DIONYSIOS STATHAKOPOULOSBizans İmparatorluğu’nun Kısa Tarihi

DIONYSIOS STATHAKOPOULOS Bizans tarihi üzerine çalışmalarıyla bilinen tarihçi, King’s College London’da Bizans Çalışmaları bölümünde öğretim görevlisidir. Dok-torasını Viyana Üniversitesi’nde “Famines and Epidemics in late Antiquity” [“Anti-kite’nin sonunda kıtlık ve salgınlar”] adlı çalışmasıyla aldı. Bu çalışması daha sonra kitaplaştırıldı: Famine and Pestilence in the Late Roman and Early Byzantine Empire: a Systematic Survey of Subsistence Crises and Epidemics, 2004, Ashgate. Ayrıca Viyana Üniversitesi’nde ve Budapeşte’deki Central European University’de ders vermeye devam etmektedir.

A Short History of the Byzantine Empire© 2014 Dionysios StathakopoulosBu kitabın yayın hakları Akçalı Telif Hakları Ajansı aracılığıyla I.B. Tauris @ Co Ltd, London’dan alınmıştır.

İletişim Yayınları 2647 • Tarih Dizisi 133ISBN-13: 978-975-05-2447-9© 2018 İletişim Yayıncılık A. Ş. (1. Basım)1. BASKI 2018, İstanbul

EDİTÖR Aybars YanıkKAPAK Suat AysuKAPAK GÖRSELİ I. Justin’in solidus’unun ön-arka yüzü

ve İmparatoriçe İrini’nin solidus’uUYGULAMA Hüsnü AbbasDÜZELTİ Salih KızılDİZİN Berkay Üzüm

BASKI Sena Ofset · SERTİFİKA NO. 12064

Litros Yolu, 2. Matbaacılar Sitesi, B Blok, 6. Kat, No: 4NB 7-9-11Topkapı, 34010, İstanbul, Tel: 212.613 38 46

CİLT Güven Mücellit · SERTİFİKA NO. 11935

Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak, Güven İş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 10721

Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr • web: www.iletisim.com.tr

DIONYSIOS STATHAKOPOULOS

Bizansİmparatorluğu’nun

Kısa TarihiA Short History of the Byzantine Empire

ÇEVİREN Cumhur Atay

Bu kesinlikle Konstantin için...

Kitapta yer alan fotoğraflar aksi belirtilmedikçe yazara aittir.

İÇİNDEKİLER

TEŞEKKÜR .....................................................................................................................................11

KİTAP HAKKINDA ..................................................................................................................13

GİRİŞ

Bizans Nedir? .....................................................................................................................19

Fiziksel dünya .....................................................................................................................24

Krizden I. Konstantin’e ...............................................................................................28

Zaman Cetveli ..................................................................................................................39

BİRİNCİ BÖLÜM

Doğu Roma İmparatorluğu Haline Geliş (330-491) ..........................................................................................45

Bölünen imparatorluk...................................................................................................47

Bizans İmparatorluğu’nun başlangıcında toplumsal tabakalaşma ................................................................................................56

İstikrar ve ekonomik genişleme ...........................................................................57

Hıristiyan imparatorluğu haline geliş ...............................................................59

Konstantinopolis’in önemi .......................................................................................62

İKİNCİ BÖLÜM

Akdeniz’in Efendileri (491-602) ...............................................................67

Jüstinyen Çağı .....................................................................................................................69

Jüstinyen’den sonra imparatorluk ......................................................................75

Merkezileşme süreci ......................................................................................................78

İmparator ve seçkinler .................................................................................................80

Dünyanın sonuna hazırlanmak.............................................................................81

Hıristiyan bir imparatorluk için binalar ve metinler ............................84

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Geri Çekilme Pazarlığı (602-717) ...........................................................89

Kısıtlı kaynaklarla en iyisini gerçekleştirmek ............................................99

Kuşatma altında bir toplum ..................................................................................101

Felaketle baş etmek .....................................................................................................104

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Hayatta Kalmaktan Yeniden Doğuşa (717-867) .............109

İyileşme ve yeniden düzenleme ........................................................................121

İmparator ve rahip .......................................................................................................125

Kültürel diriliş ..................................................................................................................126

Misyonerlik ........................................................................................................................128

BEŞİNCİ BÖLÜM

Genişleme ve İhtişam (867-1056) .......................................................131

İmparatorluk karşı koyuyor..................................................................................135

Toprak ve şan ..................................................................................................................141

İmparatorlar, patrikler ve papalar ...................................................................146

Güçlü bir imparatorluğun sanat ve ideolojisi ..........................................148

ALTINCI BÖLÜM

Gücün Ortaya Çıkışı (1056-1204) .......................................................153

Ekonominin yeniden yapılandırılması ..........................................................164

Merkezden kopuş .........................................................................................................167

Baskıyla hümanizm arasında ...............................................................................168

YEDİNCİ BÖLÜM

Parçalanmanın Mirası (1204-1341) ..................................................175

Paleologların yükselişi ...............................................................................................180

Toplumsal ve ekonomik koşulların çeşitliliği .........................................187

Paleolog döneminin başındaki kültürel diriliş ........................................191

SEKİZİNCİ BÖLÜM

Çöküşe Doğru Gidiş (1341-1453) .......................................................197

Son nefes ..............................................................................................................................203

Zengin yurttaşları olan zayıf bir devlet .......................................................207

Değişmek ya da değişmemek ..............................................................................210

DOKUZUNCU BÖLÜM

Akıbet ve Sonrası ......................................................................................................217

Avrupa’daki Bizans ......................................................................................................226

Bizans araştırmaları .....................................................................................................230

Bugün Bizans ....................................................................................................................233

EK Bizans’ın Çevresindeki Halklar ......................................................................237

EK OKUMA ...................................................................................................................................245

DİZİN ...............................................................................................................................................255

11

TEŞEKKÜR

Geçen üç yılda, hayatımın büyük bir bölümü bu kitabın etra-fında döndü. Yolculuk uzundu ve her zaman kolay değildi, yol-dayken de burada kabullenmekten çok mutlu olduğum birçok borca girdim.

I. B. Tauris’ten Alex Wright bu projede bana güvendi ve yol boyunca öncülük etti; bu kitap onsuz olamazdı. Üretim ekibi Lisa Goodrum ve Ricky Blue, ayrıca redaktörüm Stephen Cash-more ile çalışmak harikaydı. Bu kitabın ilk aşamasında Dia-na Newall ve Barbara Rosenwein organizasyon ve yapı sorun-larıyla ilgili paha biçilmez destekler verdi; kilit yapı sorununu bir fincan çay karşılığında, zahmetsizce çözmeme yardım eden Ludmilla Jordanova idi.

Bir bölümün ilerleyip ilerlemediğine bağlı olarak sırasıyla se-vinçli ya da çaresiz bir şekilde hep bu kitap hakkında konuşa-rak etrafımdaki herkesi kesinlikle deli ettiğime eminim. Lond-ra King’s College’taki tüm meslektaş ve öğrencilerime, ayrıca dostlarıma ve aileme, alakalı alakasız tartışmayı hep bir şekil-de Bizans’a getirdiğim gerçeğine ses etmedikleri için çok mü-teşekkirim.

Jannis Stouraitis, Kostis Smyrlis, Alicia Simpson, Thierry Ganchou, Alessandra Bucossi, Angeliki Lymberopoulou ve

12

Sharon Gerstel, hepsi de girdiğimiz birkaç tartışmanın kitapta-ki bazı ana argümanları nasıl derinden şekillendirdiğini kabul edecektir. Vlada Stankoviç, Dhwani Patel ve Alessandra Bucos-si müsvedde halindeki bölümleri okudu ve sayısız faydalı geri-dönüş yaptı. Averil Cameron, Ioanna Rapti, Angelina Chatziat-hanasiou, Judith Herrin, Vaso Seirinidou ve Solon Chouliaras, hepsi kitabın tam müsveddesini okudu ve değerli yorum, dü-zeltme ve önerilerini esirgemedi. Beni yalnıza sayısız dil sürç-mesi ve hatalardan korumakla kalmadılar, daha mühimi, yola devam etmek için bana güven verdiler.

Bana bu kitap için fotoğraf veren tüm dost ve meslektaşları-ma teşekkür etmek isterim. Ayrıca Kay Ehling (Münih), Nadia Gerazouni (The Breeder Galerisi, Atina) ve Angeliki Strati’ye (Kesriye) koleksiyonlarındaki çalışmaların çoğaltılmasına izin verdikleri için teşekkürlerimi sunarım. Maria Cristina Carile bana Ravenna’dan resim tedarik etti, Petros Bouras-Vallianatos ise Athos Dağı Vatopedi Manastırı’ndaki fevkalade resmin alın-masını kolaylaştırdı. Ioanna Rapti bu kitaptaki resimlerin seçi-lip elden geçirilmesindeki paha biçilmez yardımı için minnet-tarlığımı hak ediyor.

Ancak bu kısa tarih Konstantin Klein’in destek ve sevgisi ol-madan asla yazılamazdı. Olağan öfke nöbetlerime özellikle me-tanetli bir aziz sabrıyla dayandı; gelişmekte olan elyazmasının ilk eleştirel okuru ve en büyük hayranıydı, o yüzden tamamla-nan çalışmayı ona adamak bana büyük zevk veriyor.

13

KİTAP HAKKINDA

Giriş bu kitabın usulen başladığı I. Konstantin saltanatının ge-reken evveliyatını sunduğu kadar, Bizans dünyasını kronolojik ve coğrafi bağlamına yerleştirmeyi de amaçlar.

Sekiz ana bölüm aynı ilkelerle düzenlendi. Her bölümün ya-rısı olaylara (büyük ölçüde, Bizans’ta Kilise ve doktrin mesele-leriyle ilgili konuları içeren siyasi tarihe) ayrılmış olup, diğer yarısı altyapıların (önemli ekonomik ve toplumsal tarih mese-lelerinin) ve ortamın (geniş anlamda hem maddi ortamla/ko-şullarla hem de her dönemin egemen entelektüel eğilimleriyle ilgilenen kültürel tarihin) araştırılmasını kapsıyor. Dokuzuncu Bölüm hikâyeyi Konstantinopolis’in 1453’te düşüşünü izleyen günden alıp bugüne getiriyor. Ek, yüzyıllar boyu ya Bizans’la birlikte ya da ona karşı çarpışan başlıca halklara dair faydalı bir genel bakış sunuyor.

Har

ita

1. 4

00’lü

yıll

arda

Biz

ans

İmpa

rato

rluğ

u.

İSK

OÇ

LAR

AT

LA

NT

İK O

KY

AN

US

U

PİK

TLE

R

BR

İTA

NY

ALo

ndra

FREN

KLE

RSA

KSO

NLA

R

BURG

ON

YALI

LAR

ALE

MA

NLA

R

ALP

LER

ALP

LER

VAN

DAL

LAR

SARMATLARSÜEV

LER

GEP

İDLE

RSÜ

EVLER

GO

TLA

R

HERU

LLAR

ALAN

LAR

AV

RA

SY

A

ST

EP

LE

Rİ

ADRİY

ATİK D

ENİZ

İ

TİR

EN

DE

NİZ

İ

AK

DE

Nİ

Z

İYO

NY

AD

EN

İZİ

HUN

LAR

TRA

NSK

AFK

ASY

A

PON

TUS

ALPL

AR

GA

LYA

Pire

nele

r

AFR

İKA

395’

te

impa

rato

rluğ

un

bölü

nüşü

400’

lerd

eki

impa

rato

rluk

sı

nırl

arı

0 10

0 20

0 30

0 40

0 m

il

0 20

0 40

0 60

0 ki

lom

etre

K

MA

KE

DO

NY

A

AN

AD

OLU

ARİENLER

PLA

TO

SU

KA

RA

DE

NİZ

DA

ÇY

A

PANUNYA

TR

AK

YA

İRA

N

ERM

ENİS

TA

N

İBE

RY

A

MIS

IR

EG

ED

EN

İZİ

Mar

sily

a

Nap

oli

Rom

a

Mila

no

Sira

küza

Kar

taca

Ren

Tuna

Viy

ana

Sela

nik

ROD

OP

DA

ĞLA

RI

KO

CA

BA

LKA

ND

AĞ

LARI

PİNDUS D

AĞLARI

Filib

e

İzni

k

Bit

inya

Kyz

ikos

Perg

amon

Efe

sKARPAT D

AĞLARI

Sofy

a

Edirn

e

Kalked

on

Nikom

edya

Konsta

ntin

opol

is

Kor

int

Ati

na

Rod

osM

ira

Gül

ekBo

ğazı

Asya

İsav

ria

TO

RO

SD

AĞ

LAR

I

ALA

DA

ĞLA

R

Kud

üs

Beyr

ut

Gaz

ze

Ant

akya

Şam

Epe

miy

e

Tar

sus

Teb

Nil

İske

nder

iye

Pari

s

GA

SSA

NİL

ER

LAHM

ÎLER

Fıra

t

Van

Göl

ü

Dicle

Tiz

pon

Nus

aybi

n

KA

FKA

S D

AĞ

LARI

Din

yepe

r

Dinyester

OSTRO

GOTLAR

TAYF

ALL

ER

VİZİGOTLAR

İTA

LYA

Har

ita

2. Ö

nem

li as

kerî

kom

utan

lıkla

rıyl

a 8.

yüz

yıld

a Bi

zans

İmpa

rato

rluğ

u.

RA

VE

NN

AE

KSA

RH

LIĞ

I

RO

MA

DÜ

KA

LIĞ

I

SAR

DU

NYA

DÜ

KA

LIĞ

IN

APO

LİD

ÜK

ALI

ĞI

SİC

İLYA

CA

LABR

IA

HE

LLA

S

K

TR

AK

YA

Sisa

mE

phes

os(E

fes)

Akr

oino

n(A

fyon

)

Am

orio

n(H

isar

köy)

Nic

aea

(İzn

ik)

Kon

stan

tino

polis

KA

RA

DE

Nİ

Z

Kib

yrrh

a(G

ölhi

sar)

Cho

nai

(Hon

az)

AK

DE

Nİ

Z

Cre

te(G

irit

)

Tre

bizo

nd(T

rabz

on)

Fıra

t

0 10

0 20

0 30

0 40

0 m

il

0 10

0 20

0 30

0 40

0 50

0 60

0 ki

lom

etre

Rom

a

Her

son

KİB

İRR

EO

TO

N

Har

ita

3. 1

050

yılla

rınd

a Bi

zans

İmpa

rato

rluğ

u.

MA

CA

RK

RA

LL

IĞ

I

DALM

AÇYA

SİC

İLY

A

PELO

PON

EZ

FÂTIM

ÎLER

Ven

edik

GİR

İTK

IBR

IS

HA

ZA

RLA

R

KA

PAD

OK

YA

0 10

0 20

0 30

0 40

0 m

il

Ulu

slar

aras

ı (ya

klaş

ık)

sını

rlar

0 10

0 20

0 30

0 40

0 50

0 60

0 ki

lom

etre

K

Rom

a

Nap

oli

Sıra

küza

Belg

rad

Serd

ica

(Sof

ya)

Sela

nik

Ohr

i

Teb

Nav

pakt

os

Ati

naSerr

es(S

erez

)

AT

HO

S D

AĞ

I

Adr

iano

ple

(Edi

rne) G

elib

olu

Kor

int

Kan

diye

Smyr

na (

İzm

ir)

Efe

s

Burs

aN

icea

(İzn

ik)

İkon

ion

(Kon

ya)

Sele

ukia

Kon

stan

tino

polis Mir

yoke

falo

n

Tar

sus

Ant

ioch

(Ant

akya

)

Her

son

Şam

Kud

üs

Bağd

at

Ede

ssa

(Urf

a)

Am

ida

(Diy

arba

kır)

Mel

iten

e(M

alat

ya)

Mal

azgi

rtT

ephr

ike

(Div

riği

)

Tra

bzon

Teo

dosi

opol

is(E

rzur

um)

Ani

İB

ER

YA

AL

AN

IA

Van

Göl

ü

Har

ita

4. 1

204

sonr

ası B

izan

s D

ünya

sı.

Ven

edik

ALM

AN

İMPA

RA

-T

OR

LUĞ

U

SİC

İLY

A

KR

ALL

IĞI

BO

SNA

LILA

R

SIR

PLA

R

BU

LGA

RİS

TA

N

ARNAVUTLUK

ADRİ

YATİ

K DE

NİZ

İ İYO

N D

ENİZ

İ AK

DE

Nİ

Z

MA

CA

R

KR

AL

LI

ĞI

TR

AK

YA

LAT

İN

İMP.

GİR

İT

RO

DO

S

KIB

RIS

KR

ALL

IĞI

AK

KA

KR

ALL

IĞI

SUR

İYE

KİL

İKY

AE

RM

EN

İK

RA

LLIĞ

I

Kud

üs

Tra

blus

Akk

a

Ant

akya

İZN

İK

İMP.

KA

RA

DE

Nİ

Z

AZA

KD

ENİZ

İ

Tuna

Neh

ri

KO

NY

A S

UL

TA

NL

IĞI

Dic

le N

.

Fıra

t Neh

ri

EY

YU

Bİ

SULT

AN

LIĞ

I

TR

AB

ZO

N

GÜ

RC

ÜK

RA

LLIĞ

I

KU

MA

NLA

RK

IRIM

İMPA

RA

TO

RLU

ĞU

0 10

0 20

0 30

0 40

0 m

il

Dev

let s

ınır

ları

0 10

0 20

0 30

0 40

0 50

0 60

0 ki

lom

etre

K

Belg

rad

Kos

ova

Üsk

üp

Ohr

iR

oma

Tuna Nehri Drina Nehri

Struma NehriM

eriç

N.

Morava N.

Dyr

rhac

hium

(Dır

aç)

Kes

riye

Yany

a

Nav

pakt

osT

eb(L

epon

to/

İneb

ahtı

) Kor

int

Naf

plio

n Mis

tra

PELO

PON

EZ

(Mor

a)

Hon

yaR

esm

o

Ati

na

Nak

şa

EĞ

RİB

OZ

AT

HO

SD

AĞ

I

TORO

S DAĞ

LARI

SİSA

M

Sela

nik N

egro

pont

e

Filib

e

Var

na

Adi

anop

le(E

dirn

e)

Gel

ibol

u

Att

alei

a(A

ntal

ya)

Rod

os

Phila

delp

hia

(Ala

şehi

r)

Kon

yaPe

rgam

on(B

erga

ma)

Smyr

na(İ

zmir

)

Nic

aea

(İzn

ik)

Nik

omed

yaBİ

TİN

YAPA

FLA

GO

NYA

KA

PAD

OK

YA

LESB

OS

(MİD

İLLİ

) CH

IOS

(SA

KIZ

)Siliv

riD

imet

oka

Konsta

ntinop

olis

Trn

ovo

Sere

z

Büyü

kM

ende

res

Neh

ri

Tra

bzon

Sino

p

Her

son

BALK

AN

DA

ĞLA

RI

KE

FALO

NYA

TE

SELY

A

Sang

ariu

s(S

akar

ya)

N.

Har

ita

5. B

elli

başl

ı Biz

ans

ve O

sman

lı an

ıtla

rıyl

a K

onst

anti

nopo

lis.

Blak

erna

iSa

rayı

Kar

iye

Kar

iye

Müz

esi

Pam

mak

aris

tos

(Pat

rikh

ane) Kec

hari

tom

ene

(Oda

lar

Cam

ii)A

spar

Sarn

ıcı

Chr

ist

Phila

nthr

opos

Man

astı

rı

Kut

sal H

avar

iler

(Fat

ih C

amii)

Val

ens

Su K

emer

i

Teo

dosi

usM

eyda

nı

Pant

okra

tor

Kon

stan

tin

Surl

arı

Chr

ist

Eve

rget

es(G

ül C

amii)

Blak

erna

iM

üzes

i

Alt

ınka

pı

Yedi

kule

Sto

udio

s

Man

astı

rı(İ

mra

hor

Cam

ii)

Pe

ribl

epto

s (

Mis

tra)

Man

astı

rı

Ark

adiu

sM

eyda

nı

Ökü

z M

eyda

nı

Teo

dosi

us L

iman

ı(Y

enik

apı)

Myr

elai

on(B

odru

m C

amii)

Chr

ist

Pan

tepo

ptes

(E

ski İ

mar

et

Cam

ii)

Hip

odro

m

Kon

stan

tin

Mey

danı

Aya

İri

ni

PİZ

AM

AH

ALL

ESİ

VE

NE

DİK

MA

HA

LLE

Sİ

Man

gana

Zincir Azi

z Pa

ulYe

tim

hane

si

Gal

ata/

Pera

Aya

sofy

aC

halk

opra

teia

Ana

cadd

e Büyü

kSa

ray

Hal

ki K

apıs

ıBaki

re H

odeg

etri

aM

anas

tırı

Yeni

Kili

se?

Soph

iae

Buko

leon

Lim

anı

MA

RM

AR

A

DE

Nİ

Zİ

AL

TI N

BO

YN

UZ

(H

AL

İ Ç)

BO

ĞA

Zİ

Çİ

K

0 ½

1

mil

0 ½

1

1 ½

2

kilo

met

re

19

GİRİŞ

Bizans Nedir?

Çoğu kimse için Bizans tanıdık bir dünya değildir. İngilizce-de “Byzantine” kelimesi daima aşırı karmaşık bir şeyi nite-lendirmekte kullanılırken, Fransızcada “c’est Byzance” muh-teşem ve lüks bir şey anlamına gelir. Öyleyse kelimeler yan-lış yönlendirici olabilir, peki ya tuğlalar ve taşlar? Mahallin-de Bizans kalıntıları büyük ölçüde iki kategoriye ayrılır: kilise-ler ve surlar. Kiliseler çok daha fazla olup çok daha fazla dik-kat çekmişti. Bunların varlığı Bizans’ın Kilise ve inanç mese-lelerinin kesinlikle merkezde olduğu bir devlet olduğu fikrini onaylıyor görünür. Bu kiliselerin mozaiklerle, fresklerle, iko-nalarla ve renkli mermerlerle şatafatlı bir biçimde süslü olu-şu ziyaretçileri büyüler ve aşkınlığa odaklı neredeyse zaman-dan münezzeh bir mekâna alır götürür. Surlarsa tersine genel-likle görmezden gelinir. Onlara pek fazla bakılmaz ve hemen hemen aynı görünürler. Oysa daha yakından incelenmeyi hak ederler. Surlar her yönden düşmanlara karşı sürekli savaş hali-nin belirleyici özellik olduğu çok uzun bir tarihe sahip bir dev-letin işaretidir. Bunlar önemli şehirleri korumak için inşa edil-miş, bu şehir merkezleri büyüdüğünde yer açılması için yıkıl-mış, sürekli tamir edilmiş ve bunları inşa edenleri anmak için yazıtlarla süslenmiştir. Surlar bize bir devletin ve onun sade-

20

ce ibadet etmekten çok daha fazlasını yapmış olan halkının ta-rihini hatırlatır.

Bu kitabın mütevazı amacı bu devlet hakkındaki temel bilgi-leri bir araya getirmek, dürüst ve ciddi bir anlatım sağlayarak stereotiplere meydan okumak ve onu sağlam bir şekilde hem Avrupa, hem de Ortadoğu Ortaçağ’ı bağlamına yerleştirmektir. Bizans, ayakta kaldığı sürenin büyük bir bölümünde her ikisi-ne de iştirak ederek ama yine de farklı bir yol izleyerek Doğu ile Batı arasında bir konum işgal ettiği için onu görmezden gel-mek kolay, hatta elverişlidir. Fakat göstermeyi umduğum gibi, Bizans Avrupa tarihinin vazgeçilmez ve şaşırtıcı bir parçasıdır. Ciddiye alınması gerekir.

Bu kısa açılış kısmında bile bir problemle karşı karşıyayız. Görenek ya da alışkanlık sonucunda bazen onları sorgulaya-masak da isimler son derece mühimdir. Bizim meselemizdeki problem Bizantion (Byzantium) ismidir. Bu, eski bir şehre (Yu-nanca Byzantion), Atina yakınlarındaki bir Megara kolonisine atıfta bulunur. M.Ö. 7. yüzyılda Konstantinopolis’te, modern çağın İstanbul’unda* bulunmuştu. Asıl “Bizans” (“Byzantine”) terimi 16. yüzyılda (bkz. Dokuzuncu Bölüm) bu kitaba konu olan tarihî devleti belirtmek için türetildi. Fakat bu, o devletin yurttaşlarının bırakın onunla özdeşleşmeyi, işitmedikleri bir addı. Bu, Fransa’ya Lutesya ya da Britanya İmparatorluğu’na Londinya demek gibidir. Bizans dediğimiz halk kendisine Ro-malı diyordu. Akıllarında Augustus’un imparatorluğuyla kendi devletleri arasındaki siyasi mevcudiyette kesinti yoktu; bu bir-çok yönden doğruydu. Bu adlandırma, örneğin 4. ve 5. yüzyıl-lar arasında devletin hükümdarlarının kesintisiz bir silsile içe-risinde kendilerine Roma imparatoru demelerinde bulunabilir. Bu devletin doğulu komşu ve düşmanları terimi benimsemişti: Hem Selçuk, hem de Osmanlı Türkleri bu devletten ve toprak-larından Rum olarak bahsetmekteydi. Modern Yunancada ro-mios (Romalı, ama Yunan anlamında) en azından 20. yüzyılın

(*) İstanbul adı sur içine giderken “Nereye gidiyorsun?” diye sorulduğunda, Rum-ca “Şehre” anlamına gelen “İstin polis” cevabının Türkler tarafından da yaygın şekilde kullanılmasından gelmektedir – ç.n.

21

sonlarına kadar geçerliydi. Fakat hem Batı’daki hem da Balkan-lardaki çok sayıda başka devletler İmparatorluğu “Yunan” di-ye adlandırıyordu. Batı söz konusu olduğunda, bunun nedeni-ni anlamak kolaydır. 800 yılında Roma’da bir Roma imparato-ru taç giyince (bkz. Dördüncü Bölüm) diğer imparatorluğa da artık Romalı denilemezdi; o nedenle Yunan ya da Konstanti-nopolisli denildi. Bizans İmparatorluğu’na “Konstantinopolis-li” denilmesi gayet anlaşılırdı: Bu, onun potansiyel yetki ve etki alanını başkentine indirgemek ve Romalı sıfatının gerektirdi-ği daha evrensel iddiaları reddetmek anlamına geliyordu. “Yu-nan” tabiri çok daha sorunluydu. Doğuda Yunancanın hâkim dil olduğu doğruydu ama sözcüğün kendisi olumsuz bir çağrı-şıma sahipti: Pagan anlamına geliyordu. Bu yüzden Hıristiyan bir devletin kendisini küfür anlamına gelen bir sözcükle özdeş-leştirmesi imkânsızlaşmıştı.

“Bizans” (“Byzantine”) teriminin evrensel olarak kabul gör-mesi uzun zaman almıştı ancak gerçek alternatif olan Ro-ma’nın, diyelim ki 300’den sonraki döneme hitap ettiğinde, ya-nıltıcı olduğu düşünülüyordu. Sıfatlar ayırımı daha açık bir ha-le sokmak için getirilmişti; mesela Doğu Akdeniz dünyasını ve Levant’ı ima eden, bu nedenle de İtalya’daki uzun Bizans varlı-ğını dışlayan Doğu Roma. Daha yeni olarak, “Roma Ortodoks” (Roma Katolik benzeri) dinsel dogmayı vurgulayacak şekilde kullanılmıştı. Anakronik olduğundan değil ama terim sorunlu-dur. Doğru inanç manasına gelen Ortodoksluk her Hıristiyan Kilisesi’nin kendisi için iddia ettiği bir özellikti. Büyük ölçü-de Doğu Avrupa ve Ortadoğu’nun bazı kısımlarını işaret eden mevcut kullanım modern bir olgudur; bunun Ortaçağ’a uygu-lanması yanıltıcı olurdu. O nedenle, aşağıda geleneksel “Bi-zans” (“Byzantine”) ya da “Bizantion” (“Byzantium”) terimi karışıklığı önlemek için kullanılacak fakat okuyucular bunun sorunlu yapısının farkında olmalıdır.

İsim sorununu hallettikten sonra bir başka önemli sorun-la karşı karşıyayız: kronoloji. Sondan başlamak daha basittir: Mayıs 1453’te Konstantinopolis Bizans İmparatorluğu’nun so-nunu belirtecek şekilde Osmanlılar tarafından ele geçirilmiş-

22

ti. Başlangıcı ise çok daha belirsiz olup hâlâ hararetle tartışıl-maktadır. Uzun vadeli bir perspektifi benimseyenler (benim gi-bi) imparatorluğun başlangıcını I. Konstantin’in saltanatı (324-337) olarak belirler. Bunda Bizanslıların kendilerini algılama şeklini takip etmekteyiz. Konstantin, Konstantinopolis’i kur-duğuna ve kent çabucak imparatorluğun başkenti olduğuna, 1453’te fethedilene kadar da bu rolü sürdürdüğüne göre Bizans tarihinin başlangıcını sonraki bir tarihe koymak için az sebep görüyorum. Bu, hiçbir şekilde bu 4. yüzyıl devletinin, bin yıllık varlığı esnasında değişmeden kalmış olduğunu ima etmez; hiç-bir şey hakikatten bu kadar uzak olamaz. Yine de benim kafam-da imparatorluğun geçirdiği değişiklikler asla tamamen farklı bir devlet oluşturacak kadar radikal değildi: Örneğin impara-torluğun sonuna kadar hukuk sistemi büyük ölçüde Roma’nın imparatorluk dönemine kadar giden hukuka dayanıyordu. Baş-kent, anıtları, imparatorluk makamı, kurumları ve törenleri, hepsi de onları geçmişe bağlayan asıl unsurları bilinçli olarak sürdürmüştü. Eğer I. Konstantin bir zaman makinesine girsey-di ve son Bizans imparatoru, adaşı XI. Konstantin’i ziyaret et-seydi kesinlikle devletin ve başkentinin üzücü durumundan te-dirginlik duyardı ama yine de kurmuş olduğu şehirde özellikle birkaç işaret noktasıyla tanıdık birçok unsur bulabilirdi.

Devletler sadece zamanda değil, mekânda da var olur. Bizans İmparatorluğu’nun coğrafi kapsamı uzun tarihi boyunca önem-li dalgalanmalardan geçmişti. Onun geniş dış hatlarını bir dal-ganın hareketiyle kıyaslayabiliriz. Neredeyse dört milyon kilo-metre kareyi kapsayan ve Britanya’dan günümüz Cezayir’ine, Portekiz’den Mezopotamya’ya kadar yayılan muazzam bir Ro-ma İmparatorluğu iken, 395’te idari olarak doğu kısmı yakla-şık 1,4 milyon kilometre karelik bir alanı kapsayan ve kabaca Belgrat’tan şimdiki Libya’ya kadar giden bir çizginin doğusun-da uzanan (bkz. Harita 1) doğu ve batı kısımlarına bölünmüş-tü. Siyasi gelişmeler nedeniyle bölünme kalıcı hale gelmişti fa-kat 6. yüzyılda I. Jüstinyen zamanında İtalya, İspanya’nın gü-ney şeridi ve günümüzün Tunus, Cezayir ve Libya’sının tek-rar alındığı fetih savaşları sonucunda Akdeniz’in bir kez da-

23

ha içdeniz haline geldiği kısa bir dönem için, bu tersine dön-dü. Doğu’da bu bir demografik ve ekonomik genişleme döne-miydi. Jüstinyen’in 565’teki ölümünü izleyen dönemde İtal-ya’nın büyük kısmı ve İspanya’daki topraklar, 7. yüzyılın ikin-ci on yılından sonra ise Mısır, Suriye ve Filistin önce Perslere, sonra da kalıcı şekilde Araplara kaybedilirken, güney Balkan-lar, özellikle de Yunanistan Konstantinopolis’in fiilî kontrolün-den büyük ölçüde çıkmıştı. 7. yüzyılın sonunda Kuzey Afrika da işgal edilmiş, imparatorluğa İtalya’da bazı yerler (Sardunya, Calabria ve Sicilya; iç bölgeleriyle birlikte Napoli ve Roma, ay-rıca Rimini’den Dalmaçya kıyısına doğru dar bir toprak şeri-di; bkz. Harita 2) ve açıkça Ege’nin iki kıyısına toplanma kal-mış, imparatorluk topraklarının neredeyse yarısını fiilen yitir-mişti. İzleyen üç yüzyıl boyunca Bizans, Arap saldırısını ön-ce yavaş yavaş durdurup bir sınır bölgesini aşağı yukarı sabit-leştirmeyi, sonra da Balkanlar’daki egemenliğini geri alıp niha-yet Anadolu ve Suriye’de doğu ve güneye ilerlemeyi başarmış-tı. Toprak kazançları ne gösterişli, ne de istikrarlıydı (bkz. Ha-rita 3). 11. yüzyılın ikinci yarısından itibaren iki zorlu düşma-nın, İtalya’da Normanların, doğuda ise Selçukluların ortaya çı-kışı devletin sınırlarını kemirerek onu bir kez daha güney Bal-kanlar’a ve Anadolu’daki bir merkeze sıkıştırmıştı. Birinci Haç-lı Seferi (1096-1099) Levant’ın manzarasını değiştirdi ve onun kuyruğundaki Bizans Anadolu’da ve Suriye’de genişlemeyi ba-şardı ama bu Dördüncü Haçlı Seferi ordularının Konstantino-polis’i ele geçirdiği ve Bizans İmparatorluğu topraklarını düzi-nelerce küçük devlete ayırdığı 1204’te kesinlikle kontrol altına alındı. Yeniden fetih 1261’de oldukça hızlı oldu, fakat varlığı-nın son iki yüzyılında Bizans İmparatorluğu sürekli küçüldü. Çoğu 14. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Türklerince ele geçiri-len Anadolu ilk elden gidecek olandı; bunu çabucak Balkan vi-layetleri izledi ve varlığının son elli yılında Bizans ayrı ayrı ve birbiriyle ancak denizden bağlantılı birkaç şehir devletinden ibaretti (bkz. Harita 4).