View
129
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Utsi uñi ndusu
Trece voces
Rolando Marín
GRUPO CULTURAL "NDUSU SAVI"
San Juan Colorado, Oaxaca, 2013.
UN DÍA PARA LAS LENGUAS DEL MUNDO
En 1999, la Conferencia General, órgano supremo de la UNESCO, reconoció el papel desempeñado por la lengua materna en el desarrollo de la creatividad, la capacidad de comunicación y la elaboración de conceptos, pero también en el hecho de que las lenguas maternas constituyen el primer vector de la identidad cultural.
Se ha venido celebrando el Día Internacional de la Lengua Materna, los 21 de febrero, desde el año 2000 con esto se intenta promover el desarrollo individual y la diversidad cultural de la humanidad. Promoviendo la unidad en la diversidad y la comprensión internacional, a través del multilingüismo y el multiculturalismo.
En el marco de esta celebración, Grupo Cultural "Ndusu Savi" comparte trece poemas en lengua Tu’un savi, mejor conocida como mixteco, sustraídos de tres poemarios de Rolando Marín, esperando que muchos más jóvenes se interesen por escribir en sus lenguas originarias, así como compartir con el mundo las traducciones en español, fomentando el multilingüismo, el respeto y apreciación de todas y cada una de las lenguas del mundo.
SOBRE EL AUTOR…
Nació el 19 de febrero de 1990, en
San Juan Colorado, distrito de Jamiltepec,
Oaxaca. En 2009, obtuvo el primer lugar en el
XIX Concurso de Cuento Mixteco que
convoca el Gobierno del Estado de Puebla.
En 2010, publicó un adelanto de la
investigación sobre la historia de San Juan
Colorado bajo el título de “Tu’un Tsana’a, Las
voces del Pasado”. En 2012, publicó un libro
de historia de su pueblo con el título "Desde
que nació el sol. San Juan Colorado, su
huella a través del tiempo" y los poemarios
mixteco-español de títulos "Ita iñu – Flor de
Espinas", "Yaa uvi-Lengua bífida" e "Ita
kuuan-Flor de muerto".
Actualmente, realiza una investigación
sobre la participación de los mixtecos en la
Guerra de Independencia en la Costa Chica
de Oaxaca, la recopilación de un vocabulario
mixteco-español y en próximas fechas
recibirá el Premio estatal de la juventud, en la
disciplina de Preservación de la identidad
cultural.
Ita iñu
flor de espinas1
1 Escrito entre 2005-2008
Nuu nya’yu yu nakuañi tsa’a nd++ un, tsakin un nutsa’a un, ndoo ya’ya un. Tsika un nutsa’a yu ndaa iñiyu tan ña kukaa maa un. Kuñi yu tsi un chin nakan+ un ku’va iyo yu tsa tamaa koo kita iñi yu. Chin vasu ña kutuñi iñi un tu’un tsa’un yu kuu tsa va’a tsi’un chin vasu takan ña kua’an maa un. Kuñi yu tsi un ku’va kuñi yu tsakuaa tsa kua’a tiñuu na’nu tan xiñu. Ku’va kuñi yu tsa katsin tsa kua tuvi Ndoo, nuña tan yaa’ma. Ndi maa yatsin tsa ndi chi’i raanu tsikula Kuñi yu nye’e yu tsi un k+v+ tan k+v+. Na nuña yu yama tsa tsas+ tinuu yu tan natava yu tsi un tsa ndi kuu un tindaku ndava tsa ku’va kua tsaa tsa tuvi Kua nduvi nditsin kua’a naka’y+ tsa kua nakunyaa nu nyika yu. Kuu yo kanyiku yo tsata ñikanyii tu’un k+y+ nu y+’+ nducha nd++, tan yu’u kuñiyu tsi un, tsika iñi yu tsi un, nakuminyaa yu tsi un ndi maa kuminyaa viko kuaa’a tan yucha tsi ñikanyii tsa kue kue ñi kixi tsa kua naichi k+v+.
Sobre mi barro hundiste tus pies descalzos, marcaste tus dedos, dejaste tu huella. Me caminaste de los pies a la cabeza y nunca resbalaste. Te quiero porque desenredaste las costumbres que como serpientes salían de mi cabeza. Porque aunque no la entendiste mi tradición fue importante para ti tanto como para no irte. Te quiero como quiero las noches con estrellas grandes y luminosas. Como quiero a las mañanas frescas despejadas, limpias y ligeras. Como una jícara de chocolate recién servida espero mirarte cada día. Abrir los totomoxtles que cierran mis ventanas y dibujarte mientras aun seas una crisálida que tan pronto florezca el día se convertirá en coloridas alas que se posaran sobre mi pecho. Somos tendidos sobre soles un cántaro que contiene agua limpia, y yo te quiero, te pienso, te abrazo como abrazan las nubes rojas y tiernas al sol que lentamente se duerme cuando se marchita el día .
Ndi maa ndusu tsa ku’va ko’yo natsaa tsata
nducha,
ya’a xa’va ta yuku yu.
Ndava yu tsata yuvi
tan nu nd++ ka yucha, nyaa un.
Nye’e ñi yu tsi un nyaa yu nu sukun
tan kuñi yu tsi un.
Nye’e un tsi yu tsi’in tinuu yucha un
tan nye’e xaa maa un tsi yu.
Tsito yu chin kuñi nd+’+ un tsi yu,
tu’un itsi ku’u chaa tsii yo tsi yo.
Tsata nd+’+ yu tsi un
tan vasu ña kutuñi iñi ta’an yo
vasu ña iin ñi kaa yo tan ña iin ñi ka’nu yo.
Kuñi yu tsi un, kuñi un tsi yu, kuñi yo tsi yo,
tan vasu ña kutuñi iñi ñuñay+v+,
kua ndava ka maa yu tsata k+v+ un.
Una voz que como lirio florece sobre la superficie
del agua,
atraviesa mis barrancos y montañas.
Vuelo sobre las cañadas
y en la parte más clara del río, estás.
yo te miro desde lo alto
y te quiero.
Volteas a verme con tus ojos tiernos
y te me quedas viendo.
Yo se que también me quieres,
la naturaleza nos ha separado.
Yo también te canto
y aunque no nos entendemos
aunque no tenemos la misma forma y tamaño.
Te quiero, me quieres, nos queremos.
Y aunque el mundo no lo entienda,
yo seguiré volando sobre tu tiempo.
Tinuu tsa tsika tsata un
ndata tsa tind++ tsa vii iñi yu,
chaa ta’an yu tsi yu tsi’in un tsi’in s++
takan tan tsa kuñi yu ndundasu nu tsiyo
chin k+v+ ña kuvi akund+’+ tsitsi.
Yu’u kua ka’an yu naaka van kuñi yu tsi un
soko tu ka’an i’na un
naaka kua ku’vaun tsa u’vi tsi yu,
tsas+ yu ñikanyii tsi’in nunda’a yu
tan xuu tixa’ñu kan
tsindas+ yu tsi’in tsa nduku’un iñi yu tsi un.
Los ojos que caminan sobre ti
destrozan mi sensibilidad desnuda,
me pego junto a ti con saliva
para que el deseo se tueste sobre tu comal
ya que los días no lo consumen.
Yo te he de decir qué tanto es lo que te quiero
pero si tú me dices antes
qué tanto has de herirme,
tapo al sol con mi dedo
y bajo su sombra
me cobijo con tu recuerdo.
Ña kuvi kas+ yu tinuu yu,
tsa nye’e yu nuu un
nuña tsi tsi ku’va ñuu,
u’vi soko ña tsaku yu.
Ña kaa’an yu, ña tsika iñi yu,
Maa un kuu yu:
Tsa’a tsata yu tsi tsa nduku’un iñi yu tsi un ña
kaa’an yu kua’an in
Tsinyaa yu tsata tu’un choo tan kua’an yu
maa chin uvin ñi kuu yu tu’un tinuu tsa chi’i yo’o
tsa’a tsata un.
Cerrar los ojos no puedo,
ver tu rostro
los abre a media noche,
duele pero no lloro.
no hablo, no pienso,
soy tú:
Le doy la espalda a tu recuerdo sin decirle adiós
me siento sobre un cangrejo y me voy
pero también soy una ceiba que echó sus raíces
sobre ti.
Yaa uvi
Lengua bífida2
2 Escrito en 2009
Chi’i yu kutu tsa kita itsi añima yu, kita kan itsi yu’u yu ku’va ndusu asuu, chi’yu an ndatu tsi ra ñu’u, tsi ra tsii tsaa’nu, kuu yu iin ve’e ñu’u tsa naki’in va’a tsa kuu tsana’a ñuu yu, kuu yu iin ve’e ñu’u tsa ika tsa kua kuu chan, kuiya kuu xu’un kuaan nu natava tsa’a yu nuu ra ñu’u, ndusu yu chaa tsata anima yu ñ++ ñu’u tsaa tsi’in tsa natava tsaa’nu, kuu yu ndusu kuiya tsa uvin ñi maa kuiya ña kuvi akutaxi. Elevo el incienso que brota de mi alma, sale por mi boca en voz color azul, lo ofrendo a los dioses, a los viejos ancestros, yo soy un templo que guarda el pasado de mi pueblo, soy un templo que construye el futuro, el tiempo es el excremento dorado donde mis pasos esculpen el rostro de algún Dios, mis palabras escriben en el corazón un nuevo códice con pinturas antiguas, soy la voz del tiempo que el mismo tiempo no pudo silenciar.
Tachi, isu tan tikoso, ita, savi, ndoo tan yuchi, tsaku xaa maa k+v+ tsaa’nu ndaa tsa yucha anaa s+v+ tsi na’a tsi. Iin tu’un ra kee tsiyo t+v+ s++ tsata ñ++ tsi na’a tsi, savuru, tumingu tan looñi… Viento, venado y mono, flor, lluvia, caña y pedernal, los días antiguos lloraron hasta que el río borró sus nombres. Un hombre extraño les escupió sobre la piel, sábado, domingo y lunes…
Ya’vi. Tsa’a yu kayu tsata un, che’e, yuku, ñu’u, ñ++ yu. Tasu uvi iñi ndava tsata k+v+ yu. Ita kuaa’a kachin, ita kuaan nikava. Utsi uñi taa’an tu’un nakuatu tsi ra ñu’u and+v+. ++ taa’an tu’un kuee’e n+ñ+ tsi ra ñu’u anyaya. Ya’vi, tsa nduku’un iñi kaña itsi tsa kutuñi iñi yu. Tsa tsakuyu tsata n+ñ+ tiko’li yu. Tsa tsakunaa’a yu nu tinuu kutu yu. Tsa kua kitatu yu tsata kuruu nyaa. Serpiente de fuego. Mi huella encendida sobre ti, escamas, montañas, tierra, mi piel. Águilas bicéfalas vuelan sobre mi tiempo. Flores rojas laten, flores amarillas caen. Trece conjuros lanzados a los dioses del cielo. Nueve hechizos de sangre a los dioses del inframundo. Serpiente de fuego, escurridiza memoria dentro de mi entendimiento. Llanto sobre la mazorca de mi ombligo. Risa sobre mi tupida ceiba. Descanso sobre la cruz de cenizas.
Yuu yuchi tsa nikava ja’a tsii natava ku’va iyo kuñu ñu’u yu, natava tsi yu nu yuu yaa’a tsa naki’in yava yu nu tixa’ñu tinuu, tsitan tsatsi y+’+ tsa taxi tan ane’ñi ña an nu tsiyo, chaso’o yu tsi ña, ichi yu, natuvi nu ñu’u i’na ka, yaa tan iñi uvi yu ta’vi sava tatsan, kuu yu yaa yuu, yuu yuchi, tsa kanda ku’va kanda yaa koo, kuu yu tu’un tsa’nu tsa vichin kuñi ka’an: i’ya nyaa yu. El pedazo de pedernal que se le cayó al abuelo dibujó las formas de mi carne-tierra, fui tallado en piedra café que recogió la estirpe de la sombra de la ceiba, la abuela muerde el silencio y lo arroja al comal, yo la escucho, mi destino, fue visto en el fuego primigenio, mi lengua y mente bífidas partidas por un rayo, soy una lengua de piedra, de obsidiana, que se mueve como la lengua de la serpiente, soy la palabra antigua que hoy quiso decir: presente.
Tuvi nyiko ñuu savi Tuvi nyikoyo tsat+ ñ++ uvi, Nyakuyo i’ya tsi’in ita kuaa’a Ndatu ra utu Savi, Xuu ja’ma nda’a sukun ita kuaan Ku’va andus++ yo tsi ra tsito’o nd+y+. Tuvi nyiko nu ñuu ñay+v+. Tsa tuvi Tan ja’ma tuun tsa tsas+ ñ++ tinuu yo Ju’un yakua kuiya, Nducha tsi’in ñu’u tinuu tuun yo. Amanecen de nuevo los Ñuu savi Florecemos sobre una piel bilingüe, Estamos aquí cargando nuestras flores rojas Ofrenda para el padre Lluvia, Bajo nueve servilletas el ramo de flores amarillas Para enamorar a los dioses de la muerte. Florecemos de nuevo en el mundo. Amanece Y la oscura manta que cubrió nuestros párpados Durante cinco nudos del tiempo, Se derritió por el fuego de nuestros ojos negros.
ITA KUAAN
FLOR DE MUERTO3
3 Escrito en 2012
Nye’e yu tixa’ñu un, soko kuaa yu,
Tsiñi yu ndusu un, soko so’o yu,
Tuvi iñi yu tsi un, soko tsa tsi’i yu.
Ña ixta tachi ka yu, tɨvɨ un tachi un tsi yu,
Nduvi yu nyaka, naku’va nyiko un kuñu un tsi yu,
Kuu yu tu’un yu’u un,
Kachi añima yu, ñumaa’na ñi kuu an,
Ña nye’e yu tsi un, ña tuvi iñi yu tsi un,
Soko kuu yu tsa nduku’un iñi nu iyo kuii un.
Veo tu sombra, pero estoy ciego,
Escucho tu voz, pero estoy sordo,
Siento la presencia tuya, pero estoy muerto.
Yo no respiro, me soplas de tu aire,
Yo me vuelvo polvo, me regresas tu carne,
Soy un pedazo tuyo,
Late mi corazón, todo es un sueño,
No te veo, no te siento,
Pero soy recuerdo donde eres vivo eterno.
Tsa vitsin tsa nakuminyaa tsi yu, tsa nduku tsi yu
Tsa nduve na ika yu, naa tsika iñi yu.
Tsa vitsin ya tsa akusu tsi yu, tsa ña tsika iñi yu
chaan,
Tsa ña kayu tsata ku’va tsa kaa tsa’a ndɨ’ɨ kɨvɨ
yu,
Tsa vitsin ya, kuu ina tuun,
Tu’un ka’un tsa tsi’in tsa tsata tɨ
Tsaa’anya tsa naa.
Tsa kuu yu tsa nyiku tsiyu ndɨ’ɨ kɨvɨ van.
Este frío viento que me abraza, que me asecha
Cuando no tengo que hacer, en que pensar.
Este frío que me arrulla, cuando no pienso en
mañana,
Cuando no arden sobre el tiempo mis pasos
diarios,
Este frío, es un perro negro,
Un tecolote que con su canto
Desgarra la oscuridad.
Es la muerte que me sigue diario.
Tsa nyito yo tañi
Nikava tsata tuñu’u
Kutu tsa kuu yo.
Ña kanda yu, nduvitsi yu.
Tu’un ka’un nye’e tsi yu, tsa ndɨ’ɨ kɨvɨ yu.
Kitsa’a ñi tu’un tsa tsata
Ndaa nu sukun ndika’a
Tsa nyiso itsi soko tsi
Tsa tsa’a kuenda tsa kua kuu yu.
La vida se desborda
Cae sobre la brasa
Del copal de la muerte.
No me muevo, me pongo frío.
Un tecolote me observa, se ha acabado mi tiempo.
Empieza un canto
Desde lo oscuro de la palma
Que sostiene entre sus ramas
El presagio de mi muerte.
Ika raanu sukun,
Tsaa’ñi raanu ita ndɨyɨ,
Tsa xiñu tan kuaan
Tsi’in ixtu ndika’a tsichi.
Ki’in raanu sukun kan,
Ndatu kuu tsi…
Xiko viko ndɨyɨ kuu tsi.
Ita kuaan,
Nuu’ñi un tsi’in tsa kuu yo
Ja’a yakua kuiya,
Kuu un ñu’u tsa nda’a ra tsa’nu
Kuu un tuñu’u tsa ña ndaa’va.
Tsa ñi’i xaa maa kayu.
Savi ñu’u
Tsa nduku’un iñi yo.
Hacen sus ramos,
Atan las flores de muerto,
Resplandecientes y amarillas
Con la espiga de la palma de coyul.
Toman el ramo,
Es la ofrenda…
Es el olor de la fiesta de muertos.
Flor de muerto,
Amarrada con la muerte
Por el nudo del tiempo,
Eres una llama que cargan los ancianos
Eres la brasa que no se apaga.
Que hace arder intensamente,
La lluvia de fuego
De los recuerdos.