Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
SigmundFreud-TươnglaicủamộtẢotưởngDieZukunftEinerIllusionSigismundSchlomoFreud(6May1856–23September1939)LờiNgườiDịch1.Freudcoitôngiáolàmộthiệntượngnhânvăntrongxãhộivănminh.Tôngiáolàphósảntừsự“gạtbỏ
nhữngbảnnăng”bằngnhữngphươngtiện“cấmđoán”tìmthấytrongmọivănhóa.TôngiáonảymầmtừmặccảmOedipus,vàphơibàysựbấtlựccủaconngườiởtrầngian,phảiđốimặtvớisốphậncuốicùnglàcáichết,đốichọivớinhữngcấmcảnràngbuộccủaxãhội,vànhữngsứcmạnhcủatựnhiên.
ÔngnhìnGótnhưsựthểhiệncủakhátkhaovềmộtngườichathấytrongtâmlýcon-trẻ.CáctôngiáoxoayquanhmộthaynhiềuGót,trongngôntừcủaông,chúnggiữmột“nhiệmvụgồmbalớp:“phải‘trừtàtrụcquỉ’chonhữngkhiếphãicủaconngườitrướcthếgiớitựnhiên”,“phảihòagiảiconngườivớisựtànáccủasốphận,đặcbiệtlàkhiđượcthểhiệnquacáichết”,và“phảiđềnbùchonhữngđaukhổvàthiếuthốnvốnđờisốngvănminhđãápđặtlênconngườinóichung”.Dođó,tôngiáotạonênmột“khotànggồmcácýtưởngsinhratừnhucầuxoadịunhữngđaukhổcủaconngười,khiếncóthểkhamchịuđược”.
TôngiáomàFreudnóiđến“tươngứngvớihìnhthứccuốicùngtrongsựtiếnhóacủatôngiáo,làđạoKitôthựchànhtrongnềnvănminhdatrắnghiệnnay”.KhácvớiJung,sauông,làngườiđãdựanhiềuýtưởngtrêncáctôngiáophươngĐông(chủyếulàẤnĐộgiáovàPhậtgiáo).Vềmặtlôgich,FreudnhấnmạnhtrênmộtyếutínhđặcthùcủaKitôgiáo,đólàmối“quanhệchacon”.Ôngkhẳngđịnhrằng“Gótlàmộtngườichacaovời,hoàimongvềngườichalàgốccủanhucầuvềtôngiáo”.
Freudphânbiệtảotưởng(illusion)vàsailầm:mộtảotưởng,làsảnphẩmcủaaoước,khôngnhấtthiếtphảilàsailầm.Hơnnữa,ôngnóithêm“Tôngiáodođócóthểlàchứngloạnthầnkinhphổquátcủanhânloại,giốngnhưámảnhnhiễuloạnthầnkinhcủatrẻcon,khởipháttừmặccảmOedipus,trongtươngquanchacon”.Ôngthậmchícònchorằng“nhữngngườisùngđạođượcbảovệởmộtmứcđộcaotrướccácnguycơcủamộtsốbệnhthầnkinh;sựchấpnhậncủahọvềbệnhthầnkinhphổquátđãtránhchohọcôngviệcphảixâydựngmộtbệnhloạnthầnkinhcánhânchoriênghọ”.Hiểulànhữngtínđồcáctôngiáođãmắcmộtthứbệnhthầnkinhphổquátrồi,nênmiễnnhiễm.
2.ThựccóGótkhông,hayhìnhảnhđóchỉlàmộttưởngtượng,vàcảmgiáccủachúngtavềhiệnhữuđó
chỉkhônggìkháclàmộthyvọngthầmkínchokhátkhaolớnnhấtcủaconngườiđượcthành?Gótlàcóthực–haychỉlàmộttưởngtượng?Đólàcâutrảlờitựnhiênvàquenthuộcnhất,vàcũngxaxưanhất,ghilạitừcổthờiHylạp.Khoảngnămsáutrămnămtrướccôngnguyên,triếtgiaXenophanesđãviết,“sựthậtrõràngvềcácvịGótlàkhôngcóngườinàotừngnhìnthấy,cũngchẳngcóbấtkỳngườinàobaogiờsẽbiết”.
Đâylàđiềuđươngnhiên,nhưngôngtuyênbốbiếtnhữnghuyềnthuyếtvềcácGótđếntừđâu.Ônggiảithích“conngườicóxuhướngdựnghìnhảnhcủatấtcảmọingườivàtấtcảmọithứgiốngnhưlàchínhhọ.NgườiEthiopia,ôngnói,làmnhữngGótcủahọcódaxậm,mũitẹt,trongkhingườiThracianlàmcácGótcủahọcódatrắng,tóchungđỏvàmắtxanh.TintưởngrằngcácvịGótcóbấtkỳloạihìnhthểnàocủaconngườitấtcảlàthứnhândạnghóaấutrĩtrẻcon”.
Thếnên,ôngcònmỉamaiviếtthêm“Nếunhữngconbòvànhữngconngựa,haynhữngconsưtửđãcótay,vànếuchúngcóthểvẽđược,sauđóconngựasẽvẽcácGótcủachúngcódạngnhưngựa,bònhưbò,làmthânthểcácGótcủachúngcóhìnhdạngtươngtựnhưcủariêngchúng”.ĐólàXenophanesvớinhữngGótcủadânHylạpvẫnchorằngcưngụtrênngọnnúicaonhấtxứhọlàOlympus.
Thếnhưngsauđó,cáctôngiáoAbahamrađời,kháiniệmGóttrởnêntrừutượnghơn,huyềnnhiệmhơn,vàvìnhữngngọnnúiđãbịconngườichinhphục,nênGótđượcđẩychocaoxahơnnữa,rangoàicảthờigianlẫnkhônggian,rakhỏithựctạivậtchấttrầngian.Câuhỏitrênnayđượcchuyểnthành-Gótlàcó
thựckhông-haychỉlàmộtảotưởng,giốngnhưmộtgiấcmơtrongđêmdàiđờingười?CâuhỏinàyđãgâytranhluậntừlâutrongtriếthọctôngiáophươngTây.Tuynhiên,trongnhữngnămgầnđây,ýtưởngrằngGótchỉđơngiảnlàmộtsựlàmđầymongướccủaconngườiđãngàycàngđượcchúývàđượcphổbiếnmạnhmẽ.
HaitriếtgiađặcbiệtgắnliềnvớilýthuyếtnàylàLudwigFeuerbach(1804-1872)vàSigmundFreud(1856-1939).
CôngtrìnhchínhcủaFeuerbachlàYếutínhcủaKitôgiáo(TheEssenceofChristianity-1841),trongđóôngchorằngýtưởngvềGótphátsinhtừkinhnghiệmcóthểhiểuđượccủaconngười,nhưngđãbịhiểunhầmlẫn.Tôngiáonóichungchỉđơngiảnlàsựphóngchiếubảnchấtconngườivàomộtkhônggiansiêunghiệmảo.Conngườiđốitượnghóanhữngcảmxúccủachínhmình.
Họgiải thíchnhầmlẫnkinhnghiệmcủahọnhư làmộtnhận thứcvềGót, trongkhi trong thực tếnókhônglàgìkháchơnkinhnghiệmvềtựbảnthânhọ.VậyGótphátsinhtừkinhnghiệmconngười,nhưngvềchínhconngười,khôngvềmột-gìkhôngconngười,nhưđãnhầmlẫn.ConngườigánchoGóttấtcảnhữngphẩmtínhtốtđẹp,vàhậuquảlàgiữlạivàgánchotựthânconngườitấtcảnhữngphẩmtínhxấuác,tạonênmộtsựvongthân(alienation).
Gótlàsựkhaokhátcủaconngườiđượcnhâncáchhóa.Chúngtakhaokhátcómộthữuthểđápứngđượctấtcảnhữngmuốnvàmơcủachúngta-vàchúngta
tạoramộthữuthể,rồiđưalênthànhsiêuthể,giốngnhưvậy.ĐốivớiFeuerbach,lýthuyếtloạinhưChristsốnglạikhônggìkháchơnlàmộttiếngvangtừsâuthẳmconngườiđòimộttrựctiếpanủichắcchắnvềsựbấttửcánhân.KinhThánhnóirằngGóttạodựngconngườitheohìnhảnhcủamình;FeuerbachtuyênbốchúngtatạodựngGóttheohìnhảnhcủachúngta;“Conngườilàđầu,giữavàcuốicủatôngiáo”.Trướcsauchỉcóconngười.Gótlàmộtsựlàmđầymongướccủaconngười,vàgiữbằngmộtảotưởng.Trongthếgiớitôngiáo,conngườiđãkhôngnhậnrarằngkhihọnóivềGót,họphơimởnhữnghyvọngvàsợhãisâukínnhấtcủachínhhọ.
Lốinhìn“cáchmạng”này,cótácdụnglớntronglịchsửtưtưởng,làmvấnđềhiệnhữucủaGót–từnaykhôngchỉởtrongnhữngluậnchứnglogicgiữanhữngnhàthầnhọcvàtriếthọc,lạithôikhôngởtrongnhữngmặckhảitừnãothứccủamộtvàicánhânnàođó,nhưngtrênnhữngkinhnghiệmtâmlýcủanhữngtínđồhiệnđại.Thầnhọcthànhnhânloạihọc,điềutrathựchưvềGótrơitừtrờicaoxuốngđấtthấp,trởthànhmộttìmtòivềbảnchấtconngười.
PhântíchxuấtsắccủaFeuerbachcóảnhhưởngsâudài.CâuhỏiGótcóhaykhông–nếutạmgiảđịnhlàcó,đãchuyểnsang–tạisaocó?–vàđếntừđâu?LờiFeuerbachđápmởđầulàsựhiệnhữucủaGótbuộcchặtvàcócăncứtrênkinhnghiệmcủaconngười.Nhưng,nhưFeuerbach,nhấnmạnh,kinhnghiệmconngườicóthểlàkhônggìkháchơnlàkinhnghiệmvềchínhmình,hơnlàvềGót.Chúngtachỉđơngiảnphóngchiếunhữngkinhnghiệmriêngcủachúngta,vàgọitênkếtquảlà“Gót”,đánglẽphảinhậnrarằngchúngchỉđơngiảnlàkinhnghiệmcủatựthânbảntínhrấtđỗiconngười.CáchnhìncủaFeuerbachđánhmộtđònchítửvàonhữngýtưởngxoayquanhconngườicủađạoKitô.
3Những ý tưởng cơ bản của Feuerbach tái sinh trong Sigmund Freud.Ngày nay, khi nói về “phóng
chiếu”hay“mongướclàmđầy”lànóivềchúngcùngnhữngbiếnthểtrongkhoaphântâmhọccủaFreud,chứkhôngphảitrongFeuerbachnữa.TuyênbốmạnhmẽnhấtcủaFreudcóthểtìmthấytrongTheFutureofanIllusion(1927).ĐốivớiFreud,nhữngýtưởngtôngiáolà“ảotưởng”,lấpđầynhữngmongmuốnlâuđờinhất,mạnhnhấtvàcấpthiếtsâukínnhấtcủaloàingười
ĐểhiểuTheFutureofanIllusion,chúngtacầnnhắclạivàikháiniệmchủyếu.Trướchếtlàkháiniệmontogenesisrecapitulatesphylogenesis.Freudsửdụngphylogenesisđểchỉquátrìnhtiếnhóabaogồmcủacon người từ những nguồn gốc sớm nhất của nó. Ông đưa ra giả thuyết rằng sự phát triển cá nhân(ontogenesis)lậplạitrongthutómcácgiaiđoạnchínhcủaquátrìnhtiếnhóacủanhânloại,vớinhữngbiếncốchấnthươngtronglịchsửcủanó,dođóchúngxuấthiệnlạivàcóảnhhưởngvềcơcấutrêntừngcá
nhân.Điềunàygiảithíchsựphổquátcủanhữngýtưởnglạlùngnguyênthủy,mặccảmOedipus,vàmộtdàndựngcấutrúctronghìnhthànhvàhoạtđộngcủanhữngchứcnăngtâmlýconngười.Lýthuyếtnày,mộtcáchvắntắt,chorằngtiếntrìnhpháttriểnsựsốngởmỗiđứatrẻlậplạilịchsửtiếnhóasựsốngcủatoànthểgiốngngười.
Thêmnữa,Freudnhìnvănminhconngườidựngtrênsựchốibỏnhữngbảnnăngtựnhiên,đặcbiệtlàbảnnăngtìnhdục,quamộtphatrộntừdồnénđếnthănghoa,dẫnđếnnhữngdaydứt,uẩnức–mỗithếhệlạibịbuộclặplạiquátrìnhdồnnéntâmlýnày.Đếnđây,saukhiFeuerbachđẩythầnhọcsangnhânchủnghọc,đếnFreud,ôngđẩynósanglĩnhvựcchuyênmôncủaông–tâmlýhọcvàdùngphươngphápcùngkếtquảcủaphântâmhọc,mộtsángtạocủachínhông,đểgiảithíchnguồngốchìnhthànhcủanó.
Vàtrongđó,ngoàilýthuyếtvềbảnnăng,ôngsửdụngbakháiniệmđặcbiệtcủaphântâmhọc–mặccảmOedipustrongquanhệcha-mẹ-con,lòng-quá-yêu-chỉchínhmình(narcissism)củaconngười,vàkháiniệm–đãnóiởtrên,nhưngđượcdùngvớinộidungcủaFreud-“mongướclàmđầy”(wish-fulfillment).Làmđầy,thỏamãnmongướclàmộtkhaokhát,mộtámảnh,haycóthểnóimộtđộngcơthúcđẩycủanhữnghìnhthànhtừvôthứcnhưnhữnggiấcmơ,nhữngtriệuchứngloạnthầnkinh,vànhữngmơtưởng,ámảnhdịthường.
Đặcbiệt lànhữngướcmong trẻ thơvề tínhdụcsẽđượcbiểuhiệnvà thỏamãnẩndấu trong tưởngtượngvớinhiềucảitrang.Nhìnnhưvậy,mongướclàmđầylàhếtsứcnăngđộng.Mộtmongướckhôngbaogiờcôlẻ,nóluônluônsonghànhhayđốinghịchvớinhữngmongướckhác,tronglẫnngoải,kínlẫnmở.Nhưthếchúngluônluônchuyểnvậntrongnhữngtiếntrìnhxắpxếp,nghĩalàdằngco,đưalên,dìmxuốngnhữngýnghĩa.
TrướcđótrongTotemvàTabu(1913).Freudphátbiểuquanđiểmtáobạovàsángtạocủaôngvềmộtnguồngốccủatôngiáo,nhìntrongphươngdiệnlịchsửcủatâmlýđámđông.Freudtuyênbốrằngtôngiáovềcơbảnlàmộthìnhthứcbiếndạngcủamộtámảnhthầnkinh(obsessionalneurosis).Theoôngnguồngốctôngiáocóhaitầng:gốccủanótronglịchsửtiếnhóatổngquátcủaxãhộiloàingười,vàgốccủanótrongtrườnghợpcủamỗitâmlýcánhân.
Freud tin rằngnhữngyếu tốchínhyếu trong tấtcả tôngiáoAbrahamlà: sự tônkínhmộtchândungngườicha(GóthayChrist),tintưởngvàoquyềnnăngsiêunhiênthầnlinh,vàmộtquantâmvớinhữngnghilễnhấtđịnhnàođósaochođúngcách.ÔngtruynguyênnhữngnguồngốctôngiáovềmặccảmOedipus.Ởmộtthờiđiểmnàođótronglịchsửnhânloại,khiloàingườivẫncònsốngtheonhữngbầyđoàn,trongmỗibầyđoàncómộtngườinam–mộttộctrưởng-lớntuổinhưngmạnhmẽnắmtoànquyềnthốnglĩnh.Nhữngngườinàyđộcquyềnsởhữunhữngphụnữcủathịtộc,haybộlạc.
Freudphỏngđoánmộtbiếncốđãphảixảyratrongđêmtốitiềnsửsơkhai-trongđónhữngngườinamtrẻ tuổi,bấtmãnvới tìnhtrạngnày,đãmột lần từngnổidậychốnglạinhữngtộc trưởng, lậtđổhọ,giếtnhữngngườicha,dànhlấynhữngphụnữ,trongđócónhữngngườimẹ,chomình.Sauđó,bịámảnhvớibiếncốnày-mộtxúccảmvềtộilỗithànhhình.Tôngiáocónguồngốctừbiếncốtiềnsửnày,từmặccảmtộilỗiđó,nóđãlàsứcmạnhthúcđẩychủyếu,vànỗlựcchuộctộichobiếncốđẫmmáuđóđãtráhìnhsaunhữngnghilễtôngiáokhácloại.
Phântâmhọclàmchúngtaquenthuộcvớiliênhệmậtthiếtgiữamặccảmcha-convàtintưởngvàoGót.NóđãtrìnhbàychochúngtaGótkhôngcógìkháchơnlàmộtngườichacaovời.Tônkínhhìnhảnhngườichacógốctừthờithơấu.Khitrảiquagiaiđoạn“ghétchayêumẹ”gọilàOedipuscủamình,đứatrẻphảiđốiphóvớisựlolắngsợbịngườichatrừngphạt.Phảnứngcủađứatrẻvớiđedọanàylàtônkínhngười cha, đồnghóa với ông ta, và phóng chiếu nhữnggì đã biết về ýmuốn của người cha vào thànhsuperego–haylươngtâmcủacánhân.
TrongTheFutureofanIllusion,Freudthămdònguồngốccủasựphóngchiếumộtngườichalýtưởngnày.Tôngiáođạidiệnchosựkéodàimộtmảngcủaứngxửtâmlýtrẻconvàomãitrongđờisốngngườilớn.Tôngiáolàchỉđơngiảnlàmộtphảnứngthiếutrưởngthànhtrướcnhậnthứcvềtìnhtrạngbấtlực,bơvơkhôngtựcứuđượccủaconngười,bằngcáchquaylạikinhnghiệmthờithơấukhicómộtngườicha
bảobọcchămsóc:“Chatôisẽbảovệtôi,ôngnắmvữnghếtmọisự”.NiềmtinvàomộtGótcánhânlànhưvậy,khônggìkhácngoàimộtảotưởngtrẻcon.Tôngiáolàđồnghóanhữngướcmongvớihiệnthực.
Trongýhướngnày,tôngiáo–nhìntronglĩnhvựctâmlý-khônglàgìkhácvớitâmlýcủanhữngngườibệnhthầnkinh.Nhữngbệnhnhâncủachứngnhiễulọannơrô,họđặtthựctạitâmlýlêntrênthựctạivậtlý,lấytưởng/mêlàmthựctại.Tôngiáonhưthếlàmộtthứ“tâmbệnh”chúngtađãtạorađểlàmdịusựsợhãilớnnhấtcủachúngta.Nhưtrẻthơ,chúngtacảmthấybấtlựctrướcrấtnhiềunhữngsựviệc,khôngcókhảnăngtinhthầnhoặcvậtchấtđểđốimặtvớithếgiớicủachúngtariêng.Maymắnthay,haynênnóirằnghyvọngthay,chúngtacóchamẹhướngdẫnvàbảovệchúngta.Đặcbiệtlàngườicha–concóchanhưnhàcónóc-đượcxemnhưmộttrụcộtcủasứcmạnhchocánhân.Khichúngtalớndậy,vàotuổitrưởngthành,chúngtathấynhữngbấtlựccủachúngtavẫncònđó,lớnhơnchứđãkhônggiảmđi,vàdođó,chúngtahướngvềGót,như“ChachúngtaởtrênTrời”,nhưthếGótlà“ngườiChachung”củanhữngtínđồ,ngườisẽthựchiệnvaitròthaythếngườichathựcđầyquyềnnăngthờithơấu,chotuổitrưởngthành-đếnnhữngngàycuốicủacuộcđờichúngta.
Nhưthế,trongTheFutureofanIllusionnày,Freudthêmmộtbướctiếnxahơn,điđếnnóirằngconngườitạoraGóttrongmộtảotưởng(cóphầnđángthương),tôngiáonhưthếlàmộtthứbệnhthầnkinhphổquátcủaloàingười.
4.Trướcvàsau,cảhaiFeuerbachvàFreud,đềutìmcáchgiảithíchvềtôngiáodựavàolịchsử,đặtcâu
hỏi–tôngiáođãrađờirasaotrongtiếnhóacủanhânloại.Tìmđượclịchsửcủanó,làtìmđượccáchphủnhậnnó–chothấynóhoặcấutrĩ,hoặclạchậu.Đólàcáchtiếpcậnđếnnguồngốccủatôngiáo,từcáccănnguyênhìnhthànhtâmlý(psychogenesis)củaconngườinóichung.FeuerbachvàFreudtrongnỗlựcgiảithíchvềnhữngconđườngtâmlýtựnhiênđưađếntôngiáo,đãthiếtlậphailýthuyếtcóảnhhưởngrấtmạnhmẽtrongtriếthọctôngiáo.
Feuerbach,dựatrênHegel,đềraýtưởngrằngquátrìnhmàtôngiáođượcphátminhlàmongthựchiệnnhữngkhátvọngconngười.TheoFeuerbach,Gótlàsựphóngchiếunhữnghammuốnmạnhnhấtcủaloàingười.ThếnênsựthuhúthấpdẫncủacáctôngiáoAbrahamnằmtronghứahẹncủanóvềmộtthiênđàng,thỏamãnkhátkhaobấttửvàxoadịusựkhiếphãicáichếtcủaconngười.Conngườicónhiềunỗisợhãi,nhưnghầuhếttấtcảchúngtasợchết.Tôngiáo,nhưKitôgiáo,tronghứahẹnsựsốngđờiđời,lấyđisựlosợnàyrakhỏichúngta.Nếuchúngtatrao“linhhồn”chotôngiáo,chúngtathoátđượcnỗisợhãilớnnhất,vàcóthểsốngtronghạnhphúcmùlòa,vìhoàntoànnhắmmắttrướcsốngchếtvôthường.ĐiềunàygiảithíchsựhấpdẫncủacáctôngiáoAbraham,vàsứcmạnhkhôncưỡngcủanómộtkhibámhútđượcnãothứcconngườiyếuđuối.
5.Freudchủtrươngthựcchấtcủavănminhkhôngnằmtrongsựchinhphụcthiênnhiêncủaconngườicho
cácphươngtiệnhỗtrợsựsống,nhưngnằmtronglĩnhvựctâmlý,trongsựkiềmchếnhữngbảnnăngcỏabản–bảnnăngkhátsồng,điểnhìnhlàbảnnăngtìnhdục,ônggọilàEros,vàphảnđềcủanó-bảnnăngChết, ônggọi làThanatosnơimỗingười.Một trongnhữngđêđậpgiúpngăncản,kềmchế,và trấn ápnhữngbảnnăngmàconngườiđãphátminhrađểduytrìvănhóacủanólàtôngiáo.KhíacạnhđộcđáonàycủatôngiáođãvẫnđượcxemlàphảnánhlươngtâmđạođứcđãđượcFreudthừanhậnkhiôngviếtvềmộttrongnhữngchứcnăngcủanólàcốgắng“...sửachữanhữngbấttoàncủavănhóađãquáđauđớncảmnhậnđược”.
Freudđịnhnghĩatôngiáonhưmộtảotưởng,baogồmcác“tínđiềunàođó,khẳngđịnhvềnhữngsựkiệnvàđiềukiệncủathựctạitrongvàngoàivốnbảomộtngườivềmộtđiềugìđómàngườitađãchưakhámphára,vàtuyênbốrằngngườitaphảinênchođiềugìđóniềmtin.Nhữngkháiniệmtôngiáođượctruyềnđitheobacách,vàđòisựtintưởngcủachúngta.“Thứnhất,vìchúngđãđượctổtiênnguyênthủycủachúngtatintưởng;thứhai,chúngtasởhữunhữngbằngchứngvốnchúngđãđượctruyềnlạichođếnchúngtatừcùngmộtthờinguyênthủyấy,vàthứbalàcấmtuyệtkhôngđượcphépnêucâuhỏinàohếtvề
giátrịxácthựccủachúng”.Tôngiáotrongmộtphươngcáchcũngtươngtựnhưvớihệtintưởngtotem(totemism).Nhìntrongtầm
mứccánhân,mỗiconngườithựcchấtlàmộtkẻđốinghịchvớixãhộitheoýhướngnócónhữngbảnnăngtựnhiênthôithúcnhưngchúngphảibịkiềmchếđểxãhộicóthểsinhhoạt.Freudđưaramộtdanhsáchđentối,nhưngkhôngphảilàkhôngthực,chúnggồmloạnluân,ănthịtngười,vàgâyhấn,hunghãn,đếnpháhoại,giếtchóc.Cáinhìncủaôngvềbảnchấtconngườilànólàchốnglạixãhội,nổiloạn,vàcóxuhướngtìnhdụcvàpháhoạirấtcao.
VềquanđiểmnàyFreudgầnvớimộttriếtgiađồngthờivớiônghơnlàEmileDurkheim(1858-1917).Cảhaicùngxemhệtintưởngtotemnhưlàhìnhthứcnếukhôngphảilàhìnhthứctôngiáonguyênthủy,thìcũng có liên hệ chặt chẽ với gốc tích của tôn giáo; nhưng với Freud có những lý do khác nhau. VớiDurkheim,nhìnvớiconmắtcủanhàxãhộihọc,ôngtinhệtintưởngtotemtrongđócómộtconvậttotem(totemicanimal)làtrungtâmnguyênthủycủasinhhoạttôngiáo,vìconvậttotemlàbiểutượngchothịtộc,mộtcộngđồng,mộtxãhội.
MặcdùhầuhếtmọingườingàynaytinrằngcáchdiễngiảitrongnhiềudữliệutrênhệtintưởngtotemcủaDurkheimlàkhôngchínhxác,thịkiếncủaôngvềvaitròcủatôngiáodùngđểtăngcườngtìnhđoànkếtxãhộiđượcchấpnhậnrộngrãi,cũngnhưquanđiểmchorằngtrongnhiềuxãhộitruyềnthống,trậttựcủabathếgiớinhânvăn,tựnhiên,vàsiêunhiên,chúngđềuliênkếtvớinhauvàcủngcốlẫnnhautrongmộthệthốngchung.
Freudđặcbiệtchúýđếnsự“phá lệ”xảyracòn thấy trongcácdân tộcsinhhoạt theohệ tin tưởngtotem,đólàmộtnghilễcộngđồng,thườngxảyrahàngnăm,đặcbiệttrongđóconvậttổbịđemragiếtvàănthịt,trongkhisựkiệnnàybịtuyệtđốicấmởmọithờiđiểmkhác.
Tạisaocó“phálệ”này?Ýnghĩacủalễtiệctotemlàgì?-Freudtinrằngtotemismđãkhởipháttrongmộtquákhứrấtxaxưa.FreudphỏngđoánbiếncốloạiOedipusđãkểởtrênxảyra,đưabộlạcvàohỗnloạn,vàcánhâncólẽbịdàyvò(giếtcha,lấymẹ),nênsauđóđiđếnngăncấmvĩnhviễncảhai:giếtchavàlọanluân.Nhưngcảmgiáctộilỗivàtìnhcảmmâuthuẫncủanhữngđứacontrai–vừathùghétvừakínhyêuđốivớingườichađãkhôngmất,nhưngnóđãđượctáithểhiện,đượcchuyểntừngườichasangmộtconvậttotem,vàtotemthànhbiểutượngcủa“tổtiên”.
Toànbộquátrìnhvàquákhứnày,Freudchorằng,đãphainhạtkhỏitrínhớconngười,nhưngdấuvếtcủanóvẫncóthểtìmthấytrongcáctôngiáonguyênthủy,vàtrongnhữngtưởngtượngcủatrẻcon.Đếnđây,chothấyFreuddựavàothuyếtthutóm(recapitulation)đãnhắcởtrên–giúpchúngtahiểutạisaoôngnghĩrằngcóthểbiếtvềquátrìnhtâmlý,sựsuynghĩcủaconngườinguyênthủytừtâmlý,suynghĩcủanhữngngườibệnhnơrô,củanhữngtrẻemhiệnđại.
6.Cơsở triếthọcFreudgiải thíchvănminhvà tôngiáo làchủnghĩaduyvật thựcnghiệm(empiricist
materialism),theođó,Gótlàmộtgiảthuyếtvàkhôngđứngvững.Lịchsửvănminhloàingườilàmộtđấutranhdàichốngtựnhiên,cảthiênnhiênngoàilẫnnộitâmtrong.TintưởngvàoGótđượcxemnhưmộtthứnỗlựchoàgiảiconngườivớisựnươngtựamậtthiếtcủanóvàotựnhiênvốnhầuhếtcảmnhậnquanhữngkinhnghiệmđầythươngtổn.
Freuddiễndịchsựhìnhthànhcủanhữngtôngiáotrongcáinhìntheonhữngchứcnănghoàgiảicủanótrongsựxungđộtnàygiữatựnhiênvàvănhoá,giữaconngườivàxãhội.Nhưdẫnchínhôngởđoạntrên,tôngiáođemlạichoconngườisựthúnhậnnhữngyếuđuốitựthâncủachínhnóvàđồngthờicũngchonógiữlạimộtýnghĩaưuviệtvượttrênthựctạivâyquanh.
Cáigiácủasựthoảhiệpnàysựtuânphụcmột“ảotưởng”.Cáclýthuyếttrongnộidungtôngiáo,đềuphảituântheokhôngchấtvấn,chúngkhôngphảilàkếtquảcủasuytưởngsiêunghiệm,cũngkhôngphảilàtừ kinh nghiệm tâm linh, lại càngkhông là những “mặckhải” thần bí, nhưng chúng chỉ là những tưởngtượngđãđượctinhluyệncủachínhconngười,lànhữngaoước-muốnthànhtrướcnhữngnhucầucơbảnnhấtcủaconngười.
Sứccuốnhútmạnhmẽcủa“ảotưởng”dođólàsứcmạnhthôithúccủanhữngnhucầuthầmkínnày.Trungtâmđiểmcủatưởngtượngtôngiáo,mộtGót-NgườiCha(Father-God),dựnglêntừnhữngvậtliệulấytừkinhnghiệmthơấucủaconngười:đứatrẻyếuđuốikhôngtựbảovệđượcmìnhđãtạoranhucầumuốnđượcbảovệ;nhucầunàylàđộnglựccủayêuthươngvàmongđợicủanóvềmộtngườichavàbuộcnóphảidìmxuốngtấtcảnhữngáccảmnócóvớiôngnhưđốithủcủanótrongtươngquanphứctạptayba–cha-mẹ-con–FreudgọilàmặccảmOedipus.
Nhưngvìngườichathựckhôngthểchữalànhđượcnhữngthươngđau,thiếuthốn,vànhữngthươngđauthiếuthốnấycònmãivìchínhlàphậnngười,nêndùđãtrưởngthành,mộtngườichamạnhmẽhơn,nhiềuquyềnnănghơn,thươngyêubảobọchơn–toànnăng,toàntrívàtoànthiện–làsựcầnthiết,vàtừđóconngườitrầngian“tạo”raGót–lýtưởnghoávàphóngchiếunhữngthuộctínhcủamộtngườichathànhGót-mộtngườiChacaovời,vòivọi.
Khátkhaođượcbảobọc,thúcđẩytừnhữngnhucầucủasựsốngtrựctiếpđènặngtrênmọicánhân,vànhất làcáichếtởcuốiđườngkhôngthểnàothoát, tấtcảđãgiải thíchsứcmạnhcủatôngiáo,vàsựtintưởng–nhắmmắt,tựlừachínhminh-lâudàicủađôngđảoconngườivàonó.
Tôngiáonhưthế, theocáinhìncủaFreud,khôngchỉ làsựtựvệ,nhưngcònlàmột triệuchứngcủabệnhtâmthần,mộtthứbệnhtâmthầntậpthể,nó“hữuích”,vìxoadịuđauthươngcủakiếpngười,vìgiúpngườitachịuđựngđượcnhữngkhổđauthấtbại,vàvựcngườitađứngdậyđichohếtconđườngđời,đếncáichếthãihùngcuốicùng,vàrồiởđó,nóđemchonhữngýtưởngđểphủnhậncáichết,bằngcáchvẽramột“thiênđường”đằngsaucáichết.
Kinhnghiệmvềnhữngbất-khả-tựlựcvớitưcáchnạnnhânđãchuyểnđổisangtintưởngvữngchắccómộtsựchechởsaucùngvớitưcáchtínđồ.Mộtbiệnchứngcơbảnđãlàđộnglựccủachuyểnđổicơcấu.Chuyểnđổitừnươngtựaphụthuộcsangcảmgiácđượcbảobọclậplạimộtkinhnghiệmthơấu,đólàthếchỗôngbốthựcvớimộtsảnphẩmtưởngtượng.Chiềuhướngcủatiếntrìnhlàmộtloại“hủy-thực-thành-hư”(Entfremdungsgefühl)-de-realizationcủaFreudlàmộtthứdồnnén,phủnhận,nó“thahóa”thựctạivậtchấtđờingười,chuyểnsangđốilậpcủanó,dựngtrênsựxâydựngảotưởngvềmột“thựctại”thứhailinhthiêng.
Sigmund Freud, đã thực sự đem Gót làm một chủ đề của giải cấu trúc siêu hình tâm lý(metapsychologicaldeconstruction),vàđãchọnmộtmộtvịtrívôthần.Nhữngngườitheoông,cũngtiếptụcgắnbóvớinhữngluậnchứngvàtuyênbốcủaôngtrong“Tươnglaicủamộtảotưởng”này,vàtiếpsautrong“Vănminhvànhữngbấtmãntừnó”.Chủnghĩakhoahọcthựcchứng(positivism)ởđầuthếkỷXXđãđemlạimộtcổvũnồngnhiệt trướcnhữngvạchtrầncủaFreudvềGót.Ôngđãcất lêntiếngnóichonhữnggìđangnungnấutrongtâmtrícủagiớitríthứcphươngTây.Nhữngtộiáckhôngkểxiếtđãxảyrangaysauđó,nhândanhchủnghĩadântộcđầytôngiáotínhởchâuÂu,xácnhậnrằngchủnghĩavịchủng(ethnocentrism)vàkháiniệmsongsinhcủanó,niềmtintôngiáo, lànhữngmónhàngtốinguyhiểmcholoàingười.
Chúngđãdẫnđếnsựnhiễmđộcvớisựưu thắngcủa trong-nhóm(in-groupsuperiority )vàđặtnềnmóngchosựápbứccủanhững“ngườikhác”ngoài-nhóm,vàthậmchícảsựtànbạovàdiệtchủng.Nhữngnạnnhâncủađịnhkiếnvàbạolực,tìmthấyhyvọngtừnhữngphântíchcủaFreudrằngtôngiáolàmộttròlừabịpvàkhoahọcsớmhaymuộnsẽđảmbảovịtríưuthếcủalýtríconngườitrongtưtưởngcánhânvàsinhhoạtxãhộicủacảtoànthểcộngđồngnhânloại.
Vànhưthế,Freudđãtiênđoán,rấtlạcquanởgầngiữathếkỷtrước;ảotưởngsẽtanvỡ,GótvànhữngtôngiáoAbrahamthờGótsẽnhườngchỗcholýtrívàkhoahọc.
7.Freudxuấtthânlàmộtysĩchuyênvềbệnhthầnkinh,mộtkhoahọcgia,mộtbáchọctrongngànhcủa
ông,lànhàtâmlýnổidanhnhấtchođếnnaycủanhânloại,ngườikhaisinhmônphântâmhọc,nhưngôngcóảnhhưởnghếtsứclớnlaovàsâurộngtronglĩnhvựctưtưởngvànghệthuậttừhaithếkỷqua.TươnglaicủamộtẢotưởng,cũngnhưcái-tavàCái-Đó,vàVănminhvànhữngBấtmãntừnólànhữngbảnvăn
nayđãthànhcổđiển,đềuđượcgiảngdạyrộngrãitrongcáctrườngđạihọc,trongcónhữngquanđiểmđãbịthửthách,đượcđánhgiálại,haycóphầnđãbịthờigianđàothải,nhưngngoàigiátrịlịchsử,chúngđềulànhữngýtưởnghếtsứcsángtạo,đángsuyngẫm,đángnghiêncứu,nhấtlàvớinhữngaiquantâmvềtưtưởng,triếthọctôngiáovàvănminhphươngTây.
TôikhôngtìmđượcmộtbảntiếngViệt,nênkhidịchbảnvănVănminhvànhữngBấtmãntừnó,tôithấyTương lai củamộtẢo tưởngnàycũngcầnđượcdịchvànêngiới thiệu trước,Ngườiđọc sẽ thấychúngliênhệrasao,saukhiđọccảhai.Riêng tậpCái-Tavàcái-Đócó thểdànhgiới thiệusauvới lýthuyếtđặcbiệtcủaFreudvềnhữngbảnnăngconngười–trongđócóLibido,cùngcấutrúctâmlýÝthức,tiền-ý-thứcvàVôthức.
DịchtừbảndịchtiếngAnh:Freud,S.(1927).TheFutureofanIllusiontrongTheStandardEditionofthe Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Volume XXI (1927-1931): The Future of anIllusion,CivilizationanditsDiscontents,andOtherWorks,1-56.
ĐốichiếuvớibảndịchtiếngPháp:L’avenird’uneillusion.Trad.franç.,1932.parMarieBonaparterevueparl’auteur,1932.LesPressesUniversitairesdeFrance,1973,3èédition.
LêDọnBàn(Feb/2011)
I
Khimộtngườiđãsốngmộtthờigiankhálâutrongmộtvănminhcábiệt[1]vàđãthườngcốgắngđểkhámpháxemnhữngnguồngốccủanólàgì,vànóđãpháttriểndọctheoconđườngnào,mộtngườiđôikhicũngcảmthấymuốnthửcómộtcáinhìnvềmộthướngkhác,vàhỏiđâulàsốphậnxahơnnằmđợinóởtrước,vànhữngchuyểnhóanàosẽlàđịnhmệnhđểnótrảiqua.Nhưngmộtngườisớmthấyrằnggiátrịcủamộtđiềutragiốngnhưthếbịnhiềunhữngyếutốlàmgiảmthiểungaytừkhởiđầu.
Trênhếttấtcả,bởivìchỉcómộtsốítlànhữngngườicóthểkhảosáthoạtđộngnhânvăntrongđầyđủđịabàncủanó.Hầuhếtmọingườiđãchínhhọbuộcphảitựhạnchếvàochỉmột,hoặcmộtít,nhữnglĩnhvựccủanó.Nhưngmộtngườibiếtvềquákhứvàhiệntạicàngítbaonhiêu,phánđoáncủaôngvềtươnglaicàngphảichịuthửtháchbấpbênhhơnbấynhiêu.
Vàcókhókhănthêmnữalàđíchxáctrongmộtphánđoánthuộcloạinày,nhữngkỳvọngchủquancủacánhânđóngmộtphầnvốnkhókhănđểlượnggiá,vànhữngđiềunàyquayralàphụthuộcvàonhữngyếutốthuầntúycánhântrongkinhnghiệmcủariêngông,vàoíthơnhaynhiềuhơnởsựlạcquancủatháiđộcủaôngvớicuộcsống,nhưnóđãđượctínhkhí,hoặcthànhcông,haythấtbạicủaôngđãphánđịnhchoông.
Cuốicùng,sựkiệnlạlùnglàmchotựnóđượccảmthấyrằngnóichungngườitakinhnghiệmhiệntạicủahọmộtcáchngâythơ,nhưnólà,màkhôngcókhảnănghìnhthànhmộtướclượngvềnhữngnộidungcủanó,đầutiênhọphảiđặtchínhhọởmộtkhoảngcáchvớinó-đólànóirằng,hiệntạiphảitrởthànhquákhứ-trướckhinócóthểmanglạinhữngđiểmthuậnlợiđểtừđóphánxéttươnglai.
Dothế,bấtkỳailàngườichịuthuacámdỗđểđemlạimộtýkiếnvềtươnglaicóthểxảyrachovănminhcủachúngtasẽlàkhéonêntựnhắcnhởmìnhvềnhữngkhókhăntôiđãvừachỉra,cũngnhưcủasựkhôngchắcchắnvốnchắcchắnthườnggắnvớibấtkỳsựtiêntrinào.Từđiềunàynódẫnđến,chođếnmứcnhưtôiquantâm,rằngtôisẽlàmmộtrútluichóngvánhtrướcmộtcôngviệcmànólàquálớnlao,vàtôisẽnhanhnhảutìmchoramộtmảnhnhỏcủađịahạtvốnđãdànhđượcchúýcủatôitừtrướcđếnnay,ngaysaukhitôiđãxácđịnhvịthếcủanótrongkếhoạchtổngquátcủanhữngsựvật.
Vănminhloàingười,quađótôihiểunghĩalàtấtcảnhữngphươngdiệntrongđóđờisốngloàingườiđãtựnângnócaolênkhỏitrạngtháiloàivậtcủanó,vàkhácvớiđờisốngcủanhữnggiốngthú-vàtôikhinhthườngphânbiệtgiữavănhóavàvănminh[2],nhưchúngtabiết, trìnhbàyhaiphươngdiệnvớingườiquansát.Nóbaogồmmộtmặttấtcảnhữngkiếnthứcvàkhảnăngmàconngườiđãthuthậpngõhầuđểkiểmsoátnhữngsứcmạnhthiênnhiênvàbònrútrasựgiàucócủanóđểthỏamãnnhữngnhucầuconngười,và,mặtkhác,tấtcảnhữngquyđịnhcầnthiếtnhằmđểđiềuchỉnhnhữngquanhệcủaconngườivớinhauvàđặcbiệtlàphânbốnhữngtàisảncóthểkiếmđược.
Haixuhướngcủavănminhkhôngphảilàđộclậpvớinhau:thứnhất,bởivìnhữngtươnghệcủaconngườichịuảnhhưởngsâusắccủamứclượngthỏamãnbảnnăngvốncủacảihiệncólàmnêncóthể;thứhai,bởivìcánhânmộtngườicóthểchứcnăngnhưcủacảitrongquanhệvớimộtngườikhác,trongchừngmựcmàngườikhácđemdùngkhảnănglaođộngcủangườiấy,hoặcchọnngườiấylàmộtđốitượngtìnhdục;vàthứba,hơnnữa,bởivìmỗicánhânlàhầunhưlàmộtkẻthùcủavănminh,mặcdùvănminhđượcgiảđịnhlàmộtđốitượngcủalợiíchcủaconngườiphổquát[3].
Đángchúýlà,conngườirấtítcókhảnăngcóthểtồntạitrongcôlập,dẫuthếđinữahọvẫnsẽcảmthấynhưlàmộtgánhnặngvănminhđãmongđợihọthựchiệnnhữnghysinhngõhầutạomộtđờisốngcộngđồngcóthểcóđược.
Thếnênvănminhđãđượcbảovệđểchống lạivớicánhân,vànhữngquyđịnh,những tổchứcvànhữngmệnhlệnhcủanóđượchướngtớinhiệmvụđó.Chúngkhôngchỉnhắmđếnhiệuquảmộtphânphốinhấtđịnhnàođóvềtàisản,nhưngnhằmduytrìsựphânphốiđó,thựcsự,chúngphảibảovệtấtcảnhữnggìgópphầnvàoviệcchinhphụcthiênnhiênvàsảnxuấtracủacải,chốnglạinhữngxunglựcthùđịchcủaconngười.Nhữngsángtạocủaconngườidễdàngbịpháhủy,vàkhoahọcvàkỹthuật,vốnđãđắpbồi
chúnglên,cũngcóthểđượcsửdụngđểtiêudiệtchúng.Mộtngườinhưvậycómộtấntượngrằngvănminhlàmộtcáigìđóvốnđượcápđặttrênmộtđasốđối
khángbởimộtthiểusốvốnđãhiểucáchthếnàođểlấyđượcsởhữucủanhữngphươngtiệnvềquyềnlựcvàcưỡngchế.Dĩnhiên,đólàtựnhiênđểgiảsửrằngnhữngkhókhănnàykhôngphảilàthừakếtrongbảnchấtcủatựvănminh,nhưngđượcxácđịnhbởisựkhônghoànhảotrongnhữnghìnhthứcvănhóamàđãđượcpháttriển.chođếnnay.
Vàtrênthựctế,khôngphảilàkhókhănđểchỉranhữngkhiếmkhuyếtnày.Trongkhinhânloạiđãtạonhữngtiếnbộliêntụctrongsựkiểmsoátcủanótrênthiênnhiênvàcóthểmongđợisẽcòntạonhữngtiếnbộcònlớnlaohơnnữa,làđiềukhôngcóthểthiếtlậpđượcmộtcáchchắcchắnrằngmộttiếnbộtươngtựđãđượclàmtrongviệcquảnlýnhữngcôngviệcvềconngười,vàcólẽtrongtấtcảmọigiaiđoạn,cũngnhưbâygiờlạimộtlầnnữa,nhiềungườiđãtựhỏikhôngbiếtnhữnggìítỏivănminhđãthutậpnênđó,thựcsựcóđánggiáđểbảovệchútnàotấtcảhaykhông.
Mộtngườisẽnghĩrằngmộtsựdànxếplạinhữngquanhệcủaconngườinênlàcóthểcóđược,vốnsẽloạibỏnhữngnguồngốccủasựbấtmãnvớivănminhbằngcáchtừbỏsựcưỡngchếvàđànápnhữngbảnnăng,donhưthế,khôngbịquấyrầybởibấthòanộibộ,conngườicóthểcốnghiếnhếtmìnhchoviệcthutậpcủacảithịnhvượngvàsựvuihưởngnó.Đósẽlàthờihoàngkim,nhưngnólàcâuhỏihoàinghinếunhưmộttìnhtrạngdườngthếvềnhữngvấnđềcóthểthựchiệnđược.
Đúnghơnnócóvẻlàtấtcảmọivănminhphảiđượcxâydựngtrênsựcưỡngchếvàsựtừbỏbảnnăng,nóthậmchíkhôngcóvẻchắcchắnrằngnếunhưthôikhôngcưỡngchế,đasốconngườisẽsửasoạncamkếtthựchiệnnhữngcôngviệccầnthiếtchosựthuđạtcủacảimới.Tôinghĩ,mộtngườiđãtínhđếnvớisựkiệnlàcóhiệndiệntrongtấtcảmọiconngườinhữngxuhướngpháhoại,vàdođóphảnxãhộivàphảnvănhóa,vàđiềuđóởtrongmộtsố lớnconngườinhữngđiềunàyđủmạnhđểxácđịnhhànhvicủahọtrongxãhộiconngười.
Sựkiệntâmlýnàycómộttầmquantrọngquyếtđịnhchophánđoáncủachúngtavềvănminhcủaconngười.Trongkhichúngtacóthểthoạtđầunghĩrằngbảnchấtcủanónằmtrongviệckiểmsoátthiênnhiênvớimụcđíchthuhoạchcủacảivànhữngnguyhiểmvốnđedọanócóthểđượcloạitrừbằngmộtsựphânphốiphùhợpvềtàisảnđógiữconngười,bâygiờnócóvẻnhưsựnhấnmạnhđãchuyểntừvậtchấtquatrínão.
Câuhỏiquyếtđịnhlàliệucóhaykhôngvàởmứcđộnàocóthểgiảmbớtgánhnặngcủasựhysinhbảnnăngápđặttrênconngười,đểhòagiảiconngườivớinhữnggìđóthiếtyếuphảicònlạivàđểcungcấpmộtbồithườngchohọ.Nóđúnglàcũngkhôngthểnàolàmmàkhôngcókiểmsoátcủađámđông[4]bởimộtthiểusố,cũngnhưđểmiễntrừvớicưỡngchếtrongcôngviệccủavănminh.
Đốivớiquầnchúnglườibiếngvàkhôngthôngminh,họkhôngcótìnhyêunàodànhchosựtừbỏbảnnăng,vàhọkhôngthuyếtphụcđượcbởilýlẽvềsựtấtyếucủanó,vànhữngcánhânbaogồmnhữngbảnnănghỗtrợlẫnnhautrongviệcđưarasựthảlỏngvớitínhvôkỷluậtcủahọ.Nóchỉlàquaảnhhưởngcủanhữngcánhânlànhữngngườicóthểthiếtlậpmộtthídụvàngườimàđámđôngxemnhưnhữngnhàlãnhđạocủahọrằnghọcóthểđượccảmứngđểthựchiệnnhữngcôngviệcvàtrảiquanhữngtừbỏmàtrênđósựtồntạicủavănminhphụthuộc.
Tấtcảlàtốtđẹpnếunhữngnhàlãnhđạonàylànhữngcánhânhọcóđượcthâmhiểuởmứctốicaovàonhữngnhucầuthiếtyếucủađờisốngvàngườiđãvượtlênđếnđỉnhcaocủasựlàmchủnhữngkhaokhátbảnnăngcủachínhhọ.Nhưngcómộtnguycơlàđểkhônglàmmấtảnhhưởngcủahọ,họcóthểnhườngchođạichúngnhiềuhơnđámđôngnhườngchohọ,vàdođónócóvẻnhưcầnthiếtrằnghọphảisẽđộclậpvớiđạichúngbằngnhữngphươngtiệnhọtùynghisửdụngđiđếnquyềnlực.
Đểnóichovắn tắt,cóhaiđặcđiểmphổbiếncủaconngườivốnchúng tráchnhiệmchosựkiện lànhữngquyđịnhcủavănminhchỉcóthểđượcduytrìbởimộtmứcđộnàođónhấtđịnhvềcưỡngchế,cụthểlà,conngườikhôngưathíchlàmviệcvàrằngnhữngluậnchứnglàvôíchnếuchốngvớinhữngđammêcủahọ.
Tôibiếtnhữngphảnđốivốnsẽđượcnêulênchốnglạinhữngkhẳngđịnhnày.Điềusẽđượcnóilàcátínhcủađámđôngnhânloạiđượcmiêutảởđây,vốnnógiảđịnhđãchứngminhrằngcưỡngchếkhôngthểmiễntrừđượctrongcôngviệccủavănminh,tựnóchỉlàkếtquảcủanhữngkhiếmkhuyếttrongnhữngquyđịnhvănhóa,dotừđóconngườiđãtrởnêncảmthấybựcdọc,haythuoánvàkhôngthểtiếpcận.
Nhữngthếhệmới,nhữngngườiđãđượcnuôilớntrongsựtửtếvàdạydỗđểđánhgiácaovềlýtrí,vànhữngngườiđãcókinhnghiệmvềnhữngtiệníchcủavănminhtừmộttuổirấttrẻ,sẽcómộttháiđộkhácbiệtvớinó.Họsẽcảmthấynónhưlàmộtsởhữuriêngcủahọvàsẽsẵnsàngvìlợiíchcủanóđểlàmnhữnghysinhvềphươngdiệncôngviệcvàsựthỏamãnbảnnăngvốnlàcầnthiếtchosựbảotồnnó.Họsẽcó thể làmmàkhôngcósựépbuộcvàsẽkhácbiệtmột ítvớinhữngnhà lãnhđạocủahọ.Nếunhưkhôngcóvănhóanàochođếnnayđãsảnxuấtnhữngđámđôngnhânloạicóphẩmchấtnhưvậy,đólàvìkhôngvănhóanàođãnghĩrađượcrồinhữngquyđịnhvốnsẽảnhhưởngconngườitheocáchnày,vàđặcbiệttừthờithơấutrởđi.
Điềucó thểnghingờ làkhôngbiếtcó thểcóđược tấtcảchútnào,hoặcdẫuởbấtkỳ tỷ lệnàohaykhông,trongởgiaiđoạnkiểmsoáthiệnnaycủachúngtavớithiênnhiên,đểthiếtlậpnhữngquyđịnhvănhóacủaloạihìnhnày.Nócóthểđượchỏisốlượngnhữngngườigiámsát,khônglaychuyểnvàvôtưlàtừđâuđếnđểđóngvainhữngngườigiáodụccủanhữngthếhệtươnglai,vànócóthểlàđángbáođộngđểnghĩvềsốlượngcưỡngchếkhổnglồmàsẽkhôngthểnàotránhkhôngphảiđòihỏitrướckhinhữngýđịnhnàycóthểđượcđemrathựchành.
Sựvĩđạicủakếhoạchvàtầmquantrọngcủanóchotươnglaicủavănminhconngườilàkhôngthểtranhcãi.Nóthìvữngchãidựatrênsựkhámphávềtâmlýrằngconngườiđượctrangbịvớinhữngphânbốibảnnăngkhácloạinhất,chúngcódòngdiễnbiếncơbảnđượcxácđịnhbởinhữngkinhnghiệmcủathờithơấu.Nhưngbởicùngmộtlýdo,nhữnggiớihạncủakhảnăngcủaconngườivớigiáodụcbịgiớihạnvớisựhữuhiệucủamộtchuyểnđổinhưvậytrongvănhóacủanó.
Mộtngườicóthểđặtcâuhỏiliệukhôngbiếtcóhaykhông,vàtrongmứcđộnào,sẽcóthểcóđượcmộtmôitrườngvănhóakhácbiệtđểlàmtắtđi[5]haiđặcđiểmnàycủađámđôngconngườivốnchúnglàmchosựhướngdẫncủacôngviệccủanhânsựrấtkhókhănnhưthế.Dẫuthế,thínghiệmvẫncònchưađượcthựchiện.Cóthểlàmộttỷlệphầntrămnhấtđịnhcủanhânloại(cógốcdomộtphânbốibệnhlýhoặcmột tháiquácủasứcmạnhbảnnăng)sẽ luôn luônphi-xãhội,nhưngnếunóđã làkhả thichỉđơnthuầnlàđểlàmgiảmcáiphầnđasốthùđịchđốivớivănminhđócủangàynayđểvàothànhmộtthiểusố,rấtnhiềusẽđãđượchoànthành-cólẽtấtcảchúngcóthểđượchoànthành.
Tôikhôngnênmongtạoấntượngrằngtôiđãlạcmộtchặngđườngdàitừcáidòngviếtxuốngvềđiềutracủa tôi.Thếnên,hãyđể tôiđưaramộtbày tỏbảođảmrằng tôiđã ítnhấtkhôngcómộtýđịnh tạonhữngphánđoántrênthínghiệmlớnlaotrongvănminhhiệnnayđangtiếntriểntrongvùngđấtnướcrộnglớntrảidàigiữachâuÂuvàChâuÁ[6].
Tôikhôngcónhữngkiếnthứcđặcbiệtcũngnhưnănglựcđểquyếtđịnhvềtínhhữudụngthựchànhcủanó,đểthửnghiệmtínhthiếtthựccủanhữngphươngphápđãsửdụng,hoặcđểđochiềurộngcủakhoảngcáchkhôngthểtránhkhỏigiữaýđịnhvàthựchiện.Nhữnggìlàtrongchuẩnbịcóchưahoànthànhvàdođótránhkhỏimộtđiềutravốnvớinóvănminhđãcủngcốtừlâucủachúngtariêngcókhảnăngchochúngtavậtliệu.
II
Chúngtađãtrượtkhỏilĩnhvựckinhtếvàotronglĩnhvựctâmlýhọcmàkhônghaybiết.Lúcđầuchúngtađãbịnhửtoantìmkiếmnhữngtàisảncủanềnvănminhtrongsựgiàucósẵncóvàtrongnhữngquyđịnhvềphânphốicủanó.Nhưngvớiviệcnhìnnhậnrằngmọivănminhdựatrênmộtsựcưỡngbáchlàmviệcvàmộtsựtừbỏcủabảnnăng,vàdođókhôngthểtránhkhôngkíchđộngsựchốngđốitừnhữngngườibịtácdụngbởinhữngyêucầunày,nóđãtrởnênrõràngrằngvănminhkhôngthểbaogồmchủyếuhoặcduynhấttrongtựthânsựgiàucóvànhữngphươngtiệnđểthutậpnóvànhữngsắpxếpđểphânphốinó;bởivìnhữngđiềunàybịđedọabởisựnổiloạnvàtínhcuồngđiênpháhoạicủanhữngngườicandựtrongvănminh.
Songsongvớisựgiàucó,bâygiờchúngtađếnvớinhữngphươngtiệnvốnchúngcóthểbảovệđượcvănminh-nhữngbiệnphápcủacưỡngchếvànhữngbiệnphápkhácvốnđượcdựđịnhđểhòagiảiconngườivớinó,vàđểbùđắpchohọvìnhữnghysinhcủahọ.Nhữngđiềukểsaunàycóthểđượcmôtảnhưlànhữngtàisảntinhthầncủavănminh.
Vìlợiíchcủathốngnhấtvềthuậtngữ,chúngtasẽmôtảsựkiệnmộtbảnnăng[7]khôngđượcthỏamãnlàmột“thấtvọng”[8],nhữngquyđịnhmàbởiđósựthấtvọngnàyđượcthiếtlậpnhưlàmột“ngăncấm”[9]vàđiềukiệnvốnđượcsảnxuấtbởisựngăncấmnhưlàmột“thiếuthốn”[10].Bướcđầutiênlàphânbiệtgiữanhữngthiếuthốncóảnhhưởngđếntấtcảmọingười,vànhữngthiếuthốnkhôngảnhhưởngđếntấtcảmọingười,nhưngchỉvớinhữngnhóm,nhữnglớp,hoặcthậmchínhữngcánhânđơnlẻ.
Nhữngcáikểtrướclàsớmnhất,cùngnhữngsựngăncấmđãthiếtlậpchúng,vănminh–aicóthểbiếtđượchàngbaonhiêunghìnnămxưatrước?đãbắtđầutáchconngườikhỏitìnhtrạngđộngvậtnguyênthủycủamình.Chúngtasẽtìmthấyvớingạcnhiêncủachúngtalànhữngthiếuthốnvẫncòntácđộngvàvẫntạothànhlõiruộtcủasựthùđịchvớivănminh.
Nhữngướcmuốnbảnnăngbịchúnglàmtổnhạilạiđượctáisinhmớinguyênvớimỗiđứatrẻ.Cómộtlớpgồmnhữngngười,nhữngkẻbịnhiễuloạnthầnkinh[11],nhữngngườiđãphảnứngtrướcnhữngthấtvọngnàyvớihànhviphixãhội.Trongsốnhữngướcmuốnbảnnăngnàylàloạnluân,ănthịtngười,vàdụcvọngvềgiếtchóc.Nghelạtaikhiđặtcạnhnhaunhữngướcmuốnvốntấtcảmọingườidườngnhưthốngnhấtphủnhậnnó,vànhữngướcmuốnkhácvốncóquánhiềutranhcãisôinổivềchúngtrongvănminhcủachúngtavềphầnkhôngbiếtchúngsẽđượcchophéphayphảibị thấtvọng,nhưnglàmnhưvậy làbiệnminhđượcvềtâmlý.
Cũngkhôngphảitháiđộcủavănminhđốivớinhữngmongmuốnbảnnănglâuđờinhấtdướibấtkỳphươngthứcnàolàđồngnhất.Tụcănthịtngườimộtmìnhcóvẻlàbịcấmphổquát-vàvớicáinhìnphiphântâmhọc–làđãtừngđượckhắcphụchoàntoàn[12].Sứcmạnhcủanhữngướcmuốnloạnluânvẫncóthểpháthiệnđượcđằngsausựcấmđoánđốivớinó[13],vàtrongnhữngđiềukiệnnhấtđịnhnàođó,giếtchócvẫncònthựchành,vàvănminhcủachúngtathựcsựralệnhđòihỏinó.Cóthểlànhữngpháttriểnvănhóanằmởtrướcchúngta,trongđónhữngmongmuốnkhácvốnđãvẫnđượcthỏamãn,hoàntoànđượcchophépđếnngàynay,sẽxuấthiệnchỉnhưlàkhôngthểchấpnhậnđượcnữa,nhưtụcănthịtngườithờibâygiờ.
Nhữngtừbỏbảnnăngsớmnhấtnàyđãliênquanrồiđếnmộtyếutốtâmlýcũngvẫncònquantrọngchotấtcảnhữngtừbỏbảnnăngvềsau.
Làkhôngđúngkhinóirằngnãothứcconngườiđãkhôngtrảiquapháttriểnnàokểtừnhữngthờiđạixưacổnhất,vàrằngtươngphảnkhácvớinhữngtiếnbộcủakhoahọcvàkỹthuật,nóhômnaycũnglàmộtnhưnóđãlàtrongnhữngngàyđầucủalịchsử.Chúngtacóthểchỉrangaylậptứcmộttrongnhữngtiếnbộvềtinhthầnnày.Đólàtronglầnhồigiữtươngứngvớiquátrìnhpháttriểncủaconngườimàcưỡngchếbênngoàidầndầnthànhchủquanhóa;vớimộtcơquannãothứcđặcbiệt,siêu-ngã[14]củaconngười,chiếmlấynóvàbaogồmnótrongsốnhữnggiớirăncủanó.
Mỗimộtđứatrẻtrìnhbàyquátrìnhchuyểnđổinàyvớichúngta;chỉbằngnhữngphươngtiệnđómànó
trởthànhmộtsinhvậtđạođứcvàxãhội.Mộtsựcủngcốchovữngmạnhnhưvậycủasiêu-ngãlàmộttàisảnvănhóaquýgiánhấttronglĩnhvựctâmlý.Nhữngaiởtronghọ,nóđãchiếmchỗ,họđãđượcchuyểntừtưcáchnhữngđốithủcủavănminhvàothànhnhữngphươngtiệntruyềnbácủavănminh.
Consốcủahọcànglớnhơntrongmộtđơnvịvănhóa,vănhóacủanócàngantoànhơn,vànócàngcóthểphânbốivớinhữngmứcđộcưỡngchếtừbênngoài.Giờđây,mứcđộcủasựchủquanhóanàykhácbiệtrấtlớngiữanhữngcấmđoánvềbảnnăngkhácloại.Liênquanđếnnhữngnhucầuvănhoásớmnhất,màtôiđãđềcập,sựchủquanhóaxemdườngnhưđãđạtđượcrấtrộngrãi,nếuchúngtabỏquamộtbênkếttoánngoạilệkhôngđượchoannghênhcủanhữngngườibịbệnhrốiloạnthầnkinh[15].
Nhưngtrườnghợpcóthayđổikhichúngtaquaysangnhữngyêusáchbảnnăngkhác.Ởđây,chúngtaquansátvớisựngạcnhiênvàlongạirằngmộtđasốcủangườitatuânhànhnhữngcấmđoánvănhóavềnhữngđiểmnàychỉdướiáplựccủacưỡngchế,từbênngoài-đólà,chỉởnơivốncưỡngchếcóthểlàmtựnócóhiệuquả,vàmiễnlàchừngnàonólàđiềulàmngườitasợhãi.Điềunàycũngđúngvớinhữnggìđượcgọilànhữngđòihỏiluânlýcủavănminh,vốnápdụngcũngvậyvớitấtcảmọingười.
Hầuhếtnhữngkinhnghiệmcủamộtngườivềsựkhôngđángtincậyvềluânlýcủaconngườirơivàophạmtrùnày.Cóvôsốkhôngđếmđượcnhữngngườivănminh,nhữngngườisẽgiảmthiểutừgiếtngườihoặcloạnluân,nhưngnhữngngườinàykhôngphủnhậnsựhàilòngcủachínhmìnhtrênsựthamlamcủahọ,nhữngthôithúchunghãncủahọ,hoặcthèmkháttìnhdụccủahọ,vàhọkhôngngầnngạilàmtổnthươngngườikhácbằngnhữnggianlận,dốitrávàvukhống,miễnlàchừngnàohọcóthểgiữchovẫnkhôngbịtrừngphạtvìthế,vàđiềunày,khôngcónghingờgì,đãluônluônlànhưvậyquanhiềuthờiđạicủavănminh.
Nếuchúngtahướngđếnnhữnghạnchếvốnchúngchỉápdụngvớinhữnggiaicấpnhấtđịnhcủaxãhội,chúngtagặpmộttìnhtrạngcủanhữngsựvậtvốnchúnglàtrắngtrợnvàđãluônluônđượccôngnhận.Nócóthểđượcdựkiếnrằngnhữnggiaicấpchịuthiệtthòinàysẽghentịvớinhữnggiaicấpđượcưuđãivớinhữngđặcquyềnvàsẽlàmtấtcảnhữnggìhọcóthểlàmđượcđểtựgiảiphónghọkhỏitừđó–sựthặngdưcủariênghọvềthiếuthốn.Ởchỗnàođiềunàykhôngthểlàmđược,mộtmứcđộbấtmãnthườngtrựcsẽdaidẳngbêntrongnềnvănhóacóliênquanvàđiềunàycóthểdẫnđếnnhữngnổiloạnnguyhiểm.
Tuynhiên,nếumộtnềnvănhóađãkhôngđiquákhỏimộtđiểmmàởđósựhàilòngcủamộtphầncủanhữngthànhviêncủanóphụthuộctrênsựđànápcủamộtphầnkhác,vàcólẽ,phầnlớnhơn-vàđâylàtrườnghợpcủatấtcảnhữngnềnvănhóangàynay-nólàcóthểhiểuđượcrằngnhữngngườibịđànápnênpháttriểnmộttháiđộthùđịchdữdộiđốivớimộtnềnvănhóamàsựtồntạinóhọđãcóthểlàđượctạodựngbằnglaođộngcủahọ,nhưngsựgiàucócủanó,họcómộtphầnchiaquánhỏtrongđó.Trongnhữngđiềukiệnnhưvậysựchủquanhóacủanhữngđiềucấmkịvănhóatrongsốnhữngngườibịđànáplàkhôngmonggìcóđược.
Ngượclại,họđãkhôngđượcchuẩnbịđểthừanhậnnhữngđiềucấmkị,họcóýđịnhpháhủytựthânnềnvănhóa,và thậmchícó thểxóasạchđinhữngtiênđềmàvănhóaấyđãdựatrên.Sựthùđịchcủanhữnggiaicấpnàyvớivănminhthìquáhiểnnhiênkhiếnnóđãlànguyênnhânsựthùđịchcàngtiềmẩnhơnvớinhữnggiaitầngxãhộivốntốthơnđượcđemchođểđừngnhìnthấy.Khôngcầnphảinóirằngmộtvănminhvốnnóđểmộtsốquálớnnhưthếgồmnhữngthànhviêncủanókhônghàilòngvàđẩyhọvàonổiloạn,thìkhôngcócũngkhôngđángđượccótriểnvọngcủamộtsựtồntạilâudài.
Phạmvitớiđómànhữngmệnhlệnhgiáohuấncủamộtvănminhđãđượcchủquanhóa–diễntảnómộtcáchphổthôngvàphitâmlý:mứcđộluânlýcủanhữngthànhviêncủanó-thìkhôngphảilàhìnhthứcduynhấtcủasựgiàucóvềtinhthầnvốnđivàotrongxemxétkhiướcđoángiátrịcủamộtvănminh.Cócộngthêmnhữngtàisảncủanótronghìnhdạngcủanhữnglýtưởngvànhữngsángtạonghệthuật-đólà,nhữngthỏamãncóthểđượcthuđượctừnhữngnguồnnày.
Mọingườisẽlàchỉquásẵnsàngcókhuynhhướngbaogồmtrongnhữngtàisảntinhthầncủamộtnềnvănhóanhữnglýtưởngcủanó-nhữngướctínhcủanóvềnhữngthànhtíchnàolàcaonhấtlàđượchầuhếtđámđônghếtsứcgắnggỏichạytheo.Thoạtđầu,cóvẻnhưnhữnglýtưởngấynghĩlàsẽxácđịnhnhững
thànhtựucủađơnvịvănhóa,nhưngquátrìnhthựctếcủanhữngsựkiệnsẽxuấthiệnđượcrằngnhữnglýtưởngđãđượcdựatrênnhữngthànhtựuđầutiênvốnchúngđãđượcthựchiệnđượcbởimộtsựkếthợpcủanhữngquàtặngnộibộcủanềnvănhóavànhữnghoàncảnhbênngoài,vàrằngnhữngthànhtựuđầutiênnày,sauđóđượcbámlấybởilýtưởngnhưlàmộtcáigìđóđượcđẩylêntiếnxahơn.
Sựthỏamãnmàlýtưởngcungcấpchonhữngngườithamgiatrongnềnvănhóa,nhưvậylàcóbảnchấtquá-yêu-chỉ-mình[16],nódựatrêntựhàocủahọtrongnhữnggìđãthànhcôngđạtđược.Đểlàmchosựthỏamãnnàytrọnvẹnkêugọimộtsựsosánhvớinhữngvănhóavốnchúngđãnhắmvàonhữngthànhtíchkhácbiệtvàđãpháttriểnnhữnglýtưởngkhácbiệt.Trênsứcmạnhcủanhữngkhácbiệtnàymỗivănhóatuyênđòiđượcquyềnnhìnxuốngnhữngvănhóacònlại.Tronglốinày,nhữnglýtưởngvănhóatrởthànhmộtnguồncủabấthòavà thùhậngiữanhữngđơnvịvănhóakhácnhau,nhưcó thể thấy rõnhất trongtrườnghợpcủanhữngquốcgia.
SựthỏamãnmangtínhNarcissusđượccungcấpbởilýtưởngvănhóacũnglàmộttrongnhữngsứcmạnhvốnthànhcôngtrongviệcchốnglạisựthùđịchvớivănhóaởbêntrongđơnvịvănhóa.Sựthỏamãnnàycóthểđượcchiasẻkhôngchỉbởinhữnggiaicấpđượcưuđãi,đượchưởngnhữnglợiíchcủavănhóa,màcũngcònbởinhữngngườichịuphậnbịápbức,vìquyềnkhinhmiệtngườingoàinhómđãđềnbùchohọvềnhữngsaitráimàhọphảigánhchịutrongđơnvịriêngcủahọ.
Khôngainghingờlàmộttiệndânkhốnkhổ,đãbịquấynhiễubởinhữngkhoảnnợchồngchất,vànghĩavụquânsự,nhưngđểđềnbùchonó,mộtkẻlàmộtcôngdânLaMã,mộtkẻđượccóphầncủahắntrongcôngvệccaiquảnnhữngquốcgiakhácvàbanphátphápluậtchochúng.
Sựđồngnhấthoánàycủanhữnggiaicấpbịápbứcvớigiaicấpcaitrịvàbóclộthọ,tuynhiên,chỉlàmộtphầncủamộttoànbộlớnhơn.Bởivìvềmộtmặtkhác,nhữnggiaicấpbịápbứccóthểgắnbómộtcáchxúccảmvớinhữngchủnhâncủahọ,bấtkểsựthùđịchcủahọ,họcóthểthấytrongnhữngngườinàynhữnglýtưởngcủahọ,trừkhinhữngquanhệnhưvậythuộcvềmộtloạicơbảnđượcthỏamãnđãtồntại,sẽkhôngthểhiểuđược-nhưthếnàomộtsốvănminhđã tồntại lâunhưvậybấtchấptháiđộthùđịchchínhđángcủanhữngđámđônglớnrộngconngười.
Mộtthỏamãnthuộcmộtloạikhácđượcnghệthuậtđemlạichonhữngngườithamgiatrongmộtđơnvịvănhóa,mặcdùnhưmộtquyluật,nóvẫnkhôngthểtiếpcậnđượcvớiđámđông,nhữngngườichìmđắmtronglaođộngkiệtlựcvàđãkhôngđượchưởngbấtkỳgiáodụccánhânnào.
Nhưchúng tađãkhámphá từ trước, lâu rồi [17],nghệ thuậtcungcấpnhững thỏamãn thay thếchonhữngsựtừbỏvănhóalâuđờinhấtvàsâusắcnhấtvẫncòncảmthấy,vàvìlýdođó,nóđãphụcvụnhưlàkhông-gìkhácđãlàm,đểhòagiảimộtngườivớinhữnghysinhmàngườiấyđãlàmnhândanhvănminh.Mộtmặtkhác,nhữngsángtạonghệthuậtnângcaocảmxúccủangườiấyvềsựđồngnhất,vốnvớinótấtcảmọiđơnvịvănhóađạidiệncho,cần rấtnhiều,bằngcáchcungcấpmộtcơhộiđểchiasẻnhữngkinhnghiệmxúccảmđượcđnahgiárấtcao.Vàkhinhữngsángtạođómôtảmộtcáchsinhđộngnhữngthànhtựucủanềnvănhóađặcbiệtriêngcủangườiấy,vàmangđếnnãothứccủangườiấynhữnglýtưởngcủanótrongmộtcáchgâyấntượngnguynga,chúngcũngchămchócđếnsựthỏamãnNarcissuscủangườiấy.
Vẫncònchưađềcậpđếnnhữnggìcólẽlàđiềuquantrọngnhấttrongsựkiểmkêtinhthầncủamộtnềnvănminh.Điềunàybaogồmtrongnhữngýtưởngtôngiáocủanótrongýnghĩarộngrãinhất–nóimộtcáchkhác(sẽminhchứngsaunày)trongnhữngảotưởngcủanó.
III
Nhữnggiátrịđặcbiệtcủanhữngýtưởngtôngiáonằmtrongnhữnggì?Chúng tađãnóivềsự thùđịchvớivănminhvốnnóđược tạo ra từáp lựcmàvănminhvậnhành,
nhữngsựtừbỏbảnnăngmànóđòihỏi.Nếumộtngườitưởngtượngnhữngcấmđoáncủanóđượcnângbỏ,nếuthế,sauđó,mộtngườicóthểlấybấtkỳmộtphụnữnàongườiấythíchnhưlàmộtđốitượngtìnhdục,nếumộtngườicóthểkhôngdodựgiếtchếttìnhđịchđểchiếmlòngyêucủangườiđẹp,haygiếtbấtcứaiđứngcảnđườngcủangườiấy,cũngvậy,nếunhưmộtngườicóthểchởđibấtkỳnhữngtàisảnnàocủamộtngườikhácmàkhôngphảixinphép–tuyệtvờilàmsao,thậtlàmộtchuỗinhữngthỏamãnmộtđờicóthểcóđược!
Đúngthế,mộtngườinhanhchóngchạmvớikhókhănđầutiên:tấtcảmọingườikhácaiaicũngcócùngmộtmongmuốnchínhxácnhưtôicó,vàsẽđốixửvớitôikhôngcânnhắcnàonhiềuhơntôiđãđốixửvớianhta.Vànhưvậy,trongthựctế,chỉcómộtngườilàcóthểthựchiệnđượchạnhphúckhônghạnchế,bằngcáchloạibỏnhưthếnhữnghạnchếcủavănminh,vàngườiấysẽlàmộtbạochúa,mộtnhàđộctài,ngườiđãnắmgiữtấtcảnhữngphươngtiệnđếnquyềnlực.Vàngaycảôngtasẽcómọilýdođểmongrằngnhữngngườikhácsẽthựchiệnítnhấtmộtgiớirănvănhóa:“ngươisẽkhônggiếtngười”.
Nhưngcuốicùngsautấtcả,thậtlàvôơnlàmsao,thiểncậnlàmsao,đểphấnđấuchoviệchuỷbỏvănminh!Nhữnggìsẽcònlạilàmộttrạngtháicủatựnhiên,vàđiềuđósẽlàcàngkhóhơnđểchịuđựng.
Đúnglàtựnhiênsẽkhôngđòihỏichúngtabấtkỳnhữnghạnchếbảnnăngnào,nósẽđểmặcchúngtalàmnhữnggìchúngtathích,nhưngnócóphươngpháphiệuquảđặcbiệtcủanóvềhạnchếchúngta.Nópháhủychúngta-lạnhlùng,tànnhẫn,khôngngừng,nhưnóxemravớichúngta,vàcóthểquachínhnhữngsựviệcmàthỉnhthoảnglàmchúngtahàilòng.Đãđíchxáclàchínhnhữngnguyhiểmnàyvốnvớichúngmàthiênnhiênđãđedọachúngta,khiếnchúngtađãđếnvớinhauvàtạoravănminh,màvốnnócũnglà,trongsốnhữngthứkhác,nhằmmụcđíchlàmchocuộcsốngcộngđồngcủachúngtacóthểcóđược.Đốivớinhữngnhiệmvụchủyếucủavănminh,lýdotồntạithựcsựcủanó,làđểbảovệchúngtachốnglạithiênnhiên.
Chúngtađềubiếtrằngtrongnhiềuphươngcáchvănminhđãthựchiệnđiềunàyrấttốtrồi,vàrõràngnhưthờigiantiếptụctrôi,nósẽlàmđiềuđóthêmtốthơnnhiều.Nhưngkhôngcóailàdướiảotưởngrằngthiênnhiênđãđượcchếngự,vàítcóaidámhyvọngrằngnócóbaogiờsẽhoàntoànbịconngườikhuấtphục.Cónhữngyếutố,chúngxemdườngchếnhạotấtcảkiểmsoátcủaconngười:tráiđất,nóchấnđộngvàxénátvàchônvùitấtcảmạngsốngconngườivànhữngcôngtrìnhcủahọ;nước,màlũlụtvànhậnchìmtấtcảmọithứtrongmộthỗnloạn,nhữngcơnbão,cuốnđitấtcảmọithứđứngtrướcchúng;cónhữngbệnhtật,màchúngchỉgầnđâymớiđượcnhìnnhậnnhưnhữngtấncôngbởinhữngsinhvậtkhác,vàcuốicùngcóbíẩnđauđớnvềcáichết,đãchưatìmthấyđượcthuốcnàochốnglạinó,vàcólẽcũngsẽchẳngbaogiờ.
Vớinhữngsứcmạnhnày,thiênnhiêntrỗidậychốngchúngta,hùngvĩ,độcácvàkhôngmủilòng,nóđemđếnnãothứcchúngtalạimộtlầnnữasựyếuđuốivàbấtlựccủachúngta,vốnchúngtađãnghĩrằngđãthoátkhỏiquacôngtrìnhcủavănminh.Mộttrongsốítnhữngbiẻutảhàilòngvàđềcaomànhânloạicóthểđemcholàkhi,trongđốimặtvớimộtthảmhọathiênnhiên,nóquênđinhữngbấthoàvớivănminhcủanóvàtấtcảnhữngkhókhănnộibộvànhữngthùhận,vànhớlạinhữngnhiệmvụlớnlaochungcủasựbảotồnchínhnóchốnglạisứcmạnhsiêuphàmcủathiênnhiên.
Đốivớicánhân,cũngthế,đờisốnglàgánhnặng,đúngnhưnólàvớinhânloạinóichung.Vănminhtrongđóanhthamgiaápđặtmộtsốlượngthiếuthốntrênanhta,vànhữngngườikhácmanglạichoanhmộtmứclượngcủađaukhổ,hoặclàbấtkểnhữnggiớiluậtcủavănminhcủaanh,hoặcvìnhữngbấttoàncủanó.Cộngthêmvàođiềunàylànhữngthươngtíchmàthiênnhiênkhôngthuầnhoá-anhgọinóSốMệnh–bắtanhphảichịu.
Mộtngườicóthểgiảđịnhrằngđiềukiệnnàycủanhữngsựvậtsẽkếtquảtrongmộttrạngtháimong
đợilolắngthườngtrựcởanhtavàlàmtổnthươngtrầmtrọngđếnsựquá-chỉ-yêu-mìnhtựnhiêncủaanh.Chúngtađãbiếtcánhânphảnứngnhưthếnàovớinhữngthươngtíchmàvănminhvànhữngngườikhácgâyratrênngườiấy:anhpháttriểnmộtmứcđộtươngứngcủađốikhángvớinhữngquyđịnhcủavănminhvàthùđịchvớinó.Nhưnglàmthếnàoanhbảovệmìnhchốnglạinhữngsứcmạnhsiêuphàmcủathiênnhiên,củaSốmệnh,vốnchúngđedọaanhnhưchúngđedọatấtcảnhữngngườicònlại?
Vănminhcấtđigánhnặngchoanhvềcôngviệcnày;nóthựchiệnđiềuđótrongcùngmộtcáchgiốngnhauchotấtcả,vàđángghinhậnrằngtrongđiềunàygầnnhưtấtcảnhữngvănminhhànhđộngnhưnhau.Vănminhkhônggọimộtngừngnghỉtrongnhiệmvụbảovệconngườichốnglạitựnhiên,nóchỉđơnthuầntheođuổiđiềuấybằngnhữngcáchkhác.Côngviệcnàylàmộtcôngviệcđatạpnhất.Vịkỷcủaconngườibịđedọanghiêmtrọng,kêugọiđếnsựanủi,phảicướpđinhữngkhiếpđảmkhỏicuộcsốngvàvũtrụ,hơnnữasựtòmòcủaanhtachuyểnđộng,đólàsựthật,bởisựquantâmthiếtthựcmạnhnhất,đòihỏimộttrảlời.
Mộtsốlượnglớnđãđạtđượcrồivớibướcđầutiên:sựnhânhoá[18]thếgiớitựnhiên.Nhữngsứcmạnhphinhânvànhữngđịnhmệnhkhôngthểđếngầnđược,chúngcònlàvĩnhviễnxavời.Nhưngnếusứcmạnhthiênnhiêncóđammêvốncuồngnộnhưchúngxảyratrongtâmhồncủachúngta,nếutựthâncáichếtkhôngphảilàmộtđiềugìđóđộtphátngẫunhiên,nhưnglàhànhđộngtànbạocủamộtÝchíđộcác,nếuởkhắpmọinơi trongtựnhiêncónhữngSinh-linhxungquanhchúngta, thuộcloạimàchúngtabiếttrongxãhộiriêngcủachúngta,thìsauđóchúngtacóthểhítthởtựdo,cóthểcảmthấyanổnnhưởnhàtrongsựkỳlạ,huyềnbívàcóthểgiảiquyếtsựlolắngvônghĩacủachúngtabằngnhữngphươngtiệnthuộcvềtinhthần.
Chúngtavẫncònlàkhôngcókhảnăngtựvệ,cólẽ,nhưngchúngtakhôngcònbịtêliệtmộtcáchbấtlực,ítnhấtchúngtacóthểphảnứng.Cólẽ,quảthậtvậy,chúngtathậmchíkhônglàkhôngcókhảnăngtựvệ.Chúngtacóthểápdụngcùngnhữngphươngphápchốnglạinhữngsiêunhânbạohànhbênngoài,giốngnhưchúngtađãsửdụngtrongxãhộicủachúngtariêng,chúngtacóthểcốgắngcầukhẩnhọ,dỗdànhhọ,đểhốilộhọ,vàdoảnhhưởngđếnhọnhưthế,chúngtacóthểtướcđimộtphầnsứcmạnhcủahọ.Mộtthaythếnhưthếnàycủakhoahọctựnhiênbằngtâmlýhọckhôngchỉđemchocứutrợngaylậptức,nhưngcũngchỉracáchđểlàmchủxahơnnữađốivớitìnhthế.
Bởitìnhthếnàykhôngcógìmới.Nócómộtmẫuthứctrẻcon,từđónólàchỉsựtiếptụctrongthựctế.Bởimộtlầntrướcđómộtngườiđãtìmthấychínhmìnhtrongmộttìnhtrạngbấtlựctươngtự:khilàmộtđứatrẻnhỏ,trongquanhệvớichamẹcủangườiấy.Mộtngườicólýdođểsợhãihọ,vàđặcbiệtlàchacủamình,vàtuythếmộtngườiđãchắcchắnvềsựbảovệcủaôngnàychốnglạinhữngnguyhiểmngườiấyđãbiết.Thếnên,nóđãlàtựnhiênđểđồnghóahaitìnhhuống.Ởđây,cũngvậy,ướcmuốnđãđóngvaitròcủanó,nhưnóđóngtrongđờisống-mơước.
Ngườinằmngủcóthểbịthấtkinhvớimộtlinhcảmvềcáichết,vốnnóđedọađặtanhtavàotrongmộ.Nhưngsựđổi-mộng[19]biếtlàmthếnàođểlựachọnmộtđiềukiệnnósẽthậmchíchuyểnbiếncốhãihùng đó thành ramột sự hoàn thành ướcmuốn: người nằmmơ nhìn thấymình trongmột ngôi mộ cổEtruscanmàôngđãtrèoxuốngvàotrong,vuisướngtìmthấynhữngthíchthúvềkhảocổđượcthỏamãn[20].
Theocùngmộtcách,mộtngườilàmnhữngsứcmạnhcủatựnhiênkhôngchỉđơngiảntrởthànhnhữngngườimàvớihọôngtacóthểliênkếtnhưanhtacóthểvớinhữngđồngđẳngcủamình–làmnhưthếsẽkhôngcôngbằngvớinhữngấntượngápđảoquámạnhvốnnhữngsứcmạnhấytácđộngtrênanhta-nhưnganhtađemchochúngcátínhcủamộtngườicha.ÔngchuyểnchúngthànhranhữngGót,đitheolốinày,nhưtôiđãcốgắngđểchothấy[21]khôngchỉlàmộtmẫuthứctrẻcon,nhưnglàmộtmẫuthứcloạiphátsinh[22].
Trongquátrìnhthờigian,nhữngquansátđầutiênđượclàmbằngsựđềuđặnvàphùhợpvớiluậttrongnhữnghiệntượngtựnhiên,vàvớiđiềunày,nhữnglựclượngcủatựnhiênbịmấtnhữngdấuvếtconngườicủachúng.Nhưngsựbất lựccủaconngườivẫncònvàcùngvớinó là sựkhátkhaocủaconngườivề
ngườichacủamình,vànhữngGót.NhữngGótcòngiữnhiệmvụgồmbalớpcủahọ:họphải“trừtàtrụcquỉ”[23]nhữngkhủngkhiếpcủathiênnhiên,họphảihòagiảiconngườivớitànnhẫncủaSốphận,đặcbiệtnhưkhinóđượcchothấytrongcáichết,vàhọphảiđềnbùchonhữngđaukhổvàthiếuthốnvốnmộtđờisốngvănminhnóichungđãápđặtlêntrênconngười.
Nhưngởtrongnhữngchứcnăngnàycómộtdầndầnchuyểndịch[24]sắcthái.Đãquansátthấyđượcrằngnhữnghiệntượngtựnhiênpháttriểntựđộngtheonhữngnhucầunộibộ.Khôngnghingờgì,nhữngGótđãlànhữngchúatểcủathiênnhiên,họđãsắpxếpnólànhưnóđãlàvàbâygiờhọcóthểđểmặcnólạivớichínhnó.Chỉthỉnhthoảng,trongnhữnggìđượcbiếtlànhững“phéplạ”[25],họđãcanthiệpvàoquátrìnhcủanó,nhưthểđểlàmchominhbạchrằnghọđãkhôngcótừbỏchút-gìtừlĩnhvựcquyềnlựccủahọcóbanđầu.
Vềphươngdiệnphânbốinhữngđịnhmệnh,mộtnghingờkhóchịuđãtồntạirằngphứctạpkhóhiểuvàsựbấtlựccủaloàingườikhôngthểchữachạyđược.ĐóđãlàchỗnàymànhữngGótđãvừanhấtđểbịxemlàthấtbại.NếutựchínhhọđãtạoraSốphận,sauđónhữngkhuyêngiúpcủahọphảiđượccoilàrấtkhóhiểu.KháiniệmđãxuấthiệnđầutiênởchântrờivớinhữnggiốngdântàinăngnhấtcủathờicổrằngMoira[Sốphận]đứngtrênnhữngGót,vàrằngnhữngGótchínhhọcónhữngsốphậnriêngcủahọ.
VàthiênnhiêncàngtrởnêntựtrịnhiềuhơnvànhữngGótđãcàngtrởthànhrútrakhỏinó,tấtcảnhữngkỳvọngđãcàngthathiếthướngđếnchứcnăngthứbacủanhữngGót–đạođứcđãtrởthànhlĩnhvựcthựcsựcủahọcàngnhiềuhơn[26].BâygiờđãtrởthànhnhiệmvụcủanhữngGótđểlàmchongangbằngtấtcảnhữngkhiếmkhuyếtvànhữngtệnạncủavănminh,đểcandựvàonhữngkhổđaumàconngườigâyralẫnchonhautrongcuộcsốngcùngvớinhaucủahọ,vàđểcanhchừngtrênviệcthựchiệnnhữnggiớiluậtcủavănminh,màconngườituântheohếtsứccẩuthả,bấttoàn.Nhữnggiớiluậtđótựthânchúngđãđượcgánchomộtnguồngốcthầnthánh[27],chúngđượcnânglêncaohơnxãhộiloàingườivàđãđượcmởrộngravớithiênnhiênvàvũtrụ.
Vànhưvậy,mộtkhohàngcủanhữngýtưởngđượctạora,sinhratừnhucầucủaconngườiđểlàmchobấtlựccủamìnhcóthểchịuđượcvàxâydựngtừnhữngvậtliệucủanhữngkỷniệmcủatuổithơbấtlựccủachínhmình,vàthờithơấucủaloàingười[28].Nórõràngcóthểthấyrằngviệcsởhữucủanhữngýtưởngbảovệanhtatronghaihướng-chốnglạinhữngnguyhiểmcủathiênnhiênvàSốphận,vàchốnglạinhữngbấtcông,thươngtổnvốnđedọaanhtatừchínhxãhộinhânloại.
Đâylàthựctính[29]củavấnđề.Đờisốngtrongthếgiớinàyphụcvụmộtmụcđíchcaohơn,khôngnghingờgì,khôngphảilàdễdàngđểđoánbiếtmụcđíchấylàgì,nhưngchắcchắnnócónghĩalàhoànthiệnbảnchấtcủaconngười.Nócólẽlàmộtphầntinhthầncủaconngười,linhhồn,màtrongquátrìnhthờigianđãquáchậmchạpvàmiễncưỡngtựtáchrakhỏithểxác,đólàđốitượngcủasựnângcaonàyvàsựthăngvútcao.
Tấtcảmọiviệcxảyra trongthếgiớinàylàmộtbiểuhiệncủanhữngýđịnhcủamột trí thôngminhvượttrộihơnsovớichúngta,màcuốicùng,mặcdùnhữngcáchthứcvànhữngnẻođuờngcủanólàkhótheodõi,truyềnlệnhđặtđểtấtcảmọisựviệcvàotrongtoànhảonhất-đólà,đểlàmchochúngthànhthúvịvớichúngta.TrênmỗichúngtacómộtGót-bảo-bọc[30]nhântừmàchỉcóvẻnghiêmnghịvàsẽkhôngđểchúngtabịtrởthànhmộtđồchơicủanhữnglựclượngthiênnhiênquáhùngmạnhvàtànnhẫn.
CáiChếttựnókhônglàmộtdậptắt,chấmhết,khôngphảilàmộttrởvềvới(thếgiới)vôcơkhôngsựsống,nhưngbắtđầucủamộtloạihiệnhữumới,nónằmtrênconđườngpháttriểnđếnmộtcáigìđócaohơn.
Và,nhìn theomộthướngkhác,cáinhìnnày thôngbáo rằngcùngnhững luậtđạođứcmànhữngvănminhcủachúngtađãthànhlập,chúngcũngchiphốitoànbộvũtrụ,ngoạitrừviệcchúngđượcduytrìbởimộttòaántốicaocủacônglýnhiềusứcmạnhhơnvànhấtquánhơnkhôngthểnàososánhđược.Đếntậncùng,tấtcảtốtlànhđượckhenthưởngvàtấtcảácđộcbịtrừngphạt,nếukhôngthựcsựtronghìnhthứcnàycủasựsống,vậythìlàsauđótrongnhữngkiếpbắtđầusaucáichết.Bằngcáchnày,tấtcảnhữngkhiếphãi,nhữngthốngkhổvànhữngnhọcnhằncủađờisốngđượctrùtínhxóachosạch,thànhtiêuma.
Cuộcsốngsaukhichết,vốnvẫntiếptụcnhưcuộcsốngtrêntráiđất,giốngđúngnhưphầnvôhìnhcủaquangphổthamgiavàophầnnhìnthấyđược,mangđếnchochúngtatấtcảsựhoànhảomàchúngtacólẽcóthểđãbịthiếuxótởđâytrêntráiđất.
Vàsựkhônngoantốithượngvốnnóđiềukhiểntiếntrìnhnàycủanhữngsựvật,sựtốtlànhvôhạnmànóthểhiệntựthânởtrongđó,cônglýmàđạtđượcmụctiêucủanótrongđó–nhữngđiềunàylànhữngthuộctínhcủanhữnghữuthểlinhthiêngvốncũngtạorachúngtavàthếgiớinhưmộttoànbộ,hayđúnghơn,củachỉmộthữuthểlinhthiêng,trongvănminhcủachúngta,vốntấtcảnhữngGótcổxưađãđượccôđọngvàotrongđó.
DântộcđầutiênđãthànhcôngtrongsựtậptrungcôđọngnhữngthuộctínhcủaGótđó,khôngphảilàkhôngcómộtchúttựhàovềsựtiếnbộ.Nóđãđặtmởrađểthấyngườichavốnđãđượcẩndấuđằngsautấtcảmỗithầnthánhlinhthiêngnhưlàhạtnhâncủanó.VềcơbảnđâylàmộtsựtrởlạisựkhởiđầulịchsửcủanhữngýtưởngvềGót.BâygiờGótlàmộtnhânvịduynhất,quanhệcủaconngườivớiôngtacóthểkhôiphụclạisựthânmậtvàcườngđộcủamốiquanhệcủatrẻconvớichacủamình.
Nhưngnếumộtngườiđãlàmquánhiềuchochacủamình,ngườiấymuốncómộtphầnthưởng,hoặcítnhấtlàđứaconyêuquýduynhấtcủaôngta,đámCondânđượcLựachọncủaông[31].Rấtmuộnvềsaunày,nhữngngườiMỹngoanđạotuyênbốquyềnđểđượclà“QuốcgiariêngcủaGót”,và,đốivớiphươngdiệnvềmộttrongnhữnghìnhdạng,trongđóconngườitônthờnhữngthầnlinh,tuyênbố(này)chắcchắnlàhợplệ[32].
Nhữngýtưởngtôngiáođãđượctómtắtởtrên,dĩnhiênđãthôngquamộtquátrìnhpháttriểnlâudài,vàđãđượcdínhchặtvớinhữnggiaiđoạnkhácnhaucủanhữngvănminhkhácnhau.Tôiđãchỉtáchralấymộtgiaiđoạnloạigiốngnhưvậy,vốnnógầntươngứngvớinhữnghìnhthứccuốicùngđượcvănminhdatrắngKitôgiáocủachúngtahiệnnaythểhiện.Nórấtdễdàngđểthấyrằngkhôngphảitấtcảnhữngphầncủabứctranhnàyđếmkiểmcộngtrừlạiđềutốtnhưnhau,vớilẫnnhau,rằngkhôngphảitấtcảnhữngcâuhỏithúcdụcmộtcâutrảlờiđãnhậnđượcmộttrảlời,vàrằngđólàkhókhănđểloạibỏsựmâuthuẫntừkinhnghiệmhàngngày.
Tuynhiên,nhưđangcóchúngđấy,nhữngýtưởngđãnóiđó-nhữngýtưởngvốnđólàtôngiáotheonghĩarộngnhất–đãđượcđánhgiácaonhưlàsởhữuquýgiánhấtcủavănminh,nhưlàđiềuquýgiánhấtnócungcấpchonhữngkẻthamgiavàonó.Nóđượcđánhgiácaothêmrấtnhiềuhơntấtcảnhữngdụngcụđểchiếnthắngđượccủacảiquígiátừtráiđất,haycungcấpdinhdưỡngchoconngười,hoặcphòngngừabệnhtậtchohọ,vàvv.
Mọingườicảmthấyrằngcuộcsốngsẽkhôngthểchịuđựngđượcnếuhọkhônggắnvớinhữngýtưởngnàygiátrịvốnđượctuyênxưngchochúng.Vàbâygiờcâuhỏiđặtra:nhữngýtưởngnàytrongánhsángcủatâmlýhọclàgì?Từđâuchúnglấyđượcsựđềcao,trongđóchúngđượcgiữ?Và,đểcómộtbướcrụtrèxahơn,cógiátrịthựcsựcủachúnglàgì?
IV
Mộtđiềutrasẽtiếnhànhnhưmộtđộcthoại,khôngbịgiánđoạn,thìkhôngphảilàhoàntoàntránhkhỏinguyhiểm.Mộtngườibịcámdỗquádễdàngvàoviệcđẩysangmộtbênnhữngsuynghĩđedọađộtnhậpvàophávỡnó,vàđểđổilạimộtngườibịbỏlạivớimộtcảmgiáccủakhôngchắcchắnmàcuốicùngmộtngườicốgắnggiữnóyênxuốngbằngsựquá-quyếtđoán.Dođótôisẽtưởngtượngrằngtôicómộtđốithủlàngườitheosaunhữngluậnchứngcủatôivớilòngkhôngtin,vàrảirácchỗnàychỗkia,tôisẽđểôngtaxenvàomộtsốnhậnxét[33].
Tôingheôngtanói:‘Bạnđãsửdụnglặplạinhiềulầnnhữngdiễntả“vănminhtạoranhữngýtưởngtôngiáonày”,“vănminhđặtchúngvàosựphânbốcủanhữngngườithamgiacủanó”.Cómộtđiềugìđóvềđiềunàycóvẻlạlùngvớitôi.Tựtôikhôngthểnóilýdotạisao,nhưngngherakhôngtựnhiênnhưkhinóirằngvănminhđãtạonhữngluậtlệvềphânphốinhữngsảnphẩmlaođộng,vềnhữngquyềnliênquanđếnphụnữvàtrẻem’.
Tấtcảđềugiốngnhau,tôinghĩrằngtôicólýdochínhđángđểtựmìnhdiễntảtheocáchnày.Tôiđãcốgắngđểchothấyrằngnhữngýtưởngtôngiáođãnổilêntừcùngnhucầugiốngnhưtấtcảnhữngthànhtựukháccủavănminhcó:từsựcầnthiếtbảovệmìnhchốnglạinhữngsứcmạnhnghiếnnáttốicaocủathiênnhiên.Mộtđộngcơthứhaiđãđượcthêmvàovớiđiềunày–dụcgiãđểkhắcphụcnhữngthiếusótcủavănminhvốnlàmchínhhọcảmthấymộtcáchđauđớn.
Hơnnữa,nóđặcbiệtthíchđángđểnóivănminhđemchocánhânnhữngýtưởngnày,bởivìôngtìmthấychúngđãởđórồi,chúngđượclàm-sẵnđemtrìnhbàyvớiôngta,vàôngsẽkhôngcókhảnăngkhámphárachúngchochínhmình.Nhữnggìôngđangđivàolàdisảncủanhiềunhữngthếhệ,vàôngnhậnlấychủquyềnvềnócũngnhưôngnhậnvớinhữngbảngnhân,vớihìnhhọc,vànhữngthứtươngtự.
Thựcsựcómộtsựkhácbiệttrongchuyệnnày,nhưngsựkhácbiệtnằmởnơinàokhácvàtôichưacóthìgiờxemxét.Cảmgiáclạmàbạnđềcậpđếncóthểlàmộtphầndosựkiệnrằngkhốilượngcủanhữngýtưởngtôngiáonàythườngđượcđưaranhưmộtsựmặckhảithầnlinh[34].Nhưngsựtrìnhbàynàycủanólàtựthânnólàmộtphầncủahệthốngtôngiáo,vànóhoàntoànbỏquasựpháttriểnlịchsửđượcbiếtcủanhữngýtưởngnàyvànhữngkhácbiệtcủachúngtrongnhữngkỷnguyênvàvănminhkhácnhau.
‘Đâylàmộtđiểm,màdườngnhưvớitôilàquantrọnghơn.Bạnchorằngsựnhânhóathiênnhiêncónguồngốctừsựcầnthiếtphảichấmdứtsựkhóhiểulúngtúngvàsựbấtlựccủaconngườikhiđốimặtvớinhữngsứcmạnhđángsợcủanó,đểthànhđượcmộtmốiquanhệvớichúng,vàcuốicùnglàảnhhưởngđếnchúng.Tuynhiên,mộtđộngcơloạinàycóvẻnhưquádưthừa.Conngườinguyênthủykhôngcólựachọn,hắnkhôngcócáchsuynghĩnàokhác.
Nólàtựnhiênvớianhta,mộtcáigìđóbẩmsinh,nhưnóđãlà,đểphóngchiếusựhiệnhữucủamìnhrangoài,vàotrongthếgiới,vàcoitấtcảmọibiếncốmàanhquansátthấynhưlàsựbiểuhiệncủanhữngsinhvậtởdướiđáygiốngnhưtựthânanhta.Nólàphươngphápduynhấtđểanhtacóthểhiểuđược.Vànókhônglàhiểnnhiênchútnàotấtcả,ngượclạilàđằngkhác,nólàmộtsựtrùnghợphếtsứcđángchúý,nếunhưvậythỏamãntínhkhítựnhiêncủamình,hắnthànhcôngtrongviệcđápứngmộtnhucầulớnnhấtcủahắn’.
Tôikhôngthấyđiềuđólàquáđáng.Cóphảibạngiảđịnhrằngsuynghĩcủaconngườikhôngcónhữngđộngcơthựctiễn,rằngnóchỉđơngiảnlàbiểuhiệncủamộtsựtòmòvôtư?Điềuđóchắcchắnlàrấtkhóxảyra.Tôitinrằngđúnghơnlàkhiconngườinhâncáchhóanhữngsứcmạnhthiênnhiên,anhtamộtlầnnữatheosaumộtmẫuthứctrẻcon.Anhđãhọcđượctừnhữngngườitrongmôitrườngsớmnhấtcủaanhrằngcáchđểảnhhưởngđếnchúnglàthiếtlậpmộtmốiquanhệvớichúng,vàvìthế,saunày,vớicùngmộtcứucánhtrongcáinhìn,anhtađốixửvớitấtcảmọithứkhácmàanhgặptrênđườngtrongcùngmộtcáchnhưanhđốixửvớinhữngngườiđó.
Thếnên,tôikhôngmâuthuẫnvớiquansátmôtảcủabạn,nólàtrongsựkiệntựnhiênvớiconngườiđểnhâcáchhóatấtcảmọithứmàanhtamuốnhiểungõhầusauđóđểkiểmsoátchúng(làmchủvềtinhthần
nhưlàmộtchuẩnbịcholàmchủvềvậtlý),nhưngtôicungcấpthêmmộtđộnglựcvàmộtnguồngốcchosựđặcbiệtnàycủatưduyconngười.
‘Vàbâygiờtuynhiênởđâycómộtđiểmthứbanữa.Bạnđãbànbạcvớinguồngốccủatôngiáođãmộtlầntrướcđây,trongTotemvàTaboo[1912-1913]củabạn[35].Nhưngởđấy,nóđãxuấthiệndướimộtánhsángkhácbiệt.Tấtcảmọithứđãlàquanhệcha-con.Gótđãlàngườichacaovời,vàhoàimongvềngườichađã làgốcrễcủanhucầuvề tôngiáo[36].Kể từsauđó,cóvẻnhư,bạnđãkhámpháranhữngyếutốcủasựyếuđuốivàbấtlựccủaconngười,màthựcsựvaitròchínhtrongsựhìnhthànhcủatôngiáonóichungđượcgiaochochúng,vàbâygiờbạnchuyểnvịtấtcảnhữnggìvốnmộtlầntừnglàmặccảmvềngườichavàonhữngđiềukhoảncủasựbấtlực.Tôicóthểhỏibạngiảithíchsựchuyểnđổinày?’.
Với thích thú.Tôi chỉ đươngchờ lờimờinày.Nhưng lànó thực sự làmột chuyểnđổi haykhông?TrongTotemvàTaboo,khôngphải làmụcđíchcủa tôiđểgiải thíchvềnguồngốccủanhững tôngiáonhưngchỉvềtụcthờvậttổ[37].Bạncóthểnào,từbấtkỳnhữngquanđiểmđượcbiếtđếnvớibạn,giảithíchsựkiệnlàhìnhdạngđầutiênmàtrongđóthầnlinhbảovệtựphơimởbảnthânchoconngườithấysẽlàcủamộtconvật,rằngcómộtsựngăncấmgiếtvàănthịtconvậtnàyvàấythếmàvẫncótậpquántrangnghiêmlàcảcộngđồnggiếtvàănnócứmỗinămmộtlần?Điềunàylàchínhxáclànhữnggìxảyratrongtotemism.
Vàkhómàdẫnđếnđâuđểtranhluậnvềviệcliệutotemismnênđượcgọilàmộttôngiáohaykhông.NócónhữngnốikếtmậtthiếtvớinhữngtôngiáothờGótmuộnhơnvềsau.NhữngconvậttotemtrởthànhnhữngconvậtthiêngliêngcủanhữngvịGót,vàsớmnhất,nhưngcơbảnnhấtvềhạnchếđạođức,-nhữngđiềucấmđốivớitộigiếtngườivàtộiloạnluân,bắtnguồntừtotemism.DùbạncóhoặckhôngchấpnhậnnhữngkếtluậncủaTotemvàTaboo,tôihyvọngbạnsẽthừanhậnrằngmộtsốnhữngsựkiệnkhôngkếtnốivớinhau,rấtđángchúý,đượcđemlạicùngvớinhautrongnó,thànhmộttoànbộphùhợpnhấtquán.
Câuhỏivềtạisaotronglâudài,Gótthúvậtđãkhôngđủthoảmãn,vàđãđượcthaythếbởimộtconngười,làhầunhưđãkhôngđềcậpđếnchútnàotrongTotemvàTaboo,vànhữngvấnđềkhácliênquanđếnsựhìnhthànhcủatôngiáođãkhôngđượcnhắcnhởgìtrongcuốnsáchcả.Bạncóxemlàmộthạnchếthuộcloạinhưthếnhưlàđiềutươngtựvớisựtừchốihaykhông?
Côngviệccủatôilàmộtthídụtốtvềsựcôlậpnghiêmngặtcủanhữngđónggópcụthểmàthảoluậnphântíchtâmlýcóthểlàmđượcchogiảiphápcủavấnđềtôngiáo.Nếubâygiờ,tôiđangcốgắngcộngthêmmộtphầnkhác,cáiphầnítẩndấusâukínhơn,bạnkhôngnênbuộctộitôilàtựmìnhmâuthuẫn,cũngđúngnhưtrướcđãbuộctộitôilàthiênvịmộtchiều.Đólà,tấtnhiên,nhiệmvụcủatôichỉranhữngliênkếtkếtnốigiữanhữnggìtôiđãnóitrướcđóvànhữnggìtôiđưarabâygiờ,giữacáisâuxahơnvànhữngđộngcơhiểnlộ,giữamặccảmvềngườichavàsựbấtlựcvànhucầucầnđượcbảovệcủamộtngười.
Nhữngkếtnốinàykhôngkhótìm.Chúngbaogồmtrongquanhệcủasựbấtlựccủađứatrẻvớisựbấtlựccủaconngườitrưởngthànhvốnlàtiếptụccủađứatrẻ.Vìvậymà,nhưđãđượcdựkiến,nhữngđộngcơchosựhìnhthànhcủatôngiáomàphântíchtâmlýphơimởchothấybâygiờbậtracùnglàmộtnhưgiốngnhưsựđónggópấutrĩ thuộctrẻconvớinhữngđộngcơhiểnlộ.Chúngtahãycùngchuyểnchínhchúngtavàotrongđờisốngtinhthầncủamộtđứatrẻ.Bạncónhớnhữngsựlựachọncủanhữngđốitượngtheokiểuanaclitic[đínhkèm],trongđóphântíchtâmlýnóivề?[38].
Libido[39]ởđóđitheonhữngđườngcủanhữngnhucầucótínhquá-chỉ-yêu-mìnhvàtựgắnnóvớinhữngđốitượngđảmbảosựhàilòngcủanhữngnhucầuđó.Bằngcáchnày,ngườimẹ,ngườithỏamãncơnđóicủađứatrẻ,trởthànhđốitượng-yêuthươngđầutiêncủanó,vàchắcchắncũnglàsựbảovệđầutiênchonóchốnglạitấtcảnhữngnguyhiểmchưađượcxácđịnhvốnchúngcócơđedoạnótrongthếgiớibênngoài-sựbảovệđầutiênchonóchốnglạisựkhắckhoảilolắng,chúngtacóthểnói.
Trongchứcnăngnày[vềbảovệ]ngườimẹđượcsớmthaythếbởingườichamạnhmẽhơn,ngườisẽgiữvịtríđóchophầncònlạicủatuổithơ.Nhưngtháiđộcủađứatrẻvớichacủanóthìnhuộmmàucủamộtmâuthuẫnyêulẫnghétđặcbiệt.Tựthânngườichatạodựngnênmộtmốinguyhiểmchođứatrẻ,cólẽvìmốiquanhệtrướcđócủanóvớingườimẹcủanó.Thếnên,nósợôngkhôngíthơnnómongngóngông
tavàngưỡngmộôngta.Nhữngdấuhiệucủasựmâuthuẫncủavừayêu,vừaghétnàytrongtháiđộvớingườichađãindấusâuđậmtrongmọitôngiáo,nhưđãđượcchothấytrongTotemvàTaboo.
Khicánhântưởngthànhlớndậytìmthấyrằnganhtabịđịnhmệnhgiữmãimãilàmộtđứatrẻ,rằnganhtakhôngbaogiờcóthểlàmgìmàkhôngcósựbảovệchốnglạinhữngsứcmạnhtốicaoxalạ,anhtađemchonhữngsứcmạnhđómượnnhữngnétđặctrưngthuộcvềhànhảnhngườichacủamình,anhtạorachochínhmìnhnhữngGótvốnanhkhiếpsợ,vốnanhtìmcáchthânthiệnlàmlành,vàtuynhiênlàkẻvốnanhuỷthácchosựbảovệchínhmình.
Nhưthế,mongmỏicủaanhvềmộtngườichalàmộtđộngcơđồngnhấtvớinhucầucủaanhvềsựbảovệchốnglạinhữnghậuquảcủasựyếuđuốicủaconngườicủaanhta.Việcbảovệchốnglạibấtlựctrẻconlànhữnggìđemnhữngđặctrưngchovaycủanóvớiphảnứngcủangườilớnvơisựbấtlựcmàôngđãphảithừanhận-mộtphảnứngvốnmộtcáchchínhxácnólàsựhìnhthànhcủatôngiáo.NhưngkhôngphảilàýđịnhcủatôiđểthămdòxathêmnữavềýtưởngvềGót,nhữnggìchúngtaquantâmởđâylàkhốilượngđãhoànthànhcủanhữngýtưởngtôngiáonhưlànóđượcvănminhtruyềnđiđếntừngcánhân.
V
Bâygiờchúngtahãycùngtiếpnốidòngmạchcủacuộcđiềutracủachúngta[40].Vậyýnghĩatâmlýcủanhữngý tưởng tôngiáo làgì,vàchúng tacó thểphân loạichúngdướinhững tiêuđềnào?Câuhỏikhôngphảilàdễdàngđểtrảlờingaylậptức.Saukhitừchốimộtsốcôngthức,chúngtasẽlấychỗđứngcủachúngtatrênmộtđiềusauđây.
Nhữngýtưởngtôngiáolànhữnggiảngdạyvànhữngkhẳngđịnhvềsựkiệnvàđiềukiệnthựctạibênngoài(hoặcbêntrong)vốnchúngbảochomộtngườimộtđiềugìđóngườiấyđãkhôngtựtìmrađượcchochínhmìnhvàchúngđưaratuyênđòimộtngườiphảitin.Bởivìchúngcungcấpchochúngtathôngtinvềnhữnggìlàquantrọngnhấtvàđángchúýnhấtvớichúngtatrongđờisống,chúngđượcđánhgiácaođặcbiệt.Bấtcứmộtaikhôngbiếtgìvềchúnglàrấtchẳng-biết-gì-cả,vàbấtcứailàngườithêmchúngvàokiếnthứccủamìnhcóthểtựxemlàngườigiàucóhơnnhiều.
Dĩnhiên,trongthếgiớicónhiềunhữnggiảngdạynhưvậyvềnhữngđiềukhácloạinhất.Chúngcóđầyở mỗi bài dạy trong trường học. Chúng ta hãy lấy môn địa lý. Chúng ta được cho biết rằng thị trấnConstancenằmtrênhồBodensee[41].Mộtbàihátcủahọcsinhchobiếtthêm“nếubạnkhôngtinđiềuđó,đếnmàxem”.Xảyrachotôilàđãcódịptừngởđó,vàtôicóthểxácnhậnsựkiệnrằngthịtrấnxinhxắnđónằmtrênbờcủamộtvùngnướctrảidàirộng,màtấtcảnhữngngườisốngquanhnógọilàBodensee;vàbâygiờtôihoàntoànđượcthuyếtphụcvềtínhchínhxáccủakhẳngđịnhđịalýnày.
Trongkếtnốinày,nhắcnhởtôivềmộtkinhnghiệmkhác,rấtđángchúý.Tôiđãlàmộtngườiluốngtuổi,khitôiđãlầnđầutiênđứngtrênđồiAcropolisởAthens,giữanhữngditíchcủađềnthờ,nhìnratrênbiểnxamàuxanh.Mộtcảmgiácngạcnhiêntrộnlẫnvớiniềmvuicủatôi.Nódườngnhưmuốnnói:“Nhưthếlàthựcđúngthực,đúngnhưchúngtađãđượchọctrongtrường!”Phảiđãlànôngcạnvàyếuđuốibiếtbaosựtintưởngcủatôilúcđóvàosựthậttừnhữnggìtôiđượcnghe,nếutôibâygiờcóthểngạcnhiênđượcnhưvậy!Nhưngtôisẽkhôngnhấnmạnhquánhiềuvàoýnghĩacủakinhnghiệmnày,vìsựngạcnhiêncủatôiđãcóthểđãcómộtgiảithíchkhác,vốnnóđãkhôngxảyravớitôivàothờiđiểmđó,vànóthuộcvềmộtbảnchấtchủquanhoàntoànvànóđãcódínhlíuvớitínhchấtđặcbiệtcủađịađiểm[42].
Tấtcảnhữnggiảngdạynhư thếnày,sauđó,đòihỏiniềmtinvàonhữngnộidungcủachúng,nhưngkhôngphảikhôngcócăncứchonhữngtuyênđòicủachúng.Chúngđượcđưaranhưlàkếtquảcôđọngcủamộtquátrìnhsuytưởnglâudàidựatrênquansát,vàchắcchắncũngtrênnhữngsuyluận.Nếubấtcứaimuốntựmìnhđiquaquátrìnhnày,thayvìchấpnhậnkếtquảcủanó,họchỉchoanhtathấylàmthếnàođểbắtđầuvềnó.
Hơnnữa,nguồngốccủakiếnthứctruyềnđạttừhọ,thêmnữa,luônluônđượcđemchochúngta,chỗnàomànguồnđókhôngphảilàhiểnnhiên,nhưlàtrongtrườnghợpnhữngkhẳngđịnhvềđịalý.Thídụ,tráiđấtcóhìnhdángnhưmộthìnhcầu,nhữngchứngcứviệndẫnchoviệcnàylàthínghiệmconlắcFoucault[43], trạngtháicủađườngchântrờivàkhảnăngcóthểđivòngquanhtráiđất.Vìnólàkhôngthể thựchiện,nhưtấtcảmọingườiquantâmnhậnra,đểgửitấtcảtừnghọcsinhlênmộtchuyếnđivòngquanhthếgiới,chúngtahàilòngvớisựđểchonhữnggìđượcgiảngdạytrongtrườngđượcchấpnhậnvớisựtincậy,nhưngchúngtabiếtrằngconđườngđểcóđượcmộtniềmtincánhânvẫnmởrộngđó.
Chúngtahãycùngcốgắngápdụngnhữngthửnghiệmcùngvớinhữnggiáolýcủatôngiáo.Khichúngtahỏinhữngtuyênxưngcủahọđểtintưởngđãđượcthànhlậptrênnhữnggì,chúngtađượcđápứngvớibacâutrảlời,đángchúýlàchúngđãhàihòavớinhaurấttệhại.
Thứnhất,nhữnggiáolýnàyxứngđángđượctintưởngbởivìchúngđãđượctổtiênnguyênthủycủachúngtatintưởng;thứhai,chúngtasởhữunhữngbằngchứngvốnchúngđãđượctruyềnlạichođếnchúngtatừcùngmộtthờinguyênthủyấy;vàthứba,cấmtuyệtkhôngđượcphépnêulêncâuhỏivềgiátrịxácthựccủachúnggìhếttấtcả.Trongnhữngthờitrướcđây,bấtcứgìquátựtinnhưthếđãđượcnhữnghìnhphạtkhốchạiđếnthăm,vàthậmchíxãhộingàynaynhìntránhđiquamộtbên,trướcbấtkỳnỗlựcnàonhữngcâuhỏilạiđượcnêulênmộtlầnnữa.
Điểmthứbanàycamđoangâyranghingờcủachúngtamạnhnhất.Saucùng,mộtcấmđoángiốngnhưthếnàychỉcóthểđượcmộtlýdo–rằngxãhộiýthứcrấtrõvềsựbấttrắccủanhữngtuyênxưngnóđãđòihởivớitưcáchđạidiệnchonhữnglýthuyếttôngiáocủanó.Nếukhôngthế,chắcchắnnósẽrấtsẵnsàngđặtnhữngdữliệucầnthiếtvàotaybấtcứailàngườimuốnđiđếnxáctín.Điềunàyđãlànhưvậy,nêncómộtcảmgiáckhôngtintưởngvốnthậtkhólắngxuốngkhichúngtabướcquaxemxéthaicơsởbằngchứngkhác.
Chúngtaphảitinbởivìôngcha[44]củachúngtađãtintưởng.Nhưngnhữngtổtiênnàycủachúngtađãcóhiểu-biếtlạicòníthơnrấtnhiềusovớichúngta.Họđãtinvàonhữngđiềungàynaychúngtacóthểkhôngthểnàochấpnhận;vàcókhảnăngxảyravớichúngtarằngnhữnggiáolýtôngiáocóthểcũngthuộcvềloạiđó.Họđãđểlạichochúngtanhữngbằngchứngchépxuốngtrongnhữngvănbảnvốnchúngphảiinnặngmọidấuhiệucủasựkhôngđángtincậy.
Chúngcóđầyrẫynhữngmâuthuẫn,nhữngsửađổivàgiảtạo,xuyêntạc,vàchỗnàochúngnóiđếnxácnhậnnhữngsựkiện,nhữngsựkiệnlàkhôngchứngthựcđược.Khôngcógiúpđượcgìnhiềucholắmđểcókhẳngđịnhrằngnhữnglờinhữngchữcủachúng,hoặcthậmchíchỉkểnộidungcủachúng,làbắtnguồntừsựmặckhảilinhthiêngcủaGót,vìsựkhẳngđịnhnàytựbảnthânnólàmộttrongnhữnggiáolýđangđượckiểmtratínhxácthực,vàkhôngcótuyênbốnàolạicóthểlàmộtbằngchứngcủachínhnó.
Thếnên,chúngtađiđếnduychỉmộtkếtluậnlàtấtcảthôngtinđượcnhữngtàisảnvănhóacủachúngtacungcấp,nóđíchxáclànhữngyếutốvốnchúngcóthểcótầmquantrọnglớnlaonhấtđốivớichúngtavànócócôngviệcgiảiquyếtnhữngcâuđốkhúcmắcbíhiểmcủavũtrụ,vàcủahoàgiảichúngtavớinhữngđaukhổcủađờisống-nóđíchxáclànhữngyếutốnàyvốnchúngnếunhưcómộtgiátrịxácthựcnàothìchúnglàcóítnhất.Chúngtakhôngcóthểnàođẩychúngtatớichấpnhậnngaycảbấtcứđiềugìdùđiềuấycóítquantâmvớichúngtađếnbaonhiêuđinữa,nhưsựkiệncávoisinhconthayvìsinhtrứng,nếunhưđiềunàyđãkhôngcókhảnăngcóchứngminhtốthơnthế.
Tìnhtrạngnàycủasựviệctrongtựthânnólàmộtvấnđềtâmlýrấtđángchúý.Vàhãyđừngđểchomộtainghĩrằngnhữnggìtôiđãnóivềviệcsựkhôngthểnàochứngminhchođượcsựthậtcủagiáolýtôngiáochứađựngbấtcứmộtđiềugìmớimẻ.Nóđãđượccảmnhậnởtấtcảmọithời-chắcchắn,cũngvớinhữngtiềnnhânđãđểlạichochúngtanhữngdisảnnày.Nhiềungườitrongsốhọcóthểđãnuôidưỡngcùngnhữngnghingờnhưcủachúngta,nhưngáplựcvớihọđãquámạnhkhôngchohọdámthốtchúngrathànhlời.Vàbởivìsauđócóvôsốngườiđãbịdàyvòbởinhữngnghingờtươngtự,vàđãcốgắngđènénchúng,bởivìhọnghĩrằngnhiệmvụcủahọlàphảitin,nhiềunhữngtríthứclỗilạcđãtuyệtvọng,đaukhổđãngãgụctrongxungđộtnày,vànhiềunhữngnhânvậtđãbịtàntậtvìnhữngthỏahiệpmàvớichúnghọđãcốgắngtìmmộtcáchthoátrakhỏi.
Nếutấtcảnhữngbằngchứngđưarachotínhxácthựccủanhữnglờidạytôngiáobắtnguồntrongquákhứ,nólàtựnhiênđểnhìnchungquanhvàxemliệuhiệntại,vốndễdànghơnđểtạothànhnhữngphánđoán, hiện tại cũng có thểkhông cókhảnăng cungcấpbằng chứng thuộc cùng loại.Nếuqua cáchnàychúngtacóthểthànhcôngtrongkhaiquangthậmchímộtphầnduynhấtcủahệthốngtôngiáochohếtnghingờ,toànbộcủanósẽlấythêmđượctínnhiệmvôcùnglớnlao.
Nhữngcách tiếnhànhcủanhữngngười theo thuyếtduy linh [45]gặpchúng taởđiểmnày,họđượcthuyếtphụcvềsựtồntạicủalinhhồncánhânvàhọtìmcáchchứngminhchochúngtahếtnghingờvềsựthậtcủamộthọcthuyếttôngiáonày.Đángtiếcthaylàhọkhôngthểthànhcôngtrongviệcbácbỏmộtsựkiệnlàsựxuấthiệnvànhữngphátbiểucủanhữnglinhhồncủahọchỉlànhữngsảnphẩmcủahoạtđộngnãothứccủachínhhọ.
Họđãgọihồncủanhữngconngườivĩđạinhấtvàcủanhữngnhàtưtưởngnổitiếngnhất,nhưngtấtcảnhữngtuyênbốvàthôngtinmàhọđãnhậnđượctừnhữngngườinàyđãrấtxuẩnngốcvàquáthảmhạivônghĩahếtsứcmàmộtngườikhôngthểtìmthấyđượcmộtđiềugìđángtincậytrongchúng,ngoạitrừkhảnăngcủanhữngtinhthầnđãtựthíchứngvớinhữngđámngườiđươngvâyquanhvốnlànhữngngườiđãgọihồnhọlên.
Bâygiờtôiphảiđềcậpđếnhaicốgắngđãđượcthựchiện-cảhaiđềutruyềnđạtấntượngcủanhữngnỗlựctrongtìnhhuốngtuyệtvọng-đểnétránhvấnđề.Mộtcốgắng,thuộcvềmộtbảnchấtbạolực,thìcổxưa;cốgắngkia là tinhtếvàhiệnđại.Cốgắngthứnhất làcái“Credoquiaabsurdum”[46]củanhữngngườibanđầuthànhlậphộiNhàthờ[47].Nóchủtrìrằngnhữnggiáolýtôngiáonằmngoàilĩnhvựcphánxétcủalýtrí–chúnglànằmtrênlýtrí.
Chân lýcủachúngphảiđượccảmnhận trongnội tâmthầmkín,vàchúngkhôngcầnphảiđược thấuhiểu.Nhưngcươnglĩnhnàychỉđángquantâmnhưlàmộttựthú.Xétnhưmộttuyênbốthẩmquyềnnókhôngcósứcmạnhbuộcchấpnhận.
Tôibịbuộcvàotintưởngtấtcảmọiphilýhaysaođây?Vànếukhôngthế,tạisaođặcbiệtđiềunày?Khôngcómộtkhángcáonàolênmộttòaánởtrêntoàáncủalýtrí.Nếusựthậtcủanhữnggiáolýtôn
giáolàphụthuộcvàomộtkinhnghiệmnộitâmvốnnólàmchứngchosựthậtđó,mộtngườilàmgìđâyvềviệcnhiềungườihọkhôngcókinhnghiệmhiếmhoinày?Mộtngườicóthểyêucầumỗingườisửdụngmónquàcủalýtrímàmỗingườisởhữu,nhưngngườitakhôngthểdựnglên,trêncơsởcủamộtđộngcơvốnchỉhiệnhữuvóimộtsốrấtnhỏ,mộtbổnphậnmàrốisẽđemápdụngchotấtcảmọingười.Nếumộtngườiđãđạtđượcmộtniềmtinkhônglaychuyểnvềthựctạichânthựccủanhữnghọcthuyếttôngiáotừmộttrạngtháixuấtthần,vốnđãxúcđộnganhtasâuxavôcùng,điềuđóvớinhữngngườikháccóýnghĩagìkhông?
Nỗlựcthứnhìlàmộtnỗlựcđượcthựchiệnbởinhữngtriếtlýcủa“Nếunhư”.Điềunàykhẳngđịnhrằnghoạtđộngtưtưởngcủachúngtabaogồmmộtsốlượnglớnnhữnggiảthuyếtmàkhôngcócăncứ,vàthậmchícònlàphilý,vốnchúngtahoàntoànnhậnthức.Chúngđượcgọilà“hưcấu”[48],nhưngvìnhiềulýdothựctếchúngtaphảicưxử“nếunhư”chúngtatinvàotrongnhữnghưcấunày.Đâylàtrườnghợpvớigiáolýtôngiáovìtầmquantrọngvôsongcủachúngđểduytrìxãhộiconngười[49].Dòngbiệnluậnnàykhôngphảilàxacáchkhácbiệtvới“Credoquiaabsurdum”.
Nhưngtôinghĩrằngđòihỏiđượcthựchiệnbởiluậnchứng“nếunhư”làmộtnhucầutrongđóchỉcómộtnhàtriếthọccóthểđưara.Mộtngườicósuynghĩkhôngbịảnhhưởngbởinhữnggiảđịnhcủatriếthọcsẽkhôngbaogiờcóthểchấpnhậnnó,trongquanđiểmcủamộtngườinhưthế,việcthừanhậnrằngđiềugìlàphilýhaymâuthuẫnvớilýtrílàkhôngđểlạigìđểnóithêmnữa.
Khôngthểmongđơiđượcởôngrằngđíchxáctronggiảiquyếtnhữnglợiíchquantrọngnhấtcủamình,ôngphảitừbỏnhữngđảmbảoôngđòihỏichotấtcảnhữnghoạtđộngbìnhthườngcủamình.Tôinhớđếnmộttrongnhữngcontôilàmộtđứađãđượcphânbiệtlúctuổicònrấtnhỏbớimộtsựthẳngthắnđơngiảnrõnétđặcthù.Khiđámtrẻconđãđượckểchonghemộtcâuchuyệnthầntiênvàđãlắngnghevớichúýsaymê,emnàysẽtiếnlênvàhỏi:“Đócóphảilàmộtchuyệncóthật?”Khinóivớinólàkhông,emsẽquaylưnglạivớimộtcáinhìnđầyvẻkhinhthường.Chúngtacóthểhyvọngrằngmọingườisẽsớmhànhxửtheocùngmộtcáchtươngtựđốivớinhữngcâuchuyệnthầntiêncủatôngiáo,bấtchấpnhữngbàochữacủa“nếunhư”.
Nhưnghiệnnayhọvẫncưxửkhákhácbiệt,vàtrongnhữngthờiquákhứ,nhữngýtưởngtôngiáo,mặcdùchúngrànhrànhthiếuxácthựckhôngthểchốicãiđược,chúngđãtácđộngảnhhưởngmạnhnhấtcóthểcóđượctrênloàingười.Đâylàmộtvấnđềtâmlýmớimẻ.Chúngtaphảitựhỏinhữngsứcmạnhbêntrongcủanhữnggiáolýnàynằmởchỗnào,vàchúngnhờvàotừnhữnggìmàcóđượchiệuquả,vốnđượcnhìnnhậnlàđộclậpvớisựkiểmsoátcủalýtrí.
VI
Tôinghĩrằngchúngtađãsửasoạnđầyđủchođườngđiđếnmộtcâutrảlờichocảhaicâuhỏinày.Nósẽđượctìmthấynếuchúngtachuyểnsựchúýcủachúngtavềnguồngốctâmlýcủanhữngýtưởngtôngiáo.Nhữngýtưởngtôngiáonày,chúngđượcđưaranhưnhữnggiáolý,chúngkhôngphảilànhữngkếttinhcủakinhnghiệm,hoặckếtquảsaucùngcủasuynghĩ:chúnglànhữngảotưởng,nhữngthựchiệncủanhữngmongmuốnlâuđờinhất,mạnhnhấtvàcấpthiếtnhấtcủanhânloại.Bímậtvềsứcmạnhcủachúngnằmtrongsứcmạnhcủanhữngmongmuốnnày.
LêDọnBàndịchChúthích:[1]Cácchúthíchtrongbàinếucòntrongngoặcvuông[…]làcủabảntiếngAnh.Tôitạmgiữlại.Thí
dụ:[Xemchúthíchcủangườibiêntập,p.4.]Cácchúthíchcònlạilàcủatôi–chắcchắnkhôngthểtránhđượcsailầm–hướngđếnmộtđộcgiảphổ
thông,ngườiViệt.Khôngnhấtthiếtphảiamhiểutâmlýhọchaytriếthọc.TôisẽlầnlượtdịchbatậpTươnglaicủamộtẢotưởng,VănminhvànhữngBấtmãntừnó,EgovàId
–Sauđó,ítnhấtmớicóthểgiớithiệuFreudchỉvềtôngiáomàthôi,vàcóthểnóidămđiềuvềFreudcùngtâmlýhọcPhậtgiáo.
Vàcũngđểsauđócóthểgiảithíchconđường“giácngộ”củatưtưởngphươngTây,đitừNietzscheGodisdead,quaFreudTheFutureofanIllusion,RồiRussellWhyIamnotaChristian,chođếnrấtgầnđâyRichardDawkinsvớiTheGodDelusion.MộtchặngđườngtừIllusionđếnDelusion–từcái“giả”khôngthật,đếnkhẳngđịnhmạnhmẽhơn–cái“sailầmlừadối”taihại.
[2]KulturundZivilisation”–trongnguyênbảnFreuddùngtừ“Kultur”.Từnàycókhidịchlà“vănhóa”cókhidịchlà“vănminh”,tùyngữcảnh.
Chúngtavẫnhiểuvàphânbiệtthôngthường-Vănhóalàmộthệthốngnhữngtintưởngchung,cácgiátrị,phongtục,cáchứngxử,vànhữngtạotác(từkhícụđếnthơca,âmnhạc,...)màcácthànhviêncủamộtxãhộisửdụngđểứngphóvớinhauvàvớithếgiớicủahọ,vàchúngđượctruyềntừthếhệnàysangthếhệsauchủyếuquagiáodục.
Vănminhlàtrạngtháicủamộtxãhộiđãpháttriểnphứctạpvềvănhoá,kỹthuậtvàtổchức;cócácđôthị,tầnglớpxãhội,vàchínhphủ,trongđóconngườicónhữnghiểubiếtvàkỹthuậtkhaitháctàinguyênthiênnhiên.Hiểutheonghĩanày,vănhóachỉlàmộtkhíacạnhcủavănminh.Vàcóthểcóvănhóatồntạimàkhôngcóvănminh,nhưngmộtnềnvănminhkhôngthểtồntạimàkhôngcóvănhóa.Ngoàira,mộtnềnvănminhcóthểbaogồmnhiềuhơnlàmộtvănhóa.
Vănminhlàmộtkháiniệmtíchcực,tĩnhtừ“vănminh”đượchiểunhưcóvănhoá,giáodụcvàcóxãhộihoànchỉnhtrậttự.Đâylàmộttừcổ“civis”chỉmộtcôngdânLamã,mộtthànhviêntựdocủaxãhộiLamãtrongcácxãhộicaiquảnbởicácchínhphủcủađếquốcnày.(ChúngtadùngtừnàytheongườiNhật(hayTàu)dịchtừcivilization,nhưngđừngquênnghĩacủanókhôngởtrongvănhayminhcủatiếngTàu!Đừng tìmcáchgiảnggiảivăn làgì,minh làgì, rồivănminh làgì,ởđâykhông làchỗcủacácôngđồTàu!).
Đốinghịchvớivănminhlà“dãman”–nghĩacủatừnàylàmộttừgốcHylạp–“barbaros”–đầutiênchỉnhữngaikhôngnóitiếngHylạp,vớingườiGreek,tiếngkhôngGreek,nghenhư“bar-bar-bar”!Nguyênthuỷcũngđãcóýtiêucực,nhữngaikhônglàdânGreek,cácnhàtưtưởngHylạpthờicổđạiđềuđồngýlàhọchỉđánglàmnôlệtrongxãhội.ĐếnthếkỷXIX,cácnhànhânloạihọc–dùngtừ“dãman”–đểđốilậpvớivănminh–chỉnhữngxãhộicònchưapháttriển,haychỉtìnhtrạngpháttriểntrongnhữngthờibanđầucủanhânloại.ThídụEngelsdùngtừ“barbarism”đểchỉthờikỳconngườibắtđầuhọccáchnuôigiasúc,thựchànhcanhnông,còn“civilization”làthờikỳpháttriểnkỹnghệvàmỹthuậttiếpsauđó.
TrongcáinhìncủaFreud,ôngbỏnhữngtínhchấtcụcbộđịaphươngcủavănhóa,mởrộngnóvàđặt
nógầnđồngnghĩavớivănminh,ôngcũnggạtbỏsựphânbiệtthôngthường,vẫnchovănminhlàvậtchất,cònvănhóalàphivậtchất.Nhưgiảithíchtrên,Freudxemvănminhlàgiữaconngườivớithiênnhiên,cònvănhóalàgiữaconngườivớixãhội,vớinhữngconngườikhác.Chúngđềulàhaiphươngdiệncủacùngmộttươngquan–conngườivànhữnggìkhôngphảilànó–conngườivàkhông-conngười–ngãvàphingãcùngphi-nhân–đồngloạihaythiênnhiên.
ĐọcFreud,khôngthểkhôngtránhđượccáinhìncủaôngvềconngười-đólàmộtconthúhoang,sốngbằngnhữngbảnnăng,chúngtagọilànhữngthútính,nhữnggìlànhântínhđếnsau,khikếthợpthànhcộngđồng,xãhội.Conthúngườiđóđơnđộctrướcthiênnhiênnênđãquầntụtạolậpnhữngxãhội,bớtđượcnhữnggánhnặngtừthiênnhiênphi-nhân,nhưnglạigánhthêmnhữngnhọcnhằntừthanhân,nhữngtổchức,địnhchế,nghithức,khuônphép.
Nhântínhkhôngthaythếthútính,chỉđẩynóxuốngdưới,đànápnó.Thếnênnóluônluônnổiloạn,cảngoàixãhộilịchsử,lẫnbêntrongtừngcánhân.Từấuthơđếntrưởngthành,thếgiớinộitâmlàthếgiớigiôngbão,nóitheoFreudtrongbàinày,thếgiớibêntrongmỗingườicũngđầynhữngđộngđất,lũlụt,sónggiónhưngoàithiênnhiên,chúngtacóthểthêmcảthèmkhátnhữnggìkhôngđượcxãhộichophép,dâmloạn,chémgiết-“giếtngườitrongmộng”-thùhận-“còntìnhđâunữalàthùđấythôi”
-Thếgiớibêntrongconngười,cáithếgiớinộitâmmàFreudđãlàngườitiênphongởphươngTâymởđườngchínhthứcthămdò,đãvẽramôthứctâmlývớiýthức, tiền-ýthức,vàvôthức,...nhắcsau.NhìnnhưthếsẽhiểutạisaoFreudluônnóitới“tháiđộthùnghịchcủaconngườicánhânvớivănminh”.
Nhưthế,ởđầuthếkỷXX,Freuddùngtừvănminhmộtcáchrộngrãi,đồngnghĩavớitừvănhoá,trongýhướngnhânloại–chỉvềnhữngthựchành,lốisống,tintưởngvànhữngkhícụvậtchấthaysảnphẩmmỹthuật(thídụtranh,tượng)–tấtcảcóthểxácđịnhmộttậpthể,mộttậphợplớnhaynhỏ(đơnvịvănhoá)gồmnhữngconngườithườngcòntrongtìnhtrạngđồngchủng.Dođóchúngtanóiđếnmộtvănminhhayvănhoácủamộtbộlạcsốngởmộtvùngnúihẻolánh,hayvănminhcủamộtsắcdântrongvùngAmazoncònởthờiđồđá,haycũngcókhi“vănminh”chỉtoànnhânloại,nhưkhichúngtathườngnói–mộtngàynàođó“chiếntranhnguyêntửsẽhuỷhoạinềnvănminh”.
Thập niên trước, khi chiến tranh lạnh giữa hai khối Nga và Mỹ vừa chấm dứt, một tác giả S.Huntingtontạodưluậnồnàovìôngnhắcnhở–xungđộtcủanhânloạikhôngchấmdứtđâu–lầnnàynósẽxuấthiệntrongdạngkhác,đólà“xungđộtgiữanhữngnềnvănminh”(clashofcivilization)–theoông,đólà các vănminh: phươngTây,NamMỹLatin, châuPhi da đen, Islamic (Trungđôngvà bắcPhi),Tàu(Sinic),Ấn(Hindu),ĐôngâutheođạoOrthodox(cóNga),Phậtgiáo(Burma-Thai-Lao-Khmer)vàNhật.
Tôinhắcđểchứngminh,chođếnnay,vẫncótácgiảdùngvănminhvàvănhoánhưđồngnghĩa–nhưFreudđươngdùng trong tậpsáchnày.Mặcdù, tậpsáchvàýkiếncủaHuntingtonkhôngcógiá trịkinhđiển,lâudài,nhưngcứgiảđịnhnhưđólàmộtcáchphânchiacáckhuvựcvănminhchobảnđồnhânloạitrongthếkỷnày.Chúngtathấysựphânbiệtcủaôngchínhyếudựatrênnhữnggìchúngtagọilàvănhóa;vìôngxếpAustralia/NZealandvớiphươngtây(Western)-nhưngởphươngTây,ôngxếpbắcMỹvớiTâyÂu,cònnamMỹLatinđứngriêng.
ỞChâuÁ-nướcNhật-đãhọcrấtnhiềutừTàu,bắtđầuquaHàn-nhưngnayđứngngangriêngbiệt,trongkhiHànvàViệtvẫnbịxemlànhữngvệtinhcủavănminh,vănhóaTàu.CácquốcgiaBurma-Thai-Lao-Khmer-theovănminhPhậtgiáoNamphương-dùtừẤnmàra-nhưngvẫnđộclậpvềvănhóa,cóvănminhriêng.RanhgiớicủaHuntingtontuygọilàvănminh,nhưngthựcralàvănhóa,vàchủyếulàtôngiáo,chothấyquanđiểmcủaFreudvẫncònđượcsửdụng.Vềphầnchúngta,nhữngđiềunàyđánglàmchúngtasuynghĩ.Chúngtakhôngđặtnặngvàquantâmsâuxavớisựđộclậpvănhóa.Đặcbiệtlàtôngiáo,tínngưỡng.
ĐộclậpsaumộtnghìnnămbịTàuđôhộ,hơnmộtnghìnnămsau,chođếnnay,chúngtavẫnchưarũsạchđượcnhữngnôlệvănhoátừphươngBắc.Từhaibathếkỷtrước,chúngtangãgụctrướcphươngTây,khihọđixâmlăngkhắpthếgiới.ChủnghĩathựcdânphươngTây,trongnộidungcóphầnkhôngnhỏcủađạoKitô.Chúngtađãlấyxươngmáutrảlạimốithùcủathànhbịphá,cửabiểnbịchiếm,anhhùnghào
kiệtbịbắtgiết.Nhưng cònnhững tôngiáo tàn độcđến từ cữngbức, những tín ngưỡngmê tín đến từ áp đặt, tuyên
truyềntinhxảo,vàvănhoáđầychiarẽ,vọngngoại,phinhânvẫnởlại,chúngtavẫnchưaýthứcđượcrằngchúngcầnphảiđánhgiálại,xemxétvàtẩyrửachotươnglaidântộc.Đểthôikhôngcònsinhsảnthêmnhữngkẻlạcloàiđòi“tổquốcănnăn”vì“tổquốc”đãcólầnđốixửtệhạivớimộtlớpngườimêtín,mùquáng,bámvàomộttôngiáođánhlừa,trongquákhứlịchsửthựcdân,đãbịlợidụng,nênđã“ngâythơ” trắng trợn phản quốc. Đã là những “Tả” đáng thương đứng bên cạnh “Tây”đáng ghét, nên thànhnguyềnrủađángghét,nênđãlàđốitượngcủanhữngvănthânyêunước,lúcấyđòi“bìnhTâysátTả”.
[3]Tháiđộthùnghịchcủaconngườicánhânvớivănminhđángmộtvaitròlớntrongnhữngphầnđầucủatácphẩmnày.Freudđãtrởlạivớivấnđềvàbànluậnnóđầyđủhơnhainămsau,trongtácphẩmsaucủaôngCivilizationanditsDiscontents(1930a).
[4][“Masse.”TheGermanwordhasaverywidemeaning.Itistranslated“group”forspecialreasonsin Freud”s Group Psychology (1921c). See Standard Ed., 18, 69 n. Here “mass” seems moreappropriate.]
[5]bảndịchtiếngPháp–“éteindrelesdeuxcaracteresdesfouleshumainnes”.[6][See,however,someremarksinChapterVofCivilizationanditsDiscontents(1930a),p.112ff.
below,andattwopointsinWhyWar?(1933b)andalongdiscussioninthelastoftheNewIntroductoryLectures(1933a).]
[7]Instinct[8]Frustration[9]prohibition[10]privation[11]neurotics[12]Chúngtađềubiếtlàkhôngđúng–trongchiếntranhViệtMỹvừaqua,córấtnhiềutrườnghợpcác
línhviễnchinhMỹtựthúnhậnđãphạmnhữnghìnhthứcănthịtngười,nạnnhânlàcácchiếnsĩngườiViệtthấtthế.
[13]TrongxãhộiphươngTây,nạnloạnluântuybịcấmđoánrấtmạnhmẽ,nhưngvẫnkhônghết.Ngàynay,nhữngtrườnghợp“sexualabuse”củachamẹvớiconcáivẫnkhôngphảilàkhôngphổthông,thườnggâydưluậnnhấtlàchavớicontrai.MộtngườikhôngthểkhôngđặtcâuhỏikhiquyểnsáchđượcxemnhưcẩmnangchođạođứccủaphươngTâylàquyểnkinhThánh,trongđónhannhảnnhữngchuyệnloạnluânđủloại.
[14]superego–cùngvới“ego”và“id”–lànhữngtừcủaFreud,nayđãthànhrấtphổthông,thâmnhậpsâurộngvàomọiphươngdiệncủađờisố,thànhnộidungcủafolkcutureởxahộiÂuMỹ.
Ego:từtrongtiếngAnhđểdịchFreud“dasIch”,haycòndịchlà“theI.”Mộttrongbaphầncủatâmthần(psyche),đâylàphầnđươngđầuvớithựctạibênngoài.Id:dịchtừ“dasEs”,hay“theIt.”Phầnnàychịu trách nhiệm với những thúc dục bản năng và hoàn toàn vô thức. Superego: dịch từ“Über-Ich”,hay“over-I.”Superegođạidiệnchonhữngquiluậtxãhộiđượccánhânvàchủquanhóa,nửavôthức,nửahữuthức;đâylàphầnbắttôntrọngluậtlệ,phéptắc,…vàápđặtmặccảmtộilỗi.
Cái-Ta-Lýtưởnghaysuperegođóngvaiquantòa,tựphêbình,mộtthứtươngtựnhưlươngtâm,đólàtíchthànhvàkếtquảcủanhữnggiátrịphổthôngtiếpthụ,họchỏiđượctừgiáodụcgiađìnhvàxãhội,quatôngiáo,chamẹvànhàtrường.“Id”làcái-Đó,mộtcáiTa-bảnnăng,hammuốníchkỷ.Id(wilddesires-innatedrives,now)vàSuperEgo(ideal)cùngtácđộngtrênEgo(real)-vìnhữngvaitròđốinghịchgiữaIdvàSuperEgo,nênEgohiếmkhiđượcquânbình,nhưngluônluônởtrongtrạngtháimâuthuẫncủanhữngdằngco,phânvân,tranhchấp,vàđầydồnnén,uẩnức,khủnghoảngnộitâm,tạothànhnhữnghiệntượngthaythế,haythănghoa.ĐâylàmộtmôhìnhcủaFreudvềnhâncách(personality).
Ôngcònmộtmôhìnhquenthuộckhác,trongmôhìnhnày,dựatrênmứcđộýthức,Freudchianãothứccánhânvàothànhbalĩnhvực:ýthức,tiền-ýthức,vàvôthức,tôitạmgọiởđâylà:cáibiếtsốngđộng,cái
biếtkhôngsốngđộng,vàcáikhông-biếtnhưngsốngđộng.Phầnvôthức-cáikhông-biếtnhưngsốngđộng–làcốnghiếnmớilạcủaôngvớitâmlýhọcphương
Tây,lầnđầutiênconngườinhìnvàonộitâm,thấynhữnghốsâuthẳm–từđótácđộngđờisốngchínhmình–nhưngkhôngrõhìnhdạngcủachúngrasao.Vàđángsợhơn,làcólẽchínhtựthânmìnhcũng,ítnhấtđã,khôngmuốnbiếtchúnglànhữnggì,vìchínhmìnhđãcóphầntựchônvùichúngdướisâuthẳmđó.Baonhiêulầntrongđờichúngtamuốnchôndấu,muốnquênđi,muốntựdốimình,tingiảlàmthậtđểsốngcòn.
Mộthìnhảnhsốngđộngnhấtbiểutrưngchocảbalàmộtbăngsơnnổitrênbiển–phầnnổi,phầnchìmcònnhìnthấy,vàphầnchìmsâuxuốnghếttậnđáykhôngbaogiờnhìnthấy,khôngbiếtlớnrộngđếnđâu–phầnnổichỉlàmộtmẩucỏnconcủakhốibăngsơn.Nhưthế,băngsơnchuyểnđộng,trôinổilàtácđộngtừphầnđáy,phầnnổi(hữuthức)ởtrênnếuđemso–cóthểxemnhưhoàntoàn“vôcan”.
Nhữngego,superego,id,cùngnhữngýthức,tiền-ýthức,vôthứcnayđượcdùngvớinhữngnghĩarấtrộng rãi, đến mức hết sức lỏng lẻo; và người ta dùng chúng để nói về cái phần cũng còn rất lở mờ“psyche”; chúng không phải là những từ “khoa học” hay “tâm lý” nữa.Chúng thành nhữngmetaphor –nhữngẩndụ;vànhưthế,Freudđãđivàonghệthuật,tưtưởng,ngàycàngsâuvàovănhóadângian,vàvàovănchương,vàđólàchỗđứngđặcbiệtcủaông,cómộtkhônghaitronglịchsửkhoahọc,triếthọc.Chúngtasửdụngmôthứccủaông,nhưthếcáinhìncủachúngtavànhữnggìchúngtanhìnđượccũngchịuảnhhưởngcủacáikhuônnhìn,cáimôthứccủaFreud.
[15]Neurotic–neurosis[16]Narcissistic–khôngyêuaingoàimìnhvàhếtsứcmêđắmchínhmìnhnhưNarcissus–mộttrạng
tháitâmlýbấtthường.[17][Gf.,lấythídụ.“CreatviveWritersandDay-Dreaming”(1908e).][18]Humanization–từđôngsangtâyđằngsaunhữngsứcmạnhthiênnhiênđềulànhữngGót,thần,và
thườngkhoáckhuônmặtngười.Đâylà“nhânhoá”thiênnhiên.ThídụcụthếnhấtvàquenthuộcnhấtcólẽlàtrongKiều“MặcngườimưaSởmâyTần,Nhữngmình
nàobiếtcóxuân làgì” -hiện tượng thiênnhiênđượcnhânhóa:mâykéođếnphủnúi rồimưaxuống–thành“mâymưa”chỉchuyệnnamnữgiaophối–XakhỏiđấtHylạpvàđỉnhOlympia,chúngtacóchuyệnmộtôngvuaTàu,bịbệnh(ítnhấttheoFreud)-vuanướcSởđichơiởđầmVânMộng,mơthấycùngmộtngườicongáigiaohoan.Khitừbiệtvua,nàngnói:“ThiếplàthầnnữnúiVuSơn,buổisớmlàmmây,buổichiềulàmmưa”.
TrongđồngdaoViệt–hiệntượngthiênnhiên–lấythídụ-thôngthườngvàđơngiảnnhưmưavànằng-cũngđượcxemnhưcónguồntừnhữngtácnhânsiêunhiên:“Vừamưavừanắng,ôngCắngđánhnhau-bàCaurachữa,tínữalạimưa”
[19] dreamwork hay dreamwork (l’élaboration du rêve): the processes by which the unconsciousmindaltersthemanifestcontentofdreamsinordertoconcealtheirrealmeaningfromthedreamer.
[20] [Đây đã là một giấc mộng thực xảy ra của Freud, trình bày trong Chương VI (G) của TheInterpretationofDreams(1900a).StandardEd.,5,454-5.]
[21][Xemsection6củabàiluậnthuyếtthứtưtrongToteemandTaboo(1912-13),StandardEd.,13,146ff]
[22]phylogenetic–tiếntrìnhcácsựkiệnliênquanđếnsựtiếnhóacủamộtloài,giống.khácvớicủacánhânlàontogeny
[23]exorcist:trừtàtrụcquỉ-theexpulsionorattemptedexpulsionofanevilspiritfromapersonorplace.
[24]Displacement:theunconscioustransferofanintenseemotionfromitsoriginalobjecttoanotherone.
[25]Miracles[26]Tronglĩnhvựcthứba–cácvịGót,rồisaunàychỉcònlạimộtvịGóttheocáctôngiáoAbraham
(điđôivớisựthốngnhất,hợpnhấtcácbộlạccócácGótkhácnhau–naythànhmộtquốcgia–nênchỉcần
mộtGótđểthờphụngchotiện,vàgiữsựthốngnhất–thếnênsựhìnhthànhcủamộtGót,tươngứngvớinhững(12/10)bộlạccủaIsraelhợpnhấtởvùngCanaanvớiSolomon–haysựhợpnhấtpháttriểncủađếquốcLamãvềsaunàyvớiConstantine)–
Gótnhưthếkhởiđilàhìnhảnhcủamộtkẻthưởngphạtvềđứchạnhvàtộilỗi.rồithànhkẻcầmchầu,giữnhịpcholuânlý,cươngthườngkhixãhộitừtrạngtháithịtộc,bộlạcmởrathànhnhữngxãhộiđôngđảolớnrộngphứctạp,rồicùngvớitâmlýconngườingàycàngpháttriển,Gótmangnhữngtínhchấtsiêuhìnhtrừutượngkhácnhau,đểđápứngvớisựthayđổicủanhậnthứcconngười.Nhưngkhởiđilàhìnhảnhngườicha,bảobọcvàthưởngphạt.
Quanniệmđạođứcdựatrênthưởngphạtlàquanniệmrấtấutrĩvàsơđẳngnhất,khởiđitừtâmlýtrẻcon,cũng làkhởiđivãvẫnmãicòn lạinhư làyếu tínhcủađạođức trongcác tôngiáoAbraham,nhưFreudđãthảnnhiênchỉra–vàtheođóGót–ngườichatrướckiacủađứatrẻnhânloại–trướckiavẫnchoroichobánh,naythànhchaởtrêntrờicaokiacủanhânloại–choquàthiênđườngvàroiđịangục,dùthayđổinhưngchỉlànhữnghìnhthứclàđượclàmlớnrộng,nhưngkháiniệmcơbảnvẫnlàkháiniệmmộtôngbốlúchiềnlúcdữ-thưởngphạtđámconcái,chỉmởquyển“sáchtốt”(kinhThánh)đọcvàitranglàthấyngaymộtôngbố,hayđúnghơnmộtôngtrưởngtộcvùngTrungĐông,trọngnam,khinhnữ,đathênếukhôngnóilàđadâm,thiệnáctùytiện,vàrấtmêtínvàdịđoan.
[27]Thídụ-mườiđiềurănhếtsứctầmthườngvềluânlýchongườiDothái–MoisenóilàdoGótbanchohọ.
[28]nguyênvăn“SowirdeinSchatzvonVorstellungengeschaffen,geborenausdemBedürfnis,diemenschliche Hilflosigkeit erträglich zu machen, erbaut aus dem Material der Erinnerungen an dieHilflosigkeitdereigenenundderKindheitdesMenschengeschlechts”.
BảntiếngPhápcũngtheosáthơn“untrésord’idées,nédubesoin…”[29]Gist[30]Providence:sựbảobọccủaGóthaythiênnhiên(trờisinhvoisinhcỏ)–cũngchỉmộtGótnàođó
–thaythếchosứcmạnhthiênnhiên–bảobọcchúngta.Nhìn theoDarwinism, không phải “trời sinh trời dưỡng” nhưng chúng ta đã thay đổi cho hợp với
“trời”,nhữngaikhôngthếđãchếttừbaođờirồi,chúngtalànhữngkẻsốngsót,haylàconcáicủanhữngthếhệngườiđãsốngsót,đãthayđổi“ứnghợp”với“trời”(tựnhiên)nênvầnđược“trờidưỡng”.
Vậynếucómangơnai,chínhlàtổtiên,dònggiốngcủachínhmình,nhữngngườiđãtranhđấuvớilũlụtvùngchâuthổsôngHồng,chẳnghạn,đãdựngnhàsàn,đãtrồnglúanướcmiềnThủytinhthấp,lúanếpmiềnSơntinhcao,..đểởđểăn,vàsốngcòn,…đãgiữsựsốngvàcôngthứcchosựsốngtạohìnhnênxươngthịtvàpháttriển,tồntại(DNA)rồitruyềnmãikhôngdứtxuốngđếntậnchúngta.
KhôngcóGótnàotừsamạcTrungĐông,sảnphẩmmơtưởngtừtrítuệấutrĩcủađámdâncònsốngđờibộlạcmôngmuội,lúcấycólẽcònởhangđá,ănlúamì,sốnglangthang,(mộttrongnhữngbănkhoăncủahọlàkhôngbiếtlàmsaogiữchophânmìnhthảirađừnglẫnvớithứcăn-S.Harris.SựHysinhLýtrí).Gótphátsinhtừđámdânlúccònmandãấykhôngcóthểnàobảobọc,cứutrợnhữngngườiđươngthờiởmãitậnphươngĐông,lànhữngtổtiênchúngta,màchínhhọ-hayGótcủahọcũngthế-cũngkhôngthểnàobiếttới,haycóbiếtcũngkhôngthèmhaycóthểđoáihoàiđếnđược.
NgaycảGótcủahọ-dânDothái-“Yahweh”cũngkhônggiúphọgiữđượcmảnhđấthứa,chịuhainghìnnămlưuvongnôlệ,khổảichođếnnayvẫnchưayên.Vẫnkhônghọcđượcbàihọcthươngyêu-khinắmđượcquyềnlực,họcũngđộcác,thamlam,tàntệvớinhữngngườianhemyếuđuối(kháctôngiáo)sốngcùngtrênmộtmảnhđất-tàntệcònkhôngkémgìnhữngtàntệchínhhọđãhứngchịutrongqúakhứbịkỳthịởchâuÂu.ĐọclịchsửcủađámdânđượcGótchọnriêngđó-vànhìntheocáinhìntôngiáo-thờGótcủaAbrahamđó-khôngthấymộthyvọngnàochotươnglailoàingười.
[31]Freudnóivềdântộcông–chúngtacóthểxemdânDotháilàdântộcđãlàmmột“cáchmạng”trongthựchànhtôngiáo–ởgiữanhữngdântộcTrungđôngvàHylạp,vàcảchínhhọ,vốncórấtnhiềuGót,họđãchuyểntừnhiềuGótsangđộcthần–mộtGót–vàtựnhậnmìnhlà“TheChosenPeople”–dân
tộcduynhấtcó“thỏaước”vớiGótvàđượcGótriêngchọn.ThỏaướccủadânDotháivớiGót(sauđạoKitômởrộngralà“nhânloại”vớiGót”-vìlýdotuyên
truyền)bắtđầuvớiôngtổdânnàylàAbraham,sauđólạilàmmớivớiconcháuônglàIsaac,Jacob,cuốicùngMosesthêmvào10điềurăn.TấtcảchỉlàgiữadânJewishvớiGótcủahọ,vịnàycó“bídanh”là“Yahweh”.
Rấtcơbảnvàđơngiản,dânDotháinguyệntuânphụcchỉmộtGót,theo10điềurăn,Godđồngýsẽthươngyêubảobọchọ,giúphọchiếnthắngnhữngkẻthùcủahọ,họlàdântộcđượcchọnriêngvàđượcướchẹnchovùngđấtHứa–tứclàvùngCanaan–(Promisedland&chosenpeople).
Freudcógiảithíchcủariêngôngvềsựxuấthiệnkháiniệmtôngiáođộcthần–ýtưởngchỉcómộtGótduynhất-trongnghiêncứucuốicùngvềtôngiáocủaônglàMosesandMonotheism(1939).
[32]Chúngtathấynhữngđiềubuồncườinhưtrênvẫntáidiễn,ngaycảtrongnhữngngườiViệttrênđấtViệt,muốnlàmconriêng,conngoan,muốnlàmconđặcbiệtcủaGót,dângđấtnướcchoGót,chomẹGót.,…
Ởđây,chỉnóivềmộtđiềulà–nguồngốccủachiếntranh,bấthòalàtừđâymàra.Ngoàikháiniệmtrong/ngoàivớinhữngngườikháctôngiáo, trongcáctôngiáođộcthần,còntranhdànhnhauđịavịconriêng,concưng,..aiđúng“ýcha”aisai“ýcha”,nênanhemmộtnhàđánhgiếtnhauthảmkhốccònhơnvớingườingoài.Thếnên,khôngphảicùngthờmộtGótthìthôikhôngcònđánhnhaunữa,nhưnglạicònđánhnhautohơn.NhưtrongnhữngcuộcchiếngiữaTinlànhvàCatôthờiPhụchưng,ởchâuÂu.
[33][Freudđãtiếpnhậncùngmộtphươngpháptrìnhbàytrongbànluậnmớicủaôngvềphântâmvớinguwoifkhôngchuyênmôn–layanalysis(1926e)vàmặcdùtrongnhữngtrườnghợpcóphầnkhácbiệt,mộtphầntưthếkỷtrướcđótrongnhữngvănbảnnghiêncứucủaông“ScreenMemories”(1899a)]
[34]Divinerelevation:mộtthầnlinhnàođóchobiếtmìnhcóvớimộtngườinàođóbằngmộtcáchriêngtư–hiểutheonghĩa-chỉduyngườiđónhậnbiếtđược“thôngđiệp”–Sựbiểuhiệnvềthầnlinhhaychânlýnhưthếcóhaitínhchất:riêngtưvàhuyềnbí(manifestationofdivinewillortruth).
[35]VậtTổvàĐiềuCấmKỵ:Gồmbốn tiểu luậnđầu tiênđượcFreudcôngbố trên tạpchí Imago(1912-1913)trongđótrìnhbàysựsửdụngcácứngdụngcủaphântâmhọcvàonhânchủnghọc,khảocổhọc,vànghiêncứutôngiáo.Bốnbàitiểuluận:TheHorrorofIncest;TabooandEmotionalAmbivalence;Animism,MagicandtheOmnipotenceofThoughts;andTheReturnofTotemisminChildhood.
[36]“Dieuestunpèreexalté,lanostalgiedupèreestlaracinedubesoinreligieux”.[37]Totemism:Hệtintưởngtôtem:Mộttintưởngphổbiếncòntìmthấytrongcácbộlạcdânbảnxứ
bắcMỹvàchâuĐạidươngởđầuthếkỷtrước.Dânchúngtrongcácbộlạcnàytinrằngthịtộccủaminhcónguồngốctừmộtđộngvật,khácnhautùybộlạc.Convậtnàylàvật-tổ,biểutượngchobộlạchaynhữngthịtộctônthờnó,vànótrởthànhsứcmạnhđặcbiệtbảovệchothịtộc.
Freudtinrằngnhữngtintưởngcủatụcthờvậttổthườngđượcliênkếtvớimộtnghilễcộngđồngxảyrahàngnăm,đặcbiệttrongđóconvậtthuộcloàivậttổbịđemragiếtvàănthịt,nhưnggiếthạivàănthịtnóbịcấmvàocácthờiđiểmkháctrongnăm.Đâylàdịp“phálệ”duynhấtđốivớivậttổ–cũngcónhững“phálệ”khácđikèm,tùybộlạc.
[38][XemnhữngbàiluậnvăncủaFreudvềnarcisím(1914c).StandardEd.,14][39]libido[40][TừcuốichươngIII,p.20.][41][TêngọitheotiếngĐứccủahồConstance.][42][Điềunàyđãxảyranăm1904,khiFreudđãgầnnămmươi.Ôngđãviếtmộtkếttoántoànbộvề
giaiđoạnnày, trongmột lá thưngỏgửiRomainRolland,khoảngmườinămsaukhihoàn tất công trìnhchúngtađươngđọcnày–(1936a)]
[43][J.B.L.Foucault(1819-68)chứngminhchuyểnđộngngàyđêmcủaquảđấtbằngcáchdùngquảlắcđồnghồ,năm1851]
[44]FreudnóivềnhữngdântộcchâuÂu,vànhữngtôngiáotrongđónhậnAbrahamlàmtổ-vàthờ
mộtGót,cócáctêngọikhácnhau-đólàbatôngiáolớnphátsinhtừTrungĐông:Kitô,Islam,vàDo-thái.[45]Duylinh-唯靈–spiritualism-thuyếtduylinh[46][“Tôitinbởivìnóthìphilý”ĐiềunàyđượccholàcủaTertullian].[47]Credoquiaabsurdumest (Lat., 'Ibelievebecause it is absurd') cũngcòngọi lànghich lýhay
châmngôncủaTertullian.Nghĩađen,“tôitinbởivìnóthìphilý”:đólà,chínhsựkhôngthểcóđượccủamộtmệnhđềtrởthành(chủyếulàtrongthầnhọcKitô)làmộtthứđộnglựcchoniềmtinvàochínhnó.Chỉcócácmệnhđềtuyệtđốiphilýmớicósứchútnhưvậy(vớinhữngngườisùngđạo,haymêtín-càngphilýbaonhiêumàvẫncàngtin,càngchothấylòngmộđạomêtíncaovời!).
Sựhysinhtrítuệ(sacrificiumintellectus,thườngđượcnhắcbằngtiếngÝ,sacrifiziodell'intelletto)làmộtkháiniệmgắnvớisựsùngđạoKitô,đặcbiệtlàvớidòngJesuit.Đâylàđòihỏithứbađốivớinhữngngườitheodòngnày.Chúngtađứngngoài–dĩnhiêngọilàmêtín,cuồngtín.
Freudnêucâunàyđểnhắcmộtchiếnthuậttuyêntruyềncủatôngiáo(Kitô)–nhờđólẩntránhnhucầuphảiđemnhữnglýdohữulýchoniềmtincủamộtngười.InCivilizationandItsDiscontents,Freudquaylạivớicâunàykhiđặtcâuhỏivềlờirăn“nhàngươiphảiyêunhữngkẻthùcủanhàngươi”
[48]Fiction[49][Tôihyvọngrằngtôikhôngbấtcôngvớiôngta,nếutôilấytriếtgiathuộcloại“nếunhư”nhưlà
đạidiệnchomộtquanđiểmvốnnókhôngxalạgìvớinhữngnhàtưtưởngkhác:“Chúngtôibaogồmnhưnhữnghưcấukhôngchỉđơnthuầnnhữnghoạtđộnglýthuyếtvôtư,nhưngcảcáccôngtrìnhxâydựngýtưởngtừnhữngtrínãocaothượngnhất,vớinóphầncaoquýnhấtcủanhânloạibámcứngvào,vàvớinóhọkhôngchophéphọbịlấyđimất.Cũngkhôngphảiđốitượngcủachúngtôilàlấycủahọđimấtnhưthế-bởivìnhữnghưcấuthựctiễn,chúngtôiđểchúngnguyên,khôngđụngđến;chúngchỉhéohonđinhưnhữngsựthựclýthuyếtxuông.”(HansVaihinger,1922,68)–C.K.Ogdendịch,1924,48-49].
VI
Tôinghĩrằngchúngtađãsửasoạnđầyđủchođườngđiđếnmộtcâutrảlờichocảhaicâuhỏinày.Nósẽđượctìmthấynếuchúngtachuyểnsựchúýcủachúngtasangnguồngốctâmlýcủanhữngýtưởngtôngiáo.
Nhữngýtưởngtôngiáonày,chúngđượcđưaranhưnhữnggiáolý,chúngkhôngphảilànhữngkếttinhcủakinhnghiệm,hoặckếtquảsaucùngcủasuynghĩ:chúnglànhữngảotưởng,nhữngđápứngchonhữngmongmuốnlâuđờinhất,mạnhnhấtvàcấpthiếtnhấtcủanhânloại.Bímậtvềsứcmạnhcủachúngnằmtrongsứcmạnhcủanhữngmongmuốnnày.
Nhưchúngtađãbiết,ấntượnghãihùngvềsựbấtlực,trạngtháikhôngđượcgiúpđỡởtrẻemđãlàmdấylênnhucầuđượcbảovệ-vìsựbảovệquathươngyêu–vốnđãđượcngườichacungcấp,vàsựnhìnnhậnrằngsựbất lựcnàykéodàisuốtđờiđã làmchocónhucầuđểbámvíuvàosựhiệnhữucủamộtngườicha,nhưnglầnnàylàmộtngườimạnhhơnnhiều.
Nhưthế, luậtvềnhân từcủamộtđấngThần linhPhùhộ[1] làmlắngxuốngsợhãicủachúng tavềnhữngnguyhiểmcủađời sống;việc thiết lậpmột trật tự toàn thếgiới vềđạođức, đảmbảo thựchiệnnhữngđòihỏicủacônglý,vốnchúngvẫnthườngchưađượcthựchiệntrongvănminhconngười;vàsựkéodàihiệnhữutrầngiantrongmộtđờisốngtươnglaiđemlạikhônggianvàthờigiantrongđónhữngước-muốn-mong-thànhsẽdiễnra.
Nhữngtrảlờichonhữngcâuđốbíẩn,vốnchúngcámdỗsựtòmòcủaconngười,chẳnghạnnhưvũtrụđãbắtđầuthếnào,hoặcliênquangiữathểxácvànãothứclàgì,đượcpháttriểnphùhợpvớinhữnggiảđịnhcơbảncủahệthốngnày.Nólàmộtsựcứutrợ,làmvơigánhnặngrất lớnvớitâmlýcánhân,nếunhữngcuộcxungđộtcủa tuổi thơcủanóphát sinh từmặccảmvớingườicha–nhữngxungđộtmànókhôngbaogiờhoàntoànvượtquađược–đãđượcloạibỏkhỏitâmlýcánhân,vàđưaramộtgiảiphápvốnđượcchấpnhậnphổquát.
Khitôinóirằngnhữngđiềunàyđềutấtcảlànhữngảotưởng,tôiphảiđịnhnghĩanộidungcủatừnày.Mộtảotưởngkhôngphảicùnglàmộtđiềunhưmộtsailầm,cũngkhôngtấtyếuphảilàmộtsailầm.
Aristotletinrằngloàisâubọsinhratừphân(mộttintưởngmàngườidốtvẫncònbámvào)làmộtsailầm;cũngthế,tintưởngcủamộtthếhệnhữngysĩtrướcđâyrằngchứngtabesdorsalis[2]làkếtquảcủasựquáđộtìnhdục,làmộtsailầm.Sẽlàkhôngđúngnếugọinhữngsailầmnàylànhữngảotưởng.
Nhưngvềmộtmặtkhác,nólàmộtảotưởngcủaColumbuskhiôngchorằngđãtìmramộtđườngbiểnmớiđưađếnIndia.Phầnmongmuốncủaôngđóngmộtvairấtrõràngtrongsailầmnày.NgườitacóthểmôtảnhưmộtảotưởngsựkhẳngđịnhcủamộtsốngườitheochủnghĩadântộcrằngẤn-Đức[3]làchủngtộcduynhấtcókhảnăngcóvănminh;haytintưởng,vốnđãchỉbịpháhủybởiphântâmhọc,rằngtrẻemlànhữngsinhvậtmàkhôngcótìnhdục.
Đặctínhcủanhữngảotưởnglàchúngbắtnguồntừnhữngmongướccủaconngười.Trongchiềuhướngnàychúngđếngầnvớinhữnghuyễntưởngtâmthần.Nhưngchúngcũngcónhững
khácnhaunữa,ngoàisựkiệnlànhữnghuyễntưởngcónhữngcấutrúcphứctạphơn[4].Trongtrườnghợpcủanhữnghuyễntưởng,chúngtanhấnmạnhnhưđiềuthiếtyếulàtưcáchmâuthuẫnvớithựctạicủachúng.Ảotưởngkhôngnhấtthiếtphảilàsailầm–đólànóirằng,khôngthểhiệnthựcđược,hoặcmâuthuẫnvớithựctế.
Lấythídụ,mộtcôgáitầnglớptrunglưucóthểcóảotưởngrằngmộtngàynàođó,mộthoàngtửsẽđếnvàcướicôấy.Điềunàycóthểcóđược,vàmộtvàitrườnghợpnhưvậyđãthựcxảyra.NhưngrằngmộtđấngCứuthếsẽhiệnravàrồilậpnênmộtthờiđạihoàngkimlàcórấtítkhảnănghơnnhiều.Chodùmộtngườiphânloạiniềmtinnàynhưlàảotưởnghaylàmộtcáigìđótươngtựnhưhuyễntưởngsẽtùythuộcvàotháiđộcánhâncủamộtngười.
Nhữngthídụvềnhữngảotưởngvốnđãđượcchứngminhlàsựthậtthìkhôngdễtìmthấy,nhưngảotưởngcủanhữngnhàgiảkimthuậtrằngtấtcảnhữngkimloạicóthểđượcchuyểnthànhvàngcóthểlàmột
trongsốchúng.Mongướccómộtlượnglớnvàng,thậtnhiềuvàngđếnmứcnhiềunhấtcóthểcóđược,nólàsựthật,đãbịsuygiảmmộtmứckhánhiềuvìkiếnthứchiệnnaycủachúngtavềnhữngyếutốcủasựgiàucó,nhưnghóahọckhôngcònxemviệcbiếnhóanhữngkimloạithànhravàngnhưlàđiềukhôngthểđược.
Thếnên,chúngtagọilàmộttintưởnglàmộtảotưởngkhimộtthỏa-mãn-ướcmuốn[5]làmộtyếutốnổibậttrongnhữngđộnglựccủanó,vàkhilàmnhưvậychúngtakhôngđếmxỉagìđếnquanhệcủanóvớithựctại,đúngnhưảotưởngtựthânnóbấtcầnđếnsựxácminh.
Vậynên,saukhiđãnhậnphươngthếcủachúngta,chúngtahãycùngtrởlạimộtlầnnữavớicâuhỏivềnhữnghọcthuyếttôngiáo.Bâygiờchúngtacóthểlậplạirằngtấtcảchúngđềulàảotưởngvàkhôngcókhảnăngđểđượcchứngminh.Khôngaicóthểbịbắtbuộcphảinghĩrằngchúnglàđúngthực,phảitinvàochúng.Mộtsốtrongchúnglàhếtsứckhôngcóthểxảyrađược,hếtsứckhôngthuậnhợpvớitấtcảmọithứchúngtađãdàycôngtốnsứckhámpháravềthựctạicủathếgiới,rằngchúngtacóthểsosánhchúng-nếuchúngtachịunhìnchođúngvềnhữngkhácbiệttâmlý–vớinhữnghuyễntưởng.
Vềgiátrịthựctạicủahầuhếtchúng,chúngtakhôngthểphánđoánđược,đúngnhưchúngkhôngthểđượcchứngminh,vìvậychúngkhôngthểbịbácbỏ.Chúngtavẫncònbiếtquáítđểthựchiệnmộtcáchtiếpcậnphêphánđốivớichúng.Nhữngcâuđốhiểmhócvềvũtrụchỉtựhiểnlộratừtừvớisựđiềutracủachúngta,córấtnhiềucâuhỏimàkhoahọcngàynaykhôngcóthểtrảlời.Nhưngcôngtrìnhkhoahọclàconđườngduynhấtcóthểdẫnchúngtađếnmộtkiếnthứcvềthựctạibênngoàichúngta.
Mộtlầnnữanóchỉđơnthuầnlàmộtảotưởngđểmongđợibấtcứđiềugìtừtrựcgiácvànộiquán,chúngkhôngcóthểchochúngtakhôngbất-cứ-gìngoàinhữngcábiệtđặcthùvềcuộcsốngtinhthầncủachúngta,vốnkhócóthểdiễngiải,khôngbaogiờcóbấtkỳthôngtinnàovềnhữngcâuhỏimàhọcthuyếttôngiáotìmthấylàquádễdàngđểtrảlời.Nósẽlàláoxượcđểchosựtùytiệnriêngcủamộtngườisẽbướcđóngvaithaythế,vàtheonhưướcđịnhcánhâncủamộtngười,tuyênbốphầnnàyhayphầnkiacủahệthốngtôngiáolàđượcchấpnhậnđượcnhiềuhơnhayíthơn.Nhữngcâuhỏinhưvậylàquáquantrọngđểlàmnhưthế,chúngcóthểđượcgọilàquáthiêngliêng.
Tạiđiểmnàyngườitachắccógặpmộtphảnđối.“Vậythì,nếungaycảnhữngngườihoàinghisắtđáthừanhậnrằngnhữngkhẳngđịnhcủatôngiáokhôngthểdùnglýtríđểbácbỏ,tạisaotôikhôngnêntinvàochúng,bởivìcóquánhiềuđứngvềphíachúng-truyềnthống,sựđồngýcủaloàingười,vàtấtcảnhữnganủichúngđemlạicho?”.Thựcvậy,tạisaokhông?
Cũngnhưkhôngaicóthểbịbuộcphảitin,dođó,khôngaicóthểbịbuộcphảikhôngtin.Nhưngđừngđểchúngtahàilòngvớilừadốitựchúngtarằngnhữnglậpluậnnhưthếnàyđưachúngtatiếndọctheoconđườngcủatưduychínhxác.Nếuđãtừngcómộttrườnghợpcủamộtbàochữakhậpkhễnh,chúngtacónóởđây.Ngutốikhônghiểubiếtlàngutốikhônghiểubiết,khôngcóquyềnnàođểtinđượcbấtcứđiềugìcóthểbắtnguồntừnó.
Trongnhữngvấnđềkháckhôngcóngườinàocóýthứcsẽứngxửthiếutráchnhiệmnhưvậy,hoặccứhàilòngvớinhữngnềntảngyếuđuốinhưthếchonhữngýkiếncủamình,vàchoranhgiớicủađờisốngmàôngnhậnlấy.Chỉlàtrongnhữngđiềucaonhấtvàthiêngliêngnhấtmàôngchophépmìnhlàmnhưvậy.Trongthựctế,chỉcónhữngnỗlựcgiảvờvớichínhmìnhhoặcvớingườikháclàmộtngườivẫngắnchặtvớitôngiáo,trongkhimộtngườiđãtừlâutựcắtmìnhlỏnglẻokhỏinó.Chỗnàocónhữngcâuhỏicóliênquanvớitôngiáo,ngườitaphạmlỗithuộcđủmọiloạicóthểcóđượcthuộcvềgiảdốivàhànhxửxấutrongtríthức.
Nhữngtriếtgiakéocăngýnghĩacủanhữngtừchođếnkhichúnggiữlạichẳngcòncóbấtcứđiềugìmangnghĩalýbanđầucủachúng.Họđemcáitêncủa“Gót”gánchomộtsốtrừutượngmơhồvốnhọđãtạorachochínhhọ;saukhilàmnhưvậy,họcóthểrađứngtrướctấtcảthếgiớinhưhọlànhữngngườitinvàothầnlinh[6],nhưlànhữngngườitinvàoGót,vàhọthậmchícóthểtựhàokhoekhoangrằnghọđãnhậnramộtkháiniệmcaohơn,tinhkhiếthơnvềGót,dùrằngGótcủahọbâygiờkhônglàgìkháchơnlàmộtcáibónghưảo,khôngthựcchấtvàkhôngcòncónhâncáchvĩđạiđángsợcủanhữnghọcthuyếttôn
giáo[7].Nhữngnhàphêbìnhvẫndaidẳngtrongviệcmôtảnhưlà“cólòngtintôngiáosâusắc”chobấtcứmột
ailàngườithừanhậnmộtcảmgiácvônghĩahoặcbấtlựccủaconngườikhiđốimặtvớivũtrụ,mặcdùnhữnggìtạonênyếutínhcủatháiđộtôngiáokhôngphảilàcảmgiácnày,nhưngchỉlàbướctiếptheosaunó,phảnứngvớinóvốnlàtìmmộtphươngthuốcchonó.Conngườinàokhôngđixahơn,nhưngkhiêmnhườngmặcnhậnvàocáiphầnnhỏnhoimàconngườiđóngvaitrongthếgiới-mộtconngườinhưvậy,tráilại,làmộtkẻphitôngiáotrongýnghĩađúngthựcnhấtcủatừnày.
Đánhgiáthẩmđịnhgiátrị-đúngthựccủanhữnggiáolýtôngiáokhôngnằmtrongphạmvicủacuộcđiềutranày.Đólàđủchochúngtarằngchúngtađãnhậnrachúngnhưchúnglànhữngảotưởng,trongbảnchất tâmlýcủachúng.Nhưngchúngtakhôngphảichegiấumộtsựkiệnlàđiềukhámphánàycũngảnhhưởngmạnhmẽvàotháiđộcủachúngtavớicâuhỏivốnnóphảixuấthiệnvớinhiềungườilàquantrọngnhấtcủatấtcảnhữngcâuhỏi.Chúngtabiếtvàokhoảngnhữngthờikỳnào,vànhữnggiáolýtôngiáođãđượctạorabởinhữngngườithuộcloạigì.
Nếuthêmvàođó,chúngtakhámpháranhữngđộngcơđãdẫnđếnviệcnày,tháiđộcủachúngtađốivớivấnđềtôngiáosẽtrảiquamộtchuyểndịchrõrệt.ChúngtasẽbảovớibảnthânrằngnósẽlàrấtđẹpnếunhưcómộtGótđãtạorathếgiới,vàđãlàmộtđấngbảotrợlinhthiêngnhântừ,vànếunhưđãcómộttrậttựđạođứctrongtoànvũtrụ,vàcómộtđời-sau,nhưngnólàmộtsựkiệntrỗibậtrấtđángchúýlàtấtcảnhữngđiềunàylàchínhxácnhưchúngtarồichắcchắnsẽmongmuốnchonóđượclà.
Vànósẽlàđángchúýcònhơnnữa,nếunhữngtiềnnhâncủachúngtathuởvẫncònbấthạnhkhốnkhổ,dốtnátngutối,vàbịđènénápbứcmàđãthànhcôngtrongviệcgiảiquyếttấtcảnhữngcâuđốhiểmhóckhókhăncủavũtrụ.
LêDọnBàntạmdịchChúthích:[1]TừriêngcủađạoKitôlà“Gótquanphòng”.[2] Tabes dorsalis is a slow degeneration of the nerve cells and nerve fibers that carry sensory
informationtothebrain.Thedegeneratingnervesareinthedorsalcolumnsofthespinalcordandcarryinformation thathelpmaintainaperson's senseofposition.Tabesdorsalis is the resultofanuntreatedsyphilisinfection
[3]Indo-Germanic[4]delusion–tạmdịchlà“huyễntưởng”,cònillusion–“ảotưởng”.“ảo tưởng”:một ý tưởng , quan niệm, hay niềm tin sai lầm vềmột ai hoặc sự-vật-gì đó.Vậy “ảo
tưởng”cóthểcóthực,khôngnhấtđịnhphảisai,không-thực.Nhưngsailầmnằmtrongsựdiễndịch,nhậnxét,thônghiểucủachủthểnhậnthức.
“huyễntưởng”mộtniềmtinsailầmdaidẳngbấtchấpnhữngbằngchứngmâuthuẫnmạnhmẽ,đặcbiệtnếulàmộttriệuchứngcủamộttìnhtrạngbệnhtâmthần.Vậyhuyễntưởnglàmột-gìđóduychỉcótrongtrínãocủachủthểnhậnthứcmàthôi,vàhoàntoànkhôngthực,luônluônsailầm
TheogốcLatinchúng tacó: Illusion<Lat. ludere: toplay -ảo tưởng-Delusion<Lat.deludere: toplayfalsely–huyễntưởng.Theođóchúngtathấymứcđộsailầmởdelusioncaohơn,gầnnhưmộtbệnhthầnkinh.
TrongđoạntrênFreudphânbiệt:TêngọiSailầmMongướcSailầmLuônluônsaiKhôngdomongướcẢotưởng
Thườngsai,nhưngcókhiđúngTấtcảdomongướcmàraHuyễntưởngLuônluônsaiTấtcảdomongướcmàra“sailầm”theoFreudcónghĩalà“phảnnghịchvớithựctại”–khôngthực.VídụcủaFreud:Giảsử
rằngcómộtcôgáithuộctầnglớptrunglưunuôidưỡngniềmtinrằngmộtngàynàođó,một“hoàngtử”sẽđếnvàcướicôlàmvợ.Vàgiảsửchuyệnkhóxảyrađãxảyra:mộthoàngtửđãđếnthựcvàđãcướicôấy.Niềmtinlàmộtảotưởngmặcdùsaucùngxảyratrongthựctếrằngnóthànhsựthật,nghĩalà,nóthuậnhợpvớithựctế.Nhưngnóvẫnlà“ảotưởng”dùthànhsựthật.Niềmtinlàảotưởngbởivìsựhìnhthànhvàtồntạicủanócónguồngốctừsựmongướcmãnhliệtcủacôgái.
TrongchữTàu–Cùngmộtchữ“幻”-vừađọclàảovàhuyễn(ThiềuChửu)-nghĩaphổthônglà:-Ảo:“Dốigiả,làmgiảmêhoặcngười”-nhưCungOánNK:“Tuồngảohóađãbàyrađấy,Kiếpphù
sinhtrôngthấymàđaụ-Trămnămcòncógìđâu,Chẳngquamộtnấmcổkhâuxanhrì!”.-Huyễn:“Giảmàlàmhệtnhưthựcgọilàhuyễn".-nhưmộtcâutrongkinhKimCương(金剛經):一
切有爲法如夢幻泡影:“Nhấtthiếthữuviphápnhưmộnghuyễnbàoảnh”.(Mộttừkhác-眩huyễn–bộmục–hoamắt)Ảotưởnglàmộtnhiễuloạntrithức,trongkhihuyễntưởnglàmộtsựnhiễuloạnniềmtin(Anillusionis
aperceptualdisturbance,whileadelusionisabeliefdisturbance).KhiFreudnóimộttintưởnglàmộtảotưởng,ôngnhấnmạnhvàonguồngốchayxuấtxứtâmlýcủanó:
nórađờitừsựthỏamãnmộtmongmuốn.Vậytínhcáchtâmlýlànhữnggì làmchomộtniềmtinlàảotưởng,làsựxuấtphátcủanótừmộtmongmuốn.Thếnên,theoFreud,tôngiáo,trongđócóGót,làmộtảotưởng,vìđếntừmongmuốncómộtngườichabảobọc,phátsinhtừtâmlýtrẻcon,đãkéodàiquatuổitrưởngthành.(Nhưngđếngầnđây,Dawkins-mộttácgiảhiệnđại,đãlênán“Gótlàmộthuyễntưởng”,theonghĩalừadối,khôngthưcvàcótácdụngsailạc,taihại)
[5]Wish-fulfillment-từtâmlý-sựthỏamãnmộtmongmuốnhaysựgiảitỏamộtbứcxúctìnhcảmquanhữngtiếntrìnhnhưmơngủ,mơngày,haynhữngtriệuchứngthầnkinh.
[6]Deist–deism–nhữngngườitincóthầnlinhtốicao(Gót)tạoravũtrụnhưngrồibỏmặcvũtrụđó.[7]Gót:a.Gótvàvũtrụ/conngười:Nhiềucáchnhìnkhácnhau:-Pantheism-Gótlàlàvũtrụ-làtựthânthiênnhiên(Phiếmthần)-pantheism,QuanđiểmchoGót
đồngnhấtvớitấtcảmỗisự-vật(Godisidenticalwitheverything).-Panentheism-Gótbaogồmtrongtấtcảvũtrụ,nhưngkhôngchỉlàvũtrụ,làphầnhồn,bảnthếcủavũ
trụ.QuanđiểmchoGótở trongtấtcảsự-vật(Godis inall things).Spinoza làmộtngườipantheistnổidanhnhất trong triếthọcphươngTây.Mộtngườikhác làHegelđôikhiđượcxemnhưpantheistvìôngđồngnhấtGodvớitoànbộhữuthể(thetotalityofbeing).
-Deism–Góttạoravũtrụ,nhưngvũtrụtựvậnhành,phủnhận“mặckhải”tôngiáo.Gótởđâygiốngnhưmộtôngchủđất,đểnhữngngườithuêđất,nhữngngườingụcưsốngtựdotheoýcủahọ.
-Theism:tincóthầnlinh,cóGót,gồm:henotheism:chỉcómộtGót,nhưngcũngcôngnhậncónhữngGótkhác–polytheism:nhiềuGót,cácGótquantrọngnhưnhau–monotheism:chỉcóduynhấtmộtGótmàthôi.Trườnghợpđathần-thídụcácGótcủaHylạp,hayẤngiáo.Vàđộcthần,điểnhìnhvàtaitiếngnhấtlàGót trongcác tôngiáoAbraham–đượcxemlàmột thần linhduynhất, tốicao- làmộtnhânvật tốithượngtạoravũtrụ,từhưkhông(exnihilo),làkẻcungcấpnguồncholuânlý,nghenhữngcầunguyện,toànnăng,toàntrí,toànthiện,đemchotínđồsựbấttửvàcứurỗi.
(Tạmtómtắtcácthuậtngữphổthông:Thuyếtlý–(Conngườitintưởngrasao–cóhaykhông,ởđâu–làgì?)Pantheism泛神論phiếmthầnluận
Panentheism萬有在神論vạnhữutạithầnluậnDeism自然神論tựnhiênthầnluậnTheism有神論hữuthầnluậnAtheism無神論vôthầnluậnTôngiáo–(thờphụng,tônsùngrasao?nhiềuhaychỉmột?Cócácnghithứckhácnhautùyvănhóa
pháttriển)Polytheism多神教;論,主義đathầngiáo,luận,chủnghĩaMonotheism一神教[論]nhấtthầngiáo[luận]henotheism單一神教đannhấtthầngiáoHenotheism–làchỉtinmộtGót,nhưngGótấycónhiềudạng–thídụtrinitytrongKitô–haytrimurty
trongHinduismvớibộbaBrahman–Shiva–Víshnu).CảYahwehvàIndrađềunguyênthủylànhữngthầnchiếntranh,hếtsứctànácvàhungdữ.
b.KháiniệmvềGót:-FreudxemGótlàmộtphóngchiếucủathoả-mãn-ướcmongvềmộtngườicha.Tươngtự,Marxxem
niềmtinvàoGótnhưthànhquả,dựnglêntừcấutrúccủaxãhộitưbản.-Gótcủacácnhàthầnhọc(Augustine,Boethius,Anselm),haytriếthọc(Descartes)–đãbịFreudphê
bình:“Nhữngtriếtgiakéocăngýnghĩacủanhữngtừchođếnkhichúnggiữlạichẳngcòncóbấtcứđiềugì
mangnghĩalýbanđầucủachúng.Họđemcáitêncủa“Gót”gánchomộtsốtrừutượngmơhồvốnhọđãtạorachochínhhọ;saukhilàmnhưvậy,họcóthểđứngtrướctấtcảthếgiớinhưhọlànhữngngườitinvàothầnlinh,nhưlànhữngngườitinvàoGót,vàhọthậmchícóthểtựhàokhoekhoangrằnghọđãnhậnramộtkháiniệmcaohơn,tinhkhiếthơnvềGót,dùrằngGótcủahọbâygiờkhônglàgìkháchơnlàmộtcáibónghưảo,khôngthựcchấtvàkhôngcòncónhâncáchvĩđạiđángsợcủanhữnghọcthuyếttôngiáo”
DiễndịchýcủaFreud–cácnhàtriếthọcvàthầnhọcdướisứcnặngcủatruyềnthốngvănhoá,vàsựgắnbótìnhcảm,cộnglẫnniềmtintôngiáolâuđờinênđãkhôngthểnàobỏđược,haykhôngcócanđảmcôngkhaituyênbốkhôngtinvàoGót,đãtạoraGót-kháiniệm.Trước“sựđãrồi”đó,họđãtìmcách“gạnlọc”đểgiữlạinhữnggìcóthểtrôngmongđượcchấpthuận.Gạnlọcnhữnggìcholà“tinhtuý”nhất,“siêunghiệm”nhất–bằngcáchthayvìnóiđếnmộtnhânvật,mộtkhuônmặt;họgắncác thuộctínhsiêuhình(“metaphysical attributes”) vào Gót, thường là: giản lược, phi thời, bất biến và phi tình (simplicity,timelessness,immutability,andimpassibility).
NhưngvìGótcóthểnhìnnhậnlà,hayítnhấtđãlànhucầurồisảnphẩmcủađờisốngnhânloại,lànhữnggìtrầntụcnhất,đầynhữnghammuốnthếgian,nhữnggìhènkémyếuđuốinhấtcủanhữngtìnhcảmrấtđỗiconngười–nêntrênhànhtrìnhtinhluyệnđó–gộtrửa“quá”sạch,nênkếtquảlàđãđiđếnnhữnggì trừu tượngnhất,mơhồnhất,saukhibỏmấthết thựcchất,nên“Gótkháiniệm”khôngcònsứcmạnhquyếnrũquầnchúngnữa.Nhữnggìnhữngnhàthầnhọcraogiảng,luậnbànvềGót-khái-niệmđềutươngtựcùngmột loạinhưnhững lờiphátbiểunhất thờicủanhữngngười làmnghềMCgiúpvui trongcác tiệctùng,đìnhđám,nhạchội...
Vớinhữngngườiđãsẵnnghechờvui,haysẵntin,chờthêmý;nênkhihọnghetừngcâucũngcókhigặpdămđiềuthúvị,hoặcdườngnhưcóchạmmộtýthâmtrầmnàođó;nhưngchỉvụnvặt,chắpvá,nhấtthời,khôngthànhmộttoànbộcóhệthốngchặtchẽ.CũngnhưkhôngaiđichépnhặtnhữnglờicủabấtkỳmộtMCnào-đểmongtìmtrongđómộtnhânsinhhayvũtrụquanchođờisống.
Nhữngngườiđànbàđầuquấnkhăn,bịtgầnhếtmặt;toànthânphủáodàichấmGót;nhữngngườididânmớiđếntừTrungĐông,haybắcPhibiếnđộng.Tôivôtình–tronglúcdạotìmchỗvắng-độtnhiênthấydămbangườiquìtrướclốimìnhđangđi;lúc6giờ,mộtchiềunay,phủphụctrongmộtgócchợthưangười,dùđangởbắcMỹ,nhưnghướngvềMecca,đầuchạmnềnđá,hếtsứcthànhkính.
Haynhữngngườikhácgặpsángcuốituần,nhữngngườinàycóchỗthờphụngnguynga,hẳnhoirồi;lúchọđươngđiđếncácsynagogue,mosque,hoặcnhàthờ;yphụcthuầnđen,haythuầntrắng,nhưngđềutrang
trọng,đẹpđẽ.Gótcủahọlàmột“nhânvật”,nếuhỏihọ-Gótấyhếtsứcsốngđộngtrong“tâmlinh”,nộitâm,trítưởng,tìnhcảmcủahọ-làmộtkhuônmặt,mộtchândung-mộtngười“cha”đángkính,vàrấtđángsợ,vànhữngngườinàytrôngmongnhậnđượcyêuthương,bảobọc,thathứ,anủitừkhuônmặtđángkính,đángsợđó.Khihọngâmnga lờikinh,phủphục, làmdấu,đốtnến, rảihương,...Gótcủahọ -dù làảotưởng–nhưnglàmột“ảotưởng”sốngđộng.
Trởvềnhữngnămxưacủariêngtôi,10giờđêmởcáckhuthuầnKitô:BùiPhát,ÔngTạ,Nghĩahoà,TânSaChâu-Saigon.Tấtcảmọinhàđềudừnghếtmọisinhhoạt,vìđólàgiờcầukinhhằngđêm.Toàngiađình, trọnxómđạo -mọingười từgiàđến trẻ,hết lòng thànhkính trongnhững lờinguyện.Lúcấy,nhữngngõhẻmquanhcovắngtanhthànhthênhthang,khôngaiqualại,hếtthanhniêntụhọp,hếttrẻconchơiđùa;mọiâmthanh,tiếngđộng,nhưnhữngtiếngxechạy,nhạcmở,radiohát,tiviồnàotrướcđógiờđều tắtngấm;mọingườiđềuở trongnhàmình,quakhecửakhép,chỉcòncógiọngngười rì rầmđồngxướnglúcêlúca,lúcbổnglúctrầm.Gótcủanhữngbàcụrăngđen,nhữngônglãotócbạc,nhữngtrẻemngồicạnhgốingườilớn,làmột“ngườiCha”cụthể,hiệnhìnhxươngthịttrongtâmtưởngkínhtín,đểthờchứkhôngphảichỉđểnghĩ.
Thếnên,Gót‘kháiniệm”củacáctriếtgia,thídụDescartes,Kant,haygầnđâyPaulTillich,chẳnghạn,nhưmộtbônghoaépkhô–thườnggặpnằmbấtđộng,vôhồngiữanhữngtrangsách-ởnhữngcôcậuhọctròthờimớilớn,tưởngbiếtyêu–dùvẫnlàhoanhưngđãmấthếthương,khôngcònnguyênsắc.Ngườitagiữmộtđóahoakhô,vìlịchsửcủanó,hayítnhấtvìtrướcđónóđãlàmộtđoahoatươiđầyhươngsắc,sốngđộng.
Vàtrongýhướngđươngbànởđây,theoFreud–ngườitacóbànvềkháiniệmGót,vìtrướcđó–trongquátrìnhhìnhthànhcủalịchsửtôngiáocủaconngười–đãcómộtGótmanghìnhngười-một“ngườicha”đángkính,“ôngbố”đángsợ,cótừsựphóngchiếunhữngkhaokhát,cầumong–Chođếnnayvàmãimãi,Gótvẫnlàchỗhướngđếnnàođó-đểngườitacóthểtinrằngtừcáinguồnđó,ơncóthểban,phúccóthểphát,tộilỗicóthểxoá,đờisautươnglaicóthểđịnhđoạt...mộtkháiniệmmàthôi–nókhôngthểnghelờicầunguyện,khôngthểbanơn,khôngthểxóatội,khôngthểhứahẹn,khôngthểcứurỗi,…
Dùlàmột“ảnhtượng”củanhữngngườiquìgiữchợ–một“chândung”treotrêntườngthánhđườngcao–haymột“ýtưởng”hay“kháiniệm”trongnãothứcnhàtriếthọc,dùhìnhdạngthayđổi–chođếnmuônmặt-nhữngtrướcsauvẫnlànguồnđemlạianủi,lắngnghecầunguyệnthầmkín,cánhân,riêngtưnhất,nênvẫnlàmột“nhânvật”.ĐólàyếutínhcủađạoKitô–Freudđãchỉrahaiđặctínhvốnnóduynhấtcó:quanhệ“cha-con” trong“Gót-tínđồ”–với tìnhcảm“yêunhưngsợ”củanó.Người ta thườngquìxuống,ngướcnhìnlên,lòngkínhcẩn,sợhãi.
“Gótngườicha”cótrước,rồi“Gótýniệm”thuầnkhiếtmớiđếnvềsau;khôngphảingượclại.QuátrìnhtạoraGótnhưthếlàquátrìnhthănghoá,khôngphảiquátrìnhtụchoá.Thếnên,trongtôngiáoKitô,ởquêhươngcủanólàphươngTây,đangcónhữngvậnđộngthayđổi.Nhìntheonhữngngườitheothuyếttiếnhoávềvănhoá -Gót làmột“meme”–vẫnđang tiếnhoá–chưabiếthìnhdạngsẽ ra sao.NhưngvớiFreudởđây,quákhứ-“ôngbố”–“Gót-NgườiCha”mãimãivẫncònđó,nếuchúngtađingượcvềquákhứtâmlýnhânloại–thấychứngtíchcủanóchothấymộtthờikiếnthứcấutrĩ,tâmlýthơdạicủacủaconngườilịchsửmôngmuội
–vànhưthếrấtnhiềucâuhỏiđặtra,vớinhữngaivẫnkhôngbỏđượckháiniệmđó–nócógiátrịđếnđâu?–cónêngiữnữahaykhông-giữlấynóvớigiánào?–vàchochúngta,nhữngngườikhôngcóquákhứvănhoávốnbịnóámảnhđènặngdàyđặcchođếnngộpthởnhưthế,trongmộtxãhội,nóchỉmớiđượcnhậpcảngvốnđãkhônghềcóchọnlựatựdo,haybìnhđẳngvềtríthức;nhưngchỉtuyêntruyềnápđặtmộtchiềuvớiđủmọisứcmạnhchínhtrị,kinhtế,vàvốnnóvẫncònlàmộtthiểusốdùồnàođedoạxãhội.Nhữngcâuhỏicấpthiết–nócóđánggiữhaykhôngchonhữngngườiđãởtrong,vàchomọingườitrongngoài–nócóđánglưutruyềnquảngbánữahaykhông?
Haikháiniệm–Góttạoravũtrụtừhưkhông“exnihilo”,nghĩalàGótđứngngoàithờigian,khônggian,Gótkhôngthuộcvũtrụnày-vàtrongtínngưỡng(nhưKitô),Gótcótươngquan“cha-con”vớitínđồ
-thậmchíGótcòncho“con”mìnhxuốngtrầnchẳnghạn,...Nhữngkháiniệmnàyhoàntoànkhôngcó,vàtuyệtđốixalạvớicáckháiniệmvẫnđãgắnsẵnvớiTrời,Thượngđế,Chúa,...cótừtrước,trongvănhoá,tưtưởngViệt,nên“Gót”làGót–tôikhôngdịchđược,vìchocôngbằng,khôngcótừViệttươngđươngnào
–TrờicủangườiViệt-gầnvớiquanniệmPantheismchungcủanhânloại–Thượngđế,hayChúatrời–nômnathườnghiểuvàđúngthựcnhưthế-làmộtôngvuatrịvìtrênthiênđình,làmộtvịchúatốithươngtrêncao,...Vậycáctừnày–vuatrêntrờicao,chúatrêntrời-tươngđươngvớiôngvua,vịchúadướitrầngian-nhưngchúngkhôngmangnhữngýniệmkểtrên-nhấtlàhaiýniệmhếtsứcđặcbiệt–tạothiênlậpđịanhưngđứngngoàithiênđịa“exnihilo”–vàquanhệchặtchẽ,cụthể“cha-con”vớiconngười.
MượnFreud,chúngtacóthểnói“thượngđế”làsựphóngchiếucủamộtôngvuatừtrầngianlêntrờicao.Nhưthế,thượngđếvớiconngười,cũngnhưvuavớidânchúng,cótươngquankháxa,vàaicóviệcnấy,phépnướcvuagiữ,luậttrời,trờilo,cònconngười,nhữngngườiViệtsauluỹtrexanhcủahọ,cómột“tiểutriềuđình”vớicácônglýôngxãloviệclàng,nênhọtheolệlàng.Trờicủahọcólẽgầnvớiloàivật,nghĩalàvớithiênnhiên(pantheism)-hơnvớiconngười.
Nênchuyệnđãkểrằng-khitrờiquênkhôngmưa–họđãnhờcóclênhỏi.Nhưthế,trờicủangườiViệtcóloàicóchiểuvềôngtanhiềuhơn–nóbiếtýôngvuatrêncaoấy–Thượngđế-nênngườitadạytrẻconnênđểý-khithấynónghiếnrăng(đólànósửasoạnsắpđượcmộtbữaănnonê–khicôntrùngbayratrướccơnmưabãosắpđến)-lànóbáo“trời”sắpmưa.
VớitâmlýthựctiễnvàhiểubiếtthôthiểnnhưngrấtduyvậtvàduynghiệmcủangườiViệt,chúngtabiếtconcóccó“họhàng”vớiTrờicủachúngta–ôngTrời,nếudùngdanhxưngchovănvẻ,Thượngđế–gọinóbằngcậu–vậylàThượngđếcóhọvềbênngoạivớiloàicóc.Chưakểcócvàcácbạncủanó-toànlàcácconvậtthôngthường-cóthể”náoloạn”nhàtrờiđãkhôngmấykhókhăn,vậyTrờicủangườiViệtcũngkhôngghêgớmgìcholắm!.
Trướcđây-khidịchRussell-CóGóthaykhông-Tôiđãbănkhoăn,khôngthểdịchGótthànhThượngđếnhưcácnhàtruyềnđạoKitômongmuốn,vìlýdohọcthuật(cólẽhọcũngcóngườiđãtừngbănkhoănnhưtôi–nênđãcócốgắngbanđầudịchlà“thiênchủ”,chứkhônglà“thượngđế”).Thếnên,tôiđềnghịvàgiữnguyêntừ“God”–đọclà“Gót”-thayvìdịchlàThượngĐế(Trời,TạoHóa),hayxahơnchúaTrời–vìcảhaitừnày–vàtấtcảcáctừtươngtựkháccótrongViệt,hayTàu-đềukhônghềcóchứakháiniệm”Exnihilo”(Latin,“outofnothing”)–làkháiniệmchủyếutrongnộidungtừ“God”củacáctôngiáoAbraham,nhưđãnóitrên.
TrongtưtưởngphươngTây,Godtạoravũtrụtừhưkhông,chủthểnày,nếugiảđịnhlàcóđinữa,thìởngoàivũtrụnày.Trongkhiđó,ởphươngĐông,Tàu,ẤnvàViệt,cácvịnhưTrời,Thượngđế,Brahman,…đều”thuộc”vàovũtrụnày,ởtrongvũtrụnàycùngvớiconngười,dùkhácbiệtgìgìđinữa-NếugọivũtrụnàylàmộttậphợpU(Universalset)–GodkhôngphảilàmộtphầntửcủaU-theođịnhnghĩacủatôngiáophươngTây.CònTrời,Thượngđế,Thiênđế,Brahman,…đềulàphầntử-dùđặcbiệt-củatậphợpvũtrụUnày”.
Trởlạivới”ảotưởng”củaFreud,với”cháugọicócbằngcậu”vẫncócủangườiViệt,nêntôikhôngdịchGótlàTrời,hayThượngđế.Đókhôngchỉlàcôngbằngnhưngcònlàkínhtrọng.
VII
Saukhinhìnnhậnnhữnggiáolýtôngiáonhưnhữngảotưởng,chúngtalậptứcđốidiệnvớimộtcâuhỏithêmnữa:cóthểhaykhông–cónhữngtàisảnvănhoákhácmàchúngtacóđánhgiácaovàquađóchúngtađểchúngcaitrịđờisốngcủachúngta-làcóbảnchấttươngtự?Phảichăngnhữnggiảđịnhvốnchúngxácđịnhnhữngquyđịnhchínhtrịcủachúngtacũngđượcgọilànhữngảotưởng?Vàkhôngphảihaysaolàtrườnghợpnhữngmốiquanhệgiữagiớitính-trongvănminhcủachúngta–đãbịxáotrộnbởimộtảotưởnggợidụchoặcmộtsốảotưởnggiốngvậy?
Vàmộtkhisựnghingờcủachúngtađượcđánhthức,chúngtasẽkhôngcolại,cũngthôikhônghỏi–liệukhôngbiếtsựđoanchắccủachúngtarằngchúngtacóthểhọcđượcđiềugìđóvềthựctạibênngoài,thôngquaviệcsửdụngquansátvàsuyluậntrongcôngtrìnhlàmviệckhoahọc-khôngbiếtđoanchắcnàycóbấtkỳmộtnềntảngnàotốthơnhaykhông.Khôngcógìgiữchúngtakhỏihướngquansátcủachúngtavàotựbảnthânchúngta,hoặckhỏiápdụngtưtưởngcủachúngtađếnsựphêbìnhvớitựthânnó.
Tronglĩnhvựcnàymộtsốnhữngđiềutramởratrướcchúngta,màkếtquảcủachúngkhôngthểlàgìkháchơnnhưnglàquyếtđịnhchoviệcxâydựngmột“Weltanschauung”[1].Hơnnữa,chúngtaphỏngđoánrằngmộtnỗlựcnhưvậysẽkhôngbịphícôngvàrằngnósẽítnhấttrongphầnbiệnchínhchonghingờcủachúngta.Nhưngtácgiảkhôngcóđượcphươngtiệnđểthựchiệnmộtcôngviệcquátoàndiệnnhưthế,ôngtacầnphảigiớihạncôngviệccủamìnhtheovàochỉnhữngảotưởngnàymàthôi-cụthểlà,nhữngảotưởngcủatôngiáo.
Nhưngbâygiờ,giọngnóilớncủaphechốngđốicủachúngtađemchúngtađếnmộtdừnglại.Chúngtađượcgọiđếngiảithíchchoviệclàmsaitráicủachúngta:
“Nhữngquantâmvềkhảocổ,khôngcógìphảingờ,làđángcangợinhất,nhưngkhôngaiđịnhthựchiệnmộtkhaiquậtnếulàmvậyôngtasẽphámònnềnmóngnhữngnhàởcủangườisống,đểrồichúngđổvàvùiconngườidướivỡnátcủachúng.Nhữnggiáolýcủatôngiáokhôngphảilàmộtđềtàiđểmộtngườicóthểbànluậnnhặtnhãnhgiốngnhưbấtkỳgìkhác.Vănminhcủachúngtaxâydựngtrênchúng,vàsựbảotrìcủaxãhộiconngườiđặtcơsởtrênsựtintưởngcủađasốconngườivàosựthậtcủanhữnggiáolýnày.
NếuconngườiđượcdạyrằngkhôngcóGóttoànnăngvàchícông,khôngcótrật tựlinhthiêngtrêntoàncầu,vàkhôngđờisốngsaucáichết,họsẽcảmthấyđượcmiễntấtcảnhữngnghĩavụphảituântheonhữnggiớiluậtcủanềnvănminh.Mọingười,khôngcósựứcchếhaylosợ,sẽlàmtheonhữngbảnnăngvịkỷvàphixãhộicủamình,tìmcáchthựctậpquyềnlựccủamình;Hỗnloạn,vốnbịchúngtatrụcxuấtquacôngtrìnhđằngđẵngdàihàngngànnămcủavănminh,sẽtrởlại.
Ngaycảnếuchúngtabiết,vàcóthểchứngminh,rằngtôngiáođãkhôngnắmgiữsựthật,chúngtaphảinênchegiấusựkiệnvàhànhxửtheocáchtriếtlýcủa“Nếuthể”đãquyđịnh,vàđiềunàylàvìlợiíchcủaviệcbảotồntấtcảchúngta.
Vàngoàinhữngnguyhiểmcủasựđịnhthựchiện,nósẽlàmộtsựtànácvômụcđích.Vôsốngườitìmthấymộtanủichomìnhtrongnhữnghọcthuyếttôngiáo,vàchỉcóthểkhamchịuđượcđờisốngvớisựgiúpđỡcủachúng.Bạnsẽcướpmấtsựhỗtrợcủahọ,màkhôngcóbấtcứđiềugìtốthơnđểđổilạichohọ.Đãđượcthừanhậnrằngchođếnnaykhoahọcđãkhôngthànhđạtđượcnhiều,nhưngngaycảkhinếunótiếnbộxahơnnữa,sẽkhôngđủchoconngười.
Conngườicónhữngnhucầucấpthiếtthuộcloạikhác,màkhôngbaogiờcóthểđượckhoahọclạnhlẽolàmthỏamãn;vàđólàrấtlạlùng-thựcvậy,đólàchiềucaocủasựbấtnhất-mànhàtâmlýhọclàngườiđãluônluônnhấnmạnhvàolàkiếnthứcthôngminhđóngmộtphầnnhỏbiếtchừngnàotronghoạtđộngnhânsự,nhưkhisovớiđờisốngcủanhữngbảnnăng-rằngmộtnhàtâmlýhọcnhưthếbâygiờlạicốgắngcướpđicủanhânloạicủamộthoàn-thành-ước-muốnquígiávàsẽđềnghịđềnbùchohọđiềuấyvớisựnuôidưỡngtrítuệ”.
Baonhiêunhữngbuộctộicùngmộtlúc!Tuynhiêntôisẵnsàngvớinhữngphảnbiệnchotấtcảchúng,vàhơnthếnữa,tôisẽkhẳngđịnhquanđiểmrằngvănminhđâmvàomộtnguycơlớnhơn,nếuchúngtaduy
trìtháiđộhiệntạicủachúngtavớitôngiáohơnlànếuchúngtabỏnóđi.Tôihầunhưkhôngbiếtbắtđầutrảlờicủatôiởchỗnào.Cólẽvớisựđảmbảorằngtựchínhtôixem
dựđịnhcủatôilàhoàntoànvôhạivàkhôngcórủiro.Lầnnày,tôikhôngphảilàngườiđươngquáđánhgiátrítuệ.Nếungườitalàgiốngnhưđốithủcủatôimôtảhọ-vàtôikhôngnênmâuthuẫnvớihọ-vậysauđókhôngcónguyhiểmcủamộttínđồsùngđạobịnhữnglýlẽcủatôikhuấtphục,vàbịtướcđoạtniềmtincủangườiấy.Thêmnữa,tôiđãkhôngnóigìvốnnhữngngườikhácvàtàigiỏihơnđãkhôngnóitrướctôitrongmộtphươngcáchmạnhmẽ,đángphụcvàđầyđủhơnnhiều.
Têntuổicủahọđềunổitiếng,vàtôisẽkhôngtríchdẫnhọ,vìtôikhôngmuốnđưaramộtấntượngrằngtôiđangtìmcáchxếpmìnhnhưmộttrongsốhọ.Tấtcảgìtôiđãlàm-vàđâylàđiềuduynhấtvốnlàmớimẻtrongkhaidiễncủatôi-làthêmmộtsốnềntảngtâmlývàonhữngphêpháncủanhữngngườilỗilạctrướctôi.Khómàmongđợiđượcchochínhxácsựthêmthắtnàysẽsảnxuấtđượchiệuứngvốnđãbịtừchốivớinhữngnỗlựctrướcđó.Khôngnghingờgì,tôicóthểbịhỏiởđây,làviếtnhữngđiềunàyđểlàmgì,nếutôichắcchắnrằngchúngsẽkhôngcóhiệuquả.Nhưngtôisẽtrởlạiđiềunàysau.
Mộtngườimàấnphẩmnàycóthểlàmthươngtổnlàchínhtôi.Tôisẽphảilắngnghenhữngquởtráchkhóchịunhấtvềsựnôngcạn,đầuóchạnhẹpvàthiếulýtưởnghayhiểubiếtcủatôiđốivớinhữnglợiíchcaonhấtcủanhânloại.Nhưngmộtmặt,nhữngkhiểntráchnhưvậykhôngphảilàmớivớitôi,vàmặtkhác,nếumộtngườiđãhọcrồi trongthờitrẻtuổicủamìnhđểvượtlêncaohơnnhữngkhôngchấpthuậncủanhữngđươngthờicủaông,nhữnggìcòncóthểlàvấnđềvớiôngtatrongtuổigiàcủaôngnữađây,khiôngchắcchắnsẽsớmvượtrangoàitầmvớicủatấtcảđồngýhoặckhôngđồngý?
Trongnhữngthờitrướcđãlàkhácbiệt.Lúcấy,nhữngphátbiểugiốngnhưcủatôiđãmangtheochúngchắcchắnmộtsựtướcđikiếpsốngtrầngiancủamộtngười,vàmộthiệuquảnhanhchóngchocơhộiđểđạtđượcmộtkinhnghiệmcánhânvềthếgiớibênkia.
Nhưng,tôinhắclại,nhữngthờiđólàquákhứ,vàngàynaynhữngbàiviếtnhưthếnàykhôngmanglạinguyhiểmnàochotácgiảhơnlàchongườiđọcsauđó.Nhấtquácóthểxảyralàbảndịchvàpháthànhsáchcủaôngsẽbịcấmtạimộtnướcnàyhaynướckhác-vàdĩnhiên,chochínhxáctrongmộtxứsởvốnnóđoanchắcvàotrìnhđộvănhóacaocủanó.Nhưngnếumộtngườiđưavàobấtkỳmộtbàochữanàotấtcảđinữa,chosựchốibỏnhữngướcmuốnvàchosựphụctùngvàoSốphận,mộtngườicũngphảicókhảnăngchịuđựngloạithươngtổnnày.
Câuhỏixahơnnữaxảyravớitôilàkhôngbiếtliệuxuấtbảntácphẩmnàycóthểkhônglàmhạigìhếttấtcảhaykhông.Khôngvớimộtngười,tuynhiên,nhưngvớimộtmụcđích–mụcđíchcủaphântâmhọc.Bởivìkhôngthểphủnhậnrằngkhoaphântâmlàsángtạocủatôi,vànóđãgặprấtnhiềunhữngngờvựcvàácý.Nếubâygiờtôibướcravớinhữngtuyênbốgâybựcminhnhưvậy,mọingườisẽchỉlàquásẵnsàngthựchiệnmộtchuyểndịch từconngười tôi sangphân tâmhọc.“Bâygiờchúng ta thấyđó”,họsẽnói,“phântâmhọcdẫnđếnchỗnào.Mặtnạđãrơixuống;nódẫnđếnmộtsựphủnhậnvềGót,vàvềmộtlýtưởngđạođức,nhưchúngtaluônluônđãnghingờ.Đểgiữchúngtakhỏikhámphánày,chúngtađãbịlừavàonghĩrằngphântâmhọckhôngcóWeltanschauung,vàkhôngbaogiờcóthểdựngđượcmột”.[2]
Mộtphảnđốikịchliệtthuộcloạinàysẽthựcsựlàkhóchịuchotôi,bởivìnhiềuđồngnghiệpcủatôi,mộtvàitrongsốhọ,dùbấtkỳcáchnàođinữa,khôngchiasẻtháiđộcủatôivềnhữngvấnđềtôngiáo.Nhưngkhoaphântâmhọcđãtrảiquanhiềunhữngbãotốrồi,vàbâygiờnóphảidũngcảmvớicơnbãomớinày.Trongthựctế,phântâmlàmộtphươngphápnghiêncứu,mộtdụngcụvôtư,giốngnhưphéptínhsốhọcviphânđãlà.Nếumộtnhàvậtlý,vớisựgiúpđỡcủaphéptínhviphân,đãkhámphárằngsaumộtthờigiannhấtđịnhnàođó,tráiđấtsẽbịhủyhoại,dẫuvậychúngtasẽngầnngạigánnhữngkhuynhhướngpháhoạivớichínhmônsốhọcvàdođósẽcấmtrừnó.
Khôngcógìmàtôiđãnóiởđâyvềgiátrịsựthậtcủanhữngtôngiáođãcầnđếnsựhỗtrợcủaphântâm,nóđượcnhữngngườikhácnóiđãtừlâu,trướckhiphântâmrađời.Nếuứngdụngcủaphươngphápphântâmlàmchocókhảnăngtìmthấymộtluậnchứngmớichốnglạinhữngchânlýcủatôngiáo,mặckệchotôngiáo,nhưngnhữngngườibảovệtôngiáosẽbằngcùngquyềnđó,đemsửdụngphântâmnhằmmục
đíchmanglạigiátrịđầyđủchoýnghĩatácdụngcủanhữnghọcthuyếttôngiáo.Vàbâygiờtiếnhànhvớisựbiệnhộcủachúngta.Tôngiáorõràngđãthựchiệnnhữngdịchvụlớnlao
chovănminhloàingười.Nóđãđónggópnhiềuđốivớisựthuầnhóanhữngbảnnăngphixãhội.Nhưngkhôngđủ.Nóđãcaitrịxãhộiloàingườinhiềuhàngngànnăm,vàđãcóthờigianchothấynhữnggìnócóthểđạtđược.Nếunóđãthànhcôngtrongviệclàmchophầnlớnnhânloạihạnhphúc,trongviệcanủihọ,trongviệclàmhọcamchịuvớiđờisống,vàtrongviệclàmhọthànhnhữngcỗxecủavănminh,khôngcóaisẽmơđếntoantínhgắngthayđổinhữngđiềukiệnhiệnhữu.Nhưngthayvàođó,chúngtathấynhữnggì?
Chúngtathấymộtconsốlớnđangkinhhãịcủaconngườikhônghàilòngvớivănminhvàbấthạnhtrongnó,vàcảmthấynónhưmộtcáiáchphảirũbỏra,vàrằngnhữngngườinàyhoặclàlàmmọithứtrongquyềnlựccủahọđểthayđổivănminhđó,hoặckhácnữa,chừngnàothùđịchcủahọvớinó,họsẽkhôngcódâydưagìvớivănminh,hoặcvớimộtsựhạnchếvềbảnnăng.Ởđiểmnày,sẽcóphảnđốivớichúngtarằngtìnhtrạngnàycủasựviệclàdochínhsựkiệntôngiáođãmấtđimộtphầnảnhhưởngcủanóđốivớiđámđôngconngười,bởivìtácdụngđángtráchcủanhữngtiếnbộcủakhoahọc.Chúngtasẽghichúsựthúnhậnnàyvàlýdođãđưarachonó,vàchúngtasẽsửdụngnósaunàychonhữngmụcđíchriêngcủachúngta,nhưngtựthânsựphảnđốikhôngcósứcmạnh.
Làđiềuđángngờvực-khôngbiếtliệuconngườinóichungđãhạnhphúchơntrongmộtthờikhinhữnggiáolýtôngiáonắmgiữthếlựckhôngbịhạnchế;đạođứchơnhọchắcchắnđãlàkhông.Họluônluônbiếtlàmthếnàophôbàynhữnggiớiluậtcủatôngiáorabênngoài,vàthếnênlàmkhôngthấynhữngýđịnhcủahọ.
Nhữngthàychănchiên,mànhiệmvụchínhlàđảmbảosựtuânphụctôngiáo,đãgặphọnửađườngtrongđiềunày.SựtửtếcủaGótphảiđưamộttayrakiềmchếvềcônglýcủaNgài.Mộtngườimộtkhiđãtộilỗi,vàsauđómộtngườidângtếmộthysinhhaylàmmộtănnăn,vàsauđómộtngườilàlạitựdođểtộilỗimộtlầnnữa.
PhântíchnộitâmlốiNgađãđạtđếnđộcaocủakếtluậnrằngtộilỗilàkhôngthểthiếuđượcchosựvuihưởngcủatấtcảnhữngphướclànhcủaơnhuệthầnthánh,dođó,ởdướiđáy,tộilỗilàlàmđẹplòngvớiGót.Khôngcógìlàbímậtrằngnhữngthàychănchiênchỉcóthểgiữquầnchúngphụctùngvớitôngiáobằnglàmnhữngnhượngbộlớndườngthếnhưvầy,vớibảnchấtbảnnăngcủaconngười.
Thếnên,đãđượcđồngý:chỉmộtmìnhGótlàmạnhmẽvàtốtđẹp,conngườilàyếuđuốivàtộilỗi.Trongtấtcảmọithờiđại,philuânvôđạođứcđãtìmthấyhỗtrợtừtôngiáokhôngkémgìhơnsovớiđạođứcđãnhậnđược[3].Nếunhữngthànhtựucủatôngiáovềphươngdiệnhạnhphúccủaconngười,sựnhạycảmvớivănhóa[4]vàsựkiểmsoátđạođứcmàkhôngtốthơnsovớithếnày,câuhỏikhôngthểnàokhôngnêulênlà-liệuchúngtađãđánhgiáquáđángsựcầnthiếtcủanóvớiloàingườihaykhông,haykhôngbiếtchúngtacókhônngoanhaykhông,khiđặtnềntảngnhữngnhucầuvănhóacủachúngtavàotrênnó.
Chúngtahãycùngxemxéttìnhtrạngkhôngthểnhầmlẫnnhưngàynaynólà.Chúngtađãnghethúnhậnrằngtôngiáothôikhôngcòncóảnhhưởngtrênconngườicũngnhưtrướcđâynóđãcó.(Ởđây,chúngtabànvềvănminhchâuÂuKitô).Vàđiềunàykhôngphảivìnhữnghứahẹncủanóđãíthơn,nhưngvìngườitatìmthấychúngítđángtincậy.Chúngtahãycùngthừanhậnrằnglýdo-mặcdùcólẽkhôngphảilàlýdoduynhất–củathayđổinàylàsựgiatăngcủatinhthầnkhoahọctrongnhữngtầnglớpcaohơncủaxãhộiconngười.Nhữngphêbìnhđãlàmhéochếtđigiátrịbằngchứngcủanhữngvănbảntôngiáo,khoahọctựnhiênđãđưalênchothấynhữngsailầmtrongchúng,vànghiêncứusosánhđãbịgiángđònchoángvángtrướcsựgiốngnhauchếtngườigiữanhữngýtưởngtôngiáomàchúngtatônkính,vànhữngsảnphẩmtinhthầncủanhữngnhữngdântộcvàthờiđạinguyênthủy.
Tinhthầnkhoahọcmangđếnmộttháiđộđặcbiệtđốivớinhữngvấnđềcủathếgian;đứngtrướcnhữngvấnđềtôngiáo,nódừnglạimộtchútngậpngừng,vàcuốicùngởđó,nócũngvượtquangưỡngcửa.Trongtiếntrìnhnàykhôngcósựdừnglại,sốconngười-mànhữngkhotàngkiếnthứctrởnêndễtiếpcận–cànglớnbaonhiêu,càngphổbiếnrộngrãisựrơi-rụng-tránh-xakhỏiniềmtintôngiáo-lúcđầuchỉtừnhũngcạmbẫyđãlỗithờivàđángphảnđốicủanó,nhưngsauđócũngtừnhữngđịnhđềnềntảngcủanó.Những
ngườiMỹlànhữngngườiđãdựnglênvụ“xửánkhỉ”ởDayton[5]đãchothấychínhhọmàthôilàđúngnhưthế.Ởnhữngnơikhác,sựchuyểnđổikhôngthểtránhkhỏithìđượcthựchiệnbằngcáchnửachừngvàkhôngthànhthật.
Nhữngngườicóhọcthứcvàlaođộngtrínãoítsợhãivănminh.Tronghọ,sựthaythếnhữngđộngcơtôngiáođểứngxửvănminhbằngcáikhác,nhữngđộngcơthếtục,sẽtiếnhànhkhôngbịngăntrở,hơnthếnữa,nhữngngườinhưvậy,trongmộtmứcđộ,bảnthânhọchínhlànhữngcỗxecủavănminh.Nhưngnólàmộtvấnđềkhácvớikhốilượnglớncủađámđôngíthọcvàbịápbức,nhữngngườicóđủmọilýdođểlànhữngkẻthùcủavănminh.
Vìvậy,miễnlàchừngnàohọkhôngpháthiệnrarằngngườitakhôngcòntinvàoGótnữa,mọisựđềutrôichảy.Nhưnghọsẽkhámphárađiềuđó,khôngnhầmlẫn,ngaycảnếumảnhgiấyviếtnàycủatôikhôngđượcxuấtbản.Vàhọđãsẵnsàngđểchấpnhậnnhữngkếtquảcủasuynghĩkhoahọc,nhưnglạivớikhôngcósựthayđổixảyratronghọvốnsuynghĩkhoahọcmanglạichoconngười.Phảilàkhôngcómộtnguyhiểmởđâyhaykhông-khithùđịchcủanhữngđámđôngnàyvớivănminhsẽlaomìnhchốnglạinhữngđiểmyếumàhọđãtìmthấytrongbà-chủ-việccủahọ?
NếulýdoduynhấtkhiếnbạnphảikhôngđượcgiếthàngxómcủamìnhlàbởivìGótđãcấmvàsẽnghiêmkhắctrừngphạtbạnởđờinàyhoặcởđờisau–vậysaukhibạnhọcđượcrằngkhôngcóGót,vàbạnkhôngcầnphảisợtrừngphạtcủaÔng,bạnchắcchắnsẽgiếthàngxómcủabạnmàkhôngdodự,vàbạnchỉcóthểngăncảnđượckhônglàmnhưthếbằngsứcmạnhtrầntục.Thếnên,hoặclànhữngđámđôngnguyhiểmnàyphảibịkéodìmxuốngthậtchặtchẽvàgiữhếtsứccẩnthậnđểkhỏicóđượcbấtkỳcơhộinàocủatrítuệthứctỉnh,hoặckhácđi,quanhệgiữavănminhvàtôngiáophảitrảiquamộtxemxétlạitừnềntảng.
VIII
Ngườitacóthểnghĩrằngsẽkhôngcónhữngkhókhănđặcbiệtnàotrongcáchthựchiệnđềnghịvừakểsaunày.Đúnglànósẽbaogồmmộtsốlượngnhấtđịnhcủasựtừbỏ,nhưngcólẽsẽđượcnhiềuhơnlàmất,vàcóthểsẽtránhđượcmộtnguyhiểmlớn.Mọingườiđềusợhãinó,tuynhiên,vìnósẽphơivănminhravớimộtnguyhiểmlạicònlớnhơn.KhiBoniface[6]đốnngãcáicâyvốnđãđượcnhữngngườiSaxonstônkínhnhưlinhthiêng,nhữngngườidựkiếnđãchờđợimộtsốsựkiệnđángsợxảyratheosausựphạmthánhnày.Nhưngđãkhôngcógìxảyra,vànhữngngườiSaxonsđãchấpnhậnđạoKitô.
Khivănminhđặtrađiềurănrằngmộtngườikhôngđượcgiếtngườihàngxómmàôngghét,hoặcngườichặnlối(tiếnthủ)củaông,hoặcngườicótàisảnôngthèmmuốn,điềunàyrõràngđãthựchiệntrongsựquantâmvềsựtồntạicủacộngđồngconngười,vốnnếukhôngthế,đãkhônglàthựctiễn.Bởivìkẻgiếtngườisẽ thuhútvềchínhhắnsựbáo thùcủahọhàngngườibịgiết,vàsựganh tịngấmngầmtừnhữngngườikhác,nhữngngườitrongchínhhọtựcảmthấycũngcóxuhướngnhiềunhưkẻgiếtngườiđãbạohànhnhưthế.
Thếnên,anhtakhônghảhêvơisựbáothùcủamình,haysựăncướpcủamìnhđượccholâu,nhưngsẽcótấtcảnhữngkhảnăngchínhmìnhsớmbịgiết.Ngaycảnếuanhtabảovệmìnhchốnglạimộtkẻthùduynhấtcủaanhvớisứcmạnhphi thườngvà thận trọng,anh ta rồi sẽbịngãgục trướcmộtkếthợpnhữngngườiyếuhơn.Nếumộtkếthợpthuộcloạinàyđãkhôngdiễnra,việcsáthạisẽtiếptụckhôngngừngvàkếtquảcuốicùngsẽlàconngườisẽtiêudiệtlẫnnhau.
ChúngtasẽđếncùngmộttìnhtrạngcủasựviệcgiữanhữngcánhânnhưvẫntồntạiởCorsicagiữanhữnggiađình,mặcdùởnơikhácchỉgiữanhữngquốcgia.Bấtancủađờisống,vốnnólàmộtmốinguyhiểmngangbằngchotấtcảmọingười,bâygiờkếthợpconngườithànhmộtxãhội,nóngăncấmnhữngcánhânkhôngđượcgiếthạivàdànhchochínhnóquyềncủacộngđồngđượcgiếtbấtcứailàngườiviphạmlệnhcấm.Ởđây,sauđó,chúngtacócônglývàtrừngphạt.
Nhưngchúngtakhôngcôngbốgiảithíchhợplýnàyvềviệccấmgiếtngười.ChúngtakhẳngđịnhrằnglệnhcấmđãđượcGótbanhành[7].ThếnênchúngtagánhlấyvàothânđểđoánýđịnhcủaGót,vàchúngtathấyrằngông,cũngthế,khôngmuốnđểchoconngườitiêudiệtlẫnnhau.
Tronghànhxửtheocáchnàychúngtađầutưvàosựnghiêmcấmvănhóavớimộtnghiêmtrọngkháđặcbiệt,nhưngđồngthờichúngtacónguycơlàmchosựtuânthủnóphụthuộcvàoniềmtinvàoGót.Nếuchúngtabướclùilạibướcnày-nếuchúngtakhônggánnữachoGótnhữnggìlàýđịnhriêngcủachúngta,vànếuchúngtatựhàilòngvớiđưaralýdoxãhội–vậysauđó,đúngnólàthật,chúngtađãtừbỏsựbiếnhìnhcủanghiêmcấmvănhóa,nhưngchúngtacũngtránhđượchiểmnguyvớinó.
Nhưngchúngtacũngđạtđượcmộtcáigìkhácnữa.Thôngquamộtsốloạithuộcphântánhoặcnhiễmtrùng,đặctínhcủathánhlinhvàbấtkhảxâmphạm-củasựthuộcvềmộtthếgiớikhác,ngườitacóthểnói-đãlantruyềntừmộtvàiđiềucấmlớnsangquatấtcảmọiquiđịnhvănhóakhác,luậtlệvàpháplệnh.Nhưngvềnhữngđiềunày,hàoquangxemracònlâumớithànhhình:khôngchỉthựcchúnglàmmấthiệulực lẫn nhaubằngđemchonhữngquyết định trái ngượcvào những thời điểmvà nhữngnơi khác biệt,nhưngngoàiđiềunày,chúngcómọidấuhiệucủasựbấtcậpconngười.
Rấtdễdàngđểnhậnratrongđónhữngđiềumàchỉcóthểlàsảnphẩmcủasựnhậnthứcthiểncận,hoặcmộtbiểutảtừquyềnlợiíchkỷchậthẹp,hoặcmộtkếtluậndựatrênnhữngtiềnđềkhiếmkhuyết.
Nhữnglờichỉtríchmàchúngtakhôngthểbỏkhôngđemđặtngangtrướcchúng,cũnggiảmthiểuđếnmộtmứcđộkhôngmongmuốnsự tôn trọngcủachúng tavớingườikhác,nhưngnhucầuvănhóachínhđánghơn.BởivìluônluônlàmộtcôngviệckhóxửđểtáchnhữnggìGóttựÔngđãyêucầuvớinhữnggìcóthểđượctruynguồnđếnthẩmquyềncủamộtquốchộitoànnăng,hoặcmộtcơquantưpháptốicao,nósẽ làmột lợi thếkhông thểngờvựcgì,nếuchúng tabỏGót rakhỏihoàn toàn,và thành thật thừanhậnnguồngốcthuầntúyconngườicủatấtcảnhữngquyđịnhvànhữnggiớirăncủavănminh.
Cùngvớisựlinhthiênggiảtạocủachúng,nhữngđiềurănvàluậtphápnàysẽmấtđitínhchếtcứngvà
tínhbấtkhảchuyểncủachúng.Ngườitacóthểhiểurằngchúngđượclàmnên,khôngnhiềuquáđểcaitrịhọ,tráilại,nhưđểphụcvụnhữnglợiíchcủahọ,vàhọsẽchấpnhậnmộttháiđộthânthiệnhơnvớichúng,vàthayvìnhắmđếnbãibỏcủachúng,sẽchỉnhằmvàocảithiệnchúng.Đâysẽlàmộtbướctiếnquantrọngtrênđườngvốndẫnđếntrởthànhđượchòagiảivớigánhnặngcủavănminh.
Nhưngởđâybàochữacủachúngtachogánnhữnglýdothuầntúylýtrívớinhữnggiớiluậtcủavănminh–đólànóirằng,vìdiễndịchchúngtừcầnthiếtxãhội-bịgiánđoạnbởimộtnghingờđộtngột.chúngtađãchọnnhưthídụcủachúngtanguồngốccủaviệccấmgiếtngười.Nhưnggiảithíchcủachúngtavềnócóđiđôivớisựthậtlịchsửkhông?
Chúngtasợlàkhông,nóxuấthiệnkhônggìkhácngoàimộtxâydựnglogiclýtrí.Vớisựgiúpđỡcủaphântâmhọc,chúngtađãlàmmộtnghiêncứuđíchxáctrênmảnhnàycủalịchsửvănhóacủanhânloại[8],vàđặtcănbảnchochúngtatrênđó,chúngtabuộcphảinóirằngngượclại. trongthựctếnhữngsựviệcđãxảyra.
Ngaycả trongconngườingàynay,nhữngđộngcơ thuần túy lý trícó thể tácđộngrấtyếuchống lạinhữngxungđộngđammê.Yếuhơnđếnchừngnào,khiấychúngđãphải là trongconngườithúvậtcủanhữngthờiđạinguyênthủy!Cólẽhậuduệcủaôngtangaycảbâygiờsẽgiếtlẫnnhaunếukhôngcósựcấmcản,nếunhưđãkhôngrằngtrongsốnhữnghànhvigiếtngườiđó,đãcómộtvụgiếtngườichanguyênthủy–vốnnógâynênmộtphảnứngxúccảmkhôngthểcưỡnglạiđượcvớinhữnghậuquảvôcùnglớnlao.Từđóphátsinhđiềurăn:Ngươichớgiếtngười.Dướichếđộxãhộithờvậttổ[9],điềurănnàygiớihạnvàoconvậtthế-cha,nhưngđãlàsauđó,nómởrộngravớingườikhác,mặcdùngaycảđếnngàynókhôngphảilàđãđượcphổquáttuântheo.
Nhưng,nhưluậnchứngmàtôikhôngcầnphảilặplạiởđâyđãchothấy,ngườichanguyênthủyđãlàhìnhảnhbanđầucủaGót,môhìnhmànhữngthếhệsaunàyđãtạonặnchândungcủaGót.Dođógiảithíchtôngiáolàđúng.Gótthựcsựcóđóngphầntrongnguồngốccủaviệccấmđoánđó,nóđãlàảnhhưởngcủaông,khôngphảibấtcứcáinhìnsâusắcnàovàocầnthiếtxãhội,vốnđãtạoranó.
VàviệcchuyểndịchýchícủaconngườivàoGótlàhoàntoànchínhđáng.Đốivớinhữngngườibiếtrằnghọđãgiếthạichacủahọbằngbạolực,vàtrongphảnứngcủahọvớihànhđộngvôđạođó,họđãnhấtđịnhsẽtôntrọngýmuốncủaôngtừràyvêsau.Vìvậy,giáolýtôngiáochochúngtabiếtsựthậtlịchsử-mặcdùchủquan,đólàsự thật,vớimộtsốsửađổivàcải trangnàođó- trongkhigiải thíchlý trícủachúngtaphủnhậnnó.
Bâygiờchúngtaquansátthấycửahàngcủanhữngýtưởngtôngiáobaogồmkhôngchỉnhữngthỏa-mãn-ướcmuốnnhưngcảnhữnghồiứclịchsửquantrọng.Ảnhhưởngđồngthờinàycủaquákhứvàhiệntạiphảichotôngiáomộtsựgiàucóquyềnlực,thựcsựkhôngthểsosánh.Nhưngcólẽvớigiúpđỡcủamộttươngtự,thêmmộtkhámphánữacóthểbắtđầusánglêntrongchúngta.Mặcdùkhôngphảilàmộtkếhoạchtốtđểcấyghépnhữngýtưởngxakhỏimảnhđấttrongđóchúnglớnlên,nhưngđâylàmộtsựphùhợpmàchúngtakhôngthểnàotránhkhôngchỉra.
Chúngtabiếtrằngmộtđứatrẻnhânloạikhôngcóthểhoàntấtpháttriểncủanóthànhcôngđếngiaiđoạnvănminhmàkhôngđiquamộtgiaiđoạnthầnkinh,đôikhilớnhơnvàđôikhicótínhkhácbiệtíthơn.Điềunàylàbởivìrấtnhiềunhucầubảnnăngmàsaunàysẽlàchịuthiếuthỏamãnkhôngthểbịdậptắtbởihoạtđộnghợplýcủatrítuệcủađứatrẻ,nhưngphảiđượcthuầnhóabởinhữnghànhviđànáp,đằngsauđiềunày,nhưmộtquyluật,nằmnhữngđộngcơcủasựlolắng.
Hầuhếtnhữngxáođộngthầnkinh[10]trẻconnàyđượcvượtquamộtcáchtựnhiêntrongquátrìnhlớnlên,vàđiềunàyđặcbiệtđúngtrongnhữngxáođộngthầnkinhámảnhcủatuổithơ.Phầncònlạivẫnsauđócóthểdọnchoquangđãngđược,bằngđiềutrịphântâm.
Trongcùngmộtcáchđúngnhưthế,ngườitacóthểgiảsử,loàingườinhưmộttoànbộ,trongsựpháttriểncủanóthôngquanhữngthờiđại,đãrơivàonhữngtrạngtháitươngtựnhưnhữngxáođộngthầnkinh[11],vàvìcùngnhữnglýdo-cụthểlàbởivìtrongnhữngthờiđạiutốikhônghiểubiếtvàyếuđuốitrítuệcủanó,sựtừbỏbảnnăngkhôngthểthiếuđượcchosựtồntạicủacộngđồngconngườichỉcóthểđạtđược
đếnnó,bằngnhữngphươngtiệncủanhữngsứcmạnhthuầntúytìnhcảm.Nhữngkếttủacủanhữngquátrìnhnàygiốngnhưdồnnénvốnnóđãdiễnra trongnhữngthời tiềnsửvẫncòngắnliềnvớivănminhtrongnhữngthờigiandài.
Tôngiáonhưvậy,sẽlàxáođộngthầnkinhphổquátloạiámảnhcủanhânloại[12],giốngnhưnhữngxáođộngthầnkinhámảnhcủatrẻem,nóphátsinhratừmặccảmOedipus[13],từmốiquanhệvớingườicha.Nếuquanđiểmnàylàđúng,nóđượcgiảđịnhlàmộtquay-sang-bỏ-đikhỏitôngiáothìbuộcphảixảyravớitấtyếusinhtửcủamộttiếntrìnhtăngtrưởng,vàchúngtatìmthấychínhmìnhtạichínhnốitiếpnàyởgiữacủagiaiđoạnpháttriểnđó.Hànhvicủachúngtavìvậyphảinênmôhìnhtheovớicủamộtthàygiáonhạycảmlàngườikhôngphảnđốimộtpháttriểnmớiđươngsắpxảyra,nhưngtìmcáchlàmdễdànglốiđicủanó,vàgiảmthiểubạođộngtừsựđộtbiếncủanó.
Sựsosánhtươngđồngcủachúngta,chochắcchắn,khônglàmkiệtquệbảnchấtyếutínhcủatôngiáo.Nếu,trênmộtmặt,tôngiáomangđếnvớinónhữnghạnchếcótínhámảnh,làmchínhxácnhưmộtcánhâncóxáođộngthầnkinhvềámảnh,mặtkhác,nóbaogồmmộthệthốngnhữngảotưởngvềướcmơvớimộtsựmơcùngvớimộttừchối[14]thựctại,chẳnghạnnhưchúngtatìmthấytrongmộthìnhthứccôlập,ởkhôngđâukhácngoàibệnhamentia [15], trongmột tình trạng lẫn lộncủaảogiácđầysungsướnghạnhphúc.Nhưngđâychỉlànhữngtươngđồng,bằngsựgiúpđỡthấytrongđó,chúngtanỗlựcđểhiểumộthiệntượngxãhội;bệnhlýcủacánhânkhôngcungcấpchochúngtavớimộtđốitácđầyđủhoàntoànhợplệ.
Đãđượclậplạinhiềulần(bởichínhtôivàđặcbiệtbởiTheodorReik[16])chỉra,trongrấtnhiềuchitiếtquantrọng,sựtươngtựgiữatôngiáovàxáođộngámảnhthầnkinhcóthểđượctheodõitườngtận,vàcóbaonhiêunhữngđặcthùvànhữngthăngtrầmtrongsựhìnhthànhcủatôngiáocóthểđượchiểutrongánhsángđó.Vànócũngtươngứngchặtchẽvớiđiềunàylànhữngtínhữumộđạođượcgiữgìnvớimộtmứcđộcaochốnglạinguycơmộtsốbệnhthầnkinh,sựchấpnhậncủahọvềxáođộngthầnkinhphổquátđãmiễnchohọcôngviệcxâydựngmộtxáođộngthầnkinhriêngchocánhân[17].
Kiếnthứccủachúngtavềgiátrịlịchsửcủanhữnghọcthuyếttôngiáonàođólàmtănglênsựtôntrọngcủachúngtavớichúng,nhưngkhônglàmmấthiệulựcđềnghịcủachúngtalàchúngnênngừng,thôiđượcđưaranhưlàlýdochogiớiluậtcủavănminh.Vềmặtngượclại!Nhữngtàndưxótlạicủalịchsửđãgiúpchúngtanhìnnhữnggiáolýtôngiáo,nhưchúngđãlà,lànhữngditíchxáođộngthầnkinh,vàchúngtabâygiờcóthểbiệnluậnrằngthờigiancóthểđãđến,giốngnhưnóđãtrongmộtđiềutrịphântíchtâmlý,đểthaythếnhữngtácdụngcủadồnnénbằngnhữngkếtquảcủanhữnghoạtđộnghợplýcủatríthức.
Chúngtacóthểthấytrước,nhưngkhómàhốihận,rằngmộttiếntrìnhnắnlạikhuônmẫunhưthế,sẽkhôngdừnglạiởsựtừbỏnhữngbiếnhìnhnghiêmtrọngcủanhữnggiớiluậtvănhóa,nhưngđólàmộtsựxétlạitổngquátvềchúng,sẽcókếtquảtrongsốđó,chúngsẽbịchấmdứt,bịdiệtđicùng.Bằngcáchnày,côngviệcđượcbổnhiệmcủachúngtavềhoàgiảiconngườivớivănminhsẽđạtđượcđếnmộtmứcđộlớn.Chúngtakhôngcầnphảiphànnànvềviệctừbỏsựthậtlịchsửkhichúngtađưaranềntảnghợplýtríchonhữnggiớiluậtcủavănminh.
Nhữngchânlýchứađựngtronggiáolýtôngiáo,cuốicùngsautấtcả,làquábịbópméovàbịchedấungụytrangmộtcáchhệthốngkhiếnđámđôngnhânloạikhôngthểnhậnrađượcchúngnhưsựthật.Trườnghợpnàytươngtựnhưnhữnggìxảyrakhichúngtanóivớitrẻconrằngembémớisinhđãđượcconcò[18]bayđemđến.Ởđây,cũngthế,chúngtađangnóisựthậttrongyphụctượngtrưng,bởivìchúngtabiếtconchimlớnýchỉcáigì.
Nhưngtrẻconkhôngbiếtđiềuđó.Nónghechỉphầnbịbópméocủanhữnggìchúngtanói,vàcảmthấyrằngnóđãbịdốigạt,vàchúngtabiếtthôngthườngđếnđâusựmấtlòngtincủanóvớinhữngngườilớnvàsựlệchhướng(nhưánhsángquathấukínhkhácloại)củanóthựcsựbắtđầutừấntượngnày.Chúngtađãtrởnênđượcthuyếtphụcrằngtốthơnnêntránhnhữngbiểutượngchedấusựthậtnhưthếtrongnhữnggìchúngtanóivớitrẻem,vàkhônggiữlạimộtkiếnthứcvớichúngvềtìnhtrạngchânthựccủacôngviệctươngxứngvớimứcđộtrítuệcủachúng[19].
LêDọnBàntạmdịch
[1]TừWelt:thếgiới+Anschauung;quanđiểm:Nhânsinhvàvũtrụquan.Mộtcáinhìntoànbộhay
mộttriếtlýcủamộtcánhânvềđờisốngvàvũtrụcủaconngười.[2][XemmộtvàinhậnxétởcuốichươngIIcủaInhibitions,SymptomsandAnxiety(1926d),Standard
Ed.,20,95-6][3]ĐâylàmộtmẫuthuẫntrongđạoKitô–mộtmặtkhuyếnthiện,nhưngmộtmặtkháccũng“thathứ”
vớinhững“ănnăn,thútội,xưngtội,rửatội,cứuchuộc,banânsủng,..”Chúngcógiátrịthựctiễnlàtănghaygiữtínđồ,nhưngbảnchấtlà“hòahoãn”vớitộilỗi,lùibướctrướcdụcvọng,“nhânnhượng”vớibảnnăngconngười.Nhưthế,khôngđónggópgìvớisựkiểmsoátđạođức,giáodụcluânlýnhưngthựcracòncóthểxemlàatòngđồnglõa.
Saunữa,lýthuyếtvềsự“chịutộithay”nhưsựhysinhcủaChristlàmộtphiluân–khôngaicóthể“chịu tội” thaychoaiđược.Nóchỉcóýnghĩa làchịuhìnhphạt thaychomộtaiđó,nếucóhìnhphạt,nhưngkhôngthểnhậntráchnhiệmtộilỗicủangườiphạmtộiđược.Đólàphiluân,vôđạo.
NếuAgiếtngười,hayhiếpdâm,chẳnghạn;khônggìcóthểlàmAtránhkhỏitráchnhiệmtrướctộiácđó.
[4][Bảnchấtcủanhạycảmvớivănhóa”đãđượcFreudbànluậntrongphầnthứnhấtcủabàiviếtcủaôngvề“WarandDeath”(1915b),StandardEd.,14vàmộtthuậtngữtươngtự“sựsẵnsàngvớivănhóa”xuấthiệntrongchươngVIIIcủatậpOutlineofPsycho-Analysis(1940a)[1938]),ibid.,23,201.]
[5][MộtthànhphốnhỏởTennessee,tạiđấy,năm1925,mộtthàygiáomônkhoahọcbịtruytốratòavìđãviphạmluậtcủatiểubangkhidạy– theothuyếtDarwinism-rằng“conngườiphátgốctừnhữngđộngvậtthấphơn”.]
[6][ThếkỷVIII,Devonshire-born,“ApostleofGermany”][7]Thídụ,10điềurăncủaMoses,lãnhtụdânDothái–nóilàtừtayGóttraochoông.[8][Cf.bàiluậnvănthứIVtrongTotemandTaboo(1912-13).][9]totemism[10]neuroses:xáođộngthầnkinh:mộtbệnhnãothức(mentalillness)tươngđốinhẹ,khôngcónguyên
nhânhữucơ,gồmnhữngtriệuchứngcăngthẳng:quásứcngãlòng,chánnản,luônlolắngbấtan,ứngxửtháiquámứcthường,ámảnhvềbệnhtật(depression,anxiety,obsessivebehavior,hypochondria),ngườibệnh vẫn không mất ý thức về thực tại ngoại giới. Trường hợp nặng hơn, mất ý thức về thực tại làpsychosis(loạnthầnkinh).
[11][FreudtrởlạivớivấnđềnàyởcuốicủaCivilizationanditsdiscontents(1930a).p.44dướiđây,trongbài cuối củaNew IntroductoryLectures (1933a)vad trongphần I củachương III củaMosesandMonotheism(1939a).]
[12]theuniversalobsessionalneurosis.[13]TheoFreudnhữngkhátkhaotínhdục(sexualdesires)làđộnglựcchủyếuthúcđẩyđờisốngcon
người.OedipusComplex–đãthườngđượcquengọilà“mặccảmOedipus”đếntừgiảthuyếtchínhyếucủaôngvềđờisốngtâmlý.Vắntắt,giảthuyếtchorằngtronggiaiđoạnthànhhìnhcủađờisốngtâm-lý-tính-dục(psychosexual)củaconngười, -bắtđầuở tuổi thơấu,khoảng từhaiđếnsáu– lúcấyđứa trẻchuyểnđốitượngyêuthươngtừvúmẹ(theoralphase)sangchínhngườimẹ,đồngthờinảysinhtìnhcảmthèmmuốnmẹvàthầmmonggiếtchếtcha.Nhưthế,nộitâmđứatrẻpháttriểnhaixúccảmràngbuộcvớichamẹcủanó,đólàthươngyêugắnbóvớingườichahaymẹkhácpháitính,vàgắnbóáccảmvớichahaymẹcùngpháitính,đứatrẻxemnhưđốithủtìnhcảmcủanó.
“Mặccảm”dùngđểchỉtấtcảnhữngyếutốcủamộttìnhhuốngtâmlýhếtsứcphứctạpkhóhiểutrongnhữngliênhệràngbuộctâmlýgiữabangười–cha-mẹ-con–baogồmmọiđộngcơvàbiểuhiệncủatấtcảnhậnthức,xúcđộngvàtháiđộcủađứatrẻtrongliênhệtaybanày.MặccảmOedipuscònbaogồmsauđónhữngđêđậptinhthầnđượcthiếtlậpđểngănđỡ,chốngcự,đènénnhữngtìnhcảmnày.Freudđãgọimặccảmnàylà“cốtlõicủanhữngtriệuchứngxáođộngthầnkinh”(thenucleusoftheneuroses)vàxahơn
thế,trínãoconngườivậnhànhtrêncấutrúctrungtâmnày.MặccảmmangtênOedipusRex,vốnlàtênnhânvậtchínhtrongmộtbikịchcổHylạpcủaSophocles
–bởiđịnhmệnhoannghiệtkhôncưỡng,O.đãgiếtchavàlấymẹcủachínhmình(trongmùquáng-khôngtựbiết).
Mặcdùlýthuyếtthiếtyếuliênquanđếnsựpháttriểnđờisốngtâmlýcủađứatrẻ,nhưnglĩnhvựcứngdụngcủanómởrộng,nócóthểápdụngvàotâmlýngườitrưởngthànhvàpsychopathology,bởivìtưcáchứngxửcủangườilớnhếtsứcchịutácđộngtừnhữngbiếncốxảyratrongthờithơấu,hơnnữa,mộtsốnhữngphươngdiệncủalịchsừloàingười,luânlý,vàtôngiáosẽđượcsángtỏkhiápdụngnóvàonhânloạihọcvănhóa-họcconngườivềvănhóa-culturalanthropology.
[14][Xembàiviếtvề“Fetishism”(1927c).p.153đướiđây][15][‘Meynert’sametia’:mộttrạngtháicủalẫnlộnảogiáctrầmtrọng.][16][Cf.Freud,‘ObsessiveActionsandReligiousPractice’(1907b)andReik(1927).][17][Freudthườngnêulênđiềunàytrướcđây:e.g.trongmộtcâuthêmvàonăm1919trongbàinghiên
cứuvềLeonarddaVinci(1910c),StandardEd.,11,123.][18]stork–loạichimchândài,cánhdài,cổdàithuộcloàilộinướcvớimỏđendài,thuộcgiađình
Ciconiidae-giốngnhưcò(cygogne).ỞphươngTây,tronggiađình,cótụcnóidốivớitrẻem–khicómộtembémớiđượcmẹsinh-làembémớirađờidomộtconcòbayđemlại,tránhđivàogiảithíchchuyệnsinhnở.
[19][Freudvềsaunêulênsựkhácbiệtgiữanhữnggìônggọi làsự thật“vậtchất”và“lịchsử”(“material”và“historical”)trongnhiềuđoạn.Xem,đặcbiệt,đoạnGphầnIIcủaLuậnthuyếtIIIvềMosesandMonotheism(1939a).Cf.cũngtrongchúthíchcủangườibiêntậpvềchủđềtrongchươngXII(C)củathePsychoPathologyofEverydayLife(1901b)),StandardEd.,6,256.]
IX
“Bạnchophépchínhbạncónhữngmâuthuẫnvốnchúngkhóhòagiảivớinhau.Bạnbắtđầubằngnóirằngmộtđoạnviếtnhưcủabạnlàhoàntoànvôhại:khôngaisẽđểtựmìnhbịcướpmấtđứctincủamìnhbằngnhữngcânnhắcthuộcloạitrongđóđãđưara.Nhưngbởivìdùsaođinữanólàýđịnhcủabạn,nhưtrởnênrõràngvềsaunày,đểđánhđổđứctinđó,chúngtôicóthểhỏitạisaotrongthựctếbạnxuấtbảncôngtrìnhcủabạn?
Trongmộtđoạnvănkhác,hơnnữa,bạnthúnhậnrằngnócóthểlànguyhiểm,thựcsựrấtnguyhiểm,chomộtaiđókhámphárarằngngườitakhôngcòntinvàoGótnữa.Chotớinayanhtađãlàngoanngoãn,nhưngbâygiờanhtanémbỏsựvânglờicủamìnhvớigiới luậtcủavănminh.Tuynhiên, toànbộluậnđiểmcủabạnchỉtríchgaygắtnhữnggiớirăncủavănminhtrênnhữngcơsởtôngiáotạothànhmộtnguyhiểmchovănminhdựatrêngiảđịnhrằngngườicótínngưỡngcóthểđượcquaysangthànhmộtngườivôtínngưỡng[1].Chắcchắnđólàmộtmâuthuẫnhoàntoàn.
“Vàđâylàmộtđiềunữa.Mộtmặtbạnthừanhậnrằngconngườikhôngthểđượchướngdẫnthôngquatrítuệcủahọ,họbịnhữngđammêvànhữngnhucầubảnnăngcủahọcaiquản.Nhưngmộtmặtkhácbạnđềnghịthaythếcơsởtìnhcảmcủasựtuânphụccủahọvớivănminhvớicủamộtlýtríhợplogic.Đểxemailàngườicóthểhiểuđượcđiềunày.Đốivớitôi,cóvẻnhưlàphảimộtđiềunàyhoặcđiềukia.
“Bêncạnhđó,bạnđãkhônghọcđượcgìtừlịchsửhaysao?Mộtlầntrướcđây,mộtnỗlựcthuộcloạinàyđãđượcthựchiệnđểthaythếtôngiáobằnglýtrí,mộtcáchchínhthứcvàtrongphươngcáchlớnlao.ChắcchắnbạnnhớCáchmạngPhápvàRobespierre?Vàbạncũngphảinhớthửnghiệmđãsốngthậtngắnngủivàvôhiệuquảthảmhạiđếnchừngnào?CùngthínghiệmtươngtựđangđượclậplạiởNgatrongthờiđiểmhiệntại,vàchúngtakhôngcầncảmthấytòmòvềphầnkếtquảcủanó.Bạnkhôngnghĩrằngchúngtađãquênnhưkhôngbiếtrằngconngườikhôngthểlàmgìvớikhôngcótôngiáo?
“Bạnđãnóivớichínhbạnrằngtôngiáothìkhônggìhơnlàmộtámảnhxáođộngthầnkinh.Nhưngbạnđãkhônggiảiquyếtvớiphíabênkiacủanó.Bạnhàilòngthànhcôngđưaramộttươngtựvớimộtxáođộngthầnkinh.Conngười,bạnnói,phảiđượcgiảiphóngkhỏimộtxáođộngthầnkinh.Nhữnggìkháccóthểbịmấttrongtiếntrìnhlàkhôngthuộcvềquantâmcủabạn”.
Sựxuấthiệncủamâuthuẫncóthểxảyrabởivìtôiđãgiảiquyếtnhữngvấnđềphứctạpquáhấptấp.Nhưngchúngtacóthểsửachữađiềunàyđếnvàimứcđộnàođó.Tôivẫnchorằngnhữnggìtôiđãviếtkhávôhạitrongmộtchiềuhướng.Khôngcótínđồnàosẽđểmìnhbịdẫnlệchkhỏitínngưỡngcủangườiấybằngnhữngđiềunàyhaybấtkỳnhữngluậnchứngtươngtựnào.Mộttínđồgắnbóvớinhữnggiáolýcủatôngiáobằngnhữngràngbuộctìnhcảmnhấtđịnh.
Nhưngchắcchắncóvôsốnhữngngườikhác,họkhôngphảilànhữngtínđồtrongcùngmộtýhướng.Họtuântheogiớiluậtcủavănminh,vìtựhọđểchomìnhbịnhữngđedọacủatôngiáolàmsợsệt,vàhọsợtôngiáo,miễnlàchừngnàohọphảixemnónhưlàmộtphầncủathựctạivốnlồnghọvàotrong.Họlànhữngngườiphávỡngaysaukhihọđượcphépbuôngbỏniềmtincủahọ tronggiá trị-thực tạicủa tôngiáo.Nhưnghọcũngkhôngbịnhữngluậnchứngảnhhưởng.Họthôikhôngsợhãitôngiáokhihọquansátthấynhữngngườikháckhôngsợnó,vàđãlàvớihọmàtôikhẳngđịnhrằnghọsẽđượcbiếtvềsựsuytàncủaảnhhưởngcủatôngiáo,dẫungaycảnhưtôiđãkhôngcôngbốcôngviệccủatôi.
Nhưngtôinghĩrằngtựbạnđãgánnhiềusứcnặnghơnvớimâuthuẫnkhácvốnbạnđãbuộctộitôi.Bởivìconngườitiếpcậnquáítvớinhữnglậpluậnhợplývàquáhoàntoànbịnhữngnhucầubảnnăngcủahọchiphối,tạisaomộtngườinênbắtđầuđịnhtướcđicủahọmộtsựthỏamãnbảnnăng,vàthaythếnóbằngnhữnglậpluậnhợplý?Đólàsựthậtrằngconngườilànhưthếnày,nhưngbạncóhỏimìnhliệuhọphảilànhưthếnàyhaykhông,liệubảnchấtthâmsâunhấtcủahọbắtphảicónóhaykhông?Cóthểnàomộtnhànhânchủnghọcchochỉsốsọcủamộtgiốngngườimàphongtụccủahọlàbópméođầutrẻemcủahọ,bằngcáchquấnbăngquanhđầuchúngtừnhữngnămsớmnhấtcủachúnghaykhông?
Hãynghĩvềsựtươngphảntuyệtvọnggiữatríthôngminhrạngrỡcủamộtđứatrẻkhỏemạnhvàtrílực
yếuđuốicủangườilớntrungbình.Cóthểnàochúngtahoàntoànkháchắcchắnrằngđúngkhôngphảilàgiáodụctôngiáovốnhứngchịumộtphầnlớnkhiểntráchvìsựbạiliệttươngđốinàyhaykhông?TôinghĩrằngnósẽlàmộtthờigianrấtlâutrướckhimộtđứatrẻkhôngbịảnhhưởngbắtđầutựnócóbănkhoănvềGótvànhữngsựviệcởmộtthếgiớikhác.Cólẽnhữngsuynghĩcủanóvềnhữngvấnđềnàyrồisauđósẽtrêncùngnhữngnẻođườnggiốngnhưchúngđãđếnvớichaôngcủanó.
Nhưngchúngtađãkhôngchờđợichomộtpháttriểnnhưvậy;chúngtagiớithiệunóvớigiáolýtôngiáoởmộttuổikhiấynóvừakhôngquantâmđếnchúng,cũngchẳngcókhảnăngnắmbắtnhữnggìchúngthâmnhập.Khôngđúngsựthậthaysao-rằnghaiđiểmchínhtrongchươngtrìnhgiáodụccủatrẻemngàynay-làtrìhoãnpháttriểntìnhdụcvàbắtđầuảnhhưởngtôngiáosớm?Nhưvậyđếnthờiđiểmtrítuệcủađứatrẻthứctỉnh,nhữnggiáolýtôngiáođãtrởnênkhôngthểcôngkíchđược.
Nhưngcóphảibạncóýkiếnrằnglàrấtcóíchlợivớisựtăngcườngchứcnăngtrítuệnhưngmộtlĩnhvựchếtsứcquantrọngnhưthếlạinênbịđónglạivìsựđedọacủalửahỏangục?Khimộtconngườiđãmột lầnmangmìnhđếnchấpnhậnkhôngphêphán tấtcảnhữngxuẩnđộngmàgiáo lý tôngiáođemđặttrướcôngta,vàthậmchíngườiấykhôngnhậnthấynhữngmâuthuẫngiữachúng,chúngtakhôngcầnphảihếtsứcngạcnhiêntrướcsựyếukémcủatrítuệcủaôngta.
Nhưngchúngtakhôngcóphươngtiệnnàokhácđểkiểmsoátbảnnăngtựnhiêncủachúngtangoàitríthôngminhcủachúngta.Làmsaochúngtacóthểmongđợingườitalànhữngkẻchịudướithốngtrịcủanhữngcấmđoáncủatưtưởngđểđạtđượclýtưởngtâmlý,ưuviệtcủatríthôngminh?
Bạncũngbiếtđấy,rằngphụnữnóichungđượcnóilàchịuthiệtbị“đầnđộnnhunhượcgốcsinhlý”[2]-cónghĩalà,mangmộttríthôngminhthấphơnđànông.
Sựkiệntựnóthìgâytranhcãi,vàgiảithíchvềnóthìđángnghingờ,nhưngmộtluậnchứngthuậnlợichosựtrítuệhéohonnàynhưmộtbảntínhtựnhiênthứhai,làphụnữlaođộngdướisựkhắcnghiệtcủamộtcấmđoánlúcbanđầu,chốngsuynghĩcủahọquayvềvớinhữnggìvốnsẽlàquantâmđếnhọnhất-cụthểlà,nhữngvấnđềcủađờisốngtìnhdục.Chođếnchừngnàonhữngnămđầucủamộtngườibịảnhhưởngkhôngchỉbởimộtsựứcchếcủatưtưởngtìnhdục,màcũngcònbởimộtsựứcchếtôngiáo,vàcủamộtứcchếtrungthành[3]vớichamẹvàthàycôgiáo,chúngtakhôngthựcsựkhôngthểbảongườiấylàgiốngthếnàotrongthựctế.
Nhưngtôisẽđiềuhòanhiệttìnhcủamìnhvàthúnhậnlàtôicũngvậy,cókhảnăngđươngtheođuổimộtảotưởng.Cólẽ tácdụngcủacấmđoántôngiáovề tư tưởngcóthểkhôngquátệnhưtôinghĩ,có lẽsẽthànhrarằngbảnchấtconngườivẫngiữnguyênthếngaycảnếunhưgiáodụcđãkhôngbịlạmdụngngõhầuđẩyconngườithànhđốitượngcủatôngiáo.
Tôikhôngbiếtvàbạnkhôngthểbiếtmộttronghai.Nókhôngphảilàvấnđềlớnđộcnhấtcủađờisốngnàyvốncóvẻnhưkhôngcógiảipháptrongthờihiệntại,nhiềunhữngcâuhỏithấphơnnữacũngcònlàkhótrả lời.Nhưngbạnphải thừanhậnrằngởđâychúngta làchínhđángtrongviệccómộthyvọngvềtươnglai–rằngcólẽcómộtkhotàngđểđàolên,cókhảnănglàmphongphúthêmvănminh,vàrằngnóđángbõcônglàmthínghiệmvềmộtnềngiáodụckhông-tôngiáo.Nếunhưthínghiệmrồichứngtỏtệhạikhôngchấpnhậnđược,tôiđãsẵnsàngbỏrơisựcảicáchvàquayvềvớiphánđoánthuầnmôtảcủatôi,rằngconngườilàmộtsinhvậtthuộcvềtrítuệyếuđuối,nóbịnhữngthèmmuốnbảnnăngcủanócaitrị.
Vềđiểmkhác,tôithẳngthắnđồngývớibạn.Chắcchắnlàđiềuvônghĩađểbắtđầuvớicốgắngchấmdứttôngiáobằngsứcmạnhvàtrongmộtcúđánhđộcnhất.
Trênhết tấtcả,bởivìnósẽ làvôvọng.Những tínđồsẽkhôngđểchoniềmtincủahọ,hoặcbằngnhữnglậpluậnhoặcbằngnhữngcấmđoán,bịtướckhỏihọ.Vàthậmchínếuđiềunàycóthànhcôngvớimộtsốngười,nósẽlàtànác.
Mộtngườiđãvẫntừnguốngthuốcngủtronghàngchụcnămlàtựnhiênkhôngthểngủnếuthuốcngủcủaôngbịlấykhỏiông.Rằngảnhhưởnganủicủatôngiáocóthểđượcvínhưcủamộtchấtmatuý[4],đượcminhhọarõràngbằngnhữnggìđangxảyraởnướcMỹ.Hiệnhọđangcốgắng,rõrànglàdướiảnhhưởngcủachínhphủnhunhược-tướcđimọichấtkíchthích,nhữngchấtlàmsaysưa,vànhữngchấtgâylạcthú
khác,vàthayvàođó,nhưcáchđềnbù,dồntốngchohọlòngtínmộtôngiáo.Đâylàmộtthửnghiệmkhác,kếtquảcủanóchúngtachẳngcầnphảicảmthấytòmò[5].
Thếnên,tôiphảimâuthuẫnvớibạnkhibạntiếptụcbiệnluậnrằngconngườihoàntoànkhôngthểsinhhoạtmàthiếusựanủicủaảotưởngtôngiáo,rằngnếukhôngcónó,họkhôngthểgánhchịunổinhữngkhókhăncủađởisốngvàsựtànbạocủathựctại.
Đólàsựthật,hẳnthế,đốivớinhữngconngườivốnbạnđãthâmnhiễmcáingọt–haychấtđộc-đắng-bọc-đường-tronghọtừthờithơấutrởđi.Nhưngcònđốivớinhữngngườikhácthìsao,nhữngngườiđãtrưởngthànhlànhmạnhhợplý?
Cólẽailànhữngngườikhôngchịukhổvìxáođộngthầnkinhsẽkhôngcầnthứcuốngsayđểlàmdịunhẹnóđi.Họsẽ,đólàsựthật,tìmthấytựthânhọtrongmộttìnhhuốngkhókhăn.Họsẽphảichấpnhậnvớichínhhọphạmvihoàntoàncủasựbấtlựckhôngthểtựbảovệcủahọvàsựvônghĩacủahọtrongguồngmáycủavũtrụ,họthôikhôngthểcònlàtâmđiểmcủasựsángtạo,thôikhôngcònlàđốitượngcủasựchămsócdịudàngvềphầncủamộtGótloxaphúcthiện.
Họsẽởcùngvịtrínhưcủamộtđứatrẻđãrờinhàchamẹ,nơinóđãrấtấmápvàthoảimái.Nhưngchắcchắntínhtrẻconlàtấtphảibịkhắcphục.Conngườikhôngthểcứcònmãimãilàtrẻembaogiờ,đếncuốicùnghọphảirangoài,đivàotrong“trườngđờithùnghịch”.Chúngtacóthểgọiđâylà“giáodụcvớithựctế”.Cócầntôithúnhậnvớibạnhaykhông-rằngmụcđíchduynhấtcủaquyểnsáchcủatôilàđểchỉrasựcầnthiếtchobướctiếntớitrướcnày?
Bạnđangsợ,cólẽ,rằnghọsẽkhôngđứngvữngnổivớithửnghiệmkhókhăn?Vâng,ítnhấtchúngtahãycùnghyvọnglàhọsẽ.Nólàmộtcáigì,ởbấtkỳmứcđộnào,đểbiếtrằng
mộtngườibịnémvàotrênchínhnhữngnguồnlựccủariêngngườiđó.Mộtngườirồisauđóhọcđểcómộtsửdụngchúngchothỏađáng.Vàconngườikhôngphảilàhoàntoànkhôngcótrợgiúp.KiếnthứckhoahọccủahọđãdạyhọnhiềukểtừnhữngngàycủatrậnĐạihồngthủy,vànósẽlàmtăngquyềnnăngcủahọxahơnthêmnữa.
VàđốivớinhữngtấtyếulớnlaocủaSốphận,chốngvớichúngmàkhôngcóđượcgiúpđỡ,họsẽhọccáchchịuđựngchúngvớisựcamchịunhẫnnhục.Đểlàmgìvớihọlàảovọngvềnhữngmẫuđấtrộngbạtngàntrênmặttrăng,mùagặtcủachúngchưaaitừngđãthấy?
Lànhữngngườichânthựcgiữnhữngmảnhđấtnhỏtrênmặtđấtnày,họsẽbiếtlàmthếnàođểxớitrồngmảnhđấtcủahọtrongmộtcáchmànónuôisốnghọ.Bằngcáchthuhồinhữngmongđợicủahọkhỏithếgiớibênkia,vàtậptrungtấtcảnhữngnguồnnănglượngđượcgiảiphóngcủahọvàođờisốngcủahọtrêntrầngian,họrồicóthểsẽthànhcôngtrongviệcđạtđượcmộttìnhtrạngcủanhữngsựviệc,trongđóđờisốngsẽtrởthànhchấpnhậnđượcchotấtcảmọingười,vàvănminhthôikhôngcònápbứcbấtcứainữa.Sauđó,vớimộttrongnhữngngườibạnvôthầncủachúngta,họsẽcóthểnóivớikhônghốitiếc:
Chúngtahãybỏlạithiênđường,Chonhữngthiênthầnvànhữngconchimsẻ.[6]
LêDọnBàntạmdịchChúthích:[1]Freudmuốnnói–trongvănminhphươngTây,ngườitavẫngiảđịnhcơsởlàconngườiphảicó
mộttôngiáo,xemđólànềntảngcủađạođứccánhânvàxãhội,nếuconngườitrongvănminhđótrởnênvôthần;erằngvănminhđókhôngđứngvững,vìluânlýxãhộisụpđổ.
ThâmnhiễmtruyềnthốngKitôhainghìnnămqua,trongngôntừthôngthườngbìnhdân–AnhMỹchẳnghạn–mộtconngười“tinsợGót”cónghĩalàmộtngườicóđạođứcnàođó,haythêmnữa“năngđinhàthờ”,nhưmộtbìnhphẩmnóivềmộtngườibìnhthường,ítnhiềuđángtin,đứngđắn,vàmỗikhithềhứamộtđiềugìnghiêmtrọng,họvẫncóthôngtụcđặttaylênquyểnkinhThánh.
Từhaithếkỷqua,sốlượngnhữngngườivôthầnđượcbiếtcàngtăng,nhàthờthưavắng,nhưngđốivớiquanđiểm“vôthần”,nhữngngườiphươngTâybìnhdânvẫnthườngvẫnnêucáctrườnghợpphổbiếnnhưAdolfHitlerNazivớiHolocaust,XôviếtNgavớiStalincùngnhữngthanhtrừng,khủngbốđẫmmáu,
…nhưcảnhcáovềhiểmhọacủa‘vôthần”,xemđólànhữngliềuthuốc“độc”củahiệntượngphitôngiáo!SựthựclàchủnghĩadântộcquákhíchởnướcĐức,haychủnghĩacáchmạngvôsảnởNga,haybấtkỳ
nhữngtrườnghợpquákhíchnàotrongchínhtrị,mỗichúngđềulàmộtanhemsongsinhvớitôngiáođộcthần,trướcsauđềucóliênhệvới-điểnhìnhlà-đạoKitô.Chúngrađờitừsựkháiniệmvềphânbiệt“trong-ngoàinhóm”,sựđộctôntưtưởng(tôngiáo,dântộchaychínhtrị-mộtGótduynhất,duynhấtđúng–khôngthểsailầm),lấycứucánhbiệnminhnhữngphươngtiệntànđộcthấytrongsựhysinhthựctạichonhữnggìởngoàithờigian,khônggiannày;vànhữnggìlịchsửchưabiếtcóđiđếnhaykhông,nhữnggì–trongđoạnsau–Freudgọilà“nhữngmẫuđấtrộngbạtngàntrênmặttrăng,mùagặtcủachúngchưaaitừngđãthấy?”.
Russell,ởnhiềuchỗkhác,đãchỉra–vắntắt–điệnKremlinlàmột“biếnthân”củaVatican–nhữngngườitheoMarxđãlấy“nướcchatatrêntrời”củaChristđemxuốngtrầngian,rồiquyếtliệtvượtthờigian,hốihảđichođếncuốiđườnglịchsử,nơixãhộikhôngcònđấutranhgiacấp,củacảilàchung,tàinguyênphânphốicôngbằng,mọingườihưởngmộtthứhạnhphúccủa“thếgiớiđạiđồng”.NướcChúamànhữnghộiNhàthờcủaPaulraogiảngchuyểnthànhthiênđànghạgiớicủanhữngNhànướcvôsản!–thờihoàngkimcủaconngườisẽđến,nhưngkhôngphảiđợingàytậnthếvẫnđedọavới“phánxétcuốicùng”.
NhưngbâygiờngườiphươngTâyđãtỉnhngộ,mạnhbạolêntiếng,đặtcâuhỏiphổthông–cóthểcómộtnềnđạođứcmàkhôngdựatrêntôngiáohaykhông?
Nóithôngthường–nếukhôngcóGót,khôngcótôngiáo,lấygìlàmtiêuchuẩnchotốtxấu,đúngsai.Saukhihọsángsuốtvàtỉnhngộnhậnra–nhữngtôngiáoAbrahamvớinhữnggốcrễsâuxacủahầuhếtnhữngphiluân,vôđạo,chiếntranhtànác,vàtrênhết,sựnôlệtinhthầnconngười.TinvàomộtGótlàkhôngtinvàoconngười,điểnhìnhlàkhôngtinvàokhảnăngcủaconngười,tứclàkhoahọc,vàlýtrícủanó.Tinvàomộtảotưởngtrênkia,bênkia,làquênthựctạisựsốngbâygiờvàởđây.
Vềvấnđềnày–chúngtatừphươngĐông,maymắncócâutrảlờitừthựctạilịchsửkhẳngđịnhvàminhmạch,tronghơnhainghìnnămqua,trongkhiởphươngtây,từthánhchiếnởTrungĐôngvớinhữngngườithờcùngGótnhưngkháctêngọi,đếnchiếntranhdiệtchủng,diệtvănhóavớinhữngdântộcbảnđịachâuMỹ,rồichiếntranhthờiPhụchưnggiữanhữngngườicùngtínngưỡng(CatôvàTinlành),…
Trongkhiđó,ởphươngĐôngvớinhữngtôngiáo–hayđúnghơnnhữngtínngưỡngvôthần–đãcómộtnềnluânlýrấtcao,đạođứcxãhộivữngmạnh.Ítnhấttrongrấtnhiềuphươngdiện,khôngcónhữngchiếntranhdiệtchủng,diệtvănhóavìtôngiáo,khôngcóchiếntranhtôngiáoloạinhưthánhchiến,cũngkhôngcónạnbuônnôlệ,vàsựđànápđènénphụnữnhưởphươngTây,vànhấtlàkhôngcóaibịđốtsốngvìtộibấtđồngtôngiáo,tínngưỡng.
[2][Moebiusđãdùng từnày(1903).Cf.Bảnvăn trướcđâycủaFreudvềđạođưucs tìnhdục“vănminh”(1908d),StandardEd.,9]
[3]TheobảntiếngPháp(l’inhibitionmentale“loyaliste”enverslesparentsetleseducateurs)–trongbảntiếngAnhgiảithíchlàtrungthànhvớinhàvua,tôinghĩlàkhôngđúng.
[4]Marxđã–nổitiếng–gọitôngiáolà“opiumofthepeople”:“Tôngiáo,thựcvậy,làsựtựýthứcvàtựđánhgiácủaconngười,conngườiấyhoặcchưathắngđạt
đếnchínhmình,hoặcđãlạiđánhmấtchínhmìnhlầnnữa.Nhưngconngườikhônglàkẻtrừutượngngồixổmthảnhthơingoàithếgiới.Ngườilàthếgiớicủaconngười–nhànước,xãhội.Nhànướcnàyvàxãhộinàytạoratôngiáo,vốnnólàmộtýthứcngượcđầucủathếgiới,bởivìnólàmộtthếgiớilộnngược.
Tôngiáolàlýthuyếttổngquátcủathếgiớinày,làbáchkhoatoànthưtómlượccủanó,làlogiccủanótronghìnhthứcphổthông,làđiểmbảovệdanhdựtinhthầncủanó,lànhiệttâmcủanó,làcấmcảnđạođứccủanó,lànghiêmtrọngtánthưởngcủanó,vàlàcơsởphổquátcủanóchoanủivàbiệnchính.Nólàsựthểhiệntuyệtvờicủayếutínhconngườibởivìyếutínhconngườiđãchưathutậpđượcbấtkỳthựctạichânthựcnào.Cuộcđấutranhchốnglạitôngiáo,dođógiántiếplàđấutranhchốnglạicáithếgiớivốntôngiáolàtinhthầntỏadậymùihươngcủanó.Thốngkhổtôngiáo,làmộtvàđồngthời, làdiễntảcủathốngkhổthựcsự,vàphảnđốichốnglạithốngkhổthựcsự.
Tôngiáolàtiếngthởdàicủasinhvậtbịápbức,tráitimcủamộtthếgiớikhôngtim,vàlinhhồncủanhữngđiềukiệnsốngkhônghồn.Nólàthuốcphiệncủaconngười.Hủybỏtôngiáonhưhạnhphúcảocủaconngườilànhucầuchohạnhphúcthựccủahọ.Kêugọihọbỏđiảotưởngcủahọvềđiềukiệnsốngcủahọlàkêugọihọbỏđinhữngđiềukiệnvốnnókéođòinhữngảotưởng.Phêbìnhtôngiáo,dođólà,trongtrứngnước,phêbìnhcáithunglũngngậpnướcmắtvốnởđótôngiáolàvòngsánglấplánh”.(K.Marx).
[5]Bàivănviếtgiữathờikỳcủa“NationalProhibition”ởnướcMỹ(1920-1933).NướcMỹbanlệnhcấmchuyênchở,bán,vàsảnxuấtcácloạirượu.Kétquảthảmhạilàchợđen(rượu)lantràn,giếtngười,găng tơ lớnmạnh(nổi tiếng làAlCapone),Các tổchức tộiphạmphát triểnnhanhchóngvàgiếtngườihàngloạt,chiếntranhbăngđảnglantrànquaviệccungcấprượutrênthịtrườngchợđen.Đâylàthờiđạicủabăngđảng,kểcảgangsternổitiếngnhấtAlCapone.Âmnhạcvàphươngtiệntruyềnthôngkháccũngthayđổitrongthởiquốccấmnày,trànlantrongnhạcJazz.Phimgangsternhanhchóngtrởthànhthểloạiphổbiến, phảnánh sự coi thườngpháp luật của thờiđại.Tranhhoạthoạthọa chính trị trởnên thườngxuyênhơn,chothấycảhaimặtcủavấnđềcấmrượu.
ChínhphủMỹ,saumộtthờigiandàivậtvãvàxấuhổ,cácchínhtrịgiacuốicùngđãnhậnrasailầmcủamìnhvàđãchấmdứtNationalProhibition,nhưngnóđãđểlạimộtvếtnhơtronglịchsửcủanướcMỹ.Dĩnhiên,cónhiềunguyênnhândẫnđếnsailầmnày,trongđócócáchộinhàthờKitô,thờibấygiờđãcựcđoanlênánrượulàkhícụcủaquỉSatan,haygọirượulà“menngọtcủaquỉ”(“demonrum”hay“LuciferLiquids”).
[6][“DenHimmelüberlassenwir,DenEngelnunddenSpatzen”-TừbàithơDeutschlandcủaHeine(CaputI).]
X
“Nhữngđiềuđónghetuyệtvời!Mộtgiốngngườilànhữngngườiđãtừbỏtấtcảnhữngảotưởngvànhưthếtrởthànhcókhảnănglàmsựtồnsinhcủahọtrênmặtđấtcóthểchịuđựngđược!Tuynhiên,tôikhôngthểchiasẻnhữngmongđợicủabạn.Vàđókhôngphảivìtôilàngườiphảnđộngcốchấp,cólẽbạnđãnhìntôinhưthế.Không,đólàvìtôilàmộtngườibiếtđiềuhợplý.
Chúngtabâygiờdườngđãđổicácvaitrò:bạnxuấthiệnnhưmộtngườinồngnhiệt,ngườichophépmìnhđượcnhữngảotưởngcuốnđixa,vàtôibênhvựcchonhữngtuyênđòicủalýtrí,nhữngquyềncủachủnghĩahoàinghi.
Nhữnggìbạnđãgiảnggiảichitiếtdườngnhưvớitôiđượcxâydựatrênnhữngsailầm,bắtchướcthídụcủabạn,tôicóthểgọichúnglànhữngảotưởng,vìchúngphảnbộirõràngđủhếtảnhhưởngcủanhữngmongmuốncủabạn.Bạngắnhyvọngcủabạnvềsựkhảhữunhữngthếhệvốnkhôngtrảiquakinhnghiệmbịảnhhưởngcủanhữnghọcthuyếttôngiáotrongthờithơấusẽdễdàngđạtđượcsựưuviệtmongmuốncủatrítuệbêntrênđờisốngcủanhữngbảnnăng.Điềunàychắcchắnlàmộtảotưởng:trongphươngdiệnquyếtđịnhnày,bảnchấtconngườikhócókhảnăngthayđổi.
Nếutôikhôngnhầm-kẻbiếtquáítvềnhữngvănminhkhác–ngaycảđếnngàynay,cónhữnggiốngngườiđãkhông lớndậydướiáp lựccủamộthệ thống tôngiáo,ấy thếnhưnghọkhôngđếngầnvới lýtưởngcủabạnhơnsovớiphầncònlại.NếubạnmuốnđuổitôngiáorakhỏivănminhchâuÂuchúngta,bạnchỉcóthểlàmthếbằngnhữngphươngtiệncủahệthốngnhữnghọcthuyếtkhác,vàmộthệthốngnhưthế,ngaytừđầuchắcchắnthếchỗtấtcảnhữngđặcđiểmtâmlýcủatôngiáo–cũnglạithiêngliêng,cứngngắcvàkhôngkhoandung,lạicùngnhữngcấmđoántưtưởng–chosựphòngvệcủachínhnó.
Bạnphảicómộtcáigìđóthuộcloạinhằmđápứngnhữngyêucầucủagiáodục.Vàbạnkhôngthểnàomàkhôngcógiáodục.Conđườngtừtrẻsơsinhbênvúmẹđếnconngườivănminhlàmộtconđườngdài,trênđóquánhiềungườitrẻsẽđilạcvàthấtbại,khôngđạtđượcnhữngnhiệmvụđờingườiởthờiđiểmthíchhợp,nếuhọđãbịbỏmặckhônghướngdẫnvềsựpháttriểncủariênghọ.Nhữnghọcthuyếtvốnđượcápdụngtrongsựgiáodụchọsẽluônluônđặtnhữnggiớihạntrênnhữngsuynghĩcủahọnhữngnămtrưởngthành-đóđíchxáclànhữnggìbạnkhiểntráchtôngiáođươnglàmngàynay.
Bạnkhôngquansátrằngđólàmộtkhuyếttậtbẩmsinhkhôngthểxóasạchđượccủavănminhchúngtavàcủatấtcảmỗivănminhkháchaysao,lànóápđặttrêntrẻem,chúngbịbảnnănglèoláivàyếuđuốitrongtrítuệ,làmnhữngquyếtđịnhmàchỉcótríthôngminhtrưởngthànhcủanhữngngườilớnmớicóthểkhônglầmlỗi?Nhưngvănminhkhôngthểnàolàmkhác,vìsựkiệnrằngsựpháttriểnlâudàiquathờigiancủanhânloạiđãđượcnénvàomộtvàinămcủathờithơấu,vànóchỉlàbằngnhữngsứcmạnhtìnhcảmmàđứatrẻcóthểđượcđưadẫnvàođểlàmchủnhiệmvụđặttrướcnó.Nhưvậy,sauđấy,làtriểnvọngcho‘sựưuviệtcủatrítuệ’củabạn”.
“Vàbâygiờbạnphảiđừngngạcnhiênnếuvìlợiíchtôixingiữlạihệthốnggiáolýtôngiáonhưlàcơsởcủagiáodụcvàcủađờisốngcộngđồngconngười.Đâylàmộtvấnđềthựctế,khôngphảilàmộtcâuhỏivềgiátrịthựctại.Bởivì,cholợiíchcủaviệcbảotồnvănminhcủachúngta,chúngtakhôngthểtrìhoãnviệcảnhhưởngđếncánhânchođếnkhianhtađãtrởnênchínmuồichovănminh(vànhiềungườisẽkhôngbaogiờtrởnênđượcthếdùthếnàođinữa),bởivìchúngtabuộcphảiápđặttrênnhữngđứatrẻđươnglớn,mộtvàihệthốnghọcthuyếtvốnsẽtáchànhtrongnónhưmộttiênđềkhôngchấpnhậnphêbình;hệthốngcủatôngiáochođếnnay,xemranhưvớitôi,làthíchhợpnhấtchomụcđíchnày.
Vànólànhưvậy,dĩnhiên,đíchxácvìsựmongmuốnthànhhiệnthựccủanóvàvìsứcmạnhanủinguôilongcủanó,vốnquachúngbạnkêugọiđểnhậnrõnónhưlàmột“ảotưởng”.Nhìntheohướngcủasựkhókhăntrongkhámphárabấtcứđiềugìvềthựctại–quảthậtvậy,củasựhoàinghikhôngbiếtliệucóthểlàcóthểđượcchochúngtalàmnhưthếtấtcảhaykhông–chúngtaphảikhôngđượcbỏquasựkiệnlànhữngnhucầuconngười,cũngvậy,làmộtmảnhcủathựctại,và,trênthựctế,mộtmảnhquantrọngvàmộtmảnhvốnnóquantâmchúngtađặcbiệtchặtchẽ.
“Mộtlợithếkháccủanhữnghọcthuyếttôngiáo,đốivớinãothứccủatôi,ngụởmộttrongnhữngđặcđiểmcủanómàbạndườngnhưđặcbiệtbỏqua.Bởivìnóchophépmộtđãilọcvàthănghoacủanhữngýtưởng,làmchonócóthểxóabỏđượchầuhếtnhữngdấuvếtvốnnómangthuộcvềsuytưởngnguyênsơvàấutrĩ.Nhữnggìvẫncònsauđólàmộtcơthểgồmnhữngýtưởngmàkhoahọckhôngmâuthuẫnnữavàkhôngcókhảnăngbácbỏ.
Nhữngthayđổicủanhữnghọcthuyếttôngiáo,màbạnđãlênánnhưnhữngbiệnphápnửachừngvànhữngthỏahiệp,làmchonócóthểđểtránhcáivựcphânchiagiữaquầnchúngíthọcvànhàtưtưởngtriếthọc,vàgìngiữsựgắnbóchunggiữahọvốnlàrấtquantrọngđốivớisựbảovệchovănminh.Vớiđiềunày,sẽkhôngcầnphảilosợnhữngconngườicủađámđôngsẽkhámphárằngnhữngtầnglớptrêncủaxãhội“khôngcòntinvàoGót”.Tôinghĩbâygiờtôiđãchỉrarằngnỗlựccủabạnđixuốngđếnmộtcốgắngđểthaythếmộtảotưởngcógiátrịtìnhcảmđãđượckiểmchứngbằngmộtảotưởngkhác,vốnnócònchưađượckiểmchứngvàkhôngcógiátrịtìnhcảm”.
Bạnsẽtìmthấykhôngphảilàtôikhôngtiếpnhậnnhữngchỉtríchcủabạn.Tôibiếtkhónhưthếnàođểtránhnhữngảotưởng,cólẽnhữnghyvọngtôiđãthúnhậncũnglàthuộcmộtbảnchấtảotưởng.Nhưngtôigiữvữngmộtsựphânbiệt.Ngoàithựctếlàkhôngcóhìnhphạtápđặtnếukhôngchiasẻchúng,ảotưởngcủatôilàkhông,giốngnhưcủatôngiáo,khôngcókhảnăngsửachữa.Chúngkhôngcóđặctínhcủamộtảotưởng.
Nếukinhnghiệmsẽchothấy-khôngvớitôi,nhưngvớinhữngngườikhácsautôi,họnghĩnhưtôi,rằngchúngtađãsailầm,chúngtasẽtừbỏnhữngmongđợicủachúngta.Hãynhậncốgắngcủatôinhưnhữnggìnólà.Mộtnhàtâmlýhọc,mộtngườikhôngtựlừamìnhvềnhữngkhókhăncủaviệctìmranhữngứngxửcủamộtngườitrongthếgiớinày,làmchomộtnỗlựcđểđánhgiásựpháttriểncủaconngười,dướiánhsángcủacáiphầnnhỏcủakiếnthức,ôngđãđạtđượcthôngquamộtnghiêncứuvềnhữngtiếntrìnhtinhthầncủanhữngcánhântrongpháttriểncủahọtừđứatrẻđếnngườilớn.
Khilàmnhưvậy,ýtưởngtựnónảyđếnvớiôngtarằngtôngiáothìsosánhđượcvớimộtxáođộngthầnkinhthơấu,vàôngrấtlạcquan,đủđểchorằngnhânloạisẽvượtquagiaiđoạnxáođộngthầnkinhnày,cũnggiốngnhưnhiềutrẻemlớnlênrakhỏixáođộngthầnkinhtươngtựcủachúng.Nhữngkhámphánàyxuấtpháttừtâmlýcánhâncóthểlàkhôngđủ,ứngdụngcủachúngvớigiốngngườilàkhôngchínhđáng,vàlạcquancủaôngkhôngcócơsở.
Tôi nhận cho bạn tất cả những điều không chắc này.Nhưng thườngmột người không thể kiềm chếkhôngnóinhữnggìngườiấynghĩ,vàngườiấytựthalỗichomìnhtrênnềntảnglàngườiấykhôngnóinóranhiềuhơnlàtrịgiácủanó.
Vàcóhaiđiểmmàtôiphảidừnglạilâuhơnmộtchút.Thứnhất,cáiyếutrongvịtrícủatôikhôngbaohàmbấtkỳcáivữngthêmnàochocủabạn.Tôinghĩrằngbạnđangchốngđỡmộtsựviệckhôngcócáchnàochốngđỡđược.Chúngtacóthểnhấnmạnhđinhấnmạnhlạichothỏathíchchúngtarằngtrithứccủamộtngườithìyếuđuốikhisánhvớiđờisốngbảnnăngcủachínhôngta,vàtrongđiềunàychúngtacóthểlàđúng.Tuynhiên,cócáigìđóđặcbiệtvềsựyếuđuốinày.Giọngnóicủatrítuệlàmộtgiọngnóimềmmỏng,nhưngnókhôngyênnghỉchođếnkhinóđượclắngnghe.
Cuốicùng,saumộtchuỗivôsốnhữngcựtuyệt,nóthànhcông.Đâylàmộttrongvàiđiểmmàngườitacó thể lạcquanvề tươnglaicủanhânloại,nhưngtrongtự thânđiểmđó,nókhôngphải làcó tầmquantrọngnhỏ.Vàtừđóngườitalạicòncóthểlấyđượcnhữnghyvọngkhác.Nhữngtínhưuviệtcủatrítuệ,nólàsựthật,nằmxatrongmộttươnglaixalắm,nhưngcólẽkhônglàmộttươnglaixavôhạn.
NósẽgiảđịnhđềratrongchínhnócùngnhữngmụctiêugiốngnhưnhữngmụctiêumàbạnmongđợitừGótcủabạnthựchiện(dĩnhiêntrongnhữnggiớihạncủaconngười–miễnlàchừngnàothựctạingoạigiới“Ananke”,Ἀνάγκη-“Tấtyếu”chophépnó)[1],cụthểlàtìnhyêuthươngcủaconngườivàsựgiảmthiểukhổđau.Vớiđiềunàynhưthế,chúngtacóthểnóivớichúngtarằngsựđốikhángcủachúngtachỉlàmộttạmthờivàkhôngphảilàkhôngthểgiảihòa.
Chúngtamongmuốncùngnhữngđiềutươngtự,nhưngbạnthiếukiênnhẫnhơn,đòihỏihơn,và-tại
saotôilạikhôngnênnói–íchkỷ,đòitưlợinhiềuhơntôivànhữngngườibênphíatôi?Bạnsẽcótìnhtrạngcựclạcbắtđầungaysaukhichết,bạnmongđợitừnócáikhôngthểcóđượcvà
bạnsẽkhôngđầuhàngnhữngtuyênđòicủacánhân.Gótcủachúngtôi,“Lýtrí”-λόγος-logos[2]sẽđápứngbấtkỳđiềunàotrongnhữngmongmuốnnàykhitựnhiênbênngoàichúngtachophép,nhưngôngtasẽlàmđiềuđórấtdầndần,chỉtrongtươnglaikhôngthấytrướcđược,vàchomộtthếhệmớicủaconngười.
Ôngsẽkhônghứahẹnbồithườngchochúngtôi,nhữngngườichịuthươngđautừđờisống.Trênđườngđiđếnmụctiêuxaxôinày,nhữnggiáolýtôngiáocủabạnsẽphảibịbỏđi,bấtkểnhữngnỗlựcđầutiênthànhcônghaykhông,hayliệunhữngthaythếđầutiênchứngminhlàkhônggiữvữngđược.
Bạnbiếttạisao:trongthờigian,vềlâuvềdài,khôngcógìcóthểđứngvữngchốnglạiđượclýtrívàkinhnghiệm,và sựmâu thuẫnvốn tôngiáocungcấpchocảhai là tất cảhết sứcmongmanh.Ngaycảnhữngýtưởngtôngiáotinhlọccũngkhôngthểthoátkhỏisốphậnnày,miễnchừngnàochúngcốgắngđểgiữlạibấtcứgìtừsựanủicủatôngiáo.Khôngnghingờgìnếuchúngtựgiớihạnchúngvàomộtniềmtinởmộthữuthểtinhthầncaohơn,hữuthểnàycónhữngphẩmchấtkhôngxácđịnhđược,vàcónhữngcứucánhkhôngthểnhậnthứcđược,chúngsẽcóbằngchứngchốnglạitháchthứccủakhoahọc,nhưngsauđóchúngcũngsẽmấtsựnắmgiữcủachúngvớisựquantâmcủaconngười.
Vàthứhai:quansátsựkhácbiệtgiữatháiđộcủabạnvàcủatôivớinhữngảotưởng.Bạnphảibảovệnhữngảotưởngtôngiáobằngtấtcảsứclựcmạnhmẽcủabạn.Nếunótrởnênmấtuytín-vàthựcsựmốiđedọavớinólàđủlớnlao-sauđóthếgiớicủabạnsụpđổ.Khônggìcònlạichobạn,nhưngchỉtuyệtvọngvềtấtcảmọithứ,vềvănminhvàtươnglaicủanhânloại.Từtróibuộcđó,tôi,chúngtathìtựdo.Vìchúngtôiđãchuẩnbịđểtừbỏmộtphầnlớngồmnhữngmongmuốntrẻconcủachúngtôi,chúngtôicóthểchịuđựngđược,nếumộtvàitrongsốnhữngkỳvọngcủachúngtahóaralàảotưởng.
Giáodụcđượcgiảithoátkhỏigánhnặngcủanhữnghọcthuyếttôngiáo,nócóthểlà,sẽkhôngtácđộngthayđổinhiềulắmtrongbảnchấttâmlýcủaconngười.VịGótLýtrí(logos)củachúngtôi,cólẽkhôngphảilàmộtvịrấttoànnăng,vàôngchỉcóthểthựchiệnmộtphầnnhỏcủanhữnggìnhữngngườiđitrướccủaôngđãhứa.Nếuchúngtôiphảinhậnbiếtđiềunàychúngtôisẽchấpnhậnnóvớisựnhẫnnhụccamchịu.Chúngtôisẽkhôngvìlýdođóđánhmấtquantâmcủachúngtôivàothếgiớivàtrongđờisống,vìchúngtôichắcchắncómộthỗtrợmàbạnthiếu.
Chúngtôitinlàđiềucóthểcóđượcchocôngtrìnhkhoahọcđạtđượcmộtsốkiếnthứcvềthựctạicủathếgiới,bằngcáchđóchúngtôicóthểlàmtăngkhảnăngcủamìnhvàchúngtôicóthểsắpxếpcuộcsốngcủachúngtôiứnghợpvớichúng.Nếuniềmtinnàylàmộtảotưởng,sauđóchúngtôiđanglạiởcùngvịtrígiốngnhưcủabạn.
Nhưngkhoahọcđãchochúngtôibằngchứngquanhữngthànhcôngcủanórấtnhiềuvàquantrọnglànókhôngcóảotưởng.Khoahọccónhiềukẻthùcôngkhai,vànhiềuhơnnữanhữngkẻthùngấmngầm,trongsốđólànhữngngườikhôngthểthathứchokhoahọcvìnàngđãlàmsuyyếuđứctintôngiáovàđedọalậtđổnó.Nàngbịkhiểntráchvìsốlượngnhỏbénàngđãdạychúngtôi,vàchonhữnglĩnhvựclớnlaokhôngthểsánhnàngđãcònđểlạitrongtốităm.
Tuynhiên,trongđiềunày,mọingườiđãquênnàngcòntrẻnhưthếnào,nhữngkhởiđầucủanàngđãkhókhănbiếtbaonhiêu,vàngắnngủilitiđếnđâulàkhoảngthờigiankểtừkhitrítuệconngườiđãđủmạnhmẽchonhữngcôngviệcnàng thiết lập.Khôngphải làchúng ta tấtcảđềucó lỗihaysao,khiđặtnhữngphánđoáncủachúngtavàotrongnhữnggiaiđoạnquángắnngủi?
Chúngtanênlấynhữngnhàđịachấtlàmmôhìnhcủachúngta.Ngườitaphànnànvềsựkhôngđángtincậycủakhoahọc–nhưthếnào,nàngloanbáomộtđịnhluậtchohômnay,nhữnggìthếhệkếtiếpnhậnthứcnhưmộtsailầmvàthaythếbằngmộtluậtmớivốnhiệulựcđượcchấpnhậncủanócũngkhôngđượckéodàihơn.Nhưngđiềunàylàbấtcôngvàmộtphầnkhôngđúngsựthật.
Nhữngbiếnđổicủaquanđiểmkhoahọc lànhữngphát triển,những tiếnbộ,khôngphảinhữngcáchmạng.Mộtluậtlúcđầutiênđượcnhậnnhưcóhiệulựcphổquát,chứngtỏsẽlàmộttrườnghợpđặcbiệtcủamộtsựđồngnhấttoàndiệnhơn,hoặcbịhạnchếbởimộtluật,khôngđượckhámphátậnmuộnhơnvề
sau,mộtphỏngchữngxấpxỉthôsơchosựthậtđượcthaythếbằngmộtđiềuchỉnhcẩnthậnhơn,vốnlạiđếnphiênnó,đangchờđợichothêmtoànhảo.
Cónhiềunhữnglĩnhvựckhácloại,vốnchúngtavẫnchưavượtquamộtgiaiđoạnthuộcvềnghiêncứu,trongđóchúng ta làmthửnghiệmvớinhữnggiả thuyếtchúngsớmcó thểbịgạtbỏvìkhông thỏađáng,nhưngtrongnhữnglĩnhvựckhácmàchúngtađãcómộtlõikiếnthứcđảmbảovàgầnnhưkhôngthayđổi.Cuốicùng,mộtnỗlựcđãđượcthựchiệnđểnhằmlàmmấtuytínkhoahọctheomộtcáchquákhíchtriệtđể,trênnềntảngrằng,bịràngbuộcvớinhữngđiềukiệncủathânxácriêngcủachúngta,nócóthểmanglạikhông-gìkháchơnngoàinhữngkếtquảchủquan,trongkhibảnchấtthậtsựcủasựvậtbênngoàichúngtavẫnkhôngthểtiếpcậnđược.
Nhưngđâylàkhôngquantâmđếnrấtnhiềuyếutốcótầmquantrọngquyếtđịnhchosựhiểubiếtvềcôngtrìnhkhoahọc.Đểbắtđầu,cơcấutổchứccủachúngta-cónghĩalà,bộmáynãothứccủachúngta-đãđượcpháttriểnmộtcáchchínhxáctrongcốgắngđểthămdòthếgiớibênngoài,vànhưthế,nóphảiđãthểhiệnđượctrongcấutrúccủanómộtvàimứcđộthiếtthực,
-thứhai,tựthânnólàmộtphầncấuthànhcủathếgiớimàchúngtabắtđầudựđịnhđểđiềutra,vànósẵnsàngthừanhậnmộtđiềutranhưvậy;
-thứba,nhiệmvụcủakhoahọclàhoàntoànđượcbảohiểmnếuchúngtahạnchếnóvàoviệctrìnhbàythếgiớiphảixuấthiệnnhưthếnàochochúngtatronghậuquảcủacátínhđặcbiệtcủacơcấutổchứccủachúngta;
-Thứtư,nhữngtìmđượcsaucùngcủakhoahọc,chínhvìcáchthứcmàchúngđượcgặthái,đượcxácđịnhkhôngchỉcủacơcấutổchứccủachúngta,nhưngbởinhữngđiềuvốnnóđãảnhhưởngđếntổchứcđó;cuốicùng,vấnđềbảnchấtcủathếgiớimàkhôngquantâmđếnbộmáytinhthầntrigiáccủachúngtalàmộttrừutượngtrốngrỗng,khôngcónhữnglợiíchthựctế.
Không,khoahọccủachúngtakhônglàảotưởng.Nhưngmộtảotưởngsẽcóthểcó,khigiảđịnhrằngnhữnggìkhoahọckhôngthểđemchochúngta,chúngtacóthểlấyđượctừchỗnàokhác.
SigmundFreud(Nov-1927)
LêDọnBàntạmdịch(Mar,2011)
http://chuyendaudau.blogspot.com/http://chuyendaudau.wordpress.com
[1]Ἀνάγκη,Necessity -Tấtyếu(必要) - (Necessitas)–gốc từἀνάγκη,cónghĩa:sứcmạnh, ràng
buộc,tấtyếu(force,constraint,necessity)-ởđâylàTấtYếu[2]Logo:(Greekλόγο):Cónhữngnghĩalà“lời”,“nghĩ”,‘lýtrí”,“từ”,“ýnghĩa”,“phátbiểu”,“giải
thích”–tronggốcHylạp.Đãdịchlà“lýtính”,“lýniệm”(理性;理念)Tổngquát,thườngđượcdùngđểchỉnguyênlýlýtrí,hợplý,thuậnlẽphảihayluậtnàođócómộtsố
triếtgianghĩlàchịutráchnhiệmchocáchthứcvũtrụvậnhành.-ởđâylàLýtríChúthíchcủangườibiêntập:[HaiGótsongsinh:Logos:LýtrívàAnanke:Tấtyếu-củanhàvăn
HòalanMultatuli].