Demokrasinin Turkiye Seruveni- Bernard Lewis

8/7/2019 Demokrasinin Turkiye Seruveni- Bernard Lewis

1/67


2/67

B E R N A R D L E W IS

D E M O K R A S i N i NrU R K iY E S E R U V E N i

~EvtRENLER:HAMD i A YDOGAN - ESRA ERMERT

0110I STANBUL


3/67

vapr K redi Y ayinlan - 1798Tarm,19Dernokrasinin Turkiye seruvent / B ern ard L ew is ;ev iren ler: H arnd i A yd og an , E sra E rm ert

Kitap Editoru. Cern AkasD u ze lti: F ah rt G iilliio gluSayfa ve Kapak Tasannu:N ah ide D ik el

Baski: Euroma tS anayi C addesl, N o. 17 34510 Cohancesme-Ycnibosna/Isranbul1 . Bash istanbul, ~ubat 20033. Bash istanbul, O cak 2007ISBN 975-08-0553-4

Yapi K r ed i K i. il tu r S a na t Yaymcrhk T icaret v e S an ayi A.~. 2003Biiti in yaym haklan sakhdir,Ka yn a k g ii st er il er ek tamum lcm yap ilacak k isa alm tilar distndayayrn cm m yazilr izn l o lm aksizm hicbir yo ll a ~ ogal tJ lama z.Y api K redi K iiltiir S anat Y aym cihk 'Ilcaret ve S anayl A.~.Y ap ! K re di KU ltiir M e rk ez i

istik lal C ad desl N o. 285 Beyoglu 34433 istanbulTelefan: (0212) 252 4700 (pb x) F ak s: (0212) 2930723http://www.yapikrediyayinlari .come-posta: ykkultuneykykultur.corn.trIn tern et satl$ ad re si: http://yky.estore.com.trhttp://www.yapikredi.com.tr
http://www.yapikrediyayinlari.com/http://yky.estore.com.tr/http://www.yapikredi.com.tr/http://www.yapikredi.com.tr/http://yky.estore.com.tr/http://www.yapikrediyayinlari.com/


4/67

i


5/67


6/67

ONSOZ

B u eiltte yer alan dort m akale farkh zam anlarda, farkh vesilelerle, farkli okurlaridnyazilrrusu, ama ortak bir temalan ve amaclan vardir - T urk dem okrasisinin bu-yum esi, sm anm asi ve basansi. B urada tersten bir tarih sirasiyla sunuluyorlar.

llk i -ve en genis, en kapsamh ve en yeni olaru- P rinceton Universitesi'nde du-zenlenen ve dunyada demokrasinin bugunku durumunu ele alan bir sempozyumicln hazi rlannusn . 20. y uzyild a d emok rasin in k ar ll~ tlg t zo rlu klar, ozellik le d e tarih i-nin gorece kisa, ortaya crkisuun da yeni oldugu u lk ele rd ek i z orlu klar ile ilg ili su num -lar ve tarnsrnalar iceriyordu. D aha onceden vertlm is bir soz nedeniyle yurtdism da bu-lundugurn icin kolokyum a kanlam adim , am a etklnligi duzenleyenler, T urkiye'dekldem okrasinin hikayesinin ozel bir onem ve degere sahip oldugunu diisunuyordu vebenden, gelem esem bile, yaytrnlanacak kitaba girrnek uzere bir m akale hazirlam anurica ettiler. B unu seve seve yap tim . Amacim TUrk demokras is in in zorluklanru ve ba-sanlanru beIgeleyip aciklam ak, bunu da dem okrasinin, yani anayasaI, tem sili, so-rum lu ve sirurh hukumet etme modelinin, daha once var olmadigi ya da bilinm edigiyerlerde, ozellikle de kita Avrupasi ' run onem li bir bolurmmde ve Latin A merika'dayav~ yavas yeniden kuruldugu ya da ilk kez olusturuldugu bir donernde yapm akti.

lk inci ve ucuncii bolum ler yaklasirnlan itibariyle c;agda olm aktan cok tarih-seller ve daha ziyade Turk okuyucusuna sesleniyorlar. T urkiye'de demokrasi fik-rinin ve uygulamasmm , her ne kadar temelde Cumhuriyet'in bir basansi olsa da,sifirdan, cum huriyetin H an edilm esiyle baslam adiguu, daha onceki T Urk ve ozgulolarak da O sm anlt tarihinde onculleri oldugunu gosterm eyi am achyorlar.

D orduncu ve son bolum , Bauh okurlar icin , sik sik sorulan bir soruyu yarnt-Iamaya cahsiyor - nufusunun buyuk cogunlugu M uslurnan olan ulkeler arasmda

7


7/67

D EMOKRA S iN iN T U RK iY E S ER U VE N i

uzun bir suredir nasil o lup da yalm zca Turklye 'n in isleyen bir dem okrasi kurup,cesitli zorluklata karsin korum ayi basardtgr. B u soruyu yam tlarken, T urk deneyi-rn in in , ozgurluge giden yolda hala yardun ve rehberhge gereksin im duyan ulkelericin nasil yararh dersler sundugunu da gosterm eye cahsnm,

Bu m ak alelerin T urk ced e yayimlanmasnu murnkun krldigt icin Yapi Kredi 'ye,ozellik le de girisim cllig l, yureklendirrnesi ve eksik olm ayan yardirn lan icin S aymA ydan K odaloglu 'na tesekkur ederim .

8


8/67

rU R K iY E'D E D E M O K R A S i

M ayis 19 S0'de T urk iye Cum huriyeti'nde duzenlenen genel secim m uhalefe-tin sasirtici zaferiy le sonuclannusn. Y irm i yedi yild ir ulkeyl yonetmekte olanCumhuriyet H alk P artisi (CH P) , ozgur ve huzur dolu b ir sedm ortamm da yeni ku-ru lm us O em okrat P arti (O P) tarafindan yen ilgiye ugratildi. CH P hukum etl yone-tim den cekild i ve m uzaffer D em okrat P artililer hem en calisrnaya baslayacak yenib lr h uk ume t o lu stu rd ula r. 8,5 m llyon secmenden %88' i oylanru kullanarak 396D P, 68 CH P, 1 M P ve 7 bag im siz m illetvek ilinden olusan bir parlam ento secti,

B ir hukiirnet icin secim kaybetm ek ve m uhalefet H e yer degisttrmek demok-rasisi oturm us toplurnlann siyasi hayatinda h ie de olagandisi b lr durum degild ir.A ncak , T urkiye'de bu kadar sak in bir ge~I yen iydi - sadece u lke tarih inde degiltum bolgede, hatta benzer bir tarihi ve gelenegl paylasan dlgerleri icin de durumbuydu. Y eni b ir ~agm baslangic im sim geliyordu ve 0 suada pek coklanna gore ye-ni b ir tarih yazihyordu. H atta bazilan, A tanirk 'un kurdugu CH P 'n in yenilgisininv e ik tid an btrakmasirun, bu partinin T urk iye C um huriyeti'n in kuru lusundak i sonve en b uyu k b asan si o ld ug un u one surduler,

Secim kendi basma yeni bir sey degild l. Cumhurtyet'in 1923 yilmda ilarun-dan beri secim ler dort yil+bazen i.i~yd- arayla yapilm aktayd i. Cum huriyet'in ku-rucusu ve ilk cum hurbaskaru, sonraIan K em aI A tatiirk olarak bilinecek olan M us-tafa Kem al iki kez m usarnaha gosterilen bir m uhalefet -1924 'te ve 1925 'te T e-rakk iperver C um huriyet F irkasi ve 19 30 'da S erbest C um huriyet F irkasi- deneyinegirism isti. B u den eyler basansiz olm us ve kisa surede de bu isten vazgedlm isti. .M uhalefet gruplan basnnlrm s ve parti, bazi A vrupa ulkelerinde oldugu gib i, hukii-m et aygm run bir parcasi haline gelmistl, Cum hurbaskam m ecIis adaylanm bizzat

9


9/67

D EMOKRA S IN iN rO RKiY E S ERO VEN i

kendisi secm is, 19~5 yihndakl P arti K ongresi'n in ardm dan da, lcislen Bakanhg iv e P arti G e ne I S ek re te rlig i b lrle stirllm lsti. Ayru sek ild e ilIerd e v aliler, k on um lang ere gl p arti ilorgutunun de baskaru oluyordu.

1939 'da yeni b ir musa rnaha gos te rlle n muhalefet den eyi basladi. Aym Y IIduzenlenen Parti Kongresi'nde parti H e devle t ve partl H e hukumet atamalanarasinda bir m iktar aynsm a getirild i. H atta P arti parlam en toda kendi m illetve-k illeri arasm dan, m uhalefet islev i gorm ekle gorevlendtrilm is bagimsiz bir grupolusturdu,

Bu donem 1945 -19 46 'da, dernekler kanunu ve ceza kanunu degis ti ri lip, lk-tidardaki C HP 'n in yam sira bagim siz siyasl partile rin olusm asi ve cahsm asm a izinverir hale getirilm esiyle sona erdi. P ropaganda ve gene1 anlam da siyasal faa1iyetserbest birakildi, sadece ik i kisitlama g etirild i: d in v e d ev le t islerin in aynhgt i lkesi-n in sorgulanm asi anlam ma ge1en klerikalizm yasag. ve kom iin izm yasagi,

P ek cok yeni parti kuruldu ve ik isl hem en digerlerln ln onune gecn - 1946O cak aymda kurulan D P ve 194 8 T emmuz ayinda kurulan Milli Part i .

1946 genel secim leri Cumhuriyet tarih inde hukum etin ilk kez organize birmuh ale fe t H e k ar~ lla tlg J_ secimlerdi, Dar t y u som a, 1950 'deki genel secimler mu-halefet partisin in zaferi ve ik tidann devredllm esiyle sonuclandi, H em yurtlci hemyurtdismdaki yaygm beklentin in tersine curnhurbaskanr, hukurnet ve idarl yapisecrnenin karanru kabu l ettl ve hukum et koltugunu zafer sahip lerine b irakn.

;iu so ru sik sik sorulur - neden? O nyillard ir hukum et ayginnm tem el parcasio larak hareket eden bir parti kendi yenilg isin i ve azlin i neden kabul etmls, hattab ir a nlam da hazirlanusn?

o donernde Tu rk iy e ve yurtd ism daki bazi gozlemciler yaruti u luslararasi du-rum da buldular. lk inci D unya savasi'rnn sonunda, u lke tehlikeli b ir sekilde d is-lanrm sn. Bati'da T urklere israrh ve zam an zam an suphe uyand iran tarafsizhklannedeniyle, 23 $ubat 194 5 'te A lm anlara, teslirn olm alanndan birkac hafta oncesavas acm alanrun giderrnedig i b ir hosnutsuzlukla bak ihyordu. D aha da onernlisi,dogu smm run degism esi konusunda oldugu kadar Bogaz'daki uslere yonelik ta-leplerin i de 1945 ve 1946 'da ortaya koym akta hie zam an kaybetm eyen savasga1ib i S ovyetler B irlig i'n in tehdid i alnndaydilar. 0 zam anki T urk hukum etl S ovyet10


10/67


11/67

DEMOKRASINiN TORKiYE SEROVENi

.".. -c -=~ ~~-= - .. .~.~~

sunulm esi bile soz konusu olm ayan bir seydi bu- kendi ogrencilerini B at! u lkeleri-ne gonderm eye basladi.

Bu Bat! ulkelerinde saygi uyandiracak ve takIit ed ilecek cok sey vardi. D ahaondokuzuncu yuzyihn ilk yansm da devrimci Fransa'rnn fikir ve yontem leri ile ln-giliz parIamenter m onarsisi, T urk aydm lanmn olusturdugu kucuk gruplarda ilg iuyandirm aktaydi, Km m savasrnda ilk kez buyuk capli lngiliz ve Fransiz birlikIe-ri, R uslara karst T urklerin rnutteflk i o larak onlarla yan yana savasti. Kinm savasiteIgraf ve gunluk gazete gib i baska yeniIik ler de getirdL Az cok dem okratik B anhguderin tamamen anti-demokratik R us dusmanlan karsism da kazandigi zaferinetk isi boylelikle daha dogrudan ve daha yaygm oIdu eskiye gore.

Bunu 1860'lardaki dem okratik hareketler ve yan dem okratik reform lar izle-d i, Bun la rd an bazilan tepeden inm e reforrnlardi , yurtdismdan fln an sa I k re di ve si-yasal iy i n iyet elde etm ek arnaciyla tasarlanrm s snurh im tiyazlar ve gosterm elikkururnlard i. Uzun vadede bunlardan daha onernlisl, tabandan gelen ve buyuyenhareketlerd i - oncekilerden farkh olarak , ne kabileseI ne etn ik , ne mezhepsel nebolgesel o lan , ortak bir amac ugruna -yalm zca bagim sizhk degll, aym zamandaozgurluk ugruna- farkh bolgelerden, etnik gruplardan ve dinlerden insanlan biraraya getiren yeni blr ideoloji ve hedeften esinlenen, yetkeye karst cikan ilk hare-k etle rd i bunla r.

Bunlann iclnde en onernlisi 1860 ve 1870'Ierdeki G ent; osrnanhlar anayasaIhareketiydi, b ir sure surgunden yuriituIm u ve uyeleri, 23 A rahk 1876 'da SultanA bdulham ld'in ilan ettigi M esrutiyet ile geri gelm islerd i. lki gene! secim in ardm -dan P adisah 14 subat 1878'de m ec1isi tatil etti ve uyelerine secim bolgelerine ge-ri donnie em ri verdi. P arlamento toplam bes ayhk Ikl oturum gercekletird i, O tuzytl boyunca da blr daha toplanm adi.

[aponya'run R uslara karst 1905 yihnda zafer kazanrnasiyla yeni bir dem ok-rasi dalgasi basladi. K u~uk bir A sya ulkesin in guclu bir A vrupa im paratorlugunuyenmesi Iran ve Turkiye de dahil oImak uzere A vrupa emperyalizrnin in tehdid ialtindaki tum ulkelere memnuniyet ve umut verdi. H er iki ulkede de [aponya 1n-giliz modelinde ik i mec1isli b ir parlamentoya sahip tek A sya ulkeslyken, R us-ya'run h a W . eski sistem bir otokrasi H e idare edilen tek A vrupa ulkesi oldugunugozlem leyenler vardi, B uradan crkanlacak ders, 0 siralarda cok acik g ozu ku yo rduve bir tur parlamenter rejim in yerlestigt R usya'da bile anlasilrrusu. Bu ders kisa12


12/67

TORKiYE'DE DEMOKRAS I

zam anda 1906 Iran D evrim i ve 1908 r o n T Urk D evrim i ile uygulam aya konm usoldu , b iri anayasal yonetim i baslatrnak , d igeri ise yeniden kurm ak icind i.

lk i i.ilkede de devrim ler arzu lanan sonuclara u lasam adi, T urkiye'de Jon T urk-ler neredeyse en basindan itibaren hem ulke ic indek i an lasm azliklarla , hem de dlulkelerln m udahalesiy le rnucadele etm ek zorunda kaldilar. 19 14 'te savas cikng,sirada Jon T Urk rejim i, alasagr ed ip yerin i ald lg l geleneksel-bu yuzden de b ir 01-cude sirurh- o toriter rejim den daha bask ic t ve daha yrkici bir o tokrasi haline do-nusrnusn],

D em okratik Ba n' nm 1918 ' de daha az dem okratik m erkez gucler uzerindekizaferi, dernokrasin in b ir m ille ti sag likh , varhkh ve b ilge deg ilse b ile , en azm danguclu kildigma dair ek b ir karn t o lusturdu. H epsi bu kadar da deg ildi. M uttefik le-rin yanm daki tek otokrasi o lan R usya 'nm cokm esi ve A merika B irlesik D evletle-rl'n in Bati'da onde g iden bir g i . i t ; : o la ra k o rta ya g lk l:;;l, nih ai karuti d a b era be ri nd egetirdi.

Jon T tirkler donern inde secim ler 1908, 1912 ve 1914 yillannda yapildi.Sonuncusu harte d igerleri b irden fazla parti arasm da yapildu h icb iri de ik tida-n n e l d eg i:;;tirm e siy le sonuclanmadi, Y eni secim ler 1919 yihnda isg al g uc le ri-n in gozetim i altm da gercek lesti ve O cak 1920 'de son O sm anh M ebusan M ecli-si, O sm anh lm paratorlugu 'ndaki altm ci ve sonuncu genel secim lerle secild i velstanbul'da bir araya geldi. 18 M art'ta M eclis kend i kendini tatll e tti: 11 N l-san 'da pad isah tarafindan feshedild i. O n ik i gun sonra .T urkiye Buyuk M ille tM eclisi M ustafa K em al'in onderllg inde acihs oturum unu A nkara 'da gercekles-tirdi-.

N eredeyse basm dan itibaren , m illi rm icadelenln tam ortasm dayken m eclisinan ay asa l ko nulara odaklanmasi cok carpicrdir. 20 O cak 1921 'de, ortaya cikmak-ta o lan T urk D evleti'n in gecic i anayasasi is le vi ni g or ec ek "Teskilat-i E sasiye K a-nunu" kabul ed ildi. 29 E kim 1923 'te, uzun tarnsm alar sonunda, m ec1is alu ekm addeyi kabul ederek "T iirkiye D evleti 'n ln yonetim seklin in cum huriyet o ldugu-nu .... C urnhurbaskam 'run B uyuk M ille t M eclisl tarafm dan herkesin kauldigi biro turum da kendi iiyeleri arasm dan seclleceg ini .... C um hurbaskaru 'rnn devletin ba-: ; ; 1 olacagiru ve basbakaru gorev lend irecegini" H an etti. Y en i duzen 20 N isan19 24 'te M eclis tarafm dan benim senen C um huriyet anayasasiyla onaylandi. N i-san 1928 'de yap ilan buyuk bir deg isik lik le lk inci M adde'dek i "T tirk iye D evle-

13


13/67


14/67

TURKiYE'D E DEMOKRAS I

mec1 is k om ite si olusturulmasi oIdu. 27 Mayis'ta hukumet, askeri darbe ya dayandaslanrun deyim iyle "mudahale" H e - tumor, ameliyat ve tedavi cagnsmu ya-pan bir terim - devrild i.

En radikal o laru suphesiz 1960 ihtilaliydi. H ukum etin lslerinl yonetm ek uze-re, daha soma curnhurbaskanhgina getirilecek alan C em al G iirsel'in de basindabulundugu ust duzey askerlerden meydana gelen M illi B irlik Konseyi (M BK) ku-ruldu. Takip eden degisiklerde ordu, aydinlar tarafindan acrkca destekleniyor vegents bir secm en kesim inden de onay ald igm tn em are1eri goruluyordu, A skeri ida-recilerin basm dan itibaren izledikleri cizgi, dem okrasiy i yikm aya degil, yenidentesis etm eye geldikleri ve bu am aca ulasnklannda siyaseti birak ip k islalanna cekl-Iecekleri dogrultusundaydi, E lbette bu gib i acik lam alar yurticinde ve -buyuk c;ap-ta - yurtdismda b elirli b ir su ph ey le karsilandi. Bu suphe, daha sonraki gunlerdetu tuklam p, ozellik le anayasam n ihlali gibi farkh cunim lerle suclanan alasagi edil-m is D P liderlerine karst ahnan sert tedbirlerIe artn , U zun bir m ahkem e donem inina rdmdan y arg ila na nla nn 123'u serbest birakrldi, 31 kii ornur boyu hapis cezasi-na, 418 kisl daha dusuk cezalara ve 15 ki:;;i de olum cezasina carpnnldi, 3'u di-smda hepsi infaz edlld i. 16 ve 1 7 Eylul 19 61 ' de D P hukum etinin basbakani, di-sisleri bakam ve maliye bakaru asildi. Bu idam lann gerek yurtici ve gerekse yurt-disrn daki y an kilan olum suzdu .

Bu turden dort mudahale 1960, 1971, 1980 ve 1997 yillannda gerceklesti.1960 ve 1980 darbeleri iktidardaki butun siyasilerin koltuklanndan indirilip yenib ir siyasi duzen kurulmasi seklindeydi. D iger ikisi ise (1971 ve 1997 ) askeri giic;-lerin , de v Iet yonetim indeki siyasiler uzerindeki perde arkasi baskisi seklinde 0 1 -mustu-.

H ed ef sadece siyasiler degildi, TUrk S ilahh K uvvetleri'ndeki 26 0 generalden235 'i ve 5000 subay emekli edild i. 0 donernde yaygm olan bir fikra soyleydi: MBKsivil hukiim et sozu verdi; su anda siviIleri yaratm akla m esguller. D iger bir hedef,147 profesorun gorevden anldigi iin iversitelerdi. S ubaylann em ekliliginden farkhoIarak bu, b iiytik m uhaIefet ve hatta direnc yaratn ve zam an icinde T urk universite-lerindeki turn rektorler istlfa ettiler. D ikkate deger olan , M BK'nm bu sorunla ilgilio larak uzlasm a yoluna girm esi ve M art 1962'de gorevden ahnan profes6 rIerin gi:i-revlerin e iade edilm esiy di. MBK b elli ki goreve iade edilm eyen em ekli subaylar adi-n a y ap ila n itiraz la rla u gra srn ak aosmdan daha saglam bir zem inde oldugunu hisse-diyordu. K om ite yine de ik inci b ir askeri darbeye karst k endin i k orumay a aldr,

15


15/67

DEMOKRASINiN rORKiYE SEROVENI

B u arada, T urkiye'n in yeni idarecileri dem okrasiy i yeniden tesis etm ek iddi-a lan ru ge rcek le s ti rr nek idn adim lar anyordu, M BK birkac gun i ci nde , ge t;: ir ;;done-m i icin gecici b ir anayasanm yapilm asi ve yeni ve kalrci b ir anayasanm ivedi b irsekilde hazirlanm aya baslamasi icin karar ald i. Bu islet, bazi hukukcular ve hu-kuk egitim i alnus ik l kurmay yuzbasidan olusan bir gruba devredild i. 12 H azi-ran'da yayimlanan geclcl anayasa, ordunun hareketin i yasal ve anayasal duz-lem de savunan bir ifadeyle bashyordu, Y eni yasarun onsozune gore, onceki rejlm ,"anayasayi ihlal etrn is .... kisi hak ve ozgurluklerini siru rla rrn s ... muha le fe tin is le r-Iigtnl imkansiz hale getirrn is ve tek parti d iktat6 rlugu kurm ustu ." O rdu, 1 < ; HizmetT iizuguniin 34 . M addesi uyannca "anayasaya g6 re kurulm us Turkiye Cumhuri-yeti'n i ve TUrk vataruru korum ak ve m uhafaza etmek" uzere harekete gecrnisrir.d iye devarn ediyordu onsoz, Bu nedenle "hukuk devletin in yeniden kurulrnasi'ic in ordu onceki yonetirn i devirm is, m eclisi dagttnus ve idareyi gecici o larak M illiB i rl ik Komi te s i'ne devretrnisti, Y asanm ilk bolurnu "yeni anayasa ve yeni secimyasasm m demokratik kurallara gore duzenlenip onaylanm asm m ardmdan en kisasurede yapilacak genel secim lerle y6 netirn i T urkiye B uyuk M illet M eclisi'ne dev-redene kadar idareyl T urk m illeti adma yuruttugunu" belirtm ektey di. B u gercek -Iestiginde K om ite "yasal varhgirn y itire ce k v e k en dilig in de n dagilacakn." Bu za-mana kadar anayasanm M eclis'e verdig i turn hak ve yetk iler Kom ite tarafmdankullarulacakn.

K urucu M eclis tasan halindeki anayasanm referandum lcin halka sunulmasirnve referandum un belirtilen sekllde uygulanm asuu gerekIi k ilan bir yasayt zaten kabuletm isti. 9 T emmuz'da yap dan referandum da yeni anayasa secm enlerin % 6 1, 7 'sin inevet oyuyla kabul edild i. R eferandum da % 38,3 'liik bir kesirn "hayir" dem is ve 12,7516

M BK yeni anayasa ve yeni secirn yasasmm hazulanrnasi icin ivedi tedbir-ler ahp, kendilig inden dagilrnasuu sagiayarak , yalruzca gecici b ir yetk iyle hare-ket etrne niyetin l acikca ortaya koyuyordu. 28 M ayis'ta , ih tilalin ertesi gunuM BK baskaru Cernal G iirsel ilk basm toplantismda y en i a nay asa nm hazirlan-mast icin anayasa hukukculanndan olusan bir kornisyon atadignu acikladi, 11ktaslak K asun sonunda tamarnlandi ve 14 A rahk'ta M BK tarafm dan kabul edild i.Y eni anayasanm incelenm esi ve ilan ediIrnesi icln bir kurucu mec1is olusturul-masr ongoruluyordu. S ecirn ler ve adaylann belirlenmesi A rahk aymda ve O cakaymm basinda gerceklesti. K urucu M eclis 6 O cak 1961 'de toplandi. B azi tarns-rna ve duzeltm elerin ardmdan yeni anayasa 31 Mayis 1961 'de Resmi Gaze-te'de yayimlandi.


16/67

TURKiYE'D E DEMOKRAS i

mi lyonluk top la rn se cmen in 2,5 m ilyonu ceklm ser oy kullanrmsti. C ogunluk, cokkuvvetli o lm asa da, anayasayt uygulam aya sokm ak ve secm enlerin iradesin i azgilrve durust blr sekilde ortaya koyarak kabul edildigini de gosterm ek lcin yeterliydi.

1961 anayasasiyla pek cok yeni kurum , ozellikle de senate ve anayasam ahkem esi ortaya oku. Y eni anayasa ayru zam anda askerlerin sesin in giic;:lucik-UgLbir M illi G uvenlik K onseyi'ni (M GK) 1971 'dek i an ay asa deg isikligiyle hayatagecirdl.

Yeni anayasa altmdaki ilk parlarnento secim leri 15 Ekim 1961 'd e y ap ild i.P ek cok gozlemci, anayasa referandumu glbi, bu secim in de ozgur ve adil o ldu-gunda hem fik irdi. A mayine de bir sirurlam a vardi. M illi B irlik Konseyi secim ler-den once secime katilacak tum partilerden D P'li politikacilann davalan ya da mu-dahalenin kendislyle ilg ili herhangi bir secim kam panyasi yapm ayacaklanna dairsoz aldi, CHP 173 koltuk (%36 ,7 oy), A dalet P artisi o larak (A P ) yeniden acilanD P 158 koltuk (% 34 ,7 ) oy aldi secim lerde. Kalan oylar daha kucuk partilere bo-Iunrnustu. B u sonuclar solda T urkiye Sosyalist lsci Partisi, sagda daha yeni ve ra-dikal gruplara kadar uzanan, eskisinden daha genis bir siyasal ideoloji ve politikaa lam ic en yc rd u.

B u yeni partilerin dogup buyurnesine izin veren 1961 An ay asasi, sele fin dencok daha liberaldi. H atta pek coklan , artan bir sekilde kutuplasan bir toplurn icinfazla liberal o ldugunu dusunmeye baslanusn. Y eni hukumetler cogunlukla mer-kez sagdaydilar ve kisa surede eski tufek Kemalistlerin kalesi o lan anayasa mah-kem esiyle catism a haline gelm islerdi. A yru zam anda yeni ozgurluk, sagda ve sol-da daha radikal gucler tarafindan istism ar edilm ekteydi.

D i n kars rs indak i tavirlarda da ilg inc bir degisim soz konusuydu. 1950-1960yillan arasmda yonetimde bulunan D P hukumeti, Kemalist devrim in kati laikli-g inden uzaklasrm s ve lslam i unsurlan yaustirm a am aciyla ozellikle egitim alarnn-da pek cok adun atmisn. lk inci Cum huriyet hukum etleri Kem alist laiklige geridonrnediler, daha ziyade modern bir 1slam inancm t one cikararak 1slam i tepkiyidogrnadan yansurrnaya cahsnlar. Ama seriaun yeniden gundeme gelmesi ya dalslam 'm bir devlet dini haline getirilm es1 soz konusu degildl. T am tersine, dinin si-yasi am aclarla kullarum nu sue kilan 1925 tarihli blr yasa, anayasada yer alrm su.

1961 Eyliil 'unde yapilan secim ler sonunda hicblr siyasi partl cogunluk sag-17


17/67

DEMOKR A S iN iN TORK ivE S EROVEN i

layarnadt ve bu nedenle TU rk siyasetcileri, gori.inii~e gore bir parca ordu baskistaltm da, koallsyon kurm aya m ecbur k ald i. K alic; olm ayan ve degisken koalisyon-lar donernlnde A dalet P artisi giderek konum unu guclendlrdi, E kim 196 5 secirn le-rinde A P, gecerli oyiann az bir farkla am a acikca cogunlugunu (% 52,9 ) ve dola-Y IS lY 1a Parlam entodaki sandalyelerin cogunu kazandi, G eri kalan sandalyelerC HP (% 28,7 ) ve diger kucilk partiler arasm da dagilrm su.

A P baskaru S iileym an D em irel hiik iim eti b ir sure idn etkin bir sekilde idareedebildi. A ncak kendi partisi de bir anlam da farkh ve zam an zam an celisk ill crkar-lann bir koalisyonu gibiydi. D em irel'in konumu aynca, 1950 'lerde oldugu gibiguclu bir yurutm enin ortaya crkisiru engellem ek icin 6 1 anayasasm da olusturul-mus gucler aynhguu saglayan dengeleyid pek cok unsur H e zayiflanusti. Hakim-ler ve ozellikle A nayasa M ahkem eleri, devlet elinde olan am a ozerkligin i koruyanradyo ve televizyon, bunlann yam sira basin , hukurnetin kanunlanna karst dura-bilir ve hatta onlan iptal edebilirdi ve nitekim bunu yapm islardr. O niversitelerozerkti ve rektor istemedikce isyan crksa bile polis unlverslteye girem iyordu.A P'n in aydm lar arasm daki populerlig in i giderek yitirrnesl cok ciddi bir sorundu.A nayasa degi~ iklig i icm M eclis 'te ucte ik i ~ogunluk gerekiyordu ve D em irel bun aasIa hakirn olanuyordu, ~ubat 1970 'te partisin in bir kismr muh alefetin y arn nd aoy verdi ve cekilm esi icin onu zorladi, Baska htc kim se hiikiim et kurrnayi basara-miyordu ve D em irel M art aymda yeni kabineyle isin in basina dondu. A ncakuyumsuzluk sureci devam ediyordu. A rahk 1970 'te her ik i partiden uyeler (~ogueski A P desrekclsiydi) yeni b ir "D em okratik P atti" kurdular.

Bu arada soldan baslayan am a daha buyuk oranda asm saga uzanan gentsbir yelpazede siyasi siddet tehlikeli b ir sekilde urrnam yordu, Kendi idnde bolun-m us ve anayasal sim rlam alarla eli baglannus hukurnet, m eclis kanahyla gereklionlem lert alacak veya iilkedeki bozulm us guvenlik durum uyla bas edecek durum -da degild i. T am da bu noktada 12 M art 1971 'de G enelkurmay yeniden m iidahaIeetti. B u kez m iidahale basbakana verilen bir rnuhnra seklindeydt ve gii~ lii b ir hu-kurnetin olusturulm asiru ve artan "anarsinln sonlandm lm asim talep ediyordu.A ksi takdirde, ordu "anayasal gorevin i yerine getirm ek" zorunda kalacak ve hu-kiirneti eIe geclrecekn. D em irel cekildi ve askerin siyasete kansm asm a yonelik ki-mi i tl raz la ra karsin cogunlugu teknokratIardan olusan yeni hukiim et kuruldu.A ciklanan niyeti oncelikle dirlik ve duzenin yeniden saglamak ve som a aynnuhekonom ik, sosyal ve siyasi reform program lanm yururliige koym akn,

18 .

o.~ '~ .... _._.~~ _


18/67

TORKIYE'DE DEMOKRAS i

A ncak yeni hukumet kosullarla bas edemeyeceglni gosterdi ve N isan aymdaMGK buyuk sehirler de dahil o lm ak uzere ulkenin pek cok yerinde sikiyonetimilan etti. Bu, askerlere suphell so1culann ve hatta liberallerin tutuklandigi yogunbir program i yurutrne im karu sagladi. R aporlara gore 5000 kisi birden tutuklandive 1976 yihnda kaldinlana dek D evlet Giivenlik M ahkem eleri'nde 3000'den faz-la k is in in davasi goruldu,

1973 , 1977 ve 1979 'da yapilan secim ler parlam entodaki partilerin tem silin-de onem li degisikliklere yol acu, ama ulkeyi siyasi istikrara kavusturamadi. Ka-rarsiz koalisyonlardan m eydana gelen zayif hukum etler bir varlik gosterernedtler,A dalet P artisi ve C um huriyet H alk P artisi lsbirligi icine girem eyecek gibi gorunu-yorlardi ve olusturduklan koalisyon radikallerden olusan ufak gruplara baghydiagirhkli olarak. 1980 yilmda Cumhurbaskani emekliye aynldik tan soma meclis,100 oylam adan som a bile anayasal halef secm e gorevini yerine getirem edlginde,sistem in islernedigi bariz bir sekilde ortaya ciku.

S iyasi siddet, ekonom ik kriz ve ideolojik ve kisisel rekabet hepsi bir aradaydi,B ir d ig er zorlastmci etm en de uluslararasi boyuttu - Turkiye'nin Soguk Savas'tak irolu. H em N AT O, hem de C EN TO 'nun bir uyesi olarak T urkiye, Sovyetler tarafm danBati'run gudum unde, dilsel ve kulturel egilim len nedeniyle cok daha tehlikeli goru-li.iyordu. S ovy etler'in m utsuz azm hklar ve rad ikal soldaki T i.irkler aracih giy la ulke-nin istlkranru bozm a yolunda yogun olarak caba harcadigi arnk aok ca biliniyor.

1980'de siddet olaylan isyanlann ve karsit gruplar arasmdaki cansmalannda otesine gecrnis, pek cok tamnrrus isim suikaste ugranusu. srkryoneum e karsm ,ordu ortam la bas edem iyor ve daha cte bir eyleme gereksin im oldugu karanm ah-yordu. 2 O cak 1980'de siyasilere M art 1971 'dekine benzer bir rnuhnra verdiler.Bu kez hie tepki alamadilar, Bu nedenle 12 Eyli.il 1980'de Turk ordusu yonetim ebir kez daha el koydu. 11k bildiride, P arlam ento'nun dagiuldiguu, K abine'nin azle-dildigini ve parlam enterlerin dokunulm azhgtrun kaldm ldtgm i duyurm uslardi. H e-m en ardm dan iki radikal sendikanm faaliyetleri durduruldu. Parti lid erle ri tu tuk-landi ve olagam istu hal H an edildi. Bazi gecrnis durum lardaki gibi, ordu hareketegecm elerinl siyasal sistem in cokm esi gerekcesiyle acik ladi ve niyetlerinin dem ok-rasiyi yeniden kurm ak oldugunu soyledi, 0nlu bir Fransiz sozu: savas generallerebirakilmayacak kadar onem lidir, der. Turk generallerin in gi:iri.iu de, dem okrasi .politikacilara birakrlam ayacak kad ar onem lidir, sekllndeydl, T Iirkiy e'de yasanan-lar bu tur bir goruse bir olcude inam labilirlik verm ektedir.

19


19/67

DEMOKRA S IN IN T U RKiYE S ERUVEN I

B u kez tasfiye 19 60 'dakiyle karsilasnnldigmda daha az sertti. H apse atilanp olitik ac ila r 9 0k gecrneden serbest b irakild i ve haklannda dava acilanlardan ik isiaklandi, A ncak eski politikacilann siyaset yapm a yasagr v e s ad ec e m ille tv ek ille ri-n in degil, belediye baskanlanm n ve belediye m eclis uyelerln in de gorevden ahn-m asma devam edild i; yeni b ir siyasi duzen y ara tm a k on usu nd ak i kara rh g iri simkendisine yeni anayasada zem in buldu, Bu anayasa, b ir anayasa kurulu tarafin-dan hazrrlandi ve 7 A rahk 1982 tarih indeki referandum da % 91,4 oyla kabuledild i. Bu anayasa ve bir onceki anayasa arasindaki farkm carpicihgr, b u re fe ra n-dumun hangi sik i kosullar altinda yapildignu gosterir. Bu anayasadaki yeni ko-sullardan biri oy verm enin zorunluolusuydu ve oy verme yasmda olup da oyverm eyenlere para cezasi ve b es y ilh k politik h ak la rd an m a hrum ly et c ez as i uygu-landr, S adece G uneydogu.bolgesindeki K iirt bolgelerinde daha kucuk cogunlukoyu crkn.

B ircok acidan U 9uncii C um huriyet'in anayasasi, b ir onceki 1961 anayasasi-run tam tersiydi. lkinci Cum huriyet yasam a ve yurutm e yetk isin in krsitlanmasiy-Ia ilgiIeniyordu. U cuncu Cumhuriyet ise yurutmenin , cumhurbaskarnmn veM G K'nm yetkilerin i de onem li olcude arnrdi. sorum suz ve yrkicr o ldu gu d usun u-len basm ozgurlugu konusunda krsitlam alar kondu, gene! grevler, dayarusmagrevleri ve politik olarak tam rnlanan grevlerin yasaklanm asiyla sendikalann et-k in lik lerine buyuk olcude sirnrlam a getirild i. lfade 6 zgiirliig ii ve katihm yenidensaglandr, ancak belirtilen birkac acil dummda bunlann simrlanabilecegl ya da as-k iya ahnabilecegi de vurgulandi, bunlar gerceklestirlld i de. U ygulam a kapsam h,hizh ve acim asiz bir bicim de gerceklestirlld i: hem yurticinde hem de yurtdisindatepkilere yol acn, 1980 yihnm M art ayinda siyasi partilerle ilg ili yeni bir yasa yu-rurluge girdi, E sk i p artilerin lid erleri o n yil boyun ca politik ad an uzaklasunldr, Y e-ni partilere izin veriliyordu ancak onaylanmalan gerekiyordu ve ozellik le partiiiyelig i gelistirrne konusunda, b trcok kisitlam ayla karst karstyaydilar, O nceki du-zenin ve kucuk ve genelde uc gruplarJa koalisyon olusturm a ya da vazgecm e ko-nusunda verdig i yetk in in parcalanm asuu onlem ek lcin , buyuk partilerin gucunuarurm ak ve kucuk gruplann zayiflamasim ya da yok olmasiru saglam ak uzere ye-n i b ir sec irn siste rn i o lu stu ru ld u,

U 9 iincii Cumhuriyet'in ilk secim i olan 6 Kasun 1983 tarihindeki secime ii9parti katild i, bunlardan yeni kurulan A navatan P artisi (ANAP ) hizla one cikn.P artinin lideri T urgut bzal basbakan oldu+, Sonraki yillarda birkac siyasi parti da-ha kuruldu ve m ecliste kcalisyon politikasi yeniden kacuulrnaz hale geld i, T eror20


20/67


21/67

DEMOKR AS iN IN T OR KivE S EROVEN I

Y eni hukumet H e yasanan balayi k isa surdu. G iivenlik ortarru bozuldu, ken-disine "D evrim ci Sol" adm t yakisnran hareket yeniden canlandi ve ozellikle adaletm ensuplan, polis ve ordu m ensuplanna yonelik siyasi cinayetler artn . M G K araci-hgw la hareket eden ordu lle siviller arasm daki rahatsiz p olitik o yu n suruyo rd u:h iikum et icinde, kanh bicakh koalisyon ortaklan ve hatta aym parti ic inde farkhgruplar arasm da bile cekism e suruyordu, O rtaya cikan siyasi belirsizlik , g itgideartan ekonom ik sorunlarla ve ozellikle hizla artan enflasyonla ya da uluslararasialandaki yeni m ucadelelerle etkin bir b icim de basa crkrlmasim guclestlrdi,

Soguk savasm sona ermesi ve Sovyetler B irligi'n in ~okiiiibazi tehlikeleriortadan kald irrnakla birlikte, aym anda yeni guclukleri ve firsatlan beraberindeg etiriy ord u. Y en i bagmisizhga k av usa n esk i S ov ye t C umhuriy etleri'n den alnsi bu-yuk oranda M uslumandi ve bunlardan besi Turkceye yakm bir dil konusuyordu:yardim ve onderlik konusunda T urkiye 'den dogal olarak beklentileri vardi, A vru-pa B irllg i ile iliskiler de bundan etkilen iyordu. Sovyet tehdidi ortadan kalkm ca,A vrupahlar Turklerin iy i niyetine daha az onem verm eye basladilar, A ynca, T urk-le r artik, A vrupahlann gozunde, adayhga kabul konusunda daha nitelikli rakipler-le yansm ak zorundaydi, Kuzeyden gelecek tehditler ortadan kalkm ca Turkler gi.i-ney ve dogu smrrlanrnn otesindeki, onceden ihm aI ettlkleri u lkelere daha cok ilg igosterebileceklerdi.

lran'daki 19791slam D evrim i Turkiye'deki b ircok insanda hem um ut hem dek ay gt y aratn . lslam'in politik ve daha da belirgin bir b icimde bir secim faktoruoIarak yeniden ortaya cikm asi, savas sonrasi donernde CH P hukurnetlnin gercek-ten saibeli bir secim karsismda Islam inanclanna ve duygulanna ilgi gosterrnekzorunda kalm asm dan kaynaklanm aktadir. lslam 'm resm i kurum nitelig inden ~l-kanlm asi ve din H e d evIet islerin in kesin bir bidm de aynlrnasi A tarurk 'un reform -lannm ve kurdugu siyasl duzenin temel tasiydi. Hem CHP donerninde hem de or-duda halefleri bu gelenegi surdurduler, D in egitim i ve her tur ibadet okullardan ~l-kanldi. hatta d in i k iyafetlerin ibadet alanIan dism da giyilm esi yasaklandi,

Am a yeni ortaya cikan secm enin isteklerin i degerlendlrrne zorunlulugu birdegislk lik getirdi. D aha 19 46 yihrun A rahk aym da A nkara 'daki m ecliste d in egiti-m iy le ilgili b ir taru sm a yasandi, hukumeti o lusturan partiden birkac uye de dinegitim inin yeniden yapilanm asiyla yolunda konusrnalar yapnlar. B asbakan kesinbir dille bu oneriyi reddetti; bu tartisma gelecekte o IacakIann bir go stergesiyd i.M eclis 'teki uzun tartism a ve okullarda din egitim i ile ilg ili baskilar surdu. B una22


22/67

TORKiYE'DE DEMOKRAS I

izin verilm eli m iydi? E ger verilecekse, zorunlu m u yoksa secm eli m i olmahydi?M illi Egitim B akanhgi'run rru yoksa yillarca islevselllg in i yitiren ve yeniden can-Ianm aya baslayan D iyanet lslert B askan hg i'run rrn d en etim in de olrnahydi? 1949yilm m basm da dini egtnm Turk okullannda yeniden basladi,

D ini canIanm anm ya da daha dogru bir deyim le din i etk in lig in canlanmasi-nm baska gosrergeleri de vardi. B una A nkara U niversltesl'nde llahiyat Faki.iltesi-n in acilmasi ve ezam n A rapcadan T urkceye cevrilm esi de eklendi.

19S0'de hukum etin degism esinden som a dini etkin ligin , ozellik le de oncule-rinin artan kendine guveninden baska belirtileri de ortaya 91ktL A rnk daha cok in-san cam iye gidiyordu, daha once aktllara geIm ey ecek o lan A rap alfab esiy Ie yazil-rrus m etin ler kam uya ait duvarlarda gorulm eye basladi, B ircok yeni yaym arasm -da 1sIam tarih i ve ogrens: uzerine hem bilim sel cahsm alar hem de populer inarnsu ze rin e in ce lemele r vardi, Uzun bir aradan soma bircok TUrk M ekke'ye hacca git-m eye basladi. 1950 yihnda, hukum etin bu amac icin doviz aynlm ayacagiru du-yurmasma karsm TU rk hac i s ay is i y ak la sik 9000 kisiydi. Belk i de en onem li gos-terge yeni ve farkh din i basm kuruluslanrun ortaya ctkrnasiydi. A rka arkaya ge-len hukum etlerin yonetirninde din egltlm l okullarda ve universitelerde yerin i sag-lamlasurdi ve yaygm lasunld i, ozelllkle de 1m am -H atip okullan denen yeni b ir res-kllat genisledi, ozunde im am lann ve vaizIerin yetistirilm esi icin kuruIan bu okul-lar d in i kapsamda hem ilk hem de orta dereceli ogretim sundu ve Iaik devlet okul-Ia n karsismda btrcogu icin bir secenek olusturdu,

19 politikada daha onem li b ir olay da 1970 yihnda M illi N izam Partisi ad iylailk lslam ci partin in kurulusuydu. KULUCUSU bir muhendislik profesoru olan vem ec1 ise b ir Y ll o nce bagimsiz olarak giren N ecm ettin E rbakan idi. P arti 1971 yihn-da kapauldi ve 1973 yihnda M illi S elam et Partisi ad iyla yeniden ortaya cikn, Bukez partl, hukumette koalisyona kanld i ve lideri basbakan yardtmctsi ve devIetbakam oIdu. Suleyrnan D ernirel'in 1974 ve 1977 yillanndaki kabinelerinde hiz-m et ettikten soma, parti 1980 darbesinden soma yeniden kapauld i ve E rba-kan'in, o te ki siy ase tc ilerle b irlik te , siy aset yapmasi y asa kla nd i, D lg erleriy le b irlik -te 1987 yihnda aktif siyaset yasarm na geri dondii ve partisini R efah P artisi (R P )ism iyIe yeniden kurdu. Bu parti, anayasamn uyelik gruplan ve teskilat o lustur-masiru e ng elle dig i d ig er p artile rle karsilasnnldigmda onemh ol9ude bir avantaj el-de etti. R P'nin dini okullar, calism a grupIan, vakiflar ve cem aatler sayesinde hambekleyen bir teskilata kondugunu soylemek yanhs olmaz. Bunlarla resm i olarakRP arasm da bir baglanu kurulrnasa da, orgutii o lm ayan oteki siyasi partilere acikoIm ayan bir yontern sayesinde RP 'ye hizm et ettiler. Bu orgutlerin , hatta R P'n in

23


23/67

DEMOKRASINiN rURKiYE SERUVENi

lslarncilardan, orgutlerden ve yurtdrstndaki hukurnetlerden, ozellikle de Iran, S u-udi A rabistan ve L ibya'dan buyuk olcude yardun aldig. bildiriliyordu. Bu onernlifonlar dini partinin ve orgutlerin gecekondu bolgelerinde, buyuk sehirlerde vecevresinde sim diye kadar Turkiye Cum huriyeti 'nde gorulrnem is olcude buyiik birrefah prograrm ustlenrneslni sagladi. Dogal olarak bu onIara buyuk oranda oysagladr. 1991 yihndaki genel secim lerde m eciiste tem sil oranlanru arnrdilar. 1994ytlm daki yerel secim lerde istanbul ve A nkara belediye baskanhklanru kazandilar,17 N isan 1993 giinii C urnhurbaskaru ozal 'm olum unden som a Ba;;bakan D erni-reI cumhurbaskaru oldu ve basbakanhgi Turk tarihinde ilk kez bir kadma, kendi-sinl D ogru Y ol P artisi'n in (D Y P) liderl olarak izleyen T ansu C iller'e birakti. H alef-leri ve selefleri gibi (iller de bir koalisyon hukurneti kurm ak zorunda kaldi,

K rtz, 28 ve 29 H aziran tarihinde Basbakan Tansu Ciller ve onun onde gelenelestirrneni N ecmettin E rbakan arasmda koalisyon kurma konusunda surpriz biranlasma saglanmasiyla cozum lendi. (iller ve E rbakan iki yilhk rotasyon sistem iuzerinde anlasnlar, ilk once E rbakan basbakan ve (iller basbakan yardrrncisi ola-cak, iki lider iki ytl som a roIleri degiseceklerdi,

1995 Aralik aym daki genel secim lerde yaklasik olarak toplam oylann yuzdeyirm isine ulasan R P'nin m ec1isteki sandalye sayismda onem li bir arns yasandi,Artik dini parti, T urkiye Cum huriyeti tarihinde ilk kez, m ecliste en cok sandalyeyesahip parti unvaruna sahip oluyordu. 1994 yilt yerel secirnlerdeki zaferlerinin ar-dindan, parti lideri N ecmettin E rbakan onem li bir g i l c ; : ve otorite kazandi. 11k i:;;iDYP ve ANAP arasindaki koalisyonu bozm ak oldu. lkisinin arasm daki gergln ilis-ki nedeniyle bu pek de zor olrnadi ve yolsuzluklar hakkinda m ec1is sorusturm asiicin A NA P'hlann destegini alm ayr basardi, C iller'in bu krizi m ecliste guvenoyualarak asm a girisim i, A nayasa M ahkem esi'n in Mayis 19 96 'daki gecersizlik kara-nyla suya du;;tii.

A ncak E rbakan hukumeti bir ytldan az siirdil ve 16 H aziran 1997 tarihindeistifayla sona erdi. Bunun temelinde birkac neden yanyordu. Bunlann en basm dabasbakarun ozellikle askeri bir mudahale olasihgmm daha az oldugu ekonom ik,sosyal ve kulturel alanlarda yiiriittiigu lslam lasnrm a progranu geliyordu. Ayruzarnanda T urkiye'nin uluslararasi durusunda, icerikten cok tavir acism dan degi-siklikler gerceklesiyordu. B u acidan onem li bir olay 1997 yiluun S ubat aym daAnkara 'run S incan kasabasmda gerceklesti. 1995 A rahk aymda yapilan en sonyerel secirnlerde S incan 'daki secm enlerin yuzde 29 'u RP 'ye oy verm isti. P arti de24


24/67

TORKiYE'DE DEMOKRASi

Filistin davasm i desteklernek icin beledlyenin duzenledig i "K udus G ecesi"n i des-tekledi. G osteride F ilistin lntifadasi canlandm ldi, Y aser A rafat'm ve FK O'm ln ken-d ile ri ni ls ra il'e satmasr elestirild i ve "burada seriat hukum eti kurulacak" iddiasiortaya kondu. G ecenin onur konugu is e yapugi bir konusm ada A merika B irlesikD evletlerl ve lsrail ile anlasm alar im zalayanlara karst silahlanan ve onlan hakho la rak c ez ala nd ir an genderden so z eden T urk iye 'n in 1 ran B uy ukelcisi'y di.

Bu, ordu tarafm dan dogrudan bir meydan okuma olarak yorurnlandi ve orduhem en tepk isin i gosterdi, Ertesi gun o rd u S in ca n'd a zirhh v e m oto rize p iyad eler-den olusan bir gucle onceden planlandiguu so yle dlk leri a sk eri b ir g oste ri se rg iled i.B elediye baskaru gorevden alindt ve .sorusturulm ak uzere D eviet G iivenlik M ah-kem esi'ne gonderild i. trim B uyukelcisi de istenm eyen kisi ilan edildi ve diplom a-t ik protes to lar la simr d ts t e d ild i.

S incan olaylan R P'n in artan din i etk in lig in in ve ordunun artan kaygisuun endram atik ornegid ir, ancak tek ornegi degild ir. B u kaygiyr sadece ordu duym uyor-duo ;lubat 1997 'de yapilan anketlerde halkm yuzde 60'mdan fazlasi h iikumetekarst crkiyordu ve yaklasik yuzde 30 'u hangl yolla olursa olsun hukiim etin cekil-m esin i istiyordu. U lkede genelde din H e devlet islerin in birb irinden aynlm asm ason verilecegi ve T Urk hukum etin in yapism m ve yasam in oteki Islam devletlerine-tu tucular icin Suudi A rabistan, radikaller icin lran 'a- 90k benzeyecek bicimdedeglstirllrnesi yonunde birer g irisim olarak gorulen hareketler konusunda artankaygm m baska gostergeleri de vardr, DY F He yapilan k oa lisy on g itg id e zayifhyor-du ve hukum etin yiiriltrugii d in i p olitik ala r sa dec e, 0gune kadar hie olm adigi ka-dar, etkin m uhalefet partilerin in degil, D YF 'n in iclndeki (iller karsitlanrun ve so-n un da (:iller'in k end isin in d e elestirilerin e u gru yo rd u.

O rdu, T urkiye 'de kam u hayannm giderek daha da lslam lasm asm a karst cikrnakonusunda kesin likle yalm z deglldi, am a oncuydu ve E rbakan 'm orduyu yansurm acabalanna karsm gitg ide daha 90k kusku duyuyordu. O rdunun en onernli etkin likaraci 1971 'de kurulan M GK idi. N lsan 199Tde duzenlenen bir basin toplantism datist duzey bir general MGK 'm n onayiyla, cum huriyetin anayasasirun ve biitiin liigu-nun, dl:;:guclerle karsilastm ldiginda Ic giiclerin daha yogun tehdidi altinda olduguve bunlar arasm da en tehlikeli olam n seriatcihk o ldugu acrklamasmi yapu.

B u arada Tansu (:iller basbakana yonelik daha sald irgan bir tu tum sergilem e-ye baslad 1 ve Mayis 1997 'de, b ir yihn sonunda, daha ik i yil dolm adan, basba-

25


25/67


26/67

TORKiYE'DE DEMOKRASi

K urt sorunu bazen K urdistan olarak adlandm lan K urt topraklannm T urkiye,lran, ve Irak arasm da bolunm us olmasindan, S urtye'de ve K afkaslar'daki cum hu-riyetlerde kucuk gruplann bulunm asm dan kaynaklam yordu. Butun b u d ev le tle rarasm da, Turkiye en acik ve en ozgur olaruydi, B u nedenle K urt hareketinin bas-hca anhnu T urk rejim ine kars t yonelmellyd i , E lb ette T urk d ev le tln i zayiflatmak is -teyen oteki unsurlardan , ozellikle S ovyetler B irlig i, Iran ve Su rty e'd en yardim gor-me le rt k es in di.

T urk hukum etleri K urt u lusal hareketiyle sanki boyle bir hareket yokm us gl-bi davranarak basa cikmay a ca hsti. K urt kokenli T Urk vatandaslan o tekiler g ibiTU rk id i, aym gorevlere, haklara ve firsatlara sahip tiler. Bunun en dogal kamnK urt ya da k ism en Kurt kokenli cok sayida insanm devlette cum hurbaskanhgi,ust duzey yonetim ve hukiim et gorev leri gibi onem li kadem e1ere gelm esiydi. Butur atam alardaki gizli kosu l kendi K urt kokenleri uzerinde yersiz vurgu yapilma-masiydi,

Turkiye'deki Kurtlerin cogu icin bu uzun blr sure kabul edilebilir gozuktu,A ncak gitgide artan say idak i insanlar ic in kabul edilem ez hale gelm isti, Beklen ti-leri m inim um duzeyde Kurt d ilin in tanm masmdan ve kullam lm asm dan , m aksi-m um duzeyde aynlik ve bagunsizhk taleb ine kadar deg iskenlik gosteriyordu , Buson talep genelde farkh esin kaynagi olan radikal ideolo jilerle baglannhydi ve gu-neydoguda buyuk bir silahh baskaldm ve ulkenin o teki bolgelerinde de teror ey-lem leri bldm inde ortaya kondu.

O rdu acism dan Kurt hareketi oncellkle bir gu venlik sorunuydu - am actTu rk iy e Cumhu riy eti'n i bolrnek o la n s ld de tli aynhkci b ir h ar ek etl e ugrasma ge-regiydi. P olitik cevrelerde, ozellikle O zal ve seleflerinden bazilanrun yoneti-m inde K iirtlerin siyasi olm asa da kulturel haklanm kabul etm e istegt gittikceartiyordu. Bagimsizhk ya da ozerklik soz konusu olamazdi, aneak K urt dilin inkullarulm asi baska bir konuydu . B ir suredir K iirtge k itaplar, dilb ilgisi kitaplan,so zlu kle r T u rk iy e'd ek i kitapcilarda ozgurce satilabiliyor ve hukumet deneti-m inde alan radyo ve televizyonlarda olm asa da ozel kuruluslarda Kurtce yaymyapihyordu, H em bolgesel ve yerel po litikada hem de A nkara'daki m eclisteKu rt temsilc ile r vardi, lclerinden bazilan Kurt bolgeleri konusunda B irlesikK ralhk 'taki G aller ya da hatta lskocya'ya benzer b ir duzenlernenin yapilm asiruonerecek: bazilan da boyle b ir politikarun sonucunun lrlanda ya da Bask orne-gine benzeyeceg ini one surecek kadar ilerl gitti. Bu arada, boluculuk ve teror

27


27/67


28/67

TORK iYE'DE DEMOKRAS i

km nedenin in Turkiye 'n in bir N ATO uyesi o lmasmdan ve Turk kuvvetleri ile NA -TO m uttefik kuvvetlerin in ortak tatbikatlarda ve zam an zaman da harekatlardaduzenli ve sik lsblrlig l yapm asm dan kaynaklandigm a inaruyor. Bu nedenle, T urkgene raIler daha ileri ve daha ozgur toplum lann gucleri karsismda k en di p erfo r-m anslanru hem politik yasal gecerlilik hem de asked verim lilik acism dan olcebili-yor . Yapilan k arsilasn rm a o lum lu katkida bulunuyor ve generallere birincil gorev-lerinin askeri verim lilig i ve ortaya ctkabilecek herhangi b ir drs tehlikeyi bertarafetm eyi surdurrnek oldugunu hanrlanyordu,

A ncak T Urk dem okrasisin in g6 receli basansi bunlarla suurh degil, Gunumuz-de demokrasi dunyada en cok saygi duyulan idare bicim i, bazi dem okratik kuru-Ius bicim lerine sahip olrnayan bircok iilkede bunlar yerlestirild i. B ir tur secim ya-pilmasi ve bir tur m eclise sahip oIm ak m odem devletin giysisin in gerekli parcala-n . pantolon, ceket ve kepin modern bir subaym gorunumumm onernli b irer par-cast o ldugu gibi. M odern dunyarnn bircok bolgesinde dem okratik kuruluslar, gii-nun modalanru yuzeysel o larak takip etmek ve daha pratik olarak da bircok ulus-lararasi avantajdan yararlanm ak icin olusturuluyor,

A ncak dem okratik kuruluslann gercekten kok sald lg l ve yureklendirici gelis-me gosr er ge le ri serglledlgi illke1er var, T urkiye de bunlardan biri. Bu ulkelerin herbiri kendi tarihsel baglam i iclnde, kendi gelenekleri ve deneyim leri l lgmda eleahnm ahdir. S adece blrkac ulkede demokrasi eskid ir ve yerlid ir, bu da buyuk birevrim in sonucudur. !;ogu ulkede, dem okrasi yenid ir ve ithal edilmistir, Bazilann-daysa dem okratik kuruluslar ulkeyi terk eden em peryalistler tarafm dan m iras bi-rakilrmsnr. bazilannda galip gelen dusm anlar tarafm dan em poze edilrn istir. T urkdem okrasisi ne m iras alm rm s ne de em poze edllm lstlr: T urk dem okrasisi Turklerin6zgiir secim lni tem sil etm istir, B uyuk olcude yabanci m odeller uzerine kuruldugudogrudur, ancak m odellerin secim i -ya da yanhs secimi- kendilerine aittir ve de-m okratik gelism enln bicim i ve hizi dl~ guclerden co k k en dileri tarafm dan b elirIen -rn istir. Bu da bu kuruluslara daha cok sag kalma sansi t arumi sur.

D emokratik kuruluslar bunlan kabul edecek ve isletecek insanlar arasmdadaha kolay var olm a sansi bulur ve bu istek belirli b ir duzeyde ekonom ik, sos-yal ve siyasi gelisirn duzeyine ulasrrus olmayi gerektirir . Bu acidan ulkeninekonom ik gelisim i ve etk in ve verim li b ir girisirnci sirufin ortaya cikm asi bu-yuk onern tasu .

29


29/67

DEMOKRA S iN iN TORKivE S EROVEN I

D em okratik gelis irn daha eski ve daha koklu geleneklerin yarduruyla da sag-lanabillr: bunlar dem okratik olm asa bile , halkm dem okrasiye hazirlanmasmdayardrmci olabilir .

O ndokuzuncu ve yirm inci yuzyilda modernlesm e sureci bu durumun ter-sin i karutlarrusnr. Bunlar b ir yandan yeni araclanru yoneticilerin guclerin i pe-k istirrne ve yonlendirm e araclanna donusturerek durumu kotulestlrirken, b iryandan da daha once egem enlig in etk in bir sekilde uygulanm asm i sirurlayanaracr guclen -k i bunlann arasm da bolge onde gelenleri, sehir aristokratlan vesulh yargiclan, dini ve asked kuruluslar vardir- fesheder ya da zayiflatir. Buda O sm anh dem okrasisin in onciilerin in , durum lanm yabanci ve tuhaf dustin-ce lerle sunm ak yerine, eski ozgurluklerin yeniden kurulm ast b icim inde sunul-ma stru s ag lam is ur.

G eleneksel1s1am g ecm isi bu tur ozellik ler sunar: butun yasalann uzerinde olanve yoneticin in de tabi o ldugu bir yasa kavranu : yonetici ve yonetilen arasm daki, yo-neticin in eylem lerin in ve em irle rtn in y uce yasayla cellsm esi durum unda sona erd iri-l eb i lecek sozl es rne li iliski kavrami. Egemen g U C ; uzerindeki bu kisnlam alann cok ilerig itm e dig t b ir g erc ek tlr. Y a sa nm k en disl y on etic ile re o to kra tik g U c ; : v erir, h an gi e rn irle -rin yasal o lup olmadigi konusun da hicblr islem yaptlm az, hatta tarnsilm az bile.

30

Dogaldir ki cok buyuk guclukler yasandi. Bunlar arasm da dikkat cek icio lam devlette tanmnus bir yasam a islev in in olm ayisiydr. llke olarak tek gecer-Ii yasa ku tsal, sonsuz ve deg ism ez bir yasa o lan D ini Y asa id i ve insanm roluyorum larna ve uygulam ayla smirhydi. E lbette , uygulam ada yoneticile r yasalaryaptrlar ve yururluge koydular, yorum larna ve uygulam a surecleri ve bazenyasanm kodifikasyonu yasarnayi olusturuyordu, A ncak bu geleneksel b ir top-lumda bu sekilde tam nrnryor ve bu nedenle yasam a yetk isin i yerine getireeekhicbir yasam a orgaru , ruhan i m eclis, konsey ya da parlam en to bulunm uyordu.E lbette toplantilar, tarnsm alar ve darusm a toplantilan yapihyordu, ancak bun-Iar kurum sallasm am isn ve karar yetk ileri yoktu . M erkezde yasam a m ec1isin inve baska noktalarda da benzer yapilann olrnadigt dusunuldugunde Bat! taIZItem sil ve cogunluk karanndan olusan ik i yonlu demokrasiy i gellstlrm eye veuygulam aya gerek yoktu . Benzer m irasa sahip oteki u lkelerde oldugu gibi T ur-k iye 'de de siyasi gelenek buyuk olcude em ir ve itaa tlerden olusuyordu. Bu ikiahskanhktan vazgecm ek guctur,


30/67


31/67

DEMOKRA S IN IN TORKlvE S EROVEN i

NotlarB u tarusm a i~ in bkz. B ernard L ew is. Wh at W en t W ro l(5 '?W ester n Im pa ct a nd M id dle B astern R es-ponse (N e w Y o rk , 2 00 2).

2 T Urk anayasal hareketin in kokenleri ve tarih i lc ln bkz, Dustur. A survey qf t he Cons t it u tion s qf th eA rab a nd M uslim States, ge ni sl eti lm i s y en i baski, Encyc lopaedia if Islam, 2. basks (L eid en , 1 96 6)s.4 -26 'd an alm an m alzem eyle zen gtn lesttrild i, b urad a ek b ib liyo grafik b ilg iler bulunrnaktadir , Jo nT iirk ler icln b kz. M . Stiktil Hanioglu , The YOU I(5 'T u rk s i n O ppos iti on (N e w Y o rk &O xford , 2001) vea yru y az ar, Preparationfor a Revo lution : The Young Turk s. 1902-1908 (O xford , 2001). A ta-turk 'un rolu i~ in bkz, A ndrew M ango. Atati lrk (N ew Y o rk , 2002). S iyasi p artiler lc in b kz. M e lin H e-per, Jacob M . Landau, haz .. P olitica l P arties an d D em ocracy in T urk ey (Londra & N ew Y ork,1991) . su donemm T urkiye 'sin in genel anlatm u icln bkz, E rik Jan Zu rcher, Tu rk ey. A M od em H is-tory (Londra - N ew Y ork. 1993 ) ve B ernard Lew is, The Emergen ce ifModer n T ur key , 3 . basks(N e w Y o rk , 2 00 2).

3 B u v e so nrak i g clism eler icln b kz, S tep hen K in zer, Cresc en t and S ta r .' T u r key be tween 1Wo Wor ld s (NewY o rk , 2001 ); C .H . D od d, The Cr is is if Turk i sh Democracy , 2. b ask ! (L on dra, 1 99 0); V ojtech M a stn y v eC ra ig N o tio n, h az ., T urk ey b etw een E ast an d W est: N ew C hallen gesJo r a R isin g R eg ion al P ow er(B ou ld er C O , 1 99 6); A ry e S hm u ele vitz , Tu rk ey 's E xp er im e nt i n Is lam is t G o ve rnmen t 1996-1997 (Te lA v iv , 1 99 9); S em ih V an er, D en iz A kag lil, Bahadi r Ka leagas i, La Turquie en mouvemen t ( P ar is , 1 9 9 5 ).

4 K isisel b ir anlanm icin bkz. T urgut ozal, T urk ey in E urope an d E urop e in T urk ey (L e fk os e, 1 9 91 ),o ze llik le 1 8. B oliim v e so nra sr,

5 Sam uel P . H untington , T he T hir d Wa ve: D em o cr atiz atio n in th e L ate Tw en tieth C en tu ry (Oklahoma& L ondra, 19 91), s. 26 6-26 7.

32


32/67

T U R K iY E C U M H U R iY E T i'N iNO SM A NL I K O K EN LE Ri

Ihtila lc i devletlerin , devirdikleri ve yerine gectik len ve m um kun alan her yo-la basvurarak itibarlanru sarsm aya cahsnklan rejim lerden kendilerini uzak tutm a-Ian ortak ozellik leridir, Bu yontem hem onlann ik tidan ele gecirm elerinl rnesrukilm ak, hem de "eski rejim " diye adlandin lan duzeni yeniden getlrrneyi ongorenher g lrlsim i engellem ek am aciyla gerek lidir. Bu durumda yeni alan sey iyt, eskialan da kotudur, B oylelikle eskinin incelenm esi bile supheli b ir durum yaratab ilir.T urk D evrim i de, diger yerlerdeki atalan ve varisleri g ib i rum bu evrelerden gee-m is ve osrnanh lm paratorlugu ve hatta baskenti 1stanbul bile bir sure her nasilsaI ek ele nr nis o la ra k g otiilmu~tu r.

T urk iye'de , baska yerlerde oldugu gibi, bu eyre atlanld i ve O sm anh mirasinatanhciler ve digerleri arasm da sirndi daha olum lu ve de daha rasyonel denilebile-cek bir yaklasirn egemen. Bu yeni gorU bizim T iirk D evrim i'ni daha iyi kavraya-bilm em ize yardnnci bile o labilir. T urkiye C um huriyeti sim di ug ceyrek yuzyildandaha fazla bir yasa sahip ancak bu sure insanhk tarihiyle karsilastm ldigmda nekadar da kisa kahyor, T urk iye Cum huriyeti goklerden dusm edi, ya da denizin dal-galanndan yukselm edi. A ksine baska zam anlarda ve baska yerlerde gerceklesend iger buyuk devrim ler gibi, bu Cumhuriyet de uzun ve karm asik bir yapiya sahipalan deglsim ve gelisim surecin in b ir sonucuydu,

"D evrim " kelim esin i T urkiye Cum huriyeti'nden soz ederken kullam yoruz.O ysa bugunlerde cok yanhs kullam lan bir kelim e ve yeniden izah gerek tiriyor. Buyuzden bu baglam da "devrim " terim iyle ne kastediidig ln i, her ne kadar evrenselbir tamm yap maya cahsnuyorsam da kendi an ladigun sekliyle aciklam ama izin .verin . U luslann tarihinde devrim terim i bugiinlerde yaygm olarak kullam lan ba-yag l, cocuksu veya sacm a m anada, ornegin ayaga giyilenlerden, hafif Icecekler-

33


33/67

DEMOKRAS iN iN TORKiYE S EROVEN I

den veya populer eglenceden bahsederken kullarulm amali veya dairesel sekildedonm ek, deveran etm ek ya da eger hosunuza giderse alasagr olm ak, ki pratikte~ogu zaman bu manaya geliyor, gibi edebi kavram lar olarak anlasilm amah. D ev-rim kelim esi, benim de kaulacagim bir ifadeyle, 360 dereeelik bir donm e anlammagelir ve aynca eklem ek isterim ki bazen, vidalann mekanik olarak sikrstm lm asimda icerm ektedir, D evrim i kelim e anlarruyla rollerin tersine cevrilm esi olarak da an-larnam ahyiz, gerci bunun da bir onculu var, 0 m eshur sozde oldugu gibi: Kapita-lizm insanm insam somurmesidtr, komunizm se bunun tam tersi. D evrim , 0halde,toplum un ani, siddetli, derhal ve topyekun bir donusurn e ugramas i degildir: butarz seyler olmuyor, o lam az da ve olabilirlik yarulsam asi bugun am lm ayan m il-yonlarea insana saytsiz sefalet getlrmistir.

Bu, bizim devrimden ne anlam adignmzdrr: D evrimden ne anhyoruz 6yleyse?Metindeki baglarnda, devrim , bir suredir var olan derin ve yaygm degisimln so-nueu olarak yeni siyasi duzenin ortaya ~lktlgl; degtsirnln kendisini daha oteye ta-siyacak yeni bir sistemi ~agl rd lg r noktad ir .

Bu metinde amacim , Turklerin erken donem tarih lerinde ve dolayisiyla da ls-lam iyette bir sure filizlenip gelisen ve 1923 'te res m en tanmarak geleneksel ifade-lerle kuIlam lm aya baslanan birtakim belirli dusunceleri arastinp o nlan n k ok le rin iinceleyerek asil hallerin i bulm aknr. 1923 'ten bu yana, tarihseI degisim sureci ice-risinde kacrru lm az olan ertelem e ve gucluklere ragm en, bu dusunceler giderek da-h a etk ili o ld ula r.

Bu goruslerin ilki ge~ donem Osmanh Turklerlnce ve yeni donern Cumhur i -yetci Turklerce hakim iyet-i m illiye olarak adlandm lan ve ne tannsal ne de kahtsalo lan egemen otorlteyi esas alan, halka dayah egemenlik dusuncesid lr. Buna bagholarak dogrudan devrim e giden bir dusunce: otoritenin kaynagi oIan ulusun -bu-rada ulustan tam anlamiyla neyi kastettlgim lzl sim dllik bir kenara brrakahrn- hu-kurneti, hatta bazi durum larda rejim i degisnrm e yetk isine sahip oldugu dusunce-sidir. R ejim in deglslrm , devrim ci deglslk lik, ihtilalci hukum etlerin eski rejim i de-virm e girlsim ini hakh crkarm ak ve aym zamanda da benzer hususlan goz onundebulundurarak bastaki rejim le olabileeek herhangi bir benzer devirm e islem lne kar-l koym ak gibi daim i bir ik ilem e dusm elerine neden olur. oercekte, tabti ki, bu ku-ram sal b ir sorun degil ve genellikle rnuzakereyle blr sonuea ulasilarruyor,

H alk egem enlig iyle baglannh olan ikinci bir gorU ise srrnrh egernenliktlr. Buda, egemen gucun ne mutlak ne de keyfi oldugu,' yoneteni ve ycnetllen i bagla-yan, otoriteyi tanrm layip sirnrlayan ve onun acik ve kesin kurallarla boyundurukaltma almmasi anlamma gelm ektedir. M odern caglarda bu kurallar anayasa ola-r ak b ili ni yo r.34


34/67

T OR KiY E C UMH URIYE Ti'N iN O SM A NL I KO KE NL ERi

Tum bunlar~ bagh alan yine ucuncu bir gori.i var ki, 0 da, ataerkil ya dapastoral hukum etin aksine geleneksel yazarlann politika uzerine yuruttukleri ikipopuler flkri kullanan tem sili hukum et nasyonudur. B u gO rU e gore, buyruk altm -da alan kisi, ya da daha dogrusu "yurttas'fn geleneksel anlayista oldugu gibi sa-deee iy i yonetilm eye degil, hukumetin olusturulmasinda gorev almaya da hakkivardir. H atta seclm i kazanm is alan kendi tem sileileri sayesinde hukum etin yone-tim ind e b ile yer alabilir.

D orduncu gorU bizim bugun vatanseverlik olarak ifade ettig im tz ve eski d in-sel, cem aatsel ve hanedansi kim lik dusuncesin in ve aidiyet duygusunun yerinegecmesin i istedigim iz ulus ve iilke nosyanudur - T urk ulusu , T urk yurdu gibi.

S iyasi dusuncelerin ozetini yaparken, dem akratik ya da dem okrasi kelim ele-rinden sakinmaya calisngun suphesiz fark edtiecektlr: aneak bu davrarusimm ne-deni, bellrtilen terim lerin neyi sim geledigtne alan inancim m azhgm dan degll, de-m akrasi kelim esinin diger bazi kelim eler, ornegin -gelisrne ve gelisen- sozcuklerigibi yanlis kullammdan dolayi bozulmalan ve iy i tarnm lanrm s konulann haricin-de ciddi ve guvenillr m uzakereler icin kullarnssiz hale gelm elerinden kaynakhdir.

Bu dusunceleri belirttikten som a, sim di de, 18. yuzyihn sonlanndan itibarenortaya glkm l bazi yeni T urkce siyasi kavram lardan bahsetm em e izin verin. A nla-llaeagL gibi bu kelim elerin bircogu A rapca. A neak tarihsel degil de, etim olojlk an-lam da A rapcadirlar. lngilizcedeki telefon ve m etafizik kelim eleri Y unancadtr: am aaralannda cok onem li bir farkhhk soz konusudur. M etafizik kelirnesi b ize E ski Yu-nanhlardan, felsefenin aciklarnaya < ;ahtL gIblr kol sayesinde gelm istir. A neak E s-kl Y unanlilann elbette ki telefonlan yoktu ve telefon kelirnesi E ski Y unan kokleri-n in harnrnadde olarak kullaru lm asiyla m eydana getirilm is cagdas bit kelim edir.Y ani "telephone" gagda Y unancada tngilizceden odunc ahnnus bir kelim edir.

A rapcadan alm an Turkce kelim eler de buna benzer bir sekilde bolunm usler-dir. Baz i T urkce-A rapca kelim eler, rn etafizik k elim esi gibi, isaret ettlk leri bilim lerv ey a n osyo nlany la birlikte o rijin al k ullaru cilann dan aktanlrrnstrr, T urkcedeki di-g er A rap ca k elim eler T urkler tarafin dan turetilrntslerdi ve onceden A raplarca bilin-m iyordu. D ogrusu bazilan hala da bilinm iyor, bazilanysa 0 k ad ar co k k ullam ld ilarki, A raplar tarafm dan yeniden sahiplenildi. Buna benzer bir kelim e olan , "cum hu-riyet" klasik A rapcadaki eum hur kelim esinden gelm ektedir. K lasik A rapca sozluk-ler cum hur kelim esi idn, aralannda "kum yiguu" veya "tepecik" ifadelerin in deyer ald ig ; bir d izi tarurn veriyor. D aha aynnnh ifade etmek gerekirse Lane'ninArapca-Ingilisce Sdzluk'unden aktarahrn. "lnsanlar veya halklann geneli ya da .onernli bir bolumu, usnin , yuceltilm is ya da asil olanlan" ya da "buyuk bir insantoplulugu." Cumhuri sifati Lane tarafmdan sadeee sarhos eden bir icecek olarak

35


35/67

DEMOKRA S IN iN TORKIYE S EROVEN i

tarumlaruyor, bunun da nedeni < ;:oguinsam n bunu kullarnyor olmasr, Bu kavramK lasik A rapcada , enazm dan benirn arasnrabild ig im kadanyla , h icbir zam an cum -h uriy et [rep ub lic] an lamm da kullarulmadi,

"C um h uriy et" k elim esin e te kab ul ed eb ile ceg in e lnandrgmuz klasik A rapca te-r im le rine r a st layab il eceg imiz i k i yer var. B unlardan biri Y unan felsefi edebiyannaait ceviriler ve uyarlam alar, d igeri ise ltalya 'da ve daha som a A raplann karsilas-uklan baska yerIerdeki cum huriyetlerin siyasi dokum anlan, Y unanca IIoA.L't"etu,Latince res publica'vi cevlrm ek icin A rap y azarlar madina ke limes in i ku lla ndi la r.P lato 'nun "dem okratik devlet" i Farab i tarafmdanMadlizajama'ryya olarak cev-nlrn lstir. S ozciigun diger kullanum ortacag M u sliim an devle tlerin in ilisk lde bulun-duklan , am a yonetim bicirn lerin l tam mlam ak icin ozel b ir sozciige sahip olm ad ik-Ian A vrupa cum huriyetleri ic in gecerlidtr,

Cumhuriyya kelim esi, be lirsiz sonekiyle, ilk defa 18. yiizytlin sonlanndaT urkcede ortaya c ikar, A rapcada ise daha sonradan T urkcenin etk isiy le olusrnus-tur. A slen cum huriyet degil de, cum hunyetcilik an larruna gelen bu kavram ancak19 . yuzyil su resince tedrici o larak bir anlam degisim ine ugradi, 19 . yuzyilda d lgeryerlerde oldugu gibi T urkiye 'de de cum huriyet ve dem okrasi arasm da belirg in biraynm yapilmamtsn, O lusabilecek kansikhgi engellem ek icin bu gorU u zihn im iz-de tu tm ak cok onem lid ir, 0 zam anlar -bugun bile tuhaf gorunuyor- bircok k isicum huriye t ve dem okrasi kelim elerin in az ya da cok esanlarnh olduguna inandi .C a gd a Yun an ca da , demokratia cum huriy et dem ektir. A ukca birb irin in yerin i tu-tab ilen bu ik i kelim enin , cum huriyet ve dem okrasin in , zorbahga, keyfi hukum ete(kt bu m onarsiyle es tu tu luyordu) birer karst te z oldugu farz e diliy ord u. B ir taraf-ta cum huriye t ya da demokrasi, d iger tarafta da monarsi ya da istibdat vardi, buik i kav ram < ;:iftiesa nlam h say ild i.

o tarih lerden bu yana bu ik i Z it anlam h sozcuk clftin i ayirt e tm e yi o gre nm e -m ize yetecek kadar cok zorba cum huriyetler ve dem okratik m onarsiler gorduk,A ncak sunu hatirlarnanuzda fayda var k i t 19 . yuzy ilda bu boyle degildi, 0 zam a-r u n Turkcesinde cum huriyet veya cum hur kelim eleri m odern anlam da cum huri-ye tci, yani devlet yoneticlllg in in k ahtsal o lm adig i b ir sis te rn anlamm a gelrn eyebi-liyo rdu. 184 8'de R esid rasa c umh uriy etc i o lm a kla suclanrmsn, S erasker o lan D a-m ad Said P asa sultana giderek soyle soylem lsti, "Bu adam llan-i cum huriye t ede-cek, saltanatm elden gid iyo r."! $ irnd i tam anlarm yla bu ne dem ek? saltanan kal-dm p Turkiye 'de cum huriyeti kurrnay i am acladigrm m l im a ediyor? Bu p ek olasib ir ey gib i gozukmuyor, M uhtem elen , suclayan kisi R esid P asa 'nm Turkiye'deanayasal b ir m onarsi kurm ak icin dolaplar cevird lg in l kastetrn isti, B Oyle b ir yargio zam amn ihtirnallerine daha cok uyuyor. M idhat P asa 'ya da yoneltilen ve onun36

------------------------------------------------


36/67


37/67

DEMOKRASiNiN rORKivE SEROVENI

ri bir kavrarndi, B iryonetici veya general acil b ir durum da disanya gonderildigin-de ken disine tam yetki verilebiliyordu. Yani, her zam ank i suurlamalara ve k is itla -m alara bag-It o lm adan sirursiz yetki verilm esine istiklal vermek deniyordu.

Bu iki terim , daha bircoklanyla beraber, 19. yuzyil O sman h Imparato rlu -gu'nda genellikle gazeteciler ve tercumanlardan olusan iki grup tarafindan yeniih tiyaclan karsrlarnak, ozellikle baska bir dilde tasarlanrm s antlasm alann ve dtgerbelgelerin tercum e edilm esini saglarnak uzere yeni lugatm birer parcasi olarak icatedilrnislerd i. A ntlasm alann T urkce m etinIeri bu bakimdan so n d erec e o greticid ir.O zgurluk kelim esine -hurriyet olarak degll de, ayru m anaya gelen serbesti seklin-de- b ir osmanh resm i beIgesinde bildigim kadanyla ilk olarak 1774 tarih li Ku;ukKaynarca A ntlasmasi'nda, Italyanca metni Turkceye tercume etme gorevi veril-mis olan tercumarun, Kmm TatarIanmn s iy as i b ag ims rz hguu gos te re n sozcuklerinkarsihguu bulm ak zorunda kald igm da rasthyoruz. Yunanistan'm bagtmsizhgrrutaruyan 1830 tarih li L on dra Protokolu'nde yine bu terime istiklal-i kamil, "tambagirnsizhk" olarak rasthyoruz, Aynca yeniden yuzyihn ortalanna dogru ve son-rasmda cabucak buyuyen O smanh basirunda oldukca srk cikan, Avrupa'da ve di-ger yerlerde gundem deki bazi oIaylann yorum ve tarusm alannda buluyoruz.

Kavram lann ii;iincu grubunu ulus ve ulke ifadelerini iceren ve ozellikle O s-manhca ve A rapcada farkh bir anlama gelmesine ragmen Turkcede ulus anlarm -na gelen millet kelim esi ve ulke ile , patrie ile esanlarnli oIan vatan kelimeleriolusturuyor. Bunlar yine klasik kavram lardir, ancak, her ikisi de 19. yuzyil bo-yunca yeni icerikler kazandiklan gibi halkm anlayisiyla resm i kullarumm her za-man ayru olamayacagi gerceglnden hareketle belli bir belirsizligi de tasiyorlardi,Bu iki kelime de 1839 Tanzimat Ferrnaru'nda ve sonraki belgelerde ortaya ;lkl-yorlar, M Ia bu beIgelerin bazilannda kansikhgm devam ettiglnl goruruz, Orne-gin dini hesaba katmadan tekil O smanh mflleti uzerinde israr ediliyor ve ayrub elg ed e Mu sluman milleti ve diger milletlere deg iniliyo r. Z am an icerisin de mil-let kelim esi d ini cem aat anlammdan siynhp laik ulus anlamma burunerek buyuko lcude deg ts ime ugradi, ancak bazilan bu deglsirnin busbu tii n ta rn am lanrnad ig i-ru soyleyebil tr .

Vatan kav rarru ev ve1ce hicbir siyasi tcerik tasm uyord u. Yalrnzca b ir i ns arundegum . koken ya da ikametini belirtiyordu. 19. yiizyilda ise i.ilkenin siyasal vedu ygusal cagnsm um kazandi.

S im diye kadar acikladigun tum kavram lar ve gelism eler 18. yuzyilm son d o -nem inin ilk yillanna ve 19 . yuzyila aittirler. A ncak yeni dusuncelerin glrisi veM uslum an Turkler arasinda kabul gorm esi, ister rnilliyetci isterse yeni lslamci sa-vunmaci bales acisma sahip romantik tarihcilerin gormedikleri ya da yanhs anla-38

..... -- ..-.-. ~~I


38/67

T OR KlvE G UMHURiYET i'N iN OSMA N LI K6KEN L ER I

diklan -gercekte lse ihm al edip carpitnklan- geleneksel T Urk-Islam gelenegindem evcut alan belli unsurlar tarafm dan kolaylastm lrrusn . D usunce ve gelenek isla-hatcilanrun bir~ogu islahatlanru hakik i geleneksel usullere geri donus olarak gos-terip daha da cazip hale getirm eye cahsular, H atta bazen A vrupa'dan uyarlam ayacahsnklan uygulamalann Islam ya da TU rk kaynakh oldugunu iddia edecek kadarileri g ittller. Bu tarz bir savunm aci tarih yazrcihg. bazen en uc noktalara kadarulasabiliyor, ornegin bazi A rapca ve T urkce ders kitaplan, yazarlanrun farazi ata-lanrun sahip oldugu gercek demokrasiden dem vurup yabancilann zararh rolunev urg u y ap arla r.

Bu turden rom antik fantezileri b ir tarafa birakarak sozu edilen degislk nos-yonlann hayali koklerinden farkh olarak , TU rk ve Islam ge< ;:m i iiclnde ne derecegercek tem ellere sahip olduguna bakahrn . lse kanun karsism da sorum lu hukum etdusuncesine bakmakla baslayal im. osmanh lm parato rlu gu'n un d izg in lenmem isbir despotizm oldugu seklindeki am iyane gam elbette yanhsur, O sm anh devleti,O sm anh egemen gucii hem teo ride hem de uygulamada simrlandmlrrusn, Onu ki-sitlayan guclerin basm da seriat kurallan geliyordu. Sultan seriata tabi idi dolayi-siy la kanunun uzerinde degil altm daydi, Kanun yaprmyor ve hatta kuram sal ola-rak yorum layam iyordu bile. Y asa tarafmdan tebaasm m en cellm sizinden bile da-ha az olm aksizin krsitlannusn. A nayasal suurlayrci bir gU 9 olarak seriatin kendieksiklik lerin in oldugu da dogrudur. Seriat, S ultana flilen despotik olm asa da otok-ratik yetk iler tahsis ediyordu. G iinahta itaat yoktur diisturuna ragm en, bir buyru-gun giinah oIup olm adigiru sm ayacak herhangi bir prosediir koymada basansizkald ig; g ibi insanlann padisaha nereye kadar itaat edecekleri hususunda da birk rite r g ellstirrn ed e a dz k alrru sn r.

B un unla beraber, osmanli D evleti'nde serlann ongordugu sirurlamalan uy-gulam ak icin, gorecell olarak daha yuksek bir m edeniyet seviyesine ulasmis digerIslam devletlerinde gorulem eyecek boyutta, ciddi b ir ham le daha yapild i. Bunusem bolize eden olay ftkrhcilara goreceli o larak daha dusuk statulerin v erild ig i d i-ger Islam devletlerinin aksine, O sm anh D evleti'nde yuksek sta tu le rin v erilm is 01-masidir . Kanunname Al-i Osman'da beyan edild igt gib i O sm anh tesrifattrun ni-zam lanna gore bayram larda ulem a sultaru selam lam ak icin gelir ve sultan dabunlann selam lanm ayakta kabul ederdi. onemt kii~um senm eyecek alan bu dav-ranis sembolik b ir harekettir. Buna benzer bir dusunceye ~inasi'n in R esld P asaicin 1856 Islahat Ferrnaru 'run H am dolayisiyla yazdigi gazelde de rasthyoruz, Bugazelde ~inasi "b ild lrir haddin i sultana senin kanunun"? diyerek daha radikal ve .osmanh toplum u icln kesinIik le yeni olan bir tarz ile dusuncesin i ifade etm lsti. Y e-ni olmasina karsm tumuyle d e o nc esiz deglldi, Mesela, henuz reform un olmadigi

39


39/67

DEMOKRA S IN IN TORKiY E S EROVEN i

donem lerde O smanli'da vuku bulmus oIaylan gaz onune ahrsak, b ir problem icin"_kendisinden fetva isteyenlere kisaca "olm az" diyerek kestlrip atan S eyhulislam 'm

tavnnda da benzer bir radikallik geruruz.tslamiyetten Turkhik arkaplanma donecek olursak, varhgiru T urk ask ed ked-

lannda haIa surduren, Mogolyasa dusuncesin ln efsanelestirllm ts fakat yine deayakta kalrrus hatiralan ve Turklestin lm is M ogollann uygulamalanyla takviyeedilmis bozkir hu rriyetinin ilk n uv elerin i g oruruz.

D aha ozgul bir ornegi ele alacak olursak , Sunnilig in egem enlik kavram mdaantlasmaya ve nzaya (consent) dair b ir unsur var. Riza kacuulm az surette gericekilm eyi ya da kabul etm eyi im a eder. Sunni fik lunm egemenlik kurum lan uzeri-ne ifade ettig i goruslere gore em ir otoritesin i ne nesepten ne de dogrudan dogruyaTanndan alir. E lbette tanrrdan ahr am a nihai o larak. O toriten in dogrudan verilm e-s i A ra pc ad a bay'a dem ek olan ve Turkcede bi'at'a donusm us olan bir sozlesrneve secim surecinin sonucunda gerceklesir, Bu kelim e cogunlukla yanhs bir flkirle"baghhk sozu" olarak tercum e ediliyor. Bu tercurne, terim in ve ifade ettig i resm i-y etin tem eI anlammt saptmyor. Kelim enin koku satm almak veya satmak mana-sm a gelen Arapca bir fiilden geliyor ve kavram soz vermeyi ya da boyun egmeyidegil antlasmayi ifade ediyor. Sunni fikhim n kat! teorisine gore bi'at yeni basagetm lm ts yoneticiyle inananlar cem aati arasindaki iki tarafh bir anlasm aydi, H erbirln in digeri icin y uklen digi belirli go revleri vardi ve yoneticin in anlasm aya dairgorevleri o ldukca detayh bir sekllde beyan ediliyordu. B uyruk altindakilerin gore-v i ise itaat etm ekti - ancak bu gorev ne suursiz ne de kosulsuzdu,

A slm da, teoriyi b ir kenara birakacak olursak , egem enlik gelenegi kahtim salveya az ya da cok teokratlk oldu. Bununla beraber hukmedenlerin ve hukrnedi-lenlerin karsihkh olarak verm is olduklan taahhutlerin anlasm aya dayanm asiruongoren gelenekse1 bicim l varhg ir u surdu rdu , Bu, tabii k i, haklardan ziyade go-revlerln deglsim iydi. B ununla birlikte bazi belirli durum larda benim sana karsto lan gorevim senin bana karsi o lan haklannla hemen hemen aym manaya gele-biliy ordu. Y oneticinin bu yrug u altm dak iler uzerinde y ukumlulukleri vardi ve an-lasrna teoride, hatta bazen de uygulam ada bazi kosullann yerine getirilem em esidurumunda feshedilebilird i. Sultanhk yonetim sekli o larak hie suphe yok ki biro tokrasiydi, ancak hakikat onun bir m utlakiyet olmadigiydi. D ogrusu, bu duru-rna, belk i tuhaf bir paradokstur am a, m odernlesrne surecin in ge1eneksel toplum davar olan suurlayicr kenar guclerin l yok edip egem enleri giie;;lendird ig i 19 . yuzyildagellnmistir.

Bu kisrtlayici gucler nelerd ir? B unlar Islarn 'dan ziyade O sm anh ve T i.irklerdir.lslam i nazariye ve Islam hukukunun bu konuda pek yardtrnci oldugu soylene-40


40/67


41/67

DEMOKRA S IN IN TORK ivE S EROVEN I

I !.j. .!j

geleneginden m ulhern bir aktarmaydi, Benzert seylere tum M ogel sonrasi Islamtopraklannda rastlayabiliyoruz. lran 'daki kar~ llIg l vezirln baskanhk ertigi, dahasoma da SafevllerinJanqi'si olan llhanhlann Y uce D ivam divan- i buzurg'dur. Budivan, M em hlk sultanhgi, Misir v e Su riy e'd e sayilan 6 il e 9 arasm da degisen ,mashwara veya mush t r al-dawla olarak bilinen hukurnet m ustesarlanndan olu-suyordu. N e yazik ki, ye re l t ar ihc ll er in ahsilmarrus ve pek zevk vermeyen bir ge-lenek hakkmda soyleyebilecek cok az seyleri vard i. B azilan butun bu fik ir icinhosnutsuzluklarm i belirttiler. M isirh bir tarihci olan Qalqashandi 1375 yilrndaMemlukluler in Sis'i ele gecirm elerlnden bahsederken sunlan soyluyor: "O toritebaskalanna darusir oldu, tebaa anarsik bir yapiya burundii, kaleler yik ihp enkazadO ndil."6 D em okrasiyi basanyla uygularrnslar ve akabinde yenilmlslerdi,. V akanuvislere gore en basindan beri O smanh lmparatorlugu 'nda buna ben-

zer lstlsari kurullann izlertne rasthyoruz. 11kT urk vakanuvislerinden A li Yaziciog-lu, O sm anh D evleti'n in dogusunu anlatirken sunlan soyluyor: "Filcum le 0 1 illerunbegleri ve kedhudalan cern olub O sm an beg katm a geldiler ve mesveret kildi lar. ""C :ok k aal u kilden soma sozleri ihtiyan bu oldi."? Bu, O smanh D evleti'n in dogu-sunun otantik izahau olabilir de olmayabilir de. A ncak eger bir efsaneyse bile , ilkO sm anh vakanuvislerin in bu tarz bir efsaneyi secm eleri b ile kesinlikle anlam hdir,

1 5. y uzy ild an itib aren, O sm an h v ak am lvislerind e mesveret 'e y onelik d uzen-l t gonderrneler vardir am a bu gonderrnelerde bu kuruluslar duzenli kurum lar ola-rak degil, m evki sahib i k lsilerin -askeri, siv il, din i- m evcut konulan konusrnakicin btr araya geldik leri ad hoc kurum lar olarak karsm uza cikarlar. Som alan buolay daha sik cereyan etm eye basladi ve 18. yuzyildan itibaren duzenli b ir prose-dure dom istu . Bu devirde m esveretin uygulanmasi, suurlayict g uc le rin g id ere kkuvvet lenmesinden dolayi yeni b ir gerceklik haline geldi. B unlar gercek yetkilerlekusaulrrusu ve bazen seriata, bazen de, adm a genelIik le deb-i dir in- i osmani, ya-ni "eski osm anh gelenegi" denen team ullere dayandm lan, gelenekten ve populerdestekten g i l < _ ; : ahrlard i. B u uygulam ayla karsilasugm uzda, bir yenilik yapilnus 0 1 -dugundan kusku duyabiliriz.

B irkac tane sim rlayicr guc vardi. B unlardan ilk i, elbette , vakiflarda tu tulanm ulkun idare ve yonetim hakkim ellertnde bulundurm alan sayesinde ik tisadi ba-glm slzhklanm kazanan ve halkm da kabuluyle otoriteyi ellerine geciren , saglambir yapiya sahip olan ulema idi. Iclerinde kendilerine has bir hiyerarsik duzene sa-h ip olduklanndan sultan tarafindan bir atam a ya d a terfl gerceklestlrilrn iy ord u v ekendilerine halk tarafm dan saygt duyuluyordu.

lk incl bir grup, b ir cesit yerel hakirn llk ve yadsm mayacak olcude yerel ozerk-lige sahip orta simftan olusan ayan ve derebey1erinden m eydana geliyordu. O rta-42

i

;~~~~~~ ... . '~~--~ ..' ..~ - .-.-.-----~ .-----.----- ..-.-~


42/67

T OR KIY E G UMH URiYET i'N iN O SM A N LI KO KEN L ER i

c;ag lngiliz baronlan gibi monarsiye karst hak ve ayncahklanm resm ilestirmek is-tediler. 1807 'de kendi idarelerini ayirrnaya cahsnlar ve 1808'de sultarun gucu-nun anlasrnayla kisttlandigrm detayh bir sekilde beyan eden unlu Sened-i ltnfak';sultana zorla kabul ettirm eyi basardilar. Bu belge elbette uzun orrnirlu olm adi. 19 .Y UZY Il,sundugu takip etme ve baski altma alma araclanyla Turk M agna Carta'siicln iyi bir zam an degildi.

V ine de bu dusunceler etrafta dolasrp duruyordu. 1826 ' da O len O sm anh tarihci-s i ~ an iz ad e, osrnanh saraym da duzenlenen istisari gonism elerden soyle bahset-m ektedir: "her bir tedbir-i um ur-i m illkiyeleri hadem e-i devlet ve vukela-i raiyyettenibaret iki siruf erbab-i m esveret rneydarunda ber vech-i serbestiyet bahis u m unaza-ra H e karargir ve hukm -u agleb her rre vech ile netice olursa ... tenfir."8 Bu, b ir d izibutunuyle radikal dusunce iceren dikkate deger ilginc bir pasajdir. S anlzade "cogun-lugun karan" anlamma gelen hUkm-iigaleb'ten soz eder. B ir grup insamn ortak ka-rara varmasi ve cogunlugun azmhga egemenlik sagladigr bir oylama yapmasl, co-gunluk, kolektif , karar, gibi kavram lar, oncekilere kiyasla yeni ve yabanciydi. ngin~olan baska bir ey daha var ki, 0 da bundan bahsederken serbest blr rnuzakereyi ta-kip ettigirri so ylu yo r o lm asi: "Bir vech-i serbestiyet bahs u m unazara ... " S erbest tar-tismada kim ler yer ahyor? lki grup: B iri, oldukca acik olan ve "devlet memuru" an-Ia rru na g ele n hademe-i devlet, digeri ise "buyruk altm dakilerin vekili" dem ek olanvukela-i raiyyet . T em silen secilen bu kisa pasajda, m illetvekilleri, dem okratik huku-m et ve cogunlugun karanndari bahsedildi, am a hepsi de geleneksel bir dil icinde su-nuldu. o smanh ta rth dle nm dikkatli bir sekilde okum ak gerekir; aksi takdirde kolay-hkla kelim elerin ardm a gizlenm ts bu tip yenilikler gozden kacm hr.

19 . yuzyil ve 20. yuzyilm baslan iki buyuk ve birbirleriyle cellsen gelism eyesahne olmustur. B ir yanda otoriteryanizme dogru guclu bir kaY l vardi. 19 . yuz-ytl reform lanm n tem el etkisi araci ve sirnrlayici guclerin iptali ve ortadan kaldm l-mast olrnustur. II. M ahm ud'un T iirkiye'nin Biiyiik P edrc'su oldugu soylenegel-mistir, Muhtem eldir. E vlilik faaliyetleri yuzunden olm asa da, ulemayi kamulasnr-ma sin da n d ola yi, 0 aym zamanda Turkiye'nin V III. H enry 'siydi. H enry 'nin ma-nasnrlar icin yapnklanru, II. M ahmud ulema icln yapu ve daha soma halefleriulem ayi bir m em urluk dalm a indirgediler. Boylece cok buyuk bir sim rlayict otoriteclan ulem a, bagunsizhguu, gucunu ve etkisini kaybetti.

Buna benzer diger bir degisiklik, sipahilerden ve de tasra esrafmdan artaka-lanlann Ilgasi olarak ortaya cikn. Bu durum , m erkezilestinlm ls devlet idaresininyerel ozerkligi ortadan kaldirdigr anlam ma geliyordu. M odern haberlesm enin bas-lamasi bu sureci oldukca lnzlandirdi, Telgraf, bask! altmda tutmamn bashca aracihaline geldi. Barid'i ortac;:ag Islam toplum unun bir kurum u olarak inceleyecek

43


43/67

DEMOKR AS iN iN T U RKlvE S ER UVE Ni

olanlar, osmanh D e_vleti'nde telgrafm ne kadar onem li oldugunu hem en kavraya-caklardrr. O to riter k elim esi gelenek sel anlanu olan geriye donu gibi gericilik m a-nasmda anlasilmamahdir. T am tersine otoriter gelism eler genellikle buyuk re -form larla iliskilendirilm istir, M uhtem elen, O srnanh sultanlan arasm da en onernlir ef orm is t I I. Abdulha rn id 'd i,

A ym zamanda otoriteryanizm in etkin urmarnsi lib era l v e d emokra tik dusun-celerin ve ozellikle de anayasal ve ternsili hukum et dusuncesinin gelismesine ne-den oldu. O toriteryanizm nasil ki m uhakkak gerici bir surette degerlendlrilerneye-cekse, liberalizm de muhakkak surette ilerici olarak gorulernez. Keza, liberalizmde geriye goturen tutum larla sikca baglannlandm lm isur. Bazilan dem okrasiye oy-le sin e k uv ve tli inandilar ki, onu korumak ve baskalanna kabul e ttir eb ilmek icinzor kullanm aya bile istekliydiler, digerleriyse demokratik slyaset i , ik tidan ele ge-ci rmek ve soma da a yru im k an la n kendi siyasi ve ideolojik rakiplerine yasakla-m ak icin bir yol olarak gorduler.

B un la r e lb ette asin ifa deler v e Turklerin b ir9 0g u so n yuzyilda daha dengeli bak-mayi ve karsihkh daha fazla hosgon; gos te rr ne yi o gr endi . T i ir kle rin hurriyete ve iler-lem eye dogru gittigi yolda hala bircok engel var, ancak her seferinde aksilikler azah-yor ve ilerleme devam ediyor. Turkiye'nin hurriyet ile ilerleme arasmda bir secimyaprnast gerektigini soyleyen bazt kotum serler de var. Ben inam yorum ki, Turkiyeher ikislnl de yapabilir -her ne kadar uzun ve zorluysa da- Turkiye b u yo ld a.

NotlarCavit Baysun, "Mustafa Re~itPasa", Tanz imat (iC;inde).Istanbul 1940, s. 739, zikreden Ali Fuad,R ic a /- i Muh imme- i S (y a s( ye , Istanbul 1928, s. 11. cf. RodericH. Davison, R iform in the O ttom anEmpi re 1856-1876, Princeton 1963, s, 44.

2 Ismail Hakki Uzunca rs ih , M i th at ve R [j~ li i P a sa la n n T ev kjfle n'n e d ai r v es tk a la r; Ankara 1946, s.153.

3 M. C.Kuntay, Altsuavi . Istanbul 1946, s. 95; cevlren SerifMardln. The Genesi s if Young O t tomanT h ou g ht: a S tu dy ifModernizat ion if Tur k is h Po l it ic a l I dea s . Princeton 1962, s. 322-3.

4 ~inasi. Kenan Akyuz (icinde), Bal l Tesir inde Ti irk~i i r iAntolq j i s i . Ankara 1953, s. 8; lngilizce cevi-risi idn bkz. B. Lewis, TheEmergen c e ifMo dem T ur key, 2. Bash, Oxford 1968, s. 137,

5 Ibn Fadlan, Sami Dahhan (iclnde), Damascus 1379/1959, s. 91-2; FranSlzca cevtrisi icln bkz.Martus Canard, Annates de l ' Instuud d 'S tu d es O r i an ta le s, XV I, 1958, s. 67-68,

6 Al-Qalqashandi, SuM ai-A'sha, VIII,Kahire 1335/1915. s, 30,7 Yaztcioglu Ali. Se / rukname , zikreden Agah Sirrt Levend, Ti irk Di l inde Ge li sm e v e s a de le sm e s q jh a -ian, Ankara 1949, s. 34.8 ~anizade, tanh, IV, Istanbu11921, s. 2-3.

44

.-~ ..' .'.' ~.~"~.~""'-'.'..~== .. . =. . ..~.~~=~~~ ..~-' --. --~--." - ".-==~~ - .._"" j


44/67

T A R iH S E L P E R S P E K T iF i< ;iN D ET U R K L E R iN D EM O K R A S i D EN E Y i

D em okrasi istikrarsiz ve 0 nedenle de zaman zaman patlayici b ir icerige sa-hip bir sozcuk ve kav ra rnd ir . Yuzyi lmnzda neredeyse butun yonetim ler, bu sozcu-gu farkh ve kim i zam an celisik anlam larda kullanarak, su veya bu vesileyle ken-dilerin in "dem okratik" olduklanm ileri surm iislerd ir. (_;:ogukez dem okrasi sozcu-guniin om ine, etk isi sozeiigun anlamiru degistirecek hatta terslne cevirecek -hal-k in , temel, organik ve benzeri- kim i nitelem eIer getirilir. Boyle bir degisme 0 1 -m aksizm bile, "dem okrasi" ve "dernokratik" sozcukleri, eski dernokratik toplum -larda bu sozcuklerin norm al anlamm m tam tersin i ifade etmek amaciyla kullarnl-nusnr, Savas-sonrasi d6nemde yeni bir "demokratik cumhuriyet"in llam yla birsum diktatorlugiin kurulduguna taruk olm adik rru? S6zciigu amaclanna uydura-cak sekilde yeni anIam IarIa donatan sadece yonetim ler ve rejim ler degildir. Za-m an zaman, su veya bu dinin savunuculan, b ir veya bir baska ideolojln in taraf-tarlan , d inlerin in veya ideoIojilerin in "tek gercek dem okrasi" oldugunu lleri sur-rnuslerd ir. B u iddialar hakkm da sadece sunu dlyecegim . butun iddialan dogrudur,ancak kendi ozel demokrasi tarum lanru kabul etm eleri kosuluyla. B en kabul et-mem , 0 nedenle bu tur iddialar bu rna k ale icin anlamsizdir.

B u denem ede, siyaset bilim i veya siyaset felsefesi acismdan her seyl kucak-layict nitelik te bir dem okrasi tarurrn verm ek gibi b ir am acrm yok. lcim de boyle eleavuca sigm az bir tu tku beslem lyorum . Amacim cok daha mutevazi - baslt, uygu-lamada cahsir bir tatum sunmak, bir on cahsma, bir taslak olarak modern Turki-ye 'n in anayasa tarih inin evre1erin in ele ahrup incelenm esine katk ida bulunm ak.B u am acla dem okrasi basit kuralIarIa tam mlam r. bncelikle, yonetim in yetkesin lhalktan alm asi ve dolaytsiy la halka karst sorum Iu ve halk tarafrndan degistirileb i-lir o lm astdir. lkinci o larak, halkm secim ini bilinen ve yerlesm is kurallarla, yasal

45


45/67

olarak belirlenm is arahklarla duzenlenen secim ler bicim inde yapmasi. Uygula-m ayla ilg ili o larak karsilanm asi gereken baska bazi kosullar da vardir, G im um uz-de pek cok ulkede su veya bu bicimde bir secim sekli var. Bati- t lpi secimler, npkrBati- tarzi giyim gibi t;agdahgm evrensel o lcude tarunrm s sem bollerid ir. Nas i l kim odern ordular kendilerin i denetleyen hukum etlerln ilke ve uygulam alanndanbagimsiz olarak, Batt tam askeri ceketler ve pantalonlar g iyiyor ve bugunlerdekepler takiyorsa, m odern hukurnetler de Bati- t ip i secim ler duzenlem ektedirler. B uonlann m cdem lig in in tem el ogesid ir: aym zam anda bu onlann uluslararasi orgut-lerden cesttlt adlar altm da yardim alabilm elerine de katk ida bulunm aktadir,

B ir bashk icin onem li olan sapkanm biclm i degtl, fakat onun orttiig ii kafam nsekli ve sembolize ettig i akildir. S ecim icin onernll o lan , gozlerncilerce, secmendavramsiru arasnran bilim adam lan ve digerlennce, b itm ez tukenm ez bir tarusm akonusu yapilan d eg isik b ic im leri d eg ild ir oncelikle, O nem li olan onun sonuclan-dir. C an ahci sm am a neticedir. S ecm enler. basit secim sureciyle, hukum eti yerin-den edip yerine yenisin i getirebiliyorlar rm ? P rofesor Sam uel H untington secim ler-le yonetirn ini ik i kez deglstirm edikce bir u lkeye gercekten dem okratik denllem e-yecegine dikkat cekm istir. G elism ekte olan ulkelerde ikinci degisim in onem i acik-tir. Kimi durum larda oyle olm aktadir ki, ik tidan elinde tutan bir yonetim belki il-kesel o larak , belk i d ikkatsizlik le, kendisin in secim le go rev den uzaklastm lm asm aiz in ve rmek tedi r. Yazik ki, cogu kez tam k olunan, yerlerine gecenlerin bir kereyerlerini saglamlasnrdiktan som a, gorevi geldik leri yoldan terk etm em enin yolla-nm arasnrm akta ve bunun da butun onlem lerin i alm aktadirlar, T urkiye 'de, b irkaconyil boyunca yonetim i cekism esiz elinde tutm us olan bir partin in , b ir genel sed-rn i hazirlayip, idare ve nezaret ettik ten som a kaybettig i 1950 secim leri oncesi, es-nasi ve sonrasinda orada bulunm a frrsatim oldu. B ircok bakimdan 1950 genel se-cim lerinde yenilg ileri, A taturk 'un C um huriyet H alk P artisi'nin biitun basanlanm nen b iiy iig ii olmustur, N e yazik ki, onlann yerini alanlar dem okratik secim ozgur-lu gu ne aym b ag hh8 :i go sterm ed iler. o zellik le, yargiclann bagim azhgun suurlam a-ya cahsarak , dem okrasin in vazgecilm ez guvencelerinden birin in gucunu ciddi se -k ilde zayiflatu lar. Bu guvencenin onanm i ve korunmasi yasam sal onem ini koru-maktadir .

H er turlu yonetim bicim l genel olarak kabul gorrnus bir m esruiyet ilkesinegereksin im duyar. Bu nufusun sadakatin i -salt boyun egm e ve gonulsuzce onay-lam adan farkh olarak- tem in eder: aym zam anda sistem icerisinde banscil ve ka-bul edilm is bir ard ilhk icin bir tem el saglar. B ircok siyasi rejimde, m esruiyet veo nu nla b irlik te ardillrk lit; kaynaktan turem istir: T ann 'dan, yani teokrasi, onceller-den, ki zorunlu olarak olm asa da, genellik le bir m onarsi b icim idir, ve halktan, ya-46

DEMOKRA S IN IN TORK IY E S EROVEN I


46/67


47/67

DEMOKRASiNiN TURKiYE SERUVENi

Documents

Demokrasinin Turkiye Seruveni- Bernard Lewis