Kompleks RieseJad c dzi od strony widnicy w kierunku Gór Sowich przeje d aą ś Ś ż ż si obok wielu miejsc, które by y kiedy cz ci wielkiego zaę ł ś ęś ą -o enia budowlanego. Na pierwszy rzut oka wydaj si nie mieł ż ą ę ć z nim adnego zwi zku. Kilka z nich zosta o jednak wyeksponoż ą ł -wane jako atrakcje warte obejrzenia. Pozosta e skrywaj dawneł ą nazwy miejscowo ci widniej ce tylko na starych mapach. Inne zś ą kolei s widoczne dopiero wtedy, kiedy faktycznie si ich szuą ę -ka. Celem tej strony jest przybli enie wielow tkowej historiiż ą tzw. kompleksu � Riese� , przede wszystkim za losów osób któreś poprzez kator nicz prac przyczyni y si do jego powstania �ż ą ę ł ę pracowników przymusowych, je ców wojennych, wi niów filiiń ęź obozu koncentracyjnego Gross-Rosen � zazwyczaj przyp acaj c toł ą uszczerbkiem na zdrowiu b d utrat ycia. Ponadto umo liwieą ź ą ż ż -nie potencjalnemu tury cie, nie zorientowanemu w zawi o ciachś ł ś tematu, swobodne poruszanie si po terenie ostatniej i bodaję najwi kszej budowy � Trzeciej Rzeszy� .ę

1

Drogie Czytelniczki, Drodzy Czytelnicy!

Niniejsza broszura ma za zadanie umo liwi Pa stwu w drówk poż ć ń ę ę kompleksie � Riese� . Znajdziecie tu Pa stwo w kolejnych, krótń -kich tekstach informacje o poszczególnych miejscach z nim zwi zanych, jak równie poj cia dotycz ce tematu naszego proą ż ę ą -jektu edukacyjnego. Mamy nadziej , e dzi ki temu umo liwimyę ż ę ż Pa stwu orientacj w samej topografii kompleksu, jak i kontekń ę -cie historycznym tego miejsca.ś

Autorzy

Wspierana przez Fundacj � Pami , Odpowiedzialno , Przyę ęć ść -sz o � i Fundacj Roberta Boscha.ł ść ę

Broszura powsta a w ramach projektu � Warsztat historyczny Euł -ropa� Fundacji � Pami , Odpowiedzialno , Przysz o � w Berlięć ść ł ść -nie.

Uczestnicy projektu:Annemarie Franke � kierownik Miejsca Pami ci Fundacji � Krzy oę ż -wa� dla Porozumienia Europejskiego;Charlotte Veit � koordynatorka projektu;Ulrike Ernst � koordynatorka projektu;dr Renata Kobylarz � pracownik naukowy Centralnego Muzeum Jeń-ców Wojennych w ambinowice-Opolu;ŁMariusz Zaj czkowski � pracownik Biura Edukacji Publicznej Iną -stytutu Pami ci Narodowej Oddzia w Lublinie;ę łMonika Szurlej � pracownik Miejsca Pami ci Fundacji � Krzy owa�ę ż dla Porozumienia Europejskiego;Johanna Grutzbauch � pracownik Miejsca Pami ci KZ Mittelbauę --Dora.

2

WST PĘ

Kompleks � Riese�Mi dzy 1943 a 1945 r. w Góę -rach Sowich (cz rodkowychęść ś Sudetów) prowadzone by y prał -ce budowlane nad kompleksem sztolni, których funkcja u ytkowa nie jest do dzi wyż ś -starczaj co zbadana. Niemiecą -kie ród a wskazuj na to, eź ł ą ż sowiogórskie podziemia mia ył mie czn powierzchni 35ć łą ą ę km kwadratowych. Prawdopodob-nie znajdowa a si tam 20ł ę kwatera g ówna Hitlerał . Poza tym w Górach Sowich planowano umiejscowienie tak e dowódzż -twa wojsk niemieckich oraz instalacji przemys owych. Doł budowy � Riese� zaanga owanoż pracowników przymusowych, je ców wojennych i wi niówń ęź KL Gross � Rosen. Wi niowieęź byli przetrzymywani w obozach zewn trznych ę AL Riese b d ceę ą -go fili KL Gross � Rosen.ą Obozy zewn trzneę zlokalizowa-ne by y w pobli u sztolnił ż oraz obiektów naziemnych kom-pleksu.

Obozy zewn trzne AL Rieseę

G uszyca (Wüstegiersdorf),ł Kolce (Dörnhau), G uszycał Górna (Oberwüstegiersdorf), Walim (Wüstewaltersdorf).

W czterech wy ej wymienionychż du ych obozach zewn trznychż ę przetrzymywano wi niów skieęź -rowanych do pracy przymusowej przy budowie � Riese� .

Wi niów przetrzymywano węź istniej cych ju budynkachą ż fabryk znajduj cych si wą ę centrum wspomnianych miejsco-wo ci (np. Kolce/Dörnhau).ś Fakt ten móg prowadzi doł ć

kontaktów wi niów z okoliczęź -n ludno ci niemieck , na coą ś ą ą wyra nie wskazuj wspomnieniaź ą mieszkanki Walimia.

Zamek Ksi i Pa ac Jedlinaąż ł Zdrój

Zarówno Zamek Ksi (Schlossąż Fürstenstein), jak i pa ac wł Jedlinie Zdrój (Schloss Bad Charlottenbrunn) w kontek cieś wydarze zwi zanych z � Riese�ń ą s tak e obiektami wartymią ż zobaczenia. Od 1944 r. z ra-mienia Organizacji Todta przebywa tam odpowiedzialnył za budow kierownik Xaverę Dorsch. Za o ona przez Fritzał ż Todta organizacja przedstawi-a Albertowi Speerowi swojeł

plany co do budowy, po tym jak prowadz ca wcze niej praą ś -ce budowlane firma � Schlesi-sche Industriegemeinschaft AG� (Spó ka Akcyjna l skiejł Ś ą Wspólnoty Przemys owej) okał -za a si nieefektywna. Zamekł ę Ksi w ramach zamierze buąż ń -dowlanych mia stanowi reł ć -prezentatywn kwater Hitleą ę -ra.

Sztolnie

Znanych jest dzisiaj 7 sztolni w Górach Sowich wchodz cych w sk ad kompleksuą ł � Riese� : Rzeczka (Dorfbach), Jugowice (Oberdorf), W odarzł (Wolfsberg), Sobol (Ramenberg), Sokolec (Falkenberg), Osówka (Säuferhöhen) oraz Zamek Ksi (Schloss Fürsterstein).ąż Sztolnie maj podobn budow .ą ą ę

Podziemia w Rzeczce (Dorfbach) obejmowa y 2,5ł tys. m kwadratowych i by ył ju w 15 proc. wybetonowane.ż

3

Do sztolni prowadzi y trzył wej cia. Z kolei sztolnie wś Jugowicach by y wydr oneł ąż tylko na d ugo ci ok. 500 m.ł ś Natomiast w Osówce (Säuferhöhen) prace budowlane by y bardziej zaawansowane;ł 1,7 tys. m w formie dwóch pod u nych i czterechł ż poprzecznych korytarzy. Poza tym znajdowa si tam szyb,ł ę który prowadzi do le cychł żą powy ej budynków w lesie.ż Sztolnie na Sobolu (Ramenberg) mia y trzył wej cia i d ugo ok. 700 m.ś ł ść Równie w ich bezpo rednimż ś s siedztwie rozpocz to budową ę ę nadziemnych budynków.

Trzy kompleksy sztolni są obecnie udost pnianeę turystom: Osówka, Walim i W odarz. ł

Wchodz c do sztolni ą rzuca się w oczy rozmiar tego niereali-stycznego przedsi wzi cia buę ę -dowlanego. Jest to jeden z wielu przyk adów narodowosoł -cjalistycznej megalomani.

4

S OWNICZEKŁ

Obozy zewn trzne KL Gross -ę Rosen

System obozów zewn trznychę Gross - Rosen narodowi socja-li ci zacz li rozbudowywa wś ę ć 1942 r. Wówczas powstał pierwszy obóz pracy we Wro-c awiu (Breslau-Lissa). Dalł -sza rozbudowa rozpocz a sięł ę w roku 1944. Wp yw na to miał -y, deficyt si y roboczej wł ł dolno l skim przemy le spowoś ą ś -dowany poborem m czyzn doęż wojska, jak równie przenież -sienie tutaj z g bi Niemiecłę zak adów zbrojeniowych.ł

Komendanturze KL Gross - Ro-sen podlega tak e ł ż obóz pracy przymusowej dla ydów przejŻ ę-ty przez organizację � Schmelt� . Ogó em w Sudetachł powsta o nieco ponad 100 oboł -zów zewn trznych, z którychę zdecydowana wi kszo w bezę ść -po rednim s siedztwie zak aś ą ł -dów przemys u zbrojeniowego.ł Do najwi kszych z nich naleę -a y m.in.: Mi oszyce (ALż ł ł Fünfeichen), Brzeg Dolny (AL Dyhenfurth), Kamienna Góra (AL Landeshut) i AL � Riese� . Mi dzy innymi z pracy wię ęź-niów korzysta y nast puj ceł ę ą firmy: Zak ad Chemiczy wł Brzegu Dolnym (po wojnie Za-k ad Chemiczny � Rokita� ), fał -bryka zbrojeniowa w Mi oszył -cach (po wojnie Fabryka Samo-chodów Jelcz - Laskowice) oraz fabryka � FAMO� we Wro-c awiu, która mi dzy innymił ę produkowa a silniki do samoł -lotów i auta wojskowe (po wojnie � Dolmel� ). Obozy ze-wn trzne podzielone by y naę ł trzy kategorie: 1) przezna-czone dla wi niarek z W gieręź ę i Polski, 2) przeznaczone za-

równo dla m czyzn, jak i koęż -biet, 2) wy cznie dla młą ęż-czyzn. Wi niowie pracowali węź przemy le zbrojeniowym i tekś -stylnym, a w ko cowym etapień wojny tak e przy budowie okoż -pów i fortyfikacji.

Obóz pracy Riese

AL Riese sk ada si z 4 duł ł ę -ych i 12 mniejszyż ch podobo-

zów. By y one administrowaneł przez OT. Przypuszcza si , eę ż mi dzy 1943 i 1945 r. przeę -trzymywano w niech w sumie 13,3 tys. wi niów. Pilnowa oęź ł ich 853 stra ników podleg ychż ł siedmiu oficerom Wehrmachtu. Ci z kolei byli podkomendnymi SS Hauptsturmführera Karla Beblo. Kierownikiem admini-stracji by SS-Obersturmfühł -rer Albert Lütkemeyer, zaś lekarzem obozowym dr Heinrich Rindfleisch. Podlega o mu 63ł lekarzy i 56 sanitariuszy wi ziennych. Od jesieni 1944ę r. Rindfleisch pracowa wł urz dzonym w Kolcach (Dörną -hau) centralnym rewirze.

Ogó em wykazano 3648 przypadł -ków zgonów wi niów wskutekęź chorób i wycie czenia b dń ę ą-cych nast pstwem niedoboruę ywno ci, ci kiej pracy fiż ś ęż -

zycznej oraz okrutnego trak-towania przez stra ników.ż Udokumentowano równie deporż -tacj 857 wi niów do O wię ęź ś ę-cimia (KL Auschwitz), którzy prawdopodobnie zgin li w koę -morach gazowych, a tak e 14ż egzekucji za podejmowanie prób ucieczki. Wraz ze zbli-aniem si frontu obozy zoż ę -

sta y ewakuowane. Dziewił ęć tysi cy wi niów poprowadzonoę ęź przez Trautenau do Flossenbu-ga, Bergen-Belsen i do obozu

5

zewn trznego Mauthausen -ę Ebensee. Podczas � marszów mierci� zgin o ponad 250ś ęł wi niów. Cz jednak pozoęź ęść -sta a w AL Riese, gdzie doł -czeka a oswobodzenia przezł wojska sowieckie. Po uwolnie-niu ponad 150 z nich zmar o wł nast pstwie pobytu w obozie.ę Ostateczn liczb ofiarą ę miertelnych zwi zanych zś ą funkcjonowaniem AL Riese sza-cuje si na blisko 5 tys.ę osób.

Filie AL Riese

W G uszycył (Wüstegiersdorf) lub Jedlince (Tannhausen) po-wsta pierwszy obóz AL Riese.ł Dwa tysi ce wi niów przeą ęź -trzymywanych by o w trzypił ę-trowym budynku fabryki, oto-czonym drutem kolczastym. Pilnowani byli przez 75 stra ników. Najwi cej wiż ę ęź-niów przydzielonych by o doł budowy sztolni oraz budowy torów na Sobolu (Ramenwerk) i Osówce (Säuferhöhen). Wykony-wali równie inne prace, któż -re czy y si z budow . łą ł ę ąNiektórzy z wi niów zostalięź po selekcji przeprowadzonej przez lekarza obozowego Rind-fleischa deportowani do O wi cimia (KL Auschwitz). Poś ę wojnie budynek ten by ponowł -nie u ytkowany jako fabryka.ż

Równie w Kolcach (Dörnhau)ż za o ono pod koniec 1943 r.ł ż obóz w budynku fabrycznym. W obozie przetrzymywano do 2 tys. wi niów. Od po owy 1944ęź ł r. obóz spe nia funkcj cenł ł ę -tralnego rewiru chorych, w którym zmar o wielu wi niów.ł ęźWi niowie obozu w Kolcachęź (AL Dörnhau) byli kierowani do budowy dróg, sztolni a tak e prac melioracyjnych. Odż

zako czenia wojny do dniań dzisiejszego budynek jest u ytkowany jako fabryka.ż

W Walimiu (Wüstewaltersdorf) w nieczynnym warsztacie tkac-kim od listopada 1943 r. znajdowa si obóz dla 1,5ł ę tys. wi niów. Po jego likwięź -dacji wskutek epidemii tyfusu w czerwcu 1944 r. za o onoł ż tam szpital z 600 ó kami dlał ż pracowników OT.

Obóz w G uszycy Górnej (Obeł -rwüstegiersdorf) zwany był równie AL Schotterwerk. Odż 400 do 500 przetrzymywanych tam wi niów pracowa o w kaęź ł -mienio omie, który zaopatrył -wa budow w Osówce (Säuferł ę -höhen) i Sobolu (Ramenwerk). Resztki baraków widoczne są do dzi .ś

Obóz W odarz (AL Wolfsberg)ł mi dzy Jugowicami (Hausdorf)ę a Walimiem (Wüstewaltersdorf) by najwi kszym obozem ALł ę Riese. Wed ug róde w listoł ź ł -padzie 1944 r. przetrzymywano w nim ok. 3 tys. wi niów.ęź Musieli oni wykonywa g ównieć ł prace przy budowie sztolni, a tak e inne prace transportoż -wo-budowlane. Wielu wi niówęź mieszka o jedynie w namioł -tach, co szczególnie jesienią i zim oznacza o katastrofalą ł -ne warunki bytowe. We W odał -rzu (AL Wolfsberg) odnotowano 612 zgonów z powodu wypadków przy pracy, wyczerpania, cho-rób i egzekucji. Ju w lutymż 1945 r. obóz zosta ewakuował -ny. Ruiny budowli mo na jeszż -cze dzi odnale w lesie,ś źć podobnie jak wiele skamienia-ych worków cementu, któreł

pozosta y po by ym magazynieł ł obozowym.

6

W grudniu 1944 r. powsta wł Jedlince (Tannhausen) cen-tralny rewir chorych, który w przeciwie stwie do obozu wń Kolcach (AL Dörnhau) miał s u y l ej chorym wi niom.ł ż ć ż ęź Byli oni przetrzymywani w czterech murowanych barakach. Nie s znane szczegó y dotyą ł -cz ce okoliczno ci ewakuacjią ś oraz oswobodzenia obozu. Wia-domo tylko, e przez jakiż ś czas po wyzwoleniu budynek nadal spe nia funkcje szpił ł -tala. Trzy baraki s dzi zaą ś -adaptowane na budynki miesz-kalne oraz przedszkole.

W AL Märzbachtal powsta wł czerwcu 1944 r. obóz dla oko-o 800 wi niów. Wi kszoł ęź ę ść pracowa a przy Sobolu (Ramenł -werk). Równie tutaj dr Rindż -fleisch przeprowadza selekł -cj wi niów z przeznaczeniemę ęź do O wi cimia (KL Auschwitz).ś ę W pa dzierniku 1944 r. komenź -dant AL Riese poleci skonł -centrowanie wszystkich więź-niów poni ej szesnastego rokuż ycia. Trzystu jeden m odychż ł ludzi zosta o deportowanychł do O wi cimia (KL Auschwitz).ś ę W okolicy pozosta y fragmentył dawnej zabudowy obozowej.

Mi dzy obozami Märzbachtal ię Zimna (Kaltwasser) powstał obóz w Lärche. W powsta ymł dopiero w grudniu 1944 r. obozie przetrzymywano do 2 tys. wi niów. Byli oni skieęź -rowani do pracy przy budowie kompleksu Sobol (Ramenwerk). Ju w styczniu 1945 r. rozpoż -cz a si stopniowa ewakuacjaęł ę obozu. Jeszcze dzi widoczneś s pozosta o ci budynków.ą ł ś

Obóz Zimna (AL Kaltwasser) znajdowa si mi dzy G uszycł ę ę ł ą Górn ą (Oberwüstegiersdorf) a

Zimn (Katwasser). Od sierpą -nia roku 1944 przetrzymywano tu do 2 tys. wi niów. Bylięź oni strze eni przez ok. 100ż stra ników SS, którzy wed ugż ł zezna wiadków nie cofaliń ś si przed u yciem si y. Obózę ż ł zosta rozwi zany w grudniuł ą 1944 r. Jeszcze dzi mo naś ż rozpozna fundamenty budowli.ć

Obóz Ksi (AL Fürstenstein)ąż powsta w pobli u zamku.ł ż Przetrzymywano w nim od 700 do 1000 wi niów, którychęź kierowano g ównie do budowył sztolni pod zamkiem. O ist-niej cych jeszcze dzi resztą ś -kach obozu wiadczy tablicaś pami tkowa. ą

Obóz Sokolec (AL Falkenberg) by po o ony mi dzy miejscoł ł ż ę -wo ciami Bojanice (Ludwigsś -dorf) a Sokolec (Falkenberg). By o tam przetrzymywanych doł 1,5 tys. wi niów. Zmuszenięź byli do pracy przy budowie sztolni Sokolca. Obóz został zlikwidowany w lutym 1945 r. Pozosta o ci baraków s wił ś ą -doczne do dzi .ś

Obóz Olszyniec (AL Erlen-busch) powsta w maju 1944 r.ł i przeznaczony by dla ok.ł 500 wi niów, którzy byli onięź odpowiedzialni za dostaw maę -teria ów budowlanych dlał sztolni we W odarzu i Jugowił -cach. W maju 1945 r. stra niż -cy SS uciekli przed Armią Czerwon pozostawiaj c wią ą ęź-niów. Po obozie nie zachowa ył si adne lady. ę ż ś Jedlina Zdrój (Badscharlot-tenbrunn)

Jedlina Zdrój, po o ona wł ż pobli u Wa brzycha wie , doż ł ś po owy XVIII w. nale a a doł ż ł

7

ksi stwa widnickiego. ę śPodczas II wojny wiatowej zś powodu blisko ci Gór Sowich iś w ramach planów budowlanych � Riese� , w pa acu z XVII wieł -ku za o ono najpierw siedzibł ż ę G ównej Dyrekcji Spó ka Akł ł -cyjna � Wspólnota Przemys ował l sk� , a nast pnie OrganizaŚ ą ę -cj Todt. W Jedlinie Zdróję za o ono w kwietniu i majuł ż 1944 r. obóz zewn trzny ALę Tannhausen. Pierwszymi więź-niami, którzy przybyli do obozu byli greccy, polscy i w gierscy ydzi. Pracowalię Ż oni przy budowie sztolni i budynków kolejowych, jak rów-nie przy za adowywaniu iż ł roz adowywaniu wagonów koleł -jowych.

G ówna kwatera Hitlerał � Riese�

Pomys budowania umocnionychł kwater dla dygnitarzy III Rzeszy oraz dowództwa wojsk niemieckich narodzi si wrazł ę z wybuchem II wojny wiatowej. Poniewa Hitlerś ż by przywódc politycznym ił ą zwierzchnikiem si zbrojnych,ł miejsca w których przebywał wraz z najbardziej zaufanymi osobami od roku 1938 okre lano mianem kwateryś g ównej Hitlera (FQU). By ał ł ona zatem miejscem, w którym Führer podejmował najwa niejsze decyzjeż zwi zane z dzia aniamią ł wojennymi prowadzonymi na wszystkich frontach II wojny wiatowej. Podczas najazdu naś Polsk jesieni 1939 r.ę ą Hitler przemieszcza si tzw.ł ę Sonderzug. Podczas wojny wybudowano ogó em 20 g ównychł ł kwater, z których nie wszystkie by y doko czone.ł ń Najs ynniejszym przyk ademł ł

jest Wilczy Szaniec (Wolfschanze).

Wa ne dla FQU by o posiadanież ł w decyduj cych strategicznieą momentach posiadanie po czenia do systemułą komunikacyjnego, mo liwo ciż ś ochronne i maskuj ce,ą blisko dworca kolejowego zść mo liwo ciami podstawieniaż ś tzw. Sonderzug, port lotniczy i centrum komunikacyjne (st dą musia y by wysy aneł ć ł bezpo rednie rozkazy).ś

Autorzy Franz W. Seidler i Deiter Ziegert wychodz zą za o enia na podstawieł ż przeanalizowanych róde , eź ł ż konstrukcja w Górach Sowich by a prawdopodobnieł nieuko czon kwater g ównń ą ą ł ą Hitlera. Powo uj si nał ą ę dokument, który został sporz dzony w 1944 r. przezą architekta kompleksu Siegfrieda Schmelchera pod nazw � Tajemnicza Sprawaą Rzeszy 91/44� i wszystkie zgromadzone daty i fakty budowanej przez Organizację Todta FQU. Powo uj si pozał ą ę tym na zapiski dzienne Leo Müllera, zast pcyę Schmelchera, jako ród o. Weź ł wrze niu 1943 r. budowaś � Riese� zosta a omówionał przez Speera OT Dorschowi z wy szym budowniczym Mülleremż i ju w listopadzież rozpocz y si prace w Górachęł ę Sowich. Z powodu swojego geograficznego po o enia by oł ż ł to zaplanowane jako namiastka Wilczego Sza ca. St d mia yń ą ł by prowadzone operacjeć wojskowe na wschodzie.

Planowane by y podziemneł kwatery pracownicze i mieszkalne dla FQU ale

8

równie dla Naczelnegoż Dowództwa Wojsk L dowychą (OKH), Naczelnego Dowództwa Wojsk Lotniczych (OKL), Reichsführera SS, oraz ministra spraw zagranicznych Rzeszy. Mia o te powstał ż ć kwatera dla si wsparcia ił ochrony. Celem by oł wybudowanie do sierpnia 1945 r. zabezpieczonego przed bombami miejsca pracy i mieszkania. Konstrukcja mia ał kosztowa 130 mln marek, by oć ł to cztery razy wi cej nię ż kosztowa Wilczy Szaniec.ł Pierwsze stwo przy pracachń budowlanych mia y podziemneł konstrukcje. Planowana wielko � Riese� przerasta aść ł dotychczasowe plany. Nale a yż ł do nich zamkni te w sobieę pojedyncze konstrukcje ponad 10 km kwadratowych, które nie obejmowa y równie Zamkuł ż Ksi .ąż

Po o enie w Górach Sowichł ż by o idealne dla FQU. Jednak-łe region nie dysponoważ ł po czeniem telegraficznym,łą najbli sze by o w widnicy. Zż ł Ś powodu problemów z dost pemę do materia ów, budowa liniił kablowej prawie w ogóle nie post powa a.ę ł

Dla zrealizowania tych koncepcji skalkulowano zapo- trzebowanie na 9,5 tys. pracowników. Poza tym potrzeba by o ponad 359 tys.ł m sze ciennych betonu. Ca aś ł konstrukcja mia a liczył ć ponad 194 tys. m kwadratowych. Z tego 5 tys. m kwadratowych mia o był ć przeznaczone na FQH.

We wspomnianym wy ej doku-żmencie architekta Schmelchera wyszczególnione by y plano-ł

wane wymiary dla � Riese� : wed ug tego ca a konstrukcjał ł mia a by przeznaczona dlał ć ponad 27 tys. osób. Niestety plany budowlane kompleksu � Riese� nie zachowa y si .ł ę Dlatego dok adna rekon-łstrukcja nie jest mo liwa. Wż oparciu o znane nam ród aź ł oraz widoczne dzisiaj pozosta o ci mo na tylkoł ś ż spekulowa na temat jegoć przeznaczenia.

Zamek Ksi (Slossąż Fürstenstein)

Organizacja Todta zaj aęł Zamek Ksi jako siedzibąż ę urz du w roku 1943.ę Natychmiast rozpocz to inten-ęsywne przebudowy, aby prze-kszta ci Zamek w ramachł ć planu budowlanego � Riese� . W tym celu zaanga owano 35ż architektów. Na polecenie w adz zniszczono tarasy ił instalacje wodoci gowe,ą wyrwano granitowe portale, zerwano sztukateri orazę rozrabowano meble i malowid a. Wn trza otrzyma ył ę ł szorstki i charakterystyczny dla dyktatury narodowo-socjalistycznej wygl d. Wą ska ach pod Zamkiem wybitoł tunele, które mia y d ugoł ł ść ok. 2 km. Przypuszcza si , eę ż jedna z linii kolejowych Lubiechów (Liebichau) mia ał prowadzi do Zamku. Przedć Zamkiem wykopano 50 metrowy szyb, w którym chciano zainstalowa wind . Praceć ę budowlane prowadzili pocz t-ąkowo pracownicy cywilni z W och, a nast pnie wi niowieł ę ęź AL Riese, którzy byli przetrzymywani w pobli uż Zamku.

Ogólnie szacuje si , e przyę ż

9

budowie na Zamku Książ zaanga owano 3 tys.ż pracowników. W maju 1945 r. Zamek zosta zaj ty przezł ę jednostki Armii Czerwonej. Grabie e w okresie powojennymż kontynuowa y jegoł zniszczenie.

Gross - Rosen

Pocz tkowo obóz pracy ą Gros-s-Rosen za o ony w sierpniuł ż 1940 r. w po udniowo wschodł -niej cz ci Dolnego l skaęś Ś ą by obozem zewn trznym dla KLł ę Sachsenhausen. W maju 1941 r. zosta samodzielnym obozemł koncentracyjnym. Wi niowieęź musieli pracowa w pobliskichć kamienio omach. Wówczas znajł -dowa o si tam tylko kilkusetł ę wi niów. Za o enie warsztaęź ł ż -tów dla znanych niemieckich firm na terenie obozu jak równie wzrastaj ce zapytaniaż ą o tani si robocz doprowaą łę ą -dzi y do rozbudowania obozów.ł Jesieni 1943 r. za o ono naą ł ż terenie KL Gross - Rosen obóz pracowniczo-wychowawczy wro-c awskiego Gestapo, co by oł ł przewidziane dla wi niów zęź O wi cimia (KL Auschwitz).ś ę W a ciwa rozbudowa obozówł ś rozpocz a si jednak w 1944ęł ę r. Wówczas odkomenderowano wi niów z wi zie i obozów zęź ę ń terytorium Polski, jak rów-nie ydowskich wi niów z 28ż ż ęź obozów pracy przymusowej na Górnym l sku, którzy dotychŚ ą -czas administrowani byli przez tzw. Organizację Schmelt.W ramach rozbudowy rozpocz toę zak adanie obozów zewn trzł ę -nych na ca ym Dolnym l sku.ł Ś ą Ró ni y si wielko ci iż ł ę ś ą przeznaczeniem. W sumie w KL Gross-Rosen oraz jego filiach przebywa o ok. 125 tys. wił ęź-

niów ró nej narodowo ci. Najż ś -wi ksz grup stanowili yę ą ę Ż -dzi, przede wszystkim z Pol-ski, W gier i by ego ZSRR jakę ł równie Czesi, Niemcy, W osi,ż ł Holendrzy i Francuzi.Charakterystycznym elementem dla KL Gross-Rosen by a du ał ż liczba kobiet w ród uwi zioś ę -nych. Trzeci cz ogó uą ęść ł wi niów stanowi y kobietyęź ł ydowskie z Polski i W gier.ż ę

Wi niów wykorzystywano doęź rozbudowy obozów zewn trznychę oraz do pracy w kamienio oł -mach. Byli oni równie wykoż -rzystywani do pracy w przemy-le zbrojeniowym i przy budoś -

wie fortyfikacji, a kobiety najcz ciej w fabrykach tekęś -stylnych. Za tragiczny los wi niów odpowiedzialne by y:ęź ł niewolnicza praca, katastro-falne warunki sanitarne i by-towe, niedostateczne od ywiaż -nie oraz brak elementarnej opieki medycznej, co spowodo-wa o wybuch epidemii tyfusu.ł Na terenie obozu prowadzono regularne egzekucje, g ównieł w ród sowieckich wi niów,ś ęź którzy nie byli wpisani w in-deksy obozowe. Na prze omieł lat 1941/1942 zamordowano ok. 2,5 tys. sowieckich je cówń wojennych. Ogólnie w KL Gros-s-Rosen zgin o wskutek egzeęł -kucji, wyczerpania, g odu,ł chorób i z ych warunków ok.ł 40 tys. wi niów.ęźLiczba ta obejmuje również ofiary ewakuacji obozu, która rozpocz a si w styczniuęł ę 1945 r. W tym czasie docho-dzi y równie do Gross-Rosenł ż transporty wi niów z O więź ś ę-cimia (KL Auschwitz). Więź-niowie z Gross-Rosen i z po-o onych na prawym brzeguł ż

Odry obozów zewn trznych, muę -sieli podj � marsze mierci�ąć ś do tych po o onych na zachoł ż -

10

dzie i po udniu, albo zostalił odtransportowani poci giem doą innych obozów koncentracyj-nych. Tych, którzy byli uwię-zieni w obozach na lewym brzegu rzeki oswobodzi y wł maju 1945 r. wojska sowiec-kie.

Narodowosocjalistyczna mega-lomania

Megalomania i gigantomania rozci ga si na wszystkie zaą ę -kresy panowania re imu naroż -dowosocjalistycznego i uwi-dacznia si przede wszystkimę w oficjalnej sztuce budowla-nej, architekturze miast, or-ganizacji czasu wolnego, bu-dowie przemys u, konstrukł -cjach militarnych, autostra-dach i ostatecznie równie wż zak adaniu obozów koncentrał -cyjnych.

Najbardziej znanym przyk ademł jest plan Alberta Speera � no-wopowsta ej stolicy Rzeszy -ł Germanii� w Berlinie, co by oł pomy lane jako obiekty preś -sti owe dla w asnego narodu iż ł dla ca ego wiata. Przezł ś wzgl d na rzeczowy, nowoczeą -sny architektoniczny rodekś stylowy powinny zosta podć -kre lone osi gni cia niemiecś ą ę -kiej gospodarki. Ogromne, mo-numentalne budowle mia y wył -ra a niezwyci ono nież ć ęż ść -mieckiego wojska, mocy i od-wag i narodowosocjalistyczneę d enie do ekspansji. W buąż -dowie gigantycznych budowli mia o zosta pobudzone uczuł ć -cie spo eczne narodu niemiecł -kiego, a przez co ró nice soż -cjale wydawa si mog y nieć ę ł -wa ne. Równocze nie rz dz cyż ś ą ą zamierzali manifestowa istć -niej ce i nieko cz ce sią ń ą ę

formy pa stwowe przez konseń -kwentne zatrzymanie narodowo-socjalistycznej zasady przy-wództwa.

Z powodu propagandowych celów tych budowli, musia y zgadzał ć si w formie, wielko ci i muę ś -sia y posiada niewyobra alnył ć ż wymiar. Zainteresowanie ponad norm wielko ci i wymiaramię ś ą rozci gn o si na plany zaą ęł ę -siedlenia wschodniej Europy, w przemy le zbrojeniowym iś produkcji budowlanej. Szcze-gólnie w tych zakresach mega-lomania narodowego socjalizmu mog a by zrealizowana przezł ć wykorzystanie pracowników przymusowych.

System narodowosocjalistycznych obozów koncentracyjnych

Obozy koncentracyjne symbo-lizuj cis e po czenieą ś ł łą mi dzy naciskiem naę wewn trznych przeciwnikówę politycznych przez terror pa stwowy i narodowo-ńsocjalistyczn polityką ę zniszczenia.

W trakcie 12- letnich rz dówą narodowych socjalistów organizacja i struktura administracyjna obozów koncentracyjnych pozostawa ał stabilna, zmienia si tylkoł ę podzia funkcji w trakcieł wewnetrzno- i zewnetrzno politycznych kierunków uderzenia. Poszczególne funkcje narodowosocjalistycznych obozów koncentracyjnych mo naż podzieli na sze faz:ć ść

a. wczesne obozy

11

Wraz z przej ciem w adzyę ł przez narodowych socjalistów 31 stycznia 1933 r. rozpocz o si terroryzowanieęł ę i aresztowanie przeciwników polityki wewn trznej. Naę podstawie prawnej � Rozporz dzenia o ochronieą narodu i pa stwa� z 28 lutegoń 1933 r. powsta o ju wł ż pierwszym roku jej obowi zywania przynajmniej 70ą obozów, 30 oddzia ówł prewencyjnych w oddzia achł wi ziennych, 60 wi ziennychę ę siedzib gestapo, w których trzymano wszystkich cz onkówł ruchów pracowniczych, komunistów, socjalistów, socjaldemokratów, cz onkówł zwi zków zawodowych.ą

W trakcie roszczenia w adzył SS przeciw SA i NSDAP Heinrich Himmler forsował dalsz rozbudow obozu,ą ę dlatego w kwietniu 1933 r. podporz dkowano SS obóz wą Dachau. Poprzez przej cieę przez SS s u by wartowniczejł ż zaostrzy a si s u bał ę ł ż wi zienna, a terror by daleję ł systematyzowany i centralizowany. Dachau celowo by izolowany zarównoł przeciwko publiczno i, jak iść przeciw prawu Himmler zak ada przej cie � Modeluł ł ę Dachau� pod przewodnictwem SS przez pozosta e obozy Rzeszy.ł Wszystkie obozy by y juł ż podporz dkowane jednostce SSą pod nazw � Inspekcja obozówą koncentracyjnych� (� Inspektion der Konzentrationlager� -IKL), które funkcjonowa ył jako administracja i w adzał zwierzchnia KL.

b. generalna zapobiegawczość rasowa

Od roku 1936 na pierwszym planie nie sta a juł ż eliminacja politycznych przeciwników lecz � generalna zapobiegawczo rasowa� wść rasowo-biologicznych kategoriach narodowych socjalistów. Instytucjonalne ramy do tego da a 3 ustawał gestapo, która uznawa ał gestapo jako autonomiczną w adz socjaln jakoł ę ą prze ladowc politycznych,ś ę kryminalnych, socjalnych i rasowych � odmie ców� . Himmlerń nazwany zosta � szefemł niemieckiej policji� . Odebrano tym samym KZ wp ywł na tradycyjn w adz .ą ł ę

Obok obozów dla wi niówęź politycznych powstawa ył równie obozy nowego typu,ż narodowosocjalistyczne obozy KL. Pierwszym obozem koncentracyjnym z tą przydzielon funkcj byą ą ł nowopowsta y KLł Sachsenhausen, latem 1936 r.

Utworzono zasadnicze podzia ył w grupach stra niczych iż sztabie komendantury w sze ciu oddzia ach obozowych:ś ł komendantura, oddział polityczny, obóz prewencyjny, administracja, lekarz obozowy i kwaterunkowy, by a toł podstawowa struktura narodowosocjalistycznych KL.

Od 1937 wi niowie KL bylięź powo ywani systematycznie doł prac przymusowych. Przyczyną tego by y zamiary budowlaneł Alberta Speera wybudowania � nowotworzonej stolicy rzeszy� przy czym wspiera goł Himmler dostarczaj cą materia y budowlane. Wł szczególno ci chodzi o tu oś ł wykorzystanie pracy wi niówęź

12

w fabryce cegie , czył kamienio omach, co równieł ż mia o wp yw na wybór miejscał ł powstania nowych obozów.Dalsz zmian wą ą narodowosocjalistycznym systemie KL by o cz cioweł ęś przeniesienie organizacji obozu oraz administracji na wi niów. Wi niowieęź ęź funkcyjni, tzw. KAPO dzia alił jako cznik mi dzy SS ałą ę wi niami i byli przedeęź wszystkim niezb dni wę strukturze systemu KL z powodu kosztów.

c. pocz tek wojnyą

Z pocz tkiem wojny i napademą na Polsk we wrze niu 1939 r.ę ś rozszerzy si systemł ę narodowosocjalistycznych KL. Napad Wehrmachtu na ZSRR w roku 1941 spowodowa ponownł ą ich ekspansj . Tak powstaę ł przyk adowo obóz dla je cówł ń wojennych Waffen SS w O wi cimiu-Brzezince.ś ę

Do roku 1943 powsta o pił ęć nowych KL i obozów zewn trznych jak Gross-Rosenę czy Natzweiler-Struthof, które z czasem zosta ył samodzielnymi KL. Notuje się równie bez adny wzrostż ł liczby uwi zionych, przy czymę struktura wi niów by a mocnoęź ł zró nicowana mi dzyż ę poszczególnymi krajami: w pó nocnej i zachodniejł Europie ofiar byli przedeą wszystkim przeciwnicy polityczni byli ofiarą prze ladowania iś aresztowania, podczas gdy we wschodniej Europie prawie wy cznie s u y o tołą ł ż ł przeprowadzeniu polityki rasowej i przymusowej rekrutacji si y roboczej, ał

wi c by a jako politykaę ł wyniszczenia.

W obozach koncentracyjnych wi niów niemieckich by oęź ł coraz mniej i wspinali się wy ej w rasowej hierarchiiż wi niów. Wi kszo tworzylięź ę ść wi niowie ze wschodniejęź Europy. Dla wi kszo cię ś wi niów pogarsza y sięź ł ę warunki uwi zienia poprzezę redukcj wy ywienia,ę ż zwi kszanie si sadyzmu, takę ę e umieralno gwa townież ść ł

zwi ksza a si . Jednak w tymę ł ę czasie s owo � KL� nie by oł ł jednoznaczne z masowym zabijaniem.

d. pierwsze planowane akcje masowej zag adył

Obok eksploatacji wi niówęź obozów koncentracyjnych do pracy przymusowej w drugiej po owie wojny od 1941 r.,ł dosz a systematyczna akcjał wyniszczania. Pierwszymi ofiarami byli chorzy wi niowie i tysi ceęź ą sowieckich wi niówęź wojennych, którzy zostali zg adzeni pod poj ciemł ę � komisarzy politycznych� jako � wodzowie bolszewiccy� . W ci gu kolejnych lat nasili yą ł si równie mordercze akcjeę ż likwidacyjne narodowych socjalistów ludno ci duchowoś i ciele nie � uszkodzonych� wś zak adach eutanazji w Rzeszy.ł Do wymordowania tych grup u yto po raz pierwszy w 1941ż r. gazu truj cego Cyklonu B.ą Równie w 1941 r. IKLż Auschwitz zdecydowa oł rozbudowa obóz zag ady, poć ł czym setki ydów zamordowanoŻ dwutlenkiem w gla w komorachę gazowych. Droga do ostatecznego wyniszczenia

13

ydów w obozach by a przez toŻ ł ostatecznie wyrównana.

e. praca przymusowa i wymordowanie narodu wewn trzą systemu KL.

Na prze omie 1941/1942ł wcielono IKL w Amtsgruppe D w g ównym urz dzie SSł ę gospodarki i administracji. Idzie za tym odnowiony wzrost znaczenia pracy przymusowej w prywatnych i pa stwowychń przedsi biorstwach. Takę zosta przyk adowoł ł powi kszony obóz Auschwitz-ęBirkenau na zlecenie IG Farben Buna-Werkes, i do budowy tego korzystano z pracy wi niów. Równieęź ż niemiecka gospodarka wojenna zyskiwa a na pracy robotnikówł przymusowych, ponieważ notowano w niej niedobór si ył roboczej. Przed u ano wcił ż ąż instalacje zbrojeniowe w KL albo wznoszono zak adył zbrojeniowe w bezpo rednimś pobli u obozów zewn trznych,ż ę przy czym inicjatywa najcz ciej wychodzi a odęś ł przedsi biorców. Obozyę zewn trzne podporz dkowanoę ą wtedy zwykle nast pnemuę (le cemu najbli ej) obozowi.żą ż

W 1943 narodowi socjali ciś odnowili system KL i podporz dkowali 20ą samodzielnych obozów pod WVHA, przy czym Auschwitz-Birkenau i Lublin-Majdanek pozosta y centrami zag adył ł ludno ci. W obu tych obozachś koncentracyjnych zamordowanych zosta o przezł narodowych socjalistów ponad milion osób.

� Ewakuacja� KL

Na posuni cia Armii Czerwoneję narodowi socjali ci reagowaliś od roku 1944 likwidacj KL,ą która w argonież narodowosocjalistycznym okre lana by a jakoś ł � ewakuacja� . Stopniowo przenoszono KL ze wschodu do Rzeszy tak, e wspólna liczbaż samodzielnych KL zredukowana zosta a do 15. Prowadzi o toł ł do dramatycznego przepe nienia KL za zachodzieł i pe nej dezorganizacjił obozów. Zaopatrzenia w produkty ywno ciowe nie by oż ś ł w ogóle, a zn canie si ię ę samowolne kary ponownie wzros y. Personel by z brakuł ł cz onków SS coraz cz ciejł ęś zast powany o nierzamię ż ł Wehrmachtu, a wi niowieęź funkcyjni byli coraz � wa niejsi� . Podczas corazż bardziej wzrastaj ceją jawno ci w ostatnichś miesi cach wojny obozyą koncentracyjne odsuwa y sił ę coraz bardziej w t o tak, eł ż koleje obozy zewn trzneę zak adane by y w bezpo rednimł ł ś zasi gu wzroku od miast ię zak adów pracy. ł

Dla wi niów nie by o prawieęź ł adnych szans na prze ycie.ż ż

Oba g ówne czynniki KLł � praca� i � zniszczenie� by ył równoznaczne, przez co nie by o konieczno ci utrzymaniał ś pracowników przy yciu przyż wci nowej dostawie si yąż ł roboczej ze wschodnich obozów.

Po likwidacji pierwszych obozów w 1944 r., Amtsgruppe D rozwi za a w styczniu 1944ą ł kompleksy obozowy Auschwitz, Gross-Rosen i Stutthof. Od marca 1945 Himmler rozkazał likwidacj KL wewn trzę ą

14

Rzeszy. W ramach tej � ewakuacji� wi niowieęź musieli podejmowa marszeć mierci od obozu do obozu, coś dla os abionych wi niów wł ęź wielu przypadkach oznacza oł mierś ć

Mity o kompleksie � Riese�

T ołZnaczna cz Dolnego l ska,ęść Ś ą w tym Sudety, nie by a obj tał ę dzia aniami wojennymił niemal e do ko ca II wojnyż ń wiatowej. Dlatego te w majuś ż 1945 r. Armia Czerwona z regu y zajmowa a obszar zł ł nienaruszon , nowoczesną ą infrastruktur .ą

Tu po wojnie stawiano szeregż pyta dotycz cychń ą przeznaczenia kompleksu � Riese� wybudowanego przez Niemców w Górach Sowich. Tak wówczas, jak i dzi nieś znaleziono na nie ostatecznych odpowiedzi. Powojenny chaos zwi zany zą problem dewastacji i grabie yż tzw. terenów poniemieckich, przymusowe wysiedlenia ludno ci niemieckiej, w tymś wiadków wydarze , wreszcieś ń nap yw polskich osadników �ł m.in. przesiedle ców zzań wschodniej granicy � nie mog cych dostarczyą ć informacji o pracach prowadzonych w górach podczas wojny tylko sprzyja ył warunkom do tworzenia mitów. Ponadto fakt, e obszar tenż jeszcze d ugi czas po wojnieł by zamkni ty i strze onył ę ż przez wojsko jedynie je umacnia .ł

Mit IRzeczywista wielko � Riese� .ść

Pismo Speera do Hitlera z wrze nia 1944 r. o post pachś ę prac na terenie kompleksu � Riese� karze przypuszcza ,ć e budowa w Górach Sowichż

by a bardziej zaawansowana,ł ni wiadcz o tym zachowaneż ś ą i dost pne dzi sztolnie orazę ś obiekty naziemne. Sta o sił ę ono podstaw do pó nieją ź tworzonych mitów jakoby kompleks mia by wi kszy,ł ć ę jak równie e w górachż ż znajduj si nie odkryteą ę jeszcze budowle.

Mit IIMo liwe przeznaczeniaż � Riese� .

Pytanie o przeznaczenie kompleksu absorbuje do dziś wielu badaczy i poszukiwaczy sensacji. Jednocze nieś stanowi o sporu mi dzy nimiś ę i w tym kontek cie oferujeś przestrze do cz ciowoń ęś absurdalnych teorii. Niektóre zagadnienia zwi zane zą � Riese� znalaz y równieł ż odzwierciedlenie w polskim filmie.

a)� Cudowna bro � (� Wunderwaffe� ).ń

Pod tym okre leniem kryje siś ę wiele teorii. Niemniej ostatecznie nie wiadomo jaką by a lub mia a by ta bro .ł ł ć ń Istnieje tak wiele hipotez jak wielu badaczy tej tematyki. Mówi si o bronię biologicznej, chemicznej, a nawet atomowej. Z tez tą ą cz si opowie ci ołą ą ę ś

wydobywaniu podczas wojny w pobli u G uszycy rudy uranuż ł oraz obecno ci na terenieś � Riese� 120 du skich iń norweskich naukowców. Nie ma na to jednak dowodów.

15

Kolejna teza mówi o tajemniczym centrum badawczym w pobli u Wa brzycha, wż ł którym rzekomo przeprowadzano eksperymenty z nowym typem samolotu my liwskiegoś pionowego startu. Projekt ten mia by znany podł ć kryptonimem V-7.

Inna teza g osi, e w Górachł ż Sowich miano rozpocząć produkcj pociskówę rakietowych V-1 i V-2.

Niektórzy badacze wychodz zą za o enia, e mia a tuł ż ż ł powsta przypuszczalnieć kwatera g ówna Hitlera. Zł kolei przeciwnicy tej teorii twierdz , i informacje naą ż ten temat umieszczano w dokumentach niemieckich, aby odwróci uwag od w a ciwegoć ę ł ś celu budowy (np. zak adówł zbrojeniowych Luftwaffe, tajnych laboratoriów itp.). Sugeruj przy tym dzia aniaą ł dezinformuj ce prowadzoneą przez kontrwywiad niemiecki, sk pe ród a niemieckieą ź ł natomiast uznaj za zbytą oczywiste, a w zwi zku z tymą za nieprawdziwe.

b) Zaginione depozyty bankowe, muzealne oraz archiwalia.

Bardzo popularne s równieą ż opowie ci o ukrytychś � skarbach� . Do tych skarbów zalicza si do dzię ś nieodnalezione bankowe i muzealne depozyty m.in. wroc awskie z oto, dobrał ł l skiej rodziny szlacheckiejś ą von Schaffgotsch, czy też dzie a sztuki zrabowane przezł nazistów w okupowanych krajach Europy. Istnieją

tak e pog oski, jakoby naż ł zamku Bolków, czy Książ mia aby si znajdował ę ć zaginiona legendarna Bursztynowa Komnata.

W ramach tej kategorii mitów pojawia si tak e informacjaę ż o tajemniczym poci guą pancernym przewo cym bli ejżą ż nieznany adunek, który wł niewyja nionychś okoliczno ciach w ostatnichś tygodniach wojny mia ponoł ć zagin na trasie mi dzyąć ę wiebodzicami a Wa brzychem.Ś ł

Zagadk stanowi równieę ż powtarzaj ca si w niektórychą ę relacjach historia o samochodach ci arowychęż za adowanych tajemniczymił skrzyniami, b d cych podę ą siln eskort SS, któreą ą nast pnie w okolicach Walimiaę � rozp ywa y si w powietrzu� .ł ł ę Znane s te informacjeą ż znacznie bli sze prawdy oż zdeponowanych na Zamku Czocha aktach Abwehry, które zawiera y m.in. dokumentył francuskich s u bł ż wywiadowczych przej te przezę Niemców wiosn 1940 r.ą

Mit IIIStra nicy tajemnicy � Riese� .ż

a) Werwolf, � ODESSA� .

Powi zany ci le zą ś ś przedstawionymi powy ej jestż mit o stra nikach tajemnicż projektu � Riese� . Mianem tym okre la si cz sto osobyś ę ę narodowo ci niemieckiej �ś rzekomo maj ce utrzymywaą ć kontakty ze strukturami Werwolfu b d cz onkamią ź ł samodzielnych niemieckich grup konspiracyjnych � które po wojnie pozosta y na tymł obszarze, aby strzec tajemnic

16

militarnych.

Znane s opowie ci oą ś tajemniczych zagini ciachę oraz niewyja nionychś przypadkach morderstw osób posiadaj cych wiedz na tematą ę � Riese� i chc cych si nią ę ą podzieli z nowymi w adzami.ć ł Wpisuj si w nie doniesieniaą ę o zagadkowych nocnych detonacjach w górach. Te ostatnie mia ył przypuszczalnie s u ył ż ć zacieraniu ladów istnieniaś sowiogórskich podziemi.

W pierwszych miesi cach poą zako czeniu dzia a wojennychń ł ń na obszarze Sudetów operowa ył drobne grupy o nierzyż ł Wehrmachtu, Waffen SS, cz onków SD i NSDAP. Jednak zł Werwolfem mia y one niewieleł wspólnego. Istnia y równieł ż grupy dywersyjne z o oneł ż m.in. z cz onków SS ił Hitlerjugend, stanowi ceą resztki rzeczywistego Werwolfu b d tylkoą ź pos uguj ce si t nazw ,ł ą ę ą ą pozbawione jednak kontaktu z kierownictwem organizacji znajduj cym si na terytoriumą ę okupowanych Niemiec. Na prze omie 1945/46 wł rezultacie dzia a UB, MO ił ń wojska wi kszo z nichę ść zlikwidowano.

Na terenie powiatu widnicaŚ dzia a a dziesi cioosobował ł ę grupa Ericha Andersa wchodz ca w sk ad niemieckieją ł organizacji podziemnej � Freies Deutschland� (� Wolne Niemcy� ).

Do mitu o stra nikachż tajemnic � Riese� zaliczyć mo na równie pog oski oż ż ł masowych egzekucjach wi niówęź

AL Riese, którzy w ostatnich tygodniach wojny pracowali przy demonta u maszyn iż urz dze na terenie kompleksuą ń lub brali udzia w niszczeniuł b d maskowaniu niektórychą ź obiektów. Zgodnie z t teorią ą SS mia o zamordowa ok. 20ł ć tys. wi niów. Mieliby oni doęź dzi spoczywa zasypani naś ć dnie wyrobisk. Takie spekulacje odnosz si doą ę obozu na W odarzu i obiektuł Rzeczka w pobli u Walimia.ż Nie znajduj one jednaką po wiadczenia w ród ach.ś ź ł

b) In ynier Dalmus.ż

Najwi cej niejasno ci ię ś kontrowersji w temacie � Riese� wzbudza niemiecki in ynier Anton Dalmus. Odż roku 1940 by on oficeremł armii niemieckiej, nast pnieę znalaz si w Organizacjił ę Todt w Jedlinie Zdrój. Powi zany ci le z pracamią ś ś budowlanymi prowadzonymi w ramach projektu bra przedeł wszystkim udzia wł po piesznej likwidacjiś budowy.Zdaniem niektórych badaczy Dalmus próbowa celowo manił -pulowa informacjami przyć przekazywaniu zainteresowanym osobom w a ciwego obrazuł ś � Riese� . Istniej pewne przeą -s anki mog ce wiadczy oł ą ś ć tym, e pozostawa w kontakż ł -tach z Werwolfem i wiadomieś przekazywa w adzom fa szyweł ł ł informacje o tym wa nym dlaż � Trzeciej Rzeszy� miejscu. Bezpo rednio po wojnie mógś ł bez problemu porusza si poć ę terenie dawnej budowy, miał równie dost p do informacjiż ę o poczynaniach Polaków doty-cz cych � Riese� . Spotyka sią ł ę z dziennikarzami, których

17

oprowadza po sztolniachł udzielaj c wywiadów. Istniejeą te pog oska, e zamierzaż ł ż ł sprzeda polskiemu rz dowić ą plany podziemnego kompleksu za niebagateln wówczas kwotą ę miliona z otych.ł

Organizacja Todta (OT)

Organizacja Todta by a jednł ą z organizacji powo anych wł 1938 r. do budowy urz dzeą ń wojskowych. Jej nazwa pocho-dzi od nazwiska generalnego pe nomocnika do spraw regulał -cji gospodarki wojennej, Fritza Todta. Po rozpocz ciuę wojny OT zosta a zaanga owanał ż do realizacji przedsi wzię ęć budowlanych na terenach oku-powanych. W trakcie wojny wi kszo wojskowych zadaę ść ń budowlanych, a w ko cu tak eń ż formacje budowlane Wehrmach-tu, zosta y podporz dkowaneł ą OT. Na terenach budowy za-trudniano setki tysi cy zaę -granicznych robotników przy-musowych, je ców wojennych,ń jak i wię niów obozów koncenź -tracyjnych. OT mia a wojskował struktur , a nie umundurowanię cz onkowie podlegali quasił wojskowemu obowi zkowi s uą ł ż-by. OT by a jedn z najbarł ą -dziej znacz cych organizacjią specjalnych narodowosocjali-stycznego pa stwa. Dalekoń id ca niezale no od biuroą ż ść -kratycznych struktur, rozle-g e wp ywy i silna pozycja wł ł zakresie uprawnie , jak iń stoj ca do dyspozycji si aą ł robocza w postaci robotników przymusowych oraz wi niówęź obozów koncentracyjnych prze-s dza y o du ej skuteczno cią ł ż ś Organizacji Todta w realiza-cji zlece budowlanych.ń

Region l ska jako dawneŚ ą niemieckie pogranicze wschodnie

Polski region l skaŚ ą do wiadczy w ci gu ostatnichś ł ą dwóch wieków wielu zmian rz dz cych i ró norodnychą ą ż narodowych wp ywów. Poł ukonstytuowaniu si Zwi zkuę ą Niemieckiego podczas Kongresu Wiede skiego w 1815 r. l skń Ś ą jako prowincja ze stolic weą Wroc awiu dosta si podł ł ę rz dy Prus.ą

Po pierwszej wojnie wiatowejś dosz o w Europie do rozleł -g ych zmian polityczno-ł tery-torialnych, w efekcie których oprócz Rzeszy Niemieckiej cz l ska przypad a rówęść Ś ą ł -nie w udziale Polsce i Czeż -chos owacji. Po wewn trz lł ą ś ą-skich sporach o narodową przynale no regionu wyodż ść -r bniona zosta a polska czę ł ęść Górnego l ska ze stolic wŚ ą ą Katowicach. Pozosta a czł ęść Górnego l ska i Dolny l skŚ ą Ś ą pozosta y przy Rzeszy Nieł -mieckiej. Po wkroczeniu armii niemieckiej do Polski we wrze niu 1939 r. województwoś l skie znowu zosta o przyś ą ł łą-

czone do Rzeszy Niemieckiej. Koniec II wojny wiatowej wś 1945 r. przyniós ze sob poł ą -nowne g bokie zmiany dlałę l skiego regionu: tereny naś ą

wschód od linii Odry i Nysy u yckiej zosta y administraŁ ż ł -

cyjnie w czone do pa stwałą ń polskiego. Cz niemieckiejęść ludno Górnego i Dolnegość l ska uciek a w obawie przedŚ ą ł

represjami ze strony wkracza-j cej Armii Czerwonej lubą by a pocz tkowo w sposób nieł ą -kontrolowany, a nast pnie �ę na mocy decyzji zwyci skichę mocarstw � systematycznie wy-

18

siedlana z tych terenów przez w adze polskie.ł

Praca przymusowa w III Rzeszy

Mi dzy 1939 a 1945 r. w IIIę Rzeszy przebywa o 12 mln roł -botników przymusowych. Grupę t tworzy o kilka kategorii,ę ł mianowicie: zagraniczni ro-botnicy cywilni, je cy wojenń -ni, wi niowie obozów koncenęź -tracyjnych i tzw. pracuj cyą ydzi (� Arbeitsjuden� ). StaŻ -tus konkretnych osób móg sił ę zmienia w mi dzyczasie; jeć ę ń-cy wojenni uznani zostali za robotników cywilnych po to, aby odebra im ochron konć ę -wencji genewskiej; zagranicz-ni robotnicy cywilni nierzad-ko stawali si wi niami oboę ęź -zów koncentracyjnych, a po-cz tkowo dobrowolnie przybyą -waj cych robotników podpoą -rz dkowywano obowi zkowią ą s u by i w efekcie przeł ż -kszta cano w robotników przył -musowych.

Definicja pracy przymusowej opiera si na dwóch g ównychę ł przes ankach: po pierwszeł jest to niemo no rozwi zaż ść ą -nia stosunku pracy w jakimś okre lonym czasie, a po druś -gie niemo no wp ywania wż ść ł istotny sposób na warunki pracy. W tej definicji zawar-to wiele odcieni i przejawów pracy przymusowej. W histo-riografii doprowadzi o to doł podzia u robotników zagrał -nicznych na cztery kategorie:

1. dobrowolni robotnicy cy-wilni � mogli po zako czeniuń umowy o prac opu ci Niemcyę ś ć (robotnicy z pa stw sprzymień -rzonych z Niemcami tj. W och,ł Rumunii, Bu garii, W gier,ł ę

S owacji i Chorwacji, a tak eł ż Danii i Hiszpanii oraz robot-nicy z pozosta ych krajów Euł -ropy Zachodniej i Po udnioł -wej; w wi kszo ci przybylię ś oni dobrowolnie do Niemiec w pierwszym etapie wojny);2. robotnicy zobowi zani doą s u by � mieli ma y wp yw nał ż ł ł warunki pracy (do powy szejż kategorii zaliczano: robotni-ków cywilnych z terenów oku-powanych poza Polsk i ZSRR;ą je ców wojennych z Wielkiejń Brytanii, Belgii, Francji i Jugos awii);ł3. robotnicy przymusowi � nie mogli wp ywa na warunki swoł ć -jej egzystencji; grupa z wy-ra nie zwi kszon umieralnoź ę ą -ci (robotnicy z Polski,ś ą

ZSRR, polscy je cy wojenniń nie ydowskiego pochodzeniaż oraz internowani w oscy wojł -skowi);4. robotnicy przymusowi cał-kowicie pozbawieni wp ywu nał warunki egzystencji; grupa z ekstremalnie zwi kszon umieę ą -ralno ci (je cy wojenni zś ą ń ZSRR, Polacy ydowskiego poż -chodzenia, wi niowie obozówęź koncentracyjnych i wychowaw-czych obozów pracy oraz tzw. Arbeitsjuden).

Najpó niej od 1941 r. w nieź -mieckiej gospodarce zapanował ogromny deficyt si y roboł -czej. Do Niemiec przybywa o zł zagranicy coraz mniej dobro-wolnych robotników, a coraz wi cej niemieckich robotnikówę wysy ano na front. Doprował -dzi o to do tego, e werbunekł ż zagranicznej si y roboczejł odbywa si pod presj orazł ę ą ostatecznie polega na deporł -tacji ludzi z okupowanych te-renów. Niemiecka gospodarka mog a funkcjonowa tylko wył ć -korzystuj c robotników z zaą -

19

granicy i zatrudniaj c wią ęź-niów obozów koncentracyjnych. Wi niowie od pocz tku istęź ą -nienia systemu obozów koncen-tracyjnych byli zatrudniani jako robotnicy przymusowi. W latach 1933� 1936 przymus pra-cy, poprzez surow dyscyplią -n , s u y w g ównej mierzeę ł ż ł ł poni eniu. Od roku 1937, gdyż w III Rzeszy po wprowadzeniu pe nego zatrudnienia zacz oł ęł brakowa si y roboczej, SSć ł próbowa o z pracy wi niówł ęź uczyni podstaw gospodarki.ć ę W 1942 r. rozpocz o � wypo yęł ż -czanie� ich na du skal nażą ę potrzeby przemys u zbrojenioł -wego i innych ga zi gospołę -darki.

Za � wypo yczenie� wi niów doż ęź celów gospodarczych najwi kę -sz cz op at otrzymywa oą ęść ł ł Ministerstwo Finansów Rzeszy. Tak jak w przypadku je cówń wojennych, w celu zakwatero-wania wi niów w bezpo rednimęź ś s siedztwie miejsc zatrudnieą -nia utworzono tzw. obozy ze-wn trzne obozów koncentracyję -nych. Warunki ycia i pracy wż obozach zewn trznych by yę ł bardzo ró ne. Przyk adowo wż ł 1944 r. racje ywno cioweż ś wi niów dwukrotnie zmniejęź -szono, a wy ywienie ydowż ż -skich wi niów by o jeszczeęź ł gorsze ni pozosta ych. rodż ł Ś -kiem zwi kszania wydajno cię ś wi niów by o tzw. wy ywienieęź ł ż za prac ; wi zie otrzymywaę ę ń ł wi ksze porcje ywno ci zaę ż ś zwi kszony wysi ek, podczasę ł gdy pozosta ym je ograniczoł -no. Zaopatrzenie w ubrania pogarsza o si coraz bardziejł ę w trakcie wojny a warunki hi-gieniczne w obozach zewn trzę -nych by y katastrofalne. Poł wyzwoleniu obozów koncentra-cyjnych i ich filii zewn trzę -

nych wielu wi niów zmar o węź ł nast pstwie chorób i wycieę ń-czenia zwi zanych z pracą ą przymusow ponad ludzki si y.ą ł

20

BIOGRAFIE

Wi niowie AL Rieseęź

Alex Olson

Urodzi si 6 marca 1927 r.ł ę we W adys awowie (Polska).ł ł Jako najm odsze dzieckoł dorasta w skromnychł warunkach na ma ej wsi.ł

Jego ojciec by krawcem, ał rodzina utrzymywa a si wł ę du ej mierze z tego coż wyhodowano w przydomowym ogródku. W szkole czu sił ę dyskryminowany, poniewa jakoż ydowskie dziecko nie wolnoż mu by o ucz szcza nał ę ć sobotnie zaj cia szkolne byę ł z tego powodu napi tnowanyę przez swoich rówie ników;ś cz sto by bity i nazywanyę ł � brudnym ydem� . Jego rodzinaŻ tak e sta a si celemż ł ę antysemickich wyst pie :ą ń [prawdopodobnie po wybuchu wojny?] zmuszano ich do noszenia gwiazdy Dawida; ojciec musia z powoduł antysemickiego bojkotu zamkn swój sklep;ąć ostatecznie opu cili swój domś i przenie li si doś ę jednopokojowego mieszkania. W roku 1941 w wieku 14 lat Alex zosta deportowany. Widział ł wówczas swoich rodziców po raz ostatni.

Kiedy w 1943 r. oddzielono go od brata jedyn blisk ią ą zaufan mu osob w obozie byą ą ł ju tylko kuzyn z jegoż wioski.

Przez O wi cim (KL Auschwitz)ś ę dotar do G uszycył ł (Wüstegiersdorf). Pracowa wł fabryce cementu i opisywał

brutalne post powanieę stra ników w obozie. Ka degoż ż ranka musia stawia si nał ć ę apelu, równie wtedy, gdy byż ł chory. Tylko dzi ki wielkiemuę szcz ciu prze y pobyt węś ż ł obozie.

Opisuje jedno zdarzenie z apelu. Brakowa o jednego zł wi niów. Up yn o 48 godzinęź ł ęł za nim uciekinier został wytropiony przez psy i stracony. W tym czasie pozostali wi niowie musielięź pozosta na placu apelowym.ć

Alex Olson by w G uszycy doł ł grudnia 1944 r. Został nast pnie deportowany przezę Mauthausen do Ebensee. Po wyzwoleniu obozu przez W ochył wyemigrowa do USA, gdzieł yje do dzi .ż ś

Twierdzi, e nigdy nież zapomnia tych do wiadcze ,ł ś ń jednak e nie chce o nichż mówi . Do dzi odczuwać ś nienawi , gdy s yszy j zykść ł ę polski, czy niemiecki.

ród o: Visual HistoryŹ ł Archive der USC Shoah Founadtion, Interview-Code 4104.

Eli Sommer

Urodzi si 2 kwietnia 1919ł ę r. w Tarnowie (po udniował Polska). Ju w wieku 12 latż zaanga owa si w ruchż ł ę syjonistyczny. Maj c lat 16ą chcia wyemigrowa doł ć Palestyny, aby uciec przed prze ladowaniamiś antysemickimi.

Eli Sommer uciek przedł niemieckim Wehrmachtem do

21

Lwowa (dzisiaj Ukraina), wróci jednak stamt d zeł ą strachu przed armi sowiecką ą do swojej rodziny do Tarnowa. Musia przeprowadzi si doł ć ę utworzonego w Tarnowie getta. Podczas � ewakuacji� getta straci ca swoj rodzin . Wł łą ą ę 1944 r. Eli Sommer został deportowany z getta najpierw do obozu koncentracyjnego w Krakowie-P aszowie, ał nast pnie do KL Gross -ę Rosen. Stamt d zosta wys anyą ł ł do G uszycy (ALł Wüstegiersdorf), gdzie wraz z innymi wi niami, g ównieęź ł w gierskimi ydami, zostaę Ż ł umieszczony w starej fabryce porcelany.

Eli Sommer pracowa dziewił ęć miesi cy dla Organizacjię Todta i by odpowiedzialny zał za adunek i wy adunekł ł ci arówek, co umo liwi o muęż ż ł prze ycie czasu niewoli wż lepszych warunkach.

W lutym 1945 r. został deportowany do Flossenbürga, a stamt d w � marszachą mierci� dalej na Zachód.ś

Po uwolnieniu pozostał jeszcze przez rok w Niemczach sk d nast pnie wyemigrowa doą ę ł USA.

ród o: Visual HistoryŹ ł Archive der USC Shoah Fundation, Interview-Code 22582.

Kiva Weinberger

Urodzi si 2 lutego1930 r. wł ę Encs (W gry). Jego ojciec byę ł w a cicielem sklepuł ś odzie owego i rabinem. Kivaż Weinberger dorasta zatem wł bardzo religijnym rodowisku.ś

W swoich rodzinnych stronach odczuwa ukryte formył antysemityzmu.

W 1944 r. Kiva Weinberger zosta deportowany. Przezł O wi cim-Brzezink dotar doś ę ę ł miejscowo ci Kolce (Dörnhau).ś Opisuje katastrofalne warunki w tamtejszym rewirze chorych, mier g odow , a tak e to,ś ć ł ą ż e ludzie szli do pracy po toż

by nie umrze . Sam nie mógć ł si ju prawie porusza ,ę ż ć zmusza si jednak do tego,ł ę by wykonywa swoj prac .ć ą ę

Po wojnie wróci do swojejł ojczyzny, któr jednaką opu ci , aby wyemigrowa doś ł ć W och. Stamt d przeprowadził ą ł si do Montrealu, gdzie wę 1949 r. za o y biuroł ż ł podró y.ż

yje do dzi w Montrealu i wŻ ś Majami.

Kiva Weinberger postrzega swoje ycie jako ukszta -ż łtowane przez do wiadczenia.ś Jego ycie dzieli si na dważ ę okresy: przed i po wojnie.

O tym czasie mówi : � Nazi cił ś to wymy lone s owo, toś ł Niemcy. S to mordercy, nieą ludzie� .

ród o: Visual HistoryŹ ł Archiwe der USC Shoah Foundation, Interview-Code 18684.

Laszlo Steiner

Urodzi si 10 lipca 1925 r.ł ę w Sopron (W gry). Dorasta wę ł rodzinie wielodzietnej. Rodzice byli w a cicielamił ś fabryki cegie ił

22

ortodoksyjnymi ydami.ŻUcz szcza do szko yę ł ł talmudycznej, aby poznać religi ydowsk . By akty-ę ż ą łwist ruchu syjonistycznego ią zbiera datki na zakup ziemił w Palestynie. Jego ojciec chcia , aby odebrał ł wykszta cenie in ynierskie,ł ż aby móc pó niej przejź ąć fabryk . Studiaę uniwersyteckie by y jednakł dla niego uniemo liwione zeż wzgl du na jego ydowskieę ż pochodzenie. Dlatego też ucz szcza do Szko yę ł ł Handlowej w Sopron, którą uko czy w roku 1943.ń łWe wrze niu 1943 r. Steinerś opu ci Sopron i rozpoczś ł ął studia na Akademii Sztuki w Budapeszcie. Prze y tamż ł wkroczenie Niemców do W gierę w 1944 r. Kiedy próbował powróci do swojej rodziny doć Sopron, zosta aresztowany nał dworcu. Nigdy wi cej nieę zobaczy ojca.łOd marca do kwietnia 1944 był przetrzymywany w obozie, któ-ry pod koniec kwietnia został przej ty przez SS. Przezę O wi cim dotar do tzw. obozuś ę ł zewn trznego w G uszycy. Opoę ł -wiada, e otrzyma tam jedyż ł -nie jedn drewnian skrzynką ą ę z sianem jako ó ko, któreł ż musia dzieli z innym wił ć ęź-niem. Koce by y wci krał ąż -dzione. Wewn trz obozu dochoą -dzi o do konfliktów mi dzył ę Polakami a W grami. Warunkię obozowe by y z e. Instalacjeł ł sanitarne nie by y wystarczał -j ce, a warunki higieniczneą powodowa y rozwój wielu choł -rób.O godzinie pi tej wi niowieą ęź byli budzeni i musieli stać na apelu od szóstej do siódmej zanim poszli do pracy. Jego praca polega a nał

roz adowaniu wagonów towa-łrowych na dworcu. Ponieważ Steiner by poprzednioł studentem i praca fizyczna by a dla niego obca by o muł ł bardzo ci ko pracowa jakoęż ć � tragarz szyn� . Opowiadał równie o transporcie workówż cementu.Jako � oddzia dworcowy� mia oł ł si przynajmniej nadziej naę ę kawa ek chleba od ludno ci. Wł ś pó godzinnej przerwie otrzył -mywa jedynie � cienk � zup .ł ą ę Podczas dnia cztery kromki chleba oraz kolejn � cienk �ą ą zup na wieczór. Okazyjnieę próbowa o si w oddzia achł ę ł zewn trznych kra buraki ię ść ro liny z pola. Kiedy z amaś ł ł sobie nog nie otrzyma adę ł ż -nej opieki medycznej.Pod now komendantur obozową ą ą Steiner zosta obozowymł rze biarzem. Rze b , którź ź ą ą wykona na urodziny dlał jednego z komendantów zachwyci innych komendantów.ł W tym czasie mia trochł ę lepsze warunki wi zienne. Poę zmianie w adz obozowychł zmianie uleg y tak eł ż dotychczasowe warunki; Steiner musia podj sił ąć ę ci szej pracy, by równieęż ł ż bardzo le traktowany.źKiedy spotka znajomego zł W gier, który opowiedzia muę ł o masowych deportacjach, straci wszelk nadziej , eł ą ę ż zobaczy ponownie swoją rodzin .ęSteiner by w G uszycy odł ł maja 1944 do stycznia 1945 r. Poczym przez Flossenburg i Crawinkel trafi do Buchenł -waldu. Tam dowiedzia si , eł ę ż jego rodzina zgin a. On samęł prze y obóz. Zosta oswoboż ł ł -dzony przez wojska amerykań-skie.Po wyzwoleniu jednak dowie-

23

dzia si , e jego matkał ę ż prze y a w Ravensbrück. Rozż ł -chorowa si ci ko i wrócił ę ęż ł do Sopron, gdzie znalazł zniszczony dom rodziców oraz zamkni t fabryk cegie ,ę ą ę ł któr odbudowa .ą łW rz dzonych przez komunistówą W grzech ponownie spotka się ł ę z przejawami antysemityzmu.Aby kontynuowa swoje studiać artystyczne powierzy fabrykł ę kuzynowi i wyjecha do Budał -pesztu. Po przej ciu w adzyę ł przez komunistów i wyw aszł -czeniu fabryki Steiner wyru-szy do Wiednia, sk d wraz zeł ą swoj on wyemigrowa doą ż ą ł Brazylii. Na pocz tku lat 50.ą powróci jako ceramik do Auł -strii. Kilka lat pó niej wyź -emigrowa do USA, gdzie doł lat 80. pracowa w ł General Motors. Po jakim czasie poś -wróci do Wiednia.łLaszlo Steiner do dzi jestś wstrz ni ty obozowymi doąś ę -wiadczeniami, g ównie tym,ś ł e ludzie utracili swojeż ludzkie oblicza, aby prze y .ż ć Na przysz o yczy by sobie,ł ść ż ł eby ludzie nauczyli si wzaż ę -jemnie ceni swój charakter,ć bez wzgl du na pochodzenie.ę Dlatego uwa a za konieczne,ż aby ludzie lepiej si poznaę -wali, dzielili swoje my li iś do wiadczenia, wtedy � jakś s dzi � ró nice pomi dzy naą ż ę -rodami i lud mi znikn .ź ą

ród o: Visual HistroryŹ ł Archice der USC Shoah Foundation, Interview-Code 44690.

Leon Weintraub

Urodzi si 1 stycznia 1926ł ę r. w odzi. Po mierci ojca wŁ ś roku 1927 matka musia ał wychowywa jego i siostr wć ę bardzo trudnych warunkach. Wkroczenie Wehrmachtu do Pol-ski 1 wrze nia 1939 r. Leonś Weintraub prze y bardzoż ł wiadomie, poniewa krótko poś ż

napa ci na Polsk w odzi zoś ę Ł -sta o utworzone getto dlał ludno ci ydowskiej. Ju wś ż ż zimie 1939 r. rodzina Wein-traub musia a przeprowadził ć si do getta. Trzynastoletnię Leon móg jednak od zimy 1939ł r. do lata roku 1940 nadal regularnie ucz szcza doę ć szko y, a nast pnie od jesieł ę -ni 1940 r. musia pracował ć najpierw w zak adzie metaloł -wym, a pó niej u blacharza.źW 1943 r. rozpocz a sięł ę likwidacja getta i deportacja jego mieszka ców do obozuń koncentracyjnego. Rodzinie Weintraub uda o sił ę kilkakrotnie ukry przedć niemieckim komendantem, zostali jednak ostatecznie deportowani w sierpniu 1944 r. Leon Weintraub wyruszył transportem z odzi doŁ O wi cimia-Brzezinki, tamś ę zosta oddzielony od resztył rodziny.W jaki czas potem ś Leona We-intrauba przetransportowano do G uszycy, a nast pnie doł ę wsi Kolce, gdzie jako � jedyny specjalista� musia wykonywał ć prace elektroniczne dla Orga-nizacji Todta. Codziennie mu-sia chodzi do oddalonej o 5ł ć km pracy, która znajdowa ał si w pobli u sztolni. Z poę ż -wodu swojego szczególnego ta-lentu technicznego i przydat-no ci Leon uzyska kilkaś ł � przywilejów� np. wi ksze raę -

24

cje ywno ciowe.ż śTo co szczególnie zapami taę ł z pobytu w Kolcach to by ał wyprawa wraz ze stra nikiemż do Wa brzycha (Waldenburg).ł By to jedyny raz w czasieł ca ego pobytu w obozie, kiedył móg opu ci jego teren, zał ś ć wyj tkiem codziennych marszyą do pracy.W Kolcach Leon Weintraub przebywa do lutego 1945 r.,ł nast pnie zosta deportowanyę ł do obozu koncentracyjnego Flossenbürg, a pó niej w raź -mach � ewakuacji� do kolejnych obozów. Podczas � marszu mierci� z Offenburga do Doś -naueschlingen uda o mu sił ę zbiec; w Donaueschlingen ukrywa si do chwili oswoboł ę -dzenia miejscowo ci przezś wojska francuskie.Z powodu swojego os abienia,ł wagi 35 kg i diagnozie tyfusu móg przebywa do lata 1945ł ć we francuskim sanatorium.Po wojnie studiowa wł Niemczech medycyn i wraz zeę swoj niemieck on powrócią ą ż ą ł w 1951 r. jako ginekolog do Polski.Pod koniec lat 60. z powodu wzrastaj cego w Polsceą antysemityzmu Leon Weintraub wyemigrowa wraz z rodzin doł ą Szwecji.

ród o: Visual HistoryŹ ł Archive der USC Shoah Foundation, Interview-Code: 26999.

Murray Bilfeld

Urodzi si w 1919 r. wł ę Krakowie jako Manek Bilfeld. Sp dzi tam swoje dzieci stwoę ł ń i m odo . W 1934 r.ł ść zako czy edukacj .ń ł ęWe wrze niu 1939 r., poś

wkroczeniu Niemców próbował uciec przed wcieleniem do polskiej armii. Powrócił jednak szybko do Krakowa. W roku 1940 musiał przeprowadzi si wraz zeć ę swoj rodzin do krakowskiegoą ą getta, gdzie pracował najpierw jako zamiatacz ulic, a pó niej jako mechanikź samochodowy.Od 1942 r. Murray Bilfeld był do czasu likwidacji getta sam, poniewa ca a jego roż ł -dzina zosta a deportowana. Poł likwidacji getta Murray Bil-feld zosta odes any do obozuł ł w Krakowie � P aszowie, gdzieł przebywa do maja 1943 r.,ł kiedy zosta przeniesiony doł KL Gross - Rosen. Pracował tam nadal jako mechanik samo-chodowy i z powodu swojej specjalizacji przeszed doł obozu w G uszycy, który okreł -la mianem � przyjemnego oboś ł -

zu� . Jako pracownik Organiza-cji Todta móg okazjonalnieł opuszcza obóz co uwa a zać ż ł du e udogodnienie. W lutymż 1945 r. zosta deportowanył najpierw do Flossenbürga, po-tem tak e do innych obozów,ż gdzie przebywa ł a do uwolż -nienia. Po oswobodzeniu po-cz tkowoą mieszka w Monał -chium, pó niej jednakź wyemi-growa do Nowego Jorku. ł Za oł -y tam rodzin i pracoważ ł ę ł

jako handlarz tekstyliami.

ród o: Visual HistoryŹ ł Archive der USC Shoah Foundation, Interview-Code 15333.

25

Sprawcy

Albert Speer. architekt i minister zbroje ń

Albert Speer urodzi si 19ł ę marca 1905 r. w Mannheim. Studiowa architektur wł ę Karlsruhe, Monachium i Berlinie, i po zdaniu egzaminu dyplomowego został asystentem na uniwersytecie. W 1931 r. wst pi do NSDAPą ł oraz SA i jako samodzielny architekt osiedli si wł ę Mannheim. Od 1932 r. otrzymywa od NSDAP zleceniał budowlane, a od 1934 r. był planist i architektemą gigantycznych zamierzeń budowlanych nazistowskich w adz. Na prze omie 1938 ił ł 1939 r. rozwin generalnyął plan przebudowy Berlina na wiatow stolic � Germani � .ś ą ę ę Od pocz tku wojny Speer wą coraz wi kszym stopniuę zajmowa si budowaniem dlał ę potrzeb wojska. W lutym 1942 r. zosta ministrem zbroje ił ń produkcji wojennej. Sprawuj cą t funkcj Speer sta się ę ł ę osob odpowiedzialn zaą ą kierowanie ca o ci gospo-ł ś ądarki wojennej. Przestawił przemys zbrojeniowy nał � totaln gospodark wojenn � .ą ę ą Organizacja gospodarki woje-nnej przez Speera opiera ał si g ównie na wykorzystaniuę ł robotników przymusowych i wi niów obozów koncentra-ęźcyjnych. Wspó pracowa bliskoł ł z Heinrichem Himmlerem i podleg mu organizacj SS. łą ą

Po zako czeniu wojny Speerń zosta aresztowany i w czasieł Procesu Norymberskiego prze-ciwko g ównym zbrodniarzomł wojennym skazany na 20 lat wi zienia. Po zwolnieniuę

opublikowa apologetyczneł pisma. Zmar 1 wrze nia 1981ł ś r. w Londynie.

Fritz Todt. In ynier iż minister zbrojeń

Fritz Todt urodzi si 4ł ę wrze nia 1891 r. w Pforzheim.ś Wzi udzia w pierwszejął ł wojnie wiatowej jako oficerś i obserwator lotniczy. Po zako czeniu studiówń in ynierskich w 1921 r.ż pracowa w elektrowniachł wodnych a pó niej przyź budowie dróg. Od wczesnych lat 20. Todt by cz onkiemł ł NSDAP. W 1931 r. został Oberführerem SA, a po powo aniu Hitlera na urz dł ą kanclerza Rzeszy � generalnym inspektorem dróg niemieckich. Powierzono mu zadanie budowy autostrad w Rzeszy, a podlega bezpo rednioł ś Hitlerowi. W 1938 r. sta sił ę odpowiedzialny za ca oł ść budownictwa w Rzeszy jako pe nomocnik generalny doł spraw regulacji gospodarki budowlanej. Na potrzeby budowy muru zachodniego stworzy organizacj Todta, wł ę ramach której wspó dzia a ył ł ł ze sob administracjaą budowlana, prywatne firmy oraz S u ba Pracy Rzeszył ż (RAD). W trakcie wojny OT zatrudnia a coraz wi kszeł ę liczby robotników przymusowych. W 1940 r. Todt zosta powo any na urz dł ł ą ministra Rzeszy do spraw uzbrojenia i amunicji. Tym samym sta si odpowiedzialnył ę za gospodark wojenn ię ą budow muru atlantyckiego. Wę 1941 r. zosta generalnymł inspektorem do spraw wody i energii. Pojawiaj ce sią ę coraz cz ciej w tpliwo ci węś ą ś

26

mo liwo wygrania wojnyż ść doprowadzi y do sporów tak eł ż z Hitlerem. 8 lutego 1942 r. Fritz Todt zgin wął katastrofie lotniczej niedaleko kwatery g ównejł Hitlera ko o Rastenburga wł Prusach Wschodnich (obecnie K trzyn). Pojawi y się ł ę przypuszczenia, e pad onż ł ofiar zamachu Hitlera.ą Po miertnie przyznano mu jakoś pierwszemu Niemiecki Order (najwy sze odznaczenie NSDAPż ustanowione przez Adolfa Hitlera w 1942 r.). Jego nast pc na stanowiskuę ą ministra zbroje zostań ł Albert Speer.

Johannes Hassebroek

Urodzony 11 lipca 1910 r. w Halle, dorasta jako jedynył syn naczelnika wi zienia.ę Edukacj swoj zako czy naę ą ń ł etapie szkole redniejś uzyskuj c wykszta cenieą ł kupieckie. W roku 1931 straci zatrudnienie jakoł pracownik odpowiedzialny za sprawy handlowe w firmie. Już w 1923 r. wst pi doą ł organizacji m odzie owejł ż � Bismarckbund� wchodz cej wą sk ad � Stahlhelm� .ł

W 1934 r. rozpocz swoj ,ął ą g ównie urz dow , dzia alnoł ę ą ł ść w SS, gdzie odby równieł ż szkolenie wojskowe � Verfuegungstruppe (grupa dyspozycyjna). Na kursie SS-Junkerschule Braunschweig zosta wyniesiony w roku 1935ł do rangi oficera SS. Nale aż ł w zwi zku z tym do elity wą strukturze hierarchii narodowosocjalistycznej.

W 1943 r. Hassebroek został komendantem KL Gross-Rosen. W

czasie jego urz dowania miaę ł miejsce zdumiewaj cy wzrostą aresztowa , jak równień ż za o enie systemuł ż zewn trznych obozów. Naę ogóln liczb 45 tys.ą ę przypadków zgonów w obozach, na Gross-Rosen przypada o ał ż 30-35 tys. W sprzeczno ci zś tym s wypowiedzi, jakobyą Hassebroeck. by najbardziejł humanitarnym i najbardziej lubianym kierownikiem obozu. Mo na to wyja ni w tenż ś ć sposób, e traktowa onż ł niemieckich wi niów lepiej.ęź ydowscy, polscy i sowieccyŻ

wi niowie cierpieli jednakęź tak samo pod jego komendantur jak uą poprzednich kierowników obozu. Po wojnie powo ywanoł si jednak tylko na zeznaniaę by ych wi niów niemieckich.ł ęź Hassebroek sam uzasadniał swoje dzia ania w ten sposób,ł e inny komendantż

post powa by z wi niami takę ł ęź samo jak on, je li nawet nieś okrutniej. Jeszcze w 1967 r. broni uzasadnienia egzekucjił ydowskiego wi nia po próbież ęź

ucieczki.

Hassebroek zosta oficjalnieł skazany przez brytyjski s dą wojskowy na kar mierci wę ś roku 1948. Wyrok nie został wykonany i w roku 1954 wy-puszczono go na wolno . Wróść -ci do swojej rodziny doł Braunschweig. Pracowa tamł ponownie jako kupiec. W 1967 r. wznowiono oskar enie przeż -ciwko zbrodniarzom z KL Gros-s-Rosen. Jednak s dziowieę wzi li pod uwag wy cznieę ę łą udowodnione przypadki zadawa-nia mierci, które w trakcieś ponownej rozprawy by y juł ż przedawnione. W 1970 r. Has-sebroek zosta uniewinniony.ł

27

O czasach swojej komendantury Hassebroek mówi otwarcie ił bez uprzedze . Wielokrotnień pytany jako wiadek wś post powaniu przygotowawczymę w sprawie Gross-Rosen stwierdza : � Nigdy nieł ukrywa em, odno nie mojejł ś s u by jako komendant KLł ż Gross-Rosen i nigdy nie mia em wyrzutów sumienia. Nieł mam ich równie dzi � .ż ś Jeszcze w roku 1975 powiedzia w udzielonym przezł siebie wywiadzie: � Jedyne czego a uj jest upadekż ł ę Trzeciej Rzeszy� .

Hassebroek zmar w 1977 r.ł

K. Orth, Die Konzentrationslager der SS. Sozialstrukturen, Analysen und biografische Studien, Goettingen 2000, s. 291.

Heinrich Friedrich Rindfle-isch

Urodzi si 3 marca 1916 r. wł ę Strasburgu. Po pierwszej wojnie wiatowej musiaś ł opu ci okr g Alzacji-ś ć ęLotaryngii odebrany Niemcom zgodnie z traktatem wersa-lskim. Rodzina przeprowadzi ał si do Berlina.ęRindfleisch rozpocz w 1935ął r. studia medyczne na uniwersytecie Humbolta w Berlinie. W roku 1942 uzyskał dyplom.Ju w 1938 r. wst pi do SS iż ą ł otrzyma podstawowe wykszta-łcenie przy Sanitarnymł Batalionie Zapasowym Waffen SS. Z powodu swojej wady wzroku zosta ustanowionył lekarzem obozowym i w roku 1942 skierowany do KL

Sachsenhausen, a nast pnie doę obozu m czyzn w KLęż Ravensbrück.W 1943 r. zosta przeniesionył jako drugi lekarz obozowy do KL Majdanek pod Lublinem. W tym obozie oficjalnie nie by o adnych eksperymentówł ż medycznych, ale Rindfleisch przeprowadza samodzielnieł okrutne eksperymenty na wi niach. By zaanga owanyęź ł ż równie w du ym stopniu wż ż selekcj wi niów. W obliczuę ęź zbli aj cego si frontu KLż ą ę Majdanek zosta � ewakuowany�ł a Rindfleisch przeniesiony do KL Gross - Rosen. W AL Riese anga owa si szczególnież ł ę przy egzekucjach.Po wojnie móg bez problemuł kontynuowa praktyk leka-ć ęrsk . Zatrudni si ju wą ł ę ż 1946 r. pod prawdziwym nazwiskiem przedstawiaj cą uprzednio za wiadczenie oś swojej s u bie w latach 1942�ł ż1945 na stanowisku chirurgicznym w jednym z berli skich szpitali. Pó niejń ź przeprowadzi si do Zag biał ę łę Ruhry.Rindfleisch zmar w 1969 r.ł Nigdy nie zosta poci gni tył ą ę do odpowiedzialno ci za swojś ą dzia alno w czasie wojny.ł śćW latach 1975� 1981 w Dusseldorfie odbywa sił ę proces w spawie zbrodniarzy z KL Majdanek, na którym zaliczono Rindfleischa do kr gu g ównych oprawców.ę ł

M. Pukrop, Dr med. Heinrich Rindfleisch. Eine Lagerarztkarriere im KZ Majdanek [w:] Kz-Verbrechen. Beiträge zur Geschichte der nationalistischen Konzentrationslager und ihrer Erinnerung, red. W. Lenarczyk, Berlin 2002, s.

28

33� 52.

Xaver Dorsch

Xaver Dorsch (1999-1986) jest przyk adem in yniera w s uł ż ł ż-bie Hitlera, któremu po 1945 r. nie udowodniono adnychż zbrodni przeciwko ludzko ciś czy innych wykrocze . Mimoń wysokich odznacze z czasówń nazizmu (Krzy Zas ug Wojenż ł -nych, Order Krwi NSDAP, Z oteł Odznaki Honorowe itp.) robił karier najpierw u aliantów,ę a nast pnie w zachonionieę -mieckiej i mi dzynarodoweję gospodarce. Jest on znacz c postaci wą ą ą temacie � Riese� , poniewa byż ł od 1941 r. kierownikiem cen-trali Organizacji Todt w Ber-linie oraz po obj ciu kierowę -nictwa tej organizacji przez Alberta Speera od 1942 jego zast pc . Organizacja Todtę ą by a zaanga owana od listopał ż -da 1944 w prace budowlane w Górach Sowich. Dorsch był jednym z wielu, którzy liczy-li w rywalizacji ze Speerem na pozyskanie ask Hitlera wł jego bezpo rednim otoczeniu. ś29 kwietnia 1944 r. dyrektor Dorsch zosta na polecenieł Speera szefem i organizatorem OT i tym samym sta sił ę odpowiedzialny za wykorzy-stanie pracy pracowników przymusowych na terenie ca ejł Rzeszy.

29

ŹRÓD AŁ

Wspomnienia dawnej nie-mieckiej mieszkanki Walimia

� ...W a ciwie d ugo nieł ś ł wiedzieli my gdzie pracowaliś rosyjscy wi niowie. Byli onięź p dzeni za dworcem w kierunkuę Wolfsberg [W odarza] i tamł znikali z zasi gu naszegoę wzroku. Na wsi szeptano, eż chciano budowa u nas nowć ą kwater g ówn Hitlera, doę ł ą czego nadawa a si naszał ę okolica z górami i ogromnymi lasami [...].

Na pocz tku 1943 rokuą widzia am przypadkowo jakł dostarczono na dworzec wagon bydl cy i wy adowano z niegoę ł setki dziwnych postaci. Pasiaste stroje i czapki. Zostali oni natychmiast poprowadzeni za dworcem w góry, w kierunku Uhlen i Wolfsberg. Trwa o kilkał tygodni zanim zrozumieli myś kim byli ci ludzie i co u nas robili.

Latem 1943 ludzie w pasiakach zjawili si po raz pierwszyę we wsi. Zacz li kopa rowyę ć przy Hauptstrasse, aby po o y kable. To samoł ż ć równie na Gartenstrasse.ż Przechodzili my przez k adkś ł ę na ulic , a w rowach poni eję ż widzieli my m czyzn, mi dzyś ęż ę nimi bardzo m odych, prawieł dzieci. Wychudzeni do ko ci,ś bez wystarczaj cego ubrania.ą Jesieni i zim owijali si wą ą ę worki po cemencie.

Teraz dowiadujemy si , eę ż chodzi o o ydów, ydów zeł Ż Ż wszystkich krajów. Widok tych biednych, wyzyskiwanych i

miertelnie zm czonych ludziś ę wzbudza w nas wspó czucie.ł ł Mieszka cy naszego domuń wrzucali tak cz sto jak toę mo liwe (trzeba by o mież ł ć zawsze na oku posterunki OT oraz kapo � wybranych w ródś wi niów stra ników),ęź ż ubrania, skarpety, bielizn ię przede wszystkim chleb. Kiedy ydzi kopali na Dorfstrasse,Ż

d u szy czas zaopatrywa amł ż ł m odego yda, który zł Ż pewno ci nie mia wi cej niś ą ł ę ż 14 lat w chleb ytni, któryż przynosi am codziennie przedł po udniem w wyznaczonymł czasie od piekarza Johana. Nie wiedzia am wówczas jakł niebezpieczne to by o �ł mieli my na miejscu równieś ż tajn policj , równie wą ę ż cywilu, wi c nigdy nie by oę ł wiadomo, czy nie jest się obserwowanym. Mog równieę ż wyrazi swoje zdanie na tematć tego, co zarzucano nam wciąż po wojnie, czy wiedzieli my oś ydach i o obozieŻ

koncentracyjnym. Nie, nie wiedzieli my tego,ś s yszeli my tylko to co rz dł ś ą uznawa za wa ne. S uchali mył ż ł ś wszystkich wiadomo ci tak, eś ż nie wiedzieli my jak wygl daś ą wojna w Rosji, na terenach okupowanych. W poniedzia koweł wieczory mieli my zawsześ próby chóru ko cielnego, panś Kerner nie by jeszczeł o nierzem. Pewnego dniaż ł

krótko przed 8 sz y my razemł ś z pani Christoph, z którą ą razem mieszka am, na prób .ł ę Most Stengelbrücke był roz wietlony reflektoramiś niczym w dzie . W mro nymń ź górskim potoku naprzeciwko domu Schremmera pracowali ydzi. To by listopad, a myŻ ł

mieszka cy Walimiań (Wüstewaltersdorf)

30

wiedzieli my, e to ju zima.ś ż ż Powiedzia am do panił Christoph: . Nigdy nie zapomn tegoę wieczoru i mojej reakcji� .

Wspomnienia Norberta Szeinowicza

� ...Cz sto dochodzi o doę ł miertelnych wypadków podczasś pracy, albo wysy ali nas doł obozu Dörnhau (Kolce), miejsca z którego prawie nikt nie wraca . Podczas mojejł pracy dla Organizacji Todt naby em chorob p uc a onił ę ł wys ali mnie do Dörnhau,ł dok d wysy ano wszystkichą ł chorych z okolicy.[...]Pierwsze wra enie z obozu:ż ludzie jak szkielety, nie mog si porusza , poniewaą ę ć ż ka dy ruch by dla nichż ł udr k , w du ej cz ci nieę ą ż ęś mogli si ju samodzielnieę ż rusza ze swojej pryczy.ć Otrzymywali my 700 g chleba iś zup dziennie, przy czym zupaę przypomina a bardziej wod .ł ę Miliony wszy pe za o wokół ł ł pokrytych wrzodami cia .ł Takiej plagi wszy nie widzia em nigdy wcze niej wł ś adnym obozie. Wi niowież ęź le eli bez bielizny i ubraż ń wi ziennych przykryci tylkoę kocem. W Dörnhau umiera oł

tysi ce wi niów, wi kszo zą ęź ę ść g odu. Ofiary nie by ył ł rozstrzeliwane, cho o tymć i z rezygnacją czeka y na mier . Ci, którzył ś ć mieli jeszcze si zwlec siłę ę z pryczy jedli ziemi . Umarę ł tam mój przyjaciel Leon Berwald z Krakowa, atleta i znany sportowiec. Kiedy widzia em go w Dörnhau nieł przypomina ju cz owieka, zł ż ł wrzodów które powsta y poł ugryzieniach wesz ropia nał ca ym ciele. Wiedzia em, e wł ł ż tych warunkach d ugo nieł po yj . Z le cych w pobli uż ę żą ż obozów przyprowadzani byli wi niowie, aby pracowa przyęź ć torach. Zakwaterowani byli w oddzielnych obozach. Uda o mił si podkra do ich obozu.ę ść Mimo zapalenia p uc chodzi emł ł z nimi do pracy. Koledzy podpierali mnie, poniewa nież mia em si y i samodzielnie.ł ł ść Po miesi cu, kiedy zbli a aą ż ł si Armia Czerwona zostali myę ś wys ani znowu do Dörnhau. Nał szcz cie by o to dwa dnięś ł przed oswobodzeniem. Le eliż tam tylko chorzy na tyfus. Z Krakowa nie by o nikogo ktoł by prze y , za wyj tkiemż ł ą Schulmanna. Przed barakami le a y setki nie pogrzebanychż ł cia � .ł

31

LITERATURA

Benz, Wolfgang und Distel, Barbara: Der Ort des Terrors. Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager. Stutthof, Groß-Rosen, Natzweiler. Bd. 6. München 2007.

Herbert, Ulrich: Fremdarbeiter. Politik und Praxis des � Ausländereinsatzes� in der Kriegswirtschaft des Dritten Reichs. Bonn 1986.

Lenarczyk, Wojciech (Hrsg.): KZ-Verbrechen. Beiträge zur Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager und ihrer Erinnerung. Berlin 2002.

Orth, Karin: Das System der nationalsozialistischen Konzentrationslager. Hamburg 1999.

Orth, Karin; Die Konzentrationslager der SS. Sozialstrukturen, Analysen und biografische Studien. Göttingen 2000.

Seidler, Franz W./ Zeigert, Dieter: Die Führerhauptquartiere. Anlagen und Planungen im ZweitenWeltkrieg. München 2000.

Speer, Albert: Erinnerungen. Berlin 1993.

Spoerer, Marc: Zwangsarbeit unter dem Hakenkreuz. München 2001.

Sula, Dorota: Arbeitslager Riese. Filia KL Groß-Rosen. Groß-Rosen 2003.

32