DESCHULDVAN HET

SCHILDEMBLEEMDE BIOGRAFIE VAN HET PHILIPS MERK

Dlngaman Kuilman

Op 21 juni 1948 schrijft de Directeur van het Bureau voor den Industrieelen EigendoM het fabrieks- en handelsmerk van Philips in. Onder 'soort van waar’ worden vermeld:

•WETENSCHAPPELIJKE, METEOROLOGISCHE, CHEMISCHE, NATUURKUNDIGE. NAUTISCHE. GEODETISCHE. ELECTRj

SCHE, FOTOGRAFISCHE, CINEMATOGRAFISCHE. OPTISCHE, WEEG-, MEET-, SIGNAAL-, CONTROLE-, REGEL-, ONDEI.

ZOEK-, KEDDINGS- EN ONDERWIJS-TOESTELLEN, INRICHTINGEN, INSTRUMENTEN EN ARTIKELEN; ELECTROTECHN'

SCHE APPARATEN, INRICHTINGEN. INSTRUMENTEN, ARTIKELEN EN MATERIALEN; ISOLATIEM ATERIALEV

F.LECTRISCHE GELEIDERS VOOR ZWAK- EN STERKSTROOM. KABELS, SNOEREN. MONTAGF.DRADKN. WIKKELDRADEV

WEERSTANDSDRADEN. DRAADPRODUCTEN, WELKE NIET ALS STROOM GELEIDERS DIENEN; APPARATEN. INRICHTIV

GEN EN INSTRUMENTEN VOOR RADIO, TELEGRAFIE, TELEFONIE, TELEFOTOGRAFIE, TELEVISIE, TELEX, RADA M.

FACSIMILE-OVER DRACHT EN ANDERE APPARATEN. INRICHTINGEN EN INSTRUMENTEN VOOR TELECOM Ml'NIC ATI :

IN HET BIJZONDER ZEND- EN ONTVANGAPPARATEN, STUDIO-INSTALLATIES, IIULPAPPARATEN VOOR HET VER KEI >

TE LAND, TE WATER EN IN DE LUCHT, VLIEGTUIG BOORD-INSTALLATIES EN INSTRUMENTEN. VLIEG VELD-INSTA LLV

TI ES, APPARATEN, INRICHTINGEN EN INSTRUMENTEN VOOR HET REGELEN. INSTELLEN, CONTROLEREN EN BED IINEN OP AFSTAND, AUTOMATISCHE TELEFOONCENTRALES, TELEFOONTOESTELLEN. RADIO’S IN COMBINATIE MET

SPREEKMACHINES. ANTENNES, CONDENSATOREN. SPOELEN. TRANSFORMATOREN, WEERSTANDEN, POTENTIOM'.

TERS. TRILLINGSKRINGEN, FILTERS, KEERLAAGCELLEN, IN HET BIJZONDER SELEENCELLEN, SCHAKELAARS

RELAIS, TRIMMERS, AFSTEM MECHANISMEN, AFSTEMKNOPPEN EN AFSTEMSCHALEN. LUIDSPREKERS. GF.LIJKRIC’Ii

TERS. DETECTOREN. VERSTERKERS. BATTERIJEN. MICROFONEN; APPARATEN, INRICHTINGEN, INSTRUMENTEN El

MATERIALEN OP HET GEBIED VAN DE GELUIDSTECHNIEK, IN HET BIJZONDER APPARATEN. INRICHTINGEN, INSTRl

MENTEN EN MATERIALEN VOOR HET UITZENDEN, OPNEMEN, REGISTREREN, WEERGEVEN EN VERSTERKEN V/l.

GELUID EN VOOR HET VERMENIGVULDIGEN VAN GELUIDSREGISTRATIES, SPREEKMACHINES EN FONOGRAFEN

SPREEKM ACHINEOPNEMERS, SPREEKM ACIIINF.N A ALDEN, SPREEKM ACHINEMOTOREN, SPREEKM ACH INEPLATEX

PLATENWISSELAARS F.N SAFIEREN, FILMBANI). MICROFONEN. GEHOORAPPARATEN, ELECTRISCHE MUZIEKINSTRU­

MENTEN; APPARATEN. INRICHTINGEN EN INSTRUMENTEN VOOR OPWEKKING EN TOEPASSING VAN ULTRA-SONOI >

TRILLINGEN; APPARATEN. INRICHTINGEN EN INSTRUMENTEN OP HET GEBIED VAN ELECTRONENTECUNIEK, IN III

BIJZONDER ONTLADINGSBUIZEN, RADIOBUIZEN, TELEVISIEBUIZEN, GELIJK RICHTBUIZEN, VERSTERK BUIZEN, ELE<| TRONENSTRA ALBUIZEN, ELCTRONEN MICROSCOPEN, FOTOCELLEN EN FORÖC EL APPARATEN, LUMINOSCOPEN; APPA­

RATEN, INSTALLATIES EN INSTRUMENTEN OP HET GEBIED VAN HOOGFREQUENTIETECHNIEK, IN HET BIJZONDI'

HOOG FREQUENTIE VERHITTING; ELECTRISCHE APPARATEN. INRICHTINGEN EN INSTRUMENTEN VOOR HET OPWE r’

KEN, REGELEN. METEN, OMVORMEN, IN- EN UITSCHAKELEN, OPSPOREN, AANWIJZEN, GELIJK RICHTEN EN COV

STANTHOUDEN VAN ELECTRISCHE STROOM EN SPANNING; VERLICHTINGSARTIKELEN, APPARATEN, INRICIITINGt'

EN INSTRUMENTEN, IN HET BIJZONDER ELECTRISCHE GLOEILAMPEN, FLITSLAMPEN, ONTLAD1NGSLAMPEN, FLUvO

RESCENTIELAMPEN, KWIKLAMPEN, NATRIUM LAM PEN, NEONLAMPEN, NEONRECLAME-INSTALLATIES, ELECTRISCI I

BOOGLAMPEN EN KOOLSPITSEN, HANDDYNAMO’S. RIJWIELDYNAMO'S EN ELECTRISCHE RIJWIELLANTAARNS. F.LE >

TRISCIIE ACHTERLICHTEN. DRAAGBARE ACCU APPARATEN, ZAKLANTAARNS, IIULPAPPARATEN, ILLUMINATIE- i'.

KERSTBOOMGARNITURKN, VERLICHTINGSORNAMF.NTEN, ARMATUREN, BALLONS, REFLECTOREN, LICHT WERPERS.

LICHTSCHERMEN; VERWARM1NGS-, KOOK-, KOEL-, DROOG-, VENTILATIE- BEVOCHTIGINGS- EN ONTNEVELINGSTOh'

STELLEN. MACHINES. INRICHTINGEN EN INSTRUMENTEN; APPARATEN, INRICHTINGEN EN INSTRUMENTEN VOl fKLIMAATREGELING (Z.G. AIRCONDITIONING) EN TEMPERATUURREGELING; RONTGENAPPARATEN, -BUIZEN,

INSTALLATIES, EN -INSTRUMENTEN ZOWEL VOOR MEDISCHE, WETENSCHAPPELIJKE, INDUSTRIËLE EN ANDER ’

DOELEINDEN;RONTGENVENTIELEN EN -KABELS; RONTGENSTATIEVEN EN IIULPAPPARATEN, DONKERE KAMER APPA­

RATEN EN UITRUSTINGEN. IONENSTRA ALBUIZEN. GEIG ER DETECTORS, DOOR LICIITINGSSC HERMEN, CASSETTE

k

o

BIBLIOTHEEKN.V.H.R.

^SCHULD vanhetSCMLDEMBLEEM

NIEUWPHILIPI'AWATT

m'J:'-N;

"

.©

LI, ■

:

220 VOLT .400 KAARSEN

BIBLIOTHEEKN.V.H.R,

I ËHUL DVAN HET

«IIOEMBLEEMDE BIOGRAFIE VAN HET PHILIPS MERK

Dingeman Kuilman

19 9 1 Nieuwer Amstel

voor Monick

In every large Corporation thcrc are lines of communication along which lines, front toe to crown Ideas flow itp, and vetocs down.

NN

I © Dingeman Kuilman/Uitgeverij Nieuwer Amsicl

ISBN 90 73978 01 7 NUGI686

I N II O l) I)

8 Inleiding

14 Stekken, Golven, Cirkels

18 De Schuld van iiet schilde.mhlkem

IS BRONNEN

40 RECONSTRUCTIE

60 IIET WOORDMERK

74 CONCLUSIE

7S IIET Evoluon

8 2 Pl.AYTIME

90 Besluit

/

s-'fèsj;.

#•

Inleiding

Het is een Venetiaans gevoel. Weinig maakt weemoediger dan de Science fiction van gisteren, de confrontatie met een ongerealiseerde verwachting en vervlogen hoop. Ik denk aan een film van Fred Zinnemann: Five Days One Slim­mer. In een bergdorp wordt al vele jaren een man vermist. De avond voor zijn huwelijk maakt hij een wandeling en verdwijnt. Zijn verloofde gaat sinds die tijd in het zwart ge­kleed. Dan wordt hij gevonden in een gletscherspleet. De kou heeft hem geconserveerd en zijn jeugd is uiterlijk onge­schonden. Uit het dorp loopt de oude, zwarte vrouw de ber­gers tegemoet. De klokken luiden wanneer ze hem, het jon­ge lichaam dat haar toekomst was, weer ziet. De tijd kraakt in zijn voegen.

Ik werd in 1961 geboren. Het beeldmerk van Philips, het schildembleem, is een signaal uit de wereld van mijn ouders en grootouders. Het is verbonden met de decennia rond de Tweede Wereldoorlog, waarvan vooral de jaren vijftig door het geloof in een betere wereld, het opgeruimde gevoel van de wederopbouw, gekleurd werden. De generaties die toen aan de orde waren, dragen Philips een warm hart toe. Zij zijn het, die nog klakkeloos geloven in de kwaliteit van Phi­lips (zoals de Zeeuwen in de Deltawerken). En zij hebben daar ook de goede redenen voor. Gloeilamp, radio, televi­sie en wasmachine, het zijn alle voorbeelden van produkten die hun wereld veranderden en verbeterden.

circa 1950

#•INLEIDING

Het schildembleem is het symbool van de wederopbouw, niet alleen voor het publiek, maar ook voor Philips zelf. De oorlog had de Duitse concurrenten verzwakt en bood de on­derneming grote mogelijkheden. De televisie werd geïntro­duceerd, de half-automatisering van het huishouden (koel­kast, wasmachine en stofzuiger) kwam op gang. In 1949 ver­scheen de longplaygrammofoon, negen jaar later de stereo- platenspeler. Onder leiding van ir. Frans Otten beleefde Philips heerlijke jaren. Het schildembleem waarmerkt die periode. Wanneer Otten in 1961 met pensioen gaat, breken de magere jaren aan.

Ik herinner me de draaikop-scheerapparaten van mijn va­der en grootvader. Tussen oude spullen trof ik ooit twee eitjes met afgeknipte snoeren aan (naar veel later bleek het Philishave model muis uit de vroege jaren vijftig). Zo vindt mijn oog soms het schildembleem. Het is een teken gewor­den uit een tijd dat het verleden zo zwart was, dat de toe­komst wel schitterend moest zijn. Misschien is een onder­zoek naar het ontstaan van het schildembleem een kleine speurtocht naar de ruïnes van die verwachting.

monteuse in Philips-fabriek, 21 jaar

-

'■ * " ■: :

Hï.-r.’fr;-?

mkm itm&z*

\

. : ••••'•••••

iiiisg

«mwmm

w

Sterren, Golven, Cirkels

De ontstaansgeschiedenis van een merk vertelt een verhaal over de bedrijfscultuur. Het gaat daarbij vooral om identi­teit en het gebruik daarvan. Hoewel het Philips-merk - het schildembleem - over de hele wereld is verspreid, is zijn ontstaan nooit gedocumenteerd. Ook het concern-archief blijft ruimschoots in gebreke. En waar kennis afwezig is, neemt de verbeelding waar. Er ontstaat een kluwen van verdichtsels. De vreemdste verhalen doen de ronde, het ene nog apocriever dan het andere. Het recentste voor­beeld is te vinden in Pieter Lakeman’s 100 jaar PHILIPS: ‘De hang van de familie Philips naar adel weerspiegelt zich niet alleen in de keuze van huwelijkspartners, maar ook in het bedrijfslogo. Dit bestond aanvankelijk uit een cirkel met drie golven en vier sterren. Later wordt dit logo op een adellijk schildje geplaatst en met de naam Philips opge­sierd, waardoor het huidige logo ontstaat.'In het volgende hoofdstuk heb ik de feiten gerangschikt. Ik laat aan de reconstuctie van de geschiedenis een aantal bronnen - min of meer onbecommentarieerd - vooraf gaan. Dat er daarbij doublures ontstaan, neem ik voor lief. Om­dat de bronnen verder niet of nauwelijks toegankelijk zijn, zou het weglaten daarvan elke verifieerbaarheid uitsluiten.

Anton Philips

iBronnen

i. 1 K ALFF

Wanneer het ontstaan van het Philips-schildembleem ter sprake komt, valt de naam Kalff. Ir. Louis Christiaan Kalff werkt van 1925 tot 1959 voor Philips en houdt zich vooral bezig met artistieke aangelegenheden. Hij studeerde af als bouwkundig ingenieur in Delft, waar Frans Otten, de latere schoonzoon van Anton Philips, zijn club- en jaargenoot was. Als vormgever staat hij met tenminste een been in de Jugendstil. Kalff leidt het Lichtadvies Bureau, dat het pu­bliek bekend maakt met elektrische verlichting en grote lichtprojekten ontwikkelt, zoals in 1929 de Edisonlicht- week in Amsterdam. Wanneer in 1932 het Lichtadvies Bu­reau en de Artistieke Propaganda-sectie worden samenge­voegd tot de Artistieke Ontwerpgroep (arto) komt Kalff opnieuw aan het hoofd te staan. Alle Philipsprodukten wor­den tot vroeg in de jaren vijftig vormgegeven door de arto. Kalff gelooft sterk in de vereniging van kunst en industrie: ‘Als ik het kan tekenen, kunnen zij het maken’. Hij advi­seert Anton Philips bij het opbouwen van zijn kunstcollec­tie en deze informele contacten vergroten zijn macht. Die laatste gaat tenslotte zo ver dat binnen de onderneming ge­sproken wordt over kalffen (waar men vormgeven be­doelt).

Ir. Louis Christiaan Kalff

Niettemin bestaat er reden tot twijfel aan Kalffs werkelijke inbreng. Hij heeft gedurende zijn loopbaan veel, veelal on­bekende medewerkers, wier invloed hoewel duidelijk aan­wezig, moeilijk te duiden is. Kalffen is vooral ook signeren. Een goed voorbeeld is het scheerapparaat uit 1948, een be­kend en zelfs beroemd produkt, waarvan bij mijn weten maar in een publikatie de ontwerper wordt vermeld: Ray- mond Loewy. In de andere gevallen heet het een ontwerp van de arto te zijn.

BRONNEN

In een interview uit 1962 vertelt Kalff: ‘Ik heb toen een hele trieste brief geschreven aan de heer Philips in het najaar van 1924. Ik vertelde daarin dat de reclame die door Philips ge­maakt werd niet dezelfde standing had als de grootsheid van zijn bedrijf, zoals die Volendammer meisjes. Dat was niet modern genoeg. Hij vroeg me in november te komen pra­ten. Ik zat in dat kleine spreekkamertje aan de Emmasingel in het oude hoofdkantoor, achter Geubel de portier. Daar heb ik zitten kijken en wachten en ik keek intussen naar die vijf verdiepingen hoge betonbouw en dacht: Kalff, ik geloof dat je net zo goed weer gauw weg kunt lopen, want dat is niets voor jou. (...) Ik zat tegenover de heer Philips en bin­nen een uur tijd zei hij: U kunt bij ons komen. U krijgt dan de hele Propaganda. Dat bestaat zowel uit commerciële als artistieke propaganda, daar horen ook de radioconcerten van Mengelberg bij die ik organiseer. Wanneer kunt u ko­men? (...) We hebben toen geprobeerd de hele publiciteit van Philips in wat moderner banen te leiden, wat tot op ze­kere hoogte ook wel gelukt is. Het allereerste werk voor Philips was de Duplo-kat voor de Duplolampen. Daarna ben ik begonnen met het standaardiseren van de kleuren voor Philips. Ik was toen erg onder de indruk van de ele­mentaire kleuren: zwart, blauw, rood en geel, en maakte affiches in die kleuren voor autolampen, fietslampen, binnen- en buitenlampen. Toen kwam al heel gauw ter spra­ke om dat woord Philips dat op vijfentwintig manieren werd gedrukt en geschreven en getekend op affiches, brief­papier enzovoorts, om dat te normaliseren. Ik heb er een paar stevige blokletters van gemaakt, eerst nog versierd met een paar streepjes er doorheen - dat was in die tijd zo’n beetje gebruikelijk - maar naderhand zijn die letters proto­types geworden voor het gestandaardiseerde, genormali­seerde en beschermde woord philips, zoals dat nu nog altijd wordt gebruikt.

■

w.v

s PHILIPSi\

IJ

Lato occidentale Stabilimenti Philip Fabricas Philips Lado del Oeste.

Philips Fabrieken Westzijde. Philips Fabriken Westscite.

Usines Philips cötê oucst. Philips Works West-Wing

1•ï:

0isiifMllfilIIIBpi 1' hsiasiBia

PipillWIIIïï?iti saBö

Philips Lamp Philips Lamp UNION POSTALE UNIVERSELLE.BRIEFKAART.

CARTOLINA POSTALE - CARTE POSTALE - POSTKARTE.

Philips Lanipe Lampada Philips Lampe Philips Lampara Philips

Dat beroemde handelsmerk van Philips, sterren en golven, is door een toevallige samenloop van dingen tot stand geko­men. Ik was als bouwkundige helemaal niet op de hoogte van de techniek van de radio. Ik heb dus gevraagd: wat is nu eigenlijk die radio, hoe wordt het geluid overgebracht? Ie­mand heeft me verteld dat er golven teweeg gebracht wer­den in de ether, de ether die ons allemaal dus omringt en dat die golven de geluidssignalen konden overbrengen. Toen ik de eerste verpakkingsdoos voor radiolampen moest ma­ken, heb ik die in de kleuren geel, rood en paars gemaakt. Een paarse achtergrond met gele, vierhoekige sterren - die ook een soort Philipsmerk werden - en daaronder een band geel met rode golven, sinusoïden, drie onder elkaar, die dat paarse firmament met gele sterren doorkruisten. En daar kwam dat woord Philips onder te staan.De eerste apparaten die wij maakten, radioapparaten en grammofoons, werden met houten kasten gemaakt door de n.s.f. in Hilversum. Tegelijkertijd begonnen we uit te zien naar andere fabrieken die voor ons die kasten konden ma­ken. We zijn daarmee begonnen met Phillips met dubbel 1 in Frankfurt, een pianofabriek. In die pianofabriek hebben we de eerste grotere meubels zoals radiogrammofoons ge­maakt. Als opening voor de luidspreker hebben we die drie golfjes en die vier sterren genomen, die in bakeliet werden geperst, eerst echter in hout. Die vormde de gedecoreerde opening om daar de luidspreker achter te verbergen. Toen we zo ver waren, is van de octrooiafdeling de wens gekomen om die golfjes en sterren, die we min of meer als merk kon­den gaan beschouwen, te kombineren met het woord Phi­lips, omdat men vond dat het merk als zodanig beter te be­schermen was.

; |

BRONNEN

MOROFUNK ING. 30SEF LERCH Toen heb ik dat wapentje gemaakt met daarboven het

woord philips en daaronder de cirkel met de golfjes en de sterren. Dat werd zo populair dat de heer Philips het nodig vond er emaillen speldjes van te maken, die op de petten van de Bewaking moesten komen en aan handelaars uitge­reikt op de congressen. Toen kwam de vraag van de lichtaf- deling of ik nu een dergelijk wapentje kon maken voor de gloeilampen. Ik heb een wapentje gemaakt met het woord Philips en daaronder een gloeilamp met een soort stralen­krans. Dat heeft nog jarenlang op briefpapier geprijkt en op wagons van de spoorwegen. Op den duur is het verschil tus­sen radio en gloeilampen vervaagd en men heeft zich gecon­centreerd op dat ene merk, een merk dat toch wel zo veel bekendheid heeft gekregen, dal ik bij mijn vele reizen nooit een plaatsje tegenkom waar ik het niet terug zie.Ongeveer 1931 is het embleem als merk ‘ingevoerd’. Hoe­zeer dit merk wordt benijd door andere producenten ziet u wel uit de enorme hoeveelheid processen die er per jaar ge­voerd worden. Gemiddeld vijftig tot zestig keer per jaar wordt officieel inbreuk gemaakt op ons merk. Of het nu Zuid-Amerika is of Engeland of een ander land - het ge­beurt telkens weer.’

5

1P1CAR0Y DODUCOm(

ELCIN

4/W

MRCRUBER

Voor wat betreft het ontstaan van het schildembleem ein­digt hiermee de getuigenis van Kalff. Verderop in het inter­view, waar het gaat over zijn industriële ontwerpen, vertelt hij nog dat de heer Philips ‘als het om een belangrijk ont­werp ging, het werk mee naar huis nam en zijn vrouw om haar oordeel vroeg. Het hing er wel eens vanaf of daar toe­vallig iemand thuis was, die dan ook bij de beraadslaging werd betrokken. Ik heb eens een bakelieten kastje gemaakt voor een ontvangtoestel en dat kwam na een tijdje terug. Toen had mevrouw Philips met de tuinarchitect Versteeg

MIDAS

in Portugal en China

Martin:•onchttil.

frank:«mhmkitnuan,tfekwitier:.

Kickhtfcr:kofifcxrl.

atiitixtl.kop<«rt.

k^ktUbNI',„fronk*'-«tntkinl.trl e<iaxg<*<'i*Von**\f»kkim.»n. ntouckitrt

(Iwirf''koliul>«n Mwntrt■knMfi

BRONNEN

gesproken. Die had uit het eenvoudig reliëf op het deksel duidelijk drie sterretjes gemaakt. Iedereen bemoeide zich er in die tijd mee en dacht er verstand van te hebben.'

1.2 Van Der L e y

In 1984 spreekt een vriend me aan: ‘Mijn opa heeft het Phi- lipsembleem ontworpen’. Hij heet Bouwe Groeneveld en zijn opa, de vader van zijn moeder, Johan G. van der Leij. Samen gaan we op bezoek, ik maak een verslag van ons ge­sprek en in reaktie stuurt Van der Leij zijn herinneringen. ‘Voor wat die waard zijn! Want al is mijn geheugen redelij k, tussen ’t ontstaan van het Philips-embleem en het zo bewo­gen heden gaapt een kloof van liefst vijfenvijftig jaar.'

RQ PHIUPI ‘Eind 1907 geboren was ik inderdaad eenentwintig jaar toen

ik in de zomer van 1929 te Eindhoven begon. Mijn aanstel­ling verraadt dat zulks geschiedde bij de Philips Gloeilam­penfabrieken en begint: ‘Hierbij hebben wij de eer U mee te deelen...’, dat waren nog eens tijden!Philips beleefde tot de crisisjaren een enorme expansie. Zo was er reeds in het hoofdgebouw een nog groeiende Propa­ganda Centrale onder leiding van Sies Numann, toen zo’n vijfendertig jaar oud. De eerste, die te Eindhoven geteken­de reclame maakte was ir. Kalff; ik herinner me een affiche en enkele boekenleggers in een soort late Art Deco stijl. Daarmee was hij in 1929 al weer opgehouden; hij leidde toen een afdeling, die we het Lichtbureau noemden. Ar­chitecten b.n. a. en bouwkundig tekenaars ontwierpen daar enorme constructies voor wereldtentoonstellingen. De gro­te lichtende ster op de Amsterdamse Dam ter gelegenheid van de Edisonlichtweek (najaar 1929) was hun werk.Kalff behield een soort supervisie over het internationale groepje tekenaars, dat de Artistieke Propaganda ging vor-

© PHUIPS

0 PHILIPS

© PBILifej

HAMa UW HINDEREN

GELUKKIG DOOR MEN IN

STAAT TE STELLEN DE ■ K9NDERUURTJES TE

VOLGEN KOOPT EEN

s» .i

fJA Philips ;•*!

COMBINATIEZOO GEMAKKELIJk TE BEDIENEN

• ■

■ 'ï * •‘jt

t i;V

i

advertentie door Van der Ley

iIEN

men. Wie zich tot die afdeling wendde kreeg antwoord van Wladimir Bielkine op diens briefpapier en in een raar Ne­derlands. Hij vertelde me later zulks in opdracht van Kalff te doen.Dit veranderde toen de Artistieke Propaganda een eigen chef kreeg in Walter, in werkelijkheid Walter- en nog wat - von Benz zu Niederlahnstein, de zoon van een Beierse ge­neraal en in 1919 naar Amsterdam gevlucht wegens zijn aandeel in de (spoedig mislukte) uitroeping van de Raterc- publikteMünchen, hij was toen zeventien jaar. Hij kon wat tekenen en begon - na mij - mee te werken aan De Noten­kraker. Het best was hij in affiches (voor verkiezingen en zo). Dit bracht hem een opdracht van Philips voor de in 1929 uitgebrachte melkglazen lamp Argenta, de zon bij nacht en spoedig daarop een aanstelling te Eindhoven. Al­les ging snel in die dagen. Walter wist dat ik net uit militaire dienst was gekomen en nodigde mij naar Eindhoven. Na een gesprek met Numann en Kalff kon ook ik er beginnen. Dat dit niet dezelfde dag geschiedde kwam omdat de afde­ling Arbeid eerst grondige informaties inwon; papa Philips had geen behoefte aan verdachte elementen en hield er in de vorm van portiers - met de bevoegdheid van onbezoldig­de veldwachters - een heel eigen bewakingscorps op na. Dat dit een nationaal socialistische organisatie was is echter bewezen laster.Het embleem is inderdaad niet tijdens een stafvergadering uit diverse ontwerpen gekozen en vervolgens wettig gede­poneerd. Het ontstond eind 1929, begin ’30 geleidelijk en wisselde zelfs voor de toenmalige twee branches: gloeilam­pen en radiogerei. Het huidige is een fabrieksmerk, dat - ik denk sinds Wereldoorlog II - op alle artikèlèn wordt aange­bracht. Het bevat echter alle elementen uit de begintijd: de drie golvende balken, sterren en wapen vorm.

PMJPS

1Arlitalamp 1933

-

PHILIP-d'X W-vUKl40Vnlf*

- vV -

C

;

BRONNEN

Bij mijn komst was er reeds een traditie aan het ontstaan. Zo kregen de letters philips twee strepen en begon de ster een rol te spelen. Die stond vaag voor: elektrische verlich­ting. Die kon toen nog wel wat propaganda gebruiken. Zelfs te Eindhoven waar de Philips-toren wel de gloed der aldaar geteste lampen uitstraalde maar de gemeentelijke straatverlichting nog lang met gaskousjes werkte. De ster prijkte ook op de Edison affiche van 1929 (honderd jaar gloeilamp), maar slechts insiders ervoeren zo dat Philips Eindhoven die herdenking betaalde.De dubbele uitvoering van mijn Nieuwjaarswens voor 1930 verraadt het meest over de wordingsgeschiedenis. Als gloeilampenfabriek was Philips in 1929 bekend genoeg, de radio bleef lang een nieuwtje. Eerst in 1927 bracht Philips de later zo bekende combinatie op de markt: het blauw­zwarte kastje en de bijbehorende ronde luidspreker van kunsthars, eerst bakeliet, later - toen die naam beschermd bleek - Philite geheten. Toen ik twee jaar later die appara­ten tekende droegen ze geen embleem. Ook waren de ver­kooporganisaties toen blijkbaar nog gescheiden; dat zal wel te maken hebben gehad met het feit dal verkopers van radio-toestellen tevens antennebouwers dienden te zijn.In elk geval: begin december 1929 vroeg Walter me twee verschillende uitvoeringen te maken bij een oud-Hollands gedichtje zoals ik sinds 1926 voor De Notenkraker en daar­voor wel voor de Opr. Haarlemsche Courant maakte, ik be­zocht toen de in 1926 opgeheven School voor Bouwkunde te Haarlem. Vagelijk aan de zestiende-eeuwse boekdruk- kersmerken denkend koos ik voor een door een griffioen gesteund wapenschild. Voor Philips-letters met streepjes was daarop geen plaats, wel voor sterren en golvende bal­ken, die als symbool voor radiogolven het meest voor de hand lagen. Naar mijn beste weten is dit de eerste keer dat

lichttoren, Groningen 1935

' 1 • ' i i

rBRONNEN

schild, golvende balken en ster in combinatie gebruikt wer­den. Het volgende jaar verscheen het embleem op de uit Philite geperste radiokastjes, de plaatsing kan doen ver­moeden dat het aanvankelijk slechts een versieringsmotief was. Niet onwaarschijnlijk stamde het ontwerp van het Lichtbureau.

In 1932 vertrekt Van der Ley uit Eindhoven. Hij overlijdt in 1985.

1.3 Philips

De min of meer geautoriseerde geschiedenis van het schil- dembleem is even vaag als onjuist en onzorgvuldig. In 1926 zij n er al sterren en golven, die licht en radiogolven symboli­seren. Van een (schild)embleem is dan geen sprake. In 1932 worden de sterren en golflijnen gecombineerd met de ronde luidsprekeropening van de radio, maar de cirkelvorm is lou­ter decoratie. Kort daarop krijgt de cirkel de betekenis van de aardbol. In 1938 worden cirkel, sterren, golven en het woord pi iiupsgevoegd tot het schildembleem, dat tot op de dag van vandaag in gebruik is.

In dezelfde sfeer ligt de herinnering van ir. Frits Philips. Hij is de in 1906 geboren zoon en opvolger van de grote Anton. In 1989 vertelt hij monter het geijkte verhaal van de luid­sprekeropening. De nieuwjaarsgedachte van Van der Ley komt hem onwaarschijnlijk voor. Wanneer je het woord Philips boven een cirkel plaatst ontstaat nu eenmaal een schildje, daar is weinig oorspronkelijkheid voor nodig. ‘Maar maak er vooral een mooi verhaal van,’ zegt hij ten afscheid.

:

l.

■MkjJaers

TVENSCHm voor den jaerem FMDCCCCXXXTJ

"

A8DCMINI

3Encm:\x aengheboden door deNVPhilips

te Eyndhoven: i

1

m

ISlHJjAERS

AVENSCHf t voor den jaerem rhMDccccxxxro

:

A81XMINO!

£ vV*r

rI ,v4

f». MƒI r'

MCMXXX do^tWfiïpste EyndhovenBi

I

-

Een ander mooi verhaal. Frils Philips is een enthousiaste amateurvlieger. In de latejaren twmtigf?) wordt hij geverbaliseerd, omdat hij bij Deventer onder de brug is doorgevlogen. Zulke toeren zijn geen uitzondering. Eduardo Mendoza citeert in De stad der wonderen een bericht uit een Barcelonese krant uit 1925: 'Aangezien in Parijs en Londen de piloten, die door desensatiepers wel azen van de lucht worden genoemd, onderling wedijveren in het met toestellen onder de bruggen van respectievelijk de Seine en de Theems doorscheren, met alle paniek en waterballetten van dien. en aangezien Barcelona geen rivieren en dus ook geen bruggen heeft, hebben onze piloten, ondanks het verbod van het Eerbiedwaardige Gemeentebestuur van de Stad Barcelona. een soortgelijke maar nog gevaarlijker slun t uitgevonden waarbij de vleugels loodrecht ten opzichte van de grond worden gezet en het vliegtuig zo. als een draad die door het oog van de naald gestoken wordt, tussen de torens van de Sagrada Familia door vliegt.'

1.4 Industrieel eigendom

Een merk wordt ingeschreven als industrieel eigendom. In het Philips-archief zijn afschriften bewaard van opeenvol­gende inschrijvingen bij het Bureau voor den Industriëelen Eigendom (b.i.e.) te ’s-Gravenhage. Voor een reconstruc­tie van het ontstaan van het schildembleem leveren zij het geraamte van feiten en data.

In 1924 wordt een verzoek tot nationale inschrijving van een handelsmerk geweigerd. ‘Het merk bestaat uil de hoofdletter P en de letter h, omgeven door een cirkel. Het wordt op de artikelen zelve en op de verpakking enz. aange­bracht.’ In reaktie op het verzoek zondert het b.i.e. een aantal waren uit: mechanische muziekinstrumenten, appa­raten voor automatisch spel, verlichtingsartikelen voor pia­no’s, motoren en onderdelen van motoren. Misschien zag Philips het merk hierdoor op voorhand aangetast. Onenig­heid en weigering zouden dan het gevolg kunnen zijn. Maar veel grond voor deze veronderstelling is er niet.

PHILIPSRADIO

De eerste inschrijving van een Philips-merk vindt plaats op 26 september 1928. Het bestaat uit drie golvende lijntjes met daartussen de woorden philips en radio. De inschrij­ving krijgt opnieuw niet het uitgebreide karakter dat wordt verlangd. Zij blijft beperkt tot: ‘Toestellen voor telephoto- graphie, televisie, telegraphie en telephonie met en zonder draad, toestellen voor het opnemen, weergeven en verster­ken van geluid, ontladingsbuizen in het algemeen, lampen en gelijkrichters, en onderdeden van alle genoemde artike­len’.

Zo’n anderhalf jaar later, in januari 1930, wordt de naam philips een merk. Een opsomming van de soort van waar laat ik achterwege. Maar het eerste probleem dient zich aan in de vorm van rijwielverlichting en toebehoren. Het merk mag daarvoor alleen in Nederland gebruikt worden wegens oudere rechten van J.A. Phillips & Co., te Birmingham.

De naam philips is het eerste onderdeel van het schildem- bleem; het tweede onderdeel, de cirkel met golven en ster­ren, wordt op 20 oktober 1934 geregistreerd. Het schildem- bleem zelf krijgt op 21 juni 1948 zijn officiële status. Dat in deze verandering het Industrieel Eigendom een beslissende rol speelt, blijkt in het vervolg.

N3WW1KHictccuri. ow

K'iiAU VOC* SiN INaUJTIIIClIN IICINCOM SCKAViKHACl

PHILIPS

PHILIPS

ii Reconstructie

ii.i Sterren en golven

Op grond van de verzamelde feiten en getuigenissen wordt het mogelijk het ontstaan van het schildembleem te recon­strueren. Dat Kalff daarbij de sleutelrol vervult, staat bui­ten kijf. Ik neem zijn herinnering als leidraad.

De vaststelling van Kalff dat Philips voor 1925 een armoe­dig en ouderwets beleid voert voor reklame en vormgeving lijkt terecht. Of zijn visie uiteindelijk modern te noemen is, laat ik hier buiten beschouwing. Hij is in ieder geval op het juiste moment op de juiste plaats. Het zijn belangrijke ja- ren voor Philips. Vooral door toedoen van Anton Philips groeit het bedrijf als kool. Hij overvleugelt zijn broer Ge- rard in visie en ondernemerschap. En wanneer Gerard in 1922 zijn funkties neerlegt, krijgt Anton de algehele lei­ding. Het acht jaar oude Natuurkundig Laboratorium be­gint zijn vruchten af te werpen; nieuwe produkten staan aan de basis van het commerciële succes. In 1922 komt de Ar- gentalamp op de markt: ‘wit, diffuus licht door een ballon van helder glas met een huidje van melkglas’, met een men­geling van romantiek en optimisme de zon bij nacht ge­noemd. In 1923 verschijnen de Miniwatt-lampen en neon- lichtreklameletters, de jaren daarop (onder andere): Duplo autolampen, luidsprekers, Philiteprodukten (de Philips-va- riant van bakeliet), grammofoonopnemers en Ultrasol hoogtezonlampen (‘gezonde kinderen... gelukkige kinde­ren’). Als gevolg van de ontwikkelingen overschrijdt het aantal werknemers in 1929 de twintigduizend.■UITC4 S# L'

Kalff herinnert zich zijn ontwerp voor de verpakking van radiolampen als oorsprong van het schildembleem. In 1925 begint Philips een eigen papier- en golfkartonfabriek. Bete­re verpakkingen zijn het doel en ook de vormgeving begint

televisie-wagen 1952 folder door Van der Ley

czoiMta kinderen ■

• • « • :

islüikkmc IuimIcnmi.

{gezondheid is het kostbaarste-bezit. Iedere ]moe- | der ziet haar kinderen gaarne levenslustig en | blijmoedig. Door de jeugd zooveel mogelijk | profijt te laten trekken van het nuttige zonlicht,

wordt de gezondheid uitermate bevorderd.Daarom is het zoo jammer, dat de kinderen

slechts een klein gedeelte van het jaar in de vrije natuurhet heilzame zonlicht kunnen profiteeren.van

Thans is het echter mogelijk, elk jaargetijde de zon bij U in fe huis te laten schijnen.&S Philips „Ulfrasol" n.l. brengt de onzichtbare ultraviolette 2,3 stralen, die van zoo'n buitengewoon gunstigen invloed op

1 hef lichaam zijn, in Uw woning, dus ook in de kinderkamer.Si Een goede gezondheid is van onschatbare waarde Philips

„Ulfrasol" is het middel voor gezonde menschen, om ge .zond te blijven

i

PIHIIIIIL1PS ,rU LT RAS®Lr// iAL

f

RECONSTRUCTIE _-

een rol te spelen. Zo wordt het aannemelijk dat twee jaar na de verschijning van de Miniwatt-lamp iemand zich buigt over zijn grafische vorm. Het verhaal van Kalff over de golf­lijnen lijkt me sterk: ‘Ik heb dus gevraagd: wat is nu eigen­lijk die radio, hoe wordt dal geluid overgebracht? Iemand heeft me verteld dat er golven teweeg gebracht werden in de ether en dat die golven geluidssignalen konden overbren­gen.' Natuurlijk zijn golven in die tijd een bestaand cliché- beeld voor geluid. Van originaliteit is geen sprake. In dat opzicht sluiten ze juist zo mooi aan bij de sterren als licht- symbool.

De betekenis van de samenhang tussen schildembleem en radiolamp is die van de samenhang tussen radio en lamp, tussen licht en geluid. De Miniwatt-lamp maakt het mo­ment zichtbaar waarop de gloeilampenfabriek buiten zijn oevers treedt. De lamp vindt een onverwachte toepassing. Weggeborgen in een kast geeft hij geen licht meer maar ge­luid. Daar ligt, geloof ik, het begin van de enorme groei van de onderneming, een vrije val van de ene verbazing in de andere. Zo geformuleerd krijgt de geschiedenis van Philips iets fataals (‘symbolen worden tot cymbalen in de/ure des doods’ zegt Achterberg), maar daarmee loop ik op de feiten vooruit.

televisie-wagen 1937

De samenhang tussen radio en lamp. tussen licht en geluid is ook een zuiver voorbeeld van synesthesie: het verbinden van de indruk van het ene zintuig met die van het andere. Zo spreken wij van schreeuwende kleuren en bittere woorden. Het is een vorm van beeldspraak die smos de Tachtigers lange tijd een modern literair instrument is. Anthonie Donker beschrijft het zingen van een nachtegaal als 'een zingend vuur. een stromend licht'.

■

!'

i.

"-X

■v

//.

■

\ i1 .: :i

::fi

/ :■

::

/:

pa

mw/AX - .

L: *

I*V •: :

r •

.(!"Kr ■ ft

1 //t // ■■

■' :O' ' - •-- :T ■■■■;. . -|TV.'. ''l y-4>\A,

'•) • ..•. :’i-

!.■u y}iX?..... -" -----

Ü i:Ji iif is|I ■ ■< “■

fii 't; V ! ■: 'X..: -Ï3l ï i; Hgi' i-Msk.i dy ; s■ s.

:ii !J‘

■

Lm;y%: ifc l

y\■ m*ii m : L4PtfOi

. ■

rs-'XvSisSs'xsi sii&^isMa

RECONSTRUCTIE

In 1927 verlaat de eerste radio de fabriek. In 1928 wordt het Philips RADio-merk ingeschreven. Daar komt waarschijn­lijk het aantal van drie golflijnen vandaan. Toen de woor­den verdwenen bleven ze gedrieën achter. In het interview met Kalff blijft dit merk ongenoemd. Bij nadere beschou­wing wordt duidelijk waarom. Er bestaat een dia van een geëmailleerd reklamebord uit België (voor het bord zelf was bij het concern-archief geen geld of belangstelling) met daarop een schildvorm met het radio-merk, waaronder een ster. De kleuren van het bord zijn de elementaire kleuren van Kalff: zwart, blauw, rood en geel, maar het draagt geen signatuur. Omdat er voor dergelijke borden belasting werd geheven, is het gedateerd met een jaartal: 1927. Alleen in die vorm is het radio-merk terug te vinden. In een brief uit 1937 wordt naar dit merk verwezen als het Schildmerk. Kalff: ‘Toen heb ik dat wapentje gemaakt met daarboven het woord philips en daaronder de cirkel met de golfjes en de sterren er in onder gebracht. Dat werd zo populair dat de heer Philips het nodig vond er emaillen speldjes van te ma­ken, die op de petten van de Bewaking moesten komen en aan handelaars uitgereikt worden op congressen’. Kalff si­tueert deze gebeurtenis rond 1930 (in 1928 wordt de Bewa­king, de Philipsbedrijfspolitie geformeerd), maar het schil- dembleem met cirkel verschijnt pas jaren later, in 1938. De enige gevolgtrekking kan zijn dat hij de twee varianten van het schildembleem verwart: de radio-variant en de cirkelva- riant. Het is misschien het vertrouwen van de waard, maar ik verdenk Kalff ervan dat hij zijn verhaal wat pronter heeft gemaakt. Maar wellicht liet zijn geheugen hem werkelijk in de steek.

;

..d\

•: iJv-nW ": ■'it :

:•iv.'.

■

:rail min m i

r . 1

I!}

|

RECONSTRUCTIE

Ondertussen verbleekt de signatuur van Van der Ley. Schild, sterren en golven bestaan al, wanneer hij eind 1929 zijn nieuwjaarswens tekent. Toch is zijn herinnering in veel opzichten bijzonder betrouwbaar. Het beeld dat hij op­roept is helder, de toon is minder ijdel dan die van Kalff. Bovendien blijft de vraag naar zijn rol bestaan, ook wan­neer wordt vastgesteld dat hij het schildembleem niet ont­worpen heeft. Ik denk dat die gering is. Zijn ontwerpwerk is niet slecht, maar tweedehands: de voorbeelden zijn altijd beter. De bewuste nieuwjaarswens is vooral curieus omdat hij zo oubollig is. Het kost mij moeite de onderneming voor te stellen die zich als motor van de nieuwe tijd parfumeert met oude lucht. En het wordt er niet makkelijker op wan­neer Van der Ley vertelt dat zijn nieuwjaarswens bijzonder in de smaak viel bij Anton Philips. De direkteur liet een ex­tra oplage drukken en de ontwerper ontving een bonus van honderd gulden. Het is het futurisme in Eindhoven: de cul­tuur blijft kleinburgerlijk, terwijl de techniek de loon zet op wereldschaal. Het belang van de nieuwjaarswens van Van der Ley kan desondanks groter zijn geweest dan ik ver­moed. Misschien dat er wel degelijk een signaalwerking van uit ging. Misschien ook was het de eerste keer dat de gehele onderneming zich met het schildembleem presenteerde. Ik weet het niet. Van der Ley gaf mij zijn herinneringen: Voor wat die waard zijn! Hij steekt een sigaar op. Wij zitten in zijn door rook gekleurde serre. Hij heeft een snor en is ove­rigens ongeschoren (eens in de twee dagen is genoeg). Zijn vrouw schenkt thee in. Hij zegt: ‘Als ik voor elke keer dat ze het gebruikt hebben een halve cent zou hebben gehad, dan ontvingen we je nu in Spanje, aan de rand van ons zwem­bad’.

!r

II

Giacomo Balla, Straatverlichting, 1909

wmsmÜiK|*•' \w .

-V/ Aw^-.Sk**Y>** v *l\ o > *

■ ' ;■WiW'.I

.. ■!'i

‘ J^. &>■:« K. r ff! W--' ? •: /

^ " tfp ■• ^ tï • v; •>

. I \1 n 't.r ' #£'■ ' - ■>

/ ✓'•‘:'vA •

¥* f , ■> /* 5!♦ -'V VvYv Jg>

• ■■ • ■- /: m • •

. ,ï; • •i:■"!'« f -

. /

-v/Yr- '■ > • ,

V*7 NV »VA. -»» • >r V //•I >\ ,' *», v* Y .

e ' r :- vJ_ _ «_ . .*• _'Y*/

■

*- *»v

"• 1ér- .-../**-*?***■

* «"If t2 *M

.»-•JU ***>■;:

. • «-•«• < • Vc-a«17/-V»k* : J f•w \ *

i»

^ W •' Y} xM

• V .: V »

1,

*;V ..-a -

r u-.^: > -"/ v •*• >« / .<."■' ’>T'r ;'i' .r ■•■•.'-

'• ■>*< y< •■■. •* / ••>' v

" 'v- < ‘

C*w.# M .•V ' .v< •% . \>ii \

t- é fl

K sir.■/

RECONSTRUCTIE

11.2 Het CIRKELEMBLEEM

In 1930 introduceert Philips de radio met ingebouwde luid­spreker. Het eerste ontvangtoestel bestond uit drie delen: een losse ontvanger, een plaatspanningsapparaat en een luidspreker. Datzelfde jaar verschijnt de radio-grammo- foon combinatie. Deze nieuwe, grote meubelstukken vra­gen aanpassingen in de produktie en de vormgeving. Kalff: ‘Als opening voor de luidspreker hebben we die drie golfjes en vier sterren genomen, die in bakeliet werden geperst, eerst echter in hout. Die vormde de gedecoreerde opening om daar de luidspreker achter te verbergen.’ Uit zijn for­mulering wordt niet duidelijk of het cirkelmerk als decora­tie ontworpen is. Maar dat wordt door niemand weerspro­ken. S.W. Numann, die dan hoofd is van de propaganda- afdeling, beschrijft in 1950 in zijn artikel Looking Back 25 years with L. C. Kalff nauwkeurig het ontstaan van het cir­kelembleem: ‘It was in this period also that Kalff conceived our present emblem. Stars and waves had been used by him separately as decorative elements on various occasions where loudspeakeropenings had to be covered by handwo- ven material. For the first time he used a combination of the two, enclosed in a circle, in the first radiogram we ever ma­de, in the model 2811, where he covered the loudspeaker- opening with the motive, that is now our emblem, which was generally liked and approved of. Immediately after, a so-called Midget-set was brought out by us and again Kalff applied the decoration used for the radiogram and it is since that occasion that we have officially adopted this decoration as our trademark and universal emblem.’ Dat laatste is aan-

de combinatie 1926

RECONSTRUCTIE

toonbaar onjuist. Numann wist wel beter. Het meest waar­schijnlijke geboortejaar van het cirkelembleem is 1930. Ze­ven jaar later, op 12 november 1937, schrijft hij met Clason (octrooi-afdeling) een brief over ‘het aannemen van een standaard-figuurmerk voor alle producten der N.V. Phi­lips’ Gloeilampenfabrieken’. Zij geven een opsomming van negen op dat moment in gebruik zijnde merken, waaronder het eerder gesignaleerde Schildmerk met golflijnen. Ik ci­teer het besluit van hun brief: ‘Ondergeteekenden zijn van meening dat het in het belang van ons concern is, dat aan de heerschende verwarring een einde wordt gemaakt. Zij stel­len voor het daarheen te leiden, dat als standaard-figuur­merk het cirkel motief (afb.2) wordt aangenomen en voor alle afdeelingen in binnen- en buitenland verplichtend wordt gesteld, waarbij wordt opgemerkt dat met het mee- rendeel der artikelen-chefs reeds overeenstemming in de­zen zin werd verkregen. Hierdoor wordt eenerzijds een groote besparing bereikt, anderzijds gebruik gemaakt van de groote goodwill die dit in de meeste landen in geschreven merk reeds heeft verkregen. Gaarne vernemen wij hierom­trent Uwe meening, waarbij wij er ten overvloede nog op wijzen dat elk groot concern een dergelijk standaard-fi­guurmerk c.q. embleem voert, zooals gec, aeg, bti-i, Sie­mens & Halske, enz. enz.’

-F%

BENZHet ontstaan van het schildembleem hangt, zo kan inmiddels worden vastgesteld, op de eerste plaats samen met de produktie van radiolampen. radio 's en radio ■ grammofoons. Eind jaren twintig is de omzet van de radioverkoop drie keer groter dan die van lampen. Het belang van de radio blijkt ook uit de publiciteit. In 1928 wordt het radio-merk ingeschreven. Philips iaat voor de Mimwatt-lampen bij wijze van uitzondering een affiche maken door een gerenommeerde ontwerper: Cassandre. In 1931 krijgt Joris Ivens de opdracht voorde film Philips - Radio. In zijn levensgeschiedenis Aan welke kant en in welk heelal vertelt Ivens: 'Op een middag had de publiciteitsdirecteur van Philips me gebeld en was ik naar Eindhoven

affiche door Cassandre

&.M.CA55ANDRE

1931 HUM liRIFIHIIE^ lOU’OI-CASSANOtt

PARIS . 3A RUE MARC SECWN . XVW

RECONSTRUCTIE

gegaan, waar we een afspraak hadden gemaakt. Het toeval had gewild dat hij lid was van de Filmliga.(..) Hij had nog tegen me gezegd: We willen een film waar we eermee inleggen. We wenden ons tot de kunstenaar. Beschouw jezelf maar als een schilder aan wie we vragen een groot fresco over de onderneming te maken. De film moet mooi zijn. sterk, gevoelig; binnen dat kader ben je vrij te doen en te laten watje wilt.'(...) Ik probeerde een sterke film te maken en soms slaagde ik daarin. Bepaalde functionarissen van Philips was dit ook niet ontgaan. Aan het eind van de opnameperiode had ik een selectie uit mijn rushes laten zien alvorens met monteren te beginnen. De oude Philips was erbij, de man die met zijn gloeilamp het bedrijf begonnen was. De projectie van het materiaal dat ik gefilmd had ontroerde hem en hij verklaarde: 'Meneerlvens. u heeft mijn fabriek goed aangevoeld, het is goed zo. 'Zijn medewerkers legden minder gevoeligheid aan de dag en reageerden koeler. (...) Het waren dikwijls keiharde beelden. Veel mensen die ik had gefilmd verrichtten de hele dag dezelfde handeling. Ze werkten aan de lopende band; de vermoeidheid, de afstomping vielen van hun gezichten af te lezen en sommige opnamen waren werkelijk ondraaglijk. Men voelde hoede mensen er werden versleten en enigszins verwijtend berustten. Wanneer de glasblazer buiten adem recht in de camera keek hield zijn blik een bittere aanklacht in. Deze man had tegen me gezegd: 'De mees ten van ons werken tot hun vijfenveertigste. Dan is het afgelopen, dan zijn we op en doen ze ons als oude schoenen de deur uit.' ‘Het is merkwaardig datlvens geen herinneringen heeft aan de massaontslagen bij Philips. In de periode van 1930 tot 1932 wordt als gevolg van de depressie meer dan de helft van de 28.000 Nederlandse arbeiders ontslagen. Het ligt voor de hand dat er in zulke omstandigheden geringe behoefte was aan een kritische en sociaal bewogen documentaire De film werd in veertig kopieën over de hele wereld verspreid. Op zeven na zonden alle filialen hem verontwaardigd terug.

Rene Migneaux, de kwartmiljoenste Philips-werknemer, 1965

Ivens maakt Philips-Radio

RECONSTRUCTIE

De brief van 12 november 1937 wordt op 1 januari 1938 ge­volgd door een mededeling aan alle afdelingschefs om ‘het embleem met golflijnen en sterren binnen een cirkel’ te ver­heffen tot algemeen Philips-embleem. Ook wordt een va­riant met het woord philips aangegeven, die de protoversie is van het huidige schildembleem. Tussen voorstel en be­sluit liggen zes weken. De plotselinge haast maakt een vreemde indruk. Temeer daar de brief een klinkklare leu­gen bevat: Het embleem is in alle landen ter wereld als handelsmerk ingeschreven. Een mogelijke verklaring ligt in de gebeurtenissen binnen de onderneming. Anton Phi­lips maakt in 1938 een wereldreis. Zijn schoonzoon Frans Otten neemt hem waar en zijn zoon Frits wordt benoemd tot onderdirekteur. Maar belangrijker is het plan dat hij op­stelt om Philips door de aanstaande oorlog te loodsen. Het doel is, kort gezegd, het veilig stellen van belangen en ei­gendommen; het middel is internationalisatie. De overijlde poging tot inschrijving van het handelsmerk past binnen dat kader. In februari 1938 volgt er weer een brief, dit keer be­stemd voor ‘alle postmandjes’. Het is een aanvulling op de brief van 1 januari, die handelt over het verdwijnen van de wapenschild-stempeling op gloeilampen en radiolampen, en de wijziging van het gebruikte lettertype (in overleg met Artistieke Propaganda). Maar de aardigste mededeling is een verschrijving: ‘Ten tweede deelen wij U mede dat er geen bezwaar bestaat tegen het in kleuren uitvoeren van het probleem.’

-

i

met Henry Ford

-

Anton Philips en echtgenote terug van wereldreis, 1938

i

RECONSTRUCTIE

11.3 Het schildemiii.eem

Uit documentatie van na de oorlog komt naar voren dat de invoering van het cirkelembleem meteen op grote bezwa­ren stuit. In oktober 1947 verschijnt ‘vertrouwelijk en al­leen voor intern gebruik’ een brochure van de Octrooi- en Merkenafdeling over het Philips-embleem. Daaruit citeer ik de sleutelpassage: ‘Onze pogingen om het embleem in een aantal belangrijke landen als merk te registreren brach­ten aan het licht, dat de Imperial Chemical Industries Limi­ted (i.c.i.) te Londen reeds eerder een embleem bestaande uit een cirkel met twee golflijnen had geadopteerd en gere­gistreerd. Op grond hiervan bleek inschrijving van ons em­bleem in verscheidene landen onmogelijk zonder mede­werking van de i.c.i. Er is toen een regeling tot stand geko­men, waarbij enerzijds de i.c.i. zich bereid verklaarde haar medewerking te verlenen tot het verkrijgen van de inschrij­ving van het Philips embleem en anderzijds de n.v. Philips’ Gloeilampenfabrieken de verplichting op zich nam deze in­schrijving te beperken tot de artikelen waarvoor het em­bleem destijds werd gebruikt.’

vijftig jaar Philips, demonstratief défilé met portret van Anton Philips, 1941

Ml

PHILIPS

I

I.C.I. is een multinationaalchemie-concern. in 1926ontstaanals voortzetting vande explosieven - onderneming Nobel. In 1928 vestigt I. C. I. zich in Nederland. Het embleem van hel concern -iheroundel - wordt vanaf het prille begin gevoerd. Het bestaat uit twee golflijnen en de letters ICI. omsloten door een cirkel. In 1969 en 1987 wordt het embleem verder ontwikkeld en wie het huidige I. C.l. embleem onder ogen krijgt, zal bezwaarlijk een verband met Philips leggen.

Door haastige spoed en nalatigheid van de octrooi-afdeling komt Philips dus in een lastige situatie. Als oplossing wordt voorgesteld om twee emblemen te gaan voeren: voor ‘wa­ren die hoofdzakelijk liggen op electrisch gebied’ het em­bleem zonder lijst (het cirkelembleem) en voor alle waren het embleem met lijst (het schildembleem). De voorgestel-

'ƒ

I

TRIOMF:

;■/

dertechrnV

3*fcl

RECONSTRUCTIE

de situatie is dermate verwarrend dat zij nooit heeft be­staan. Zo schrijft Numann in het eerder geciteerde artikel waarschijnlijk over het cirkelembleem als ‘our tradcmark and universal emblem’. Er volgt een rommelige periode, waaraan de eerste normbladen pas in september 1952 defi­nitief een eind maken. De ontstaansgeschiedenis van het schildembleem is dan al vier jaar voltooid, namelijk met zijn inschrijving als algemeen Philips merk op 21 juni 1948.

In de marge doet zich begin 1951 nog een probleem voor met een Philips vlag met cirkelembleem. In een notitie aan de Raad van Bestuur wordt advies uitgebracht, want ‘het a.s. jubileum schijnt een lawine van vlaggen met zich mede te brengen’. Het gaat daarbij onder andere om ‘35.000 vlag­getjes (bedrukt papier, ter distributie onder de Eindhoven- se kinderen)’. Blijkbaar zwabbert de onderneming nog steeds: ‘Er is een voorstel dat van president tot president geschreven zal worden om de toestemming van i.c.i. voor de vlag te verkrijgen. Dit moet of een onserieuze indruk maken en dan worden afgewezen of het wordt toegestaan en achteraf betreurd als de publiciteit zijn rol vervult, ter­wijl dan ook ons hoofdmerk zal verwateren.’ De conclusie is helder: ‘Wij dienen af te stappen van de vlag zoals hij op het ogenblik in een exemplaar bestaat en tot een nieuwe, volgens ontwerp te bezichtigen in de Commissariskamer, over te gaan.’ Dat het tij maar ten dele gekeerd wordt, toont de foto van een reusachtige lamp op de markt in Eindhoven. Op deze carnavaleske jubileumversiering staat het cirke­lembleem groot afgebeeld.

In 1953 valt de Artistieke Ontwerpgroep (arto) uiteen in twee secties: het Lichtbureau van Kalff en het Bureau Vormgeving van ir. Rein Veersema. Deze nieuwe taakver-

RECONSTRUCTIE

deling is aan de ene kant een logisch gevolg van Kalff s spe­cialisatie als licht-architect. Aan de andere betekent het een inperking van Kalffs bevoegdheden. Zijn dagen zijn voorbij. Anton Philips, wiens vertrouweling hij was, neemt na de oorlog afstand van de onderneming. Hij is moe, raakt aan een oog verblind en ergert zich aan open directieverga­deringen en overheidsbemoeienis. In 1951 wordt hij, zeve­nenzeventig jaar oud, nog eenmaal langs zijn standbeeld gereden; in de herfst van dat jaar overlijdt hij. Ik veronder­stel dat daarna de verhoudingen binnen de onderneming opnieuw worden bepaald. Het einde van de artistieke heer­schappij van Kalff is daar een voorbeeld van, evenals de op­komst van Veersema.

i

Achteraf kan de invloed van Anton Philips op de vormge­ving moeilijk worden gepeild. Maar het is zonneklaar dat die groot was. Zo wordt in 1927 de vorm van de luidspreker van de eerste radio door hem persoonlijk gekozen. Die is het meest in overeenstemming met de Hollandse schoorsteen­mantel, vindt hij. Zijn hecht contact met Kalff stelt hem in staat voortdurend suggesties te doen of in te grijpen. De keuze van het cirkelembleem als merk is zeker niet buiten hem om gemaakt en wellicht door hem alleen. Het is mijn overtuiging dat niemand hem ooit heeft durven vertellen dat de inschrijving van het cirkelembleem als merk een fias­co was. Ook Kalff niet. In plaats daarvan wordt er een voor de onderneming schadelijke, halfslachtige situatie gescha­pen. Het overlijden van Anton Philips betekent het besluit van een hoofdstuk. Een jaar na zijn dood verschijnen de eerste normbladen van het schildembleem. Een jaar later valt de arto uiteen en wordt Kalff op een zijspoor gezet. Veersema zal later zeggen dat hij helemaal van de grond af moest beginnen.

luidspreker 1937

RECONSTRUCTIE

::De bemoeizucht vanAnton Philips lijkt goed te passen in de wonderlijke cultuur van grote familieondernemingen Anton Dreesmann bijvoorbeeld hield zich in 1973 intensief bezig met het V&D-beeldmerk. Los van de hagiografische trekjes leest het bijbehorende verhaal als een inleiding tot het begrijpen van de rol van de vormgeverin een familiecultuur. 'Typerend voor de ondernemer Anton Dreesmann. was (sic) zijn persoonlijke, en zeer grote betrokkenheid bij de totstandkoming van het beeldmerk. Hij realiseerde zich in alle nuchterheid, dat een warenhuis een sociaal instituut is. en niet een moeilijk toegankelijke kluis Dit was een criterium, de openheid. Een andere voorwaarde waaraan het beeldmerk moest voldoen, en ook door Dreesmann zelf aangegeven, was dat het betrouwbaarheid, kwaliteit, dus ook bereidwilligheid tot serviceverlening, alsook de voor het publiek belangrijke gezelligheid moest uitstralen. Het ongeveer een half jaar durende zeer nauwe overleg tussen Dreesmann en de ontwerper, resulteerde m een beeldmerk dat ten volle aan alle gestelde eisen voldeed, endatnogsteedsdoet.'

Er vinden aanpassingen van het schildembleem plaats in 1956 en 1972. Het gaat dan steeds om détails. Rond 1966 wordt een begin gemaakt met de stelselmatige samenvoe­ging van het woordmerk Philips en het schildembleem. Vanaf 1972 wordt de kleur van beide blauw. Kalff vertelde ooit dat machines in de Philips-fabrieken blauw werden ge­schilderd om ze een suggestie van koelte te geven. Onbe­wust wordt nu ook het merk in de kou gezet. Aan de voor­avond van de verschijning van de eerste huismerk-manuals (1972) staat het schildembleem nog een keer ter discussie. De Noor Knut Yran is sinds 1966 directeur van het Concern Ontwerpbureau (de voortzetting van Veersema’s Bureau Vormgeving), dat vanaf 1968 Concern Industrial Design Centre heet. In een bespreking met de Raad van Bestuur ‘werd door hem de gedachte gelanceerd om het Philips schildembleem op een bepaalde wijze te moderniseren’. De tegenwerpingen zijn voorspelbaar: het brede merkenpak- ket, i.c.i. (dit keer zijn de afspraken in 1935 gemaakt) en de hoge kosten van invoering (een è twee miljoen gulden).

Verrassend is alleen het laatste argument: ‘Van de geconso­lideerde omzet over 1969 wordt amper meer dan de helft nog onder beide huismerken (Philips woordmerk en Philips schildembleem) verkocht! Een overkoepelend, bindend merk wordt echter niet gebruikt.' Met andere woorden: twintig jaar na de inschrijving van het schildembleem be­paalt het aandeel in de omzet zijn waarde. Een bredere visie op de eigen identiteit heeft Philips nooit ontwikkeld.

r_

_| tr.'.vjtrioj C(niet oper.-jone en voor drukker*)

viir.-cerin^ F (oper.^e.TcrXt)

J_ïf_WJ

[c.B

fl«. 2c

oV

af

III Het WOORDWERK

De ontstaansgeschiedenis van het woordmerk Philips laat ik hier volgen, in het besef dat zij eigenlijk aan het schildem- bleem vooraf gaat. De naam Philips is verbonden met een joods geslacht van tabakshandelaren dat zich verspreidde over (onder andere) Aken, Luik, Boedapest, Maastricht en Zaltbommel. Hoewel in Nederland bijzonder, is de naam in grote delen van de wereld algemeen. Daar beginnen de pro­blemen voor het woordmerk.

In 1958 schrijft J.A. Meelen in De voornaamste redenen voor de normalisaties van het woordmerk Philips en het PHILIPS schildembleem: ‘In onze pogingen om voor de naam philips een zo sterk mogelijke bescherming op te bouwen zijn wij in belangrijke delen van de wereld zeer ge­handicapt, nl. in de gebieden van de Britse Gemenebest, de Verenigde Staten van Amerika en in vele landen waar een analoge merkenwetgeving bestaat. Dit houdt verband met de bijzondere aard van de naam pi-iil(l)ips, welke in de ge­noemde gebieden een veel voorkomende familienaam is. Voor deze familienaam kan slechts exclusieve merkenbe- scherming worden verkregen, wanneer door intensief ge­bruik en reclame gedurende vele jaren, en voor elk produkt afzonderlijk, merkkarakter worden gekweekt. Dit kweken van merkkarakter, de z.g. secondary meaning, voor de fa­milienaam philips, is een proces van jaren en kan slechts gerealiseerd worden door een intensief gebruik daarvan op de produkten en de verpakkingen, in het reclamemateriaal, enz. (...) Zoals reeds vermeld is het krijgen van een secon­dary meaning een proces van jaren; er zijn voorbeelden be­kend waar de merkenautoriteiten oordeelden, dat voor een veel voorkomende familienaam, zoals philips, een periode van gebruik van negen tot tien jaar te kort was om inschrij-

I

L . 1q50

HET WOORDMERK

ving te rechtvaardigen. (...) In samenhang met het boven­staande is de verschijningsvorm van het merk zeer belang­rijk. Bescherming van het merk is in hoge mate afhankelijk van de wijze waarop het wordt gebruikt en aan het kopend publiek gepresenteerd. Bij gebruik in een karakteristiek lettertype wordt de bescherming in de eerste plaats voor dat speciale lettertype verleend. Hetzelfde geldt voor alle soor­ten verfraaiingen en versieringen. Wat wij echter beogen is het verwerven van bescherming voor het merk philips per se in een gewoon lettertype, hetwelk ons in wezen de be­scherming geeft op alle soorten lettertypen, zodat wij ons merk kunnen verdedigen tegen imitaties, ook voor wat be­treft speciale schrijfwijzen, versieringen e.d. I Iet is daarom zeer belangrijk het merk steeds in dezelfde eenvoudige en gemakkelijk te herkennen vorm en schrijfwijze te gebrui­ken.’

< -

Kalff neemt in de tweede helft van de jaren twintig het woordmerk onder handen: ‘Toen kwam al heel gauw ter sprake om dat woord philips dat op vijfentwintig manieren werd gedrukt en geschreven en getekend op alle affiches, briefpapier enzovoorts, om dat te normaliseren. Ik heb er een paar stevige blokletters van gemaakt, die eerst nog ver­sierd werden met een paar streepjes er doorheen - dat was in die tijd zo’n beetje gebruikelijk - maar naderhand zijn die letters prototypes geworden voor het gestandaardiseer­de, genormaliseerde en ook beschermde woord philips, zo­als dat nu nog altijd wordt gebruikt.’Opnieuw maakt Kalff zichzelf iets groter. Onder zijn lei­ding ontstaat de bloklettervariant met streepjes, een typi­sche Jugendstil/Art Nouveau-toevoeging, waar ook Van der Ley naar verwijst als een beginnende traditie. Hoewel de versiering de naam in feite een merk-karakter geeft,

— 6 —PHILOBA

■ 9 —

PHILIPS

gelijkrichtbuis

HET WOORDMERK

wordt hij in die vorm nooit ingeschreven. In 1930 toont de eerste inschrijving van het woordmerk een algemene typo­grafie. Dat die eerste blokletters de prototypes zij n voor het latere woordmerk, lijkt me hoogstens een halve waarheid. Het typeert Kalff dat hij bij voorkeur gemeengoed signeert: golven, sterren, cirkels en blokletters.

Het ontbreken van een woordmerk is in die tijd opmerkelijk. Er zijn talrijke grote bedrijven die vele jaren eerder hun naam als woordmerkeen vorm geven Mooiste voorbeeld is AEG. dat in 1912zijn definitieve vorm krijgt van Peter Behrens. Behrens is architect en treedt m 1907 in dienst bij AEG in Berlijn. Hij houdt zich bezig met de vormgeving in alle denkbare opzichten (grafisch, industrieel, architectonisch). Nog steeds geldt zijn werkais maatstaf. Ik speel met de gedachte dat Anton Philips in 1925 het voorbeeld van AEG voorogenstaat, wanneer hij Kalff in dienst neemt. De taakstelling is vergelijkbaar. En ook Kalff moet op de hoogte geweest zijn van het werk van Behrens. Het loont de moeite om de een als navolger van de ander te beschouwen. Zo wordt onder andere duidelijk waarom Kalff zich vast klampt aan de Jugendstil en als gevolg daarvan een belangrijk deel van de moderne ontwikkelingen in zijn vakgebied mist.

De streepjes verdwijnen weer en er ontstaat een woord­beeld van geconstrueerde blokletters. Door de beperkte reproduktie-mogelijkheden is dat de enige weg tot stan­daardisering. Ook hier geldt dat het gebrek aan verfijning een onverschillige indruk maakt. Vooral de S is daarvan de dupe. Alle letters uit het woord phiups zijn eenvoudig te construeren, behalve de laatste. De S is bij uitstek de letter die uit een beweging ontstaat, als een slipspoor op een glad­de weg. Zover heeft de philips-s het nooit gebracht. Alle varianten zijn even stroef en onhandig, tot hij tenslotte in 1973 een aanvaardbare vorm krijgt.

■piHiliLUlPSl

tGELIIKKICI 1TF.RSVOOR AUTOMOH1USTF.N

affiche door Kalff

In 1948 - gelijk met het schildembleem - wordt het woord­merk opnieuw ingeschreven, dit keer in een schrijfmachine-

HETWOORDMERK

letter om aan Te geven dat de typografische vorm ongedefi­nieerd is. Hoewel Meelen de gevoerde merkenpolitiek in 1958 solide verdedigt, kan zijn redenering zonder manke­ren worden omgedraaid. De keuze van een gewoon letter­type kan juist de oorzaak zijn van de problemen. Wie een algemene naam als Philips in een algemene vorm be­schermt, voert een taaie strijd. Vanaf 1966 wordt er dan ook toe over gegaan woordmerk en schildembleem als een twee-eenheid op te vatten. In de praktijk betekent dat het einde van de zelfstandigheid van het schildembleem. Het woordmerk krijgt de nadruk, het schildembleem wordt een kleine toevoeging. Nog in 1989 verklaart het hoofd Trade- mark Section Philips, mr. M. van Kaam, dat alleen een combinatie van woordmerk en embleem wereldwijd op deugdelijke wijze kan worden beschermd.

PHILIPS

Een onoverkomelijk, bijkomend bezwaar tegen de naam PHILIPS in het Nederlands taalgebied is de PH-combinatie. Woorden als photo, grammophoon en telephoon hebben alle hun ph in een f zien veranderen. Maar Philips kan geen Filips worden en blijft herin­

neren aan een oude schrijfwijze Dit effect wordt nog versterkt door het gebruik van de naam in samenstellingen, zoals in Philishave.

s.."omgekeerde S. Parijs 1990

iv Conclusie

In de bovenstaande reconstructie wordt een tweetal zaken duidelijk. Ten eerste is het schildembleem jonger dan het publiek en de onderneming denken, maar ook ouder. Ten tweede is het niet door ir. Kalff en wel door ir. Kalff ontwor­pen. Het blijft al met al een verwarrend verhaal. Wij kun­nen concluderen dat er twee schildemblemen geweest zijn, die ogenschijnlijk niets met elkaar te maken hebben. Als Kalff niet zelf beide met elkaar in verband had gebracht, zou toeval waarschijnlijk zijn geweest. Ik veronderstel dat hij met een verdraaiing zijn auteurschap heeft willen veilig­stellen. Maar juist daardoor heeft hij zijn hand overspeeld. Hij heeft de schildvorm geïntroduceerd, droeg zorg voor de standaardisering van het woordmerk en ontwierp de cirkel met golven en sterren. Alleen het schildembleem (1948) heeft hij nooit gemaakt. Sterker nog: hij koos voor het cir­kelembleem en verdedigde die keuze tot het overlijden van Anton Philips. Daarna zijn er door anderen maatregelen genomen om het merk te redden en de vormgeving van nieuw bloed te voorzien. De vestiging van het schildem­bleem en het terugtreden van Kalff zijn daarvan het direkte gevolg.Het schildembleem heeft het concern in de daaropvolgende jaren niet voldoende kunnen beschermen. Wel werd het in Nederland een symbool van wederopbouw en maatschap­pelijk optimisme. Dat is voor een wereldwijde onderne­ming van weinig belang, ware het niet dat die periode sa­menvalt met haar eigen bloeitijd. Philips verschraalt wan­neer in 1966 het besluit wordt genomen woordmerk en schildembleem samen te voegen. Het schildembleem wordt geminiaturiseerd en blijft alleen in het straatbeeld nadruk­kelijk aanwezig. Het wordt een reliek uit een beter verle­den, symbool van een bepaalde tijd en generatie. Dat is de schuld van het schildembleem. Het heeft Philips in Neder-

land van de toekomst beroofd, het heeft de onderneming een gekleurde spiegel voorgehouden en haar cultuur al te nauwkeurig verbeeld.Kan de betekenis van een embleem zo groot zijn? Ik geloof het - in dit bijzondere geval - wel. En het is geen oorspron­kelijke visie om bijzaken als hoofdzaken te beschouwen, maar het is een pleidooi voor zorgvuldigheid.

■ïM tu j, i’ i—■

■ *>**' ?fetB* . ••

w\Vmi

!

v Het evoluon

Kalff blijft na 1959 bij Philips betrokken. In 1966 voltooit hij zijn laatste werk, het Evoluon. Ter gelegenheid daarvan geeft hij in september van dat jaar een interview aan het Eindhovens Dagblad. Hij vertelt nog een keer over het schildembleem: ‘Ik had geen verstand van radio. Ik vroeg, wat is radio nu eigenlijk? Men zei, het zijn golven. Niet in de dampkring, zoals geluid, maar in de ether, die bij wijze van spreken tot in de sterren reikt. Zo tekende ik golven en ster­ren. En zo ontstond dat embleem.’ Hij lucht zijn bewonde­ring voor Anton Philips: ‘...en wanneer Van Abbe de stad geen museum geschonken zou hebben, zou ongetwijfeld hij dat hebben gedaan.' En hij verdedigt op zijn eigen manier het Atomium van Strijp, zijn Evoluon: ‘Het was van het be­gin af duidelijk dat het gebouw in zijn vorm en in zijn opzet sterk verweven zou moeten zijn met ultra moderne tech­niek. Ik heb me afgevraagd: wat frappeert je in ultra-mo- derne techniek? Ik heb gedacht aan toekomst, gewichtloos­heid, science-fiction. Ik heb gezocht naar een pure, geslo­ten vorm, die op zich een geweldige werking heeft door zijn geslotenheid en door het feit dat hij rond is, waardoor hij in het driehoekige terrein uit alle gezichtshoeken een gelijke waarde houdt. Maandenlang heb ik de ene schets na de an­dere gemaakt en uiteindelijk kon ik tijdens een lunch met Frits Philips de eerste lijnen op een servetje zetten en zeg­gen: zo had ik het gedacht.’

Kalff overlijdt in 1976, negenenzeventig jaar oud. In een zeldzaam herdenkingsartikel staat: ‘Hij was, n’en déplaise het Evoluon, welhaast een vergeten grootheid geworden, want de wereld leeft snel en geen wereld leeft sneller dan de designwereld.’

begrafenis Anton Philips. Eindhoven 1956

5

Playtime

Philips is deel geworden van de Nederlandse cultuur. Elek­trisch licht, radio, televisie, huishoudelijke apparaten - het kwam allemaal van Philips en het was goed. Ik denk dat er geen ander voorbeeld is van een Nederlandse onderneming met zo’n grote betekenis, op de Verenigde Oost-Indische Compagnie na misschien. Het is daarom vreemd dat er nau­welijks sporen zijn van de Philips-cultuur in literatuur en beeldende kunst. Wie voorbeelden zoekt, vindt uitzonde­ringen.

Literatuur

Ik beperk mij tot poëzie. Het zou een uitgebreide studie vergen om in dit verband iets zinnigs over proza te zeggen.

In het Nederlands taalgebied is Paul van Ostaijen de eerste die - vanaf 1916 - de nieuwe eeuw bezingt. Zijn Huldege- dicht aan Singer (Singerem Singerem/SINGERS NAAI- MASJIEN IS DEBESTE) is klassiek. Hij sterft in 1928, het jaar waarin het philips RADio-merk wordt ingeschre­ven.Eind jaren vijftig schrijft Jan Emmens het - wat mij betreft - mooiste gedicht met de naam van een Nederlandse onder­neming. Het heet Vooruitzichten; dit zijn de eerste drie re­gels: ‘Laat een scheepje te water/van Verolme of papier,/ gewoonlijk blijft het wel drijven.’‘Als Paul van Ostaijen/niet zo jong gestorven was/en nu nog leefde/dan was hij 69 jaar geweest//Daar moet je toch eigenlijk/ook niet aan denken’ staat er in 1965 in Barbarber, de schoolkrant van het neo-realisme. Rond die tijd is er op­nieuw aandacht voor de gewone kant van de cultuur. Er is veelvuldig sprake van radio, televisie en grammofoon, tal­rijke merknamen komen voorbij, maar Philips blijft onge­noemd.

I

PLAYTIME

Het enige mij bekende Philips-gedicht verschijnt in 1966. De dichter, Hendrik van Teylingen, is dan achtentwintig jaar oud. Het generatie-conflict viert hoogtij en maakt in beide kampen zijn slachtoffers. Beatrix en Claus beleven een onrustige trouwdag in Amsterdam. Van teylingen be­kijkt de wederopgebouwde samenleving met mild sarcas­me.

Randstad

Een kleine een wigheid geleden lag er vanaf zijn huis, gespreid tot aan de zon, een grastapijt, enkel door stamboek vee betreden.

Toen, steels, kwamen ze aangegleden, haaks silhouet naast silhouet, omzwermd, tenzij bij vorstverlet, door metselaars, konst ruk lies meden.

Geweken, horizon en vrede. Takels hesen tafel en bed.Door overburen werd bezet elk raam, van 8-hoog tot beneden.

Rond kin en mond het gras dat bleef. Een laatste koe - zijn phi lis have.

Beeldende kunst

Het - opnieuw - enige voorbeeld van het schildembleem in de schilderkunst komt van Rob Scholte. Hij maakt zijn schilderij Nachtlicht in 1984. Scholte plaatst in de cirkel van het embleem een lamp die overdag zwart licht verstrooit. De bedoeling blijft even duister; misschien is het veelzeg-

affiche, geen gegevens bekend

PLAYTIME

gend dat het schilderij vooraf gaat aan Omgekeerde wereld I en II. Philips is er in ieder geval niet gelukkig mee. De onderneming geeft Scholte te verstaan dat verspreiding van ansichtkaarten met Nachtlicht de primaire functie van het schildembleem aantast.

Die reaktie van Philips brengt de HP-af faire in herinnering In juli 1985 verschijnt de HP met het schildembleem cp de ccver. alleen de vier sterren zijn vervangen door twee hakenkruisen. Het betreffende nummer bevat een reportage over De terreur van de Philips politie. Er wordt door Philips een kort geding aangespannen en gewonnen. De volgende week staat een rectificatie op het omslag: 'Bij Kort Gedmgvonnis d. d 28 juli 1981 heeft de fungerend- President van de Arrondissementsrechtbank te Amsterdam geoordeeld dat de afbeelding van get merk Philips met daarin opgenomen twee HAKENKRUIZEN jegens Philips ONRECHTMA TIG is geweest, namelijk in strijd met de zorgvuldigheid, die wi/jegens Philips dienden in acht te nemen. 'Zoals meestal is het effect van het vonnis tegendraads, temeer daar de mhoudvande reportage buiten schot blijft. overigenszou het historisch juister geweest zijn om het cirkelembleem van hakenkruizen te voorzien.

In de beeldende kunst is er verder het werk van Tempi & Wolf. Zij geven commentaar op de rituelen van de con­sumptie. In het woord GOD vervangen zij de O door cirkel­vormige logo's van bekende ondernemingen, waaronder Spar, Texaco, Heineken, BMW en Philips. Hoewel ze dit in 1991 doen, kiezen ze niet het schild-, maar het cirkel­embleem, Onbedoeld roepen ze daardoor het verleden op (en ondergraven hun idee).

G©DG®D

Film

Buiten de opdrachtfilms van Philips (Vrijman, Ivens) en het optreden van het merk als sponsoring (Moonraker) is er een film waar Philips een mooie rol speelt. In Playtime van Jac- ques Tati komt in 1967 opvallend het schildembleem voor. Tati geeft in Playtime zijn milde kijk op een steriele toe­komst. Het is een prachtige film, waarin de gebeurtenissen zich steeds op verschillende niveaus in beeld afspelen. Phi­lips past goed in de sfeer van de film, zeker voor wie hem vijfentwintig jaar later ziet.Nader onderzoek wijst uit dat het ook hier gaat om een vorm van sponsoring. Philips, Renault en enkele andere concerns mogen in ruil voor hun bijstand de film als show­room gebruiken. De financiering is ten dele in Nederlandse handen, wat de keuze voor philips kan verklaren. Playtime wordt een enorme flop; het is de laatste film van Tati.

£&üji5

\

Besluit

Wij namen de trein naar Eindhoven, mijn uitgever en ik.Wij hadden een afspraak met de direkteur van het Philips Centennial Bureau. Het was maart en het was warm. Ik had een presentatie voorbereid. Wij wilden vertellen dat het de moeite loonde een boek te maken over het schildembleem.Zeker nu Philips eerdaags honderd jaar zou bestaan. Mijn uitgever en ik, wij waren vol goede moed. Het zou ons zeker lukken de direkteur voor ons plan te winnen, want het was een doortimmerd plan. Wij hadden er lang en breed over nagedacht en waren desondanks enthousiast gebleven. De trein droeg ons, de zon scheen door het raam. Ik had drie panelen bij me waarop de geschiedenis van het schildem­bleem stond afgebeeld. Het verbaasde mij dat de geschie­denis zo groezelig was. En ik wist dat Philips haar zelf niet kende. Want juist de overtuiging dat de onderneming haar zaken op een rijtje had, hield haar ver van waar- en werkelijkheid. Wij waren nog vroeg toen de trein in Eind­hoven stopte. Zelfs de vreugde van een warme dag leek hier misplaatst. Wij dronken wat op een terras. Toen was het tijd en wij liepen naar een kantoorgebouw. Wij meldden ons in de hall, er werd getelefoneerd, men wees ons de lift.Voor we het wisten, waren we ter plekke. De directeur heette Vos, zijn medewerker Snoek. Vos was een kogelron­de man op weg naar de zestig. Als een schildpad op zijn rug, zo lag hij achterover in zijn stoel. Hij had zijn mouwen op­gestroopt, zijn jasje hing over de leuning. Snoek droeg een grijs kostuum. Hij zou ons pas zijn opgevallen wanneer hij vertrokken was. Maar Vos stelde hem voor. Zijn hoedanig­heid werd ons niet verteld: hij was een medewerker. Er heerste meteen een onbeschoft soort gemoedelijkheid, die ons het gevoel gaf dat alles bij voorbaat verloren was. Later herkende ik de situatie als een cliché uit gangsterfilms. De grote baas veinst vriendelijkheid; terzijde staat een uitvoer-

Frits Philips, met echtgenote en zoon Anton. 1970^Eindhoven 1932

BESLUI

r■

der, iemand die zichtbaar dommer is (en gevaarlijker). Vos bood ons iets te drinken aan. ‘Wat komt u eigenlijk doen?,' vroeg hij. ‘Er zijn natuurlijk veel mensen die van ons jubi­leum een graantje mee willen pikken en wij hebben onze plannen zowat rond, dus: wat wilt u?’ Mijn uitgever legde uit wat hij al in een brief geschreven had, namelijk dat wij van plan waren een boek te maken over het schildembleem. Ik zette de panelen neer en gaf een toelichting. ‘Maar mijn­heer Kuilman, dat is toch geen nieuws. Iedereen hier op de gang kan mij hetzelfde vertellen.’ Vos bewoog zijn hoofd naar opzij en Snoek knikte. ‘Wie heeft u eigenlijk toestem­ming gegeven in het Archief te kijken?’ vroeg Vos. Mijn uitgever verwees naar ons gesprek met Frits Philips. ‘Die heeft hier niets meer te vertellen. Ik had u eruit laten gooi­en.' Er viel een stilte. Snoek stond op. Ik wilde verder met de presentatie en zei iets over de Miniwatt-lampen. Vos wierp tegen dat dat onzin was, die waren - zei hij - van na de oorlog. ‘Bovendien zou ik niet weten wie ik een dergelijk boekje zou moeten geven,’ besloot hij het onderhoud. Snoek bekeek ons wantrouwig en Vos lachte. Wij waren te verbaasd om woedend te zijn.

Een week later ontvingen we een brief van de direkteur van het Philips Centennial Bureau: ‘Wat uw presentatie betreft, ik had inmiddels gelegenheid deze aan verschillende instan­ties voor te leggen. Helaas moet ik U mededelen dat binnen Philips voor uw voorstel geen interesse bestaat.’

advertentie 1991

• ie aan hel versturen van een bloemetje denkt, denkt automatisch aan leurop. En niet aan Philips. Toch is het ook een beetje aan Philips

— danken dat Fleurop elke dag weer opnieuw duizenden mensen kan zirrasscn met een boeket. Tloczo dan?’, denkt u wellicht.

“clnu, enige tijd geleden werden wij door P'lcurop benaderd. Daar zag —en wel in dat onze jarenlange know-how en de kwaliteit van onze «ogwaardigc produkten nooit verloren zouden gaan. Er werd dan ook

:t geaarzeld om zaken te doen.

=t resultaat: momenteel realiseren wc in samenwerking met Fleurop de branche-organisatie Vereniging Bloemist Winkeliers voor meer

—1 1.800 Nederlandse bloemisten het ’Blocmtcr-vidcotcx-systcem.

Met behulp van een PC kunnen zij via het telefoonnet rechtstreeks communiceren met een centrale computer. Deze geavanceerde ’Host’- computer is in staat duizenden bestellingen per dag te verwerken. Terwijl hij ook nog eens de complete administratieve afwerking voor zijn rekening neemt. Voortaan kunnen de aangesloten bloemisten nog sneller een boeketje bezorgen.

Omdat we vanaf liet begin de communicaticbchocftc centraal stelden, bloeit Fleurop binnenkort mooier dan ooit. En daar fleuren wc zelf ook behoorlijk van op.

communicatie- en informatiesystemen«V. Cworn lllmrWTO. VulMI IK r.t.. Kin, av Ik, llu| TO UISH

PHILIPSHILIPS

I

:

Jan Timmer

Colofon

U I T G E V K R I JNieuwer Am stel J. NV. Brouwcrsiraat 32 1071 LK Amsterdam

VORM G E VING Marcel Hermans

Z E T XV E R K Matzet, Beesd ■

LITHOGRAFIE EN DRUK Wilco, Amersfoort

FOTOVERANTWOORDING

Spaarncstad fotoarchief: omslagfoto en pp.

7,12.25,33,39,52,55, 56,61,63,75,76,79,88

Emiel van Moerkerken p.11 Erich Salomo» p. 12 Mark Kolthof p.53 Joep Lennarts p.94

MET DANK AANJolandc Otten en het Philips Concern Archief

i

1

t

l

t

>R RÖNTGEN FILMS, RONTG KNCA M ER A’S (BEELDSCHERM FOTOGRAFIE), BUCK YSCIIER.MF.N. RONTGENSPECTRO-

PEN: ELECTROMEDISCIIE EN ELECTROTHERAPEUTISCIIE APPARATEN, INRICHTINGEN EN INSTRUMENTEN; ELEC-

SCIIE APPARATEN, INRICHTINGEN EN INSTRUMENTEN VOOR HET OPWEKKEN EN UITZENDEN VAN STRALEN VAN

E GOLFLENGTEN. IN HET BIJZONDER ULTRAVIOLET- EN INFKAKOODBESTRALINGSAPPARATEN, INRICHTINGEN

INSTRUMENTEN; HOOG FR EQ U ENT I EG EN ERATOREN VOOR KORTEGOLF THERAPIE; APPARATEN, INRICHTINGEN

INSTALLATIES VOOR KERNPHYSICA EN STOOTSPANNINGSBEPROEVING, ZIEK EN HUIS INRICHTING EN, I.ABORATO-

M INRICHTING EN, CHIRURGISCHE EN MEDISCHE INSTRUMENTEN; RADIOACTIEVE STOFFEN; ELECTRISCIIE LAS-

ARATEN, LASMACHINES, LASINRICHTINGEN EN LASINSTRUMENTEN'; ELECTRISCIIE LASELECTRODEN. I.ASPOE-

S, LASELECTRODENOMKLEDING. I.ASSCIIII.DEN. I.ASTANGEN; ELECTRISCIIE APPARATEN, INRICHTINGEN EN

IKELEN VOOR HUISHOUDELIJKE EN TOILETDOF'LEINDEN, IN HET BIJZONDER WASMACHINES, STOFZUIGERS,

TWERK REINIGINGSAPPARATEN. STRIJKIJZERS. BROODROOSTERS, ISOLEER FLESSEN, KOFFIEZETAPPARATEN,

EMWATERRESERVOIRS, TANDENBORSTELS, KLEERSBORSTELS; SCHEER APPARATEN. IN HET BIJZONDER ELF.CTRI-

E SCHEERAPPARATEN; MOTOREN. IN HET BIJZONDER ELECTRISCIIE MOTOREN EN HEETGASMOTOREN. ALSMEDE

[MTERECUPER ATOREN, WARMTEWISSELAARS, START- REGEL-, CONTROLE-, MEKT- EN B EDI EN INGS APPARATEN,

IUTTKRS, KOELERS, VERSTUIVERS. VERGASSERS, COMPRESSOREN, IIRANDSTOFPOMPEN, BRANDERS, GANGWIS-

S; DYNAMO’S, VENTILATOREN. ELECTRISCIIE ALARMINSTALLATIES, ELECTRISCIIE KLOKKEN; MACHINES EN

EKTUIGMACHINES; GEREEDSCHAPPEN: MACHINES, APPARATEN EN INSTRUMENTEN VOOR DE METAALINDUSTRIE

VOOR METAALBEWERKING. RUWE EN BEWERKTE INDUSTRIËLE DIAMANTEN, TREKSTENEN, METAALWAREN

'R HUISHOUDELIJKE DOELEINDEN EN VOOR DE ELECTROTECIIMSCHE EN VOOR DE RADIO-INDUSTRIE; II AR DM E-

EN. MAGNETISCHE MATERIALEN, IN HET BIJZONDER MAGNETEN EN MAGNEKTKKRNEN. METALEN EN METAAL-

IKR1NGKN IN HET BIJZONDER M AGNEE TSTAAL, META AL POEDER, METAALFOLIE. MAGNETISCHE EN NIET-MAGNK-

'11E FILTERS, PIEZO-KRISTALLEN; GLAS EN' GLASWAREN, SPECIALE GLASSOORTEN, MEDISCHE GLASWAREN.

„SWARKN VOOR ELECTROTECIIMSCHE DOELEINDEN, VERPAKKINGSGLAS, LABORATORIUM GLASWERK, KWARTS,

IL, GEEMAILLEERD DRAAD. KERAMISCHE MATERIALEN EN PRODUCTEN. PAPIER F.N PAPIERWAREN, KARTON EN

ITONWAREN; GASSEN EN EDELGASSEN; PLASTISCHE STOFFEN. KUNSTHARSEN EN SAMENSTELLINGEN DAARVAN.

’GSKLS EN SAMENSTELLINGEN DIK KUNSTHARS BEVATTEN IN VASTE OF VLOEIBARE VORM, PF.RSPOEDF.RS. EN

BEHULP VAN AL DEZE STOFFEN VERVAARDIGDE ARTIKELEN VOOR TECHNISCHE, INDUSTRIËLE, MEDISCHE,

OGRAFISCHK, ELECTROTECIIMSCHE. HUISHOUDELIJKE. TOILET-, RECLAME- EN VERPAKKINGSDOELEINDEN,

MEDE BOUW- EN MEUBELBESLAG, SANITAIR, HANG- EN SLUITWERK, RECLAME- EN LUXEARTIKELEN. BUREAU-

IKELEN, SIERVOORWERPEN, PLAATMATERIAAL; ASPH ALT PRODUCTEN' IN HET BIJZONDER COMPOUNDS. IMPREG-

R- EN I) IC Hl .MIDDELEN; KIT-, SMEER-, POLIJST-, SCHUUR- EN REINIGINGSMIDDELEN; FOTOGRAFISCHE EN CINE-

OGRAFISCHK FILMS EN PAPIEREN; LICHTGEVOELIG MATERIAAL, FILMS EN PAPIEREN; CHEMISCHE PRODUCTEN

IR SANITAIRE. HUISHOUDELIJKE. FOTOGRAFISCHE, WETENSCHAPPELIJKE, ELECTROTECHNISCHE, ELECTRO-

MISCIIE, INDUSTRIËLE EN ONDKRHOUDSDOKLEINDEN; LUMINESCERENDF. (FLUORESCERENDE EN

•ORESCERENDE) STOFFEN LAKKEN EN VERVEN; KANTOORBENODIGDHEDEN, SCHRIJFMATERIAAL, VULPOTLO-

EN VULPENHOUDERS, AGENDA’S, MESSEN. SIGARENAANSTEKERS. BRIEFOPENERS. RECLAMEMATERIAAL EN -

EN TOENBEIIOREN TOT ALLE GENOEMDE ARTIKELEN; CHEMISCH-PH A R-IKELEN; ONDERDELEN VAN

:EUTISCHE PRODUCTEN EN PREPARATEN. VETERINAIRE PRODUCTEN EN PREPARATEN; CHEMISCHE PRODUCTEN

IR PHARM ACEUTISCIIE, HYGIËNISCHE, MEDISCHE, COSMETISCHE, VETERINAIRE EN DESINFECTIE-DOEL EINDEN;

.MINE PREPARATEN EN CONCENTRATEN, VITAMINE PRODUCTEN VOOR VEEVOEDER DOELEINDEN; CHEMISCHE

DUCTEN VOOR DE LAND- EN TUIN- EN BOSBOUW EN VOOR HET BEHANDELEN, BEWERKEN EN CONSERVEREN VAN

D-. TUIN- EN BOSBOUWPRODUCTEN; MIDDELEN VOOR DE BESTRIJDING EN VERDELGING VAN INSECTEN EN

ERE DIEREN, PLANTEN. SCHIMMELS, ZWAMMEN EN ANDERE SCHADELIJKE ORGANISMEN.’

r'-'_

i.

IedereenilS s-merk.Hetkent het Ppmp

schildje met de cirkel, golven en sterren is over de hele wereld verspreid.

Maar de geschiedenis van het schildembleem werd nóóit geschreven.

/\Hoe is het schildembleem ontstaan? Hoe oud is het eigen­

lijk? Wie maakte het? Waarom wetd het een symbool van de rWat' is zijn rohbïj ~de-n.aer gang van het

concern? ^§11wederopbouw?

____________________ lildembleejp^-ofden deze vragen be­antwoord. Het is het verhaal van/een beeldmerk in samen­

hang met de bedrijfscultuur en de Nederlandse samen-\ leving

In De schuld vai

Dingeman Kuilman is grafisch ontwerper. Hij studeer­de in 1988 cum lauÖe af aan de Gerrit Rietveld

Academie. Dit jaar verscheen zijn poëzie­debuut ‘Sabel en Keel’

:m....