C E N T R U M 13

141

Ditar Kabashi, MA1

UDC: 159.9:37.091.3

DIMENSIONI JURIDIK I IMUNITETIT DHE I PAANSHMËRISË SË KREUT TË SHTETIT NË SISTEMIN

PARLAMENTAR TË QEVERISJES, POSAÇËRISHT NË RENDIN KUSHTETUES KOSOVAR

ПРАВНА ДИМЕНЗИЈА НА ИМУНИТЕТОТ И

НЕПРИСТРАСНОСТА НА ДРЖАВНОТО ВОДСТВО ВО СОБРАНИСКИОТ СИСТЕМ НА УПРАВУВАЊЕ, ОСОБЕНО

ВО УСТАВНИОТ ПОРЕДОК НА КОСОВО

THE LEGAL DIMENSION OF IMMUNITY AND IMPARTIALITY OF THE HEAD OF STATE WITHIN THE

PARLIAMENTARY SYSTEM OF GOVERNMENT, ESPECIALLY IN THE KOSOVAR CONSTITUTIONAL ORDER

ABSTRACT

The parliamentary system of government is very widespread

around the world, especially on the European continent, where it origin-

nates (England). This system can coexist with the monarchical form of

government but also with the republican one. The main precondition

for parliamentarism is that the executive branch should not focus on the

administration of the head of state. But does that mean that the head of

state in the parliamentary system is not important at all? Certainly not.

1 PhD Cand. në Departamentin e të Drejtës Publike, Ankara HBV University (ditarkabashi@gmail.com).

C E N T R U M 13

142

This study analyses the basic elements of the parliamentary

system, in particular two indicative components related to the head of

state: immunity and impartiality. It begins in a comparative context and

then in the Kosovar constitutional order.

Differences between monarchical and republican ideas have also

affected the opinion on the political, criminal and civil liability of the

head of state. In this paper, these issues are considered and the govern-

ment practices related to the responsibility of the head of state are

compared.

The study concludes that in the framework of parliamentary

system, the non-party and supra-party position of the head of state is the

best way to maintain the credibility of the post. Also, staying away from

confrontation with other constitutional bodies and not trying to define

governance-executive policies are the right ways for the functioning of

successful parliamentarism. In this way the epithet for the head of state

as a symbol of unity makes sense.

Key words: parliamentary system, head of state, immunity,

impartiality, constitutional review.

HYRJE

Dita-ditës, trajektorja e proceseve politike bën të duket sheshit se

është më se e nevojshme ngritja e diskursit të debatit që zhvillohet për

problemet kushtetuese dhe që afekton jetën politike - e rrjedhimisht -

edhe mirëqenien e qytetarëve. Dukuri të tilla demonstrohen rëndom në

vendet ku kultura kushtetuese nuk është e konsoliduar. Pasoja e këtij

fakti është brishtësia e demokracisë parlamentare dhe funksionimi i

zbehtë i bashkëpunimit ndërmjet institucioneve kryesore të shtetit, të

cilat, jo rrallë e pavend, trajtohen si konkurrente.

Veçan në shtetet e krijuara së voni dhe me sekuenca të shkëputura

të vetëqeverisjes përgjatë historisë, siç është rasti i Kosovës, moskupti-

met lidhur me funksionin e kreut të shtetit herë pas here dalin në sipër-

faqe. Duke mos i shpëtuar kësaj gjëme as Kosova, e cila me një historik

shtetësie prej vetëm dymbëdhjetë vitesh, ka shpenzuar energji të madhe

në përplasjet mes protagonistëve politikë që mbajnë poste të larta në

hierarkinë shtetërore. Andaj, në mungesë të ujdisë mes vete, faktorët

politikë i janë drejtuar mjaft herë Gjykatës Kushtetuese që të ndajë

drejtësinë dhe t’ua qartësojë se çfarë thotë Kushtetuta.

C E N T R U M 13

143

Ky punim fokusohet në shqyrtimin e pozitës së kreut të shtetit në

një qeverisje parlamentare, qoftë monarki a republikë, konkretisht në

çështjen e imunitetit të tij dhe rolit të paanshëm që prezumohet se ai e

ka. Në gjurmim të kuptimit të drejtë, përpos dispozitave normative në

fuqi, rëndësi ka edhe jurisprudenca kushtetuese dhe e drejta krahasim-

tare.

Gjatë punimit janë përdorur metodat: normative, analitike,

krahasuese dhe deduktive.

I. NDARJA ELASTIKE E PUSHTETEVE: SISTEMI PARLAMENTAR I QEVERISJES

Sistemi parlamentar ofron një strukturë fleksibile të ndarjes së

degëve të pushtetit shtetëror. Megjithëse tagrat ekzekutivë dhe legjisla-

tivë i janë dhënë dy organeve të ndryshme, këto organe nuk janë plotë-

sisht të pavarur nga njëri-tjetri. Reciprokisht ata mund t’i japin fund

para kohe mandatit të njëri-tjetrit. Sistemi ndërtohet mbi themelet e

bashkëpunimit dhe për këtë shkak është quajtur edhe “sistem i bashkë-

punimit të pushteteve”.2

Në literaturën juridike dhe atë të shkencave politike mund të

hasen emërtime sinonimike për sistemin parlamentar. Ndër to, përdorim

gjejnë termet: parlamentarizëm, qeverisje parlamentare, regjim

parlamentar, demokraci parlamentare, etj.

1. Vështrim i shkurtër mbi paraqitjen dhe zhvillimin e sistemit parlamentar

Lindja e sistemit parlamentar ka ndodhur në mënyrë të paplani-

fikuar. Ndonëse ideja e përfaqësimit të popullit në kuvende daton qysh

nga antikiteti tek grekët dhe romakët, ngjizja e parlamentarizmit si

sistem i qeverisjes ka zënë fill në praktikat zakonore disa shekullore të

administrimit në Angli. Kështu, në kontrast të sistemit presidencial të

qeverisjes, që është dizajnuar nga etërit e Kushtetutës së SHBA-ve

(1787), parlamentarizmi është rezultat i natyrshëm i raporteve politike

midis Kurorës dhe aristokratëve të Anglisë, hera-herës edhe me rrugë

të dhunshme, që përfundimisht ka prodhuar kufizimin e fuqisë absolute

të mbretit dhe qendërzimin e Parlamentit bikameral (dy dhomësh) në 2 GÖZLER, Kemal. Anayasa Hukukunun Genel Esasları. Ekin Basın Yayın

Dağıtım, Bursa, 2017, f. 242.

C E N T R U M 13

144

organizimin e pushtetit shtetëror.3 Ky rrugëtim është shoqëruar me një

varg aktesh juridiko-politike që kishin tendencë të garantonin të drejtat

e njeriut përballë absolutizmit mbretëror.4

Anglia e shek. XIII ishte vatër e përplasjeve të përgjakshme në

mes të monarkisë dhe feudalëve. Në epilogun e luftës, mbreti John, i

njohur si John Lackland (Johani pa tokë), më 1215 u shtrëngua të

miratojë Kartën e Madhe të Lirive (Magna Carta Libertatum), me anë

të së cilës për herë të parë kufizohej pushteti mbretëror. Ky dokument

sanksiononte që tatimet të mos vendoseshin njëanshëm nga Mbreti pa

pëlqimin e Këshillit Mbretëror (Curia Regis), në të cilin përfshiheshin

lordë, laikë dhe kleri kishtar. Që nga viti 1265, pjesë e këtij Këshilli u

bënë edhe përfaqësuesit e qyteteve, nga radhët e borgjezisë në ngritje.

Tridhjetë vite më vonë, Këshilli mori emrin Parlamenti i Madh dhe

Model (Great and Model Parliament), ku përfaqësoheshin të gjitha

shtresat. Kah mesi i shek. XIV filloi të përhapet termi parlamentarum,

emërtim i prejardhur nga latinishtja (parlare-flas), që dëfton veçorinë e

këtij organi si tribunë e diskutimeve.5

Me kalimin e kohës, fuqia e parlamentit sa vinte e rritej dhe ten-

denca e parlamentit për shtim kompetencash në njërën anë dhe përpjek-

ja e monarkut që të mbajë pushtetin në duart e veta çoi në shpërthimin

e luftës civile mes viteve 1642-1648, e cila për pasojë pati ekzekutimin

e mbretit Charles I. Kjo luftë nuk kishte cak zhdukjen e monarkisë,

porse shpërndarjen më të mirë të pushteteve dhe të vetëqeverisjes.6

Këto veprime i paraprinë Revolucionit Anglez të shek. XVII

(1688-1689), i quajtur Revolucioni i Lavdishëm (Glorious Revolution)

ose Revolucioni Pa Gjakderdhje (Bloodles Revolution). Pas kësaj çdo

gjë do të shkonte në favor të parlamentit. Parlamenti do të konsiderohej

mbajtës i sovranitetit dhe pushteti mbretëror ishte kufizuar.7 Ministrat

do të mbanin përgjegjësi të dyfishtë: para mbretit dhe para parlamentit.

3 KABASHI, Ditar. Zgjedhjet direkte presidenciale në republikat parlamentare.

Revista SHENJA, Viti VIII, Mars 2019, Nr. 95, ff: 50-53, f. 50. 4 Magna Carta Libertatum (1215), Petition of Rights (1628), Habeas Corpus Act

(1679), Bill of Rights (1689), Act of Settlement (1701) janë disa nga dokumentet që

kanalizuan idenë dhe praktikën qeverisëse në Angli. 5 OMARI, Luan. Sistemi parlamentar. Botimet “Elena Gjika”, Botim i katërt,

Tiranë, pa vit botimi, f. 8-9. 6 FILO, Llambro. Sistemet politike bashkëkohore. Botimet “Ideart”, Tiranë, pa vit

botimi, f. 192. 7 Për informata më të hollësishme rreth Revolucionit në fjalë, shih: https://www.-

history.com/topics/british-history/glorious-

https://www.history.com/topics/british-history/glorious-revolution#:~:text=The%20Glorious%20Revolution%2C%20also%20called,Dutch%20husband%2C%20William%20of%20Orange.https://www.history.com/topics/british-history/glorious-revolution#:~:text=The%20Glorious%20Revolution%2C%20also%20called,Dutch%20husband%2C%20William%20of%20Orange.

C E N T R U M 13

145

Shek. XVII do të bëhej pikë kthese në rrugëtimin e dhënies fund

arbitraritetit mbretëror. Përderisa në monarkitë evropiane mbreti konsi-

derohej si i dërguari i Zotit në sipërfaqe të Tokës, ai pranohej si i

pagabueshëm dhe të gjithë obligoheshin që t’i bindeshin në mënyrë

absolute, lëvizjet liberale në Angli e tronditën këtë botëkuptim.8

Në vitin 1832 realizohet një reformë parlamentare (Reform Act),

e cila konsistonte në zvogëlimin e mëtejmë të fuqisë së mbretit karshi

Qeverisë dhe me këtë merr fund parlamentarizmi klasik që bazohej në

dualizmin e pushteteve.9 Po atë vit ka ndryshuar edhe kursi i përfa-

qësimit në Dhomën e Lordëve dhe kështu ka nisur përfaqësimi më i

madh i borgjezisë.10

Kësisoj është përvijuar skema e një supremacie parlamentare,

thënë ndryshe, konkretizimi i qeverisjes së përgjegjshme, ku dega

ekzekutive e pushtetit jep llogari para asaj legjislative.11 Që atëherë u

sendërtua kontrolli i parlamentit mbi monarkinë dhe parlamenti u kthye

në një institucion që shërben në përfshirjen e mëtejme të shtresave të

ndryshme të popullsisë në qeverisje.12

Në konsolidimin e sistemit parlamentar, krahas të dhënave

historike dhe politike, rol lehtësues ka luajtur edhe harmonizimi i këtij

sistemi me kulturën politike të shoqërisë angleze.13

Sot, Anglia nuk paraqet vetëm vendin e origjinës së këtij sistemi,

por edhe modelin ku kreu i shtetit (Mbretëresha) ka rol simbolik14 në revolution#:~:text=The%20Glorious%20Revolution%2C%20also%20called,Dutch

%20husband%2C%20William%20of%20Orange. (10.6.2020) 8 NAL, Sabahattin. Parlamenter, Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Sistemlerinin Ortaya

Çıkışı ve bu Sistemlerin Bazı Ülkeler Tarafından Tercih Edilme Nedenleri. DOĞAN,

İlyas; ÜNVER, Serdar (Editör). Dört Kıtada Başkanlık Sistemi. Astana Yayınları,

Ankara, 2017, f. 54. 9 Shih: OMARI, Sistemi parlamentar, f. 11-13. 10 Për shembull, në vitin 1831, qytetet industriale si Manchester-i, Leeds-i, Birming-

ham-i, Sheffield-i nuk kishin asnjë përfaqësues. Me të ardhur viti 1832 zunë fill ndry-

shimet e parimeve elektorale dhe u rrit përqindja e votuesve, rrjedhimisht dhe e përfa-

qësuesve. Shih: EROĞUL, Cem. Çağdaş Devlet Düzenleri. İmaj Yayınevi, Ankara,

2016, f. 5-6. 11 MEJDANI, Rexhep. Mbi qeverisjen - pjesa e parë. Botimet “Dudaj”, Tiranë, 2009,

f. 124. 12 FILO, Sistemet politike bashkëkohore, f. 192. 13 NAL, Parlamenter, Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Sistemlerinin Ortaya Çıkışı ve bu

Sistemlerin Bazı Ülkeler Tarafından Tercih Edilme Nedenleri, DOĞAN/ÜNVER,

(Editör). Dört Kıtada Başkanlık Sistemi. f. 54-55. 14 Ta zëmë, që nga viti 1707 nuk është përdorur e drejta e vetos nga ana e Kurorës për

ligjet e miratuara dhe kështu është zhdukur vetiu kjo kompetencë.

https://www.history.com/topics/british-history/glorious-revolution#:~:text=The%20Glorious%20Revolution%2C%20also%20called,Dutch%20husband%2C%20William%20of%20Orange.https://www.history.com/topics/british-history/glorious-revolution#:~:text=The%20Glorious%20Revolution%2C%20also%20called,Dutch%20husband%2C%20William%20of%20Orange.

C E N T R U M 13

146

përfaqësimin e unitetit popullor dhe nuk përfshihet në përcaktimin e

politikave ditore qeveritare.15 Këtë të fundit e bën Qeveria (Kabineti),

e cila formohet dhe kontrollohet nga Parlamenti.16 Duke qenë monarki

kushtetuese e trashëguar, detyrat e monarkut janë të natyrës përfaqësue-

se, ceremoniale dhe unifikuese, që përfaqëson vendin brenda dhe jashtë

tij dhe drejton Kishën shtetërore Anglikane.17 Pushtetet që i njihen sot

Kurorës cilësohen “prerogativa” dhe realisht ushtrohen nga Kabineti,18

ose janë të ndërvarura nga Kabineti.19

Kur bëhet fjalë për kabinetin qeveritar në Angli, sipas studiuesit

Lijphart, megjithëse teorikisht qeveria i nënshtrohet votëbesimit të

Dhomës së Komunave dhe në dukje kontrollohet nga kjo e fundit, e

vërteta është pikërisht e kundërta e kësaj ngase në Dhomën e Komunave

zakonisht gjendet shumica e nevojshme që përbëhet nga anëtarët e

partisë mazhorancë. Në këtë mënyrë bëhet i lehtë qëndrimi në pushtet

dhe kalojnë pa problem projektligjet qeveritare. Nga kjo perspektivë,

Kabineti (Qeveria) gëzon dominim kundruall Parlamentit.20 Megjithë-

këtë, krahasuar me Kurorën dhe Dhomën e Lordëve, Dhoma e Komuna-

ve është më e fuqishme në sferën legjislative. Arsye e kësaj dukurie nuk

janë teoritë e sovranitetit kombëtar apo sovranitetit popullor sepse të

tillat nuk gjenden në të drejtën kushtetuese angleze. Këtu kemi të bëjmë

me evoluimin historik të kalimit të pothuaj të gjitha kompetencave në

duart e Dhomës së Komunave.21 15 Debatet për çështjen e pozitës juridike të mbretit kishin shpërthyer edhe në Francë,

fqinjin jugor të Anglisë, sidomos në shek. XIX. Njëri ndër juristët e njohur të kohës,

Adolf Thiers (1797-1877), në gazetën “Le National”, më 4 shkurt 1830, kishte dhënë

një formulim mjaft indikativ që i ka rezistuar kohës dhe citohet në literaturë: “Mbreti

udhëheq/mbretëron, por nuk qeveris/administron” (Le roi n’administre pas, ne gou-

verne pas, il règne). Shih: https://www.histoire-en-citations.fr/citations/le-roi-n-ad-

ministre-pas-ne-gouverne-pas-il (11.6.2020). Me këtë devizë ai avokonte konceptin e

një monarkie kushtetuese të tipit anglez dhe shprehte mospajtimin me akademikun

François Guizot (1787-1874), i cili duke bërë apologji për profilin e një shefi shteti

aktiv në politikëbërje, kishte deklaruar se "froni nuk është një karrige boshe" (Le trône

n’est pas un fauteuil vide). Shih: http://jurisfac.free.fr/fiche.php?type=&id=280&-

page=3&caract=3047&na=1440 (11.6.2020). 16 KABASHI, Zgjedhjet direkte presidenciale në republikat parlamentare, f. 50. 17 MEJDANI, Mbi qeverisjen, f. 126. 18 OMARI, Sistemi parlamentar, f. 14. 19 Për enumeracionin taksativ të kompetencave të Kurorës, shih: EROĞUL, Çağdaş

Devlet Düzenleri, f. 25-26. 20 LIJPHART, Arend. Patterns of democracy: government forms and performan-

ce in thirty-six countries. Yale University Press, Second edition 2012, f. 12. 21 EROĞUL, Çağdaş Devlet Düzenleri, f. 5.

https://www.histoire-en-citations.fr/citations/le-roi-n-administre-pas-ne-gouverne-pas-ilhttps://www.histoire-en-citations.fr/citations/le-roi-n-administre-pas-ne-gouverne-pas-ilhttp://jurisfac.free.fr/fiche.php?type=&id=280&page=3&caract=3047&na=1440http://jurisfac.free.fr/fiche.php?type=&id=280&page=3&caract=3047&na=1440

C E N T R U M 13

147

2. Veçoritë e sistemit parlamentar

Në teori nuk ekziston një konsensus përkitazi me veçoritë e

sistemit parlamentar. Megjithatë, disa karakteristika janë të pranuara

botërisht në qarqet akademike.

Sipas një klasifikimi, sistemi parlamentar shquhet për tri cilësi: a)

dega ekzekutive buron nga organi legjislativ, b) mandati i ekzekutivit

dhe i legjislativit është paksa i paqartë/i pasigurt (për shkak të mocionit

ndaj qeverisë dhe shpërndarjes së parakohshme të Kuvendit) dhe c)

pushteti ekzekutiv ka përbërje kolegjiale,22 ku posti i kreut të qeverisë

dhe ai i kreut të shtetit nuk fuzionohen tek i njëjti person (siç ndodh në

presidencializëm).

Së këndejmi, duhet theksuar që struktura e pushtetit ekzekutiv

është bicefal (dykokësh). Në njërën anë qëndron kreu i shtetit (monar-

ku/presidenti) kurse në anën tjetër gjendet qeveria (kabineti qeveri-

tar/këshilli i ministrave). I pari nuk gëzon kompetenca ekzekutive në

drejtimin e politikave të përgjithshme dhe nuk mban përgjegjësi politi-

ke karshi parlamentit, kurse këshilli i ministrave qeveris vendin dhe -

për rrjedhim - mbahet përgjegjës para parlamentit.

Në sistemin parlamentar dega ekzekutive e pushtetit shtetëror bu-

ron nga organi legjislativ. Domethënë, ekzekutivi konsolidohet në par-

lament dhe jo nga vota popullore, sikurse ngjan në sistemin presiden-

cial.

Si kundërpeshë e kompetencës së parlamentit që të ushtrojë votë

mosbesimi ndaj qeverisë, në praktikat parlamentare është paraparë edhe

e drejta e ekzekutivit që ta shpërndajë parlamentin sipas kritereve që i

parasheh kushtetuta e një vendi. Ky tagër zakonisht i njihet shefit të

shtetit. Me anë të kësaj mundësie sigurohet pavarësia e qeverisë dhe

baraspesha midis saj dhe parlamentit.23

Në disa shtete që aplikojnë sistemin parlamentar, anëtarët e këshi-

llit të ministrave mund të jenë njëkohësisht edhe anëtarë të parlamentit,

do të thotë e ruajnë edhe postin e deputetit. Gjithashtu, ministrat mund

të marrin pjesë në punimet (seancat) e parlamentit, gjë që nuk përkon

me sistemin presidencial. Madje është rregull i përhapur që së paku

22 AKÇALI, Pınar. Karşılaştırmalı Devlet Sistemlerine Giriş. İmge Kitabevi

Yayınları, Ankara, 2016, f. 82. 23 SALIU, Kurtesh. E drejta kushtetuese. Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 2004,

f. 302.

C E N T R U M 13

148

kryeministri të jetë anëtar parlamenti,24 por ka edhe përjashtime nga ky

rregull sikurse, për shembull, në rendin kushtetues të Republikës së

Kosovës.25

Karakteristikë e parlamentarizmit janë zgjedhjet e lira, të drejt-

përdrejta dhe shumëpartiake sepse në këtë mënyrë organet përfaqësuese

fitojnë legjitimitetin politik.26

Në raportin ndërmjet organit legjislativ dhe atij ekzekutiv kun-

drohet ndikimi i ndërsjellë në veprimtaritë e të dyja organeve. Në njërën

anë kemi ndërhyrjen e degës ekzekutive në funksionin legjislativ të

parlamentit (përmes projektligjeve), ndërsa në anën tjetër vrojtojmë in-

fluencën e parlamentit në politikat qeveritare dhe veçanërisht përmes

kontrollit që ushtron ndaj saj.27

Bashkëpunimi mes këtyre dy organeve në domenin e regjimit par-

lamentar mund të vlerësohet në dy pikëpamje: në pikëpamjen funksio-

nale dhe në atë organike. Sa i takon aspektit funksional, kjo vjen në

shprehje posaçërisht gjatë procesit ligjvënës. Zakonisht, në fillim organi

ekzekutiv harton projektligjin dhe ia paraqet organit legjislativ për ta

shqyrtuar dhe për ta nxjerrë në formë ligji. Këtë veprim e pasojnë aktet

nënligjore të qeverisë që rregullojnë zbatimin e ligjit. Ndërkaq, në as-

pektin organik, bashkëpunimi shpërfaqet në procesin e formimit të

qeverisë.28

Summa summarum, nga këto që u thanë më lart bëhet i mundur

konstatimi se sistemi parlamentar ngrehet mbi raportin e afërt dhe bash-

këpunues të organit legjislativ dhe atij ekzekutiv dhe këtu fle arsyeja që

cilësohet sistem qeverisës me ndarje të butë (elastike) të degëve të

pushtetit shtetëror.

24 ERDOĞAN, Mustafa. Anayasal Demokrasi. Siyasal Kitabevi, Ankara, 2014, f. 213. 25 Kushtetuta e Republikës së Kosovës nuk e kushtëzon zgjedhjen e kryeministrit me

të qenit paraprakisht anëtar i Kuvendit. Neni 96/6 thotë: “Kryeministri,

zëvendëskryeministrat dhe ministrat e Qeverisë mund të zgjidhen nga deputetë të

Kuvendit të Kosovës ose nga persona të kualifikuar, që nuk janë deputetë të

Kuvendit”. Dokumenti shqip i qasshëm në: https://gjk-ks.org/wp-

content/uploads/2017/11/gjkk_kushtetuta_e_republikes_se_kosoves_me_amendame

ntet_I-XXV_shq.pdf (05.6.2020). 26 BAJRAMI, Arsim. Parlamentarizmi (Aspekte krahasuese). Kolegji FAMA,

Prishtinë, 2010, f. 91. 27 ANAYURT, Ömer. Anayasa Hukuku: Genel Kısım (Temel İlkeler Kavram ve

Kurumlar). Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2018, f. 364. 28 TEZİÇ, Erdoğan. Anayasa Hukuku (Genel Esaslar). Beta Basım Yayın Dağıtım

A.Ş., İstanbul, 2017, f. 503.

https://gjk-ks.org/wp-content/uploads/2017/11/gjkk_kushtetuta_e_republikes_se_kosoves_me_amendamentet_I-XXV_shq.pdfhttps://gjk-ks.org/wp-content/uploads/2017/11/gjkk_kushtetuta_e_republikes_se_kosoves_me_amendamentet_I-XXV_shq.pdfhttps://gjk-ks.org/wp-content/uploads/2017/11/gjkk_kushtetuta_e_republikes_se_kosoves_me_amendamentet_I-XXV_shq.pdf

C E N T R U M 13

149

3. Përparësitë dhe dobësitë e sistemit parlamentar

Një sistem qeverisës i përkryer nuk gjendet askund sepse rretha-

nat politike, sociale, ekonomike ndryshojnë varësisht nga vendi. Pran-

daj, edhe në kuadër të sistemit parlamentar ka modele të ndryshme të

zbatimit. Krahas kësaj, mund të bëhet fjalë për anët e forta dhe dobësitë

e sistemit parlamentar në përgjithësi.

Ndër përparësitë e parlamentarizmit29 mund të thuhet se janë: a)

ofron rrugëzgjidhje për bllokadat brenda sistemit politik përmes

instrumenteve si mocioni i votëbesimit dhe shpërndarja e parlamentit;

b) është sistem fleksibil dhe në momente krizash ofron alternativën e

shkuarjes në zgjedhje të reja; c) gjasat për polarizim të skenës politike

i zvogëlon sepse edhe partia humbëse nuk përjashtohet nga sistemi por

kthehet në opozitë; ç) shefi (kreu) i shtetit qëndron në një pozitë

mbipartiake dhe kësodore mund të luajë rolin e një ndërmjetësi apo

arbitri në përplasjen eventuale midis parlamentit e qeverisë, etj.

Ndërkaq, në mesin e të metave që e karakterizojnë këtë sistem,

mund të përmenden:30 a) shoqërohet nga rreziku i qeverive të paqën-

drueshme dhe me mandat të shkurtuar për shkak të prishjes eventuale

të koalicionit; b) hap rrugën e qeverisjeve të dobëta për shkak të mos-

pajtimeve programore të ortakëve të koalicionit; c) ul kualitetin e demo-

kracisë për shkak se populli nuk e zgjedh drejtpërdrejtë qeverinë por

zgjedh deputetët dhe nuk ka garanci se të votuarit e popullit doemos

vijnë në pushtet sepse në fund të ditës marrëveshjet bëhen rëndom në

mes të partive dhe votuesi nuk pyetet.

Studiuesi i njohur Sartori, si problem të përbashkët të të gjitha

regjimeve parlamentare njeh faktin e ekzistimit të partive parlamentare

që nuk tejkalojnë vijën partiake gjatë votimeve në parlament. Teksa në

shembullin amerikan mungesa e disiplinës partiake mund të cilësohet

aset i çmuar, në rendin parlamentar mungesa e disiplinës partiake

paraqet një pengesë.31

29 Shih: GÖZLER, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, f. 248. 30 Shih: GÖZLER, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, f. 249-250. 31 SARTORI, Giovanni. Comparative Constitutional Engineering: An Inquiry into Structures, Incentives and Outcomes. New York University Press, New

York, 1994, f. 102.

C E N T R U M 13

150

II. KREU I SHTETIT NË SISTEMIN PARLAMENTAR

Kreu i shtetit (shefi i shtetit) është pjesë përbërëse dhe e domos-

doshme e rregullimit shtetëror me regjim parlamentar. Postin e tij e

karakterizojnë një sërë tiparesh dalluese, të cilat në vijim do të shtjello-

hen në aspekt teorik dhe krahasues.

1. Termet për kreun e shtetit

Varësisht nga trajta e sundimit në një vend, kreu i shtetit fiton

epitetin me të cilin thirret.

Në shtetet monarkike, kreu i shtetit ndodh të thirret: “mbret”,

“mbretëreshë”, “perandor”, “sovran”, “sulltan”, etj. dhe që të gjitha

këto ofiqe mund të përmblidhen nën termin “monark”.

Në republikat parlamentare kreu i shtetit thirret me emra të

ndryshëm. “President i republikës”, “president i shtetit”, “president” etj.

janë disa nga emërtimet më shpesh të hasura në literaturën juridiko-

politike dhe në aktet juridike.

2. Zgjedhja dhe mandati

Një mori vendesh që kanë suprimuar monarkinë dhe kanë për-

qafuar trajtën republikane të shtetit duke adoptuar sistemin qeverisës

parlamentar, zgjedhjen e presidentit e bëjnë në organin legjislativ. Në

prapavijë të kësaj praktike ndodhet ideja që deputetët janë të zgjedhurit

e popullit (sipas Rousseau-it) apo të kombit (sipas Sieyes-it) dhe ata

janë kompetentë të ushtrojnë sovranitetin në emër të tij (popu-

llit/kombit).32

Zgjedhja e presidentëve në regjimet parlamentare bëhet kryesisht

në organin legjislativ (Kuvend), sikurse në: Shqipëri, Kosovë, Itali, etj.

Megjithatë, ndodh që edhe disa shtete të tjera me bazament parlamentar

të zgjedhin presidentin me vota direkte popullore. Kësisoj, Irlanda,

Islanda, Bosnjë-Hercegovina etj. bartin kryesisht kritere të parlamenta-

rizmit, porse e zgjedhin presidentin në zgjedhje të drejtpërdrejta presi-

denciale. Në këtë segment duhet potencuar se ekzistimi i zgjedhjeve

presidenciale nuk e tjetërson domosdo tërësisht sistemin parlamentar.

Tiparet e parlamentarizmit mund të ruhen dhe sistemi presidencial nuk

32 KABASHI, Zgjedhjet direkte presidenciale në republikat parlamentare, f. 50.

C E N T R U M 13

151

do të instalohet përderisa nuk pësojnë ndryshime substanciale kompe-

tencat dhe përgjegjësitë e presidentit.33 Padyshim se ky është një indi-

kacion drejt ndërtimit të sistemit gjysmë-presidencial, por jo i mja-

ftueshëm për se për një cilësim të tillë.

Presidenti i një republike vjen në detyrë për një mandat të caktuar

nga kushtetuta. Disa kushtetuta i njohin presidentit mandat katërvjeçar

(Islanda), pesëvjeçar (Kosova, Shqipëria, Maqedonia, Gjermania, Gre-

qia, etj.) gjashtëvjeçar (Finlanda, Austria) ose edhe shtatëvjeçar (Italia,

Franca gjatë Republikës së Tretë dhe të Katërt, Turqia në periudhën

1982-2014, etj.). Praktikat tregojnë se presidenti mund të rizgjidhet në

postin që ka mbajtur për një mandat, veçse në disa shtete i lejohet vetëm

një herë kurse në disa të tjera nuk i kufizohet.

Në rast të mungesës së përkohshme të presidentit a pamundësisë

së ushtrimit të detyrave të tij, si rregull kushtetues, ushtrues detyre i

presidentit për një interval të caktuar bëhet kreu i organit legjislativ. Në

shtetet me parlament bikameral (dydhomësh), kjo detyrë i takon kreut

të dhomës së dytë (senatit).34 Gjithashtu haset edhe modeli institucional

që ushtrimin e përkohshëm të detyrave të presidentit ia ngarkon kreut

të një organi të posaçëm kushtetues, siç është modeli gjerman,35 ku kjo

detyrë i takon kryetarit të Këshillit Federal (Bundesrat).36

33 Domethënë, gjersa presidentit nuk i fuqizohet pozita kushtetuese dhe nuk i njihen

tagrat ekzekutivë a legjislativë, per se nuk do të bëhet fjalë për transformim të sistemit

qeverisës në një vend. 34 Për shembull, Kështu e parasheh edhe Kushtetuta e Italisë e vitit 1948. Neni 86 i

saj specifikon se funksionet e Presidentit të Republikës, në të gjitha rastet kur ai nuk

mund t’i ushtrojë ato, do të ushtrohen nga ana e Kryetarit të Senatit. Dokumenti në

gjuhën angleze i qasshëm në:

https://www.senato.it/documenti/repository/istituzione/costituzione_inglese.pdf

(08.6.2020). 35 Ligji Themeltar i Gjermanisë i vitit 1949 ka precizuar se kur Presidenti Federal e ka të pamundur kryerjen e detyrave të veta, ose në rast se posti i tij mbetet vakant para

kohe, kompetencat e tij do t’i ushtrojë Kryetari i Bundesrat-it (neni 57). Dokumenti

në gjuhën angleze i qasshëm në: https://www.btg-bestellservice.de/pdf/80201000.pdf

(08.6.2020). 36 Vlen të bëhet një sqarim i shkurtër por i dobishëm lidhur me natyrën e këtij organi.

Njohësi i të drejtës kushtetuese gjermane, studiuesi Durim Berisha vë theksin në një

gabim të përhapur në literaturën juridike, sipas të cilit mendohet se Gjermania ka parla-

ment bikameral. Autori pohon se Këshilli Federal (Bundesrat) nuk është organ legjis-

lativ, por është institucion kushtetues i përbërë nga përfaqësuesit e qeverisë (pushtetit

ekzekutiv) së landeve dhe jo nga përfaqësuesit e legjislativit. Qëllimi i këtij organi është

mbrojtja e interesave të njësive federale. Berisha potencon se keqkuptimi i natyrës së

këtij organi ndodh për shkak se ky organ mund të vërë veto ndaj ligjeve federale që

https://www.senato.it/documenti/repository/istituzione/costituzione_inglese.pdfhttps://www.btg-bestellservice.de/pdf/80201000.pdf

C E N T R U M 13

152

3. Imuniteti i Kreut të Shtetit

Në literaturën juridike, (pa)përgjegjësia e kreut të shtetit klas-

fikohet në tri kategori: përgjegjësia politike, përgjegjësia penale dhe ajo

juridiko-civile (private). Varësisht nga trajtat e sundimit dhe rregullimet

kushtetuese shfaqen edhe format e imunizimit të kreut të shtetit.

3.1. Përgjegjësia politike Përgjegjësia politike është përgjegjësi e qeveritarëve karshi

sovranit. Në një monarki absolute, qeveritarët janë përgjegjës karshi

mbretit, i cili është vetë sovrani. Nëse veprimet e tyre bien ndesh me

monarkun, atëbotë ata mund të shkarkohen. Ngjashëm mund të thuhet

edhe për regjimet diktatoriale ose juntën e puçistëve.37

Ky lloj i përgjegjësisë nuk kufizohet me një fushë të caktuar;

mund të ketë përmasa politike, sociale, ekonomike etj. Pasoja juridike

e përgjegjësisë politike është shkarkimi nga pozita ose detyrimi i

titullarit të postit për të dhënë dorëheqje.

Lirimi nga përgjegjësia politike e kreut të shtetit është normuar

edhe në kushtetutat e monarkive parlamentare. Ndër shembujt historikë

është ai i Kushtetutës së Parë në Shtetin Osman, në të cilën precizohej

se integriteti personal i Padishahut është i shenjtë dhe është i liruar nga

përgjegjësia,38 kurse në botën bashkëkohore paraqiten rastet e monar-

kive moderne parlamentare. Kësisoj, në Spanjë, personaliteti i Mbretit

është i paprekshëm dhe ai nuk mbahet përgjegjës.39 Përgjegjës nuk

mbahet as monarku në Danimarkë dhe në vend të tij barra e përgje-

gjësisë politike bie mbi ministrat.40 Ministrat - dhe jo mbreti - do të jenë

rregullojnë çështje edhe të njësive federale (landeve). Shih monografinë: BERISHA,

Durim. Pozita e Kreut të Shtetit në Kushtetutën e Vajmarit dhe Ligjin Themeltar

- Studim Krahasues. N.G.L. “Grafika Rezniqi”, Prishtinë, 2015, f. 82-83.

37 GÖZLER, Kemal. Devlet Başkanları: Bir Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku İncelemesi. Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa, 2001, f. 79. 38 Kushtetuta e Shtetit Osman e vitit 1876 (Kânûn-ı Esâsî), neni 5. Dokumenti në gjuhën turke i qasshëm në: https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasa-

lar/1876-k%C3%A2n%C3%BBn-i-es%C3%A2s%C3%AE/ (04.6.2020).

39 Kushtetuta e Spanjës e vitit 1978, neni 56/3. Dokumenti në gjuhën angleze i qasshëm në:

http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Hist_Normas/Norm/

const_espa_texto_ingles_0.pdf (03.6.2020).

40 Kushtetuta e Danimarkës e vitit 1953, neni 13. Mbretëresha gëzon një status juridik shumë të veçantë. Ajo nuk është përgjegjëse për veprimet e saj. Ajo duhet t’i

zbatojë ligjet e Danimarkës, por ajo nuk mund të paditet dhe të dënohet nga

https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1876-k%C3%A2n%C3%BBn-i-es%C3%A2s%C3%AE/https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1876-k%C3%A2n%C3%BBn-i-es%C3%A2s%C3%AE/http://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Hist_Normas/Norm/const_espa_texto_ingles_0.pdfhttp://www.congreso.es/portal/page/portal/Congreso/Congreso/Hist_Normas/Norm/const_espa_texto_ingles_0.pdf

C E N T R U M 13

153

përgjegjës për aktet e Qeverisë edhe sipas Kushtetutës së Holandës.41

Barrën e përgjegjësisë politike ia ngarkon Kabinetit (Qeverisë) edhe

Kushtetuta e Japonisë, e cila specifikon që konsultimi dhe miratimi i

kabinetit do të kërkohet për të gjitha veprimet e Perandorit në çështjet

e shtetit.42 Duhet pasur parasysh se normimi i tillë nuk minon demo-

kracinë përderisa secili akt i monarkut kushtëzohet me kundërfirmën

nga ana ministrit përkatës. Në këtë mënyrë do të ekzistojë përgjegjësia

ndaj publikut, veçse jo e monarkut por e ministrit.

Sikurse është standardizuar mungesa e përgjegjësisë politike të

kreut të shtetit në monarki, ashtu është adoptuar edhe në republikat

parlamentare në të cilat pushteti ekzekutiv është bicefal, ku presidenti

përbën krahun pa përgjegjësi, ndërsa qeveria është krahu përgjegjës

para Kuvendit. Kjo nuk nënkupton privilegj për presidentin, por synon

krijimin e hapësirave të lira vepruese për kreun e shtetit, që të mos

mbetet nën ndikimin e partive politike dhe në këtë mënyrë t’i përforco-

het statusi i të paanshmit.43 Kur kësaj i shtohet edhe mungesa e kompe-

tencave të rëndësishme ekzekutive të presidentit, natyrshëm shfaqet

silogjizmi që ai nuk duhet të jetë shënjestër e shkarkimeve për shkak të

politikave koniunkturale, sikurse rrezikohet Qeveria me instrumentin e

mocionit të mosbesimit në Kuvend.

Në esencë, mungesa e përgjegjësisë politike e shefit të shtetit

përbën thelbin e regjimit parlamentar.44 Në të drejtën krahasimtare,

imuniteti nga përgjegjësia politike e presidentëve është afirmuar në një

gjykatat. Në anën tjetër, Mbretëresha nuk ka pushtet. Ministrat janë përgjegjës për atë që bën Qeveria. Përgjegjësia e ministrave rregullohet me një akt juridik të

posaçëm. Dokumenti në gjuhën angleze i qasshëm në:

https://www.thedanishparliament.dk/-

/media/pdf/publikationer/english/my_constitutional_act_with_explanations.ashx

(02.6.2020). 41 Kushtetuta e Holandës e vitit 1983, neni 42/2. Dokumenti në gjuhën angleze i

qasshëm në: https://www.government.nl/documents/regulations/2012/10/18/the-

constitution-of-the-kingdom-of-the-netherlands-2008 (02.6.2020). 42 Kushtetuta e Japonisë e vitit 1947, neni 56/3. Dokumenti në gjuhën angleze i

qasshëm në:

https://japan.kantei.go.jp/constitution_and_government_of_japan/constitution_e.htm

l (04.6.2020). 43 KABASHI, Ditar. Pozita e kreut të shtetit gjatë zhvillimit kushtetues në

Republikën e Turqisë – Shqyrtime krahasuese. Artini, Prishtinë, 2016, f. 52. 44 TEZİÇ, Anayasa Hukuku (Genel Esaslar), f. 511.

https://www.thedanishparliament.dk/-/media/pdf/publikationer/english/my_constitutional_act_with_explanations.ashxhttps://www.thedanishparliament.dk/-/media/pdf/publikationer/english/my_constitutional_act_with_explanations.ashxhttps://www.government.nl/documents/regulations/2012/10/18/the-constitution-of-the-kingdom-of-the-netherlands-2008https://www.government.nl/documents/regulations/2012/10/18/the-constitution-of-the-kingdom-of-the-netherlands-2008https://japan.kantei.go.jp/constitution_and_government_of_japan/constitution_e.htmlhttps://japan.kantei.go.jp/constitution_and_government_of_japan/constitution_e.html

C E N T R U M 13

154

sërë kushtetutash moderne të republikave, sikundër janë: Shqipëria,45

Italia,46 etj. Megjithatë në disa shtete, si Austria47 dhe Islanda,48 presi-

denti bart përgjegjësi politike dhe mund të shkarkohet me procedurë më

të koklavitur ku përfshihet organizimi i referendumit dhe aktivizimi i

organit legjislativ.

3.2. Përgjegjësia penale Në monarki kreu i shtetit është i liruar nga përgjegjësia penale.

Ky parim bazohet në idenë që personaliteti i mbretit është i shenjtë dhe

i paprekshëm. Në thelb, logjika e një prezumimi të tillë ndërlidhet me

definimin e sovranit. Duke qenë se secili ka përgjegjësi karshi sovranit,

45 Kushtetuta e Shqipërisë, neni 90/1, përcakton: “Presidenti i Republikës nuk ka përgjegjësi për aktet e kryera në ushtrim të detyrës së tij”. Dokumenti shqip i

qasshëm në: https://www.parlament.al/Files/sKuvendi/kushtetuta.pdf (05.6.2020).

Lidhur me këtë çështje, studiuesja Vorpsi afirmon mendimin se me vetë faktin që

Presidenti nuk mban përgjegjësi tregon që Kushtetuta e Shqipërisë ka dashur të nda-

lojë mundësinë e bërjes së një politike të pavarur të Presidentit, pasi bërja e politikës,

(qeverisja), i është lënë në dorë Kuvendit dhe Qeverisë. Mospasja e përgjegjësisë

politike realizohet duke e detyruar për kundërfirmë ministrin kompetent ose kryemini-

strin. Gjithashtu, Presidenti nuk përgjigjet para Kuvendit dhe këtu qëndron arsyeja që

ndaj Presidentit nuk mund të ndërmerret mocion mosbesimi ose të thirret interpelanca.

Mundësia e vetme është fillimi i një procesi para Gjykatës Kushtetuese për shkarkimin

e tij nga detyra ose përgjegjësia penale për kryerjen e një vepre penale. Shih: VORPSI,

Arta. Raporti kushtetues president – parlament. E drejta parlamentare dhe politikat

ligjore. Nr. XXIX, 2006. Punimi i qasshëm në: https://shtetiweb.org/2013/06/03/-

raporti-kushtetues-president-parlament-ne-republiken-parlamentare/ (14.6.2020).

46 Kushtetuta e Italisë, neni 90, thotë: “Presidenti i Republikës nuk është përgjegjës për veprimet e kryera gjatë ushtrimit të detyrave presidenciale, përveç në rastin e

tradhtisë së lartë ose shkelja e Kushtetutës”.

47 Kushtetuta e Austrisë e vitit 1929, në nenin 60/6 përcakton se presidenti mund të shkarkohet me iniciativën e referendumit popullor, të cilin duhet ta aprovojë edhe

Këshilli Kombëtar me 2/3 e votave. Refuzimi i vendimit në referendum sjell shpërn-

darjen e Këshillit Kombëtar dhe zgjedhje të reja. Dokumenti në gjuhën angleze i qas-

shëm në: http://constitutionnet.org/sites/default/files/Austria%20_FULL_%20Con-

stitution.pdf (08.6.2020).

48 Kushtetuta e Islandës e vitit 1944, në nenin 11 ka paraparë procedurën e shkar-kimit të Presidentit. Presidenti i mbaron mandati para kohe nëse shumica prej 3/4 e

Parlamentit (Althingi) vendos që të organizohet një plebishit për shkarkimin e Presi-

dentit dhe kjo iniciativë merr aprovimin popullor. Rezultati negativ prodhon zgjedhje

të reja parlamentare. Shih dokumentin në gjuhën angleze të qasshëm në:

https://www.constituteproject.org/constitution/Iceland_2013.pdf?lang=en

(07.6.2020).

https://www.parlament.al/Files/sKuvendi/kushtetuta.pdfhttps://shtetiweb.org/2013/06/03/raporti-kushtetues-president-parlament-ne-republiken-parlamentare/https://shtetiweb.org/2013/06/03/raporti-kushtetues-president-parlament-ne-republiken-parlamentare/http://constitutionnet.org/sites/default/files/Austria%20_FULL_%20Constitution.pdfhttp://constitutionnet.org/sites/default/files/Austria%20_FULL_%20Constitution.pdfhttps://www.constituteproject.org/constitution/Iceland_2013.pdf?lang=en

C E N T R U M 13

155

konkluzioni logjik është ky: në trajtat monarkike të shtetit, sovran është

vetë mbreti e - rrjedhimisht - ai nuk ka kujt t’i japë llogari.

Nga kjo pikënisje, në mesin e ithtarëve të monarkisë është ngjizur

qysh moti maksima e njohur “Mbreti nuk mund të gabojë” (lat.: Rex non

potest peccare), i hasur edhe në Mbretërinë e Bashkuar.49 Bile, atje ka

zënë vend edhe shprehja e mirënjohur “nëse mbreti e vret me dorën e vet

një ministër, përgjegjësia do t’i takojë kryeministrit. Ndërkaq, nëse

mbreti e vret kryeministrin, askush nuk mbahet përgjegjës për këtë”.50

Sot, në kushtetutat e monarkive simbolike evropiane, ende ruhet imuni-

teti i plotë formal i monarkëve. Norvegjia,51 Belgjika52 e Luksemburgu53

janë ndër vendet ku monarkut i garantohet imunitet nga ndjekjet penale.

Trajta republikane dallon në këtë aspekt. Lidhur me veprat penale

individuale presidenti bart përgjegjësi. Pra, presidenti jep llogari për

krimet që i kryen si person fizik.54 Ai i nënshtrohet hetimit dhe ndjekjes

penale lidhur me veprën penale, mirëpo mbetet e kontestueshme nëse

do t’i nënshtrohet drejtpërdrejtë akuzës apo së pari duhet t’i hiqet

imuniteti nga ana e organit legjislativ e më pastaj të përballet me

procedurat penale hetimore dhe ndjekëse.55

Sa i takon përgjegjësisë penale lidhur me detyrat zyrtare që i

kryen, parimisht nuk bart përgjegjësi, me përjashtim të rasteve siç janë

tradhtia ndaj atdheut apo shkelja e kushtetutës,56 që rëndom përmenden

49 Shih: KABASHI, Pozita e kreut të shtetit gjatë zhvillimit kushtetues në

Republikën e Turqisë, f. 51-52. 50 Shih: GÖZLER, Devlet Başkanları, f. 85; TEZİÇ, Anayasa Hukuku (Genel

Esaslar), f. 506; 51 Kushtetuta e Norvegjisë e vitit 1814, në nenin 5, specifikon që personaliteti i

Mbretit është i shenjtë dhe nuk mund të akuzohet. Dokumenti në gjuhën angleze i

qasshëm në: https://www.servat.unibe.ch/icl/lu00000_.html (09.6.2020). 52 Kushtetuta e Belgjikës e vitit 1994, neni 88, saktëson se Mbreti është i

pacenueshëm, kurse ministrat bartin përgjegjësi. Dokumenti në gjuhën angleze i

qasshëm në:

https://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/publications/constitution/GrondwetUK.

pdf (09.6.2020). 53 Kushtetuta e Luksemburgut e vitit 1868 në nenin 4 thekson se Duka i Madh

gëzon imunitet. Dokumenti në gjuhën angleze i qasshëm në:

https://www.servat.unibe.ch/icl/lu00000_.html (10.6.2020). 54 Fjala bie, sipas Kushtetutës së Kosovës, “Presidenti i Republikës së Kosovës mund

të shkarkohet nga Kuvendi nëse ai/ajo është dënuar për kryerjen e krimit të rëndë...”

(neni 91/1). 55 ANAYURT, Anayasa Hukuku: Genel Kısım, f. 367. 56 ANAYURT, Anayasa Hukuku: Genel Kısım, f. 367.

https://www.servat.unibe.ch/icl/lu00000_.htmlhttps://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/publications/constitution/GrondwetUK.pdfhttps://www.dekamer.be/kvvcr/pdf_sections/publications/constitution/GrondwetUK.pdfhttps://www.servat.unibe.ch/icl/lu00000_.html

C E N T R U M 13

156

në tekstet e kushtetutave.57 Ndërkaq, Kushtetuta e Portugalisë shkon

edhe më larg duke e bërë presidentin përgjegjës për krimet që mund t’i

kryejë gjatë detyrës pa specifikuar enkas ndonjë lloj të krimit. 58

Procedura për akuzën dhe shkarkimin eventual të presidentit varion nga

përcaktimet e ndryshme kushtetuese.59

3.3. Përgjegjësia juridiko-civile Regjimi monarkik nuk njeh as përgjegjësinë civile për Kurorën.

Kështu, ngase mbretërit lirohen nga përgjegjësia në mënyrë absolute.

Ndaj mbretit nuk iniciohen padi civile dhe nuk kërkohet kompensim.60

Në monarkitë e dikurshme mbreti gëzonte të drejtën për të gjykuar dhe

gjykatat punonin në emër të tij. Ngritja e një padie kundër mbretit në

gjykatat që veprojnë në emër të tij përbën një mospërputhje logjike. Në

vend të kësaj, ekziston rrugëdalja e dërgimit të një kërkese në adresë të

Mbretit për të kërkuar objektin e padisë. Në këtë mënyrë është ndërtuar

koncepti që individët e dëmtuar nga aktet e monarkut nuk mund të

iniciojnë padi kundër tij, por mund t’i drejtohen atij me kërkesë

kompensimi lidhur me dëmet e shkaktuara.61

57 Kushtetuta e Polonisë e vitit 1997, neni 145, saktëson: “Presidenti i Republikës

mund të mbahet përgjegjës përpara Tribunalit të Shtetit për shkeljen e Kushtetutës

ose të statutit, ose për kryerjen e një vepre penale”. Dokumenti në gjuhën angleze i

qasshëm në: https://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/angielski/kon1.htm (09.6.2020).

Ngjashëm sanksionon edhe Kushtetuta e Greqisë e vitit 1975 (neni 49/1). Doku-

menti në gjuhën angleze i qasshëm në: https://www.hellenicparliament.gr/UserFiles-

/f3c70a23-7696-49db-9148-f24dce6a27c8/001-156%20aggliko.pdf (06.6.2020).

Gjithashtu, Kushtetuta e Shqipërisë, neni 90/2, deklaron: “Presidenti i Republikës

mund të shkarkohet për shkelje të rëndë të Kushtetutës dhe për kryerjen e një krimi të

rëndë”. Ndërkaq, Kushtetuta e Kosovës (neni 91/1) përmend si arsye që mund të

çojnë në shkarkim dënimin për kryerjen e një krimi të rëndë dhe shkeljen e rëndë të

Kushtetutës si dhe paaftësinë për të ushtruar përgjegjësitë e këtij posti për shkak të

sëmundjes së rëndë, mirëpo nuk e përmend edhe tradhtinë ndaj atdheut. 58 Kushtetuta e Portugalisë e vitit 1976, neni 130/1: “Presidenti i Republikës përgji-

gjet para Gjykatës Supreme të Drejtësisë për krimet e kryera gjatë ushtrimit të funk-

sioneve të tij”. Dokumenti në gjuhën angleze i qasshëm në: https://dre.pt/part-iii

(07.6.2020). 59 Zakonisht lypset shumicë e cilësuar; caktohet organi gjykues, p.sh. Gjykata

Kushtetuese, Gjykata Supreme, ndonjë gjykatë e posaçme, Kuvendi, etj. 60 GÖZLER, Devlet Başkanları, f. 108. 61 Në këtë kontekst, sipas Common Law-it anglez, personat e dëmtuar nga aktet e

Mbretëreshës mund t’i drejtohen asaj përmes procedurës të quajtur “petition of right”

dhe mund të përfitojnë zhdëmtimin nga Mbretëresha nëpërmjet një “urdhri” (fiat) që

nxjerr ajo. Shih: GÖZLER, Devlet Başkanları, f. 109.

https://www.sejm.gov.pl/prawo/konst/angielski/kon1.htmhttps://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/f3c70a23-7696-49db-9148-f24dce6a27c8/001-156%20aggliko.pdfhttps://www.hellenicparliament.gr/UserFiles/f3c70a23-7696-49db-9148-f24dce6a27c8/001-156%20aggliko.pdfhttps://dre.pt/part-iii

C E N T R U M 13

157

Në republikat parlamentare, presidenti bart përgjegjësi të plotë

lidhur me të drejtën private për veprat dhe aktet individuale. Këtu hyjnë

përgjegjësitë që ndërthuren me të drejtën civile, të drejtën e detyrimeve

etj. pra, me çështjet që hyjnë në domenin e të drejtës private. Për

shembull, në një shitore presidenti mund t’i drejtohet një personi me

fjalë që mund t’ia cenojnë të drejtat individuale. Ky i fundit mund ta

padisë presidentin dhe të kërkojë dëmshpërblim.62 Ose, fjala vjen, pre-

sidenti mund të huazojë borxh dhe në rast të tillë ai duhet t’i përshtatet

dispozitave përkatëse lidhur me borxhet. Ose ndodh që presidenti të

marrë me qira një banesë dhe nëse ai nuk e respekton kontratën e qirasë,

ta zëmë se nuk e paguan qiranë, atëherë ndaj presidentit mund të

ushtrohet padi në gjykatën kompetente për çështjet civile.63

Ndërsa, përkitazi me aktet e kryera gjatë ushtrimit të funksionit

zyrtar, si rregull, zakonisht prezumohet se presidenti si person fizik nuk

bart përgjegjësi civile, domethënë gëzon imunitet funksional. Së

këndejmi, në një rast hipotetik, nëse gjatë një udhëtimi zyrtar vetura e

presidentit godet një këmbësor dhe i njëjti lëndohet, i dëmtuari nuk

mund ta padisë për dëmshpërblim presidentin, por mund ta padisë

institucionin e presidencës.64

4. Paanshmëria dhe papajtueshmëria e postit të kreut të shtetit

Paanshmëria dhe papajtueshmëria e detyrës së kreut të shtetit janë

parime fondamentale të sendërtuara në kushtetutat e vendeve me regjim

parlamentar.

4.1. Statusi i të paanshmit Rëndësia e paanshmërisë në instanca të caktuara, si kjo e Presi-

dentit të Republikës, implikon gjurmimin e kuptimit gjuhësor të këtij

termi. Për paanshmërinë në kontekstin juridiko-kushtetues, literatura

ofron sinonime, ndër të cilat janë: paanësia, neutraliteti, objektiviteti, etj.

Po kështu, në fushën e linguistikës gjenden përkufizimet e këtyre

kuptimeve. Sipas Fjalorit të Gjuhës së Sotme Shqipe, me paanësi nën-

kuptohet “të qenët i paanshëm në vështrimin dhe vlerësimin e gjërave;

62 ANAYURT, Anayasa Hukuku: Genel Kısım, f. 367. 63 GÖZLER, Devlet Başkanları, f. 111-112. 64 Në një rast tjetër; gjatë një recepsioni zyrtar në Presidencë dikush mund të helmohet

nga ushqimi i shërbyer. Edhe këtu nuk do të bëhet fjalë për përgjegjësinë juridike të

presidentit, por të institucionit (zyrës) së Presidencës. Për shembuj të tillë, shih:

GÖZLER, Devlet Başkanları, f. 114.

C E N T R U M 13

158

qëndrim i drejtë dhe i paanshëm, që nuk ndikohet nga ndonjë paragjy-

kim a paramendim; kund. anësi. Paanësi e plotë. E gjykoi (e vlerësoi)

me paanësi”.65 Antonimi i paanësisë është anësia, fjalë të cilën FGJSSH

e definon si “përkrahja që i jepet dikujt pa të drejtë e me paragjykim;

kund. paanësi. Anësi e hapët (e fshehtë). Punë me anësi. Mban anësi.

Gjykon pa (me) anësi. Ka anësi.”66 Gjithashtu, termet “asnjanës”, “neu-

tral” dhe “objektivitet” shpjegohen në këtë Fjalor.67

Në regjimet parlamentare është thelbësor parimi i ushtrimit të

funksionit të kreut të shtetit në mënyrë të paanshme. Në monarki kjo

është e vetëkuptueshme ngaqë mbreti nuk hip në fron me ndihmën e

subjekteve politike por me rrugë trashëgimie. Në rrjedhën e kësaj logji-

ke, republikat parlamentare kanë paraparë status të tillë për presidentin,

por duke i dhënë fondament normativ garancisë që presidenti të mos

anojë politikisht. Ky është shkaku që është paraparë papajtueshmëria

për ushtrimin e ndonjë funksioni tjetër publik të presidentit ose

anëtarësimi i tij në një parti politike.

Në ditët e sotme, shumica e rendeve kushtetuese të vendeve evr-

opiane e proklamojnë kreun e shtetit si mishërim të unitetit të kombit,

me funksionet e një këshilltari ose arbitri që qëndron mbi palët (supra-

partes), në tiparin e një përfaqësuesi të një pushteti asnjanës që

përkujdeset për respektimin e dispozitave kushtetuese dhe rregullimin

e marrëdhënieve ndërmjet organeve politike.68

Në tekstet juridike por edhe në debatet e herëpashershme akade-

mike dhe jo vetëm (!) manifestohet pohimi se presidenti është një noter

që duhet të firmosë aktet e përcaktuara me legjislacion. Në të vërtetë,

përqasja e presidentit me një noter nuk është e pavend ngase edhe detyra

e këtij të fundit konsiston pikërisht në vërtetimin e origjinalitetit dhe

saktësisë juridike të një dokumenti. Mirëpo, noteri nuk e bën këtë funk-

sion në mënyrë mekanike, thjesht me një firmosje, por ai paraprakisht

65 GRUP AUTORËSH. Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe (FGJSSH). Rilindja,

Prishtinë, 1981, f. 1316. 66 FGJSSH, f. 34. 67 Termi “asnjanës” dhe ai “neutral” kanë të njëjtin kuptim. FGJSSH thotë që “Të

qenët asnjanës, gjendja e atij që nuk mban anën e asnjërës palë në një mosmarrëveshje,

grindje, kundërshtim etj. E shoh punën me asnjanësi.” Shih: FGJSSH, f. 62. Ndërsa

“objektiviteti” shpjegohet si “Qëndrim i drejtë dhe i paanshëm, paanësi; të qenët

objektiv në vështrimin dhe vlerësimin e gjërave. Diskutoi (foli) me objektivitet. E pa

me objektivitet.” Shih: FGJSSH, f. 1298. 68 OMARI, Luan; ANASTASI, Aurela. E drejta kushtetuese. Shtëpia Botuese ABC,

Tiranë, 2010, f. 302.

C E N T R U M 13

159

e kontrollon, këshillohet dhe vërteton përmbajtjen e dokumentit respek-

tiv. Nga ky kënd duhet parë edhe detyrën “noteriale” të presidentit të

republikës.69 Në këtë kuptim, kur para presidentit vjen një akt juridik i

ndonjë organi të lartë kushtetues, ai obligohet ta shqyrtojë mirë para se

ta nënshkruajë dhe kjo nuk parakupton një procedurë krejtësisht for-

male. Mu për këtë, atij i lejohet që aktet e Kuvendit dhe të Qeverisë të

mund t’i përcjellë për kontroll kushtetues në Gjykatën Kushtetuese ose

të përdorë të drejtën e kthimit të ligjeve të miratuara në Kuvend. Niveli

i kryerjes me përgjegjësi të kësaj detyre presidenciale shtron rrugën e

vlerësimit të oportunitetit ndaj punës së tij.70

4.2. Papajtueshmëria e funksionit Papajtueshmëria e postit të kreut të shtetit me detyrat tjera publike

është standardizuar në shumicën e kushtetutave të shteteve parlamen-

tare me qëllim të sigurimit të paanësisë së kreut të shtetit.

E drejta krahasimtare në suaza të sistemit parlamentar dëfton për

ndalesat kushtetuese përkitazi me ushtrimin e ndonjë detyre tjetër të

kreut të shtetit. Meqë në monarki, siç u tha më lart, kreu i shtetit ipso

facto dhe de jure nuk vjen nga jeta aktive politike, në vijim do të ofro-

hen ca shembuj nga republikat parlamentare.

Kushtetuta e Shqipërisë deklaron që Presidenti i Republikës nuk

mund të mbajë asnjë detyrë tjetër publike, nuk mund të jetë anëtar partie

dhe as të kryejë veprimtari tjetër private (neni 89). Sipas Kushtetutës së

Maqedonisë,71 detyra e Presidentit të Republikës nuk pajtohet me ush-

trimin e profesionit tjetër publik ose funksionit në parti politike (neni

83/1). Kushtetuta e Italisë ka vënë ndalesë absolute që Presidenti i

Republikës të mund të ushtrojë detyrë tjetër (neni 84/2). Ligji Themeltar

Gjerman ka precizuar që Presidenti Federal nuk mund të jetë anëtar i

Qeverisë apo i organit legjislativ, si dhe ka ndaluar që Presidenti të

mund të mbajë ndonjë pozitë tjetër me pagë, të angazhohet në aktivitete

tregtare ose të marrë pjesë në menaxhimin apo bordin administrues të

ndonjë ndërmarrjeje fitimprurëse (neni 55). Për më tepër, ndaj Presiden-

tit Federal si simbol i unitetit dhe përfaqësues i shtetit brenda dhe jashtë,

69 VORPSI, Arta. Raporti kushtetues president – parlament. E drejta parlamentare

dhe politikat ligjore. 70 KABASHI, Ditar. Domeni i Presidentit në demokracinë parlamentare të Kosovës.

Revista SHENJA, Viti IX, Maj 2020, Nr. 109, ff: 58-61, f. 60. 71 Dokumenti në gjuhën shqipe i qasshëm në:

https://www.sobranie.mk/content/ustav%20al/ustav%20rsm-al-ok.pdf (10.6.2020).

https://www.sobranie.mk/content/ustav%20al/ustav%20rsm-al-ok.pdf

C E N T R U M 13

160

pritshmëria është që ai të qëndrojë i tërhequr nga zhvillimet e politikës

ditore dhe nga ballafaqimet e faktorëve politikë.72 Kur bëhet fjalë për

Gjermaninë, sipas një studimi, që nga themelimi i Federatës Gjermane

(1949) e deri në vitin 2012, të gjithë presidentët (Bundespräsident) e

Republikës, përpos presidentit Joachim Gauck, kanë qenë me sfond

partiak. Megjithëkëtë, ata nuk janë shquar për tejkalim të kornizës mbi-

partiake dhe simbolike. Edhe pse nuk ka ndonjë ndalesë juridike që ata

të japin deklarata lidhur me politikat ditore qeveritare, në Gjermani

është krijuar zakoni që ata të mos jenë aktivë në këtë drejtim.73

Nisur nga shembujt e tillë mund të vihet në përfundim se Presidenti

konsiderohet një “mediator institucionesh” në kuptimin e një pushteti që

nuk futet direkt në lojën politike, por qëndron mbi palët dhe nuk ushtron

veprimtari aktive në vendosjen dhe zbatimin e kaheve politike. Ky do të

ishte kuptimi për rolin e tij si simbol i unitetit popullor dhe shtetëror.74

Në filozofinë e regjimeve parlamentare, përderisa dikush bart

epitetin e kreut të shtetit nuk mund të jetë partiak. Kreu i shtetit paraqet

një personalitet të paanshëm objektivisht dhe mbipartiak. Përfaqëson

shtetin dhe personifikon unitetin. Për këto arsye nuk guxon të flasë e të

veprojë si një partizan. Nuk mund të diskriminojë negativisht ose pozi-

tivisht ndonjë shtresë të caktuar, ndonjë parti a ndonjë individ. Roli i tij

duhet të jetë bashkues dhe jo përçarës. Për aq sa do të përkujdeset për

paanshmërinë po aq do të gëzojë respekt dhe legjitimitet.75

Madje, po të ngrehej një paralele midis sistemit parlamentar, ku

presidenti i dalë nga një parti politike i mban ison qeverisë së formuar

nga po ish-partia e tij dhe - në anën tjetër - sistemit presidencial, ku

presidenti vazhdon ta ruajë përkatësinë partiake, do të mund të vihet re

se nuk ekziston ndonjë dallim thelbësor konkret ndërmjet tyre sepse

rezultati praktik do të ishte i njëjtë.76

72 BERISHA, Pozita e Kreut të Shtetit në Kushtetutën e Vajmarit dhe Ligjin

Themeltar, f. 76. 73 MİŞ, Nebi; AYVAZ, M. Erkut. Demokratik Hükümet Sistemlerinde Devlet Baş-kanı/Cumhurbaşkanı Siyasal Parti İlişkisi. DURAN, Burhanettin; MİŞ, Nebi (ed.).

Türkiye’de Siyasal Sistemin Dönüşümü ve Cumhurbaşkanlığı Sistemi, SETA

Yayınları, İstanbul, 2017, f. 289. 74 OMARI/ANASTASI, E drejta kushtetuese, f. 304. 75 TEZİÇ, Anayasa Hukuku (Genel Esaslar), f. 509. 76 Prandaj, edhe në kornizat e sistemit presidencial me kreun e shtetit partiak, një pre-

sident i drejtë do të konsiderohej përfaqësues i popullit jo vetëm në pikëpamjen juridike

por edhe në atë praktike. Shih: KAYA, Burak. Türk Tipi Başkanlık Sistemi Önerisinden

C E N T R U M 13

161

III. IMUNITETI DHE PAANSHMËRIA E KREUT TË SHTETIT NË PARLAMENTARIZMIN KOSOVAR

1. Statusi i presidentit dhe sanksionimi kushtetues i funksionit të tij

Në arkitekturën kushtetuese të Kosovës, Presidenti i Republikës

së Kosovës përfaqëson unitetin e popullit, është përfaqësues legjitim i

vendit brenda dhe jashtë si dhe është garantues i funksionimit demokra-

tik të institucioneve të Republikës së Kosovës.77 Po ashtu, Kushtetuta

ia njeh Presidentit edhe statusin e kreut të shtetit.78 Realizimi funksionit

të kreut të shtetit dhe përfaqësuesit të unitetit mund të shihet në dritën e

disa parimeve. Sipas studiuesit Hasani, në cilësinë e kreut të shtetit,

Presidenti kryen detyrat e veta duke u bazuar në pozitën neutrale, duke

marrë parasysh kredibilitetin shtetëror, duke respektuar objektivitetin

dhe duke iu përmbajtur funksionit formal joqeverisës.79

Tipari i përfaqësuesit të unitetit të popullit parakupton që Presi-

denti me veprimet e veta duhet të rrezatojë sjellje unifikuese në emër të

popullit edhe karshi akteve të institucioneve të tjera. Pasi që opusi i

organeve shtetërore është mjaft kompleks dhe i llojllojshëm, roli i

Presidentit konsiston me aktivizim në favor të interesit të përgjithshëm

dhe mbrojtjes së kushtetutshmërisë ndaj të gjitha akteve me karakter

vital për shoqërinë. Presidenti nuk mund t’i shfuqizojë aktet e organeve

të tjera, porse mund t’i referojë ato në Gjykatën Kushtetuese po qe se

vlerëson se e cenojnë Kushtetutën.80

Partili Cumhurbaşkanlığı Sistemine. Yönetim Bilimleri Dergisi/Journal of

Administrative Sciences, Cilt / Volume: 15, Sayı / N: 30, ss. / pp.: 27-50, 2017, f. 45. 77 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 4/3. 78 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 83. 79 Autori lëshohet në sqarimin e këtyre parimeve. Sipas tij, shprehja e neutralitetit

parakupton që presidenti nuk mund të anojë në baza partiake; kredibiliteti shtetëror

ndërlidhet me përfaqësimin e shtetit dhe jo të interesit personal të presidentit dhe

publiku duhet të bindet për këtë; objektiviteti presupozon gjykimin objektiv të presi-

dentit për pritjet e opinionit publik përkitazi përfaqësimin e interesave shtetërorë; kur-

se kufizimi i funksionit të kreut të shtetit në aspekte formale nënkupton mbylljen e

rrugëve pretenduese që presidenti të pranohet si autoritet substancial në qeverisje.

Shih: HASANI, Enver; ČUKALOVIĆ, Ivan. Komentar Kushtetuta e Republikës

së Kosovës. Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH,

Prishtinë, 2013, f. 388. 80 KABASHI, Domeni i Presidentit në demokracinë parlamentare të Kosovës, f. 61.

C E N T R U M 13

162

Gjithashtu, neni 88 i Kushtetutës, i emërtuar “Papajtueshmëria”

deklaron: “1. Presidenti nuk mund të ushtrojë asnjë funksion tjetër pub-

lik. 2. Pas zgjedhjes, Presidenti nuk mund të ushtrojë asnjë funksion në

parti politike.” Sikundër duket haptazi formulimi i tekstit, saktësimi

kushtetues sanksionon papajtueshmërinë e detyrës së presidentit me

çfarëdo detyre tjetër dhe ndërlidhet me nenin 83, pra me statusin e unifi-

kuesit të popullit. Natyrisht, roli i tij prej unifikuesi duhet të pritet prej

momentit të zgjedhjes president të një individi, pavarësisht angazhimit

të mëparshëm politik.81

Një kontest i raportit kushtetues midis Presidentit të Republikës

dhe partisë politike ka ngjarë në vitin 2010 në Kosovë dhe çështja kishte

përfunduar në Gjykatën Kushtetuese. Në vijim do të trajtohet ai rast.

2. Pikëpamja e Gjykatës Kushtetuese për neutralitetin par-

tiak të Presidentit: sfida në “Rastin Sejdiu”

Përballja e parë serioze me çështjen e paanësisë së Presidentit të

Republikës në jetën shtetërore të Kosovës ka ndodhur në vitin 2010.

Atëbotë tridhjetedy deputetë të Kuvendit i ishin drejtuar Gjykatës Ku-

shtetuese me pretendimin se Presidenti i atëhershëm, Prof. Dr. Fatmir

Sejdiu, kishte shkelur Kushtetutën dhe vazhdonte të kryente shkelje82

meqenëse vijonte të mbante edhe postin e Kryetarit të partisë politike

Lidhja Demokratike e Kosovës (LDK).83

Lidhur me pretendimin e parashtruesve se përderisa LDK nuk

kishte prezantuar ndonjë person tjetër si kryetar të saj, atëherë i bie se

Presidenti i Republikës vazhdonte të ishte Kryetar i LDK-së,84 Fatmir

81 Marrë parasysh se President i Republikës së Kosovës mund të zgjidhet çdo shtetas

i Republikës së Kosovës, i cili e ka mbushur moshën tridhjetë e pesë vjeçare (neni

85), atëherë është fare e mundshme që President të bëhet dikush që ka prapavijë të

përkatësisë partiake. Zaten, në Kosovën e post-pavarësisë, përveç Presidentes Atifete

Jahjaga që ka ardhur në detyrë pa qenë anëtare e një subjekti, të gjithë presidentët e

tjerë (Fatmir Sejdiu, Behgjet Pacolli, Hashim Thaçi) jo vetëm që kanë qenë pjesë e

partive, por dikur kanë ushtruar edhe funksionin e Kryetarit në partitë respektive. 82 Konkretisht bëhet fjalë për nenin 88.2 të Kushtetutës, i cili thotë: “Pas zgjedhjes,

Presidenti nuk mund të ushtrojë asnjë funksion në parti politike”. 83 Rasti nr. KI 47/10, Naim Rrustemi dhe 31 deputetë të tjerë të Kuvendit të Re-

publikës së Kosovës kundër Shkëlqesisë së tij, Fatmir Sejdiu, President i Repu-

blikës së Kosovës. Nr. ref,: AGJ 43/10, Prishtinë, 28 shtator 2010. Teksti i Aktgjyki-

mit është i qasshëm në “Buletini i praktikës gjyqësore 2009-2010” i Gjykatës Kushte-

tuese, f. 245-261. 84 Aktgjykimi në Rastin nr. KI 47/10, paragrafin 16.

C E N T R U M 13

163

Sejdiu ishte përgjigjur në shkresën dërguar Gjykatës se ai nuk kishte

ushtruar asnjë funksion në një parti politike, prandaj nuk kishte kryer

shkelje serioze/të rëndë të nenit 88/2 të Kushtetutës85 dhe se për ngrirjen

e pozitës së tij partiake e kishte njoftuar vetë LDK-në.86

Në shqyrtimin e rastit, Gjykata Kushtetuese ka komentuar termin

“ngrirje” që e afirmonte ish-Presidenti Sejdiu. Sipas Gjykatës, “ngrirja”

e pozitës ose thënë ndryshe “leja për mungesë/pushim” e një shërbyesi

civil që ka pozicion teknik dhe synon të ndjekë karrierë politike nuk

mund të krahasohet me “lejen për mungesë/pushim” të Presidentit të Re-

publikës nga pozicioni i tij prej një kryetari partie politike ndër më krye-

soret, njëkohësisht duke ruajtur titullin zyrtar të Kryetarit të asaj partie.87

Më tej, elaboron Gjykata, gjersa partitë politike kanë për qëllim

fitoren në zgjedhje, përkrahja Presidentit të Republikës do të ishte një

aset i çmuar politik për të avancuar agjendën partiake.88 Duke mos dhë-

në dorëheqje nga partia, Presidenti i Republikës lejon që partia politike

“të përdorë emrin e tij”, pavarësisht nëse merr apo jo vendime aktive në

emër të partisë dhe kështu Sejdiu ka vazhduar të lejojë që emri i tij të

ndërlidhet me LDK-në dhe - anasjelltas - kjo parti ka lejuar që Presi-

denti i Republikës të vazhdojë të qëndrojë si Kryetar i saj, paçka me

“ngrirjen” 89 e ushtrimit të detyrave partiake. 90 Gjatë interpretimit,

85 Aktgjykimi në Rastin nr. KI 47/10, paragrafin 17, pika 3. 86 Sejdiu kishte pohuar se ai e kishte njoftuar Këshillin e LDK-së për ngrirjen e

ushtrimit të funksionit të Kryetarit të LDK-së, fillimisht në vitin 2006 kur ende nuk

kishte hyrë në fuqi Kushtetuta e Kosovës dhe më pas edhe në vitin 2008, pas hyrjes

në fuqi të saj. Gjithashtu, në aspektin thelbësor të çështjes, Presidenti Sejdiu kishte

pretenduar se “ngrirja” e postit partiak nënkupton evitimin e shkeljes së rëndë të Kush-

tetutës dhe se kjo nuk është e njëjtë me “mbajtjen” e funksionit partiak. Shih: Aktgjy-

kimi në Rastin nr. KI 47/10, paragrafët 21-25. 87 Aktgjykimi në Rastin nr. KI 47/10, paragrafi 65. 88 Aktgjykimi në Rastin nr. KI 47/10, paragrafi 66. 89 Për dallim nga ky gjykim i Gjykatës Kushtetuese të Kosovës, rregullim të ndryshëmofron rendi kushtetues gjerman. Atje, kur një person me përkatësi partiake zgjidhet

president nuk obligohet që të japë dorëheqje nga partia e vet dhe në bazë të “zakonit”

e pasivizon pozitën partiake duke “e ngrirë” atë. Me këtë rrugë plotësohet pritshmëria

tradicionale për pozitën “mbipartiake” të presidentit. Por gjithashtu duhet shtuar se në

Gjermani, vetëm në vitin 1949 dhe më 1974 ka ndodhur që një kryetar partie të bëhet

President i Republikës Federale (Theodor Heuss, përkatësisht Walter Scheel) dhe me-

njëherë pas zgjedhjes kanë dhënë dorëheqje nga udhëheqja e partisë. Shih: MİŞ/AY-

VAZ, Demokratik Hükümet Sistemlerinde Devlet Başkanı/Cumhurbaşkanı Siyasal

Parti İlişkisi. DURAN/MİŞ, (ed.). Türkiye’de Siyasal Sistemin Dönüşümü ve

Cumhurbaşkanlığı Sistemi, f. 290. 90 Aktgjykimi në Rastin nr. KI 47/10, paragrafi 67.

C E N T R U M 13

164

Gjykata ka deklaruar se edhe subjekti politik LDK, edhe Presidenti

Sejdiu, mund të përfitojnë nga asociimi me njëri-tjetrin. Partia mund të

kërkojë avancim politik duke shfrytëzuar lidhjen me një zyrtar të

fuqishëm kushtetues siç është Presidenti i Republikës, kurse Presidenti

përmes vazhdimit të ndikimit në parti.91

Çështja kruciale e këtij rasti ngelte kuptimi i togfjalëshit “shkelje

serioze/e rëndë” e Kushtetutës. Edhe pse këtë term e përmend Kushte-

tuta (neni 113/6), po kështu edhe Ligji Nr. 03/L-121 “Për Gjykatën

Kushtetuese të Republikës së Kosovës” (neni 44) si dhe Rregullorja e

Punës, asnjëra nga këto akte nuk shpjegojnë se çfarë nënkupton juridi-

kisht ky term. Prandaj, Gjykata iu përvesh interpretimit juridik duke

nxjerrë pikëpamjen e saj.

Barometër për kuptimin e drejtë të këtij termi, Gjykata kishte

zgjedhur besueshmërinë e publikut ndaj vendimit të Presidentit për t’i

mbajtur të dy pozitat. Në opinionin e Gjykatës, marrë parasysh kompe-

tencat kushtetuese të Presidentit, duket e arsyeshme që publiku të presu-

pozojë se Presidenti i Republikës përfaqëson unitetin e popullit dhe jo

një fragment të tij ose interes partiak. Në këtë drejtim, “çdo qytetar i

Republikës gëzon të drejtën që të sigurohet nga paanshmëria, integriteti

dhe pavarësia e Presidentit. Kjo për më tepër, kur ai ushtron zgjidhje

politike si kur zgjedh kandidatë konkurrentë nga koalicione të mundsh-

me për t’u zgjedhur Kryeministër”.92 Në qasjen e Gjykatës kjo është e

pamundshme përderisa Presidenti i Republikës vazhdon të mbajë post

shumë të lartë në njërën ndër partitë kryesore në vend dhe për këtë arsye

ka konstatuar se Presidenti, duke vazhduar të figurojë i regjistruar si

Kryetar i LDK-së, ka kryer shkelje serioze të Kushtetutës sipas nenit

88/2 të Kushtetutës.93

Ky Aktgjykim ka nxjerrë në shesh disa nëntekste. Së pari, presi-

denti nuk guxon të mbajë asnjë post partiak, qoftë në mënyrë formale a

substanciale. Tjetra është se presidenti i republikës nuk mund të jetë

pjesë jo vetëm aktive por as pasive e ndonjë rryme a subjekti partiak.

Po kështu, e rëndësishme është që presidenti, në cilësinë e përfaqësuesit

të unitetit popullor, duhet që të mos mjaftohet me paanshmërinë vetëm

në pikëpamje subjektive ndaj cilësdo parti politike, por këtë duhet ta

91 Aktgjykimi në Rastin nr. KI 47/10, paragrafi 68. 92 Aktgjykimi në Rastin nr. KI 47/10, paragrafi 69. 93 Aktgjykimi në Rastin nr. KI 47/10, paragrafi 70.

C E N T R U M 13

165

reflektojë edhe në anën e jashtme, pra objektivisht.94 Roli i këtillë i

Presidentit imponon faktin që ai është një figurë mbipartiake dhe mbi-

etnike në përfaqësimin dhe avancimin e interesit të përgjithshëm popu-

llor dhe shtetëror. Nga ky këndvështrim duhen parë të gjitha kompe-

tencat tjera që i gëzon ai.95

3. Imuniteti dhe shkarkimi i presidentit të republikës

Imuniteti është garanci për presidentin e republikës se do të mund

t’i kryejë obligimet kushtetuese pa ndrojtjen se do të penalizohet. Në

anën tjetër, imuniteti i tij nuk është absolut. Ai mban përgjegjësi për

veprimet e veta jashtë detyrës zyrtare.

Kur dhe si mund të marrë fund mandati i Presidentit? Në vazhdim

do të kërkohet përgjigje për këtë pyetje në dritën e përcaktimit normativ

dhe praktikës së gjyqësisë kushtetuese në Kosovë.

3.1. Baza kushtetuese Sipas Kushtetutës së Kosovës, Presidenti i Republikës gëzon

imunitet nga ndjekja penale, paditë civile ose shkarkimi për veprimet

dhe vendimet brenda fushëveprimit të përgjegjësive të Presidentit (neni

89). Kjo garanci shpërfaq imunitetin funksional që i dedikohet

presidentit.

Parimisht, mandati i presidentit është pesë vjet me mundësi ri-

zgjedhjeje vetëm edhe një herë (neni 87). Mirëpo, Kushtetuta ka para-

parë mundësi që Presidentit të Republikës së Kosovës të mund t’i

mbarojë mandati më herët në rast se shkarkohet. Kështu, Kushtetuta

përmend tri raste hipotetike që trasojnë rrugën e shkarkimit nga ana e

Kuvendit: nëse Presidenti dënohet për kryerjen e krimit të rëndë, nëse

nuk është i aftë për të ushtruar përgjegjësitë për shkak të sëmundjes së

rëndë ose nëse Gjykata Kushtetuese ka konstatuar se Presidenti ka bërë

shkelje të rëndë të Kushtetutës.96

94 HASANI/ČUKALOVIĆ, Komentar Kushtetuta e Republikës së Kosovës, f.

390-391. 95 HASANI/ČUKALOVIĆ, Komentar Kushtetuta e Republikës së Kosovës, f.

392. 96 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 91/1. Procedura sipas Kushtetutës është

kjo: “Procedura për shkarkimin e Presidentit të Republikës së Kosovës mund të

iniciohet nga një e treta (1/3) e deputetëve të Kuvendit, të cilët nënshkruajnë një

peticion, i cili shpjegon arsyet për shkarkim. Në rast se peticioni supozon sëmundjen

e rëndë, Kuvendi do të kërkojë mendimin e konsiliumit mjekësor për gjendjen

C E N T R U M 13

166

3.2. Përpjekja politike për shkurtimin e mandatit presiden-cial dhe pikëpamja e Gjykatës Kushtetuese

Përvoja shtetërore e Kosovës pas Pavarësisë në vitin 2008 -

ndonëse jo e shtrirë në kohë të gjatë - është karakterizuar me një sërë

problemesh të natyrës kushtetuese, gjë që ka vënë shpesh në lëvizje

Gjykatën Kushtetuese për të ofruar zgjidhje të nyjave gordiane të

shfaqura në jetën politike të vendit.

Njëra ndër telashet e këtij lloji ka qenë edhe rasti i orvatjes së disa

akterëve politikë që me marrëveshje politike mes vete t’ia ndërprisnin

mandatin kushtetues pesëvjeçar ish-Presidentes Atifete Jahjaga.

3.2.1. Rrethanat politike Në vitin 2010 ishin mbajtur zgjedhjet parlamentare dhe forcat

politike PDK dhe AKR janë pajtuar që të qeverisnin së bashku. Marrë-

veshja e këtij koalicioni parashihte që posti i kryeministrit t’i takojë

kreut të PDK-së, Hashim Thaçi, kurse posti i presidentit të republikës

t’i takojë kreut të AKR-së, Behgjet Pacolli. Kësodore, me datë 22 shkurt

2011, Kuvendi zgjodhi për president z. Pacollin. Mirëpo, mbledhja e

Kuvendit për zgjedhje të Presidentit u shoqërua me disa “anomali”

procedurale dhe vendimi për zgjedhjen president të Pacollit, u dërgua

në Gjykatën Kushtetuese.

Pas deklarimit të Gjykatës Kushtetuese se zgjedhja e Behgjet

Pacollit si President i Republikës ishte bërë në formë jokushtetuese,97

në horizont dukeshin retë e një krize të re politike në Kosovë.

shëndetësore të Presidentit. Në rast se peticioni supozon ndonjë shkelje të rëndë të

Kushtetutës, peticioni duhet t’i dorëzohet menjëherë Gjykatës Kushtetuese, e cila

vendosë për këtë çështje brenda shtatë (7) ditësh nga marrja e peticionit. Nëse Presi-

denti i Republikës së Kosovës është dënuar për ndonjë krim të rëndë ose kur nëse

Kuvendi, në pajtim me këtë nen, konstaton që Presidenti nuk është i aftë të ushtrojë

përgjegjësitë e tij/saj për shkak të sëmundjes së rëndë ose nëse Gjykata Kushtetuese

konstaton se ajo/ai ka bërë shkelje të rëndë të Kushtetutës, Kuvendi mund të shkarkojë

Presidentin me dy të tretat (2/3) e votave të të gjithë deputetëve të tij” (neni 91,

paragrafët 2 dhe 3). 97 Aktgjykimi në Rastin Nr. KO 29/11, Sabri Hamiti dhe deputetë të tjerë:

Vlerësimi i kushtetutshmërisë të Vendimit të Kuvendit të Republikës së Kosovës,

Nr. 04-V-04, lidhur me zgjedhjen e Presidentit te Republikës së Kosovës, i datës 22

shkurt 2011. Nr. ref.: AGJ 107/11, Prishtinë, 30 mars 2011. Teksti i Aktgjykimit është

i qasshëm në “Buletini i Praktikës Gjyqësore 2011” i Gjykatës Kushtetuese, f. 128-147.

Sqarim përmbledhës për rastin në fjalë: parashtruesit pretendonin se kishte pasur

vetëm një kandidat për ketë pozitë ndërsa neni 86.5 kërkon që të jenë së paku dy

kandidatë; se gjatë seancës së Kuvendit nuk ekzistonte kuorumi prej dy të tretave që

C E N T R U M 13

167

Më 6 prill 2011 ishte arritur marrëveshja në mes të liderëve të

partive politike: Behgjet Pacolli (AKR), Isa Mustafa (LDK) dhe Hashim

Thaçi (PDK) që si kandidate konsensuale për President të Republikës të

nominohet Atifete Jahjaga,98 një zyrtare e lartë në Policinë e Kosovës.

Në Memorandumin e Marrëveshjes ndërmjet liderëve të lartpër-

mendur, palët zotoheshin të përgatisnin amendamentet e nevojshme

kushtetuese që, inter alia, Presidenti të zgjidhej drejtpërdrejtë nga po-

pulli dhe që zgjedhjet presidenciale të mbaheshin brenda gjashtë muajsh

nga hyrja në fuqi e ndryshimeve kushtetuese, domethënë parashihej që

Presidentja Jahjaga të ishte në detyrë për një periudhë kalimtare. Këtë

Memorandum e ka përkrahur me Rezolutë Kuvendi i Kosovës.99

Me datë 7 prill 2011, Kuvendi i Kosovës zgjodhi Atifete Jahjagën

Presidente të Republikës. Mirëpo, duke mos pasur mbështetje nga spek-

tri politik dhe partiak, Presidentja Jahjaga mbeti në hije të protago-

nistëve të kamotshëm të politikës kosovare.

Ndërkohë ishin hartuar disa amendamente kushtetuese, në mesin

e të cilëve zinte vend edhe amendamenti që planifikonte t’ia shkurtonte

mandatin Presidentes së zgjedhur, fiks sikurse ishin dakorduar tre

liderët partiakë në Memorandumin e 6 prillit 2011. Këto amendamente

u dorëzuan në Gjykatë Kushtetuese për kontroll kushtetues.

kërkohet për marrjen e vendimit për zgjedhjen e Presidentit sipas nenit 86.4; dhe se

kishte pasur një ndërprerje të papranueshme gjatë procedurës së zgjedhjes.

Në shqyrtimin e këtyre pretendimeve, Gjykata ka konstatuar mungesën e formulimit

gjuhësor në Kushtetutën e Kosovës që do të mundësonte zgjedhjen e Presidentit me

vetëm një kandidat dhe për këtë arsye përfundoi se zgjedhja e Pacollit si kandidat i

vetëm është e pavlefshme. Lidhur me pretendimin e tjetër, pra çështjen e mungesës së

kuorumit, Gjykata theksoi se kishte pasur mungesë të kuorumit 100% të paraparë me

nenin 86, i cili i obligonte që të gjithë 120 deputetët që të votonin për zgjedhjen e

Presidentit (me përjashtim të atyre që kanë marrë leje nga Kryetari i Kuvendit). Dhe

për këtë arsye zgjedhja e Pacollit president ishte e pavlefshme. Në fund, Gjykata

nënvizoi se nuk ekzistonte ndonjë bazë juridike që përcaktonte se a lejohet pushimi

gjatë procedurës së zgjedhjes së Presidentit, prandaj këtë pretendim nuk e konsideroi

si çështje kushtetuese të cilën mund ta shqyrtojë. 98 Njoftimi zyrtar në faqen e internetit të zyrës së kryeministrit: https://kryeministri-

ks.net/kryeministri-thaci-ne-qe-te-tre-lidere-te-tri-partive-tona-te-pdk-se-ldk-se-dhe-

akr-se-kemi-arritur-nje-marreveshje-per-kosoven-e-reformave-per-kosoven-

evropiane/ (14.6.2020). 99 REZOLUTË në mbështetje të Memorandumit të Marrëveshjes ndërmjet z.

Behgjet Pacolli, z. Isa Mustafa dhe z. Hashim Thaçi, Nr. 04 - R -02, Prishtinë, 7

prill 2011. Dokumenti i qasshëm në: http://old.kuvendikosoves.org/common-

/docs/Rezoluta_Pacolli_Mustafa_Thaci_shq.pdf (15.6.2020).

https://kryeministri-ks.net/kryeministri-thaci-ne-qe-te-tre-lidere-te-tri-partive-tona-te-pdk-se-ldk-se-dhe-akr-se-kemi-arritur-nje-marreveshje-per-kosoven-e-reformave-per-kosoven-evropiane/https://kryeministri-ks.net/kryeministri-thaci-ne-qe-te-tre-lidere-te-tri-partive-tona-te-pdk-se-ldk-se-dhe-akr-se-kemi-arritur-nje-marreveshje-per-kosoven-e-reformave-per-kosoven-evropiane/https://kryeministri-ks.net/kryeministri-thaci-ne-qe-te-tre-lidere-te-tri-partive-tona-te-pdk-se-ldk-se-dhe-akr-se-kemi-arritur-nje-marreveshje-per-kosoven-e-reformave-per-kosoven-evropiane/https://kryeministri-ks.net/kryeministri-thaci-ne-qe-te-tre-lidere-te-tri-partive-tona-te-pdk-se-ldk-se-dhe-akr-se-kemi-arritur-nje-marreveshje-per-kosoven-e-reformave-per-kosoven-evropiane/http://old.kuvendikosoves.org/common/docs/Rezoluta_Pacolli_Mustafa_Thaci_shq.pdfhttp://old.kuvendikosoves.org/common/docs/Rezoluta_Pacolli_Mustafa_Thaci_shq.pdf

C E N T R U M 13

168

Në vijim do të pasqyrohet qëndrimi i Gjykatës për temën e

trajtuar.

3.2.2. Vlerësimi i Gjykatës Kushtetuese Sipas obligimit kushtetues, Kryetari i Kuvendit duhet t’i duhet të

referojë në Gjykatën Kushtetuese amendamentet kushtetuese të propo-

zuara para miratimit në Kuvend, me qëllim që të konstatohet nëse

amendamenti i propozuar i zvogëlon të drejtat dhe liritë e garantuara

me Kapitullin II të Kushtetutës, i cili rregullon fushën e të lirive dhe të

drejtave themelore.100 Në vitin 2012 ishin përgatitur dy pako kushtetue-

se, të cilat u dërguan nga ana e Kryetarit të Kuvendit në Gjykatë Kush-

tetuese101 për kontroll paraprak të kushtetutshmërisë.102

Pa u ndalur veç e veç në amendamentet e propozuara, për shkak

të interesit të këtij punimi, do të trajtohet vetëm amendamenti që kishte

të bënte me shkurtimin e mandatit të Presidentit të Republikës, atëbotë

znj. Atifete Jahjaga.

Lidhur më këtë çështje, pakoja e amendamenteve kushtetuese,

konkretisht Amendamenti 10, përfshinte këtë dispozitë: “Pavarësisht

dispozitave të tjera të kësaj Kushtetute: (1) Zgjedhjet për Presidentin e

Republikës së Kosovës, në përputhje me nenin 86 të Kushtetutës, mba-

hen brenda 6 (gjashtë) muajsh nga dita e hyrjes në fuqi të amendamen-

teve kushtetuese dhe ligjeve relevante.”103

Interpretimi kushtetues i nenit 162.1 të propozuar si amendament

dhe i cili ka lindur si derivat i marrëveshjes politike për të ndërprerë

para kohe mandatin e Presidentes Jahjaga, u bë sebep që dilemat

eventuale për mandatin presidencial të marrin fund një herë e mirë.

Gjykata vuri në pah që shkurtimi i mandatit presidencial “e privon

popullin e Kosovës nga përfaqësuesi i tyre legjitim dhe garantuesi në

një kohë më të hershme se që besonin dhe shpresonin”. 104 Tutje,

100 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 113/9 dhe neni 144/3. . 101 Aktgjykimi në Rastet K.O. 29/12 dhe K.O. 48/12 datë 20 korrik 2012- Amen-

damentet e propozuara kushtetuese, të dorëzuara nga Kryetari i Kuvendit të

Republikës së Kosovës më 23 mars 2012 dhe 4 maj 2012. Nr. Ref.: AGJ 284/12,

Prishtinë, 20 korrik 2012. Teksti i Aktgjykimit është i qasshëm në: “Buletini i prakti-

kës gjyqësore 2012 Vëllimi II” i Gjykatës Kushtetuese, f. 436-525. 102 Një grup i amendamente u dorëzua në Gjykatë më 23 mars 2012, kurse grupi i dytë

më 4 maj 2012. 103 Me këtë amendament, propozohej të futej një nen i ri, neni 162 [Shpallja e

Zgjedhjeve të para Presidenciale]. 104 Aktgjykimi në Rastet K.O. 29/12 dhe K.O. 48/12, paragrafi 255.

C E N T R U M 13

169

Gjykata potencoi se pasi që mandati presidencial është pesë vjeçar,

Presidentja mbante mandatin në mënyrë legjitime dhe ajo është garan-

tuese e funksionimit demokratik të institucioneve në shtet, prandaj

“mandati i Presidentit është përzierje e legjitimitetit të zgjedhjes së tij/-

saj, kohëzgjatjes së mandatit (pesë vjet) dhe kompetencave që i jepen

Presidentit me Kushtetutë”.105 Këtu e sipër, po qe se Presidenti gjatë

ushtrimit të detyrave të veta nuk gëzon mbrojtje efektive juridike si

pasojë e shkurtimit të mandatit të tij, atëherë me këtë rrezikohet edhe

mbrojtja e të drejtave dhe lirive të njeriut të garantuara me Kapitullin II

të Kushtetutës.106

Sipas Gjykatës, mandati presidencial është i pacenueshëm në

kontekst të “re