dn Dalat mt
phong thi ring, khng ni no c trn t Vit:
v thin thi t rng ngi tha, nhiu cng vic,
nhiu c s gio dc tt; v a li vi ni cao, kh
hu quanh nm mt m v trong sch; vi v nhn
ha vi np vn minh v t tng phng khong
ca ngi Php, vi quyt tm hng thng v
o c ca ngi Vit. l ngun gc ca tnh
ngi-Dalat-c-xa v thi im ny l nh cao
ca phong thi ngi Dalat.
2. Vi thnh phn c ngun gc v sinh hot
Trong giai on ny h c tin hiu phn
no mnh lc tt xu ca ng tin nn cng t
vn v so snh gi tr gia tin v nhn phm
v..v Do ci tnh thng khng cn n thun
l thng nhau gip nhau nh trong giai on
trc m tr nn phc tp su m v nhun
nhuyn vi nhiu tnh tit, c khi va au kh va
hnh phc, mi chm n tn phai m cha bit
hnh ng ra sao? B th thng vng th ti.
Trong giai on sau nh c tn tui, ngh nghip,
sinh hot ca h ta hiu c s gian trun v np
sng phc tp lng thin v o c ca h.
Nhng mun tm hiu r hn tinh thn lm vic
ca h ta cn bit thm cc chi tit vui bun trong
cuc sng hng ngy ca h.
trnh hiu lm xin thng cm cho ti
c xc nh ngha v vi cm t chnh tr
dng trong bn tp ghi ny. y l thi gian Php
thuc, nn cc cm t khng chin qun, nh cch
mng c dng ch mi hot ng ca cc
nhn s, cc phong tro v ng phi chnh tr u
l ca ton dn chng Php. Ring trong nm
1945 vic thay ngi i ch xy ra bn ln:
Nht, Vit Minh, vua Bo i v Php, v nh
hng ca Vit Minh ni bt ln nn xin c
tch ra thnh mt n v ring nh qun chng
ng thi dng.
a. Giai on trng thnh ca phong cch ngi Dalat xa (1927-1945)
H thng giao thng hon tt. Dalat
c mi min bit n, dn chng mi ngnh
ngh _ th thuyn, thng nhn, thu khon, dch
v, hc sinh, v c ngi Php _ t ln. Dn s
tng nhanh:1500 ngi (1923), 9000 ngi
(1938), 20 000 (1942), 25000 (1944); s bit th
327 (1936) 728 (1942). y l giai on giao thoa
ca cc tp qun xu tt ca thnh phn mi vi
ci phong thi ring ca ngi Dalat c. Tuy thiu
s nhng quen sng cn kim, n gin y
lng bc i nn h vn gi c ci phong thi
cao p m dn chng thng nhc nh v ca
tng: bn tnh ngi Dalat (khong nm 1945) ci
m, t nh, mn khch, lch s, trang nh, hin
ha, d thng, gin d vv
Trong 20 nm (1925-1945) Dalat c xem
nh hon chnh vi mt qun th kin trc c
o, mt k lc v xy dng mt thnh ph v 9
nm sau khng xy dng g thm na. Triu nh
Hu c Qun o, i din chnh thc (1936),
nhng Dalat vn c t chc t lut l cho n
sinh hot cho ngi Php. T tng ng Ty
ca ngi Php, hc sinh Php Vit v T Lc
Vn on cng bt u nh hng n sinh
hot dn Dalat. ng phng theo nht nguyn:
ch c ring ta vi xu hng bo th v t chng.
Ty phng theo nh nguyn: c ta v i tng
nn sng ci m v thin v khoa hc. T tng
chnh tr ca dn Dalat i vi Php cng thay i
phn no nh thnh qu ca s xy dng thnh
ph v ngi Php Dalat a s c np sng vn
minh lch thip ci m khng nh lnh L Dng.
Dalat & Ngi Xa Trang 59
Phng ca khch ca Langbian Palace (1921)
Trong thi gian ny nng ngip mi bt
u hnh thnh v t pht. n 1938 nhng p
nng nghip mi c chnh thc thnh lp vi
quy ch mi gia nh nng dn c cp mt din
tch va sng nn khng c hin tng i in
ch bc lt dn t in nh min Lc tnh.
Thng nghip v dch v pht trin em n s
cnh tranh v s gian xo; nh giu v tr thc
em li l ngha tin nghi dn tr. Cng vic vn
nhiu nhng ng dn em li ghen ght dm pha,
chia r theo tp qun a phng; s pht trin
chnh lch gia h thng y t v gio dc Php
Vit v v... Ci tt xu ln ln, v ci xu d
bnh trng hn l ci tt. Gn mc th en gn
n th sng ci t tm c bit ca ngi Dalat
xa cng b suy thoi dn dn. Nhng hnh
ng v t tung chng Php nu cao tinh thn
dn tc cng bt u l din. Dalat c nhiu
trng tt vy m c vi ba gia nh tuy c lm
vic vi Php nhng trng tinh thn dn tc,
khng ngi kh khn tn km, gi con ra hc
Hu. C nhng ngi khuyn dn chng ty chay
cc tr chi c tnh cch mit th dn ta nh tr
chi lim cho, leo ct m vv Mt s ng
bo lp cc hi i hu ng hng nh i hu
Hu Tha Thin, i hu Hoan Chu vv
Theo s hiu bit th thin ca ti lut
php c p dng nghim chnh r rng ng
theo cc iu khon v quy hoch xy ct: quang
cnh cc bit th ca t nhn Php, kiu nh ch
A ca t nhn v ti c x ngi Vit; quyt nh
ti hu buc nh p Ngh Tnh khng c xy
trn nh i theo tn ngng Vit m phi xy
thp hn; phn p Ngh Tnh dc theo ng Bi
th Xun c cp pht sau cho nhng ngi
iu kin m b thiu st trong ln cp pht trc.
Cc p ngi Vit c cp pht u tin phi
nm di thung lng ch khng c khai ph ti
nh i. Du tch ca iu lut ny l con ng
vng quanh p Ngh Tnh, n nm 1948 vi my
bm nc, dn lm vn t ng khai ph thm
ln i.
Mun theo kp tc kin thit Dalat, sinh
hot ca mi ngnh ln nh c Php ln Vit cn
nhiu vn, m Dalat khng c ngn hng. Do
h cn sing nng lm vic v tit kim tng xu,
t to uy tn th mi vay mn, hn vn c.
Nhiu hnh thc vn minh c p dng: bun
bn tr gp, gi u v chi hu hi. Tt c nhng
gii php ny u cn lng nhn i ca k c tin,
s lng thin v trng tn ngha ca ngi cn
vn. Nay ta rt quen thuc vi cc phng cch
ny nhng lc tht l y sng to: bun bn
tr gp tng t nh th tn dng, hu hi l hnh
thc tri phiu t nhn.
H hc nhng kin thc khoa hc k thut,
hc suy ngh v l lun c lp, dm mo him v
chp nhn ri ro v tinh thn tn trng lut php,
vvnn pht huy tinh thn t lc t cng,
dm ngh dm lm _
cm t dao hai li. H hc
c li x giao mi, t tng mi, nu nng
trang hong nh ca theo mt ngi Php. Dn tr
c nng cao, bt c chp bo th, hiu c s
gian trun v lng bc i ca ngi tin phng.
Nhng iu ny gip h gi c phn no ci
o c v nhn phm ni trn.
Dalat & Ngi Xa Trang 60
Bn mt c rnh thot nc bng b tng, bn tri
doanh tri nhn cng b hoang.
Dalat min t ha. Mi ngi ln y
u tm uc vic d dng, cng chc khng cn
ngh l b i y. Nhn vin vin Pasteur, Ha Xa,
a D, Cng Chnh c cung cp nh ca ti
nhng c x ring bit. Con ci h c vo hc
min ph Petit Lyce. Cc cng s, nht l ga xe
la, l ca ng ca Dalat, cn rt nhiu nhn cng
loi. Gii ph n v dn lao ng c nhiu
ngnh bun tht nghip li quan vin. Qun n
bnh dn vi cc thc n, bnh tri c sn a
phng mc ln nh nm. Khng c vn nhng
thun ng i lm ca dn lao ng ch cn mt
gnh bn b Hu t ngay trc ca nh, hay phi
gnh ln ch l nui gia nh ng con. Ti
bit hai gia nh ha vin t Bc chuyn vo vi
bao u t lo ngi ban u, no ng nh m con
chu u t cp i hc v tung bay khp th
gii.
Min t ca sng to, ca kh nng:
mt ng bp cho gia nh ngi Php thay v mua
rau ch, dn v nh mua nhng mn cn
thit ti vn cho ngy hm sau thm thu nhp.
Nh vn trng nhiu loi rau cho Php, v ng
bp khc cn ti tnh hn, mua nhng rau ph thi
em ra ch rao bn vi li hng dn nu mn
Php, v con cng chc xm li mua. Mt gia
nh st bn mt vn nh mi trng c ph
thy ch vn phi mn ngi lm c, bn xin
h trng rau trn nhng phn trng v sn sc
vn cho. i bn u li. Trong ngnh th n,
t h l vic kh nht, nu t khng kho mt
tng khng phng m sa ti lui km nng sut.
Ph n thng lm ph h, c c gi vn kho tay
xin t h th, no ng hp kh nng pht chc
thnh th h sng chi. Mt nhm 10 ngi vn
chuyn t bng xe bnh g dng trong vic khai
ph vn ng Hin t chc lm mi ngi mt
cng on ( o t, xc ln xe, y xe ch t,
nu n nh) vn chuyn t cho khu k tc x
trng Grand Lyce.
Ton quyn ng Dng Ren Robin v vua Bo i
khnh thnh ng xe la xuyn ng Dng v thi
gian thc hin ng xe la ny t 1896-1936
Min t ca s cu tin: h khng n h
cng vic nng nh nng ma min l hc c
ci mi. Nim m c ca cha m l con c
vo Yersin hc min ph nn h tt bt lm ngy
m c tin cho con hc trng t, hc thm,
hoc tm mi cch cho c iu ny. Mt anh
bn cho ti bit ba anh lm cho mt gia nh Php
nhng vn ngho nh h xin vo Yersin min
thi. Trng trung hc Dalat hnh thnh rt tr
nh hng n s cu tin ca thanh nin phn
no. Mt s dng b hc, ngay sau khi c bng
tiu hc hoc trc khi c trung hc nht cp,
ra tm hng tin thn khc theo cu con c
nh trong tay hn c ln trong ao. Dalat ang l
mi trng ca trm hoa ua n, mi ngnh ngh
u cn nhn ti, cn sng kin thch hp vi nhu
cu ring . Ci kh l ci khn.
Dalat & Ngi Xa Trang 61
Min t ca n gin v tit kim: Qua
bao nm trui luyn trong gian kh gi tr u thu
hiu gi tr ng tin v khng th no ua i
theo gii hc sinh nh giu cc tnh ln hc, h
phi sng tit kim n ni hnh nh DNA h
tin thm su vo xng ty. Mt ngi con
ti M hi M bng rng li sui, l gt
ht ng bng sng Cu Long, vt sng trng
dng sao m ci cc ko ca m khng rt. Ti
khng qun c cnh tit kim ca gia nh ti,
ch mt tim bun ln ng thi. Mi bui n
tra, con nt ca hai ch tim v ca b con xa,
gn 20 a, cm bao nhiu cng c nhng ng
bp ch cho tht c vo chn u cn nhng chn
sau ch c nc canh hay nc tht c. C my
nh vn qua bao lao tm v cn kim dnh
dm c kh nhiu vng nn sng an nhn
n ngy nay.
Ga xe la c ca cng ty SGAI iu hnh ng xe la
Dalat trc khi c nh ga hin hu. Ga ny ch cn
mt phn nay dng lm ni iu hnh ng xe la
Dalat- Tri Mt
Min t ca thc t: Ngi Dalat xa
ch tm vo thc t thay v bng cp hay danh
vng. Trong thi gian u h mong c c sng
cn. Trong giai on hai, c cht t tin, nh
ca, np sng n nh, h c mong c mt
tng lai vng chc hn. Vo giai on cui, khi
thy r rng thnh qu ca bao nm vt ln
vn ln, h mong xy dng tng lai vng chc
cho con chu nh trng hp sau. Nhiu ngi
Vit Cali nh kh hu m p hng th nhiu
tin nghi nn a thch ci b ngoi vi o qun xe
c ton bng hiu k c c. Tri li Min-
nesota, chng lnh h khng cn o qun p
m cn cho m, khng cn xe danh ting m cn
xe c my tt d n my v khng b h dc
ng. H thy v hiu r on ng lp nghip
l cn n chc mc bn, o b lm chung v
trnh xa cnh ua i trm hng bc o lng bun.
H sng vi o c v hnh x theo lng tm:
khng lm nhng iu mnh khng mun ngi
khc lm cho mnh. l ngi lng thin o
c. Sau 1945, i sng phc tp hn, o c
gim dn v h phi lun lch lut l. l lng
thin lut php. Cui th k 20 khi chnh tr xen
vo nhiu hn, i sng qu phc tp buc ngi
dn phi sng vi lng thin chnh tr. Ngi
xa, sng n gin tht th, to dng ti sn
vi lng tm ngi qun t trong nn mng
lng thin o c iu m nay kh tm. Ta c
th xem s lng thin nh ci bong bng cao su
c thi phng. Lp cao su ni gc dy vng
chc nhng mng dn khi c thi hi vo. Cn
dng bong bng l cn lng thin, bong bng b
thnh bt lng. Ta bit mi vt u c hai mt
nhng khng lm sao bit c mt trong ca ci
bong bng, nn ng cu ton.
Trong giai on ny Dalat hon thnh v
mng nht l chng ta hiu c phn no s
ng gp v vt cht ca ngi tin phng. Nh
s giao thng thun li, s pht trin v thng
nghip, s hin din ca gii tr thc nn dn tr
ln cao mau chng. Nhng iu ny gip h hiu
r hn nhng tnh tit o le ca tnh thng trong
trng i. l ct li ca tnh thng trong o
c v gip cho ngi Dalat xa gi vng c
phong thi c bit ca h trong giai on k tip.
Dalat & Ngi Xa Trang 62
b. Giai on thoi ha ca phong cch ngi Dalat thu xa (1945-1954).
Khi chnh quyn ng thi, Vit Minh,
pht ng chin dch tn c, Nhiu ngi tn c
xung Phan Rang v ngh rng tn c khng lu.
a s cho y l dp tt v min Trung thm
qu c.
Khi Php ti chim Dalat, nhng gia nh
tm tn c xung Phan Rang v may mn thot
khi bnh tt, hoc khng b Php git, bt u hi
c v m thm cm u cm c lm li cuc i.
V Vit Minh chim gi hai tnh Bnh nh v Ph
Yn nn i a s nhng gia nh tn c v min
Trung khng tr li c ngoi tr mt s t c
tin mo him hi c bng ng thy. Dn chng
t Nha Trang n min Nam mi thnh phn
ch th lm n hay c hi ch ngha o o ln Da-
lat mua v chim nhng nh v ch. Tim Nou-
veauts Hanoi ca thn ph ti b mt ngi Sai-
gon dn Ty chim i thnh Saigonais. Dn s
tng kh nhanh mc du b hn ch trong thi gian
Hong Triu Cng Th.
Thc Cam Ly thu xa
Trc 1945 cha c radio, bo ch rt hn
ch, mi ngun tin chnh tr hu nh l truyn
khu khng c loan truyn rng ri nn dn
chng Dalat sng trong thanh bnh. Khi Vit Minh
ln nm chnh quyn dn chng mi bit s hin
din v hot ng thm kn ca h. Trong thi
gian tranh ti tranh sng ny, dn chng rt s b
gn ti Vit gian c th b t hnh hoc b a i
an tr vi ngy v tht mong manh. Nhng ngi
hi c, qua bao th tc rc ri, v n ni thy nh
trng khng, vn y c k c phn tro v vt
dng chn du cng khng cn. H nh phi
chp nhn np sng m ni che tai, mt m tai ic
cho qua ngy. Bit mt nhng ngi ch mi ca
bao cn nh c m khng dm hi han lin lc.
Cy cu Nht ny c thay th bng cng hp ti
ng ba ng Yersin v B Huyn Thanh Quan. i
cao bn tay tri l i dinh Cng S v ch Ha Bnh;
i li pha tay mt l i C, lm cy thp l Tri
Thiu sinh Qun, (H Dalat ngy nay)
Tnh xa ngha c ca lng ging, ca
cng ng thay i v c ni tan bin, nh li
din t sau y ca ngTrung Tn, ch mt tim
bn st ti ng Cu Quo, Tnh ngi nm
1935 nh nc cam vt ng trong ci chn t c
mi thm thoang thong, hng v ngt du vi
cht hu cn li trong c sau khi nut. Tnh
ngi 1955 nh cht nc cam vt ng trong ci
ly thy tinh y nc xay chng mi chng v
lm lnh but t nu rng n c hng. ng tha
phng cu thc ti Dalat hai ln: vo lp nghip
nm 1935, tn c v Qui Nhn nm 1945, hi c
vo li Dalat nm 1954, v b kt li Bnh nh
chn nm. Tc kin thit Dalat qu nhanh, tin
nghi qu hp dn lm cho bao tnh cht tt p ca
dn chng cha kp thm su b xi mn.
Dalat & Ngi Xa Trang 63
Nhng ti sao li qu nhanh nh vy? Hy
xt cc con s sau y. Dn s Dalat 25,800 ngi
(1945), 5,200 (1946), 52,000 (1954). T l dn
chng nm 1946 so vi nm trc l 24% v vi
chn nm sau l 10%. Vi 10% thnh phn c m
cn gi c phong thi ring c bit ca cng
ng c ni ln mt cch hng hn l nhn phm
ngi Dalat xa trong sng, tt p qu.
Mc ch ca bi vit ny ch mun trnh
by vn x hi, nhng ti vn phi nu hu qu
ca vic tn c hn su mi nm v trc ch
cng nhau suy ngh ci nhn phm ca tin nhn
m thi. Qua vic tn c, theo thin ngi Dalat
xa, c nhng c im:
a) thng ngi, cu tin, o c, tn
trng lut php nn h chp hnh lnh tn c mt
cch nghim chnh.
b) khng qun ngun gc t tin nn v
thm nhn dp ny.
c) a s 76% dn Dalat xa _ thnh phn
nng ct ca thi khai sn ph thch to nn
ct li ca phong thi ngi Dalat _ sinh hot ra
sao khi v sng li ti min Trung.
Xt qua c bn giai on tc phong ngi Dalat
ty thuc vo hai yu t chnh m cc tnh thnh
khc khng c:
1) v mi trng: kh hu qu lnh v Da-
lat cha c ngi Vit.
2) v con ngi: ngi Php giu, mnh
vi y uy quyn v ngi Vit ngho cam
chu s phn nhng hng thung trong o c.
TINH THN
NGI DALAT XA
Tinh thn ca mt s danh nhn hay quc
gia thng c truyn tng qua huyn thoi: mt
thc th h o khng cn chng minh m ch cn
lng tin ca dn chng. Lng tin cng cao huyn
thoi cng d lan truyn. Huyn thoi ngy nay
kh lan truyn v dn tr ngy cng cao. Ngi
cht l ht nhng cc danh nhn li ting thm
mun i. Dalat khng c danh nhn nhng lch
s ghi nhn dn Dalat xa li mt phong
thi ng ngng m, iu m chng ta ang c
tm s liu. Khng c tng nhng on dn qun
v danh hp ny to c thnh tch tt. Tuy v
danh nhng ui qu m st cng l cha ta, cng
hu khanh tng cng l cha ngi nn ta cn
lm lt nhng g lin h c li ci tinh thn
ca h.
Mun hiu tinh thn ca h cn phi c
nhng chi tit c th v cuc sng. Ai ai cng bit
s tin nghi v cc phng tin hin hu lm
chng ta khng th hiu c nhng kham kh
ca ngi xa cng nh hai ch ng nhin
tm thng li cng lm cho chng ta bi ri hn
khi tm hiu mc gian nan ca h. Nu khng
ghi li mt vi th d cn thit chng ta s lc li
lun.
Tnh mu t xa v nay hon ton khc
hn. Tr con xa ch qu khi m i ch v, tr con
ngy nay thn nhin ly qu trong t lnh khi cn.
Ta nghe nhiu chuyn tnh mu t t gia nh
ngho m rt t thy t con nh giu. S sch Da-
lat ghi t nhn c a ln Dalat lm cng,
ng nhin ta ngh ngay l ti phm m
khng h ngh ch v mun c mt i sng d
chu hn nn h khng thu m b a y, cng
nh ngi tha phng v kh qu mun ln
lm cng l thng tnh, m khng h ngh n
vng ny ch c ngi Mi nn phi sng mi
my nm trong cnh trai tha gi him. Sch Dalat
ghi ng Nguyn thi Hin a mt s di dn
Ngh An v mi nm sau ng Hong trng Phu
a ngi H ng vo Dalat.
Dalat & Ngi Xa Trang 64
Gio Hong Chng Vin
Ngi H ng c gip v xe la,
c tr cp tin bc v nh tm tr lc ban u.
Bn thn ti cng hiu l ngi Ngh An cng vo
bng xe la. No ng n nay ti mi bit ng
xe la ln Dalat hon thnh nm 1932 v ng
H Ni Si Gn nm 1936 v khng th hiu ba
ti gp kh khn g v lm sao i th chi ph
cho li 20 ngi trn hnh trnh gn 2000km bng
xe hi vo Dalat nm 1928?? Cng l ng
nhin mt lo thnh khng nh vi ti l v cuc
sng, a s nhng ngi lm n lin quan n
khai thc g hoc sng ven thnh ph u t
nhiu c lin quan n kinh ti cho khng chin
qun.
bu th trn ng th di
hay
khn cht di cht, bit th sng.
Ti suy ngh nhiu v vic ghi li danh
tnh hoc mt s chi tit v ngun gc t nh, thp
km ca mt s nhn chng m con chu h c
th khng mun nu ra. Ti xin khng nh l
khng h c cht ngh no xu v h c. Ngc
li ti li thy cc iu lm h cao qu hn, v
cm thy cc chi tit ny rt cn thit ni ln
ci tinh thn ca ngi xa m ta mun duy tr v
pht huy thm. Ti khng dm c k vng cao xa
nhng ngh rng cc chi tit ny c th l mt
phn ca bo tng vin _ nu c thnh lp sau
ny _ v ngi Dalat xa. l nhng ci mc
ta cn c v tm hiu thm v thi gian trc. V
Dalat, ti xin li trc thn thuc cc nhn vt
ny hiu, thng cm v h x cho nu gia nh c
iu khng c va .
Thm c khch sn Langbian Palace
Cc t nhn xa tn c v min Trung u
mt. Con ci h nay cng khong 80 v sng
qua bao thin tai chc cng thnh ngi thin
c. Nhng ngi n Dalat sau _ nh cn li
chng tch ca s nghip v sinh hot _ cng
qua i c xem l th h th nht: th h ca s
liu. Nhng ai chng kin phn no cc sinh
hot nh chng ti _ cng gn t xa tri
_ c
xem l th h th hai: th h nhn chng. Nhng
ai ch c nghe cha anh k li phn no tinh thn
h sng, nay ang sng trong thi i ca tin
hc, l th th th ba: th h tinh thn. Tuy y l
ba thnh phn c lin h n Dalat, nhng Dalat l
ca ton dn Vit nn mong rng mi ngi chng
ta hy cng chung sc tm ngun gc, tm ci tinh
thn lm vic ca tin nhn theo phng thc
c trnh by phn sau vi c mong ci
phong thi tt p s c vnh hng v chng
ta li cho con chu mt di sn v cng qu
gi.
a) S ng gp ca th h s liu.
Ti p Tn Lc ng Trng Ni, ngi
Qung, sng gnh vi ra ch chiu gnh v nh
cho cc b bn vi nhng sc khe km dn phi
chuyn qua qut ch sng trong cnh g trng
nui hai con. Hng ngy c nhn ci thp trng
Dalat & Ngi Xa Trang 65
Yersin phn u v c m con ng c vo
hc . Ti c ng nhiu ln tm s v nh
hng dn con ng em c vo Yersin.
Ngho nn vt v nhng ng chng bao gi c
cm nhm nhng mn hng kh hng h nh
m treo trc ming mo. S tn ty v lng
thin ca ng lm cho bn hng trong ch thng
qu ng v thnh thong biu ng cht qu cho
chu. Con ng, mt gio s trit ni ting trng
Trn hng o, t trong tp th:
Sen n vn tnh
Chai phng nhng bn tay
try nt nhng bn chn
nh vn ngho, thn vn gy
m cha lm, thin h n
i ngho khng chu ni
m mt qu ba mi
cha xc tng ng rc
nui con cho nn ngi.
Chu ni ng l mt tin s trng Berkley, M.
ng Nm Nin, ngi Qung Bnh, ng ti
Tn Lc, nh c k thut cao l ngi ph c gii
nht trong m phu lc l. ng vui v lc quan ni
vi ti ngi gy n c nh ting n c n
b con gi m, tao nh li ph bin m c thnh
thm xanh lm ty m m cho tao tin sng hn
ng n c. Tao khng lo i v cn h ten Palace
l tao cn cm n v khng s b b chiu khi qua
i. ng ch hai quan ti bng g d kh p,
di ging, trong c hai bao tr Cu t, v
bo trong Tn Lc ai sng hn tao. Xuyc m
dua nghe (sur mesure t ca ngi th may u
phc dng may theo ng kch thc). l tt
c s nghip ca i tao, nhng d sao vn kh
hn ngi bn p .
T lu ngi th p quan st hng
xm v thy rng nhiu vt ph thi trong cng
trng xy ct khi qua tay ngi th n s thnh
hu dng. Mi ngy i lm v h lm khi th cc
gch, khi th vi lon ct hoc m gch vn v tr
thnh ng trong sn nh. Ln hi h dng xy
tng, lt nn nh v..v... ng c dnh dm mua
mt cn nh v s m cho b v mt qun bn tp
ha nh vt v hn l i p . ng b hng
m v hy vng thng Sng, c bng Yu Lc va
bit c bit vit, ang theo ngi bn hc lm
th n. N s xy vch v lm nn nh bng xi
mng qun ca b sng sa hn.
Nhiu ngi th nh ng Trn Lai c tay
ngh cao chuyn qua lnh khon (tacheron) nhn
thu li cng vic ca cc nh thu, ng Nguyn
thnh H tc Xu H, nh c Php vn, nn chuyn
thu cc bit th cho Php v c bit th ring ti
ng L Gch, ng T duy Ho mt th n tr
thnh ngi cai gii c nh thu Gross tn
nhim v trng dng.
Sn H bng hiu ca mt thng gia, ca
th h ngi Dalat th hai, ni ting t thp nin
1960 v vn tn ti n by gi. Theo cha gi t
Ngh An vo Dalat nm 8 tui b ni ting
thng minh lanh li. Nm 1945 tn c xung vng
ngoi Phan Thit, khi Php ti chim Vit Nam,
cc nng sn a vo tnh l b khm xt gt gao.
Dng tri mt t chn nc b ly ht ht ra ri
nht trng g vo, t ci mt vo li v ngy ngy
qua i kim sot d dng. Lp gia nh vi mt
ngi ti x ch rau, cng nhau cht chiu vt ln
vi ngh, v vn ln vi bao kh khn. Ngi
chng vi t tm v tha ca ngi mnh thng
qun cha Linh Sn. Ngi v, tri qua bao nm
thng gian kh vi cha gi v em di, t trng
tm vo tnh mu t nui n con mi a n
hc. C cng mi ng c u gi b khng t
b nhng th on cn thit u tranh vi ng
nghip trn thng trng. Gn n th sng nn
Dalat & Ngi Xa Trang 66
khi kh gi b nghe li chng gip nhiu gia
nh ngho khng phn bit hon cnh, ngun gc
v tn gio. Khi chin dch bi tr t sn mi bn
ang si sc Dalat v b, ang Saigon, nht
quyt v li Dalat trc s can ngn ca b con.
B bo v thnh cng ti sn ca b ng theo
cu khn ngoan n ca quan mi bit. B cha
h t chn ti cng trng, nhng s khn ngoan
nhy bn, v s dm ngh dm lm ca b v
thng trng ng thi l nhng bi hc qu
gi khng hiu hu th c hc hi c g khng
nhng ti ngh con chu b nn ghi li vi cc tnh
tit Dalat hc c d kin nghin cu khi cn.
B c nhiu iu c bit khc na nn mt
trng lo trong p bo: con ny m bit ch th
lm t tng ri. B p dng hon ho cu
khn cht di cht bit th sng. B cng l ngi
cho chng ti mn tin i n ni ri tr sau
vt bin. Khun kh bi vit khng ch
ghi ht thnh tch v b. Bit b kh nhiu nhng
khng bit ht tnh tit s vic, nu ghi thiu st
hay sai lc s gy nn hiu lm nn ti khng
nhng khng dm ghi m cng khng dm xt
on nhn cch v tinh thn lm vic ca b. Ti
xin ghi li s lm li ca nh i vn ho T ng
Pha (TP) c gi hiu ti v cc nh
kho cu Dalat hc tm hiu sau vy.
TP ch hai cu th
Minh nguyt sn u khiu
Hong khuyn nga hoa tm
ca T Tng Vng An Thch l v l v trng
sng m sao li ht u ni, con ch vng sao li
nm trong lng hoa c, nn sa ch KHIU ra
ch CHIU, ch TM ra ch M. Hai cu th
tr thnh
Minh nguyt sn u chiu
Hong khuyn nga hoa m
Ngha l:
Trng sng chiu u ni
Ch vng nm di bng hoa
Khi TP du ngon n mt vng ni rng,
ni c loi chim tn Minh Nguyt v mt loi
su tn Hong Khuyn. TP sc nh li hai cu
th ca Vng An Thch c ngha l
Con chim Minh Nguyt ku u ni
Con su Hong Khuyn nm gia a hoa.
ng rt hi hn v lm li ca mnh.
Hon cnh x hi a y ba ngi n
ng (Trng Ni, Nm Nin v ngi th p )
xung tn ng cng, nhng nh sng n s h
vn hnh phc vi nhng g ang c, vn gi c
t tm tinh khit trong ngho nn, v vn vui vi
cuc sng,. Tuy ng di y thang x hi
nhng tinh thn cu tin v o c ca h vn
c th hin r rng nh nhoi hay vn cao ty
ngi, ty hon cnh. Ghi li danh tnh ba ngi
th ngnh xy ct (Trn Lai, Nguyn thnh H v
T duy Ho) c c sng to v y quyt tm
hng thng c th ang trn to thnh tch
tt m v thi cuc nn s nghip b ct ngang,
v ngun gc b Sn H chng minh l c
nhng ngi t hc hoc thn phn thp km vn
c th tr thnh i doanh nhn. Ti tp trung
phn no nhng chi tit trung thc ca cc nhn
vt c ngun gc thp km trn gip ta thy
trong mi trng tt s ngho nn khn kh
khng lm mt nhn phm hoc lm gim kh
nng con ngi m cn gip chng ta hiu r thm
np sng v tinh thn ngi Dalat thu xa.
Nhng ngi ca thp nin 20 nay u
mt v khng cn cht du vt g nn nh phi
cn c vo th h th nht. Nhng g ti bit v
thu thp c v sinh hot ca h trong hon
cnh kh khn l tnh thng v gip ln nhau
vn cha m phi cn s nng ta mt thit
vi nhau.
Dalat & Ngi Xa Trang 67
Rng thng l sn i trng Yersin, dy nh lu trng l
trng Yersin, bn tri l h Xun Hng, nh cao l i
Cng S v ch Ha Bnh, lm cy en cao l nh giy thp
gi, khu nh trng trc lm cy l ng Bi thi Xun gn
h i C, con ng bn tay mt l on cu st vi
ng Yersin.
Sinh hot ca ng Tng hp Pht (THP),
thu khon ngi Hoa di y gip ti hiu tm
quan trng ca s nng ta. ng THP, xut thn
mua bn ve chai, ba chm by ni ln lc trong
nhiu ngnh. Khi sc m cng ty ng mn
mt gio s trng Cng Chnh, hc Php v,
n lng thng sut i tnh b tng ct st cho
tt c nhng cng tc ca ng y, nhng phi tnh
tht st v an ton th thuyn c theo m
lm v gy uy tn vi ch nhn.Tt c cc giao ko
u bng ming. Nh s gii thiu ca bang ch
ng THP c mua chu vt liu. V sau ng c
xng lm sn st, xng lm mc, h thng
cp phiu cho nhn cng ngho mua r nhu yu
phm trc tip vi cc hng sn xut thuc bang
Phc Kin. Nhng khc st vn, b loong lc
lng u c gom ng bn cho dn ve chai.
Nhng khc g vn, dm bo, mt ca u c
mt hng nh ti dn hng ngy em v t l.
l tinh thn ca cu ngi n cm k hp cho,
tin nhau, nng ta nhau lu di cng vn
ln. Ti c ng Thy gii thiu vo tnh b tng
ct st, nh ngh tay tri v c hng cc iu
kin nh ng. Qua cng vic ny ti tip xc vi
kh nhiu thng gia ln nh ngi Hoa v hiu
phn no h thng gip vn, nng ta nhau, s
lng thin, cn kim tho vc ca ch nhn v
nhn cng ca cc nh kinh doanh Hoa. Cc iu
ny gip ti rt nhiu trong vic tm hiu tin trnh
lp nghip ca ngi tin phong Dalat di y.
Ngi Vit Dalat ni ting nht thi l
ng V nh Dung, mt gng sng ca thi i
m khng ai bit ng lm nhng g trc khi xy
nh ga (1932), xy cc dy ph xung quanh ch
Ha Bnh, cha Linh Sn vv
Trng V B Quc Gia
Khng th hiu c ti sao Php dm
giao cho ng thc hin nh ga ny. Ngun nhn
cng vt liu t u, khng du vt. Mun tm
hiu ngnh xy ct ni ring v ngi Dalat thu
xa ni chung cn phi bit r hn cc hot ng
v nhn cch ca ng v ng l nh thu Vit Nam
u tin v ln nht ti Dalat. Qua bao nm thng
cc cng trnh ca ng vn tr gan cng tu
nguyt trong khi mt s khng t cc bit th ca
ngi Php xung cp. iu ny ni ln kh
nng k thut v lnh o ca ng kh cao va v
k thut va ngun vn nn mi nhn c cng
tc nh ga. Cng ng phc ng hn v nhn cch.
ng c d tng nhng mnh dn ng ln cnh
tranh ngh nghip vi cc nh thu Php v c
cng ln v thnh lp v pht trin Pht Gio Da-
lat.
Cc ng Nguyn vn Ting, Th An
ng v ba ti u giu lng bc i, trng tinh
thn cng m bc nhau ln ln trong ngh
mu sinh ging ng THP. ng Ting vi lng tin
mnh lit vo kh nng mnh khng ngi sn
lam chng kh ca BLao xung phong ti