Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden

5/10/2018 Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/delta-scenarios-landelijk-gebied-rijnmond-drechtsteden 1/30

Deltaprogramma | Rijnmond-Drechtsteden

Verkenning Deltascenario’s

voor het landelijk gebiedRijnmond-Drechtsteden



Coloon

Opdrachgever:

Delaprogramma Rijnmond- Drechseden:

Emmy Meijers, Programmadireceur Delaprogramma

Rijnmond-Drechseden

Annemarie van Hoorn, projecleider Verkenning Delascenario’s landelijk

gebied Rijnmond-Drechseden

Foo voorkan: Theo Bos

Voor meer inormaie mail naar:

[email protected]

Me medewerking van:Deelnemers aan de werkbijeenkoms Delaprogramma Rijnmond-Drechseden‘Blik op de oekoms van landbouw, nauur en recreaiena 2050’ 29 maar 2011

Deelnemers:

Alber Aarsen, Zuid-Hollands Landschap

Jan Bikker, LTO Noord

Ger Jan van den Born, Planbureau voor de Leefomgeving Willem Bruggeman, Delares

Leonie Claessen, LTO Glaskrach

Norber Cremers, Rijkswaersaa

Ed Dammers, Planbureau voor de Leefomgeving

Ko Droogers, ANWB

Emma Forsen, Gemeene Dordrech

Annemarie van Hoorn, Miniserie van Economische Zaken, Landbouw en

Innovaie

Harry van Huu, Miniserie van Infrasrucuur en Milieu

Marc Janssen, Diens Landelijk Gebied

Jos Karssemeijer, Miniserie van Economische Zaken, Landbouw en Innovaie

Gerd-Jan Kore,RECRON

Jos Kuijpers, Rijkswaersaa

Michiel Lips, Hoogheemraadschap Schieland en Krimpenerwaard

Tinco Lycklama, Kenniscenrum Recreaie

Guus Meis, LTO Glaskrach

Nancy Meijers, Miniserie van Economische Zaken, Landbouw en Innovaie

Kees van Oorscho, Gemeene Roterdam

Nico Polman, LEI

Leen van der Sar, Diens Landelijk Gebied

Dick Verheijen, Nauur- en Recreaieschap de Hollandsche Biesbosch

Rober Vos, Rijkswaersaa

FaciliaorenMichelle Hendriks, Miniserie van Infrasrucuur en Milieu

Diederick Janse, Realize

Rosa Lucassen, Burosa

Gason Remmers, Bureau Buienkans

Ruud Sam, Miniserie van Economische Zaken, Landbouw en Innovaie

Delaprogramma | Rijnmond-DrechsedenII



Deltaprogramma | Rijnmond-Drechtsteden

Verkenning Deltascenario’s

voor het landelijk gebiedRijnmond-DrechtstedenMogelijke toekomsten voor landbouw,natuur en recreatie.

Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden III



Disclaimer

U heef de hemaische oekomsverkenning voor he landeljik gebied Rijnmond-Drechseden gedown-

load, die is opgeseld in he kader van he Delaprogramma Rijnmond-Drechseden.

Deze rapporage beva een beschrijving van verschillende mogelijke oekomsen voor de exreem lange

ermijn (na 2040) voor he landelijk gebied van Rijnmond-Drechseden.

De rapporage beva uidrukkelijk geen mogelijke inenies o ambiies van overheden in he gebied, he

gaa om een verkenning van mogelijke oekomsen.

De inhoud van de rapporage is o sand gekomen op basis van verkenning van besaande lierauur en

rapporen waarui vrij is gecieerd, inerviews me expers en workshops. He rappor beva een beschrijving

van he resulaa hiervan en zal worden gebruik bij de verdere werkzaamheden .b.v. Delaprogramma

Rijnmond-Drechseden. Deze rapporage heef dan ook geen weenschappelijke oes ondergaan.

Bij he beschrijven van de mogelijke oekomsen zijn de Delascenario’s he uigangspun gewees. De

voorliggende verkenning naar de landbouw, nauur en recreaie in Rijnmond-Drechseden zal worden

gebruik als inpu voor de verdere inegrale, regionale uiwerking van de Delascenario’s. Deze verdere

inegrale regionale uiwerking zal saren rond de zomer van 2011.

Delaprogramma | Rijnmond-DrechsedenIV



Inhoud

Inleiding 1

1. Kensches Delascenario’s 2

2. Karakerisiek huidige siuaie 4

Landbouw 4

Nauur 5

Recreaie 7

3. Effecen klimaaverandering 8

Landbouw 8

Nauur 11

Recreaie 13

4 Effecen socio-economische onwikkelingen 14

Sociaaleconomische krimp 14

Sociaaleconomische groei 15

5 (On)zekerheden 17

7 Relaies me de waeropgave 19

Lierauur 21

Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden V



Delaprogramma | Rijnmond-DrechsedenVI



De opgave voor he delaprogramma Rijnmond-

Drechseden is he waarborgen van de waerveilig-

heid en he scheppen van randvoorwaarden voor

een duurzame zoewaervoorziening in synergie

me een viale ruimelijke onwikkeling van he

gebied. Om aan deze opgave uiwerking e geven, is

he nodig om de verwache onwikkelingen op delange ermijn in he ruimelijk domein in beeld e

brengen. Hiervoor worden hemaische oekoms-

verkenningen uigevoerd. Naas deze hemaische

oekomsverkenning over landbouw, nauur en

recreaie worden ook hemaische oekomsverken-

ningen voor he sedelijk gebied en he haven-

indusrieel cluser uigevoerd. De verschillende

hemaische oekomsverkenningen worden in een

volgende ase samengevoegd o inegrale regionale

scenario’s voor Rijnmond-Drechseden. De ambiie

is da deze een basis bieden om:

• de probleemanalyse aan e scherpen door

verwache onwikkelingen in he waersyseem a

e zeten egen de verwache ruimelijke

onwikkelingen;

• kansrijke combinaies van ruimelijke onwikke-

lingen me sraegieën voor de waerveiligheid en

duurzame zoewaervoorziening e idenificeren;

• kansrijke sraegieën e oesen op robuusheid

voor wa beref de verschillende mogelijke

oekomsen.

He doel van de hemaische oekomsverkenning

landbouw, nauur en recreaie is een beer inzich in

de bandbreedes van de onwikkelingen van deze

uncies op de lange ermijn. De zichhorizon is

2050-2100. Daarbij word de scope beperk o de

aan waerveiligheid en zoewaer gerelaeerde

aspecen. He resulaa lever ook de conex op voor de ambiies van Rijk en regio. De ambiies o

2040 zijn vasgelegd in de Gebiedsagenda

Zuidvleugel. Voor de hema’s in deze oekoms-

verkenning zijn de ambiies ‘bevorderen van een

serke (innovaieve) economie’ (o.a. de Greenpors)

en ‘landschap dicher bij huis brengen’ (aanrekke-

lijk en bereikbaar groen) relevan.

De Delascenario’s zijn uigangspun voor de

hemaische oekomsverkenningen. Deze zijn

sapsgewijs regionaal veraald voor landbouw,

nauur en recreaie. Daarui volg wa de zekere

onwikkelingen en de onzekere onwikkelingen

binnen een bepaalde bandbreede zullen zijn. To

slo is aangegeven wa de relaies zijn ussen de

mogelijke oekomsen van landbouw, nauur en

recreaie me de waeropgave.

Inleiding

Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden



Ten behoeve van he Delaprogramma zijn

Delascenario’s onwikkeld. In deze landelijkescenario’s word verkend welke klimaologische en

sociaaleconomische onwikkelingen er op de lange

ermijn kunnen opreden. De Delascenario’s

beschrijven mogelijke onwikkelingen die relevan

zijn voor he waerbeheer. Ze geven de exerne

conex weer, waar de overheid geen invloed op kan

hebben. De Delascenario’s zijn dus geen beschrijving van wenselijke onwikkelingen. De klimaologische

en sociaaleconomische veranderingen worden

beschouwd als auonome onwikkelingen. He zijn

de belangrijkse drijvende krachen voor de

onwikkeling van zeer uieenlopende omsandig-

1. KenschetsDeltascenario’s

Sociaal-

economische

krimp

Maige

klimaaverandering

soomvol

warmrus

Sociaal-

economische

groei

Snelle

klimaaverandering

Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden



heden voor he waerbeheer in de komende eeuw.

Di leid o vier scenario’s die in he assenkruis van

de figuur op pagina 2 zijn weergegeven.

In deze hemaische verkenning zijn de

Delascenario’s regionaal uigewerk voor de

hema’s landbouw, nauur en recreaie. Hiervoor is

een aanpak via wee sporen gevolgd:

1. verdieping van de effecen van klimaaverande-

ring, voornamelijk via l ierauuronderzoek;

2. verdieping van de effecen van socio-economi-

sche onwikkelingen, waarvoor in een workshopme exerne deelnemers de basis is gelegd.

Klimaatverandering reerenie STOOM WARM RUST VOL

Zichjaar 2000 2050 2100 2050 2100 2050 2100 2050 2100

gem. avoer Rijn in ebruari (m3 /s) 2.900 3.400 4.000 3.400 4.000 3.100 3.200 3.100 3.200

gem. avoer Rijn in sepember (m3 /s) 1.800 1.300 900 1.300 900 2.000 2.100 2.000 2.100

gem. avoerMaas in ebruari (m3 /s) 480 530 590 530 590 500 520 500 520

gem. avoerMaas in sepember (m3 /s) 89 48 30 48 30 92 94 92 94

zeespiegelsijging (cm) - 35 85 35 85 15 35 15 35

exreem hoge avoer Rijn 1/100 jaar (m 3 /s) 12.000 14.000 17.000 14.000 17.000 13.000 14.000 13.000 14.000

exreem hoge avoerM

aas 1/100 jaar (m

3

/s) 2.900 3.200 3.600 3.200 3.600 3.000 3.200 3.000 3.200

exreem lage avoer Rijn 1/10 jaar (m3 /s) 630 520 420 520 420 650 670 650 670

exreem lage avoerMaas 1/10 jaar (m3 /s) 18 10 6 10 6 18 18 18 18

gemiddelde neerslaghoeveelheid winer +14% +28% +14% +28% +4% +7% +4% +7%

gemiddelde neerslaghoeveelheid zomer -19% -38% -19% -38% +3% +6% +3% +6%

Sociaal-economische ontwikkeling reerenie STOOM WARM RUST VOL

Zichjaar 2000 2050 2100 2050 2100 2050 2100 2050 2100

aanal inwoners NL (miljoen) 16 20 24 15 12 15 12 20 24

economische groei (% per jaar) 2,6 2,0 - 2,6 0,7 0 - 0,5 0,7 0 - 0,5 2,6 2,0 - 2,6

versedelijking (% oppervlak) 16 20 25 17 10 17 10 20 25

landbouwareaal (% oppervlak) 67 59 70 62 67 62 67 59 70

nauur (% oppervlak) 17 21 5 21 23 21 23 21 5

veel klimaaverandering (W+)

maige klimaaverandering (G)

hoge ruimedruk (Global Economy, en na 2050 groei van bevolking en economie)

lage ruimedruk (Regional Communiies, en na 2050 krimp van bevolking en economie)

Overzicht kentallen Deltascenario’s

Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden 3



Landbouw

In Rijnmond-Drechseden zijn drie landbouw-

regio’s e onderscheiden:

• Groene Har en Midden-Delfland: veengebieden

me vooral melkveehouderij

• Zuid-Hollandse dela: kleigebieden me vooral

akkerbouw

• Greenpors: glasuinbouw in Wes- en Oosland

en boomeel in Boskoop

Groene Har en Midden-DelflandHe weselijk veenweidegebied besaa hoodzake-

lijk ui grasland. De melkveehouderij is dominan.

Door landbouwkundige onwaering draag de

secor aanzienlijk bij aan bodemdaling. De eel van

groenvoedergewassen (snijmaïs) is in de periode

1998-2008 serk oegenomen. Deze snijmaïs word

vooral op melkveebedrijven geeeld doorda he

aandeel snijmaïs in he melkveeransoen is

oegenomen. Me name he Groene Har een groe

Karakteristiek huidige situatie

2.

Agrarische bedrijven

Bron: Landbouwatlas van Nederland, 2009

uinbouw

(glasuinbouw,

vollegrondsuinbouw

en bolleneel)

blijvende eelen

(boom- en ruiteel)

hokdieren

(varkens en pluimvee)

akkerbouw

(incl. akkerbouw-

groenen en

hakvruchen)

graasdieren

(melkveehouderij en

schapen)

combinaies van

bedrijsypen

Delaprogramma | Rijnmond-Drechseden4



concenraie van verbredingsacivieien, zoals zorg,

verkoop, verwerking en recreaie.

Zuid-Hollandse delaIn de Zuid-Hollandse dela is akkerbouw de

belangrijkse vorm van landbouw. Daarnaas kom

ook grasland en opengrondsuinbouw voor. Sinds

de asluiing van de zeearmen door de Delawerken

is he gebied seeds zoeer geworden (zoewaerinla-

en ui de Delawaeren), waardoor andere eelen

mogelijk werden. Zo is op Goeree-Overflakkee de

laase jaren een onwikkeling van bolleneel e

zien, die alleen door de voorzieningen voor

zoewaeraanvoer mogelijk is gemaak. Op

Voorne-Puten worden veel consumpieaardappe-

len, granen en snijmaïs geeeld. Tuinbouw is van

belang op IJsselmonde, waar rondom de veiling van

Barendrech veel glasuinbouw is.

GreenporsDe glasuinbouwgebieden Wesland en Oosland en

he boomeelgebied rond Boskoop zijn de

greenpors in Rijnmond-Drechseden. He zijn

uinbouwclusers besaande ui de eel, produc-

onwikkeling (veredeling, vermeerdering, uin-bouwechniek), handel en logisieke diensverle-

ning, kennis en onderwijs. Glasuinbouw en

boomeel zijn kapiaalinensieve bedrijsakken en

vereisen daarom een onbeperke beschikbaarheid

van giewaer en sellen bovendien hoge eisen aan

de giewaerkwaliei (zougevoelig).

He areaal glasuinbouw (neto eelareaal) in de

greenpor Wesland/Oosland bedroeg in 2007 4.235

ha (is 40,8% van he naionale areaal). Daarvan is

1.786 ha glasgroenen en 2.423 ha snijbloemen, po

en perkplanen. De gemiddelde oppervlake per kas

is 2 ha neto. In de glasuinbouw is er een groe

aankelijkheid van hemelwaer. Aanvullend word

vaak osmosewaer (me diep grondwaer als bron)

gebruik. De lozing van he reserende brijn word

door regelgeving seeds moeilijker. De grondgebon-

den eelen (700 ha in he Wesland) maken vooral

gebruik van oppervlakewaer. Ook subsraateel

maak in droge ijden gebruik van oppervlakewaer.

Een mogelijkheid, die momeneel in Oosland

word oegepas is de ondergrondse opslag van

overollig regenwaer da in de winer val. He

waer word hierbij gefilerd via een zandbedfiler

en vervolgens opgeslagen. Bij een ekor aan

giewaer in de zomer kan de uinder waer ui dezogenoemde zoewaerbel pompen. Zoe oppervlak-

ewaer voor Wesland en Delfland word aange-

voerd via de zoewaerinlaa Bernisse bij he Brielse

Meer.

In he huidige klimaa in een normaal jaar

(reereniejaar 1967) is de glasuinbouw nagenoeg

volledig zelvoorzienend. In exreem droge jaren

zoals in 1976 en 2003 neem de aankelijkheid van

exerne bronnen (osmosewaer o oppervlakewa-

er) echer serk oe. Ui hemelwaer is dan nie

meer dan 65 a 70 % dekking mogelijk, uigaande

van een gemiddelde bassingroote van 2500 m3/ha.

De boomeel is verdeeld in vollegrondseel en

po- en conainereel. De vollegrondseel word

alleen in droge perioden beregend. De gewassen

gebruiken verder voornamelijk grondwaer. Omda

da in verbinding saa me he oppervlakewaer, is

hiervoor de zoewaeraanvoer via he inlaapun

Gouda belangrijk. De po- en conainereel word

vooral ui opgevangen regenwaer beregend.

Nauur

De belangrijkse nauurgebieden in Rijnmond-

Drechseden (behorend o de EHS en Naura 2000)

zijn geconcenreerd in de volgende regio’s:

• Groe waeren en rivieren omzoomd mebuiendijkse nauur (o.a. Oude Maas, Haringvlie)

• Veenweiden in he Groene Har, Midden-Delfland

en Oudeland van Srijen (Hoekse Waard)

• Duinen op de koppen van Goeree, Voorne en

langs de Delflandse kus

Groe waeren en rivieren omzoomd me buiendijkse nauur (Oude Maas,Haringvlie)De buiendijkse gebieden saan alle onder (beperk-

e) invloed van de dynamiek van rivieren en zee. In

he hele gebied is na de asluiing van de zeearmen

(Haringvliedam, Grevelingendam en Volkerakdam)

de geijdeslag serk agenomen, van enkele meers

o decimeers.

De Biesbosch (bijna 10.000 ha groo) is een van de

belangrijkse zoewaergeijdengebieden van

Europa. He landschap van rivieren, kreken,

moerasbossen, grienden, rievelden en graslanden

is vooral oegankelijk vana he waer. Nog seeds

zorgen de zee en de rivieren Maas en Rijn voor een

redelijke dynamiek. De geijdeslag varieer van 70

cm (Sliedrechse Biesbosch) o 30 cm (Brabanse

Biesbosch). De Biesbosch huisves een groe

verscheidenheid aan flora en auna, waaronder blauwbors, ijsvogel en diverse reigers). De

Biesbosch heef een populaie van ongeveer 150

bevers.

He Haringvlie en Hollands Diep zijn agesloen,




zoee zeearmen die via een open verbinding deel

uimaken van de dela van Rijn en Maas. He peil

word beïnvloed door de Haringvliesluizen en de

bovensroomse suwen. Via he Spui en de Dordse

Kil dring nog een kleine geijdeslag (ca. 20 – 30 cm)

o in he gebied door. Aan de oevers van he

Haringvlie besaa he landschap ui grasgorzen,

rie- en biezenvelden, begroeide en onbegroeide

zand- en slikplaen grenzend aan he open waer. In

he Haringvlie lig he eiland Tiengemeen, da

sinds 2007 geheel is ingerich als nauurgebied.

Veenweiden in he Groene Har, Midden-

Delfland en Oudeland van SrijenEr zijn wee hoodypen nauur in he weselijk

laagveengebied: moerasnauur en veenweide-

nauur. Moerasnauur is veenvormend, wa o

bodemophoging zou kunnen leiden, erwijl

veenweidenauur word gekenmerk door verlies

van veen, leidend o bodemdaling. Moerasnauur

omva een combinaie van vegeaieypen die

voorkomen in verschillende asen van de verlan-

dingsreeks. He varieer van open waer o

rielanden, wilgensruwelen en broekbossen. Deze

nauur is van groo belang voor moerasvogels zoals

roerdomp en purperreiger. De Zouweboezem op de

grens van de Alblasserwaard en de Vijerenlanden

is een belangrijk moerasnauurgebied in de regio

Rijnmond-Drechseden.

Veenweidenauur is onderdeel van een culuurland-

schap. He gaa om veenbodems die in meer o

mindere mae onwaerd zijn en agrarisch worden

gebruik. Ten dele zijn he boanisch waardevolle

graslanden die als hooiland in gebruik zijn. De

inensievere

graslanden zijn van groo belang voor weidevogels.

Zo broed bijvoorbeeld bijna de helf van de

Nederlandse populaie gruto’s in de laagveengebie-

den van Wes Nederland. De weidevogelsand is deagelopen 50 jaar serk acheruigegaan. Bijna alle

sooren weidevogels saan op de rode lijs.

Veenweidenauur is me name e vinden in de

Krimpenerwaard, maar ook in de Alblasserwaard en

in Midden-Delfland. He Oudeland van Srijen is een

belangrijke pleiserplaas voor overwinerende

ganzen.

Duinen op de koppen van Goeree, Voorne enlangs de Delflandse kus Nederland heef na Denemarken he mees gave en

uigesreke duinlandschap van Noordwes-Europa.

De duinen in de regio Rijnmond-Drechseden

behoren o de jonge duinen. Dankzij de lage

leefijd (Voornes Duin is max. 800 jaar oud) zijn

deze kalkrijk. He duin is één van de mees

dynamische landschapsypen. Ook de variaie is

kenmerkend: bossen, open erreinen, heuvels, valleien en duinmeerjes. Tweederde deel van de

Nederlandse hogere planen (waaronder relaie

veel zeldzame sooren) kom voor in de duinen. De

duinen zijn vooral belangrijk voor de flora van nate

duinvalleien. Ook de vogelrijkdom van de duinen is

hoog: er broeden veel bijzondere sooren in hoge

dichheden; en de belangrijke vogelrekroue van

Noord-Europa naar he zuiden loop verloop langs

de Noordzeekus.

In de laase ien jaar is er in de duinen veel aan

nauuronwikkeling gedaan. Op veel plekken is de

grondwaersand verhoogd, zijn soorenarme, ruige

vegeaies ageplagd en gemaaid, zijn de onnauur-

lijke oevers van duinplassen ecologisch vormgege-

ven en herseld, is dennenbos omgevormd o meer

gevarieerd bos en zijn begrazingsprojecen gesar.

De duinen op de koppen van de Zuid-Hollandse

eilanden zijn breder dan die langs de Delflandse

kus. De Kwade Hoek op Goeree is he enige

duingebied in de regio da onder invloed van

geijden saa. Vooral in de winer sroom de zee via

geulen en kreken ver he gebied in.

De duinen hebben wee verschillende hoodunc-

ies: zeewering en nauur. Daarnaas spelen

drinkwaerwinning (Goeree) en recreaie eenbelangrijke rol.

Ecologische

hoodstructuur

Bron: www.geo.zuid-holland.nl

besaande nauur en

prioriaire nieuwe nauur

overige nieuwe nauur

waernauurgebied

overig waer

Naura 2000 gebied

zoekgebied

groe waeren en Noordzee

ecologische verbinding

blijvend agrarisch gebied binnen Naura 2000

Op land

Op water

Geen EHS

Gebieden Natura 2000




Recreaie

Naas de groengebieden in de seden vervullen de

landschappen van IJsselmonde, de Rotemeren en

Midden-Delfland/Oude Leede een belangrijke

recreaieve uncie in he sedelijk newerk van de

Zuidvleugel. Deze gebieden worden inensie

bezoch en gebruik en zijn belangrijk voor he

leelimaa. Ook de kus rek veel recreanen.

He grooschalige agrarische landschap in de Dela

is geen rekpleiser. Alleen de waerrecreaie heef

zich hier goed kunnen onwikkelen. He onbreken

van vaardoelen, kleinere havens, aanlegplaasen en

dorpen en seden direc aan he waer maken he

gebied echer minder ineressan voor de waer-

recrean dan bijv. Friesland. Verblijsrecreaie is op

enkele bungalowparken na beperk. Ook he

agro(verblijs)oerisme is nie goed onwikkeld.

He Naionaal Park De Biesbosch is de groose

rekpleiser in de regio. Bepaalde kreken zijn

bevaarbaar en er zijn voorzieningen voor recreanen

aangelegd. Rusige, nauurgeriche vormen van

recreaie krijgen voorrang boven andere recreaie-

vormen. He recreaiegebied de Hollandse

Biesbosch op he eiland van Dordrech rek jaarlijks

ruim 800.000 bezoekers (40.000 op een opdag)

He Kenniscenrum Recreaie heef in 2008 ui een

vergelijking van vraag en aanbod geconcludeerd da

me name he zuidelijk deel van de Randsad kamp

me groe ekoren aan mogelijkheden voor

wandelen en fiesen (zie ondersaande figuren).

Tekort aan mogelijkheden

voor wandelen

Tekort aan mogelijkheden

voor fetsen

geen ekor

klein ekor

maig ekor

groo ekor

Bron:

Kenniscentrum Recreatie, 2008




3. Efectenklimaatverandering

Over he ei da he klimaa verander, besaa brede

consensus, evenals over de riching. Op he gebied van klimaaverandering word in Nederland gebruik

gemaak van de scenario’s die door he KNMI

onwikkeld zijn in 2006. De KNMI scenario’s variëren

voor wa beref de gemiddelde emperauursijging

en luchcirculaieparonen. In de Delascenario’s

word de bandbreede van de KNMI-scenario’s benu

(snelle en maige klimaaverandering).

Landbouw

De gevolgen van klimaaverandering zullen op

verschillende manieren merkbaar zijn in de land-

bouw. Ui diverse sudies blijk da de belangrijkse

effecen zijn:

Temperauur en lenge van he groeiseizoenDe gemiddelde emperauur zal in Nederland sijgen.

He groeiseizoen kan daarom eerder saren in alle

vier de klimaascenario’s en gaa (mogelijk) langer

door. Rond 2050 sar he groeiseizoen gemiddeld 6

dagen eerder in he G-scenario o gemiddeld 19

dagen eerder in he W+ scenario (.o.v. de periode

1976-2005). Di kan de inroducie van nieuwe

gewassen mogelijk maken (bijv. zonnebloem,

arisjok, drui ).

Vernating In alle klimaascenario’s neem de gemiddelde

neerslag per winerhalaar oe: 4% in he G-scenario

o 14% in he W+ scenario. Hierdoor sijgen de

grondwaersanden. Op gedraineerde gronden kan

deze bij aanpassing in de drainageasand worden

opgevangen. Door oename van de hoge neerslag-

pieken (in de winer en de zomer) zal er requener

een siuaie onsaan da waer op he land kom esaan en oppervlakkig asroom. Da is buien he

groeiseizoen voor de landbouw nie zo bezwaarlijk.

De kans op piekbelasing en daardoor he aspoelen

van nuriënen en gewasbeschermingsmiddelen op

Vier KNMI scenario’s voor klimaatverandering

Bron: KNMI, 2006.

wereldemperauur in 2050 .o.v. 1990

luchsromingsparonen

o n g e w i j z i g d

g e w i j z i g d

+1 oC

G+

G

+2 oC

W+

W




Bron: Alterra, 2004

he oppervlakewaer nemen wel oe, vooral bij he

W-scenario. Di leid o producieverlies. De bewerk-

baarheid en berijdbaarheid van he land zal

anemen in nate periodes.

DroogeNederland lig in een gebied waar sommige

klimaamodellen een aname van de zomerneerslag

laen zien, en andere modellen een oename. Bij

landbouw is echer ook de onwikkeling van prijzen

belangrijk: bij drooge neem de producie a en

zullen de prijzen van gewassen omhoog gaan. Di

beeken da de financiële opbrengs ook kan

oenemen als de producie aneem. Daaregenover

saa da he zoewaer duurder kan worden.

Zieken en plagen Voor de landbouw is de oename van zieken en

plagen een belangrijk effec van klimaaverande-

ring. Voorbeelden hiervan zijn een oename van

schimmelzieken door een combinaie van

emperauursijging en meer voch en he (beer)

overwineren van luizen e.a. door een aname van

de vors.

Verziling Verziling is een auonoom proces, he zou is al in

de bodem aanwezig als resan van zeeën ui

vroegere ijden. He syseem is nog nie in even-

wich en blijf naleveren. Behalve door oename van

zoue kwel, neem he zougehale in sloen in

droge zomers oe door zouer inlaawaer en

verdamping van sloowaer. Verziling veroorzaak

producieverlies bij zougevoelige gewassen. Bij

suikerbieen heef verziling een posiie effec op

he suikergehale. Kapiaalkrachige secoren

kunnen door onziling voorzien in de zoe-

waerbehoefe.

Weidebouw en akkerbouw sellen lagere eisen aan

de waerkwaliei in vergelijking o de vollegronds-

uinbouw. De hoogse eisen worden geseld door de

bolleneel, ruiteel en siereel. Verziling lijk

belangrijker voor de kwesbaarheid van gewassen

(uigezonderd gras en snijmaïs) dan waerekoren.

De verziling kan mogelijk worden opgevangen

door minder e draineren, waardoor zoewaerlen-

zen onsaan. Om verziling voor de landbouw

voldoende egen e gaan, moeen sloen e.d.

worden doorgespoeld me zoewaer. De enorme

hoeveelheden zoe waer die di vereis, worden

momeneel nie beprijsd. In de oekoms kan da

veranderen.

Waerkwaliei Er is ook een indirece relaie ussen klimaaveran-

dering en waerkwaliei. In veel provincies speel

een blauwalgenproblemaiek als gevolg van eenoverscho aan nuriënen. Blauwalg is op zichzel

geen probleem voor gewassen (meesal wel oxisch

voor mensen en dieren), maar he mag nie meer

ingelaen worden en is dan dus nie beschikbaar. De

blauwalgenproblemaiek zal naar verwaching

verergeren door klimaaverandering, omda de

waeremperauur sijg. In ondiep waer sijg de

Zoutschadeuncties

100

1000 2000 3000 4000 5000 6000

mg Cl/l

s c

h a d e ( % ) b i j o v e r s c h r i j d i n g g e h e e l g r o e i s e i z o e

n

90

80

70

60

50

40

30

20

10

boomeel

aardappelen

glasuinbouw

maïs

rui

gras

bloembollen

granen

suikerbie




emperauur bovendien sneller dan momeneel he

geval is. Ook is er meer uispoeling van nuriënen

door hevigere neerslag.

Specifieke effecen op landbouw inRijnmond-Drechseden

Groene Har en Midden-Delfland: veengebieden

me vooral melkveehouderij

Op de veengronden worden vernating, zieken en

plagen een groo probleem. Vernating is een

gevolg van weersexremen en oename neerslag in

he voorjaar. Kenmerk van he veen is da he vaak

lang na blijf. De koeien saan daardoor lang op

sal. Wanneer er in he voorjaar eveel waer in de

veenweide saa, is de eerse snede van he gras nie

mogelijk. Er word dus nie geprofieerd van he

vervroegen van he groeiseizoen.

De besaande problemen me bodemdaling en

waerbeheer zullen oenemen (zie klimaaeffecen

op nauur). Waeraanvoer in he veen is erg lasig. In

waergangen zi namelijk veel slib, waar he waer

moeilijk doorheen kan. Daarnaas is er in veen

nauwelijks sprake van horizonaal waerranspor.

Zuid-Hollandse dela: kleigebieden me vooral

akkerbouw

In peilbeheerse kleigebieden me laagsalderende

gewassen (gras, granen) is beregening o onziling

momeneel nie rendabel. De verwaching is da di

zo blijf. He gevolg is da de droogeschade van die

gewassen zal oenemen. De werkelijke producie

kan wellich och op peil blijven door oename van

de waergebruikefficiënie van gewassen als gevolg

van verhoging van he CO2-gehale.

Hoogsalderende gewassen worden nu al beregend.

De waeraanvoerbehoefe voor beregening zal bij

alle klimaascenario’s en vooral bij scenario W+

oenemen. Indien daaraan nie kan worden voldaan

zullen bedrijven hun eigen waervoorziening gaan

regelen via opvang van he winerneerslagover-

scho, o verplaasen naar regio’s me voldoende

zoewaer.

Greenpors: glasuinbouw in Wes- en Oosland

en boomeel in Boskoop

De invloed van de klimaascenario’s op de glasuin-

bouw is veel minder groo dan he verschil ussen

normale en exreem droge weerjaren. Door de

verschillen in (gescha) sralingsniveau is er soms

minder waer vraag (W) soms ies meer (W+), maar

vooral de verschillen in neerslag werken ui in

verschillen in de mae waarin de glasuinbouw qua

giewaer zelvoorzienend is (alleen gebruik

hemelwaer). Bronnen voor aanvullend waer zijn

m.n. omgekeerde osmose o oppervlakewaer. Bij

gebruik van oppervlakewaer is de waerbehoefe

groer, om de ophoping van zouconcenraies door

e kunnen spoelen. In he Wesland is ook een

projec in voorbereiding waarbij avalwaer van debedrijven cenraal word gezuiverd en reour naar de

uinders gaa.

De effecen van he W scenario zijn da de glasuin-

bouw ies minder aankelijk word van aanvullend

waer dan in he huidig klimaa. In he W+ scenario

pak da anders ui. Dan word in een normaal jaar

voor 92-94% door hemelwaer voorzien in de

giewaerbehoefe. In exreem droge jaren neem

he a o < 60 % (.o.v. 65-70% bij he huidige

klimaa). Bij he onderzoek waar deze gegevens over

zelvoorzienendheid he resulaa van zijn, is

Dekkingsgraad hemelwater met aanvullend osmosewater o oppervlaktewater, berekend voor het

Standaard-, W en W+ scenario (gegevens zijn exclusie de grondgebonden groeneneel)

Bron:

Watervraag glastuinbouw

West Nederland en

klimaatverandering, WUR

2011, Wim Voogt,

Barbara Eveleens,

Margreet Bruins

100

d e k k i n

g s p e r c e n t a g e h e m e l w a t e r ( % )

80

60

40

20

0

1967

1976

2003

Osmosewaer

S W W+

Oppervlakewaer

Osmosewaer

Oppervlakewaer

Osmosewaer

Oppervlakewaer




uigegaan van een gemiddeld waerbassin van 2500

m3/ha. Waerbassins zijn al een verpliche voorzie-

ning bij de glasuinbouw bedrijven.

Een deel van de siereel in Boskoop is grondgebon-

den en saa nie onder glas. He voorbesaan van

deze eelen is aankelijk van de beschikbaarheid

van voldoende zoewaer voor doorspoeling van de

sloen.

Nauur

Klimaaverandering heef verschillende effecen op

nauur. De belangrijkse invloeden van he klimaa

op de nauur zijn volgens diverse onderzoeken:

Verandering in geografische verspreiding enpopulaieomvang Geschike klimaazones van sooren kunnen

verschuiven door emperauursijging en verande-

ring van neerslagparonen. Vooral de zachere

winers hebben eroe geleid da he verspreidings-

gebied van sooren zich verplaas naar he noorden

en naar hoger gelegen gebieden. Maar ook langere

periodes van drooge in de zomer zijn nie voor alle

sooren even geschik. Sooren gaan acherui aan

de zuidkan van hun verspreidingsgebied, erwijl

aan de noordkan juis een uibreiding kan

plaasvinden.

Voor 7 % van de huidige sooren is he klimaa in

Nederland nu al minder geschik geworden. Di

aanal neem in 2100 oe o ruim 15 % van de

sooren. Daar saa egenover da nu ruim 15

procen en in 2100 ruim 20 procen van de sooren

profieer van klimaaverandering. Di beeken da

in 2100 bijna 40 procen van de huidige sooren ‘in

beweging’ zal zijn vanwege klimaacondiies en da

een verschuiving in de soorensamenselling van de

nauur is e verwachen. Er zijn wel verschillen

ussen soorgroepen.

Geschikte klimaatzoneaan zuidkant

Verandering van de geschikte klimaatzone voor soorten die voorkomen in Nederland in de periode 1990 - 2009

Geschikte klimaatzone centraal Geschikte klimaatzoneaan noordkant

Bron:

M. Vonk, C.C. Vos, D.C.J.

van der Hoek 2010,

Adaptatiestrategie voor

een klimaatbestendige

natuur, Planbureau voor

de Leefomgeving

Bron:

Van der Veen et al. 2010;

bewerking PBL

geschike

klimaazone

geschike

klimaazone breid

ui

geschike

klimaazone blijf

cenraal

1990 - 2009 2050 2100

geschike

klimaazone krimp

verschuiving door

klimaaverandering




He aanal sooren waarvoor he klimaa in

Nederland in 2100 geschik word, neem volgens de

modellen oe voor amfibieën, dagvlinders en

repielen. Voor hogere planen blijf de verdeling

vrijwel gelijk, erwijl voor vogels de racie waarvoor

he klimaa in Nederland ongeschik word relaie

groo is.

De vraag is o sooren he empo van de verschui-

ving van geschike klimaazones kunnen bijhouden.

Wanneer de verschuiving van verspreidingsgebieden

langzamer verloop dan de verschuiving van he

klimaa, zullen verspreidingsgebieden krimpen; als

de klimaaverandering nie op ijd o silsand

kom, zullen er sooren uiserven. O sooren

werkelijk in saa zijn hun leegebied ui e breiden,

hang ook a van de beschikbaarheid van geschik

leegebied op bereikbare asand.

Over de groote van de effecen door weersexremen

is nog relaie weinig bekend. Door weersexremen

en een grilliger weersparoon gaa de populaie-

omvang meer flucueren, waardoor kleine popula-

ies meer kans lopen ui e serven. Ook duur he

hersel van populaies na een exreme gebeurenis

langer in een versnipperd leegebied.

Gevolgen voor de biodiversiei en he funcioneren van ecosysemen Als klimaaverandering doorze, zullen ecosysemen

de komende eeuw dus e maken krijgen me

coninue veranderingen in soorensamenselling en

sandplaascondiies. Ze zullen worden bloogeseld

aan versoringen die in requenie en inensiei

zullen oenemen. Nie alle sooren reageren

hezelde op klimaaverandering. Hierdoor kunnen

besaande relaies ussen sooren binnen lee-

gemeenschappen gedeelelijk ui elkaar vallen en

zullen er mogelijk ‘gaen’ in he uncioneren van

ecosysemen onsaan. In hoeverre ecosysemen

anders gaan uncioneren als de soorensamensel-

ling verander o de biodiversiei aneem, hang a

van de rol die verdwenen sooren binnen he

ecosyseem vervulden. Als sooren serk srucuur-

bepalend waren o een sleuelrol vervulden in he

syseem, dan zal he verdwijnen ervan een groer

effec hebben. Ook de koms van nieuwe sooren

kan een groe invloed hebben op he uncioneren

van ecosysemen. Klimaaverandering heef dus ook

gevolgen voor de biodiversiei.

Specifieke effecen op nauur inRijnmond-Drechseden

Groe waeren en rivieren omzoomd me

buiendijkse nauur

He belangrijkse gevolg van klimaaverandering voor

de buiendijkse nauur is een hogere waersand. Bij

een sijging van de zeespiegel zal ook he peil in he

Haringvlie omhoog gaan. He gevolg is da nu nog

droogvallende gebieden (he Haringvlie heef enig

geij) permanen onder waer komen e saan. Een

zelde rend is e verwachen in de Oude Maas, he

Hollands Diep en de Biesbosch. In di deel zullen he

permanen droge areaal en he areaal inergeijde-

gebied serk anemen. Di verdrinkingseffec kan

(deels) gecompenseerd worden als deze gebieden

door sedimenaanvoer kunnen meegroeien me de

waersand. Hiervoor zijn open zeearmen nodig.

Veenweiden in he Groene Har, Midden-Delfland

en Oudeland van Srijen

He belangrijkse gevolg van klimaaverandering in

de veenweiden is da de bodem o wel anderhal

keer sneller kan gaan dalen. Vooral warme zorg

voor een versnelde bodemdaling. In veengebiedenzonder kleidek daal de bodem bij ongewijzigd

peilbeheer o he jaar 2100 in he huidige klimaa

gemiddeld 94 cm, bij een gemaigde klimaaveran-

dering (G) 107 cm en bij he mees warme en droge

klimaascenario (W+) 144 cm. De besaande

problemen me bodemdaling en waerbeheer in de

veenweiden zullen dus oenemen. Tegelijkerijd is

de veenbodem medeveranwoordelijk voor de

klimaaverandering, omda bij oxidaie van he veen

broeikasgassen vrijkomen.

De waerkwaliei van sloen en meren zal vermoe-

delijk acheruigaan, doorda in de zomer de

waeremperauur sijg en he risico op droogval,

verziling en de invloed van sulaarijk waer ui de

groe rivieren oeneem. Door hogere waerempe-

rauren zullen probleemverschijnselen als blauw-

algen en boulisme oenemen.

Duinen op de koppen van Goeree, Voorne en

langs de Delflandse kus

Droge duingraslanden die voor hun waervoorzie-

ning geheel van neerslag aankelijk zijn, zullen e

maken krijgen me een groer vochtekor in he

groeiseizoen. Di zal leiden o een opener

vegeaie, meer versuiving en oename van mossenen korsmossen. Veel naaldbomen zullen de groere

drooge nie overleven. De kwel naar lage gebieden

als duinvalleien zal mogelijk oenemen onder he

relaie nate W senario.




Recreaie

Aanrekkelijke vakaniebesemming Voor de recreaiesecor is klimaaverandering

overwegend posiie. Nederlandse zomers zullen

warmer en droger worden en langer duren.

Hierdoor word de aanrekkelijkheid van Nederland

als vakaniebesemming van Nederlandse oerisen

groer en neem de behoefe om naar he buien-

land op vakanie e gaan a. De vraag naar binnen-

lands oerisme in Nederland kan me 5% oenemen

voor iedere graad emperauursijging. Een

kantekening hierbij is da mensen een binnen-

landse vakanie vaak awisselen me meer buien-

landse vakanies in he volgende jaar. De behoefe

aan buienlandse vakanies blijf dus besaan, ook

als he weer in eigen land verbeer.

OpenluchrecreaieNe als bij de vakaniebesemming speel he weer

ook in de keuze voor recreaieacivieien een

belangrijke rol. Wandelen, fiesen en (buien)

zwemmen zijn acivieien die meesal alleen

worden ondernomen bij bepaalde

weersomsandigheden.

Specifieke effecen op recreaie inRijnmond-Drechseden

Kus

Hoewel de capaciei van de kuszone beperk is, zal

de emperauursijging leiden o oenemende

druke aldaar. De bereikbaarheid kan daarbij een

knelpun worden. Omda he zomerseizoen

aangenamer word en langer gaa duren, zal he

aanal dagochjes waarschijnlijk oenemen. De

nabijheid van de kus voor de bewoners en

bezoekers van de Randsad maak he kusgebied

een aanrekkelijke besemming voor dagochjes.

Hoewel veel buienlandse oerisen dus voorname-

lijk naar ons land komen voor de seden zullen zij

bij mooi weer waarschijnlijk sneller kiezen voor een

dagoch naar de kus. He aanal buienlandse

oerisen da voor langere vakanies naar de

Nederlandse kus kom zal in de nabije oekoms

waarschijnlijk maar beperk oenemen.

Sad

Door klimaaverandering zal er in de oekoms

vaker sprake zijn van smog en oververhiting van de

seden. De hitesress word veroorzaak door

warmeabsorpie door zware verharding, daken en

gebouwenmassa, maar ook door de hites van

auo’s, indusrie en airco’s. De behoefe aan

verkoeling neem oe. Di geld ook voor de

behoefe aan buienrecreaie. Groen en waer

kunnen hierin voorzien.

Waerspor

He seizoen voor waersporen zal langer worden.

Langere en drogere zomers zullen de aanrekkelijk-

heid van waerspor vergroen. Bij lange periodes

van warm en droog weer zal he waerpeil op veel

plaasen zakken en kan de bevaarbaarheid minder

worden. De combinaie van warmere luch en waeremperauren zullen leiden o oenemende

populariei van zwemmen en een langer zwemsei-

zoen. Hoewel een oenemende waeremperauur

zwemmen aanrekkelijker maak, neem he gevaar

op anemende waerkwaliei en -kwaniei oe.

Periodes van warm weer gaan vaak gepaard me

drooge en een lagere waersand. He belangrijkse

gevaar is he risico op verminderde waerkwaliei

en ijde van warm weer. Vooral in silsaand waer,

zoals in meren, kan de emperauursijging leiden

o een oename van algen die overlas geven voor

zwemmers. Ook doorda mensen meer geconcen-

reerd van de zwemwaerlocaies gebruik zullen

maken, nemen de risico’s voor de waerkwaliei

oe.

motorboten waterskiën zeilen vissenzwemmen/

zonnen

luchtemperauur (oC) 15 o 35 18 o 35 10 o 35 15 o 35 15 o 30

waeremperauur 2 o 20 10 o 20 10 o 18 < 18 15 o 20

neerslag geen geen geen geen geen

wind (km/h) < 50 < 15 15 o 50 < 15 < 15

Bron: IISD, 1999




Op de sociaaleconomische as van de Delascenario’s

saa aan de ene kan ‘krimp’ en aan de andere kan

‘groei’. De effecen van krimp en groei op land-

bouw, nauur en recreaie in Rijnmond-

Drechseden zijn uigewerk aan de hand van de

ruimelijke en culurele aspecen van deze scena-

rio’s. Daarmee is de bandbreede van mogelijke

onwikkelingen in landbouw, nauur en recreaie

voor deze regio in beeld gebrach. De basis voor

deze uiwerking is gelegd in een workshop me

deskundigen van kennis- en onderzoeksinsiuen,

regionale overheden, uivoerende organisaies en

secororganisaies (deelnemerslijs: zie bijlage). In

hoodlijnen is de karakerisiek van he krimpen

groeiscenario:

Krimp Groei

- Welzijn

- Rus (slow)

- ‘Nederland als ankerpun’

- Reecie op eigenheid van de regio en van Nederland

- Vooral voedsel ui de regio

-Meer ruime voor nauur

- Teruggerokken sad, nauur naas de sad

- Onspanning en recreaie

-Meer mogelijkheden ruimegebruik

- Gebruik maken van besaande kwalieien van he gebied

- Welvaar

- Dynamiek (as)

- ‘Nederland’ besaa nie meer, ‘welkom wereld’

-Mee in de mondiale sroom van onwikkelingen

- Vooral voedsel voor de wereldmark

- Slimmer gebruik van nauur

- Versedelijk landschap, nauur in de sad

- Ambiie en onwikkeling

-Meer noodzaak meervoudig ruimegebruik

- Gemaake / gecreëerde kwalieien

Sociaaleconomische krimp

Algemene kenmerkenIn een krimpscenario reed regionale en sociale

differeniaie op. Nederland als geheel krimp, maar

daarbinnen zijn er pockes die minder krimpen.

Bijvoorbeeld de Randsadregio, waar de meese

acilieien en verdiencapaciei geconcenreerd zijn

en blijven, erwijl in he meer landelijke ooselijke

en noordelijke deel van Nederland de krimp ech

serk voelbaar zal zijn.

Er is in de Randsadregio echer geen drive en

noodzaak om o een geïnegreerd besuur van de

Randsad e komen; er onsaan eerder een soor

sub-provinciale clusers. Kleinere organisaorische

Efectensocio-economische

ontwikkelingen

4




eenheden lijken waarschijnlijker dan groere. Di is

erug e zien in de wijze waarop mensen zich o

elkaar verhouden. Familieverbanden en idenieis-

geladen regioverbanden zijn belangrijk. Deze

bieden de veiligheid die gezoch word.

Kenniswerkers zijn veelal geëmigreerd, waardoor

hoogopgeleiden een relaie geringer deel van de

bevolking uimaken. Voor deze kenniswerkers blijf

Nederland wel een reereniepun, een soor

‘Heima’, waar ze me enige regelmaig naar

erugkeren. He lijk ook waarschijnlijk da, indien

nodig, de in Nederland acherblijvende amilieleden

financieel onderseund worden door de

Nederlandse kenniswerkers die elders op de wereld

werken, o ze nu van oorsprong van Marokkaanse,

Turkse o Nederlandse aoms zijn. De bevolking

zal waarschijnlijk vergrijsd zijn, waarbij een

dienseneconomie pas. De dynamiek van he leven

is relaie kalm. Er is ijd beschikbaar, deels vanwege

gebrek aan werk.

He lijk erop da zich binnen he krimpscenario

voor wa beref culuur wee mogelijkheden

voordoen. Er is kans op verscherpe egensellingen

en een verharde srijd om he besaan, die o

oprispingen van geweld kan leiden. Er zullenachersandswijken zijn, waarvoor in een krimp-

scenario minder geld beschikbaar is om daar ies

aan e doen. Sociaaleconomische spanningen

zullen de roep om krachdadig opreden verserken.

Een andere mogelijkheid is da de Nederlandse

drang om e zoeken naar harmonie en pragmaische

oplossingen prevaleer. Cenrale noies zouden dan

Slow Economy en buureconomie kunnen zijn. Een

Slow Economy scenario lijk aanrekkelijker, maar

zal nie vanzel onsaan in ijden van crisis.

Kenmerken van landbouw, nauur en recreaie in

krimpscenario

He voorzieningenniveau buien de seden is laag.

De verspreide versedelijking neem a. Er is ruime

voor landbouw, nauur en recreaie. Bedrijven halen

hun inkomsen ui verschillende akken (verbre-

ding). Hierdoor kunnen bedrijven economisch

gezond blijven; bedrijszekerheid onsaa door

inkomsen ui combi’s van landbouw, nauur,

recreaie. Er is weinig geld voor ranspor dus

mensen zijn gedwongen om zich meer op de eigen

regio e richen (me gevolgen voor landbouw,

economie, recreaie). Er is een oenemend belang

van regionale voedselvoorziening. Er is meer ruime voor nauur, maar de vraag is o er geld zal zijn voor

inriching en beheer van nauur. Worden he

‘woese gronden’? Er kom leterlijk meer horizon:

er onsaa meer ruime voor weidse gezichen. Er

kom meer ruime in de sad vrij, die verrommeling

o mooi groen in de sad kan opleveren.

Een volksuinenscenario is voorselbaar: beaalbare

recreaie in de buur. Recreaie speel zich a

dichbij huis (regio) en de specifieke kenmerken van

deze regio als economische ‘asse’ (kus, rivier,

Biesbosch, Oudhollands culuurlandschap en

seden) worden benu voor recreaie en oerisme.

Buienlandse oerisen worden een relaie

belangrijke inkomsenbron. In een wereld waarin

he zwaarepun van poliiek en economie nie in

Nederland maar elders in de wereld lig, zal in die

oekomsige dynamische hospos ook de behoefe

aan rus en onspanning oenemen. Die is in

Nederland relaie meer e vinden dan elders, me

zijn oude seden, en een langzamer empo.

Vanwege klimaaverandering is he klimaa in

Nederland egen 2050 pretiger dan in Spanje o

Frankrijk: de Duch Riviera lonk.

Specifieke regionale implicaies krimpscenario:

• Zone rond de rivier en langs de snelwegen (m.n.

sadsregio Roterdam) blijf serk versedelijk;

bewoners Zuid-Hollandse eilanden verrekken

riching sad. Dus serkere scheiding sad enplateland. Zuidelijk en ooselijk deel krijgen

meer ruime voor landbouw, nauur, recreaie.

• Greenpors glasuinbouw en boomeel blijven in

de regio. Deze produceren deels voor de seden

en deels voor de expor.

• Veenweiden vernaten en worden een plas-dras

nauurgebied, omda bewoners verrekken en

ook he landbouwareaal aneem.

• Door minder waergevoelige gewassen word de

akkerbouw op de klei in de Zuid Holland Dela

nie omgeze in nauur. In vergelijking o de

veenweiden blijven di rendabele gronden.

• Landbouw blijf belangrijk, vooral vanwege

producie voor de seden en regionale gebieds-

voordelen: voordeel van zonne-uren en nabijheid

haven. Hierdoor blijf de landbouw in deze regio

inensiever dan in andere regio’s van Nederland.

Sociaaleconomische groei

Algemene kenmerkenIn he groeiscenario zullen grenzen wegvallen op

diverse erreinen, zoals ussen naionaal/inernaio-naal, publiek/privaa, werk/vrije ijd, ec, maar ook

ussen sad/land. Wonen en werken vind overal

plaas. Creaieve en auonome proessionals werken

in wisselende, inernaionale verbanden, onaan-




kelijk van ijd en plaas. Er is veel viruele communi-

caie, minder woon-werk ranspor en meer

goederenranspor.

Er is sprake van meervoudigheid van ideniei,

zichbaar in wisselende organisaorische verbanden

en verwevenheid van uncies me een hoge

maaschappelijke dynamiek en complexiei. De

conacen zijn veelal vluchig in wisselende, losse

verbanden. Tegelijkerijd vormen mensen ook

‘sammen’ (‘ribes’) van gelijkgesemden. De

dynamiek is hoog door de voordurende onwikke-

ling. Een van de weinige vase waarden is ‘groei’.

Eén wereldaal: Engels o Chinees?

De onaankelijkheid van vrouwen (o.a. econo-

misch) en inegraie van eminiene kwalieien in de

inriching van de samenleving gaa verder. Waarden

die daarbij horen zijn relaie georiëneerd,

inclusie-denken, samen, verbindend, lange-er-

mijn. Di saa mogelijk op gespannen voe me de

meer masculiene ocus op hoge economische groei!

De maaschappelijke weedeling ussen dynami-

sche, inernaionaal georiëneerde proessionals en

een groe groep die nie (meer) mee kan komen

leid o groe sociale spanning. Di ui zich onder

andere door getovorming binnen versedelijkeregio’s. Sociale spanning onsaa daar waar mensen

om moeen gaan me collecieve en individuele

waarden en belangen. Er is spanning ussen

flexibele mensen die meegaan me de hoge

dynamiek en mensen die willen besendigen. Er is

veel druk van buiena: snelheid en auonome

onwikkelingen. Regionale sraegische onwikke-

ling word mede beïnvloed door onwikkelingen ver

buien de landgrenzen, globalisering.

Kenmerken van landbouw, nauur en

recreaie in groeiscenarioMeervoudig ruimegebruik en de inensiei van he

ruimegebruik zal oenemen. In de veenweiden

bijvoorbeeld word waerberging, oerisme,

recreaie en wonen gecombineerd. Omda de

ruime schaars is, is he grondgebruik muliuncio-

neel en worden uncies ook vericaal gesapeld. De

landbouw word inensiever. De vollegrondsuin-

bouw is redelijk serk veregenwoordigd. Ook de

glasuinbouw word inensiever en er vind schaal-

vergroing plaas: meerlaagse eelen en qua energie

zelvoorzienend en milieugesloen kringlopen. Zo is

er hoge producie per hecare me een hoge oe-

gevoegde waarde door luxe producen. De producie van biobrandsoffen vind plaas in andere regio’s.

Nauur is ondergeschik aan he economisch

belang, waardoor he areaal versedelijking en

rendabele landbouw groei en kose van nauur.

Er is vooral gebruiksnauur. Nauur is er om in e

recreëren, aangenaam in e wonen o e werken. In

de sad worden drijvende zwembaden onwikkeld

zoda je nie seeds naar he ver agelegen srand

hoef. Nauur word meer ‘baen-gesuurd’. Er

onsaa een versedelijk landschap.

Specifieke regionale implicaies groeiscenario:

• Duinen en buiendijkse nauur blijven. De

ruimedruk zal mn. binnendijks zijn, waardoor de

buiendijkse gebieden (incl groe waeren)

gespaard blijven. Bij de insandhouding van de

duinen is de drinkwaervoorziening en de

veiligheid een belangrijk pun.

• Voor de kus zullen mogelijk eilanden worden

aangelegd me uncies voor nauur, recreaie en

landbouw.

• De Hoekse Waard zal versedelijken, e beginnen

bij de vervoersassen. Mogelijk zal he Oude land

van Srijen nauur blijven.

• De haven blijf qua omvang inac ondanks

verdwijnen van energie-bulkranspor en krijg

meer uncies voor voedselexpor. De Greenpors

(Wesland-Oosland en Boskoop) blijven

belangrijk. De complex-voordelen van deGreenpors en de nabijheid van de haven zorgen

da de secor in deze regio blijf ondanks de

ruimedruk. Glasuinbouw is ver dooronwikkeld.

Na 2050 is er hoog echnische uinbouw onder

glas.

• De akkerbouw is verrokken naar andere regio’s in

Nederland. In de Zuid-Hollandse Dela onwikkel

zich meer uinbouw. Er is hier ook ruime voor

verspreide versedelijking.




5 (On)zekerheden

De mae waarin he klimaa zal veranderen is

onzeker. Daarmee is ook onzeker in welke mae de

effecen van klimaaverandering op landbouw,

nauur en recreaie zich zullen voordoen. Er is

echer nauwelijks verschil ussen de klimaascena-

rio’s in he soor effec da deze hebben op land-

bouw, nauur en recreaie: de rend is zeker; he is

onzeker o he deze eeuw ook merkbaar is.

De socio-economische scenario’s hebben zowel

overeenkomsen als verschillen in effec op land-

bouw, nauur en recreaie. De overeenkomsen zijn

de zekere onwikkelingen.

Zekerheden die ui klimaaveranderingen volgen zijn:• Producieverlies in de landbouw door

oename van

› Verziling

› Nate periodes

› Droge periodes

› Zieken en plagen

• Verlenging van he groeiseizoen van

landbouwgewassen

• Noordwaarse verschuiving verspreidingsgebied

sooren• Krimpende verspreidingsgebieden en uiserven

sooren als

› Tempo van verschuiving klimaazones e hoog is

› Er geen geschik leegebied is op beschikbare

asand

› Kleine populaies e gevoelig zijn voor

weersexremen en grilliger weerparoon

• Toename bodemdaling in veenweiden

• Acheruigang waerkwaliei in sloen en meren

• Aname areaal inergeijdegebieden en perma-

nen droge gebieden

• Opener duinvegeaie en meer versuiving door

groere drooge in hoge delen

• Aanrekkelijker klimaa voor recreaie (m.n.

waerspor) en oerisme (m.n. aan de kus)

Onzekerheden die ui de klimaaveranderin-gen volgen zijn:• De mae waarin de geconsaeerde rends zich

zullen voordoen en dus ook merkbaar zijn.

Zekerheden die ui de socio-economischeonwikkelingen volgen zijn:• Sociale spanningen als gevolg van weedelingen

in de samenleving

In krimp: druk van binnen

In groei: druk van buien, exerne oriënaie

• Groe rol kenniswerkers

In krimp: kennis is he kapiaal, om binnen debeperkingen overeind e blijven. Scherp kiezen

waar kennis waarde kan oevoegen: echno,

media, creaive class, recreaie.

In groei: kennis is kapiaal en breng versnelling

7Verkenning Delascenario’s voor he landelijk gebied Rijnmond-Drechseden



in economische onwikkelingen en expansie

• Funciecombinaies - op verschillende schaal-

groote

In krimp: verbrede bedrijven om een gezonde

bedrijseconomische basis e hebben.

In groei: muliuncioneel ruimegebruik is overal

de norm, specialisisch en excellen, sapeling

van uncies. Als in een ropisch regenwoud.

• Greenpors blijven in de Randsad, zowel in

krimp als groei, vanwege de voordelen van he

besaande greenporcomplex, de nabijheid van

de haven en specifieke groeiomsandigheden

(lich). De glasuinbouw word seeds meer

zelvoorzienend in giewaerbehoefe.

• Veenweiden vernaten

in krimp: verlaen gebieden waar rendabele

landbouw nie meer mogelijk is. De nauurwaar-

de neem oe

in groei: combinaie van waerberging me

wonen, recreaie en nauur

• Aandach voor nauur vanui verschillende

moieven en me verschillend resulaa:

in krimp: nauur gaa z’n gang, ruime voor vrije,

nauurlijke processen, meer ysieke ruime voor

nauur in groei: nauur me nu, inpasbaar me andere

uncies, minder ysieke ruime voor nauur.

• Recreaie dichbij huis

In krimp: beaalbare recreaie in de buur

(volksuinenscenario)

In groei: wonen in een aanrekkelijke omgeving

me veel voorzieningen.

• Waerrecreaie neem oe

In krimp: in de buur als bijzondere asse,

regionaal waarde creëren.

In groei: waer blijf als een van de weinige

gebieden vrij van andere onwikkelingen

Onzekerheden die ui de socio-econcomi-sche onwikkelingen volgen zijn:• Zuidhollandse Dela

In krimp: de bewoners van de Zuidhollandse

eilanden verrekken riching sad. Er blijf

akkerbouw op de klei in de Zuid Holland Dela.

In groei: er is meer uinbouw en ruime voor

verspreide versedelijking. De Hoekse Waard

versedelijk als eerse langs de vervoersassen.

• Oriënaie voedselproducie

In krimp: oenemend belang van regionale

voedselvoorzieningIn groei: producie voor de wereldmark me

hoge produciviei en oegevoegde waarde

• Verhouding sad-land

In krimp: serkere scheiding ussen sad-land

In groei: versedelijk landschap

• Economisch belang van oerisme

In krimp: relaie belangrijke inkomsenbron

In groei: ondergeschik belang

• Kwaliei nauur

In krimp: meer ruime voor nauur en recreaie,

maar weinig geld om er ies moois van e maken.

Krijgen we onoegankelijke ‘woese gronden’?

Word de ruime die binnen de sad onsaa

verrommeld, o aanrekkelijk groen ingerich?

In groei: nauur me hoge gebruikswaarde, maar

lage ecologische kwaliei

Oversijgende noiesEen aanal hema’s is nog onvoldoende uigewerk

in de scenario’s, maar zal wel groe invloed hebben

op de mogelijke oekomsen. He zijn hema’s die

de regio Rijnmond-Drechseden oversijgen:

• Energie

De onwikkelingen op energiegebied zijn een

belangrijke acor me veel impac op landbouw,

recreaie, versedelijking, ec. De beschikbaarheid

van energie zal na 2050 bepalend voor de

onwikkelingen zijn. Wereldwijd oerisme bijv. zal

alleen mogelijk zijn als nieuwe duurzame engoedkope energiebronnen beschikbaar komen.

• Voedsel

Wa een we aan he eind van deze eeuw? Een we

vlees o kweekvlees o zijn we overgeschakeld op

andere eiwibronnen? Hoe bepalend zal da zijn

voor de ruimelijke inriching?

• Overheidsingrijpen

• De mae en he ype van overheidsingrijpen is

bepalend voor hoe bepaalde onwikkelingen

doorwerken. Bijvoorbeeld: Krimpscenario bied

kansen voor ruimelijke kwaliei en nauur, maar

da kan alleen ech o sand komen als daar ook

beleid op geze word. Is er een overheid die

priorieien sel? Beeken weinig geld (krimps-

cenario) ook da er minder is voor he waer-

beheer, o word er och geïnveseerd om de

economische uncies e beschermen?




Er zijn verschillende relaies e leggen ussen de

conclusies ui deze hemaische verkenning en de

waeropgave van he Delaprogramma Rijnmond-

Drechseden. Deze zijn hieronder uigesplis naar

de hema’s waerveiligheid en

zoewaervoorziening.

Waerveiligheid Waerveiligheid blijf belangrijk voor deze regio en

daarmee voor heel Nederland. Di geld nie alleen

voor he groeiscenario, maar ook voor he krimp-

scenario vanwege de relaie hoge bevolkingsdich-

heid en he economisch belang van de regio. Wel

lig in he krimpscenario een differeniaie van he

veiligheidsniveau voor de hand. Er is immers een

serkere scheiding ussen sad en land: lege en volle

gebieden.

Kansen:

• In de gebieden me een bewus lager veiligheids-

niveau egen oversromingen kan de dynamiek

van he waer, inclusie oversromingen,

oerisisch en recreaie ineressan zijn.

• Er zijn combinaiekansen voor nauur en recreaie

me nauurlijkere inrichingsmaaregelen voor de

waeropgaven. Zowel lage als hoge ruimedruk bieden hiervoor kansen: in he krimpscenario is

de ysieke ruime aanwezig, in he groeiscenario

word vanwege schaarse ruime gezoch naar

oplossingen die meer dan één doel dienen. Als er

voorgebouwd word op de krach van he

waersyseem als drager van de kwalieien van de

regio, dan onwikkel zich een ineressan gebied

me onderscheidende waarden.

• De insandhouding van de buiendijkse nauur is

aankelijk van de mogelijkheid o meegroeien

me de sijgende waersanden (opslibbing).

Inroducie van meer geij en zouinvloeden zal

de nauurwaarden serk vergroen. O di

mogelijk word, is aankelijk van de maarege-

len die voor waerveiligheid genomen gaan

worden.

Zoewaervoorziening De beschikbaarheid van voldoende zoewaer is

cruciaal voor onwikkelingen in de landbouw. De

glasuinbouw word qua giewaerbehoefe seeds

meer zelvoorzienend. In de Greenpor Boskoop

blijf een deel van de eel grondgebonden (en nie

onder glas). Hier zal een blijvende zoewaervraag

zijn, ook voor doorspoeling van de polders. In de

Greenpors blijf ook in een krimpscenario de

zoewaervraag onverminderd hoog.

Ook de insandhouding van de veenweidenauur is

aankelijk van de beschikbaarheid van zoewaer.In een krimpscenario zullen uncies zich meer

aanpassen aan he nauurlijke syseem. Op plekken

zal verziling oegesaan worden, als aweging

kosen en baen van maaregelen. Ten opziche van

Relaties met dewateropgave

7




de huidige landbouw is he landbouwgebruik

exensiever (maar inensiever dan in de res van

Nederland). Di geef een lagere zoewaervraag.

Kenmerk van he waerbeheer in he groeiscenario

is de maakbaarheid: volgend op en gesuurd door

economische onwikkelingen. Daarbij kom da

‘waer’ dan is geprivaiseerd: degene die he meese

beaal, heef de meese ‘rechen’. Muliuncioneel

en inensie ruimegebruik geef een groe druk op

he waerbeheer, omda elke uncie andere eisen

sel. Zoewaer word slimmer gebruik, waarbij

meer echnologie word ingeze. De hoge inensi-

ei van de landbouw in he groeiscenario zorg voor

een hogere zoewaervraag.

Kansen:

• Waer bied kansen voor een aanrekkelijk

woonmilieu me recreaiemogelijkheden dich

bij huis (Veneië-achig wonen?).

• Een hoog serviceniveau van zoewaervoor-

ziening, zoals in de huidige siuaie, beeken da

de landbouw kan kiezen voor de mees rende-

rende gewassen.




In deze noiie is gebruik gemaak van en gecieerd ui de volgende bronnen:

Alerra, DHV, VU, KNMI (2008), K limaaeffecschesboek Zuid-Holland, in opdrach van provincie Zuid-Holland

P.W. Blokland, J. Jager, M. van Leeuwen, A. Schouen en G. Venema, De grondgebonden landbouw in Zuid-Holland;

Srucuur en onwikkeling, LEI, Rappor 2010-007

G. Blom, M. den Braber (2009), Klimaaeffecalas 1.0 Landbouw, waer en exremen Alerra,

PlanResearchInernaional, DHV, KNMI in opdrach van IPO

L. Bos, H. de Ruier, R. Hoeksra (2003), Verkenning pilo waervraag in boomeel en glasuinbouw, CLM

W. Bruggeman, M. Haasnoo, S. Hommes, A. e Linde, R. van der Brugge, B. Rijken, E. Dammers, GJ. van den

Born (2010), Delascenario’s, Delares

L. Eshuis, A. Krek (2010), Waergerelaeerde ruimelijke onwikkelingen in de regio Rijnmond-Drechseden, Arcadis in

opdrach van Delares en Delaprogramma Rijnmond-Drechseden

Inerdeparemenaal beleidsonderzoek 2008-2009 nr2 (2010), Eindrapporage van de werkgroep IBO Nauur

A. Jeuken, N. Sloojes, N. van Oosrom (2010), Klimaabesendigheid en opies voor adapaie in de regio Rijnmond-

Drechseden, Delares

C. de Jonge (2008), De gevolgen van klimaaverandering voor recreaie en oerisme, Siching Recreaie i.s.m. Alerra

Kenniscenrum Recreaie (2008), Recreaiecijfers bij de hand

F. Klijn, J. Kwadijk, K. de Bruijn, J. Hunink (2010), Oversromingsrisico’s en droogerisico’s in een veranderend klimaa ,

Delares

A. van Kreveld, A. van Winden, A. e Linde, G. Zwolsman, P. Jacobs, P. Souwerbren, A. Gilber (2009), He

benedenrivierengebied in ijden van klimaaverandering, Klimaa voor Ruime, rappornummer KvR 014/2009

M.A.J. Kuijpers-Linde, K.T. Geurs, J.M. Knoop, R. Kuiper, P Lagas, W. Lighvoe, R. de Nie, R. van

Oosenbrugge, H.J. Weshoek, 2007, Nederland Laer , Milieu- en Nauurplanbureau

R. Lucassen (2011), Verslag werkbijeenkoms Delaprogramma Rijnmond-Drechseden 29 maar 2011 “ Blik op de oekoms

van landbouw, nauur en recreaie”, Burosa

Provincie Zuid-Holland/Xplorelab (2011), Van Mainpor-Greenpor naar Growpor

B.P. van de Rie en J.T.A. Verhoeven (2006), Brochure nauur in he veenweidegebied, Landschapsecologie,

Insiue o Environmenal Biology, Universiei Urech

ROM3D (2009), Landbouwalas van Nederland

A. Verhagen, M. Blom-Zandsra, P.J. Kuikman, E. den Belder, W.A. Brandenbrug, J. Elderson, C.M.L.

Hermans, B.F. Schaap, J.J.H. van den Akker, T.V. Vellinga, C. Waalwijk (2009), Naar een klimaabesendiger

landbouw in Nederland, PlanResearchInernaional

Literatuur




S. Visser, J. Balissen, J. Heymans (2011), Lange ermijn probleemanalyse zoewaervoorziening Zuidweselijke Dela &

Rijnmond-Drechseden concep 1april, VISSER waerbeheer en DHV in opdrach van de suurgroep Zuidweselijke

Dela en de suurgroep Rijnmond-Drechseden

M. Vonk, C.C. Vos, D.C.J. van der Hoek (2010), Adapaiesraegie voor een klimaabesendige nauur , Planbureau

voor de Leeomgeving

W. Voog, B. Eveleens, M. Bruins (2011)WUR, Waervraag glasuinbouw Wes Nederland en klimaaverandering, WUR

M. Woesenburg, Waarheen me he veen, 2009

www.duinbehoud.nl

www.kusgids.nl

www.geo.zuid-holland.nl








He Delaprogramma is een naionaal programma.

Rijksoverheid, provincies, gemeenen en waerschappen

werken hierin samen me inbreng van de maaschappelijke

organisaies. He doel is om Nederland ook voor de

volgende generaies e beschermen egen hoogwaer

en e zorgen voor voldoende zoewaer.

He Delaprogramma ken negen deelprogramma’s:

• Veiligheid

• Zoewaer

• Nieuwbouw en hersrucurering

• Rijnmond-Drechseden

• Zuidweselijke Dela

• IJsselmeergebied

• Rivieren

• Kus

• Waddengebied

He Delaprogramma saa onder regie van

de delacommissaris, regeringscommissaris voor

he Delaprogramma.

www.rijksoverheid.nl/delaprogramma

Di is een uigave van:

Delaprogramma Rijnmond-Drechseden

Sepember 2011

Door:

Annemarie van Hoorn

Documents

Delta Scenarios Landelijk Gebied Rijnmond-Drechtsteden