DISERTACION - doktoratura.unitir.edu.al · DISERTACION TEMA: SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI Paraqitur në kërkim të gradës shkencore

UNIVERSITETI I TIRANËSFAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

PROGRAMI I DOKTORATURËS

DISERTACION

TEMA: SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES

NË SHQIPËRI

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “DOKTOR”

nga Ma. Miranda SPAHIU (Hysa)

Udhëhequr nga Prof. Dr. Edmond DRAGOTI

TIRANË, 2018

DISERTACION

TEMA: SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES

NË SHQIPËRI

Paraqitur në kërkim të gradës shkencore “DOKTOR”

nga Ma. Miranda SPAHIU (Hysa)

Udhëhequr nga Prof. Dr. Edmond DRAGOTI

UDHËZUES I DOKTORATËS

Universiteti i TiranësFakulteti i Shkencave Sociale

Procedura për aplikim, për studimet, përgatitjen dhe mbrojtjen e disertacionit

Tiranë, 2015

UNIVERSITETI I TIRANËSFAKULTETI I SHKENCAVE SOCIALE

PROGRAMI I DOKTORATURËS

ii

Shërbimi psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri

Fusha: Punë Sociale

Mbrohet në datë ___/___/ 2018 përpara jurisë:

1. ____________________ Kryetar Jurie

2. ____________________ Anëtar (Oponent)

3. ____________________ Anëtar (Oponent)

4. ____________________ Anëtar

5. ____________________ Anëtar

iii

DEDIKIM

Prindërve të mi të mrekullueshëm, Fluturës dhe Enverit,

pa mbështetjen e të cilëve nuk do të mund të isha këtu...

iv

Deklarata ...............................................................................................viiiAbstrakti .................................................................................................ixAbstract .....................................................................................................xMirënjohje ...............................................................................................xiLista e shkurtimeve ............................................................................... xiiLista e figurave dhe tabelave ............................................................... xiii

KREU I1.1 . Konteksti global .................................................................................1

1.1.1 Shëndeti riprodhues në vendin tonë ........................................................ 7

1.2 . Parashtrimi i problemit ...................................................................141.3. Qëllimi dhe objektivat e studimit ....................................................191.4. Pyetjet kërkimore .............................................................................201.5 . Përkufizimi i termave kyç të përdorur në studim ...........................201.6 . Struktura e studimit ........................................................................221.7 . Rëndësia e studimit .........................................................................24

KREU IISHQYRTIMI I LITERATURËS .........................................................252.1. Koncepti i shëndetit riprodhues dhe zhvillimet në fushën e

shërbimeve .........................................................................................252.2. Komponentët e shëndetit riprodhues ..............................................272.3. Organizimi i shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri ......30

2.3.1. Problemet aktuale ................................................................................. 32

2.4. Puna sociale në kujdesin shëndetësor ............................................332.4.1. Zhvillimi i punës sociale në shëndetësi në vendin tonë ....................... 36

2.4.2 Puna sociale dhe shëndeti riprodhues .................................................. 38

2.5 Parimet etike të punës sociale në shëndetin riprodhues ...............40

Përmbajtja

v

2.6. Qasjet teorike të sjelljes shëndetësore për shërbimet psiko-sociale ........................................................................................... 40

2.6.1. Modeli i besimit ndaj shëndetit ............................................................. 42

2.6.2. Teoria e veprimit të arsyeshëm .............................................................. 44

2.6.3. Teoria e sjelljes së planifikuar ............................................................... 45

2.6.4 Teoria e veprimit social ........................................................................... 46

2.6.5. Modeli i sjelljes në përdorimin e shërbimeve shëndetësore ................. 46

2.6.6. Modeli bio-psiko-social dhe perspektivat psikologjike shëndetësore ... 49

2.6.7. Si është përshtatur nga mjekësia modelin bio-psiko-social ................ 50

2.7. Ndikimi i mbështetjes psiko-sociale në shëndetin riprodhues .......512.8. Përfundime të shqyrtimit të literaturës ...........................................56

KREU IIIMETODOLOGJIA ...............................................................................573.1. Hartimi i studimit ...........................................................................573.2. Fazat e kërkimit ...............................................................................573.3 Metoda kërkimore e përdorur .........................................................613.4. Popullata e studimit ........................................................................62

3.4.1. Kampioni i studimit dhe strategjia e kampionimit ............................... 62

3.4.2 Karakteristikat e kampionit të marrë në studim .................................... 65

3.5. Instrumentat e kërkimit ..................................................................703.5.1. Hartimi i instrumentave ...............................................................71

3.5.1.1. Intervista ............................................................................................. 71

3.5.1.2. Fokusgrupi .......................................................................................... 72

3.5.2. Pilotimi i intervistës ............................................................................... 73

3.6. Procedura e ndjekur........................................................................733.8. Vlefshmëria dhe qëndrueshmëria .................................................773.9. Çështjet etike ...................................................................................793.10. Kufizimet e studimit .......................................................................803.11. Supozimet .......................................................................................81

vi

KREU IVANALIZA E KUADRIT LIGJOR PËR NGRITJEN DHE FUNKSIONIMIN E SHËRBIMIT PSIKO-SOCIAL NË SHËNDETËSI NË SHQIPËRI ......................................................................................824.1. Ecuria e legjislacionit dhe politikave në fushën e shërbimit psiko-

social në fusha të ndryshme të shëndetit ..........................................824.2 Analiza e problematikave në kuadrin ligjor dhe politik për shërbimet

e shëndetit riprodhues në Shqipëri ...................................................864.3. Përfundime .....................................................................................90

KREU VREZULTATET E STUDIMIT .............................................................925.1. Shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri ...............................92

5.1.1. Gjendja aktuale e shërbimeve të shëndetit riprodhues ........................ 92

5.1.2. Plotësimi i nevojave të pacientëve ......................................................... 95

5.1.3. Mosfunksionimi i sistemit të referimit të rasteve .................................. 96

5.1.4. Ofruesit e shërbimeve të shëndetit riprodhues kanë nevojë për rritje kapacitetesh ...................................................................................................... 98

5.2. Shërbimet psiko-sociale në kujdesin për shëndetin riprodhues ..1015.2.1. Nevoja për grupe disiplinare ............................................................... 101

5.2.2. Rëndësia e shërbimit psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues ..103

5.2.3. Shërbimi psiko-social i rëndësishëm në të gjitha fazat e trajtimit të pacientëve ....................................................................................................... 105

5.2.4. Kultura e pacientëve për shërbimet psiko-sociale .............................. 106

5.2.5. Shërbimi psiko-social për edukimin dhe promocionin shëndetësor të popullatës ....................................................................................................... 108

5.2.6. Personeli shëndetësor nuk e ka të qartë ndarjen e roleve në shërbimet psiko-sociale ................................................................................................... 109

5.2.7. Mungesa e shërbimit psiko-social ...................................................... 110

5.2.8. Faktorët që pengojnë zhvillimin e shërbimeve psiko-sociale në shëndetin riprodhues ...................................................................................................... 112

5.2.9. Nevoja për shërbime psiko-sociale ...................................................... 114

vii

5.3. Shërbimet psiko-sociale nga këndvështrimi i ofruesve të tyre .....1155.3.1. Shërbimi psiko-social në të gjithë komponentët e shëndetit riprodhues .. 115

5.3.2. Anashkalimi i shërbimit psiko-social .................................................. 116

5.3.3. Bashkëpunimi mes shërbimeve ........................................................... 116

5.3.4. Mbulueshmëria e nevojave të pacientëve ........................................... 117

5.3.5. Sfidat e së ardhmes .............................................................................. 118

KREU VIDISKUTIME .......................................................................................121

KREU VIIPËRFUNDIME DHE PROPOZIME ................................................1277.1. Përfundime ....................................................................................127

7.1.1. Shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri.................................... 127

7.1.2. Perceptimet e stafit mjekësor për shërbimet psiko-sociale në shërbimet e shëndetit riprodhues ...................................................................................... 129

7.1.3. Shërbimi psiko-social në sytë e profesionistëve që e ofrojnë atë ....... 131

7.1.4. Legjislacioni dhe politikat në fushën e shëndetit riprodhues ............ 132

7.2. Propozime ......................................................................................1337.2.1. Propozime për institucionet politikë-bërëse ........................................ 133

7.2.2. Propozime për ofruesit e shërbimeve .................................................. 134

7.2.3. Propozime për studime të mëtejshme .................................................. 135

BIBLIOGRAFIA .................................................................................................... 136

WEBLIOGRAFIA ................................................................................................. 149

Shtojca A: Miratimi i intervistës .......................................................................... 150

Shtojca B: Udhëzuesi i intervistës me persona kyç ............................................. 152

Shtojca C: Udhëzuesi i intervistës me profesionistët e shërbimeve të shëndetit riprodhues (mjeke/ë, infermiere/ë, mami) ........................................................... 154

Shtojca Ç: Udhëzues i intervistës me specialistët e shërbimit psiko-social ...... 157

Shtojca D: Udhëzuesi i Fokus Grupet me personelin shëndetësor që ofrojnë shërbime të shëndetit riprodhues ......................................................................... 159

viii

Deklaratë Statuore

Nën përgjegjësinë time deklaroj se ky studim është shkruar prej meje, nuk është

prezantuar asnjëherë përpara një institucioni për vlerësim dhe nuk është botuar i tëri

ose pjesë të veçanta të tij. Studimi nuk përmban material të shkruar nga persona të tjerë,

përveç rasteve të cituara dhe referuara. Pikëpamjet e shprehura në këtë studim janë të

autorit dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht pikëpamjet e ndonjë prej institucioneve

të përfshira në këtë studim.

Emër Mbiemër: Miranda Spahiu

Firma: _____________________

Miranda Spahiu, 2018

Të gjitha të drejtat e rezervuara.

ix

ABSTRAKT

Shëndeti riprodhues është një pjesë e rëndësishme e shëndetit në përgjithësi dhe

shihet si një tipar qëndror i zhvillimit njerëzor. Shëndeti fizik i individëve nuk është

i ndarë nga shëndeti emocional, psikologjik dhe social. Qëllimi i këtij studimi është

të shqyrtojë ndikimin e shërbimit psiko-social në ofrimin e shërbimeve të shëndetit

riprodhues në Shqipëri si edhe identifikimi e nevojave për zhvillimin e këtij shërbimi,

përmes analizimit të përvojave të profesionistëve të shërbimeve të shëndetit riprodhues.

Metoda e përdorur për realizimin e këtij kërkimi është metoda cilësore. Rezultatet e

studimit janë gjeneruar përmes të dhënave të mbledhura nga intervista gjysmë të stuktuara

dhe nga fokus grupe me personelin shëndetësor të përbërë nga mjekët, infermiere/

mami, punonjësit e shërbimit psiko-social dhe me informuesit kyç . Gjetjet e studimit

sugjerojnë se gjendja aktuale e shërbimeve riprodhuese në Shqipëri është e dobët.

Shërbimi riprodhues “vuan” nga mungesa e ambienteve, mjeteve dhe ekzaminimeve

më të rëndësishme. Integrimi dhe zhvillimi i shërbimit psiko-socail mbetet një sfidë

për institucionet shëndetësore. Një grup ligjesh të cilat i referohen shëndetit riprodhues

parashikojnë ofrimin e mbështetjes psikosociale për pacientët. Shërbimi psiko-social

pothuajse mungon dhe në një pjesë rastesh është mbuluar nga vetë stafet shëndetësore,

të cilët nuk kanë as kohë dhe as njohuri të nevojshme për ta mbuluar atë. Shërbimi

psiko-social perceptohet si një shërbim i rëndësishëm për ofrimin e një shërbimi cilësor

për popullatën, si në rastet kur ata ndiqen në qendrat shëndetësore ashtu edhe në rastet

kur paraqiten në spitale, gjatë dhe pas trajtimit mjekësor. Zhvillimi i shërbimit psiko-

social pengohet nga mungesa e theksuar e kulturës për këtë lloj shërbmi, po ashtu edhe

nga mungesa e bashkëpunimit mes profesionistëve të shërbimeve riprodhuese dhe atyre

të shërbimit psiko-social. Aty ku ai egziston ka probleme të shumta me funksionimin

e tij. Në këtë kuadër, rekomandohet zhvillimi i protokolleve për shërbimin psiko-social

në mënyrë që të rritet koordinimi dhe bashkëpunimi.

Fusha e studimit : Punë Sociale

Fjalët kyç: shërbim riprodhues, shërbimet për shëndetin ripodhues, shërbim psiko-social, ofrues shërbimi

x

ABSTRACT

Reproductive health is an important part of health in general and is considered

as a central feature of human development. The physical health of individuals is not

separate from emotional, psychological and social health. The purpose of this study is

to explore the impact of psycho-social service on the provision of reproductive health

services in Albania and to identify the needs for the improvement of this service, by

analyzing the experiences of professionals of reproductive health services. The method

used to conduct this research is qualitative method. The study’s findings are generated

through data collected from semi-structured interviews and by focus groups with

medical staff professionals, consisting of physicians, nurses/midwives, psycho-social

service employees and key people. Study findings suggest that the current state of

reproductive services in Albania is poor. Reproductive service “suffers” from lack of the

most important environments, means and examinations. Integration and development

of psycho-social service remains a challenge to health institutions. The psycho-social

service is almost absent, and in some cases is covered by the medical staff themselves,

who have neither the time nor the necessary knowledge to cover it. Psycho-social service

is perceived as an important service for providing quality services to patients, during

and after medical treatment. The development of psycho-social service is hampered by

a lack of culture for psycho-social services as well as the lack of cooperation between

reproductive and psycho-social service professionals. Where ever the service is existent

it encounters a plethora of problems to its functioning. In this context, it is recommended

to develop protocols for the psycho-social service in order to increase coordination and

cooperation.

Field of study: Social Work

Key Words: reproductive health, reproductive health services, psycho-social service, service provider

xi

MIRËNJOHJE

Ky studim nuk do të ishte bërë i mundur pa mbështetjen e disa individëve, të cilët

gjej hapësirën t’i falenderoj.

Mirënjohje të veçantë i shpreh udhëheqësit shkencor të këtij punimi, Prof. Dr.

Edmond Dragotit për mbështetjen profesionale dhe këshillat e tij të vlefshme akademike

të ofruara gjatë të gjithë hapave për realizimin e këtij studimi.

Falenderim dhe mirënjohje, edhe në emër të gjithë punonjësve sociale në sistemin

shëndetësor, për Dr. Leonard Solis, ish Ministër i Shëndetësisë në periudhat 1997-

2001 dhe 2003 -2005, i cili hapi portën e sistemit të kujdesit shëndetësor shqiptar për

profesionistët e punës sociale. Ai mbështeti fort integrimin e shërbimit psiko-social në

Shqipëri si në politikëbërje ashtu edhe në ofrimin e shërbimit shëndetësor.

Një falenderim për ish koleget dhe ish kolegët e mi nga Ministria e Shëndetësisë

dhe Instituti i Shëndeti Publik, të cilët më nxitën për të kryer këtë studim, si dhe për

bashkëpunimin dhe mbështetjen profesionale, të ofruar gjatë periudhës së realizimit të

këtij studimi.

Faleminderit pa fund për koleget dhe kolegët e Departamentit të Punës dhe

Polikës Sociale, të cilët kanë qenë mbështetës dhe inkurajues gjatë gjithë procesit.

Falenderoj të gjithë ofruesit e shërbimeve të shëndetit riprodhues, shërbimeve

psiko-sociale dhe personave kyç të cilët u bënë pjesë të këtij studimi duke ndarë përvojat

e tyre profesionale, pa kontributin e të cilëve ky studim nuk do të ishte bërë i mundur.

Së fundmi, por jo më pak të rëndësishmëm, falenderime të sinqerta për familjen

time, bashkëshortin Rimi dhe fëmijët e mi, Denin dhe Alisën, të cilët më kanë ofruar

mbështetjen e pakursyer emocionale dhe momentet e bukura pa fund, gjatë të gjithë

këtyre viteve të punimit për këtë studim.

Miranda

xii

SHKURTESA1

ADHS- Albanian Demographic Health Survey

AIDS - Sindromi i Mungesës së Imunitetit të Fituar

BASW - Shoqata Britanike e Punonjësve Socialë

CASW – Shoqata Kanadeze e Punonjësve Socialë

CEDAW - Konventa Për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave

DIU – Dispozitivi Intra Uterin

FWCW - Konferenca e Katërt Botërore e Grave

HIV – Human Immunodeficiency Virus

ICPD – Konferenca Ndërkombëtare për Popullsinë dhe Zhvillimin

IFRCPS - International Federation Reference Centre for Psychosocial Support

INSTAT – Instituti i Statistikave

IOM – Instituti i Mjekësisë

IPPF- International Planned Parenthood Federation

ISHP – Instituti i Shëndetit Publik

MSH – Ministria e Shëndetësisë

NASW –Shoqata Kombëtare e Punonjësve Socialë

OSFA - Open Society Foundation Albania

QSUT- Qendra Spitalore Universitare Tiranë

SUOGJ – Spitali Universitar Obstetrik Gjinekoligjik

SHKPS- Shoqata Kombëtare e Punonjësve Socialë

QSUT – Qendra Spitalore Universitare Tiranë

QSHPZH – Qendra Shqiptare për Popullsinë dhe Zhvillimin

QSH – Qendër Shëndetësore

UN – Kombet e Bashkuara

UNESCO - The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization

UNFPA – Programi për Popullsinë i Kombeve të Bashkuara

UNICEF – Programi për Fëmijët i Kombeve të Bashkuara

UNDP –Programi për Zhvillim i Kombeve të Bashkuara

USAID - United States Agency for International Development

WHO – Organizata Botërore e Shëndetësisë -OBSH

1 Disa nga shkurtimet janë ruajtur në gjuhën angleza për shkak të përdorimit të tyre të shpe-shtë në këtë gjuhë si edhe lehtësisë për t’ju referuar në bibliografinë e studimit.

xiii

LISTA E FIGURAVE DHE TABELAVE

Figura 1 Shpërndarja e e shërbimeve të shëndetin riprodhues

Figura 2 Shpërndarje e shërbimit psiko-social në sistemin shëndetësor publik

Figura 3 Modeli i Besimit ndaj Shëndetit ( Janz&Becker, 1984)

Figura 4. Teoria e Sjelljes së Planifikuar (Ajzen, 1991,2002)

Figura 5. Modeli fillestar i sjelljes në përdorimin e shërbimeve shëndetësore (viti 1960)

Figura 5.1. Faza e dytë e modelit të sjelljes në përdorimin e shërbimeve shëndetësore

(viti 1970)

Figura 6. Fazat e kërkimit

Figura 7. Kampioni në studim

Tabela 1. Ndarja e zonave të studimit sipas INSTAT

Tabela 2. Karakteristikat e informuesve kyç

Tabela 3. Karakteristikat e kampionit të punonjësve të shërbimit psiko-social

Tabela 4. Karakteristikat e kampionit të mjekëve të shërbimit për shëndetin riprodhues

Tabela 5. Karakteristikat e kampionit të infermierëve/mami të shërbimit për shëndetin

riprodhues

Tabela 6. Karakteristikat e pjesëmarrësve në fokus grup me mjek të shërbimit për

shëndetin riprodhues

Tabela 7. Karakteristikat e pjesëmarrësve në fokus grup me infermier/mami të shërbimit

për shëndetin riprodhues

1

KREU I

“Shëndeti riprodhues është i rëndësishëm për zhvillimin e shëndetshëm, social, ekonomik dhe njerëzor”

(UN)1

HYRJE

Kreu i parë përbën kreun hyrës në të cilin paraqitet një panoramë e plotë dhe

gjithëpërfshirëse e kontekstit në të cilin zhvillohet studimi, parashtrimi i problemit,

qëllimi, objektivat dhe pyetjet kërkimore të studimit, përkufizimi i termave kyç sipas

mënyrës së përdorimit të tyre në studim, struktura orientuese e studimit si edhe ndihmesat

që ky studim do të ketë në fushën e shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri.

1.1 . Konteksti global

Koncepti i shëndetit riprodhues filloi të përdorej për herë të parë gjatë viteve ’80.

Shfaqja e këtij koncepti u shoqërua me lëvizjen demografike dhe me kontrollin e rritjes

së popllatës drejt një përqasjeje holistike, për shëndetin e individëve në përgjithësi

dhe të grave në veçanti (MacDonald, 2004). Në kontekstin global përpjekjet e para

në përdorimin e këtij koncepti lidheshin me integrimin e shërbimeve për nënën dhe

fëmijën në programet e planifikimit familjar. Gjatë këtyre viteve për shkak të rritjes

së përgjithshme të popullatës filluan të shfaqeshin edhe programet e edukimit dhe

kontrollit të sëmundjeve seksualisht të transmetueshme, duke përfshirë edhe epideminë

e HIV/AIDS.

Në vitin 2011 numri i përgjithshëm i popullatës botërore kaloi shifrën e 7 miliardë

banorëve. Rritja e numrit të popullsisë për studiuesit nuk është një arsye për të festuar.

Përkundrazi, problemet shqetësuese lidhen me “ndarjen demografike”, pabarazitë

në shëndet dhe mirëqenie mes grave në vende të ndryshme të botës, si edhe aksesin

e pabarabartë në metodat e kontracepsionit dhe abortin e sigurt. Rritja e numrit të

1 United Nations Population Information Network (POPIN). Guidelines on reproductive health., 2002. Available at www.un.org/popin/unfpa/taskforce/guide/iatfreph.gdl.html- accessed 22 June 2010.

Miranda SPAHIU (Hysa)

2

përgjithshëm të popullatës botërore është shqetësuese, sepse shtetet të cilat kanë shkallë

të lartë të lindshmërisë kanë më shumë gjasa për të pasur mungesa në shërbimet e

shëndetit seksual dhe riprodhues (McFarlane, 2014). Për shembull, gratë në Uganda e

fillojnë jetën seksuale shumë herët dhe lindin rreth gjashtë deri në shtatë fëmijë gjatë

jetës së tyre. Vetëm ¼ e grave në moshë riprodhuese përdorin metoda kontraceptive

për kontrollin e lindjeve dhe sëmundjeve seksualisht të transmetueshme. Pjesa më e

madhe e grave në Uganda lindin vetë dhe nuk marrin shërbimet e posaçme spitalore.

Ndryshe nga Uganda, në Francë metodat moderne të kontrollit të lindjeve janë gjerësisht

të përhapura dhe përdoren nga ¾ e grave në moshë riprodhuese (Central Intelligence

Agency, 2013)

Konferenca Ndërkombëtare mbi Popullsinë dhe Zhvillimin (ICPD), e mbajtur

në 1994 në Kajro, hodhi bazat për kristalizimin e konceptit të shëndetit riprodhues,

i cili e vendos theksin në plotësimin e nevojave të individit në të gjitha fazat e jetës,

duke marrë parasysh të drejtat e njeriut në lidhje me shëndetin riprodhues. Megjithatë

pranimi dhe kuptimi i konceptit të shëndetit riprodhues u saktësua më mirë në vitin

1995, në punimet e Konferencës së Katërt Botërore të Grave (FWCW), një konferencë

e cila është konsideruar si një kthesë lidhur me shëndetin e grave. Me termin “shëndet

riprodhues” kuptohet mirëqenia e përgjithshme fizike, mendore dhe sociale e individit

lidhur me aparatin gjenital dhe funksionimin e tij dhe jo vetëm mungesa e sëmundjeve

ose pafuqia e organizmit në çështje që lidhen me sistemin riprodhues, funksionet dhe

procesin e tij (ICPD, 1994; Ligji Nr. 8876 për Shëndetin Riprodhues në Republikën e

Shqipërisë).

Koncepti i shëndetit riprodhues nuk lidhet thjesht me riprodhimin. Duke u

mbështetur po në përkufizimin e ICPD (1994) del qartë që individi duhet të ketë një

jetë seksuale të kënaqshme dhe të sigurt, të jetë i aftë të riprodhojë dhe i lirë për të kryer

këtë veprim sa herë të dëshirojë duke qenë i informuar lidhur me çdo çështje të tij. Ky

përkufizim merr në konsideratë jetën në çift, ku burrat dhe gratë kanë të drejtë të jenë

të informuar mbi metodat e kontracepsionit, në mënyrë që të përzgjedhin metodën e

planifikimit familjar që u përshtatet nevojave të tyre. Sipas OBSH, çiftet kanë gjithashtu

të drejtë të kenë qasje në shërbime shëndetësore që i mundësojnë nënës një shtatëzani

dhe një lindje të shëndetshme.

SHËRBIMI PSIKO-SOCIAL NË SHËRBIMET E SHËNDETIT RIPRODHUES NË SHQIPËRI

3

MacDonald (2004) sugjeron se shëndeti riprodhues duhet konceptuar në formën

e tri fushave të lidhura pazgjidhshmërisht me njëra-tjetrën, ku përfshihen të drejtat

universale, fuqizimi i grave dhe ofrimi i shërbimeve të shëndetit riprodhues. Jeta e

shëndetshme seksuale dhe riprodhuese është konsideruar si një e drejtë bazë njerëzore,

e cila u takon të gjithë individëve. Themelet e të drejtave riprodhuese si të drejta

njerëzore janë sanksionuar për herë të parë në dy dokumente themelore të të drejtave

të njeriut, në Kartën e Kombeve të Bashkuara (1945) dhe në Deklaratën Universale të

të Drejtave të Njeriut (1948), në të cilat u sigurua e drejta e individëve për shëndet dhe

për t’u informuar në lidhje me shëndetin. Të drejtat seksuale dhe riprodhuese janë të

drejta njerëzore (IPPF, 2008) dhe si të tilla ato duhet të mbrohen dhe mbështeten përmes

ligjeve dhe politikave (Plani i Veprimit të ICPD, 1994).

Koncepti i shëndetit riprodhues e vendos theksin në vazhdimësinë e shërbimeve dhe

barazinë gjinor, në qasjen në informacion dhe në shërbimet sociale-shëndetësore për të

gjitha grupet e popullatës. Pavarësisht faktit se shëndeti riprodhues u kushton vëmendje

si grave ashtu edhe burrave, ai ka një ndikim shumë më të madh në jetët e grave dhe

vajzave. Kjo sepse shumë çështje të shëndetit të tyre kanë të bëjnë me rolet e ndryshme

që ato marrin gjatë jetës si kujdestare të familjes, të individëve,si të punësuara, si gra,

si nëna, si vajza, si motra etj. Pikërisht këto role kërkojnë përgjegjësi të përhershme,

vetë-kujdes dhe udhëheqje familjare në çështje që lidhen edhe me shëndetin, siç mund

të jetë edukimi për higjienën dhe ushqyerjen, fertilitetin, kujdesin për fëmijët dhe për të

moshuarit. Pikërisht ndryshimet në rolet sociale të grave dhe vajzave krijojnë kërkesa

shtesë dhe rrezikojnë shëndetin e tyre. ( Tulchinsy & Varivikova, 2014)

Një dimension mjaft i rëndësishëm në konceptimin e shëndetit riprodhues është

edhe ofrimi i shërbimeve. Ky dimension nuk përfshin vetëm aftësinë dhe kapacitetet e

sektorit publik dhe privat për ofrimin e shërbimeve të shëndetit seksual dhe riprodhues,

por adreson gjithashtu edhe faktorët që mund të pengojnë individët të aksesojnë dhe

përdorin këto shërbime (MacDonald, 2004). Këtu mund të përfshihet përhapja e

informacionit lidhur me shërbimet dhe metodat e planifikimi familjar, konfidencialiteti

e kështu me radhë.

Koncepti i shëndetit riprodhues nuk e kufizon fushën e veprimit të tij vetëm

te gratë ose tek individë të moshës riprodhuese, por përqëndrohet edhe në nevojat e


4

veçanta të adoleshentëve, në shëndetin e fëmijës dhe të nënës, në sëmundjet seksualisht

të transmetueshme dhe HIV/AIDS, tek infertiliteti, kontracepsioni dhe kanceret e traktit

riprodhues (Ministria e Shëndetësisë, 2009; Worku dhe Gebresilasie, 2008; UNFPA,

2013). Në kontekstin global problemi i shëndetit riprodhues vihet re te burra dhe gra

të cilët janë të prekur nga steriliteti, HIV/AIDS dhe sëmundje të tjera seksualisht të

transmetueshme; gra dhe fëmijë të ndikuar nga komplikacionet e shtatëzanisë, lindje

jo të sigurta dhe gra e vajza të cilat janë subjekt i aborteve në masë, i dhunës me bazë

gjinore, i shtatëzanive të paplanifikuara në adoleshencë e të tjera.

Planifikimi familjar është një aspekt tjetër i shëndetit riprodhues që nënkupton

se çdo grua mund të përcaktojë vetë kohën dhe frekuencën e shtatëzanive. Rreth 222

milionë gra në vendet në zhvillim do të donin të vononin ose ndalonin shtatëzaninë,

por për fat të keq nuk përdorin metoda kontraceptive. Arsyet për këtë janë të ndryshme,

të tilla si: aksesi i kufizuar në metoda kontraceptive (veçanërisht te të rinjtë), frika nga

efektet anësore, pikëpamje kulturore ose fetare që ndalojnë planifikimin familjar dhe

cilësi e dobët e shërbimeve (ISHP, 2015).

E drejta për planifikim familjar është miratuar zyrtarisht në Konferencën e

Kombeve të Bashkuara në vitin 1966. Planifikimi familjar nënkupton të drejtën për

akses në metoda të sigurta dhe të përballueshme të kontracepsionit (Tulchinsky, 2000;

Ministria e Shëndetësisë, 2009). Kontrolli i lindjeve përmes abortit është një problem

serioz i shëndetit publik që mund të shmanget duke përdorur mjetet dhe teknikat e

planifikimit familjar. Metodat moderne të kontrollit të lindjeve përfshijnë parandalimet

farmakologjike dhe fizike (Tulchinsky, 2000). Më konkretisht, disa prej metodave

moderne të kontracepsionit përfshijnë kondomët, pilulat orale, dispozitivët intrauterinë

e të tjerë (OBSH, 2004; Miller e të tjerë, 2010; FPA, 2017). Prevalenca e përdorimit të

metodave të ndryshme të kontracepsionit ndryshon sipas vendeve. Në botë është parë se

dy metodat më të përdorura nga gratë e martuara janë sterilizimi femëror dhe dispozitivi

intrauterin (DIU), përkatësisht në vlerat 19% dhe 14%. Këto dy metoda janë metoda

afatgjata të planifikimit familjar, ndërkohë që 9% e grave përdorin pilulat, 8% kondom

dhe vetëm 6% përdorin metodën tradicionale të tërheqjes (UN, 2015). Në botë, gati

gjysma e aborteve janë të pasigurta, ndër to 98% ndodhin në Afrikë. Më 2008 ndodhën

rreth 26.1 milionë aborte të pasigurta të cilat shkaktuan 13% të vdekjeve amtare. OBSH


5

raporton se po në vitin 2008, shkalla e aborteve te pasigurta në Rajonin Lindor të

Mesdheut ishte 24 për 1000 gra (15-44 vjeç); 20 për 1000 lindje gjallë krahasuar me

3-5 me Rajonin Europian. Rreziku për vdekje nga aborti i pasigurtë është në shkallën 30

për 100.000 lindje gjallë, por në vendet më pak të zhvilluara varion në 80 për 100.000

lindje gjallë (Tulchinsky &Varavikova, 2015).

Shëndeti i adoleshentëve është gjithashtu shumë i rëndësishëm në kontekstin

e shëndetit seksual dhe riprodhues. Adoleshenca është një periudhë e vështirë dhe e

rrezikshme tranzicioni nga fëmijëria në rini (American Psychological Association,

2002). Çështjet më të rëndësishme në kontekstin e shëndetit seksual dhe riprodhues

tek adoleshentët përfshijnë rrezikun nga shtatëzanitë e paplanifikuara, sëmundjet

seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS. Rreziku i lartë për të pasur një sëmundje

seksualisht të transmetueshme ose HIV/AIDS rezulton nga sjelljet e shpenguara seksuale

dhe abuzimi me drogat (Ministria e Shëndetësisë, 2003; UNICEF, 2005). Epidemia e

SIDA-s po zë një vend të madh midis adoleshentëve dhe të rinjve për shkak të uljes së

moshës së marrëdhënies së parë seksuale. Një studim i kryer në gjimnazet e SHBA ka

treguar se 53% e nxënësve të gjimnazeve kanë pasur marrëdhënie seksuale të paktën

një herë në jetën e tyre, 18% kanë pasur 4 ose më shumë partnerë seksualë dhe 38%

seksualisht janë aktivë për momentin (Tulchinsky, 2000).

Në fokus të shëndetit riprodhues është edhe shëndeti i nënës dhe fëmijës, duke

përfshirë gjithë ciklin e shatazanisë, para, gjatë dhe pas lindjes së fëmijës. Nën kujdesin

e Kombeve të Bashkuara që prej viti 1987, u prezantua nisma për një mëmësi të sigurtë.

Qëllimi i kësaj nisme ishte që të bënte të mundur që gratë të kalonin një shtatëzani dhe

lindje të sigurt, duke sjellë në jetë fëmijë të shëndetshëm (Family Care International,

2007). Fokusi i nismës së Kombeve të Bashkuara ishte kryesisht mbi shëndetin e

nënës dhe uljen e rasteve të vdekshmërisë dhe sëmundshmërisë amtare (Worku &

Gebresilasie, 2008). Çdo vit qindra gra vdesin ose vuajnë komplikacione serioze nga

shtatëzania dhe lindja (Miller e të tjerë, 2010). Po ashtu raporti i OBSH (2015) sugjeron

se rreth 860 gra vdesin çdo ditë për shkaqe që lidhen me shtatëzaninë dhe lindjen. Këto

shkaqe përfshjnë: hemoragjinë, infeksionet dhe abortin e pasigurt. Mëmësia e sigurt

fillon përpara konceptimit të fëmijës përmes pasjes së një stili jetese të shëndetshëm

dhe ushqyerjes së përshtatshme. Më pas, ajo vazhdon me një shtatëzani të planifikuar


6

dhe kujdes të përshtatshëm, parandalim të ndërlikimeve, kur është e mundur dhe trajtim

efektiv të komplikacioneve. Pas lindjes, mëmësia e sigurt nënkupton krijimin e një

mjedisi të shëndetshëm që plotëson nevojat fizike dhe emocionale të nënës, fëmijës

dhe familjes në tërësi. Shkalla e vdekshmërisë foshnjore është një tregues i pranuar

përgjithësisht i statusit shëndetësor të një popullsie, sepse ajo përfaqëson efektin

kumulativ të shumë faktorëve social-ekonomik, mjedisor dhe shëndetësor. Në vendet

në zhvillim, shumica e vdekjeve foshnjore janë për shkak të infeksioneve respiratore,

diarresë, dhe lindjeve prematurë, të cilat mbeten shkaqet më të mëdha të vdekshmërisë

foshnjore (Tulchinsky&Varavikova, 2015). OBSH llogarit rreth 20 milion fëmijë nën

5 vjeç në mbarë botën, të cilët janë të kequshqyer, gjë që i bën ata të ndjeshëm ndaj

sëmundjeve dhe vdekjeve të hershme.

Për herë të parë , dhuna ndaj gruas u trajtua si shkelje e të drajtave të njeriut në

korrik 1993, në Konferencën Botërore për të Drejtat e Njeriut (Miria & Sala, 1999).

Po dhuna me bazë gjinore ose në familje, tashmë nuk konsiderohet vetëm si shkelje e

të drejtave të njeriut. Ajo ka marrë rëndësinë e një çështje të shëndetit publik (OBSH,

1997) dhe mbi të gjitha konsiderohet si prioritet i kujdesit shëndetësor (WMA, 1996;

Mason 2003). Sipas një studimitë OBSH mbi dhunën në familje , dhuna e ushtruar

nga partneri paraqitet si forma më e shpeshtë e dhunës në jetën e grave dhe të vajzave,

krahasuar me atë të përdhunimeve apo sulmeve nga të huajt (WHO, 2005). Dhuna e

ushtruar ndaj grave ndikon në veçanti në shëndetin riprodhues dhe seksual të tyre dhe

mund të kontribuojë në një rrezikshmëri të lartë të IST dhe mbi të gjitha HIV/AIDS.Një

analizë e kryer nga OBSH ( 2013) me Shkollën e Higjienës dhe Mjekësisë Tropikale të

Londrës dhe Këshillin e Kërkimeve Mjekësore të Afrikës së Jugut, përdorën të dhënat

ekzistuese nga mbi 80 shtete dhe zbuluan se në të gjithë botën, 1 në 3 ose 35% të grave

kanë përjetuar probleme fizike dhe / ose dhunës seksuale nga një partner intim ose

jo. Kjo analizë e vitit 2013 (OBSH, 2013) tregoi se gratë që kishin qenë të abuzuara

fizikisht ose seksualisht kanë 1,5 herë të ngjarë të prekeshin nga SST, në disa rajone

edhe me HIV, krahasuar me gratë që nuk kishin përjetuar dhunë nga bashkëshorti/

partneri. I njëjti studim tregoi se gratë që përjetuan dhunë nga bashkëshorti/partneri

kishin 16% më shumë gjasa të vuanin një abort dhe 41% më shumë gjasa që të kenë një

lindje para kohe. Këto forma të dhunës mund të çojnë në depresion, stres post-traumatik


7

dhe çrregullime të tjera ankthi, vështirësi gjumi, çrregullime të ngrënies dhe përpjekje

për vetëvrasje.

Shëndeti riprodhues është një pjesë e rëndësishme e shëndetit në përgjithësi dhe

shihet si një tipar qëndror i zhvillimit njerëzor. Ai është një reflektim i shëndetit gjatë

fëmijërisë, është vendimtar gjatë adoleshencës dhe moshës madhore, duke përcaktuar

bazat për shëndetin përtej viteve riprodhuese si për gratë ashtu edhe për burrat. Në këtë

mënyrë, shëndeti riprodhues si një komponent i rëndësishëm i shëndetit, mbetet një

parakusht për zhvillimin social, ekonomik dhe njerëzor.

1.1.1 Shëndeti riprodhues në vendin tonë

Përpara viteve ’90 koncepti i shëndetit riprodhues dhe planifikimit familjar ka

qënë tabu në kontekstin shqiptar, kjo si rezultat i politikave pro rritjes së popullatës

që ndiqeshin me fanatizëm gjatë periudhës së sistemit komunist. Metodat moderne

kontraceptive ishin pothuajse të panjohura për popullatën e gjerë, ndërsa aborti ishte i

paligjshëm (QSHPZH e të tjerë, 2013).

Shqipëria filloi të përqafonte konceptet e shëndetit seksual e riprodhues dhe të

planifikimit familjar menjëherë pas ndryshimit të sistemit politik në vitin 1990. Kjo

dëshmohet nga të gjitha përpjekjet politike dhe ligjore të kryera në kuadër të çështjeve

të shëndetit riprodhues. E drejta për planifikim familjar në Shqipëri është ligjëruar

me Vendimin e Këshillit të Ministrave nr. 226, datë 27.05.1992 (MSH, QSHPZH e të

tjerë, 2013). Në vitin 1995 u legalizua aborti si një hap që u mundësonte grave të kishin

kontroll mbi trupin e tyre dhe në ditët e sotme aborti mund të kryhet në sektorin publik

ose privat2. Në kuadër të pasurimit të legjislacionit shqiptar në fushën e shëndetit seksual

dhe riprodhues u hartua Ligji nr. 8876, dt. 02.02.2002 “Për shëndetin riprodhues”, si

edhe udhëzimet në mbështetje dhe zbatim të këtij ligji. Ligji për shëndetin riprodhues

në Republikën e Shqipërisë përcakton në nenin 5 të tij se “të gjithë individët kanë të

drejtë të informohen, të këshillohen, të marrin edukimin dhe shërbimin e nevojshëm

shëndetësor dhe social për të pasur një shëndet të mirë seksual, si dhe të ushtrojnë të

drejtat dhe përgjegjësitë e tyre riprodhuese dhe seksuale”. Në zbatimit të legjislacionit

për shëndetin riprodhues dhe përmirësimit të situatës së treguesve të shëndetit seksual

2 Ligji nr. 8045, datë 07.12.1995 “Për ndërprerjen e shtatzënisë”


8

dhe riprodhues në Shqipëri u hartua Dokumenti Strategjik për Shëndetin Riprodhues

2009-2015 si dhe në vazhdimësi Dokumentit Strategjik për Shëndetin Seksual dhe

Riprodhues 2017-2021, dokumenta që përqëndrohen në përmirësimin e indikatorëve

të shëndetit seksual dhe riprodhues, të tillë, si: mëmësia e sigurtë, planifikimi familjar

dhe metodat moderne të kontracepsionit, infeksionet seksualisht të transmetueshme

dhe HIV/AIDS, kanceret e traktit riprodhues, shëndeti i nënës dhe fëmijës, shëndeti

i adoleshentëve si dhe infertilitetin. Në strategjinë e SHR për vitet 2017-2021, është

shtuar edhe koncepti i shëndeti seksual duke i dhënë kështu edhe më shumë rëndësi

edukimit seksual në përgjithësi por në mënyrë të veçantë për adoleshentët. Në plotësim

të këtij dokumenti strategjik janë zhvilluar planet e veprimit për planifikimin familjar,

për kontrollin e prevalencës së HIV/AIDS, për trajtimin e infertilitetit e kështu me radhë.

Në vijim të këtyre politikave, krahas hartimit të ligjeve dhe strategjive kombëtare për

shëndetin seksual dhe riprodhues, Shqipëria ka aderuar në disa konventa ndërkombëtare

që kanë ndër të tjera në fokus shëndetin publik dhe veçanërisht atë riprodhues. Konventa

Për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave (CEDAW), në nenin

12 pika3 të saj, përcakton se “Shteti duhet të marrë masat e nevojshme për të eleminuar

diskriminimin ndaj grave në fushën e kujdesit shëndetësor për të siguruar, bazuar në

drejtësinë mes burrave dhe grave, akses të njëjtë ndaj shërbimeve shëndetësore, përfshirë

dhe ato që lidhen me planifikimin familjar” (UN, 2000). Në kontekstin makro mund të

përmendim zhvillimin e Strategjisë Rajonale për Shëndetin Riprodhues dhe Seksual

në vitin 20014, me qëllim që shtetet europiane të kenë një udhëheqje strategjike në

zhvillimin dhe planifikimin e politikave, progameve dhe projekteve për përmirësimin e

shëndetit seksual dhe riprodhues (Ministria e Shëndetësisë, 2007). Viti 2015 lidhet me dy

dekadat e angazhimit për plotësimin e Objektivave të Mijëvjeçarit, ku tre nga objektivat

madhore të zhvillimit të qëndrueshëm lidhen me shëndetin seksual dhe riprodhues. Më

konkretisht këto objektiva lidhen me shëndetin e nënës, barazinë gjinore dhe kontrollin

e epidemisë së HIV/AIDS (UN Report, 2015).

Çështjes së planifikimit familjar i kushtohet shumë rëndësi për shkak të ndikimit

3 Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/text/econvention.htm#article12

4 WHO Regional Strategy on Sexual and Reproductive Health http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0004/69529/e74558.pdf


9

që ka në shëndetin riprodhues të nënës, shëndetin e fëmijës dhe në uljen e prevalencës

së infeksioneve seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS. Shërbimet e planifikimit

familjar në Shqipëri ofrohen në të trija nivelet e sistemit shëndetësor publik, në atë

parësor, në spitalet e rretheve dhe Qendrat e Gruas, pranë Spitaleve Universitare

Obstetrik-Gjinekologji, Tiranë.

Niveli i përdorimit të metodave moderne të kontracepsionit në Shqipëri është ende

shumë i ulët, edhe pse niveli i njohurive për metodat kontraceptive është i plotë (Boci e

të tjerë, 2013) Të dhënat e studimit demografik dhe shëndetësor për Shqipërinë (ADHS,

2008-2009)5 treguan se pavarësisht nga njohuritë e mira për metodat kontraceptive,

vetëm 10.6% e grave të martuara në Shqipëri përdorin aktualisht ose kanë përdorur

metoda kontraceptive moderne, krahasuar me 58.8 % të grave të martuara, të cilat

përdorin kryesisht metodat tradicionale të kontracepsionit të tilla si tërheqja (MSH,

2009; INSTAT, 2010).

Sot metodat moderne kontraceptive gjenden lehtësisht si në sektorin publik dhe

atë privat. Në sektorin publik, metodat kontraceptive ofrohen falas nga qeveria me

mbështetjen e organizatave ndërkombëtare si USAID dhe UNFPA dhe në kuadër të

Strategjisë Kombëtare për Sigurimin e Kontraceptivëve, që u miratua në Qershor të

vitit 2003 (MSH, 2003). Nga viti 2010 e në vijim qeveria shqiptare për sektorin publik

siguron 100% mbulesën kontraceptive me fondet e veta, pa qenë e varur nga ndihma

e donatorëve të huaj. Strategjia e dytë Kombëtare për Sigurimin e Kontraceptivëve e

viteve 2017-2021 synon të përmirësojë aksesin, kërkesën dhe cilësinë e shërbimeve

të planifikimit familjar, me qëllim që të ulet numri i aborteve dhe të përmirësohet

shëndeti i nënës. Qendrat e planifikimit familjar janë një pjesë e integruar në kujdesin

shëndetësor dhe ofrojnë lloje të ndryshme metodash kontraceptive falas. Ky shërbimi

ofrohet në mbi 431 pika shëndetësore , Spitalet Universitare Obstetrik-Gjinekologji,

poliklinika të qyteteve, qendra shëndetësore në qytete dhe fshat dhe në disa ambulanca

fshati (QSHPZH e të tjerë, 2013). Një impakt shumë të rëndësishëm në sigurimin e

kontraceptivëve në Shqipëri ka programi NESMARK i cili është krijuar në vitin 1997

dhe ka ndihmuar në rritjen e aksesit në metoda moderne të kontracepsionit si edhe në

edukimin e popullatës lidhur me kontracepsionin (Paravani dhe Orgocka, 2013).

5 https://dhsprogram.com/pubs/pdf/FR230/FR230.pdf


10

Objektivat e Zhvillimit Global të Qëndrueshëm (OKB, 2015-2030) kanë në fokus

të tyre edhe shëndetin e adoleshentëve, si një komponent i shëndetit në përgjithësi (UN

Report, 2015). Shqipëria konsiderohet si një nga vendet me popullsinë më të re (Vaso,

2010), ndërkohë që të dhënat për shëndetin e tyre në fakt janë të pakta. Adoleshentët

kanë probleme që lidhen me sjellje të rrezikshme seksuale dhe risk të lartë për sëmundje

seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS (Ministria e Shëndetësisë, 2016). Për

sa i përket shëndetit seksual dhe riprodhues, studimi i UNFPA dhe INSTAT (2015)

raporton këto të dhëna: 63 % e djemve që kanë kryer marrëdhënie seksuale shprehen

se kanë përdorur kondom, krahasuar me 35 % të vajzave. Shërbimet që ofrohen për të

rinjtë janë kryesisht të pjesshme. Ministria e Shëndetësisë, mbështetur nga UNICEF-i

në periudhën 2000-2008, mundësoi ngritjen e shërbimeve miqësore për të rinjtë në

disa zona të vendit. Më pas, qendrat e këshillimit dhe testimit konfidencial për HIV/

AIDS dhe IST, të ngritura brenda strukturave të Drejtorive të Shëndetit Publik, kryejnë

edhe funksione të shërbimeve miqësore për të rinjtë. Gjithashtu Paketa e Shërbimeve

të Kujdesit Shëndetësor Parësor, përshkruan përgjegjësitë e mjekut të familjes dhe

personelit infermieror në lidhje me trajtimin e shëndetit të adoleshentëve.

Prevalenca e përhapjes së infeksioneve seksualisht të transmetueshme dhe

HIV/AIDS është një indikator i rëndësishëm në vlerësimin e shëndetit seksual dhe

riprodhues. Shqipëria mbetet një vend me prevalencë të ulët të HIV/AIDS, pasi

Programi Kombëtar i Parandalimit dhe Kontrollit të HIV/AIDS është zhvilluar në vitin

1987, përpara se të shfaqej rasti i parë me HIV në Shqipëri (QSHPZH, 2013). Ky

program është një element shumë i rëndësishëm dhe është qendra kryesore e referencës

për parandalimin, diagnostikimin, këshillimin dhe mbështetjen e personave që jetojnë

me HIV/AIDS (UNAIDS dhe ISHP, 2003). Rasti i parë me HIV/AIDS në Shqipëri

është diagnostikuar në vitin 1993 nga një kontroll rutinë në bankën e gjakut ( Harxhi,

Dragoti et al, 2005; Agolli & Dhëmbo, 2011;). Përtej faktit që prevalenca dhe incidenca

e HIV në Shqipëri janë të ulta, vitet e fundit është vënë re një rritje e rasteve, ku gjatë

vitit 2013 u diagnostikuan 96 persona HIV pozitiv, midis të cilëve edhe 5 fëmijë (ISHP,

2013). Në përpjekjen për të parandaluar dhe kontrolluar HIV/AIDS në Shqipëri në vitin

2003 u ngrit një grup ndërministror për HIV/AIDS që synonte forcimin e përpjekjeve

politike për luftën ndaj HIV/AIDS (QSHPZH, 2013). Duke qënë se ka një rritje të


11

rasteve të reja të diagnostikuara me HIV/AIDS është hartuar Strategjia Kombëtare e

Parandalimit dhe Kontrollit të HIV/AIDS. Kjo strategji mbështetet në ligjin nr. 9952,

dt. 14.07.2008 “Mbi parandalimin dhe kontrollin e HIV/ AIDS” dhe ka në fokus ruajtjen

e një prevalence të ulët të HIV në Shqipëri si edhe promovimin e testimit vullnetar

(MSH, 2009). Në kuadër të zbatimit të ligjit dhe strategjisë realizohet testimit vullnetar

për HIV falas në institucionet shëndetësore publike. Në çdo rast është sanksionuar në

ligj këshillimi para dhe pas testimit6.

Shëndeti i nënës dhe fëmijës janë elemente të rëndësishme të shëndetit në

përgjithësi dhe shëndetit riprodhues në veçanti. Edhe Shqipëria është zbatuese e nismës

“Mëmësia e sigurt”, që nënkupton se çdo shtatëzani duhet të jetë e dëshiruar dhe nëna

dhe fëmija duhet të kenë akses në kujdes shëndetësor cilësor, me qëllim që niveli i

vdekshmërisë amtare të jetë sa më i ulët ose barabartë me zero. Në fushën e mbrojtjes

së shëndetit të nënës dhe fëmijës një nga problemet më të mëdha është vdekshmëria

amëtare dhe foshnjore. Të dhënat e Studimit Demografik dhe Shëndetësor 2008-2009

tregojnë se vdekshmëria amtare ishte 17 për 100.000 lindje të gjalla në 2008, ndërsa

Ministria e Shëndetësisë në vitin 2010 jep një përqindje më të ulët (9.7 vdekje për

1.000 lindje të gjalla).Vdekshmëria foshnjore është në nivele akoma edhe më të larta,

22 vdekje për 1.000 lindje të gjalla për fëmijët nën 5 vjeç, kurse niveli i vdekshmërisë

foshnjore për fëmijët 0-1 vjeç ishte 18 vdekje për 1.000 lindje të gjalla (po aty).

Gjithsesi, në vitin 2013 si vdekshmëria amtare dhe ajo foshnjore kanë ardhur duke u

ulur, respektivisht raportohet 11.8 vdekje për 100.000 lindje gjallë për vdekshmërinë

amtare dhe 7.2 për 1000 lindje të gjalla (MSH, ISHP, 2014)7. Aborti i pasigurt është

një ndër arsyet e niveleve të larta të vdekshmërisë amtare. Edhe pse numri i aborteve

është ulur ndër vite, përsëri mund të themi se niveli i tyre në Shqipëri është më i lartë

se vendet e rajonit, ku raportohen 285 aborte për vitin 2007 dhe 199.0 aborte për vitin

2015 raportuar nga ISHP8. Në lidhje me indikatorët e shëndetit për fëmijët është hartuar

Plani i Veprimit të Shëndetit të Fëmijëve dhe Adoleshentëve, i cili në objektivin 9 të tij

trajton mbrojtjen dhe trajtimin e fëmijëve me HIV pozitiv përmes uljes së shkallës së

6 Ligji nr. 9952, dt. 14.07.2008 “Mbi parandalimin dhe kontrollin e HIV/ AIDS”7 Raporti Shëndetësor Kombëtar,Gjëndja shëndetësore e popullatës shqiptare, ISHP 2014 http://

www.ishp.gov.al/wp-content/uploads/2015/materiale/Raporti-shendetesor.pdf8 Abortet në Shqipëri, Analizë e sistemit të survejancës.2015 http://www.ishp.gov.al/wp-con-

tent/uploads/2015/04/Alba_Abortet-ne-Shqiperi.pdf


12

transmetimit nga nëna tek fëmija (MSh, 2009).

Megjithëse përdorimi i dhunës ndaj gruas është konsideruar si shkelje e të drejtave

të njeriut, sërish përqindja e grave të dhunuara në Shqipëri është shqetësuese. Gratë që

janë viktima të dhunes janë më të predispozuara të shfaqin probleme gjenekologjike,

shtatëzani të padëshiruara, komplikacione per ndërprerje të shtatëzanisë, çrregullime

somatike, depresion, ankthi e probleme të tjera të shëndetit mendor. Studimi mbi

Shëndetin Riprodhues i vitit 20029, paraqiti të parat të dhëna me bazë popullsinë

kombëtare lidhur me çështjen e dhunës ndaj grave në Shqipëri. Ky studim u përqëndrua

në tre aspekte të dukshme të dhunës ndaj grave (1) dhuna gjatë periudhës së fëmijërisë,

(2) dhuna verbale, fizike dhe seksuale e shkaktuar nga partnerët e mëparshëm ose

aktualë, e cilësuar këtu si “dhunë nga partneri intim (IPV)” që shpesh i referohemi

si “dhuna shtëpiake” dhe (3) përvoja e grave në një marrëdhënie seksuale të detyruar

ose ndryshe përdhunim. Nga studimi rezultoi se ndërmjet grave shqiptare të moshës

15-44 vjeç, 11.5% e tyre raportuan se kanë qënë dëshmitare të abuzimit të prindërve

të tyre dhe 27.2% raportuan se kanë qënë të abuzuar gjatë fëmijërisë. Prevalenca e

këtyre dy treguesve ishte më e madhe ndërmjet banoreve që jetonin në zonat rurale në

krahasim me ato që jetonin në zonat urbane. Gjithashtu 2.9% e femrave raportuan se

gjithmonë kanë qënë të dhunuara seksualisht nga bashkëshorti, apo partneri dhe 1.5% e

tyre raportuan marrëdhenie seksuale kundër dëshirës së tyre gjatë vitit të fundit. Gratë

të cilat raportuan se nuk kanë folur me një mjek/punonjës mjekësor, polic apo këshilltar

ligjor rreth dhunës, u pyetën se cilat ishin arsyet që nuk e kishin bërë këtë gjë. Një e treta

e grave (33.5%) raportuan që ato e ndjenin se nuk ishte mirë dhe nuk do t’u shërbente

për asgjë. Kurse 27.3% raportuan që dhuna është normale dhe nuk kishin nevojë që

të ankoheshin. Të tjera përgjigje tregonin se gratë nuk dinin se ku të kërkonin ndihmë

(9.8%), kishin frikë nga divorci apo dhënia fund e kësaj marrëdhënieje (6.9%) dhe frika

se mos dhunoheshin më shumë në vend që të ndreqnin punë etj. (6.5%).

Ligji Nr 9669 “Për masa ndaj dhunës në marrëdhëniet familjare” miratuar me

datë 18/12/2006, ngarkoi me përgjegjësi edhe Ministrinë e Shëndetësisë. Po në këtë vit

Shoqata Kombëtare e Punonjësve Socialë në bashkëpunim me Ministrinë e Sëndetësisë

dhe mbështetjen e UNCEF kryen studimin “Vlerësimin e kapaciteteve të puninjësve të

9 Albania Reproductive Health Survey ,2002 (MSH, ISHP, INSTAT,CDC, USAID, UNFPA,UNICEF)


13

shërbimit shëndetësor për të adresuar problemet e dhunës me bazë gjinore”. Studimi

nxorri në pah pëveç nevojës të menjëhershme për trajnime në fushën e dhunës me bazë

gjinore të personelit mjekësor , por edhe me rekomandimin e përfshirjes në shërbimin

shëndetësor të punonjësve sociale si profesionistë kyç për trajtimin e problematikave të

tilla si dhuna me bazë gjinore. Një rekomandim tjetër kishte të bënte edhe me ngritjen

e ekipeve shumëdisiplinëshe me detyra të mirëpërcaktuara për çdo anëtar, në të gjitha

nivelet e shërbimit shëndetësor.

Dhuna ndaj grave dhe fëmijëve sot konsiderohet si një çështje prioritare për

t’u adresuar. Gjetjet e disa studimeve në Shqipëri kanë treguar një prevalencë të

lartë të keqtrajtimit të fëmijëve. Studimi i ACE-së, tregoi se format më të shpeshta të

abuzimit gjatë fëmijërisë ishin ato fizike (40%), psikologjike (50%), seksuale (6%),

dhe të qenurit dëshmitarë të keqtrajtimit të nënës (rreth 30%), duke paraqitur nivelin

më të lartë të keqtrajtimit në këtë popullsi krahasuar me 9 vendet e tjera që kanë kryer

studimin ACE. Nivele edhe më të larta të abuzimit të fëmijëve paraqiten në studimin

BECAN 10 në Shqipëri (MSH, 2016). Çështjet e dhunës ndaj gruas dhe fëmijës janë

pjesë edhe e Paketës Bazë të Shërbimeve të Kujdesit Shëndetësor Parësor e cila ofrohet

nga shërbimet e kujdesit shëndetësor parësor në fshat dhe qytet.

Shërbimet shëndetësore për shëndetin riprodhues me fokus nënën dhe fëmijën

në Shqipëri janë të shpërndara në të tre nivelet e sistemit të kujdesit shëndetësor, në atë

parësor, dytësor dhe terciar. Në kujdesin shëndetësor parësor, në zonat urbane, shërbimi

ofrohet nëpërmjet qendrave shëndetore të cilat kanë në përbërje të tyre konsultoret e

gruas dhe konsultorin e fëmijës, si dhe qendrat e planifikimit familjar. Ndërkohë në

zonat rurale ky kujdes ofrohet po nëpërmjet qendrës shëndetësore, e cila shërben për të

gjitha fshatrat që i përkasin njësisë adminstrative dhe ambulancave të cilat ndodhen në

çdo fshat të njësisë administrative. Personeli mjekësor, në të shumtën e rasteve në zonat

urbane, përbëhet nga mjek të specializuar, si mjek obstetër gjinekolog, për konsultorin

e gruas dhe qendrat e planifikimit familjar dhe mjek pediatër për konsultorin e fëmijës

dhe kur mungojnë mjekët specialistë ato zëvendësohen me mjekë të familjes. Për

zonat rurale, shërbimet për nënën e fëmijën mbulohen nga mjeku i familjes në qendrën

shëndetësore dhe në ambulanca shërbimi ofrohet nga infermier ose mami.

10 Studim Epidemiologjik Ballkanik mbi Abuzimin dhe Neglizhencën e Fëmijëve.


14

Të drejtat seksuale dhe riprodhuese janë të drejta njerëzore. Në këtë drejtim analiza

e përpjekjeve për të siguruar zbatimin e të drejtave për të pasur një jetë të shëndetshme

seksuale dhe riprodhuese është themelore për fushën specifike të këtij studimi. Nga

ana tjetër, analiza e situatës mbi indikatorët e shëndetit seksual dhe riprodhues në

kontekstin shqiptar dhe global është një pikënisje e mirë për të kuptuar më mirë nevojat

për ndryshim në të ardhmen.

1.2 . Parashtrimi i problemit

Shëndeti është një gjendje e mirëqenies së plotë fizike, mendore dhe sociale

dhe nuk nënkupton vetëm mungesën e sëmundjes ose të pafuqisë (OBSH, 1948). Ky

përkufizim i deklaruar në Kushtetutën e OBSH-së thekson jo vetëm rëndësinë e trajtimit

mjekësor të individëve, por vlerëson edhe rolin që kanë profesionistët e fushave sociale

në strukturat që ofrojnë shërbime shëndetësore. Pacientët kanë nevojë jo vetëm për

përkujdes mjekësor, por edhe për trajtim emocional dhe psikologjik. Shëndeti dhe

sëmundja janë të përcaktuara nga ndërveprimet dinamike midis faktorëve biologjikë,

psikologjikë, të sjelljes dhe ato socialë (IOM, 2001). Është pothuajse e pamundur që

një spektër i përkujdesit shëndetësor të jetë i ndarë nga faktorët emocionalë dhe socialë

që shoqërojnë procedurat e diagnostikimit, trajtimit ose parandalimit të sëmundjeve.

Shëndeti nuk është i ndarë nga mirëqenia e përgjithshme e individit. Treguesit socialë

dhe shëndetësorë si ato që përdor OBSH, sigurojnë një mënyrë të të krahasuarit dhe

dallimin në shëndet dhe mirëqënie . Origjina sociale e shëndetit dhe mirëqënies përfshin

një numër elementësh kyç siç janë faktorët biologjikë, rrjedha e jetës individuale,

pabarazitë shëndetësore dhe mjedise të ndryshme sociale dhe fizike që çojnë pastaj në

rezultate shëndetësore të ndryshme ( Pocketts &Beddoe, 2017)

Nëse hedhim një vështrim pas në kohë do të gjejmë se puna sociale në kontekstin

shëndetësor ka një histori më tepër sesa 100-vjeçare (Auslander, 2001; Center of

Workforce Studies, 2008; NASW, 2011).Puna sociale në shëndetësi e ka origjinën e

saj në ndryshimet demografike të popullsisë amerikane gjatë shekullit XIX dhe fillim

shekullit XX, në qëndrimet rreth mënyrës sesi duhet të trajtohen të sëmurët, duke

përfshirë dhe mënyrën se ku duhet të kryhet trajtimi dhe në qëndrimet ndaj rolit të

faktorëve socialë dhe psikologjikë në shëndetësi. Këto tre fenomene të lidhura ngushtë


15

ndërmjet tyre formojnë tablonë për emergjencën e themelimit të punës sociale në

kujdesin shëndetësor (Cannon, 1923). Në vitin 1905 në shtetin e Massachussets u hap

për herë të parë Departamenti i Punës Sociale në spital, qëllimi i së cilit ishte sigurimi

i një rehabilitimi psiko-fizik sa më të lehtë për pacientët që largoheshin nga spitali

dhe vendoseshin sërisht në komunitet. Drejtuesi i këtij spitali theksonte vazhdimisht

rëndësinë që kishte kujdesi psiko-social në trajtimin e plotë e gjithëpërfshirës të

pacientit si edhe rëndësinë e trajtimit të pacientit edhe pas largimit nga spitali. Historia

ka vijuar më pas me hapjen e Departamentit të Punës Sociale në spitalin e Montrealit në

1910, edhe pse u deshën rreth 2 vjet për të gjetur kandidatin e duhur si punonjës social

(Lechman, 2009). Përveç kësaj, në kodin e etikës së NASW, i cili është zhvilluar në

1996, theksohet se “punonjësi social është strategu më i rëndësishëm në parandalimin

e sëmundjeve të ndryshme në kujdesin shëndetësor” (NASW, 1999). Sot, ekipet e

përkujdesit shëndetësor përfshijnë mjekët, farmacistët, punonjësit socialë, psikologët

dhe specialistët e shëndetit mendor (Collins & Daub, 2012; BASW, 2015).

Profesioni i punës sociale promovon ndryshimin, zgjidhjen e problemeve në

marrëdhëniet njerëzore dhe fuqizimin e individëve me qëllim rritjen e mirëqenies.

Punonjësit socialë ndërhyjnë në mënyrën sesi ndërveprojnë njerëzit me mjedisin e tyre

(International Federation of Social Work, 2001). Puna sociale është një profesion i

gjerë, objekti i së cilës janë individët që u përkasin grupeve të ndryshme vulnerable të

shoqërisë (UNESCO, 2000; Moriarty e të tjerë, 2015). Ky profesion kërkon përkushtim,

përdorim të aftësive dhe shprehive teorike dhe praktike (Trevithick, 2000). Punonjësit

socialë në çdo kontekst pune mbartin me vete përgjegjësinë e një profesioni të vështirë

dhe kënaqësinë emocionale në të njëjtën kohë.

Punonjësit socialë në kontekstin e shëndetit mund t’i gjejmë duke punuar në

disa mjedise të tilla, si: qendra komunitare të shëndetit mendor, spitale, qendrat për

trajtimin e abuzimit me substancat, qendrat parësore të kujdesit shëndetësor, agjensitë

e mirëqenies së fëmijëve dhe të moshuarve e kështu me radhë (NASW, 2014). Këtu

punonjësit socialë merren me probleme të faktorëve socialë dhe psikologjikë, që

mund të konsiderohen si shkaqe të drejtpërdrejta të sëmundjeve të ndryshme ose si

efekte anësore për shkaqe primare të natyrave të tjera ( Dragoti 2007). Nevojat e të

sëmurëve që mund të trajtohen nga punonjësit socialë shtrihen në shumë drejtime të


16

tilla, si: informacionet për sëmundjen dhe trajtimin e saj, trajtimi social gjatë qëndrimit

në spital, mbështetje dhe këshillim, vlerësim i plotë i nevojave, edukimi dhe trajnimi

në fushën e përkujdesit social, puna efektive me sistemin e familjes, përkujdesi psiko-

social pas daljes nga spitali deri në mbështetjen psiko-sociale të kujdestarëve ose

prindërve që mund të kenë humbur fëmijën e tyre (Sorensen e të tjerë, 2002; Fildes

& Cooper, 2003; Geron e të tjerë, 2005; Kissane e të tjerë, 2006; Adler & Page, 2008;

Fleming e të tjerë, 2011, NASW, 2014). Integrimi i punonjësve socialë në shërbimet

shëndetësore është një përqasje inovative për të adresuar defiçitet në përkujdesin ndaj

pacientëve. Një numër studimesh empirike ka treguar se punonjësit socialë kanë një rol

kyç në kontekstin shëndetësor në reduktimin e qëndrimeve afatgjata në spital dhe uljen

e kostos së përgjithshme për pacientët (Williams e të tjerë, 1987; Nikolaus e të tjerë,

1999; Claiborne, 2003). Njohja e rëndësisë së kujdesit shëndetësor në mirëqënien e

përgjithshme të individit dhe aftësia e punonjësve sociale për të dhënë kontribute unike

për kujdesin ndaj pacientit kanë bërë që puna sociale në shëndetësi të bëhet fusha më

e madhe e praktikës së punës sociale sot në botë dhe kryesisht në SHBA. Po në vendet

e zhvilluara si Angli e SHBA , organizatat profesionale të punonjësve socialë si psh

Shoqata Kombëtare e Punonjësve Sociale (NASW) , jo vetëm që ka shpallur standardet

e praktikës së punës sociale në kujdesin shëndetësor, por gjithashtu ka qenë në krye të

lëvizjeve për reformimin e sistemit të kujdesit shëndetësor (Todhri &Rama, 2012)

Sistemi shëndetësor në të gjitha nivelet e tij ka pësuar shumë ndryshime

konceptuale, infrastrukturore dhe administrative të cilat kanë ndikuar në zgjerimin e

hapësirës së punonjësve socialë, duke përfshirë parandalimin, ruajtjen dhe forcimin

e shëndetit (Center of Workforce Studies, 2008). Për këtë arsye, krijimi i grupeve

shumëdisiplinëshe për përmbushjen e nevojave mjekësore dhe psiko-sociale të

pacientëve është shumë i rëndësishëm në kontekstin e shëndetësisë, i cili është

vazhdimisht në ndryshim (Noelker, 2001).

Ky zhvillim është i dukshëm edhe në sistemin shqiptar të kujdesit shëndetësor. Për

herë të parë më 1996 u krijua qendra e parë e zhvillimit për fëmijë, e cila funksiononte

nëpërmjet një ekipi shumëdisiplinësh, në përbërje të të cilit ishte edhe punonjësi social, i

cili kishte një rol mjaft të rëndësishëm në këtë ekip, rol që erdhi duke u konsoliduar dhe

duke e shndërruar punonjësin social në një profesionist të vërtetë. Spitali Universitar


17

Obstetrik-Gjinekologjik “Mbretëresha Geraldinë” punësoi një punonjës social, puna e

të cilit ishte e përqendruar tek fëmijët e braktisur. Pak kohë më pas Spitali Universitar

Obstetrik-Gjinekologjik “Koço Gliozheni” pranoi në strukturën e tij një punonjës social,

i cili u përfshi në këshillimin e klientëve për të shmangur ndërprerjet e shtatëzanisë si

edhe për të këshilluar për metodat e moderne të planifikimit familjar. Punonjësit socialë

në këto institucione filluan të realizonin edhe mbështetjen psiko-sociale për të ndihmuar

nënat të përballonin efektet e traumës para dhe pas lindjes.Në nivelin e politikëbërjes një

specialist u punësua në Sektorin e shëndeti ripprodhues në Ministrinë e Shëndetësisë.

Në kujdesin shëndetësor puna sociale ka ruajtur gjithmonë përqasjen “e

fokusuar tek individi” dhe ndërveprimi mes faktorëve biologjikë, fizikë dhe socialë

që shpjegojnë situatën shëndetësore të tij. Ky është thelbi i modelit bio-psiko-social,

i cili është përshtatur në kontekstin e shëndetit në përgjithësi dhe shëndetit riprodhues

në veçanti. Modeli bio-psiko-social sjell një risi në konceptim, sepse, ndërkohë që

modeli tradicional mjekësor fokusohet në një përqasje biologjike dhe patofiziologjike

të sëmundjes, modeli bio-psiko-social thekson rëndësinë e analizimit të shëndetit dhe

sëmundjes në një kontekst më të plotë. Ky model merr në konsideratë në mënyrë

sistematike faktorët socialë, psikologjikë dhe biologjikë në kompleksitetin e tyre për

të kuptuar më pas lidhjen me shëndetin dhe sëmundjen (Engel, 1977). Duke punuar

bazuar mbi këtë përqasje kuptojmë se punonjësit socialë janë aktorë të nevojshëm për

të krijuar lidhjen mes impaktit fizik, social, emocional dhe ekonomik të shëndetit (IOM,

2001; CASW, 2007). Kefee e të tjerë (2014) në studimin e zhvilluar mbi perceptimet

e mjekëve për rolin e punonjësit social në shëndetësi kanë zbuluar se mjekët theksojnë

nevojën për të pasur punonjës socialë në ofrimin e shërbimit sepse kjo i ndihmon në

ofrimin e një shërbimi mjekësor gjithëpërfshirës.

Punonjësit socialë në kontekstin e shërbimeve shëndetësore mundësojnë

aksesin në disa shërbime të punës sociale, të tilla, si: masat parandaluese të sëmundjeve

ose lehtësimi i ndërhyrjeve të hershme në agjensi apo shërbime të tjera (Fleming e të

tjerë, 2011). Në këtë mënyrë, punonjësi social vepron si një burim për anëtarët e tjerë

të grupeve shumëdisiplinëshe dhe përdoruesit e shërbimeve, sepse lehtëson krijimin

e lidhjeve me shërbimet lokale dhe vullnetare. Një nga funksionet kryesore të punës

sociale është të punojë me një radhë të gjerë agjensish të shërbimeve në lidhje me të


18

gjitha rrethanat sociale të individit, përfshirë shëndetin, edukimin, strehimin e kështu

me radhë (BASW, 2015). Përveç kësaj, punonjësit socialë në shëndetësi përfshihen në

lançimin dhe lehtësimin e promocioneve të shëndetit, të cilat u sigurojnë pacientëve

akses në informacion për shërbimet (Pillinger, 2010; Fleming e të tjerë, 2011).

Individët që trajtohen me ndihmë mjekësore kanë nevojë për një sasi të madhe

informacioni në lidhje me përkujdesin dhe gjendjen e tyre klinike. Ata kanë nevojë për

informacion në lidhje me progresin, trajtimin, menaxhimin e sëmundjes dhe kërkojnë

ndihmë nga punonjësit socialë për të interpretuar sasinë e informacioneve mjekësore

komplekse (Adler dhe Page, 2008). Sigurimi i informacioneve u mundëson pacientëve

të kujdesen për veten dhe të marrin vendime në lidhje me shëndetin e tyre. IOM

(2001) ka rekomanduar se pacientëve duhet t’i jepet gjithë informacioni i nevojshëm

dhe mundësia për të ushtruar kontroll mbi vendimet për shëndetin që ndikojnë mbi ta.

Përfitimet e pjesëmarrjes së pacientit në përkujdes janë dokumentuar gjerë në literaturë.

Coulter & Ellins (2006) deklarojnë se ofrimi i informacionit nga punonjësi social për

sëmundjen dhe trajtimin mund të jetë një faktor për ndikimin e sjelljes së pacientit dhe

përmirësimin e pjesëmarrjes në përkujdes.

Punonjësit socialë në kujdesin shëndetësor ofrojnë mbështetje dhe këshillim

për pacientët (Sorensen e të tjerë, 2002). Këshillimi dhe psikoterapia ndaj pacientëve

përfshijnë një rang të gjerë teknikash që krijohen nga profesionistët dhe kërkojnë

të ndikojnë sjelljen e tyre, emocionet, mendimet dhe qëndrimet përmes teknikave

psikologjike, diskutimeve e kështu me radhë (Klerman, 1989). Një studim kanadez i

realizuar nga Townsend e të tjerë (2010) ka sugjeruar se punonjësit socialë janë unikë në

trajtimin e depresionit dhe problemeve psikologjike të shkaktuara nga sëmundja, sepse

ata mund të bëjnë një kombinim të nevojave fizike dhe psiko-sociale përmes këshillimit

dhe mbështetjes praktike. Psikoterapia mund të ndihmojë pacientët të reduktojnë ankthin

dhe depresionin e lidhur me sëmundjen, duke i ndihmuar në zhvillimin e strategjive të

përballimit (Rehse and Pukrop, 2003; Pirl, 2004; Jacobsen e të tjerë, 2006, Kissane

e të tjerë, 2007, NASW, 2014). Në kontekstin e shërbimeve të shëndetit seksual dhe

riprodhues psikoterapia mund të zhvillohet edhe në çift. Teknika e psikoterapisë në çift

rezulton në përmirësimin e komunikimit dhe përballimit të problemeve (Kissane e të

tjerë, 2006).


19

Mbështetja dhe këshillimi nuk ofrohet vetëm për pacientin, por edhe për

kujdestarët (Sorensen e të tjerë, 2002). Sikurse pacienti, edhe kujdestarët apo edhe

familjarët e tyre janë të ekspozuar ndaj stresit dhe ndryshimeve emocionale për shkak të

përkujdesjes. Në këtë drejtim punonjësit socialë mund të zhvillojnë një sërë shërbimesh

që përfshijnë edukimin për sëmundjen ose komplikacionet e sëmundjes dhe strategjitë

për t’u përgjigjur në kohë ndaj komplikacioneve. Kujdestarët që marrin shërbime nga

punonjësit socialë në spital kanë vetëbesim më të lartë, rritje të kënaqësisë dhe reduktim

të stresit (Harding and Higginson, 2003; Kotkamp-Mothes e të tjerë, 2005). Sipas

Sorensen e të tjerë (2002) punonjësit socialë mund të punojnë me kujdestarët duke u

ofruar informacion, seanca psikoterapie ose kombinim të këtyre shërbimeve.

RCGP (2014) ka vënë në dukje vazhdimisht rëndësinë që ka integrimi i

shërbimeve sociale me ato shëndetësore. Modeli i integruar do të ketë një fokus më të

madh në parandalimin, mbështetjen dhe ofrimin e shërbimeve shëndetësore cilësore.

Shtete të ndryshme si Anglia, Skocia, Irlanda dhe Iraku janë raste suksesi në integrimin

e punës sociale dhe shërbimeve shëndetësore. Në Shqipëri nuk ka studime ekzistuese

që në fokus të tyre të kenë pasur integrimin e shërbimit psiko-social në shërbimet

shëndetësore. Në këtë drejtim ky studim do të japë një kontribut të rëndësishëm në

pasurimin e literaturës së fushës.

1.3. Qëllimi dhe objektivat e studimit

Qëllimi i studimit është të shqyrtojë dhe vlerësojë shërbimin psiko-social në

shërbimet për shëndetin riprodhues dhe rolin e punonjësit social në këtë shërbim, si dhe

identifikimin e nevojave për ecurinë dhe zhvillimin e tij nëpërmjet analizës së përvojave

dhe praktikave të profesionistëve shëndetësor që ofrojnë kujdesin shëndetësor për

shëndetin riprodhues.

Objektivat specifikë të studimit janë:

Të pasqyrojë të gjithë gamën e shërbimeve shëndetësore publike në fushën e

shëndetit riprodhues;

Të shqyrtojë dhe vlerësojë shërbimin psiko-social në shëndetin riprodhues në

Shqipëri;


20

Të analizojë rolin e punonjësit social si pjesë e shërbimit psiko-social në kujdesin

për shëndetin riprodhues.

Të identifikojë nevojat për shërbim psiko-social nga prespektiva e personelit

shëndetësor në fushën e shëndetit riprodhues në të tre nivelet e kujdesit

shëndetësor.

Të nxjerrë në pah nevojat për përmirësimin e shërbimeve psiko-sociale në

kontekstin e shërbimeve të shëndetit riprodhues.

1.4. Pyetjet kërkimore

Ky studim kërkon t’u japë përgjigje disa pyetjeve kërkimore, të cilat janë në

përputhje me qëllimin dhe objektivat e studimit. Më konkretisht:

Cila është gjendja aktuale e shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri?

Cilat janë shërbimet psiko-sociale në shëndetin riprodhues në vend?

Çfarë ndikimi ka shërbimit psiko-social në ofrimin e shërbimeve të shëndetit

riprodhues?

Cili është roli i punonjësit social në fushën e shëndetit riprodhues?

Cilat janë përvojat, qëndrimet dhe këndvështrimet e ofruesve të shërbimeve të

shëndetit riprodhues në lidhje me shërbimin psiko-social në trajtimin e pacientëve

dhe rritjen e cilësisë së përkujdesit ndaj tyre?

Cilat janë aspektet që mund të ndryshohen dhe që do të ndikonin në cilësinë e

shërbimeve psiko-sociale në kontekstin e shërbimeve të shëndetit riprodhues?

1.5.Përkufizimiitermavekyçtëpërdorurnëstudim

Përkufizimi i termave në metodat e kërkimit shkencor konsiston në realizimin

e dy llojeve të përkufizimeve, teorik dhe operacional. Përkufizimi teorik i referohet

përkufizimeve shkencore të koncepteve duke iu referuar autorëve të ndryshëm, ndërsa

përkufizimi operacional i referohet mënyrës sesi është përdorur koncepti në këtë studim

(Tahiri e të tjerë, 2010). Për qëllime të këtij studimi janë përkufizuar termat e mëposhtëm:


21

Shëndet riprodhues - Përkufizimi teorik dhe operacional -

Sipas ICPD (1994) me termin “shëndet riprodhues” kuptohet mirëqenia e

përgjithshme fizike, mendore dhe sociale e individit lidhur me aparatin gjenital dhe

funksionimin e tij dhe jo vetëm mungesa e sëmundjeve ose pafuqia e organizimit

në çështje që lidhen me sistemin riprodhues, funksionet dhe procesin e tij. Koncepti

i shëndetit riprodhues zbërthehet në disa komponentë. Konkretisht, shëndeti i nënës

dhe fëmijës, shëndeti i adoleshentëve, planifikimi familjar dhe aborti, IST dhe HIV/

AIDS, infertiliteti, dhuna ndaj gruas dhe fëmijës si dhe kanceret e traktit riprodhues.

Përkufizimi teorik dhe operacional për termin “shëndet riprodhues” është i njëjtë .

Kujdesi shëndetësor për shëndetin ripodhues – Përkufizimi teorik dhe operacional

Kujdesi shëndetësor riprodhues është një ndërthurje e metodave, teknikave dhe

shërbimeve që kontribuojnë në mirëqënien, duke parandaluar dhe zgjidhur problemet e

shëndetit riprodhues. Ai përfshin gjithashtue dhe shëndetin seksual, qëllimi i së cilës është

forcimi i jetës dhe marrëdhënieve personale por jo vetëm kujdesi i lidhur me infeksionet

seksualisht të transmetueshme (DFID, 2004). Për qëllime të këtij studimi me termin

“kujdesi shëndetësor për shëndetin ripodhues” u referohet institucioneve shëndetësore që

ofrojnë këtë shërbim, në të tre nivelet e kujdesin shëndetësor, kujdesi shëndetësor parësor

me QSH, konsultor i nënës dhe fëmijës, qendrat e planifikimit familjar, në nivelin dytësor

me spitalet e rretheve nëpërmjet reparteve të obstetric gjinekologjisë, neonatologjisë dhe

pediatrisë, si dhe në nivelin terciar në Spitalet Universitare Obstetrikë Gjinekologji dhe

Spitali i pediatrisë në Qendën Spitalore Universitare. Përkufizimi teorik dhe operacional

për termin “kujdesi shëndetësor për shëndetin riprodhues” është i njëjtë.

Ofrues i shërbimeve shëndetësore -Përkufizimi teorik dhe operacional

Sipas Adams e të tjerë (2003) me termin “ofrues i shërbimeve shëndetësore”

kuptojmë çdo individ i cili është përfshirë në promocionin, mbrojtjen dhe përmirësimin

e shëndetit të popullatës. Për qëllime të këtij studimi me termin “ofrues i shërbimeve

shëndetësore” u referohemi punonjësve shëndetësore që ofrojnë shërbime të shëndetit

riprodhues (mjekë, infermierë dhe mami).

Shërbime psiko-sociale - Përkufizimi teorik dhe operacional

Sipas IFRCPS (2009) shërbimet psiko-sociale janë ndërhyrje për lehtësimin e

reziliencës (gjendjes) së individëve, familjeve dhe komuniteteve, duke i mundësuar


22

atyre që të rikthehen sërisht të rikuperuar pas impaktit të krizave dhe duke u ndihmuar

të përballen me ngjarje të ngjashme në të ardhmen. Shërbimet psiko-sociale janë

ndërhyrje që ofrohen nga punonjësit socialë, psikologët, terapistët etj.

Në këtë studim termi “shërbime psiko-sociale” u referohet disa shërbimeve, të

tilla si: vlerësimi i rasteve, informimi, këshillimi dhe mbështetja që punonjësit socialë

dhe psikologët u ofrojnë pacientëve që marrin shërbime të shëndetit riprodhues.

Për qëllime të këtij studimi, në targetin e ofruesve të shërbimeve psiko-sociale do

të futen punonjësit socialë dhe psikologët.

Mbështetje sociale - Përkufizimi teorik dhe operacional

Seeman e të tjerë (2008) me termin mbështetje sociale u referohen llojeve të

ndryshme të mbështjetjes që individët marrin nga të tjerët, të cilat kategorizohen kryesisht

në dy lloje: emocionale dhe instrumentale. Mbështetja emocionale është përkufizuar si

tërësia e gjërave që njerëzit bëjnë për të na bërë të ndihemi mirë dhe të përkujdesur

(të tilla, si: inkurajimi, të folurit mbi problemin e të tjerë). Mbështjetja instrumentale i

referohet një “mbështetjeje të prekshme” që të tjerët mund të na ofrojnë. Mbështetja me

informacion është një lloj i tretë i mbështetjes (që përfshihet zakonisht brenda kategorisë

së dytë) dhe lidhet me ndihmën që mund të na japin njerëzit përmes informacionit.

Për qëllime të këtij studimi me termin “mbështjetje sociale” i referohemi

mbështetjes emocionale që jep punonjësi social dhe psikologu përmes nxitjes për të

folur mbi problemin, këshillimin për përballimin e situatës shëndetësore, parandalimin

dhe trajtimin e stresit dhe depresionit që lidhet me sëmundjen, si edhe mbështetjen me

informacion për parandalimin e problemeve mjekësore dhe trajtimin e tyre, shpjegimin

e zhargonit mjekësor e të tjerë.

1.6 . Struktura e studimit

Seksioni i strukturës së studimit është një seksion orientues për lexuesit. Studimi

është i strukturuar në 7 krerë. Më poshtë paraqitet në mënyrë të përmbledhur përmbajtja

e secilit kre.

Kreu i parë është kreu hyrës në të cilin paraqitet një panoramë e përgjithshme

e kontekstit të studimit, parashtrimi i fenomenit që trajton studimi, qëllimi, objektivat


23

specifike dhe pyetjet kërkimore, përkufizimi teorik dhe operacional i termave sipas

mënyrës së përdorimit të tyre në studim si edhe rëndësia dhe kontributi që do të sjellë

ky studim në fushën e shëndetit riprodhues dhe shërbimeve sociale.

Kreu i dytë paraqet qasjen teorike të përdorur për problemin e marrë në studim.

Kreu i rishikimit të literaturës e njeh lexuesin me literaturën ekzistuese të fushës,

kontributet kombëtare dhe ndërkombëtare lidhur me çështjen e shëndetit riprodhues dhe

shërbimet sociale. Literatura e përdorur për realizimin e këtij studimi është kombëtare

dhe ndërkombëtare. Për realizimin e këtij kreu janë shfletuar studime, libra, artikuj

shkencorë, materiale konferencash dhe meta-analiza studimesh në lidhje me shëndetin

riprodhues dhe shërbimet psiko-sociale në shëndetësi.

Kreu i tretë është ai i metodologjisë, që e njeh lexuesin në mënyrë të hollësishme

dhe të qartë lidhur me qasjen kërkimore të përdorur në studim. Ky krei është strukturuar në

disa seksione, të cilat përshkruajnë historikun dhe fazat e kërkimit, metodën kërkimore,

popullatën dhe kampionin e studimit, instrumentin dhe procedurën e mbledhjes së të

dhënave, analizën tematike të të dhënave të mbledhura, çështjet e vlefshmërisë dhe

qëndrueshmërisë si edhe konsideratat etike të cilave u kemi kushtuar shumë rëndësi

para, gjatë dhe pas mbledhjes së të dhënave.

Kreu i katërt paraqet një analizë kritike të legjislacionit për ngritjen dhe zhvillimin

e shërbimit psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues, si edhe problemet në këtë

drejtim.

Kreu i pestë bën të njohura rezultatet që kanë dalë nga analiza e të dhënave të

mbledhura përmes intervistave dhe fokus grupeve, me personat kyç, punonjësit e

shërbimit psiko-socialë dhe stafin mjekësor që ofron shërbime të shëndetit riprodhues.

Kreu i gjashtë pasqyron diskutimin e gjetjeve të studimit. Në këtë kre riafirmohen

edhe njëherë gjetjet e studimit dhe bëhet ballafaqimi i tyre me literaturën ekzistuese të

fushës, duke vënë në dukje të përbashkëtat dhe dallimet mes tyre.

Kreu i shtatë është i strukturuar në dy pjesë. Në pjesën e parë të tij paraqiten

përfundimet e nxjerra nga studimi. Në pjesën e dytë, bazuar te përfundimet e nxjerra,

paraqiten rekomandimet të cilat janë ndarë në disa kategori. Në fund të studimit është

vendosur bibliografia dhe shtojcat.


24

1.7 . Rëndësia e studimit

Realizimi i këtij studimi është nxitur nga zhvillimet e vazhdueshme në sektorin

e shëndetësisë. Shëndeti dhe sëmundja nuk mund të ndahen në asnjë moment nga

faktorët biologjikë, socialë, psikologjikë dhe mjedisorë dhe kjo gjë ka nxitur ndryshime

në sektorin shëndetësor, një prej të cilëve lidhet me integrimin e shërbimeve psiko-

sociale me shërbimet shëndetësore. Në Shqipëri janë realizuar disa studime me fokus në

shërbimet për shëndetin riprodhuese, por asnjë studim nuk ka pasur një fokus të veçantë

në integrimin e shërbimeve psiko-sociale me shërbimet shëndetësore. Ky studim është

i një rëndësie të veçantë sepse është një ndihmesë e parë teorike dhe praktike për

pasurimin e literaturës së fushës. Besojmë se studimi do të shërbejë si një pikë referimi

për studime dhe studiues të tjerë të interesuar në këtë fushë.

Studim krijon një pasqyrë gjithëpërfshirëse të shërbimeve të shëndetit riprodhues

në Shqipëri dhe të ndikimit që kanë shërbimet psiko-sociale në ofrimin e një kujdesi

të plotë dhe cilësor për përfituesit. Sintetizimi i përvojave dhe qëndrimeve të ofruesve

të shërbimeve shëndetësore do të ndihmojë në evidentimin e rëndësisë që ka integrimi

i këtyre shërbimeve, por edhe nevojat për zhvillimin dhe përmirësimin e mëtejshëm

të shërbimit psiko-social. Në këtë aspekt, rezultatet e studimit shpresojmë të asistojnë

nivelin politikëbërës në ndërmarrjen e ndryshimeve për përmirësimin e shërbimeve

psiko-sociale në shëndetësi.

Studimi integron analizën e legjislacionit dhe politikave në fushën e shëndetit

riprodhues me të dhënat parësore të mbledhura përmes intervistave dhe fokus grupeve

me disa aktorë të rëndësishëm të fushës. Në këtë drejtim, studimi ofron një pasqyrë

të plotë të situatës duke nxjerrë në pah në mënyrë të qartë dhe konkrete aspektet që

duhet të përmirësohen, qoftë në nivelin e politikëbërjes, qoftë në nivelin e drejtimit të

institucioneve shëndetësore , qoftë edhe nga vetë ofruesit e shërbimeve të shëndetit

riprodhues, duke vendosur theksin tek zhvillimi i një bashkëpunimi konstruktiv mes

ofruesve të shërbimit shëndetësor dhe atyre të shërbimit psiko-social. Gjithashtu

studimi, duke nxjerrë në pah rëndësinë e shërbimit psiko-social, u sugjeron ofruesve

të shërbimeve shëndetësore që të referojnë rastet që kanë nevojë për ndihmë psiko-

sociale.

25

KREU II

SHQYRTIMI I LITERATURËS

Në këtë kre do të përpiqemi të paraqesim një tablo pak a shumë të plotë të

literaturës ekzistuese për shëndetin riprodhues dhe ndërhyrjen e shërbimit psiko-sociale

me fokus në profesionin e punonjësit social në shërbimet e shëndetit riprodhues. Kreu

synon t’i njohë lexuesit me qasjet teorike, konceptet, idetë dhe zhvillimet lidhur me

rolin e mbështetjes psiko-sociale në këndvështrimin e punonjësit socialë në shëndetësi,

si edhe rezultatet e studimeve të realizuara deri më tani në kontekstin kombëtar dhe

ndërkombëtar.

2.1.Konceptiishëndetitriprodhuesdhezhvillimetnëfushëneshërbimeve

Koncepti i shërbimeve të shëndetit riprodhues në botë përpara viteve 1980 ka qënë

një koncept i panjohur, pasi programet e planifikimit familjar në ato vite fokusoheshin

tek rritja e numrit të popullsisë, me një fokus shumë të ngushtë tek gratë e martuara në

moshë riprodhuese. Ashtu si në kontekstin ndërkombëtar, edhe në Shqipëri, siç kemi

theksuar më lart, koncepti i shërbimeve të shëndetit riprodhues dhe planifikimit familjar

kanë qënë tabu, si rrjedhojë e politikave pro rritjes së popullsisë që ndiqte sistemi

komunist (QSHPZH e të tjerë, 2013). Koncepti i shëndetit riprodhues u kristalizua dhe

u pranua në Konferencën Ndërkombëtare mbi Popullsinë dhe Zhvillimin, e mbajtur në

1994 në Kajro. Në këtë Konferencë shëndeti riprodhues u përkufizua si “mirëqenia

e përgjithshme fizike, mendore dhe sociale e individit lidhur me aparatin gjenital

dhe funksionimin e tij dhe jo vetëm si mungesa e sëmundjeve ose pafuqia në çështje

që lidhen me sistemin riprodhues, funksionet dhe procesin e tij (ICPD, 1994; Ligji

Nr. 8876,dt.04.04.2002 “Për Shëndetin Riprodhues”). Ky koncept do të përfshinte

plotësimin e nevojave personale të individëve në të gjitha stadet e jetës dhe do të

përligjte për herë të parë të drejtat e njeriut lidhur me shëndetin seksual dhe riprodhues.


26

Koncepti i shëndetit riprodhues është i gjerë, duke përfshirë edhe konceptin e

shëndetit seksual. Kjo është pasqyruar edhe në Dokumetin Strategjik për Shëndetin

Seksual dhe Riprodhues 2017-2020. Shëndeti riprodhues përfshin shumë dimensione, të

cilat lidhen me shëndetin e nënës dhe fëmijës, sëmundjet seksualisht të transmetueshme

dhe HIV/AIDS, kanceret e traktit riprodhues, shëndetin e adoleshentëve, infertilitetin,

dhunën me bazë gjinore, planifikimin familjar dhe metodat moderne të kontracepsionit

(Ministria e Shëndetësisë, 2009; Worku dhe Gebresilasie, 2008; UNFPA, 2013).

MacDonald (2004) sugjeron se shëndeti riprodhues duhet konceptuar në formën e

tri fushave të lidhura pazgjidhshmërisht me njëra-tjetrën, ku përfshihen të drejtat

universale, fuqizimi i grave dhe ofrimi i shërbimeve të shëndetit riprodhues.

Në Shqipërinë e viteve 1990 filluan përpjekjet e para për të integruar shërbimet

e planifikimit familjar në shërbimet për shëndetin e nënës dhe fëmijës. Ndryshimi i

sistemit politik dhe ekonomik solli ndryshime rrënjësore edhe në qëndrimet dhe sjelljen

e shqiptarëve ndaj shëndetit. Në vitet ’90 në Shqipëri filluan të përqafoheshin konceptet

e planifikimit familjar, kontracepsionit modern, shëndetit seksual dhe riprodhues,

parandalimit dhe kontrollit të sëmundjeve të traktit riprodhues e kështu me radhë. Në

kuadër të këtyre përpjekjeve Shqipëria ka aderuar në disa konventa, ka plotësuar bazën

ligjore dhe politikat sociale që prekin fushën e shëndetit seksual dhe riprodhues. Në vitin

1995 u legalizua aborti si një hap që u mundësonte grave të kishin kontroll mbi trupin

e tyre dhe në ditët e sotme aborti mund të kryhet në sektorin publik ose privat (Ligji

nr.8045, datë 07.12.1995 “Për ndërprerjen e shtatëzanisë”). Në vazhdimësi të punës për

pasurimin e legjislacionit shqiptar në fushën e shëndetit seksual dhe riprodhues u hartua

ligji nr. 8876, dt. 02.02.2002 “Për shëndetin riprodhues” si edhe udhëzimet përkatëse

në mbështetje të ligjit . Ligji për shëndetin riprodhues në Republikën e Shqipërisë

përcakton, në nenin 5 të tij, se “të gjithë individët kanë të drejtë të informohen, të

këshillohen, të marrin edukimin dhe shërbimin e nevojshëm shëndetësor dhe social për

të pasur një shëndet të mirë seksual, si dhe të ushtrojnë të drejtat dhe përgjegjësitë e tyre

riprodhuese dhe seksuale”. Në procesin e zbatimit të këtij ligji, Ministria e Shëndetësisë

udhëzon të gjitha instucionet shëndetësore publike dhe jo publike që të ofrojnë

“ndjekjen shëndetësore falas për nënën dhe fëmijën, gjatë shtatëzanisë, lindjes dhe pas

lindjes në shërbimet shëndetësore të kujdesit për nënën dhe fëmijën”. Për zbatimin e


27

legjislacionit për shëndetin riprodhues dhe për përmirësimin e situatës së treguesve

të shëndetit seksual dhe riprodhues në Shqipëri, u hartua Dokumenti Strategjik për

Shëndetin Riprodhues 2009-2015, dhe në vazhim Dokumenti Strategjik dhe Plani i

Veprimit për Shëndetit Seksual dhe Riprodhues 2017-2021, dokumenta këto të cilat

përqëndrohen në përmirësimin e treguesve të shëndetit seksual dhe riprodhues, të tillë,

si: mëmësia e sigurtë, planifikimi familjar dhe metodat moderne të kontracepsionit,

infeksionet seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS, kanceret e traktit riprodhues,

shëndeti i nënës, fëmijës dhe i adoleshentëve. Në plotësim të këtij dokumenti strategjik

janë zhvilluar planet e veprimit për planifikimin familjar, për kontrollin e prevalencës

së HIV/AIDS, për trajtimin e infertilitetit e kështu me radhë.

Krahas përmirësimit të legjislacionit të brendshëm kombëtar për shëndetin

seksual dhe riprodhues, Shqipëria ka aderuar në disa konventa ndërkombëtare që kanë

në fokus, ndër të tjera, shëndetin publik dhe veçanërisht atë riprodhues. Në kontekstin

makro mund të përmendim zhvillimin e Strategjisë Rajonale për Shëndetin Riprodhues

dhe Seksual në vitin 2001, me qëllim që shtetet europiane të kenë një udhëheqje

strategjike në zhvillimin dhe planifikimin e politikave, progameve dhe projekteve për

përmirësimin e shëndetit seksual dhe riprodhues (Ministria e Shëndetësisë, 2007).

Konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit ndaj grave (CEDAW),

ndër të tjera, në nenin 12 të saj përcakton se “Shteti duhet të marrë masat e nevojshme

për të shmangur diskriminimin ndaj grave në fushën e kujdesit shëndetësor për të

siguruar, bazuar në drejtësinë mes burrave dhe grave, akses të njëjtë ndaj shërbimeve

shëndetësore, përfshirë dhe ato që lidhen me planifikimin familjar” (UN, 2000). Viti

2015 lidhet me dy dekadat e angazhimit për plotësimin e Objektivave të Mijëvjeçarit,

ku tre nga objektivat madhore të zhvillimit të qëndrueshëm lidhen me shëndetin seksual

dhe riprodhues. Më konkretisht këto objektiva lidhen me shëndetin e nënës, barazinë

gjinore dhe kontrollin e epidemisë së HIV/AIDS (UN Report, 2015).

2.2. Komponentët e shëndetit riprodhues

Shëndeti riprodhues është një koncept i gjerë, i cili përfshin disa dimensione.

Shëndeti riprodhues, për aq kohë sa nuk nënkupton vetëm “riprodhimin”, përfshin

kujdesin për nënën dhe fëmijën, gjatë shtatzanisë dhe pas lindjes, planifikimin familjar,


28

aborti, shëndeti i adoleshentëve, parandalimin dhe trajtimin e infeksioneve seksualisht

të transmetueshme dhe HIV/AIDS, kanceret e traktit riprodhues, dhunën me bazë

gjinore dhe infertilitetin.

Kujdesi për shëndetin e nënës dhe fëmijës fillon që në momentet e para të

identifikimit të shtatëzanisë, kujdes i cili nis që nga kontrolli i barrës, informacioni mbi

mbarëvajtjen e shtatëzanisë, ushqyerjes me gji, kujdesi para, gjatë dhe vizitat periodike

pas lindjes. Në Shqipëri, pothuajse 82 % e grave marrin kujdes para lindjes nga një

ofrues shërbimi i kualifikuar, ndërsa në zonat rurale shifra shkon në 57 % (ADHS,

2008-2009). Pavarësisht këtyre arritjeve të patjetërsueshme në fushën e mbrojtjes së

shëndetit të nënës dhe fëmijës, ka probleme të shumta, ndër më të mëdhatë prej tyre

mbetet vdekshmëria e lartë amtare dhe foshnjor. Të dhënat e studimit demografik dhe

shëndetësor (ADHS, 2008-2009) tregojnë se vdekshmëria amtare ishte 17 për 100.000

lindje të gjalla në 2008, ndërsa Ministria e Shëndetësisë në vitin 2010 jep një përqindje

më të ulët në 9.7 vdekje për 1.000 lindje të gjalla). Po sipas ADHS, vdekshmëria

foshnjore është në nivele edhe më të larta, 22 vdekje për 1.000 lindje të gjalla për

fëmijët nën 5 vjeç, kurse niveli i vdekshmërisë foshnjore për fëmijët 0-1 vjeç ishte 18

vdekje për 1.000 lindje të gjalla .

Një dimension i rëndësishëm dhe i ndërthurur me disa dimensione të tjera është

ai i planifikimit familjar dhe përdorimit të kontracepsionit modern. Planifikimi familjar

është një shërbim që ofrohet në çdo nivel të sistemit të kujdesit shëndetësor. Metodat

moderne të kontracepsionit ofrohen falas në qendrat që ofrojnë shërbime të shëndetit

riprodhues (Ministria e Shëndetësisë, 2006). Pavarësisht se e drejta për planifikim

familjar është e ligjëruar dhe mbrohet me disa politika, përsëri niveli i përdorimit të

metodave kontraceptive moderne është shumë i ulët (Boci e të tjerë, 2013;). Për sa i

përket përdorimit të metodave moderne të planifikimit familjar, vetëm 11% e grave të

moshës seksualisht aktive përdorin këto metoda (kryesisht prezervativin) (Ministria e

Shëndetësisë, 2009; INSTAT, 2010). Niveli i ulët i përdorimit të kontracepsionit modern

reflektohet në numrin e lartë të aborteve, raportimi i të cilëve sidomos nga klinikat

private lë për të dëshiruar. Megjithatë të dhënat nga ISHP (2015) tregojnë se proporcioni

i abortit (aborte për 1000 lindje të gjalla) në shkallë vendinë Shqipëri ka pësuar ulje,

duke shkuar nga 238.8 në vitin 2010 në 199.0 në vitin 2015. Aborti i pasigurtë, vazhdon


29

të jetë një problem global. Miliona gra në mbarë botën rrezikojnë jetën dhe shëndetin

e tyre për t’i dhënë fund një shtatzanie të padëshiruar. Çdo ditë ndodhin rreth 55.000

aborte të pasigurta, në 95% e tyre në vendet në zhvillim, dhe çojnë në vdekje më shumë

se 200 gra çdo ditë. (WHO, 2008)

Në kuadër të Objektivave të Zhvillimit të Qëndrueshëm është vendosur në fokus

edhe shëndeti i adoleshentëve, si një komponent i shëndetit në përgjithësi (UN Report,

2015). Adoleshentët kanë probleme që lidhen me sjellje të rrezikshme seksuale dhe

rrezik të lartë për sëmundje seksualisht të transmetueshme dhe HIV/AIDS (Ministria

e Shëndetësisë, 2016). Sipas studimit të UNFPA dhe INSTAT (2015) 63 % e djemve

që kanë kryer marrëdhënie seksuale shprehen se kanë përdorur kondom krahasuar me

35 % të vajzave. Shëndeti i adoleshentëve është thelbësor sepse edukimi për çështjet e

shëndetit seksual dhe riprodhues duhet të nisë herët.

Shqipëria mbetet një vend me prevalencë të ulët të HIV/AIDS, pasi Programi

Kombëtar i Parandalimit dhe Kontrollit të HIV/AIDS është zhvilluar që në vitin 1987,

përpara se të shfaqej rasti i parë me HIV në Shqipëri (QSHPZH, 2013). Në lidhje me

HIV/AIDS dhe grupet në rrezik, edhe pse shteti mbulon testimet vullnetare për HIV/

AIDS, përsëri niveli i testimeve vullnetare mbetet i ulët. Përtej faktit që prevalenca dhe

incidenca e HIV në Shqipëri janë të ulta, vitet e fundit është vënë re një rritje e rasteve,

ku gjatë vitit 2013 u diagnostikuan 96 persona me HIV pozitiv, midis të cilëve edhe 5

fëmijë (ISHP, 2013). AIDS ka marrë jetën e miliona njerëzve që kur u identifikua për

herë të parë në vitin 1981. Numri i personave të prekur nga HIV vazhdon të rritet në çdo

pjesë të botës. Gruskin e të tjerë (2007) theksojnë rëndësinë e adresimit të nevojave të

shëndetit riprodhues të personave që jetojnë me HIV.

Infertiliteti prek një pjesë të konsiderueshme të popullsisë botërore. Përveç

infeksioneve të traktit riprodhues, disa praktika sociale të përhapura në disa kultura, siç

është martesa mes të afërmve të gjakut, mund të kontribuojnë tek incidenca e infertilitetit.

Shpesh lindin paragjykime ndaj grave, edhe pse infertiliteti është i pranishëm në të dy

gjinitë, si tek femrat dhe meshkujt. Kjo shkakton stres, presion psikologjik dhe social.

Punonjësi social përmes terapive dhe këshillimeve mund të bëjë të mundur thyerjen e

këtyre miteve, lehtësimin e grave dhe rikthimin në normalitet OBSh-ja raporton 168

milionë çifte në periudhën e riprodhimit me problem të infertilitetit primar dhe /ose


30

sekondar, kryesisht në vendet në zhvillim. OBSH-ja thekson gjithashtu se impakti

psiko-social dhe socio- ekonomik i mospasjes së një fëmije është më i madh tek

individët, çiftet dhe komunitetet, ku është më e vështirë diagnoza dhe trajtimi për

shkaqe ekonomike. Terapia konservative e trajtimit të infertilitetit bashkëshortor është

një terapi e zgjatur dhe e kushtueshme. Në Shqipëri, për shkak të mungesës së një

database të sëmundshmërisë, ka vështirësi për përcaktimin e qartë të prevalencës së

infertilitetit.

Në lidhje me dhunën ndaj grave, si një komponent i shëndetit riprodhues, raporti

i OJF-ve tregon se mjekët nuk raportojnë rastet e dhunës në familje dhe gjithashtu në

shumë pak raste plotësojnë kartelat për viktimat e dhunës në familje. Kuadri ligjor

për dhunën në familje është i plotë, megjithatë qendrat shëndetësore vazhdojnë të mos

përmbushin detyrimet e përcaktuara nga ligjet dhe aktet nënligjore. Nga monitorimi

i vendimeve të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor të Tiranës për lëshimin e urdhërave të

mbrojtjes/urdhrave të menjëhershëm të mbrojtjes, për vitin 2014 nuk është konstatuar

asnjë rast i paraqitjes si provë shkresore përpara gjykatës të raportit të posaçëm mjekësor,

të lëshuar nga Institucionet Shëndetësore (QSHPZH e të tjerë, 2013).

2.3.OrganizimiishërbimevetëshëndetitriprodhuesnëShqipëri

Sistemi shëndetësor në Shqipëri është kryesisht publik ku shteti siguron pjesën

më të madhe të shërbimeve që i ofrohen popullatës. Ministria e Shëndetësisë luan

rolin kryesor në politikat shëndetësore, ndërkohë që shërbimet shëndetësore për

popullatën i ofron nëpërmjet institucioneve shëndetësore që janë nën varësi të saj, në

të tre nivelet e kujdesit shëndetësor. Ministria e Shëndetësisë u krijua pas Luftës së

Dytë Botërore, më 1944, duke zëvendësuar Drejtoria e Përgjithshme të Shëndetësisë

(1920-1944) që kishte ekzistuar deri në atë moment. Ajo kishte në përbërje të saj 21

punonjës dhe 175 mjekë vendas dhe të huaj që ushtronin aktivitetin e tyre në të gjithë

vendi.(MSH). Me organizimin e shërbimit shëndetësor, ndër shërbimet e ndryshme

u krijuan edhe konsultoret për nënën dhe fëmijën. Gjatë viteve 1960 u zhvillua një

sistem i gjerë i kujdesit shëndetësor parësor. Duke siguruar çdo fshat me një mami e cila

ishte përgjegjëse për kujdesin paslindjes dhe për imunizimin. Pas viteve 1970 theksi

u vu në hapjen e spitaleve, duke ofruar kështu edhe kujdesin dytësor. Në vitet 1980


31

Ministria e Shëndetësisë rregulloi dhe siguroi shërbimin shëndetësor në çdo rreth. Pas

viteve ’90, Shqipëria , pavarësisht problematikave të trashëguara nga sistemi i kaluar

por edhe atyre që solli sistemi i ri demokratik, ruajti të njëjtin organizim të shpërndarjes

së sistemit shëndetësor, por duke përdorur emërtesa të cilat tashmë kërkoheshin në bazë

të ndryshimeve qoftë demografike, qoftë konceptuale. Kështu Drejtoria e Kujdesit për

Nënën dhe Fëmijën do të emërtohej Sektori i Shëndetit Riprodhues, ku detyrat e së cilës

ishin në përputhje me konceptin e ri “shëndet riprodhues”. Ky koncept filloi të zbatohej

si në politikëbërje ashtu edhe në mënyrën e ofrimit të shërbimit direkt në popullatë.

Në vitin 2002 Shqipëria hartoi Ligji Për Shëndetin Riprodhues, i cili rregullon të

gjithë funksionimin, veprimtarinë dhe organizimin e shërbimeve të shëndetit seksual dhe

riprodhues. Shërbimet e shëndetit seksual dhe riprodhues në Shqipëri ofrohen në nivelin

parësor, dytësor dhe terciar (Ligji Nr.8876, datë 4.4.2002 “Për shëndetin Riprodhues”;

Ministria e Shëndetësisë, 2009; Gori e të tjerë, 2011; KZLNDQ, 2014). Në përputhje me

Ligjin për Shëndetin Riprodhues, këto shërbime ofrohen në institucionet shëndetësore

publike dhe private, të cilat janë të licensuara për ofrimin e këtyre shërbimeve. Kujdesi

për shëndetin riprodhues përfshin metoda dhe teknika që parandalojnë dhe zgjidhin

problemet e individëve në disa fusha, të tilla, si:

- Shërbimet parandaluese, si këshillimi, informimi, edukimi, komunikimi;

- Shërbime dhe edukim para lindjes, në lindje dhe pas lindjes;

- Shërbime informimi për fëmijët, adoleshëntet dhe gratë;

- Trajtimi i sëmundjeve seksualisht të transmetueshme, sëmundjeve të traktit

riprodhues dhe HIV/AIDS;

- Abort i sigurt;

- Shërbim referimi për rastet me komplikacione;

- Parandalimi dhe trajtimi i infertilitetit (Ministria e Shëndetësisë, paketa e

integruar e shërbimeve në kujdesin parësor)

Në nivelin e kujdesit shëndetësor parësor shërbimet e shëndetit riprodhues , siç

kemi theksuar më lart, ofrohen në fshat në qendrat shëndetësore dhe ambulancat, ndërsa

në qytet ofrohen në konsultoret e gruas, konsultoret e fëmijëve, qendrat e planifikimit


32

familjar të cilat janë nën varësinë e QSH, si edhe në Qendrën e Gruas në të dy Spitalet

Universitare Obstetrik-Gjinekologjike në Tiranë. Në ambulancat e fshatit punon mamia

ose infermiere e cila ndjek gratë gjatë shtazënisë, lindjes normale dhe kujdesit për

fëmijën. Në qendrat shëndetësore në nivel fshat punon mjeku i familjes dhe infermiere/

mamitë që ndjekin shëndetin riprodhues duke përfshirë shëndetin e nënës dhe fëmijës

si edhe planifikimin familjar .

Në kujdesin shëndetësor spitalor shërbimet e shëndetit riprodhues ofrohen në

repartet e materniteteve, neonatologjisë dhe repartet pediatrike në të gjitha spitalet e

rretheve; ndërsa në shërbimin shëndetësor terciar ky shërbim ofrohet në dy Spitalet

Universitare të Obsetrikë-Gjinekologjisë dhe në QSUT në spitalin pediatrik.

Figura 1. Shpërndarja e shërbimeve për shëndetin riprodhues

2.3.1. Problemet aktuale

Shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri ofrohen nga sektori publik dhe privat.

Sistemi në vetvete paraqet disa probleme, sidomos lidhur me sektorin privat, për të cilin

legjislacioni në fuqi është jo i plotë, ku qartësisht mungojnë masat penalizuese në rastet

e shkeljeve; mungon përvoja për monitorimin dhe kontrollin e veprimtarive private, si

edhe strukturat për të bërë kontrollin dhe monitorimin (Ministria e Shëndetësisë, 2004).

Një dimension shumë i rëndësishëm në ofrimin e shërbimeve cilësore janë

44

Figura 1. Shpërndarja e shërbimeve për shëndetin riprodhues

2.3.1. Problemet aktuale

Shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri ofrohen nga sektori publik dhe privat.

Sistemi në vetvete paraqet disa probleme, sidomos lidhur me sektorin privat, për të cilin

legjislacioni në fuqi është jo i plotë, ku qartësisht mungojnë masat penalizuese në rastet e

shkeljeve; mungon përvoja për monitorimin dhe kontrollin e veprimtarive private, si edhe

strukturat për të bërë kontrollin dhe monitorimin (Ministria e Shëndetësisë, 2004).

Një dimension shumë i rëndësishëm në ofrimin e shërbimeve cilësore janë burimet

njerëzore. Përveç numrit të kufizuar të burimeve njerëzore, një nga problemet më të mëdha, me

të cilat po ndeshen institucionet përgjegjëse, është shpërndarja jo e përshtatshme e personelit

mjekësor, duke ndikuar në mbulimin jo të duhur të popullatës .Sektori i shëndetit po përballet me

largimin e specialistëve jashtë vendit, braktisjen e zonave rurale nga mjekët dhe përqëndrimin në

qytetet e mëdha, mungesën e specializimeve dhe trajnimeve. Në shpërndarjen e burimeve


33

burimet njerëzore. Përveç numrit të kufizuar të burimeve njerëzore, një nga problemet

më të mëdha, me të cilat po ndeshen institucionet përgjegjëse, është shpërndarja jo

e përshtatshme e personelit mjekësor, duke ndikuar në mbulimin jo të duhur të

popullatës .Sektori i shëndetit po përballet me largimin e specialistëve jashtë vendit,

braktisjen e zonave rurale nga mjekët dhe përqëndrimin në qytetet e mëdha, mungesën

e specializimeve dhe trajnimeve. Në shpërndarjen e burimeve njerëzore vihen re

ndryshime të konsiderueshme si mes rajoneve ashtu dhe brenda tyre, kryesisht për sa u

përket mjekëve specialistë, të cilët janë përqendruar kryesisht pranë qyteteve të mëdha

të vendit, duke reflektuar dhe një herë mbizotërimin e kujdesit dytësor kundrejt atij

parësor (KZLNQZ, 2004).

Shqipëria ka një numër të pamjaftueshëm të mjekëve të familjes. Ky specialitet

është futur vitet e fundit dhe vazhdon të jetë një nga specialitetet më të diskriminuara.

Në popullsinë shqiptare mbizotëron një mentalitet i nënvlerësimit të mjekëve të

kujdesit parësor, duke u dhënë më shumë rëndësi shërbimeve më të specializuara.

OSFA (2011), në një studim të saj, ka konstatuar se ekziston besimi se mjekët e

kryeqytetit janë më të specializuar sesa ata të rretheve. Kjo sjell detyrimisht shumë

pengesa në menaxhimin e sistemit shëndetësor, sepse dëmton sistemin e referimit në

kujdesin shëndetësor. Sistemi shëndetësor në Shqipëri është dominuar nga shërbimi

spitalor, sepse përdoruesit e shërbimit preferojnë t’i drejtohen specialistit pa kaluar më

parë në shërbimin parësor (Ministria e Shëndetësisë, 2004). Kjo sjell një shfrytëzim

të pamjaftueshem të shërbimeve parësore dhe një mbingarkim të shërbimeve dytësore

ambulatore dhe spitalore (KZLNQZ, 2004).

Sistemi shëndetësor preket edhe nga problemet e financimit si pamjaftueshmëri

financiare, planifikim jo të mirë të buxhetit, menaxhim jo të frytshëm të burimeve

financiare e të tjerë. (Ministria e Shëndetësisë, 2004; OSFA, 2011). Të gjitha këto

problematika të sistemit të shërbimit shëndetësor janë të njëjta edhe për shërbimet e

shëndetit riprodhues.

2.4. Puna sociale në kujdesin shëndetësor

Puna sociale në kontekstin shëndetësor ka një histori më tepër se 100-vjeçare

(Auslander, 2001; Center of Workforce Studies, 2008; NASW, 2011). Puna sociale në


34

shëndetësi e ka origjinën e saj në ndryshimet demografike të popullsisë amerikane gjatë

shekullit XIX dhe fillim shekullit XX, në qëndrimet rreth mënyrës sesi duhet të trajtohen

të sëmurët, duke përfshirë dhe mënyrën se ku duhet të kryhet trajtimi dhe në qëndrimet

ndaj rolit të faktorëve socialë dhe psikologjikë në shëndetësi. Këto tre fenomene të

lidhura ngushtë ndërmjet tyre formojnë tablonë për emergjencën e themelimit të punës

sociale në kujdesin shëndetësor (Cannon, 1923). Gjatë këtyre viteve punonjësit socialë

asistonin në role dytësore dhe periferike në spitale dhe qendra shëndetësore pranë

mjekëve dhe infermierëve (Dragoti, 2007). Në vitin 1905 në shtetin e Massachussets

u hap për herë të parë Departamenti i Punës Sociale në spital, qëllimi i së cilit ishte

sigurimi i një rehabilitimi psiko-fizik sa më të lehtë për pacientët që largoheshin nga

spitali dhe vendoseshin sërisht në komunitet. Historia ka vijuar më pas me hapjen e

Departamentit të Punës Sociale në spitalin e Montrealit në 1910, edhe pse u deshën

rreth 2 vjet për të gjetur kandidatin e duhur si punonjës social (Lechman, 2009). Sot 20

% e punonjësve socialë punojnë në kujdesin shëndetësor. Sipas një anketimi të vitit

1987 të anëtarëve të NASW (Shoqata Kombëtare Punonjësve Social në Amerikë),

afërsisht gjysma e anëtarëve të saj punojnë në fushën e kujdesit shëndetësor (Puna

Sociale Dëshmon, 1994).

Emergjenca për zhvillimin e shërbimeve psiko-sociale në shëndetësi është rezultat

i faktit që shëndeti i individëve nuk është i ndarë nga mirëqenia e tyre sociale. Modeli

bio-psiko-social në thelbin e tij ka faktin që shëndeti i individidëve duhet konceptuar në

kuadrin e një tabloje të plotë, së bashku me të gjithë faktorët biologjikë, socialë dhe të

sjelljes që ndikojnë në të (Engel, 1977). Për këtë arsye, gjithnjë e më tepër në shërbimet

e kujdesit shëndetësor është vendosur theksi në zhvillimin e grupeve shumëdisiplinëshe,

të cilat mund të sigurojnë një kujdes më të plotë për pacientët. Cabot (1915) vështroi në

mënyrë të veçantë marrëdhënien midis mjekësisë dhe punës sociale, duke theksuar se,

sipas tij, çdo profesion ka elemente që i nevojitet profesionit të tjetrit. Problemet sociale

dhe mendore shpesh mbulonin problemet fizike dhe pse dhimbjet fizike ishin të rralla.

Ai pohonte se ishte e pamundur të shëroheshin pacientët pa marrë në konsideratë ato

çfarë ai quante faktorët josomatikë (jofizikë), si për shembull, kushtet e jetesës (cituar

nga Gelhert dhe Browne, 2012).

Punonjësit socialë në kontekstin e shëndetit mund t’i gjejmë duke punuar në


35

disa mjedise, të tilla, si: qendra komunitare të shëndetit mendor, spitale, qendrat për

trajtimin e abuzimit me substancat, qendrat parësore të kujdesit shëndetësor, agjensitë

e mirëqenies së fëmijëve dhe të moshuarve e kështu me radhë (NASW, 2014). Në një

studim prej 1000 rastesh në 60 departamente të punës sociale spitalore, të publikuar më

1928 nga Shoqata Amerikane e Punonjësve Sociale Spitalorë, u raportua se kontributet

më të mëdha të punonjësve socialë për shërbimin mjekësor, matur nga shpeshtësia

e performancës ishin: 1) sigurimi i informacionit në mënyrë që pacienti të ketë një

kuptim më të qartë të problemeve të përgjithshme shëndetësore të tij, 2) interpretimi i

problemit shëndetësor për pacientin, familjen dhe agjencitë e mirëqenies komunitare;

3) mobilizimi i masave për lehtësimin e pacientit dhe bashkëpunëtorëve të tij (Shoqata

Amerikane e Punonjësve Socialë Spitalorë, 1928). Përveç këtyre, nevojat e të sëmurëve

që mund të trajtohen nga punonjësit socialë janë të shtrira në një nivel më të gjerë, të

tilla, si: trajtimi social gjatë qëndrimit në spital, mbështetje dhe këshillim, vlerësim i

plotë i nevojave, edukimi dhe trajnimi në fushën e përkujdesit social, përkujdes psiko-

social pas daljes nga spitali deri në mbështetjen psiko-sociale të kujdestarëve a prindërve

që mund të kenë humbur fëmijën e tyre (Sorensen e të tjerë, 2002; Fildes & Cooper,

2003; Geron e të tjerë, 2005; Kissane e të tjerë, 2006; Adler & Page, 2008; Fleming e

të tjerë, 2011, NASW, 2014).

Puna sociale mjekësore është përkufizuar si një formë specifike e punës së rasteve

sociale, e cila përqëndrohet në marrëdhënien midis sëmundjes dhe keqpërshtatjes sociale

(Harriet Barttlet, 1934). Midis viteve 1960 dhe 1970 numri i punonjësve socialë në

shëndetësi pothuajse u dyfishua (Bracht, 1974). Më 1971 ata u punësuan në një gamë të

gjerë situatash. Repertorit të punës sociale iu shtuan teknika për t’iu qasur këtyre situatave

dhe fushave. Ndërhyrjet e shfaqura u bazuan në teoritë e sjelljes, teoritë konjitive, ato

të të sistemeve familjare, krizave dhe grupeve. Claiborne dhe Vandenburgh (cituar nga

Gelbert dhe Browne, 2012) paraqesin një rol të ri për punonjësit socialë, duke i cilësuar

ata si menaxherë të sëmundjes. Si rregull “menaxhimi i sëmundjes” nënkupton një grup

profesionistësh të cilët integrojnë dhe koordinojnë kujdesin përgjatë një sërë shërbimesh

për të mbajtur funksionimin dhe cilësinë optimale të jetës së pacientit. Ata i shohin

punonjësit socialë si pjesëmarrës shumë të rëndësishëm të grupeve të menaxhimit të

sëmundjeve, për shkak të aftësisë së tyre për të punuar në sistemin shëndetësor dhe në

situata të kujdesit të menaxhuar (Keffee e të tjerë, 2014).


36

Qëllimet e profesionit të punës sociale duhet të fokusohen dhe të orientojnë

specialistët për ta bërë sistemin e sigurimit të kujdesit shëndetësor gjithëpërfshirës

dhe më të ndjeshëm ndaj nevojave të klientëve të tij. Profesionistët e punës sociale

duhet të imponojnë aftësitë dhe shprehitë e tyre për t’i bërë specialistët e tjerë të

adaptojnë mënyrat e tyre të ndihmesës, të tilla si: marrja në konsideratë e personit

në tërësi si dhe jeta e tij ose e saj jashtë institucionit (Meyer, 1983).

2.4.1. Zhvillimi i punës sociale në shëndetësi në vendin tonë

Roli i punonjësve socialë dhe i punës sociale si profesion po bëhet përditë e më

shumë një pjesë e skenës së kujdesit shëndetësor që prej më tepër se 10

vjetësh në Shqipëri. Për herë të parë më 1996 u krijua qendra e zhvillimit për fëmijë,

e cila funksiononte nëpërmjet një ekipi shumëdisiplinësh, në përbërje të të cilit ishte

edhe punonjësi social, i cili kishte një rol mjaft të rëndësishëm në këtë ekip. Roli i tij

erdhi duke u konsoliduar dhe duke e shndërruar punonjësin social në një profesionist të

vërtetë. Një vit më vonë, më 1997, Ministria e Shëndetësisë miratoi në strukturën e saj,

një punonjës social, si specialit në Sektorin e Shëndetit Riprodhues, pranë Drejtorisë

së Kujdesit Shëndetësor Parësor. Po në këtë periudhë, Spitali Universitar Obstetrik-

Gjinekologjik “Mbretëresha Geraldinë” punësoi një punonjës social, puna e të cilit ishte

e përqendruar tek fëmijët e braktisur. Pak kohë më pas Spitali Universitar Obstetrik-

Gjinekologjik “Koço Gliozheni” pranoi në strukturën e tij një punonjës social, i cili

u përfshi në këshillimin e klientëve për të shmangur ndërprerjet e shtatëzanisë, kjo në

kuadrin e zbatimit të ligjit “Për ndërprerjen e shtatzanisë”. Punonjësit socialë në këto

institucione filluan të realizonin edhe mbështetjen psiko-sociale për të ndihmuar nënat

të përballonin efektet e traumës para dhe pas lindjes.

Ndërkohë me mbështetjen e Projektit “Shtëpia Europiane” e Qeverisë Suedeze,

u punësuan punonjës socialë në Qendrën Spitalore Universitare “Nënë Tereza”, në

shërbimin psikiatrik si dhe në Konsultoren e Gruas, Lagja 8, në Tiranë. Për këtë periudhë

duhet përmendur edhe kontributi i shoqatës “Su-Ryder Care Albania”, me veprimtarinë

e saj për kujdesin paliativ, me përfshirjen e punonjësit social në mbështetjen dhe

trajtimin e pacientëve me sëmundje terminale (Karaj e të tjerë, 2012). Nga kjo shoqatë

pati gjithashtu edhe trajnime për profesionistë të tjerë të punës sociale, për rritjen e


37

kapaciteteve në kuadër të dhënies së kujdesit paliativ për pacientët terminalë.

Urdhri nr. 327 dt. 29.08.2006 i Ministrit të Shëndetësisë “Për ofrimin e shërbimit

të shëndetit mendor nga një ekip multidisplinor”, i hapi rrugë shërbimit psiko-social

në spitale. Qendra Spitalore Universitare “Nënë Tereza” ngriti sektorin psiko-social

në përbërje të të cilit kishte psikologë dhe punonjës socialë. Këta profesionistë ishin

përgjegjës për ndjekjen dhe plotësimin e nevojave psiko-sociale të pacientëve dhe

familjeve të tyre në disa prej shërbimeve në këtë spital, siç janë shërbimi i djegie-

plastikës, shërbimi i anestezi-reanimacionit, shërbimi i pediatrisë infektive, shërbimi i

pediatrisë, shërbimi i neurokirurgjisë, shërbimi i pediatrisë nr. 2, administrata, shërbimi

i onkologjik, shërbimi i neurologjisë, shërbimi pediatrik i onkohematologjisë, shërbimi

i psikiatrisë infantile, shërbimi i endokrinologjisë, administrata e shërbimit infektiv

(Sektori psiko-social, QSUT, 2012).

Tabela e mëposhtme tregon shpërndarjen e profesionistëve të shërbimit psiko-

social në sistemin shëndetësor publik në të tre nivelet e shërbimit, të dhënat e marra nga

burimet operative të Ministrisë së Shëndetësisë (2016).

Figura. 2 Shpërndarje e shërbimit psiko-social në sistemin shëndetësor publik

49

pediatrisë infektive, shërbimi i pediatrisë, shërbimi i neurokirurgjisë, shërbimi i pediatrisë nr. 2,

administrata, shërbimi i onkologjik, shërbimi i neurologjisë, shërbimi pediatrik i

onkohematologjisë, shërbimi i psikiatrisë infantile, shërbimi i endokrinologjisë, administrata e

shërbimit infektiv (Sektori psiko-social, QSUT, 2012).

Tabela e mëposhtme tregon shpërndarjen e profesionistëve të shërbimit psiko-social në sistemin

shëndetësor publik në të tre nivelet e shërbimit, të dhënat e marra nga burimet operative të

Ministrisë së Shëndetësisë (2016).

Figura. 2 Shpërndarje e shërbimit psiko-social në sistemin shëndetësor publik

2.4.2 Puna sociale dhe shëndeti riprodhues

Shëndeti nuk është i ndarë nga mirëqenia mendore e individit. Pacientët kanë nevojë jo

vetëm për përkujdes mjekësor, por edhe për trajtim emocional dhe psikologjik. Punonjësi social,


38

2.4.2 Puna sociale dhe shëndeti riprodhues

Shëndeti nuk është i ndarë nga mirëqenia mendore e individit. Pacientët kanë

nevojë jo vetëm për përkujdes mjekësor, por edhe për trajtim emocional dhe psikologjik.

Punonjësi social, ashtu si mjeku dhe infermieri, luan një rol të rëndësishëm në shërbimin

e kujdesit shëndetësor. Siç u përmend edhe më lart, më 1997, në kuadër të përmirësimit

të cilësisë së politikave të shëndetit riprodhues, Ministria e Shëndetësisë emëroi një

punonjës social në sektorin e shëndetit riprodhues, një sektor mjaft i rëndësishëm në

sistemin shëndetësor, ku punonjësi social u rendit krah specialistëve të tjerë për të dhënë

mbështetjen në rritjen e cilësisë së kujdesit shëndetësor për nënën dhe fëmijën si dhe në

planifikimin familjar (Ministria e Shëndetësisë, 2003).

Veprimtaria kryesore e punës sociale në shëndetin riprodhues është fokusuar tek

HIV/AIDS, ndërsa në fusha të tjera të shëndetit riprodhues duket e kufizuar. Për më

tepër, shkalla e problemit dhe numri i lartë i të prekurve të çon drejt mendimeve negative

dhe dyshimit në zgjidhjen e problemit. Puna sociale ka të bëjë kryesisht me praktikën

lokale. Megjithatë, Lyons (2006) kundërshton këtë pikëpamje duke argumentuar se puna

sociale kudo është ballafaquar me probleme sociale që janë të ndikuara nga proceset

lokale dhe globale. Për Lyons-in, puna sociale duhet të veprojë në kontekstin trans-

kombëtar dhe trans-kulturor. Pra duhet të “mendojnë globalisht e të veprojnë lokalisht

“. Sfidat për shëndetin riprodhues janë të mëdha. Ndërsa sfidat janë të frikshme, puna

sociale nuk është e detyruar të përballet vetëm, por si pjesë e një ekipi shumëdisiplinësh.

Një ndër rolet e punonjësit social në lidhje me shëndetin riprodhues bazohet

kryesisht në nocionin e përgjithshëm se punonjësit socialë shpesh veprojnë si

“ndërgjegja e komunitetit”. Solidariteti dhe veprimi i përbashkët janë zbatuar me sukses

nga gratë për të nxitur fuqizimin e tyre dhe për të marrë vendime në lidhje me shëndetin

e tyre riprodhues (Adler dhe Page, 2008). Në mënyrë të ngjashme , këto mund të

jenë përshtatur nga komuniteti i punës sociale në nivel kombëtar dhe ndërkombëtar,

nëpërmjet bashkëpunimit me grupet dhe organizatat që ndajnë shqetësime dhe agjenda

të njëjta, në mënyrë që të arrihet në përmirësimin e barazisë seksuale dhe të jetës së

grave, dhe në një qasje më të mirë ndaj kujdesit shëndetësor me cilësi të tjera, me më

shumë ligje të barabarta, me politika dhe zbatimin e tyre, si dhe për ta bërë lirinë e

zgjedhjes riprodhuese një realitet dhe jo një iluzion retorik. Studimet tregojnë se puna


39

sociale është përballur vazhdimisht me probleme sociale të ndikuara nga proceset lokale

dhe globale. Shëndeti riprodhues nuk është përjashtim për sfidat e praktikës së punës

sociale. Këto sfida të njëjta paraqesin mundësitë për të mësuar dhe për të ndërhyrë në

mënyrë të suksesshme në zhvillimin e politikave sociale (Lyons, 2006). Kjo është në

përputhje me misionin e gjerë të profesionit të punës sociale për të promovuar drejtësinë

sociale (NASW, 2014).

Qasja psiko-sociale në shërbimet e shëndetit riprodhues u krijon mundësi

grave të kalojnë në mënyrë të sigurtë përmes shtatëzanisë dhe lindjes dhe u siguron

çifteve mundësi më të mira për të pasur një fëmijë të shëndetshëm. Kërkimet në

fushën e shërbimeve psiko-sociale në shëndetin riprodhues kanë theksuar rëndësinë e

punonjësve socialë si dhënës informacioni dhe shpjegues të zhargonit mjekësor (IOM,

2001; Sorensen e të tjerë, 2002; Fildes & Cooper, 2003; Geron e të tjerë, 2005; Coulter

& Ellins, 2006; Kissane e të tjerë, 2006; Adler dhe Page, 2008; Pillinger, 2010; Fleming

e të tjerë, 2011; NASW, 2014). Pacientët kanë nevojë për informacion në lidhje me

progresin, trajtimin, menaxhimin e sëmundjes dhe kërkojnë ndihmë nga punonjësit

socialë për të interpretuar sasinë e informacioneve mjekësore komplekse (Adler dhe

Page, 2008). Përveç kësaj, punonjësit socialë në shëndetësi përfshihen në paraqitjen

dhe lehtësimin e promocioneve të shëndetit, të cilat u sigurojnë pacientëve akses në

informacion për shërbimet (Pillinger, 2010; Fleming e të tjerë, 2011).

Punonjësit e shërbimeve psiko-sociale ndikojnë në nivel politikëbërjeje dhe u

japim përparësi veprimeve për shëndetin riprodhues. Identifikimi i problemeve të

shëndetit riprodhues të tilla, si: prevalenca, ashpërsia, shqetësimi publik, angazhimi i

qeverisë, ndikimi në familje, komuniteti, por edhe mundësia e adresimit të problemit

për një ndërhyrje me kosto-efektivitet janë detyra të punonjësve të shërbimeve psiko-

sociale (OSFA, 2011).

Punonjësit e shërbimeve psiko-sociale bëjnë bashkërendimin e agjensive

rajonale, institucioneve dhe OJF dhe nxisin harmoninë mes tyre, lehtësojnë proceset e

komunikimit dhe bashkëpunimit. Punonjësit socialë në shërbimet e shëndetit riprodhues

kanë një rol të rëndësishëm në ndërmjetësimin, adresimin e problemeve të familjeve në

komunitet, në organizata të tjera që operojnë dhe ofrojnë shërbim të specilizuar për

targetgupe të ndryshme (BASW, 2015).


40

2.5 Parimet etike të punës sociale në shëndetin riprodhues

Në ofrimin e shërbimit psiko-social në shëndetin riprodhues punonjësit socialë

mbështeten në vlera, parime dhe norma të profesionit të tyre. Më poshtë janë disa prej

parimeve të përgjithshme etike të punës sociale në shëndetësi:

• Profesioni i punës sociale promovon ndryshimin shoqëror, zgjidhjen e problemeve në marrëdhëniet njerëzore dhe fuqizimin e njerëzve për të rritur mirëqenien

• Parimet e të drejtave të njeriut dhe drejtësisë sociale janë themelore për punën sociale. Deklaratat ndërkombëtare të të drejtave të njeriut dhe konventat janë forma standarde të përbashkëta të arritjeve dhe na njohin me të drejtat që janë të pranuara globalisht

• Punonjësit socialë duhet të jenë të fokusuar tek të gjithë personat, brenda familjes, komunitetit, mjediset shoqërore dhe natyrore, dhe duhet të kërkojnë të njohin të gjitha aspektet e jetës së një personi

• Puna sociale është e bazuar në respektin për vlerën e natyrshme dhe dinjitetin e të gjithë njerëzve dhe të drejtat që rrjedhin nga kjo. Punonjësi social duhet të mbështesë dhe të mbrojë integritetin fizik, psikologjik, shpirtërore dhe mirëqenien e çdo personi

• Punonjësi social duhet të respektojë dhe promovojë të drejtën e personave për të bërë zgjedhje dhe për të marrë vendime

• Punonjësit socialë kanë një përgjegjësi për të sfiduar diskriminimin negativ në bazë të karakteristikave të tilla, si: aftësia, mosha, kultura, gjinia, statusi martesor, statusi socio-ekonomik, opinionet politike, orientimi seksual etj

• Punonjësit socialë kanë një detyrim për të sfiduar kushtet sociale që kontribuojnë në përjashtimin social dhe për të punuar drejt një shoqërie përfshirëse.

2.6. Qasjet teorike të sjelljes shëndetësore për shërbimet psiko-sociale

Teoritë e sjelljes shëndetësore kanë potencialin e rregullimit të shumëllojshmërisë

së strukturave me të cilat përballen punonjësit socialë në shëndetësi dhe sigurojnë një

panoramë konceptuale, e cila asiston në kuptimin se përse njerëzit sillen ashtu siç

sillen në situatat që lidhen me shëndetin e tyre (Taylor dhe Carter, 2007). Këto teori

lejojnë të bashkojmë praktikën dhe studimin duke bërë të mundur të gjendet një gjuhë

e përbashkët për diskutimin e realiteteve klinike. Sudiuesit thonë se për të analizuar

problemet, personat dhe situatat, për të planifikuar ndërhyrjet përmirësuese dhe për


41

të implementuar teknikat e duhura, duhen të zotërohen mirë teoritë dhe njohuritë të

praktikës rreth sjelljes njerëzore me mjedisin social.

Punonjësit socialë në kujdesin shëndetësor kanë përdorur së tepërmi teoritë

orientuese, si përshtatjen e teorive kognitive dhe biheviorale për të prodhuar mbrojtjen

ndaj stresit dhe teknikat për përgatitjen e pacientëve ndaj proçedurave të vështira

mjekësore (Berdynaj, 2015). Këto teori janë të rendësishme për praktikën e punës

sociale në shëndetësi, të njohura si teoritë e sjelljes shëndetësore. Pescosolido (2000)

thekson se ekzistojnë katër modele të sjelljes shëndetësore:

- Modeli i besimit ndaj shëndetit;

- Teoria e veprimit të arsyeshëm;

- Teoria e sjelljes së planifikuar;

- Teoria e veprimit social.

Dy teoritë që qëndrojnë në themel të qasjes teorike të këtij studimi janë Modeli

i Besimit Shëndetësor dhe Teoria e Veprimit të Arsyeshëm, të cilat krijojnë mundësinë

për të shpjeguar ndërhyrjet psiko-sociale në sjelljen shëndetësore. Teoritë janë mënyra

të veçanta që kanë kuptim, duke u zbatuar në një fushë të caktuar. Edhe në fushën e

punës sociale ato ndihmojnë punonjësit socialë të kuptojnë rregullatorët dhe modelet

e njohura në vorbullën e praktikave. Kerlinger (1986) e përkufizon teorinë si “një

set modelesh, përkufizimesh dhe propozimesh të cilat prezantojnë një këndvështrim

sistematik të fenomeneve duke specifikuar marrëdhënien ndërmjet variablave, me

qëllim shpjegimin dhe parashikimin e fenomenit”. Gjithashtu modelet i përkufizon

si koncepte “që janë shpikur me qëllim dhe me vetëdije për një qëllim shkencor të

veçantë”. Teoritë ndihmojnë në renditjen e shumëllojshmërisë së strukturve me të

cilat përballen punonjësit socialë, duke siguruar një tabllo konceptuale, e cila është e

pranishme në kuptimin e problemeve të klientëve.

Teoritë na lejojnë të bashkojmë fushat e studimit dhe të praktikës duke siguruar

një gjuhë të përbashkët për diskutimin e realiteteve klinike. Glanz e të tjerë (2008)

shkruajnë se “një profesionist shëndeti pa teori është si një mekanik ose teknik i

thjeshtë, ndërsa profesionisti i cili kupton teorinë dhe studimin, kupton arsyen dhe arrin

të hartojë ndërhyrje të mirëndërthurura”. Të njohësh që një veprim i caktuar mund të

çojë drejt një veprimit tjetër bën të mundur promovimin e sjelljeve, të cilat çojnë në


42

zvogëlimin e rezulateve të padëshiruara dhe në arritjen e rezultateve të dëshiruara.

Teoritë dhe aftësitë janë elemente të rëndësishme, të natyrshme në praktikën

e punës sociale. Duke u mbështetur në teori dhe duke hartuar ndërhyrje, rritet edhe

mundësia e suksesit të kësaj ndërhyrjeje. Nëse implementohen ndërhyrje të suksesshme,

sa më shpejt që të jetë e mundur, mund të shmanget mungesa e shpresës, e cila shpesh

rezulton si dështim i trajtimit, si p.sh. Teoria e Atribuimit (Abramson e të tjerë, 1978;

Kelley, 1967; Weiner 1985) që parashikon depresionin për personat të cilët i atribuojnë

ngjarje negative vetes së tyre.

2.6.1. Modeli i besimit ndaj shëndetit

Modeli i besimit ndaj shëndetit është teoria më e përdorur në edukimin dhe

promocionin shëndetësor (Janz dhe Becker, 1984; Glanz e të tjerë, 1997). Kjo teori

u zhvillua në vitet 1950 nga një grup psikologësh socialë, për të shpjeguar se përse

programet ekzaminuese të ofruara nga shërbimet e Shëndetit Publik për tuberkulozin në

Shtetet e Bashkuara të Amerikës, nuk ishin të sukseshsme (Houchbaum, 1958). Koncepti

bazë i Modelit të besimit ndaj shëndetit është sjellja shëndetësore që përcaktohet nga

bindja personale ose nga perceptimet në lidhje me një sëmundje si edhe strategjitë, të

cilat mund të përdoren që sëmundja të mos ndodhë apo të përhapet .

Figura 3 .Modeli i Besimit ndaj Shëndetit (Janz&Becker, 1984 Health Education Quarterly, 11, 1-47)


43

Modeli i besimit ndaj shëndetit konsiston në 4 kolona bazë. Dy të parat i referohen

një kursi veprimi të mundshëm, i cili mund të reduktojë rrezikun ose seriozitetin e

sëmundjes. Ndjeshmëria e perceptuar është rreziku i perceptuar nga individi i cili

është prekur nga sëmundja dhe nëse ai/ajo do të vazhdojnë me rrjedhën aktuale të

veprimit. Individët i ndryshojnë shumë ndjenjat e tyre të ndjeshmërisë personale për një

gjendje të caktuar (Glanz e të tjerë, 1997). Ashpërsia e perceptuar i referohet seriozitetit

të sëmundjes dhe pasojave të saj të perceptuara nga individi. Ndjenjat në lidhje me

seriozitetin e një sëmundje (apo duke e lënë atë të patrajtuar) ndryshon nga njëri person

tek tjetri. Ky dimension përfshin si vlerësimin e pasojave mjekësore/klinike (si vdekja,

paaftësia apo dhimbjet) ashtu edhe pasojat e mundshme sociale, si efektet e kushteve

të punës, jetën familjare dhe marrëdhëniet sociale (Janz dhe Becker, 1984). Përfitimet e

perceptuara u referohen përparësive të perceptuara të rrjedhave alternative të veprimit,

duke përfshirë shkallën, sipas së cilës redukton rrezikun e sëmundjes apo seriozitetin

e pasojave të sëmundjes (Sutton, 2000). Pengesat e perceptuara u referohen aspekteve

të mundshme negative të një veprimi të caktuar shëndetësor, të cilat mund të veprojnë

si pengesa për një sjellje shëndetësore të rekomanduar. Një lloj analize kosto-efektive

ndodh kur individët peshojnë veprimin përkundrejt perceptimit që mund te jetë i

shtrenjtë, i rrezikshëm (për shembull, efektet anësore), i pakëndshëm (për shembull,

i dhimbshëm, i vështirë, tronditës), i papërshtatshëm, që mund të marrë shumë kohë e

kështu me radhë (Janz dhe Becker, 1984).

Modeli i besimit ndaj shëndetit është përdorur në lloje të ndryshme sjelljeje dhe

kushtesh shëndetësore, duke përfshirë pajtueshmërinë mjekësore midis pacientëve të

jashtëm psikiatrikë (Kelly e të tjerë, 1987), vaksinimet ndaj gripit në individë me rrezik

të lartë nga komplikacionet e gripit (Larson e të tjerë, 1982), ekzaminimet e sjelljeve të

kancerit të gjirit dhe qafës së mitrës (Ingledue e të tjerë, 2004; Ko e të tjerë, 2003; Tanner-

Smith dhe Brown, 2010) si dhe ndjekjen rigoroze të programit për humbjen në peshë të

fëmijëve obezë nga nënat me status të ulët social-ekonomik (Becker e të tjerë, 1997).

Faktet empirike mbështesin Modelin e besimit ndaj shëndetit për të parashikuar

rezultatet në shëndet. Becker e të tjerë (1997) shpjeguan se 39% e shumëllojshmërisë

së ndjekjes dietike vinin si pasojë e ndjekjes së komponentëve të Modelit të besimit

ndaj shëndetit, në analiza regresioni të shumëfishta. Kjo do të thotë se kur komponentët


44

e modelit, siç është ndjeshmëria e perceptuar, e cila u mat në një grup personash në

ndjekje dietike, komponentët e modelit ishin relativisht të rëndësishëm për të kuptuar

ndjekjen dietike (aderencën dietike). Edhe pse duhet të kuptohen faktorë të tjerë për të

shpjeguar sa më mirë çfarë përcakton ndjekjen dietike, Modeli i besimit ndaj shëndetit

ndihmon së tepërmi në të kuptuarit tonë të fenomenit (Gehlert dhe Browne, 2012).

Janë bërë dy meta-analiza për përdorimin e Modelit të besimit ndaj shëndetit. Janz

& Becker (1984) publikuan një meta-analizë të 18 aplikimeve të perspektivave dhe

të 28-të retrospektivave të Modelit të besimit ndaj shëndetit. Ata përllogaritën raporte

domethënëse sesa shpesh ishte statistikisht i rëndësishëm çdo dimension i Modelit të

besimit ndaj shëndetit në drejtimin e parashikuar gjatë 46 studimeve. Këto raporte ishin

81% për ndjeshmërinë, 65% për ashpërsinë (seriozitetin), 78% për përfitimet dhe 89%

për barrierat. Si rrjedhim, barrierat janë parashikuesit më konsistentë të sjelljes dhe

ashpërsia (serioziteti) është më pak konsistente.

2.6.2. Teoria e veprimit të arsyeshëm

Teoria e veprimit të arsyeshëm (Fishbein, 1967; Fishbein dhe Ajzen, 1975) zgjeron

Modelin e besimit ndaj shëndetit duke përfshirë ndikime të tjera të rëndësishme në

mjedis, në lidhje me sjelljen individuale shëndetësore. Kjo teori u zhvillua nga studimet

social-psikologjike mbi qëndrimet dhe marrëdhëniet e lidhura me to. Teoria presupozon

se sjellja përcaktohet menjëherë nga qëllimi i saj. Vetë qëllimi i sjelljes përcaktohet nga

qëndrimi i një personi ndaj sjelljes dhe ndikimeve të tjera në mjedis ose në normat

sociale. Qëndrimi ndaj sjelljes përbëhet nga dy aspekte. Së pari, besimi i një individi se,

nëse performohet një sjellje, si rrjedhim, do të vijë edhe rezultati i pritshëm dhe së dyti,

sa të rëndësishëm e konsideron një individ rezultatin. Për shembull, një mjek mund të

konsiderojë perceptimet e një gruaje në lidhje me atë se çfarë do të mendonin i dashuri

i saj, miqtë më të ngushtë, nëna ose edhe mjeku i familjes nëse ajo do të abortonte, dhe

se sa e motivuar do të ishte ajo për t’iu përshtatur opinioneve të tyre, në përpjekjen për

të kuptuar dhe parashikuar sjelljen e saj (Gelhert dhe Browne, 2012). Duke qenë se kjo

teori merr parasysh edhe ndikimin e faktorëve të tjerë tek individi, ajo është gjerësisht

e përdorur në studimet e sjelljes shëndetësore tek adoleshentët, në mënyë të veçantë

në fushën e marrjes së kontraceptivëve, abortit (Smetane dhe Adler, 1986) dhe sjelljet

rrezikshme ndaj AIDS-it (Jemmott e të tjerë, 1992).


45

2.6.3.Teoriaesjelljessëplanifikuar

Teoria e sjelljes së planifikuar (Ajzen & Madden, 1986; Ajzen 1991) ishte një

përpjekje për të zgjeruar Teorinë e veprimit të arsyeshëm në mënyrë që të përfshijë dhe

sjellje, të cilat nuk janë tërësisht nën kontroll të vullnetshëm si për shembull, të hequrit

dorë nga pirja e duhanit ose përdorimi i prezervativëve. Ajzen shtoi një variabël të

quajtur “kontroll i perceptuar i sjelljes” në Teorinë e veprimit të arsyeshëm. Sipas Ajzeni-

it kontrolli i perceptuar i sjelljes është një funksion i besimeve të kontrollit në të njëjtën

mënyrë, siç është norma subjektive një funksion i besimeve normative (Sutton, 2002).

Teoria e sjelljes së planifikuar është përdorur gjerësisht në parashikimin e

sjelljeve aq të ndryshme sa edhe administirimi i qetësuesve për lehtësimin e dhimbjeve

nga infermierët (Edwards e të tjerë, 2001), kontrollet e kancerit cervikal (Sheeran dhe

Orbell, 2000). Gjithësesi, po sipas Ajzen (1991), studime të ndryshme në të cilat sjellja u

parashikua vetëm nëpërmjet qëllimit (Teoria e veprimit të arsyeshëm) dhe në kombinim

me kontrollin e sjelljes së perceptuar (Teoria e sjelljes së planifikuar), arritën të tregonin

se sjelljet parashikoheshin më mirë nëpërmjet kombinimit të qëllimeve me kontrollin

e sjelljes perceptuese sesa vetëm nga qëllimet. Një meta-analizë e 96 studimeve zbuloi

se Teoria e sjelljes së planifikuar parashikonte në mënyrë më pak të saktë përdorimin e

prezervativëve sesa Teoria e veprimit të arsyeshëm (Albarracin e të tjerë, 2001)


58


2.6.4 Teoria e veprimit social

Teoria e veprimit social (Ewalt, 1991) përfaqëson një lidhje të modeleve dhe parimeve

psikologjike me shëndetin publik. Ndërveprimi i tri mënyrave (mikëpritësit, agjentit dhe

mjedisit) është modeli mbizotërues në shëndetin publik. Teoria e veprimit social inkurajon një

analizë sociale kontekstuale të ndryshimit personal, duke sugjeruar mënyra me anë të të cilave

faktorët socialë dhe faktorë të tjerë mjedisorë ndikojnë proceset e njohjes. Tre janë dimensionet e

këtij modeli. Së pari, vetërregullimi si një gjendje veprimi e dëshiruar, së dyti një sistem

mekanizmash të ndërthurur dhe së treti, sisteme të mëdha mjedisorë që përcaktojnë se si

operojnë mekanizmat e ndryshimeve personale.

Gjendja e dëshiruar e individëve, sipas Ewalt (1991), ndikohet nga ajo se çfarë është e

nevojshme për të arritur qëllimet, si për shembull, ndikimi shoqëror, siguria personale, burimet

materiale dhe privatësia. Kështu rutina dhe zakonet e shëndetit, duke u ndërthurur me ato të të

tjerëve, dhe nga mënyra se si zhvillohen këto marrëdhënie, ka mundësi të promovojnë ose të

pengojnë qëllimet e individëve ose këshillat e personelit shëndetësor. Ndryshe nga Teoria e

veprimit të arsyeshëm, e cila i konsideron rrjetet sociale si ndikime në sjelljen shëndetësore,


46

2.6.4 Teoria e veprimit social

Teoria e veprimit social (Ewalt, 1991) përfaqëson një lidhje të modeleve dhe

parimeve psikologjike me shëndetin publik. Ndërveprimi i tri mënyrave (mikëpritësit,

agjentit dhe mjedisit) është modeli mbizotërues në shëndetin publik. Teoria e veprimit

social inkurajon një analizë sociale kontekstuale të ndryshimit personal, duke sugjeruar

mënyra me anë të të cilave faktorët socialë dhe faktorë të tjerë mjedisorë ndikojnë

proceset e njohjes. Tre janë dimensionet e këtij modeli. Së pari, vetërregullimi si një

gjendje veprimi e dëshiruar, së dyti një sistem mekanizmash të ndërthurur dhe së treti,

sisteme të mëdha mjedisorë që përcaktojnë se si operojnë mekanizmat e ndryshimeve

personale.

Gjendja e dëshiruar e individëve, sipas Ewalt (1991), ndikohet nga ajo se

çfarë është e nevojshme për të arritur qëllimet, si për shembull, ndikimi shoqëror,

siguria personale, burimet materiale dhe privatësia. Kështu rutina dhe zakonet e

shëndetit, duke u ndërthurur me ato të të tjerëve, dhe nga mënyra se si zhvillohen

këto marrëdhënie, ka mundësi të promovojnë ose të pengojnë qëllimet e individëve

ose këshillat e personelit shëndetësor. Ndryshe nga Teoria e veprimit të arsyeshëm, e

cila i konsideron rrjetet sociale si ndikime në sjelljen shëndetësore, Teoria e veprimit

social i shikon ato si mekanizma të veprimit. Kjo Teori pretendon se lidhjet sociale

ndikojnë shumë në suksesin e përpjekjeve për të ndryshuar rutinat e sjelljes.

Zbatimet e Teorisë së veprimit social kanë qenë të pakta për faktin se ajo është

një përqasje relativisht e re. Në një studim të kryer mbi një grup grash afrikano-

amerikane për efektet e ndërvartësisë sociale të vetefikasitetit dhe përdorimit

të kontraceptivëve, McCree (1997) zbuloi një afërsi të ngushtë marrëdhëniesh,

qëndrime të favorshme ndaj përdorimit të prezervativëve e vetëvlerësim të lartë, si

dhe stil të sigurt atakimi për të parashikuar sa më mirë përdorimin e prezervativëve.

Këto ndërhyrje të sugjeruara u fokusuan në rritjen e vetefikasitetit, në përmirësimin e

përgjegjësive seksuale dhe krijimin e qëndrimeve më të favorshme ndaj përdorimit të

prezervativëve nga gratë dhe partnerët e tyre.

2.6.5. Modeli i sjelljes në përdorimin e shërbimeve shëndetësore

Sipas Andersen (1968), Modeli i sjelljes në përdorimin e shërbimeve


47

shëndetësore u zhvillua në fund të viteve 1960. Ky model u përqëndrua në të kuptuarit

se përse familjet përdornin shërbimet shëndetësore për të përcaktuar dhe matur qasjen

për kujdes shëndetësor të barabartë, si dhe për të ndihmuar zhvillimin e politikave

në promovimin e aksesit të barabartë. Modeli i sjelljes së përdorimit të shërbimeve

shëndetësore ka kaluar në tri faza që prej zhvillimit të tij (Andersen, 1958,1995) dhe

një rishikimi tjetër të rëndësishëm që është Modeli i sjelljes për popullsinë vulnerabël

(Gelberg e të tjerë, 2000).

Modeli origjinal i 1968-s ndau përcaktorët e përdorimit të shërbimit shëndetësor

në tre grupe variablash: predispozitat, mundësitë dhe nevojat. Predispozitat ishin

variablat të tilla, si: faktorët demografikë, besimet ndaj shëndetit dhe qëndrimet që

ndikonin përdorimin e shërbimit shëndetësor të një individi. Faktorët mundësues

përfshinin mbulimin nga siguracioni, mbështetjen sociale si dhe të ardhurat e familjes.

Variablat e nevojës përfshinin problemet shëndetësore.

Figura 5. Modeli fillestari sjelljes në përdorimin e shërbimeve shëndetësore (viti 1960)

Faza e dytë e modelit u zhvillua në vitet 1970 (Aday dhe Andersen, 1974). Ky

Model të tre variablat: predispozitat, mundësinë dhe nevojën, i shihte nën kategorinë

e karakteristikave të popullsisë dhe shtoi një kategori tjetër variablash, sistemin

e kujdesit shëndetësor, në të cilin përfshiheshin politikat, burimet dhe organizimi

i sistemit shëndetësor. Kënaqësia e përdoruesit ishte e përfshirë si një rezultat i

përdorimit të shërbimeve shëndetësore.

60

Figura5.Modelifillestarisjelljesnëpërdorimin e shërbimeve shëndetësore (viti 1960)

Faza e dytë e modelit u zhvillua në vitet 1970 (Aday dhe Andersen, 1974). Ky Model të

tre variablat: predispozitat, mundësinë dhe nevojën, i shihte nën kategorinë e karakteristikave të

popullsisë dhe shtoi një kategori tjetër variablash, sistemin e kujdesit shëndetësor, në të cilin

përfshiheshin politikat, burimet dhe organizimi i sistemit shëndetësor. Kënaqësia e përdoruesit

ishte e përfshirë si një rezultat i përdorimit të shërbimeve shëndetësore.

Figura5.1.Fazaedytëemodelittësjelljes në përdorimin e shërbimeve shëndetësore (viti 1970)

Faza e tretë 1980 dhe 1990, solli shtimin e mjedisit të jashtëm në një kategori më të

zgjeruar përcaktorësh të sjelljes shëndetësore.


48

Figura 5.1. Faza e dytë e modelit të sjelljes në përdorimin e shërbimeve shëndetësore (viti 1970)

Faza e tretë 1980 dhe 1990, solli shtimin e mjedisit të jashtëm në një kategori më

të zgjeruar përcaktorësh të sjelljes shëndetësore.

Figura 5.2. Faza e tretë e modelit të sjelljes në përdorimin e shërbimeve shëndetësore(1980-1990)

Në dy fazat e fundit përdorimi i shërbimeve shëndetësore nuk ishte pika

përfundimtare e modelit. Këto shërbime u përfshinë, bashkë me praktikën personale

shëndetësore, nën kategorinë e quajtur sjellja shëndetësore. Pikërisht, sjellja shëndetësore

u bë këndvështrimi i ri i modelit, i cili përbëhej nga statusi shëndetësor i perceptuar dhe

60

Figura5.Modelifillestarisjelljesnëpërdorimin e shërbimeve shëndetësore (viti 1960)

Faza e dytë e modelit u zhvillua në vitet 1970 (Aday dhe Andersen, 1974). Ky Model të

tre variablat: predispozitat, mundësinë dhe nevojën, i shihte nën kategorinë e karakteristikave të

popullsisë dhe shtoi një kategori tjetër variablash, sistemin e kujdesit shëndetësor, në të cilin

përfshiheshin politikat, burimet dhe organizimi i sistemit shëndetësor. Kënaqësia e përdoruesit

ishte e përfshirë si një rezultat i përdorimit të shërbimeve shëndetësore.

Figura5.1.Fazaedytëemodelittësjelljes në përdorimin e shërbimeve shëndetësore (viti 1970)

Faza e tretë 1980 dhe 1990, solli shtimin e mjedisit të jashtëm në një kategori më të

zgjeruar përcaktorësh të sjelljes shëndetësore.

61

Figura5.2.Fazaetretëemodelittësjelljesnë përdorimin e shërbimeve shëndetësore(1980-1990)

Në dy fazat e fundit përdorimi i shërbimeve shëndetësore nuk ishte pika përfundimtare e

modelit. Këto shërbime u përfshinë, bashkë me praktikën personale shëndetësore, nën kategorinë

e quajtur sjellja shëndetësore. Pikërisht, sjellja shëndetësore u bë këndvështrimi i ri i modelit, i

cili përbëhej nga statusi shëndetësor i perceptuar dhe i vlerësuar, si dhe nga kënaqësia e

përdoruesit (Andersen e të tjerë, 1994).

Modeli i Sjelljes së përdorimit të shërbimeve shëndetësore ka pasur një mbështetje të fortë

empirike. Andesen dhe Aday (1978) përdorën modelin për të kuptuar nivelin e përdorimit të

shërbimeve shëndetësore në një kampionim propabiliteti prej 7787 persona të

painstitucionalizuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Këta autorë shpjeguan 22% të variancës

në vizitat tek mjeku duke përdorur: (a) moshën, racën dhe edukimin e kryefamiljarit si variabla

të predispozuar, (b) të ardhurat familjare, sigurimin shëndetësor, numrin e mjekëve për 1000

banorë si dhe ndonjë mjek i specializuar, si variabla mundësues, (c) shëndeti i perceptuar dhe

numri i simptomave të sëmundjes të një viti më parë, si variabël nevoje. Pasja e një burimi të

rregullt të kujdesit ishte variabli më rëndësishëm i lidhur me politikat.

Një model, i cili është mjaft i rëndësishëm në fushën e punës sociale, është Modeli i

sjelljes për popullatën vulnerable. Kjo për arsye se fokusi i këtij modeli janë përdoruesit e

disavantazhuar të shërbimeve shëndetësore, duke përfshirë këtu edhe shtëpitë rezidenciale,

shëndetin mendor, abuzimin nga substancat, historitë e viktimizimit.


49

i vlerësuar, si dhe nga kënaqësia e përdoruesit (Andersen e të tjerë, 1994).

Modeli i Sjelljes së përdorimit të shërbimeve shëndetësore ka pasur një mbështetje

të fortë empirike. Andesen dhe Aday (1978) përdorën modelin për të kuptuar nivelin

e përdorimit të shërbimeve shëndetësore në një kampionim propabiliteti prej 7787

persona të painstitucionalizuar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Këta autorë

shpjeguan 22% të variancës në vizitat tek mjeku duke përdorur: (a) moshën, racën dhe

edukimin e kryefamiljarit si variabla të predispozuar, (b) të ardhurat familjare, sigurimin

shëndetësor, numrin e mjekëve për 1000 banorë si dhe ndonjë mjek i specializuar, si

variabla mundësues, (c) shëndeti i perceptuar dhe numri i simptomave të sëmundjes

të një viti më parë, si variabël nevoje. Pasja e një burimi të rregullt të kujdesit ishte

variabli më rëndësishëm i lidhur me politikat.

Një model, i cili është mjaft i rëndësishëm në fushën e punës sociale, është Modeli i

sjelljes për popullatën vulnerable. Kjo për arsye se fokusi i këtij modeli janë përdoruesit

e disavantazhuar të shërbimeve shëndetësore, duke përfshirë këtu edhe shtëpitë

rezidenciale, shëndetin mendor, abuzimin nga substancat, historitë e viktimizimit.

2.6.6. Modeli bio-psiko-social dhe perspektivat psikologjike shëndetësore

Edhe pse janë bërë përparime midis biologjisë, psikologjisë dhe procesit

social, potenciali i plotë i modelit bio-psiko-social për shëndetin psikologjik mbetet i

pashfrytëzuar. Sipas këtij modeli proceset biologjike, psikologjike dhe sociale janë të

ndërthurura në aspektet e sëmundjeve dhe shëndetit fizik (Engel, 1977; IOM, 2001).

Gjithashtu, premisa që këto sisteme janë të lidhura në mënyrë të pazgjidhshme, ka

nxitur risitë në hartimin dhe zbatimin e ndërhyrjeve në promovimin e shëndetit. Modeli

bio-psiko-social, si një strukturë udhëzuese, ka provuar një sukses të larmishëm, sepse

u ka dhënë mundësinë studiuesve psikologë që të jenë në krye të përpjekjeve për të

krijuar një sistem shumëfunksionesh për funksionimin njerëzor. Megjithatë, ekzistojnë

sfida të konsiderueshme, sepse modele të reja janë të nevojshme që të specifikojnë

proceset të cilat lidhin sistemet biologjike, psikologjike dhe sociale.

Kërkimet gjatë tre dhjetëvjeçarëve të fundit kanë pohuar vlerën e perspektivave

bio-psiko-sociale dhe tregojnë se si proceset biologjike, psikologjike dhe sociale

veprojnë së bashku që të ndikojnë në rezultatet fizike shëndetësore (IOM, 2001; CASW,

2007). Për shembull, stresi, mbështetja sociale dhe emocionet kanë treguar se luajnë


50

nje rol të rëndësishëm në progresin e menaxhimit të sëmundjeve të zemrës dhe kancerit

(Rehse and Pukrop, 2003; Pirl, 2004; Jacobsen e të tjerë, 2006, Kissane e të tjerë, 2006,

NASW, 2014). Përparimet shkencore janë plotësuar në përputhje me rritjen e numrit

të psikologëve shëndetësore në universitete dhe në fakultetet e shkollave mjekësore.

Qëllimi kryesor i organizatave jofitimprurëse ka qëne njohja se si ndikojnë faktorët

psikologjikë, socialë, të sjelljes dhe faktorët mjedisorë në shëndetin e sëmundjet dhe

gjithashtu në rritjen e përparësive të financimit dhe burimeve për këto përpjekje. Suksesi

i hyrjes së modelit bio-psiko-social mund të shihet edhe në rritjen e konsiderueshme

të mbështetjes qeveritare për të realizuar më tej kërkime shkencore rreth shëndetit

riprodhues dhe sjelljes psikologjike.

2.6.7. Si është përshtatur nga mjekësia modelin bio-psiko-social

Ka shumë shenja të cilat tregojnë rritje të ndërgjegjësimit që sjellja, faktorët

socialë dhe faktorët e tjerë meritojnë po aq vëmendje sa faktorët biologjikë për të

kuptuar dhe për të adresuar problemet shëndetësore të një shteti dhe në të gjithë

botën. Në mënyrë që të ketë përparime për të specifikuar lidhjet ndërmjet variablave

biologjikë, psikologjikë dhe socialë, duhet të ketë ekipe shumëdisiplinëshe ku

psikologët, punonjësit socialë dhe profesionistë të tjerë në fushën mjekësore të kenë

trajnimin e duhur, i cili adreson rëndësinë e lidhjeve të këtyre faktorëve (Noelker,

2001; Collins & Daub, 2012; BASW, 2015).

Në qoftë se themelet e shëndetit dhe sëmundjes janë parandalimi dhe trajtimi,

atëherë lind nevoja për të dhëna shumë të hollësishme. Kjo do të thotë se mbledhja e

informacionit, që vlerëson organizmin në të gjitha nivelet përkatëse, dhe ndjekja e dukurive

gjatë kohës nuk është sfidë e vogël. Për një plan ndërhyrjeje efektiv në të gjitha drejtimet

duhet të bëhet një vlerësim i thelluar nga të gjitha qasjet. Kjo do të sjellë një trajtim më

gjithëpërfshirës. Shembull konkret në realitetin shqiptar është procesi i përcaktimit të

aftësisë së kufizuar që përfshin vlerësimin mjekësor të aplikuesit nga mjeku i familjes

dhe nga mjeku specialist/QKSHM-ja, një intervistë me aplikuesin në Zyrën rajonale të

vlerësimit të personave me aftësi të kufizuar nga komisioni shumëdisiplinësh i vlerësimit

të aftësisë të kufizuar, me mjekë dhe punonjës socialë, verifikimin e informacionit të

marrë dhe kontrollin vjetor mjekësor (UNPD Albania, 2014).


51

Sjelljet dhe arritjet shëndetësore paraqesin rezultatin e bashkëveprimeve biologjike,

psikologjike dhe proceseve sociale (Engel, 1977). Për këtë arsye shkencëtarët duhet të

përfshijnë variabla të tilla në kërkimet e tyre dhe të vlerësojmë se ndikimet reciproke,

reagimet dhe variablat e ndërlidhura janë rregull dhe jo përjashtim.

Sipas Collins & Daub (2012), psikologët e shëndetësisë shpesh bashkëpunojnë

me një grup të ndryshëm individësh brenda fushës së tyre (p.sh. psikologët klinikë,

psikologët socialë) si edhe me profesionistë të fushave të tjera (p.sh. mjekët, infermierët,

profesionistët aleatë të shëndetit, statisticienët). Menaxhimi i një bashkëpunimi të

suksesshëm ndërdisiplinar është i mbushur plot me sfida. Politikëbërësit gjithashtu

duhet të pranojnë se shkenca dhe praktika e psikologjisë shëndetësore është një disiplinë

në zhvillim dhe për këtë arsye duhet t’i kushtohet më shumë vëmendje zhvillimit

profesional në nivele para dhe pasakademike.

Si përmbledhje, modeli bio-psiko-social thekson se bashkëpunimi ndërdisiplinor

është tepër i nevojshëm në psikologjinë shëndetësore dhe çon në rezultate më të

mira shëndetësore se sa modelet tradicionale bio-mjekësore. Siç është sugjeruar nga

Schwartz (1982), modeli bio-psiko-social pohon se një diagnozë mjekësore që e

konsideron ndërveprimin e faktorëve biologjikë, psikologjikë dhe socialë, duhet të çojë

në diagnozën e përmirësuar dhe parashikime më të mira rreth trajtimit.

2.7. Ndikimi i mbështetjes psiko-sociale në shëndetin riprodhues

OBSH (1948), si e kemi theksuar më lart, e ka përkufizuar shëndetin si “një gjendje

të mirëqenies së plotë fizike, mendore dhe sociale dhe nuk nënkupton vetëm mungesën e

sëmundjes ose pafuqisë”. Ky përkufizim na drejton vëmendjen jo vetëm drejt trajtimit

mjekësor të sëmundjes, por dhe drejt trajtimit psikologjik dhe social të pacientëve.

Punonjësit socialë i gjejmë gjerësisht të përfshirë në ofrimin e mbështetjes psiko-

sociale në kujdesin shëndetësor, si edhe në ofrimin e informacioneve për sëmundjet,

në vlerësimin e rasteve e kështu me radhë (Sorensen e të tjerë, 2002; Fildes & Cooper,

2003; Geron e të tjerë, 2005; Kissane e të tjerë, 2006; Adler & Page, 2008; Fleming e të

tjerë, 2011, NASW, 2014). Në disa raste punonjësit e shërbimit psiko-social shërbejnë si

ndërlidhës me burimet e tjera të shërbimeve (Pillinger, 2010; Fleming e të tjerë, 2011).

Mbështetja sociale është një nga faktorët psiko-socialë më të mirëdokumentuar që


52

ndikon në rezultatet e shëndetit fizik. Studimet epidemiologjike tregojnë se individët me

nivele të ulëta të mbështetjes sociale kanë shkallë vdekshmërie më të lartë, veçanërisht

nga sëmundje kardiovaskulare (Berkman e të tjerë, 1992; Brummett e të tjerë, 2001).

Nga ana tjetër, ka evidenca të cilat e lidhin mbështetjen sociale me norma më të ulëta të

vdekshmërisë nga kanceri (Ell e të tjerë, 1992; Hibbard dhe Pope, 1993) dhe sëmundjet

infektive (Lee dhe Rotheram-Borus, 2001).

Mbështetja dhe këshillimi për kujdestarët është një aspekt i rëndësishëm i punës së

punonjësve të shërbimit psiko-social (Sorensen e të tjerë, 2002). Ashtu si pacienti, edhe

kujdestarët janë të ekspozuar ndaj stresit dhe ndryshimeve emocionale për shkak të

përkujdesjes. Në këtë drejtim punonjësit socialë mund të zhvillojnë një sërë shërbimesh

që përfshijnë edukimin për sëmundjen ose komplikacionet e sëmundjes dhe strategjitë

për t’u përgjigjur në kohë ndaj komplikacioneve. Sipas Sorensen e të tjerë (2002),

punonjësit socialë mund të punojnë me kujdestarët duke u ofruar informacion, seanca

psikoterapie ose kombinim të këtyre shërbimeve. Kujdestarët që marrin shërbime nga

punonjësit socialë në spital kanë vetëbesim më të lartë, rritje të kënaqësisë dhe reduktim

të stresit (Harding and Higginson, 2003; Kotkamp-Mothes e të tjerë, 2005).

Mbështetja dhe këshillimi për situatat e ndjeshme dhe disa kushte të caktuara

mjekësore është shumë e rëndësishme. Personat e prekur me HIV/AIDS, partnerët dhe

familjet e tyre mund të vuajnë nga shëndeti mendor dhe problemet psiko-sociale për

shkak të frikës, stigmës dhe stresit. HIV dhe AIDS nga ana biologjike mund të shkaktojnë

probleme të shëndetit mendor të tilla, si: depresioni, psikozat dhe çmenduria. Rreth 44

% e personave që jetojnë me HIV vuajnë nga depresioni (WHO, 2008). Shërbimet

shëndetësore dhe psiko-sociale mund të ndërhyjnë në trajtimin e problemeve mendore.

Eksperimentimi seksual është një pjesë normale e adoleshencës dhe të rinjtë me status

HIV pozitiv kërkojnë mbështetje psiko-sociale dhe këshillim për të planifikuar jetën e

tyre riprodhuese.

Shëndetin riprodhues ndikon dhe ndikohet nga konteksti i jetës së njerëzve,

përfshirë edhe rrethanat e tyre ekonomike, arsimi, punësimi, kushtet e jetesës dhe

mjedisi familjar, social dhe marrëdhëniet gjinore. Sjelljet seksuale dhe riprodhuese

rregullohen nga faktorë biologjike, kulturorë dhe psiko-socialë. Shëndeti riprodhues

nuk është i kufizuar vetëm në ndërhyrjet në sektorin e shëndetësisë. Statusi i vajzave


53

dhe grave në shoqëri dhe mënyra se si janë trajtuar apo keqtrajtuar, është një përcaktues

i rëndësishëm i tyre në shëndetin riprodhues. Mundësitë arsimore për vajzat dhe gratë

ndikojnë fuqimisht statusin e tyre dhe kontrollin që kanë në jetën, shëndetin dhe

fertilitetin e tyre. Fuqizimi i grave është një element thelbësor për shëndetin. Punonjësi

social ka njohuritë dhe aftësitë e duhura për të fuqizuar këtë target grup.

Punonjësit socialë janë aktorë shumë të rëndësishëm në trajtimin e depresionit

dhe problemeve psikologjike të shkaktuara nga sëmundja, sepse ata mund të bëjnë një

kombinim të nevojave fizike dhe psiko-sociale përmes këshillimit dhe mbështetjes

sociale (Townsend e të tjerë, 2010). Ata veprojnë në parandalimin dhe menaxhimin

e stresit, ankthit dhe depresionit që shoqëron sëmundjen, lindjen e kështu me radhë.

Depresioni dhe ankthi janë të zakonshme para, gjatë dhe pas lindjes. Përafërsisht një

e treta e grave do të vuajnë nga depresioni post-partum, ndonjëherë edhe për periudha

të gjata (OBSH, 2008). Sëmundshmëria është në kulmin e saj kur është e lidhur me

përdorimin e drogës dhe alkoolit, dhunën në familje dhe çrregullime të personalitetit.

Në këto raste vlerësimi psiko-social i të gjitha grave shtatëzana është një pjesë integrale

e kujdesit të mirë antenatal. Në kontekstin e shërbimeve të shëndetit seksual dhe

riprodhues psikoterapia mund të zhvillohet edhe në çift. Teknika e psikoterapisë në çift

rezulton në përmirësimin e komunikimit dhe përballimit të problemeve (Kissane e të

tjerë, 2006). Shkalla e Depresionit postnatal e Edinburgut është një shtesë e dobishme

në dallimin dhe monitorimin e ankthit dhe depresionit antenatal (Cox e të tjerë, 1987).

Shumë gra heqin dorë nga mjekimet e si rrjedhojë ndërhyrjet psikologjike janë shpesh

linja e parë e trajtimit.

Mirëqenia e individëve është shumëdimensionale. Në Suedi është realizuar një

studim për të parë se si ndikojnë burimet psiko-sociale dhe mënyra e jetesës në fazat

e hershme dhe të mëvonshme të shtatëzanisë në rrezikun e të lindurit të një fëmije

nën peshë. Studimi pati një kampion prej 747 gra suedeze që i kishin lindur fëmijët e

tyre në Departamentin e Obstetrikë-Gjinekologjisë në Spitalin Universitar të Malmo-s.

Rezultatet e studimit treguan se pirja e duhanit, alkoolit, stresi, mbështetja emocionale e

vogël nga partneri dhe familja mund të çojnë në pasjen e një fëmije nën peshë. Faktorë

të tjerë që ndikonin ishin dhe pjesëmarrja në veprimtari dhe grupe sociale. Një tjetër

studim i realizuar në sistemin e kujdesit shëndetësor në Afrikë ka raportuar rezultate të


54

ngjashme, ku mungesa e përkrahjes sociale, mes shumë faktorëve të tjerë, ndikon në

vendimet e grave shtatëzana për të shfrytëzuar shërbimet e kujdesit shëndetësor dhe

për pasojë rezulton në lindjen e fëmijeve të pashëndetshëm. Për këtë arsye qeveria

në Afrikë ka ndërmarrë një sërë nismash për rritjen e mirëqenies së nënave dhe të

fëmijëve, të tilla, si: kujdesi para, gjatë dhe pas lindjes, legalizimi i abortit, këshillimi

për HIV për pacientët antenatalë.

Një studim tjetrë australian ka hulumtuar rrezikun e stresit antenatal, faktorët e

mundshëm të lidhur me të si edhe disa aspekte të rrezikut te gratë nën kujdesin parësor

(Loxton dhe Lucke, 2009). U vlerësuan regjistrat mjekësore të 797 grave shtatëzana

në 36 qendra të shëndetit parësor. Informacioni i mbledhur përfshinte vlerësimin

e gjendjes mendore nga një pajisje ekzaminimi standarde, hulumtimin në lidhje me

mirëqenien sociale dhe emocionale (menaxhimin e depresionit, duke përfshirë mjekimin

antidepresiv) dhe referimet. Rreth 18 % e grave ishin në rrezik për të përjetuar stres

antenatal, bazuar në vlerësimet e bëra duke përdorur pajisjen e ekzaminimit. Nga 141

gra, rreth 39% e tyre iu referuan shërbimeve të këshillimit si me psikiatrin, psikologun

ose punonjësin social. Është e rëndësishme që gratë shtatëzana dhe post-partum të kenë

qasje psiko-sociale për shëndetin mendor dhe shërbime mbështetëse psiko-sociale për

mbrojtjen e tyre dhe për uljen e sëmundshmërisë dhe vdekshmërisë së foshnjave të tyre.

Kur sigurohet kujdesi mjekësor antenatal mungon identifikimi dhe menaxhimi i

problemeve sfiduese të tilla, si: depresioni, dhuna në familje dhe abuzimi me fëmijët.

Në Melbourne të Australisë u zhvillua një projekt që kishte si synim të siguronte një

alternative ndaj ekzaminimit të rrezikut psiko-social, duke ofruar nje program trajnues

në aftësitë e avancuara të komunikimit dhe çështjet psikosociale për mjekët dhe mamitë

. ANEW përdori një anketim para dhe pas për të vlerësuar efektet e ndërhyrjeve 6-mujore

edukative për profesionistët. Anketat mbuluan probleme si kompetenca dhe rehatia e

perceptuar në përballjen me problematika specifike psiko-sociale nga mjekët, aftësitë e

lidhura me komunikimin dhe pyetje të hapura rreth përvojës së pjesëmarrësve të programit

edukativ. Pjesëmarrësit e programit edukativ përfunduan të dyja anketat. Pas ndërhyrjes

edukative, pjesëmarrësit kishin më shumë mundësi të bënin pyetje drejtpërdrejt rreth

dhunës në familje, abuzimit seksual dhe për shqetësimet rreth përkujdesjes së fëmijëve

(Gunn e të tjerë, 2006). Ato kishin më pak mundësi të raportonin se problemet psiko-


55

sociale i hutonin dhe raportuan përvetësim të rëndësishëm të njohurive të problemeve

psiko-sociale dhe kompetencë në përballjen me to. Pjesëmarrësit ishin tepër pozitivë

rreth përvojës së pjesëmarrjes në program. Programi rriti komoditetin dhe kompetencën

e vetëraportimit të profesionistëve të shëndetit për të identifikuar dhe për t’u kujdesur

për gratë me probleme psiko-sociale. Këto rezultate nxjerrin në pah rëndësinë e aftësimit

të punonjësve sociale në kontekstin e shëndetit.

Adoleshentët dhe gratë e reja mund të jenë veçanërisht të prekur ndaj sfidave

psiko-sociale të shtatëzanisë, për shkak të zhvillimit të papjekur, vetëvlerësimit të

ulët dhe burimeve të limituara. Shërbimi psiko-social në shtatëzani, sidomos tek

adoleshentët, duhet ofruar në kohën e duhur për të dhënë rezultate të duhura. Langer e

të tjerë (1996) kanë realizuar një studim ku ndërhyrja psiko-sociale ka qënë afatshkurtër

dhe nuk u dokumentuan rezultate të mëdha në ndryshimin e gjendjes psikologjike të

nënës së re. Lidhja e promovimit të shëndetit psiko-social me kujdesin prenatal ka një

logjikë konceptuale, për shkak se ka një numër vizitash të rregullta të cilat sigurojnë

mundësi për përbërës të shumëfishtë të ndërhyrjes përgjatë ecurisë së shtatëzanisë.

Në Shqipëri është miratuar paketa e shërbimeve në të cilën, ndër të tjera theksohen

detyrat që kanë punonjësit e shërbimit psiko-social në ofrimin e një cilësie të mirë të

shërbimeve (OSFA, 2011). Më konkretisht:

• Monitorimi i zbatimit të kuadrit ligjor dhe rregullator për zhvillimin e shërbimeve

të shëndetit riprodhues në nivel rajonal;

• Monitorimi i performancës së shërbimeve të shëndetit riprodhues dhe kujdesit të

ofruar në to në bashkëpunim me Sektorët e Monitorim - Vlerësimit në Drejtoritë

Rajonale Shëndetësore;

• Koordinimi për ofrimin e kujdesit të integruar dhe të vazhdueshëm nga të gjithë

strukturat e rrjetit të shërbimeve të shëndetit riprodhues;

• Grumbullimi dhe përpunimi i të dhënave të aktivitetit mjekësor në bashkëpunim

me sektorët e tjerë brenda Drejtorive Rajonale Shendetësore.

• Vlerësimi i gjendjes dhe artikulimi i nevojave konkrete të institucioneve ku

ofrohen shërbime të shëndetit riprodhues lidhur me organizimin, strukturën e

shërbimeve, përmirësimin e infrastrukturës, ngritjen dhe zhvillimin e kapaciteteve

profesionale etj.;


56

• Bashkëpunimi me organizma lokalë publikë dhe jopublikë në funksion të

koordinimit të ndërhyrjeve në fushë dhe në zbatim të politikave në shëndet

riprodhues;

• Raportimi dhe informimi i sektorit të shëndetit riprodhues në Ministrinë e

Shëndetësisë, lidhur me zhvillimet e shërbimeve të shëndetit riprodhues dhe për

aspekte psiko-sociale (grupe vulnerabël, rastet e dhunës, viktima të trafikimit,

adoleshentët, abuzuesit me substancat)

• Zbatimi i politikave dhe strategjive kombëtare në nivel lokal në përputhje me

veçoritë dhe në përgjigje të nevojave në nivel rrethi;

• Promovimi i shëndetit riprodhues pozitiv dhe i sistemit të integruar të shërbimeve

të shëndetit riprodhues;

• Parandalimi i problemeve të shëndetit mendor me të gjitha strukturat ofruese të

kujdesit shëndetësor në përgjithësi dhe të shëndetit mendor në veçanti.

2.8.Përfundimetëshqyrtimittëliteraturës

Kjo pjesë e punimit të disertacioni paraqet pak a shumë një tablo të plotë dhe

gjithëpërfshirëse në lidhje me zhvillimin e shërbimeve psiko-sociale në shëndetin

riprodhues në kontekstin global dhe atë shqiptar. Literatura e shfletuar nxjerr në pah

emergjencën për zhvillimin e shërbimeve psiko-sociale në shëndetësi dhe përfitimet

që sjell integrimi i shërbimit psiko-social me shërbimin shëndetësor, duke theksuar

gjerësisht rolin e punonjësve socialë si ofrues dhe shpjegues të informacioneve

mjekësore, vlerësues të rasteve, ofrues të këshillimit dhe mbështetjes sociale për

pacientët dhe sistemet e tyre e kështu me radhë.

Pavarësisht faktit se Shqipëria ka bërë shumë përpjekje për plotësimin dhe

përmirësimin e vazhdueshëm të legjislacionit, në këtë fushë mund të themi se ka ende

nevojë për studime që të tregojnë më qartësisht përfitimet e integrimit të shërbimeve

psiko-sociale në shëndetësi. Në kontekstin shqiptar janë realizuar disa studime në fushën

e shëndetit seksual dhe riprodhues, por asnjë prej tyre nuk ka fokus të veçantë shërbimet

psiko-sociale në shëndet riprodhues. Rishikimi i literaturës nxjerr në pah nevojën për

realizimin e studimeve të mëtejshme në kontekstin shqiptar për të bërë të mundur një

përqasje më holistike të shërbimeve dhe përmirësimeve në ofrimin e tyre.

57

KREU III

METODOLOGJIA

Kreu i tretë është strukturuar në disa seksione, të cilat pasqyrojnë në mënyrë

të hollësishme metodën e përdorur dhe përligjjen e përdorimit të saj, popullatën dhe

kampionin nga i cili janë nxjerrë rezultatet e kërkimit, instrumentin e përdorur për

mbledhjen e të dhënave, procedurën e mbledhjes dhe analizës së të dhënave, aspekte

të qëndrueshmërisë dhe vlefshmërisë së studimit, konsideratat etike si edhe kufizimet

e studimit.

3.1. Hartimi i studimit

Zhvillimet dhe ndryshimeve konceptuale dhe strukturore në ofrimin e shërbimeve

shëndetësore kanë bërë të mundur që dhjetëvjeçarët e fundit të ketë një fokus të

vazhdueshëm në integrimin e shërbimeve psiko-sociale në shërbimet shëndetësore në

përgjithësi dhe shëndetit riprodhues në veçanti. Siç është përmendur edhe më lart, kjo

fushë kërkimi në Shqipëri është e re dhe e pastudiuar mirë, prandaj gjykuam se një

kërkim në këtë fushë do të ndihmojë në nxjerrjen në pah të nevojave dhe adresimin e

një sërë çështjesh që lidhen me funksionimin ose mosfunksionimin e mekanizmit të

mbështetjes psiko-sociale për kujdesin ndaj shëndetit riprodhues . Në këtë drejtim ky

studim është ndër të parët që do të vendosë një gurë themeli në lidhje me rëndësinë

e integrimit të shërbimit psiko-social në shërbimet e shëndetit në përgjithësi dhe atij

riprodhues në veçanti në Shqipëri.

3.2.Fazatekërkimit

Historiku i këtij kërkimi i ka fillesat e tij në vitin 2012 dhe përfundon në vitin

2017 me shkrimin dhe paraqitjen e plotë të punës kërkimore. Nisur nga përvoja

disavjeçare si punonjëse sociale në kontekstin e shërbimeve shëndetësore, punimi është


58

orientuar në studimin e ndikimit dhe rëndësisë që ka integrimi i shërbimeve psiko-

sociale në shëndetësi. Ky studim ka kaluar në disa faza, të cilat paraqiten në figurën 6

dhe shpjegohen në mënyrë të hollësishme në vijim.

Figura 6. – Fazat e kërkimit

Faza e parë e kërkimit konsistoi në rishikimin e literaturës kombëtare dhe

ndërkombëtare në fushën e shëndetit riprodhues dhe shërbimeve psiko-sociale.

Gjithashtu, gjatë kësaj faze u analizua kuadri politik dhe ligjor mbi shërbimet e shëndetit

riprodhues në të treja nivelet e ofrimit të tyre, në atë parësor, dytësor dhe terciar. Analiza

teorike na drejtoi nga konceptet teorike mbi ofrimin e shërbimeve psiko-sociale në

kujdesin shëndetësor dhe ndikimin që kanë ato në shëndetin në përgjithësi, vlefshmërinë

e këtyre shërbimeve nga përvoja botërore dhe praktikat më të suksesshme në kontekstin

ndërkombëtar.

Më pas rishikimi i literaturës u orientua drejt analizës së politikave dhe legjislacionit

FAZA E

FAZA E

FAZA E T

FAZAKATË

PARË

• Sh• Sh

DYTË

• Or• Int

stra

TRETË

• Mb• inte

• inri

• Int• p

p• Int• per

A E RT

• An• Kr• Për• An

hqyrtimi i lhqyrtimi siste

rientimi i ploervista me eategjisë së k

bledhja e të ervistave gjnformues kyiprodhueservistave dh

personelin shpërbërë nga mevista mersonelin e sh

naliza e të drijimi i bazësrpunimi i të

naliza e të dh

literaturësematik i çësh

otë i studimekspertë të fukampionit

dhënave nëysmë të stru

yç (MSH, IS

he fokus gruhëndetësor qmjekë , infer

hërbimit psik

hënave dhes së të dhënadhënave

hënave dhe n

htjeve me int

mitushës dhe pë

ë terren Reukturauar meHP, UNFPA

upeve me -ë punojnë nërmier/mami

ko-social ( pu

e nxjerrja e ave (Transkri

nxjerrja e rez

teres dhe i st

ërcaktimi i m

ealizuar përme

A, UNICEF)

ë shërbimet ,

unonjës soci

rezultateveiptimi)

zultateve

trategjive ek

metodës së k

mes:

dhe speciali

e shëndetit r

ial dhe psiko

kzistuese

kërkimit dhe

stë të shënde

riprodhues të

ologë)

e

etit

ë


59

shqiptar në funksion të shërbimeve të shëndetit riprodhues. Në aspektin e politikave u

diskutua në lidhje me përmbajtjen e tyre, parashikimet specifike dhe shtrirjen e tyre,

sepse mendohet se ato ndikojnë ndjeshëm në kapacitetet e individit që merr shërbimin

mjekësor dhe në zhvillimin e shëndetëshëm të familjes dhe shoqërisë. Politikat e

përzgjedhura ishin publike, të hartuara, zbatuara dhe monitoruara nga institucionet

publike si edhe mbulonin gjerësisht popullatën me shërbime të shëndetit riprodhues.

Për të siguruar që analiza të ishte e plotë, u përdoren të dhëna qeveritare që prej vitit

1990 deri në vitin 2016. Dokumentet e shqyrtuara u morën nga disa institucione, të

tilla, si: Ministria e Shëndetësisë, Instituti i Shëndetit Publik, INSTAT dhe organizata

ndërkombëtare që operojnë në fushën e shëndetit riprodhues. Konkretisht dokumentat

që u analizuan janë:

- Kushtetuta e Shqipërisë;

- Dokumenti Strategjik për Shëndetin Riprodhues

- Strategjia e Kombëtare e Sigurimit të Kontraceptivëve;

- Strategjia e Shëndetit Publik dhe Promocionit Shëndetësor;

- Politika dhe plani operacional për zhvillimin e shërbimit të kujdesit mendor në

Shqipëri dhe plani i veprimit;

- Programi Kombëtar për Kontrollet e Kancerit;

- Strategjia për Parandalimin e HIV/AIDS;

- Ligji për Shëndetin Riprodhues

- Ligji për Kujdesin shëndetësor në Republikën e Shqipërisë;

- Ligji për Ndërprerjen e shtatzënisë

- Ligji për Shëndetin Mendor;

- Ligji për Shëndetin Publik;

- Ligji për parandalimin dhe kontrollin e HIV/AIDS;

- Ligji për Kujdesin Paliativ;

- Ligji për Ushqyrjen me Gji;

- Ligji për masa ndaj dhunës në marrëdhënie familjare;

- Aktet nënligjore të Ministrisë së Shëndetësisë;

- Raporte periodike të monitorimit të Strategjive përkatëse.


60

Rishikimi i literatuës në këtë fazë të kërkimit na ndihmoi të qartësojmëuar

konceptet lidhur me integrimin e shërbimeve psiko-sociale në shëndetin riprodhues si

edhe për zhvillimin e instrumentit kërkimor dhe analizën e të dhënave.

Faza e dytë e kërkimit përkoi me zhvillimin e intervistave me ekspertë të

shëndetit seksual dhe riprodhues, të cilat na ndihmuan në një orientim më të qartë për

studimin. Kjo na ndihmoi për të riorientuar qëllimin, objektivat dhe pyetjet kërkimore

të studimit. Gjatë kësaj faze përcaktuam gjithashtu popullatën e studimit, kampionin

dhe instrumentin e kërkimit, i cili u zhvillua në sajë të një bashkëpunimi frytdhënës

me udhëheqësin shkencor të disertacionit dhe ekspertët e fushës së shërbimit seksual

dhe riprodhues. Në këtë fazë u vendos që instrumentat që përputheshin me qëllimin e

studimit dhe pyetjet kërkimore ishin intervistat gjysëm të strukturuara dhe fokus grupet.

Faza e tretë e kërkimit konsistoi në mbledhjen e të dhënave në terren. Të dhënat

e mbledhura lidheshin me përvojat dhe perceptimet e stafit mjekësor që ofron shërbime

të shëndetit seksual dhe riprodhues. Të dhënat e mbledhura përmes intervistave dhe

fokus-grupeve ndihmuan në krijimin e një tabloje të realitetit lidhur me rëndësinë e

shërbimeve psiko-sociale për pacientët dhe perceptimet e stafit mjekësor për nevojën e

shërbimit psiko-social përkrah shërbimit mjekësor.

Procesi i mbledhjes së të dhënave kaloi në tri faza specifike . Fillimisht u zhvilluan

intervistat e thelluara gjysëm të strukturuara me informuesit kyç në nivelin politikëbërës

dhe drejtues të institucioneve shëndetësore. Më pas në fazën e dytë u zhvilluan

intervistat me punonjësit socialë dhe psikologë, dhe me personelin shëndetësor , mjekë

dhe infermier, të cilët punonin në fushën e shëndetit riprodhues pranë institucioneve

shëndetësore. Nga këto intervista u sigurua një informacion i pasur në lidhje shërbimet

e shëndetit riprodhues dhe me problemet që shoqërojnë shërbimet psiko-sociale . Në

fazën e tretë, në mënyrë që të eksploronim në thellësi të përvojave të pacientëve, u

zhvilluan fokus grupe me mjekët dhe infermierët. Të dhënat e mbledhura u transkriptuan

dhe më pas u vazhdua me kodimin, për të vijuar pas ngopjes teorike, me një rishikim

final të të gjitha kategorive për të siguruar tërësinë e analizave të ndërmarra.

Faza e katërt konsitoi në analizën e të dhënave të mbledhura dhe gjenerimin e

rezultateve, diskutimin e tyre dhe shkrimin e raportit kërkimor.


61

3.3 Metoda kërkimore e përdorur

Metoda kërkimore e përdorur për realizimin e këtij studimi është metoda cilësore

e kërkimit shkencor. Sipas Denzel & Lincoln (2005) metoda cilësore është një aktivitet i

përcaktuar, i cili e vendos kërkuesin në praktikë. Në këtë nivel, kërkimi cilësor përfshin

një përqasje interpretuese dhe natyraliste të botës. Çdo rast është përfaqësues i përvojave

të praktikave të jetës së një personi dhe interpretimi i tyre, përfaqëson të vërtetën dhe

realitetin për atë person (Ritchie dhe Lewis, 2002). Bryman (1998) thotë se mënyra

se si njerëzit që studiohen kuptojnë dhe interpretojnë shoqërinë e tyre dhe realitetin,

është një nga motivet qëndrore të kërkimit cilësor. Përzgjedhja e metodës cilësore për

realizimin e këtij studimi është bërë në përputhje me qëllimin, objektivat dhe pyetjet

kërkimore të tij.

Në fushën e kërkimeve të shërbimeve shëndetësore, metodat cilësore janë përdorur

për të përshkruar llojin e mjediseve dhe ndërveprimeve komplekse, të cilat përfshijnë

bashkëveprimet ndërmjet pacientëve, familjeve dhe mjekëve ose dhe ndërmjet vetë

grupeve të profesionistëve. Kështu mund të përmendet puna e Glasser (1965) lidhur

me faktin nëse i duhet pohuar ose jo pacientit gjendja e rënduar dhe e pashpresë për

jetën, puna e Strauss (1978), e cila studion procesin e vazhdueshëm të negociatave në

specifikimin e roleve dhe marrëdhënieve në mjedisin e kujdesit shëndetësor, ose puna e

Corbin dhe Strauss (1988) për përvojat jetësore të anëtarëve të familjes që kujdesen për

njerëzit me sëmundje kronike në kushtet e shtëpisë (Sofaer, 1999). Metodat cilësore janë

të rëndësishme edhe në shëndetin publik, me sjelljet shëndetësore si bazë për “mënyrën e

jetesës” ose zgjedhjet personale. Këto metoda zbatohen për kushtet sociale, kulturore, social-

ekonomike dhe gjeografike ose dhe sistemet mbështetëse, të cilat janë të gjitha të lidhura

me faktorët themelorë të rrezikut për disa sëmundje, si edhe për ashpërsinë e tyre, aksesin

në kujdesin shëndetësor si dhe rezultatet në shëndet. ( Tulchinsky & Varavikova, 2014)

Nevoja për të studiuar fenomenin në thellësi në kontekstin shqiptar ka bërë të

mundur që të gjykojmë se metoda cilësore është metoda më e mirë. Përqasja cilësore

e kërkimit siguron një kuptim të fenomenit nga sytë e njerëzve (Bloomberg dhe Volpe,

2008; Tahiri e të tjerë, 2013).. Kërkimi cilësore ka një rol të qartë në zhvillimin e

metodave dhe materialeve. Në veçanti fokus grupi dhe intervista janë bërë arti i fundit

i zhvillimit të instrumentave të besueshëm dhe të vlefshëm të studimit. Në të dyja këto


62

instrumente qëndron një tipar i rëndësishëm i metodës cilësore, aftësia e tyre për të

shqyrtuar kuptime dhe në veçanti kuptime që i atribuohen ngjarjeve dhe rrethanave nga

aktorët, më shumë se sa nga vëzhguesit (Sofaer, 1999). Kjo do të thotë se studiuesit

cilësorë studiojnë gjërat në mjedisin e tyre natyral, duke u përpjekur të interpretojnë

fenomenet sipas kuptimeve që njerëzit u japin atyre. Për rrjedhojë, kuptimi i ndikimit

dhe i rëndësisë që kanë shërbimet psiko-sociale në kontekstin shëndetësor do të arrihej

më mirë duke përdorur metodën cilësore. Metthews dhe Ross (2010) kanë theksuar

se kërkimi cilësor fillon me diçka që nuk njihet mirë ose nuk njihet aspak. Fusha e

shërbimeve psiko-sociale në kujdesin shëndetësor në Shqipëri është e pastudiuar mirë.

3.4. Popullata e studimit

Popullata e studimit është tërësia e njësive nga të cilat mund të përzgjidhet

kampioni i studimit (Barreiro dhe Albandoz, 2001; Vonk, 2016). Popullata e këtij

studimi është e përbërë nga ekspertët e politikëbërjes në fushën e shëndetit seksual

dhe riprodhues në Ministrinë e Shëndetësisë, Instituti i Shëndetit Publik, specialistë

të shëndetit riprodhues, përfaqësues organizata ndërkombëtare në fushën e shëndetit

riprodhues, mjekë/e, infermierë/e dhe mami të cilët punojnë në shërbimet e shëndetit

riprodhues në Shqipëri, si edhe punonjësit social dhe psikologët e shërbimit psiko-social

në kujdesin për shëndetin riprodhues.

3.4.1. Kampioni i studimit dhe strategjia e kampionimit

Një kampion është një pjesë e popullatës, e cila përmbush kriteret dhe përzgjidhet

për të mbledhur të dhënat (Webster, 1985). Njësitë e kampionimit në këtë studim janë

mjekët, infermierët/mamitë, punonjës socialë e psikologë të strukturave shëndetësore

të qyteteve Tiranë, Elbasan, Vlorë, Shkodër e Dibër si edhe personat kyç nga Ministria

e Shëndetësisë, ISHP dhe përfaqësues të organizatave ndërkombëtare që operojnë në

fushën e shëndetit riprodhues. Konkretisht u morën në studim 119 pjesëmarrës, nga të

cilët 7 janë informues kyç nga Ministria e Shëndetësisë, Instituti i Shëndetit Publik ,

specialist të shëndetit riprodhues dhe përfaqësues të organizatave ndërkombëtare; 611

janë punonjës të shërbimit psiko-social në kujdesin për shëndetin riprodhues; 43 janë

11 Vetëm 6 punonjës të shërbimit psiko-social u gjetën në shërbimet për shëndetin riprodhues


63

mjekë të shërbimit për shëndetin riprodhues, ku 12 prej tyre janë intervistuar dhe 31

prej tyre janë pjesëmarrës në 5 fokus grupe dhe 63 janë infermier/ mami të shërbimit për

shëndetin riprodhues, ku 18 prej tyre janë intervistuar dhe 45 prej tyre janë pjesëmarrës

në 6 fokus grupe. Madhësia e kampionit në kërkimin cilësor nuk duhet të jetë as aq e

vogël sa të mos lejojë mbledhjen e të dhënave dhe as aq e madhe sa të pengojë nxjerrjen

e ekstraktit të të dhënave ( Onwuegbuzie & Collins, 2007). Në studim ngopja teorike u

arrit në intervistën e 12 me mjekët dhe në intervistën e 18 me infermierët dhe për këtë

arsye u ndërpre procedura e mbledhjes së të dhënave.


Metodat e kampionimit në kërkimin cilësor janë të larmishme (Barreiro dhe

Albandoz, 2001; Tahiri e të tjerë, 2013; Vonk, 2016), ndër të cilat mund të përmendim

kampionin e qëllimshëm, të volitshëm, kampionin ortek ose kampionimin me kuota.

Ky studim ka si qëllim të shqyrtojë çështjet psiko-sociale në kujdesin për shëndetin

riprodhues në sistemin shëndetësor publik. Pavarësisht se qëllimi i këtij studimi cilësor

nuk është të përgjithësojë rezultatet për të gjithë sistemin shëndetësor në Shqipëri, ne

ishim të interesuar për të patur një përfaqësim gjeografik të kampionit. Për këtë arsye, u

realizua fillimisht përfaqësimi gjeografik.

Përfaqësimi gjeografik. Rezultatet e studimit mbështeten në katër zona

gjeografike të Shqipërisë, në mënyrë që të sigurohet mbulimi i të gjithë territorit. Për

ndarjen gjeografike është përdorur metodologjia e sugjeruar dhe e zbatuar nga INSTAT

76

vogël sa të mos lejojë mbledhjen e të dhënave dhe as aq e madhe sa të pengojë nxjerrjen e

ekstraktit të të dhënave ( Onwuegbuzie & Collins, 2007). Në studim ngopja teorike u arrit në

intervistën e 12 me mjekët dhe në intervistën e 18 me infermierët dhe për këtë arsye u ndërpre

procedura e mbledhjes së të dhënave.


Metodat e kampionimit në kërkimin cilësor janë të larmishme (Barreiro dhe Albandoz,

2001; Tahiri e të tjerë, 2013; Vonk, 2016), ndër të cilat mund të përmendim kampionin e

qëllimshëm, të volitshëm, kampionin ortek ose kampionimin me kuota. Ky studim ka si qëllim të

shqyrtojë çështjet psiko-sociale në kujdesin për shëndetin riprodhues në sistemin shëndetësor

publik. Pavarësisht se qëllimi i këtij studimi cilësor nuk është të përgjithësojë rezultatet për të

gjithë sistemin shëndetësor në Shqipëri, ne ishim të interesuar për të patur një përfaqësim

gjeografik të kampionit. Për këtë arsye, u realizua fillimisht përfaqësimi gjeografik.

Përfaqësimi gjeografik. Rezultatet e studimit mbështeten në katër zona gjeografike të Shqipërisë,

në mënyrë që të sigurohet mbulimi i të gjithë territorit. Për ndarjen gjeografike është përdorur

metodologjia e sugjeruar dhe e zbatuar nga INSTAT dhe MSh për studime demografike, sociale

dhe shëndetësore (INSTAT e të tjerë, 2010). Mbështetur në këtë metodologji, rezultojnë katër

zona gjeografike: bregdetare, qendrore, malore dhe Tirana urbane. Për zonën bregdatre u

përzgjodh Vlora, për zonën qendrore u zgjodh Elbasani dhe Shkodra, dhe për zonën malore u


64

dhe MSh për studime demografike, sociale dhe shëndetësore (INSTAT e të tjerë,

2010). Mbështetur në këtë metodologji, rezultojnë katër zona gjeografike: bregdetare,

qendrore, malore dhe Tirana urbane. Për zonën bregdatre u përzgjodh Vlora, për zonën

qendrore u zgjodh Elbasani dhe Shkodra, dhe për zonën malore u zgjodh Dibra, si dhe

Tirana urbane.. Përzgjedhja e këtyre qyteteve është bërë duke u mbështetur në faktin që

kanë numrin më të madh të popullsisë për zonat respektive, si dhe kanë karakteristika

të përbashkëta të zonave përfaqësuese ((INSTAT e të tjerë, 2010).

Tabela 1. Ndarja e zonave të studimit sipas INSTAT

Zonat e studimitBregdetare Qendrore Malore Zona Tirana

UrbaneDelvinë, Durrës,

Fier, Kavajë, Laç, Lezhë,

Lushnjë, Mallakastër,

Sarandë, Vlorë

Berat, Devoll, Elbasan, Gjirokastër, Kolonjë, Korcë,

Krujë, Kuçovë, Malësi e Madhe, Mat, Mirditë, Peqin, Përmet, Pogradec, Pukë,

Shkodër, Skrapar,Tepelenë, Tirana (rural)

Bulqizë, Dibër,

Gramsh, Has, Kukës,

Librazhd, Tropojë

Tirana Urbane

Përzgjedhja e kampionit në këtë studim ka kaluar në dy faza. Fillimisht është

zbatuar një përzgjedhje e qëllimshme e strukturave shëndetësore që ofrojnë shërbime

shëndetësore për shëndetin riprodhues në zonat e përzgjedhura përfaqësuese, të tilla,

si: repartet e materniteteve dhe pediatrisë në spitalet e rretheve dhe konsultorja e nënës

dhe fëmijës, qendrat e planifikimit familjar, pranë qendrave shëndetësore. Përzgjedhja

e qëllimshme na lejoi që të përzgjedhim me “dorë” njerëzit që besuam se janë kyç në

prodhimin e të dhënave të sakta dhe të vlefshme për kërkimin.

Në fazën e dytë është realizuar një përzgjedhje e qëllimshme e individëve brenda

këtyre strukturave shëndetësore. Studiuesi vendos kritere për të përzgjedhur njësitë që

beson se “ndriçojnë” më mirë pyetjet kërkimore të studimit (Tahiri e të tjerë, 2013). Pra,

studiuesi përzgjedh individët që kanë njohuri rreth problemeve të shëndetit riprodhues.

Paraprakisht u përcaktuan disa kritere përfshirëse të personelit shëndetësor në kampion.

Konkretisht:


65

- Të jenë personel shëndetësor (mjek, infermier/mami) në shërbimet për shëndetit riprodhues;

- Të kenë mbi 5 vjet punë në ofrimin e shërbimeve të shëndetit riprodhues.

Në lidhje me përzgjedhjen e punonjësve të shërbimit psiko-social kriteri i vetëm ishte:

- Të jenë pjesë e shërbimit psiko-social në shërbimet për shëndetit riprodhues.

Qëllimi i kësaj përzgjedhje konsiston në shqyrtimin e thelluar të disa aspekteve të punës së personelit shëndetësor dhe psiko-social të shërbimit të shëndetit riprodhues, në disa zona të Shqipërisë, në lidhje me ofrimin e mbështetjes psiko-sociale për pacientët.

3.4.2 Karakteristikat e kampionit të marrë në studim

Karakteristikat e kampionit të informuesve kyc

Bazuar në njohjen teorike dhe në diskutim të vazhdueshëm me drejtuesin

shkencor dhe përvojën në fushën e punës sociale në ofrimin e shërbimeve për shëndetin

riprodhues, në fillim krijuam një skelet variablash të cilët do të kontribuonin në studim.

Kështu u hartua një listë me informues kyç që do të siguronin informacionin mbi atë

se çfarë ndodh realisht në ofrimin e shërbimeve të shëndetit riprodhues dhe çështjeve

psiko-sociale që shoqërojnë pacientin dhe familjen e tij/saj.

Informuesit kyç ofruan një informacion të gjerë në llojin dhe natyrën e funksionimit

të shërbimit për shëndetin riprodhues, mënyrën sesi trajtohen dhe adresohen nevojat

psiko-sociale të pacientëve dhe të familjeve të tyre si dhe pengesat për një shërbim të

mirëfilltë psiko-social për shëndetin riprodhues. Informacioni ndihmoi në hartimin e

rekomandimeve specifike për përmirësimin funksionimit të shërbimit psiko-social në

shërbimet e shëndetit riprodhues.

Tabela 2. Karakteristikat e informuesve kyç

Nr. Qyteti Gjinia InstitucioniA.C Tiranë F Ministria e ShëndetësisiëL.M. Tiranë M Ministria e ShëndetësisëO.D Tiranë F Ministria e ShëndetësisëM.L Tiranë F Instituti i Shëndetit PublikD.S Tiranë F UNFPAJ.L Tiranë F UNICEFZ.R Elbasan F Eksperte për Shëndetin Riprodhues


66

Karakteristikat e kampionit të punonjësve të shërbimit psiko-social

Përsa i përket kampionit të punonnjësve të shërbimit psiko-socialë , kriteri

kryesor për përzgjedhjen e pjesëmarrësve në studim ishte që ata të ishin profesionistë

të shërbimit psiko-social në shërbimet për shëndetin riprodhues. U intervistuan vetëm 6

punonjës të shërbimit psiko-social të cilët u gjetën në shërbimet për shëndetin riprodhues

në institucionet e përzgjedhura për studim.

Tabela 3. Karakteristikat e kampionit të punonjësve të shërbimit psiko-social

Nr Qyteti Gjinia Profesioni Institucioni Eksperienca në punë (vite)

E.A Tiranë Femër Punonjëse sociale

Shërbim parësor

8

T.A. Elbasan Femër Psikologe Shërbim parësor

10

L.C. Elbasan Femër Punonjëse sociale

Shërbim spitalor

7

R.B. Shkodër Femër Punonjëse sociale

Shërbim spitalor

8

B.E. Shkodër Femër Psikologe Shërbim spitalor

8

V.M. Dibër Femër Punonjë sesociale

Shërbim spitalor

2

Nga tabela e të dhënave të kampionit të përzgjedhur vërehet se:

• Kampioni përbëhej nga 6 femra.

• Kampioni përbëhej nga 2 psikologe dhe 4 punonjëse sociale.

• Eksperienca në punë varionte nga 2-10 vite pune.

• Përsa i përket pozicionit të punës 4 prej tyre punon në shërbimin spitalor dhe 2 prej tyre në shërbimin për kujdesin parësor.

Karakteristikat e kampionit të mjekëve të shërbimit për shëndetin riprodhues

Tabela 4. Karakteristikat e kampionit të mjekëve të shërbimit për shëndetin riprodhues

Qyteti Gjinia Profesioni Institucioni Eksperienca në punë

(vite)G.A. Tiranë Femër Mjeke Pediatre Q.Sh, Konsultori i

Fëmijës15


67

A.P. Tiranë Femër Mjeke Neonate SUOGJ “Mbretëresha Geraldinë”

27

D.B. Tiranë Femër Mjeke Obstetre-Gjinekoloke

SUOGJ “Mbretëresha Geraldinë”

30

A.A. Tiranë Femër Mjeke Obstetre-Gjinekologe


22

T.F. Shkodër Femër Mjeke Familje Q.Sh 19

I.D. Shkodër Mashkull Mjek Obsteter-Gjinekolog

Spitali, Materniteti 27

S.B. Elbasan Mashkull Mjek Obsteter-Gjinekolog

Q.Sh, Konsultori i Gruas

22

Gj.T. Elbasan Femër Mjeke Pediatre Q.Sh. Konsultori i Fëmijës

17

R.E. Vlorë Femër Mjeke Familje Q.Sh 32

A.M. Vlorë Mashkull Mjek Obsteter-Gjinekolog

Spital, Materniteti 20

M.B. Vlorë Femër Mjeke Obstetre-Gjinekologe


B.B Dibër Mashkull Mjek Obstetër –Gjinekologe


Nga tabela e kampionit të mjekëve të përzgjedhur vihet re se:

• Kampioni përbet nga 8 femra dhe 4 meshkuj.

• Përsa u përket pozicionit të punës janë 3 mjek të shërbimit spitalor universitar,

4 mjek të shërbimit spital në repartet e materniteteve të rretheve të përzgjura

për studim, 5 mjeke të shërbimit parësor nga këto 2 në qendër shëndetësore ,

1 në konsultorin e gruas dhe 2 në konsultorin e fëmijës.

• Në nivel specialitetesh kampioni përbëhej nga 2 mjeke famije, 1 mjeke

pediatre, 1 mjeke neonate, 8 mjekë obstetër –gjinekolog.

• Vitet e punës variojnë nga 15-32 vite eksperiencë pranë shërbimeve të shëndetit

riprodhues.

Karakteristikat e kampionit të infermeri/mami të shërbimit për shëndetin

riprodhues


68

Tabela 5. Karakteristikat e kampionit të infermierëve/mami të shërbimit për shëndetin riprodhues

Nr. Qyteti Gjinia Profesioni Institucioni Eksperienca në punë

1 Tiranë Femër Infermiere Q.Sh. Konsultori i Fëmijës 82 Tiranë Femër Mami Q.Sh. Konsultori i Gruas 213 Tiranë Femër Infermiere Q.Sh. Konsultori i Gruas 154 Tiranë Femër Infermiere Spitali UOGJ, “Mbretëresha

Geraldinë”35

5 Tiranë Femër Infermiere SUOGJ “Mbretëresha Geraldinë”

28

6 Elbasan Femër Infermiere Q.Sh, Konsultori i Gruas 107 Elbasan Femër Infermiere Q.Sh, Konsultori i Fëmijës 138 Elbasan Femër Infermiere Spitali , Maternitet 209 Vlorë Femër Infermiere Q.Sh. Konsultori i Gruas 1810 Vlorë Femër Infermiere Spitali, Maternitet 2511 Vlorë Femër Infermiere Spital, Pediatria 3012 Shkodër Femër Infermiere Q.Sh, Konsultori i Fëmijës 1213 Shkodër Femër Infermiere Q.Sh, Konsultori i Gruas 1014 Shkodër Femër Infermiere Spital, Maternitet 3015 Shkodër Femër Mami Spital, Maternitet 2316 Dibër Femër Infermiere Q.Sh. Konsultori i fëmijës 1217 Dibër Femër Mami Spital, Maternitet 2518 Dibër Femër Infermiere Spital, Pediatria 18

Nga tabela e mësipërme e të dhënave të kampionit të infermierëve/mami vërehet se:

• Kampioni përbëhet nga 18 femra.

• Përsa i përket institucionit shëndetësor ku ata punojnë janë: 2

• infermiere që i përkasin shërbimit spitalor universitar, 7 infermiere i përkasin

shërbimit spitalor në repartet e materniteve dhe pediatrisë, 9 infermiere i përkasin

shërbimit të parësorit në konsultorin e gruas dhe të fëmijës.

• 3 prej përfaqësuese të kampionit janë me specialitet mami dhe 15 janë infermiere.

• Përvoja në punë varion nga 8-35 vite punë .

Karakteristikatepjesëmarrësvenëfokusgrupmemjek të shërbimit për shëndetin riprodhues


69

Tabela 6. Karakteristikat e pjesëmarrësve në fokus grup me mjek të shërbimit për shëndetin riprodhues


1 Shkodër 5F- 1M 6 Mjek 3 Mjeke spital dhe 3 Mjek Q.Sh.

>20

2 Elbasan 5F- 1M 6 Mjek 1 Mjek, Q.Sh. Poliklinik,

5 Mjeke Spital

>20

3 Tiranë Femër 6 Mjek Q.Sh. Konsultori i Gruas dhe fëmijës

>20

4 Tiranë Femër 6 Mjek Spitali UOGJ, “Mbretëresha Geraldinë”

>20

5 Vlore 4 F-3M 7 Mjek 4 Spital dhe 2 QSH >20

Nga tabela e mësipërme e kampionit të mjekëve pjesëmarrës në fokus grupe vërehet se:

•Janë zhvilluar 5 fokus grupe me nga 6-7 pjesëmarrës.

•5 prej pjesëmarrësve janë meshkuj dhe 26 prej tyre janë femra.

•3 prej fokus grupeve janë kryer me pjesëmarrjen e mjekeve që ofrojnë shërbimin shëndetësor në QSH dhe spital për shëndetin riprodhues dhe 1 fokus grup është kryer vetem me mjekët e e QSH dhe 1 fokus grup vetëm me pjesëmarrjen e mjekëve të Spitalit Universitar Obstetrik Gjinekologjik “Mbretëresha Geraldinë”.

Karakteristikatepjesëmarrësvenëfokusgrupmeinfermier/mami të shërbimit për shëndetin riprodhues

Tabela 7. Karakteristikat e pjesëmarrësve në fokus grup me infermier/mami të shërbimit për shëndetin riprodhues


1 Shkodër Femër 8 Infermiere /mami

Q.Sh. Konsultori i Fëmijës

>20

2 Elbasan Femër 7 Infermiere/

Mami

Q.Sh. Poliklinik >20

3 Tiranë Femër 7Infermiere /mami

Q.Sh. Konsultori i Gruas

>20

4 Tiranë Femër 8/Infermiere/mami

Spitali UOGJ, “Mbretëresha Geraldinë”

>20

5 Diber Femër 7 Infermiere/mami


>20

6 Vlore Femër 8 Infermiere /mami

Spital, Maternitet >20


70

Nga tabela e mësipërme e kampionit të infermiereve/mami të fokus grupeve vërehet se:

• Janë zhvilluan 6 fokus grupe me nga 7-8 pjesëmarrës.

• Të gjithë pjesëmarrësit në fokus grupe janë femra, pra 45 femra.

• Tre prej fokus grupeve janë kryer me infermire/mami që ofrojnë shërbim shëndetësor parësor për shëndetin riprodhues në QSH, në Konsultorin e nënës dhe fëmijës dhe në poliklinikë. Dhe tre fokus grupe të tjera janë kryer me infermire/mami që ofrojnë shërbim shëndetësor spitalor për shëndetin riprodhues dhe në Spitalin Universitar Obstetrik Gjinekologjik “Mbretëresha Geraldinë”

3.5. Instrumentat e kërkimit

Në këtë studim instrumentat e përdorur janë intervistat gjysëm strukturuara dhe

fokus grupet. Përzgjedhja e instrumentave të përdorur për mbledhjen e të dhënave

ka një rëndësi të veçantë, duke qenë se informacionet e mbledhura do t’u shërbejnë

pyetjeve kërkimore të studimit si edhe vlefshmërisë së të dhënave. Instrumentat që

mund të përdoren për mbledhjen e të dhënave në kërkimin cilësor janë të shumëllojshme

(Abawi, 2013; Tahiri e të tjerë, 2013; Zaohrabi, 2013; Sani Cln, 2013; Anum, 2017).

Kështu, përzgjedhja e intervistës dhe fokus grupit për mbledhjen e të dhënave është

bërë duke u mbështetur te qëllimi, objektivat dhe pyetjet kërkimore të studimit.

Intervista gjysmë e strukturuar e përdorur në studim është forma më e shpeshtë

e intervistës në kërkimin cilësor. Kjo lloj interviste mundëson fleksibilitet dhe lirshmëri

në mbledhjen e të dhënave në kontekstin dhe realitetin që kanë përjetuar pjesëmarrësit.

Kërkuesi ka një listë temash që do të trajtojë, jo pyetje të standardizuara për të gjithë

(Kajornboon, 2008). Pikërisht për këtë arsye u përzgjodh ky instrument në mënyrë që t’u

lejojë pjesëmarrësve t’u përgjigjen pyetjeve dhe të diskutojnë për çështjet në mënyrën

se si ata dinë të shprehen. Intervista gjysmë e strukturuar përmbush qëllimin e kërkimit,

pasi nxit dhe inkurajon pjesëmarrësin të flasë në thellësi për përvojat dhe opinionet e

tij, si dhe eksploron arsyet e sjelljeve apo qëndrimeve të tyre ndaj çështjeve të caktuara.

Një tjetër instrument për mbledhjen e të dhënave në këtë studim janë fokus

grupet. Fokus grupi u përdor si metodë duke marrë në konsideratë karakteristikën e tij

të padiskutueshme, që është mbledhja e të dhënave përmes ndërveprim në grup (Abawi,

2013). Në studim u aplikuan fokus grupet me mjekët, infermierët dhe mamitë që janë


71

përzgjedhur për të qënë pjesë e studimit, me qëllim vëzhgimin e dinamikave të diskutimit

në lidhje me çështjen e shëndetit riprodhues. Për të siguruar të dhëna më të plota, rezultatet

e këtij studimi janë mbështetur në 5 fokus grupe të zhvilluara me mjekët, ku secili prej tyre

kishte mesatarisht 6 pjesëmarrës dhe 6 fokus grupe me infermiere/mami, ku secili prej

fokus grupeve kishte mesatarisht 6-8 pjesëmarrës. Rekrutimi i pjesëmarrëve për studimin

u realizua pranë mjediseve të Qendrave Shëndetësore dhe Spitaleve të përzgjedhura.

3.5.1. Hartimi i instrumentave

3.5.1.1. Intervista

Në këtë studim intervista është instrumenti parësor i mbledhjes së të dhënave.

Sikurse u tha edhe më sipër, rezultatet e këtij studimi janë gjeneruar përmes intervistës

gjysmë të strukturuar me 43 pjesëmarrës. Më kokretisht janë intevistuar 7 informues

kyç nga Ministria e Shëndetësisë, Instituti i Shëndetit Publik, ekspertë të shëndetit

riprodhues dhe përfaqësues nga organizatat ndërkombëtare, 6 punonjësit e shërbimit

psiko-social që punojnë në kujdesin për shëndetin riprodhues, si edhe me 12 mjekë

dhe 18 infermierë të institucioneve të përzgjedhura në studim. Në këtë lloj interviste

udhëzuesi i intervistës ishte një komponent thelbësor. Udhëzuesi i intervistës është një

listë me pyetje, çështje ose tema që kërkuesi dëshiron të eksplorojë gjatë intervistimit

(Kajornboon, 2008). Udhëzuesi i intervistës është zhvilluar pas diskutimeve me ekspertë

të fushës së shëndetit seksual dhe riprodhues, diskutimeve me udhëheqësin shkencor

dhe rishikimit të thelluar të literaturës ekzistuese të fushës. Udhëzuesi i intervistës

gjysëm të strukturuar është konceptuar sipas seksioneve të mëposhtme:

- Seksioni i parë kishte si qëllim të mbledhë të dhëna demografike, të tilla, si: profesioni, përvoja në punë dhe institucioni në të cilin punojnë individët që do të intervistohen;

- Seksioni i dytë kishte si qëllim të mbledhë të dhëna në lidhje me shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri, problematikat dhe vështirësitë, si edhe masat e mundshme për përmirësimin e tyre;

- Seksioni i tretë kishte si qëllim të mbledhë të dhëna në lidhje me shërbimin psiko-social në shëndetin riprodhues, nevojën dhe impaktin që ka ky shërbim, vështirësitë e stafit mjekësor, si edhe problemet që rrjedhin nga një moszbatim i mundshëm i shërbimit psiko-social në shëndetësi.


72

Intervistat me informuesit kyç synohet të mblidhet një informacion i pasur

për të kuptuar mënyrën e funksionimit të sistemit shëndetësor në Shqipëri dhe me fokus

të veçantë në shëndetin riprodhues, si edhe sigurohet informacion mbi perceptimet e

tyre për nevojat dhe shërbimet psiko-sociale në shëndetësi.

Ndërkohë intervista gjysmë e strukturuar me 6 punonjësit e shërbimit psiko-social

është e strukturuar në dy pjesë. Më konkretisht:

- Seksioni i parë i dedikohet mbledhjes së të dhënave demografike, të tilla, si: mosha, gjinia, profesioni, përvoja në punë etj;

- Seksioni i dytë kërkon të mbledhë të dhëna në lidhje me rolin e shërbimeve psiko-sociale në kujdesin shëndetësor, nevojat e pacientëve, bazën e funksionimit të këtyre shërbimeve, emergjencën e ekzistencës së tyre si edhe aspekte të cilat duhen përmirësuar.

3.5.1.2. Fokusgrupi

Fokus grupet janë diskutime të strukturuara në lidhje me një çështje të caktuar.

Intervista e fokus grupit lejon që pjesëmarrësit të pyeten për perceptimett, mendimet,

besimet dhe qëndrimet e tyre për një shërbim, për një temë, për situata të caktuara

( Henderson, Naomi, R, 2009). Në këto intervista ka një shkallë të lartë vlefshmërie,

rezultatet janë të besueshme, kanë kosto të ulët, gjithashtu rezultatet mund të përftohen më

shpejt dhe madhësia e kampionit mund të rritet, pasi intervistohen disa individë njëherazi

(Marshall, Catherine and Gretchen B. Rossman. 1999). Pavarësisht kësaj, fokus grupi ka

edhe disavantazhe. Kur interpretojmë rezultatet e fokus grupeve duhet treguar kujdes

pasi anëtarët mund të bien dakord me mendimin e të tjerëve, por duke fshehur mendimin

e tyre (Ohio State University, 2012).

Në studim u zhvilluan 5 fokus grupe me mjekët dhe 6 fokus grupe me infermieret/

mami me nga 6-8 pjesëmarrës. Fokus grupet e zhvilluara me mjekët, infermieret dhe

mamitë synonin të mblidhnin të dhëna në lidhje me:

- Funksionimin dhe përshtatshmërinë e shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri, kufizimet dhe dobësitë e sistemit aktual;

- Kapacitetet e stafit mjekësor për përmbushjen e nevojave psiko-sociale të pacientëve;

- Nevojën për shërbime psiko-sociale në shëndetin riprodhues;


73

- Arsyen e mosfunksionimit të plotë të shërbimeve psiko-sociale në shëndetësi;

- Sugjerimet e stafit mjekësor, nisur nga përvojat e tyre, për përmirësimin e sistemit të përkujdesit shëndetësor (shëndetit riprodhues në veçanti) në Shqipëri.

3.5.2. Pilotimi i intervistës

Për të evidentuar aspektet që nuk funksionojnë mirë përpara mbledhjes së

të dhënave është bërë pilotimi i intervistës. Udhëzuesi i intervistës u pilotua me 6

subjekte më konkretisht 2 mjekë, 3 infermierë dhe një punonjës social, të cilët nuk

ishin përzgjedhur për të qënë pjesë e studimit. Intervistat pilot nuk u analizuan dhe

informacionet e mbledhura prej tyre nuk u futën në procesin e analizës së të dhënave

për studimin. Pas procesit të pilotimit u saktësua formati përfundimtar i udhëzuesit të

intervistës, i cili u përdor më pas për mbledhjen e të dhënave.

3.6. Procedura e ndjekur

Nxjerrja e rezultateve të këtij studimi është mbështetur në të dhënat e mbledhura

përmes intervistave gjysëm të strukturuara me punonjës të shërbimit psiko-social dhe

personat kyç nga Ministria e Shëndetësisë dhe ISHP, si edhe fokus grupeve të zhvilluara

me mjekët, infermierët dhe mamitë që ofrojnë shërbime të shëndetit seksual dhe

riprodhues në zonat e përzgjedhura për studimin. Mbledhja e të dhënave është realizuar

gjatë periudhës Shkurt 2015- Mars 2016 . Procesi i intervistimit ka zgjatur mesatarisht

30-35 minuta, ndërsa fokus grupet kanë pasur kohëzgjatje mesatare 1 orë deri në 1 orë

e 30 minuta.

Procesi i intervistimit në këtë studim është realizuar ballë për ballë, në ambjentet

e punës së individëve të përzgjedhur për t’u intervistuar. Intervistimi ballë për ballë

është një mënyrë e mbledhjes së të dhënave, mbase një nga mënyrat më të vjetra të

mbledhjes së të dhënave (Lavrakas, 2008).

Fillimisht jemi kujdesur që të gjithë të intervistuarit të njiheshin me qëllimin e

studimit, objektivat, çështjet e konfidencialitetit dhe të sigurisë së të dhënave si gjatë

periudhës së intervistimit dhe më pas gjatë analizës së tyre. Për ta bërë një gjë të tillë ne

hartuam një formular për marrjen e miratimit të informuar. Në mënyrë që të dhënat që


74

mblidheshin të ishin sa më cilësore dhe të thelluara jemi përpjekur që mjedisi ku do të

realizoheshin intervistat të ishte një mjedis i qetë dhe pa zhurma.

Në rastin e fokus grupeve, duke qenë në rolin e moderatores, j’u ofruam

pjesëmarrësve informacion në lidhje me qëllimin, arsyen se pse po realizohet ky

studim, konsideratat etike dhe mënyrën e përdorimit të të dhënave. Për të garantuar

që pjesëmarrësit do të ishin të sinqertë, u përpoqëm që pjesëmarrësit në fokus grup të

mos kishin marrëdhënie pushteti me njëri tjetrin. Ohio State University (2012) deklaron

se, kur ka marrëdhënie pushteti brenda fokus grupit, mund të ndeshemi me “efektin e

mendimit të grupit”. Të gjitha këto përgatitje na ndihmuan që të krijohej një marrëdhënie

besimi dhe që pjesëmarrësit të ndiheshin të lirshëm për të folur dhe pyetur në lidhje me

çështjen dhe proçedurat.

Procesi i mbledhjes së të dhënave në këtë studim u shoqërua me regjistrimin e

tyre me diktofon por dhe me mbajtjen e shënimeve. Kjo pasi një pjesë e personave

pjesëmarrës në studim nuk ranë dakord që të regjistroheshin ndaj në 5 intervista dhe

2 fokus grupe u mbajtën shënime. Ky proces u ndihmua nga një punonjëse sociale që

mbajti shënimet. Ndërkohë që regjistrimi i intervistave mundësoi që të regjistrohej çdo

fjalë dhe përshkrim i thënë nga pjesëmarrësit duke mos humbur as detajet më të vogla,

si ndërprerjet, pëshpërimat e të tjerë . Për ne ky fakt ishte pozitiv, sepse siguron të dhëna

të pasura dhe të plota.

Mbledhja e të dhënave, përfundoi kur u arrit ngopja e informacionit, pasi u vu re

përsëritje e informacionit. Në kërkimin cilësor mbledhja e informacioneve ndërpritet në

momentin që arrihet ngopja teorike (Bloor dhe Wood, 2006; Mathhews dhe Ross, 2010;

Fusch dhe Ness, 2015). Sipas SAGE Enciclopedia (2004), ngopja teorike nënkupton

momentin në të cilin të dhënat që mblidhen nuk zbulojnë më asgjë të re, por vetëm

përsëriten. Sië është theksuar edhe më sipër ngopja teorike u vu re në intervustën e 12

me mjekët dhe në intervistën e 18 me infermieret/mamitë. Më pas, u vijua me dëgjimin

dhe transkriptimin e intervistave dhe fokus grupeve. Transkriptimi i intervistave dhe

fokus grupeve është bërë nga vetë ne, në mënyrë që të sigurohej anonimitet i plotë i

pjesëmarrësve në studim.


75

3.7.Analizaetëdhënave

Procesi i analizës së të dhënave në kërkimin cilësor është i larmishëm. Sipas

Bloomberg dhe Volpe (2008), analiza cilësore e të dhënave është proces krijues dhe

i vazhdueshëm, që kërkon një gjykim të thellë mbi atë që është e rëndësishme dhe

kuptimplotë tek të dhënat. Puna me të dhënat cilësore lidhet kryesisht me interpretimin

dhe kuptimin e mirë të fjalëve, tregimeve, historive dhe shpjegimeve të përgjigjedhënësve

(Matthews dhe Ross, 2010).

Qëllimi kryesor i analizës së të dhënave ishte shqyrtimi dhe organizimi i sasisë së

informacionit të marrë nga realizimi i intervistave, në mënyrë që temat dhe interpretimet

që do të dilnin nga ky proces të adresonin pyetjet e ngritura në fillim të studimit. Për

realizimin e analizës së të dhënave u hartua një plan pune . Të dhënat e mbledhura

nga intervistat dhe fokus grupet fillimisht u transkriptuan. Ky proces u zhvillua nga

vetë kërkuesja, në mënyrë që të ruheshin parimet etike të kërkimit shkencor. Në

transkriptimin e materialeve u tregua kujdes që të mos humbiste asnjë hollësi e gjuhës

joverbale të tilla, si: pauzat, nënqeshjet apo pëshpëritjet. Më pas procedura vijoi me

leximin e të gjitha transkripteve në mënyrë që të familjarizoheshim me të dhënat e

mbledhura.

Leximi i vazhdueshëm i transkripteve i ndihmon kërkuesit në procesin e

realizimit të analizës tematike të të dhënave cilësore. Analiza tematike është një metodë

për identifikimin, analizën dhe raportimin e temave që dominojnë midis të dhënave

të mbledhura (Braun dhe Clarke, 2006). Megjithatë, sipas Boyatzis (1998), analiza

tematike shkon përtej kësaj, duke interpretuar disa aspekte të çështjes së kërkimit.

Analiza tematike konsiston familjarizimin me të dhënat për të identifikuar temat

dhe kategoritë kryesore në të dhënat e mbledhura. Një “temë” zbulon diçka shumë të

rëndësishme në të dhënat e mbledhura në lidhje me pyetjet e kërkimit dhe paraqet një

nivel të caktuar kuptimesh brenda një grupi të dhënash (Braun dhe Clarke, 2006). Pas

njohjes me të dhënat e mbledhura, pas leximit dhe rileximit të tyre, u identifikuan temat

kryesore që përsëriteshin në të gjitha transkriptet. Pra, kodimi i nivelit të parë u krye

sipas këtyre temave:

Në intervistat me informuesit kyç u identifikuan këto tema:


76

- Shërbimet e shëndetit riprodhues që ofrohen në institucionet publike;

- Ndikimi i shërbimit psiko-social në shëndetin riprodhues;

Në intervistat me punonjësit e shërbimit psiko-social u identifikuan këto tema:

- Rëndësia e shërbimit;

- Funksionimi i shërbimit;

- Nevojat për të ardhmen;

Në intervistat me stafin e kujdesit shëndetësor u identifikuan këto tema:

- Nevoja për shërbime psiko-sociale në shëndetin riprodhues;

- Aksesi i pacientëve në këtë shërbim;

- Ndikimi i shërbimit psiko-social tek pacientët dhe familjet e tyre;

- Nevoja për shërbime në të ardhmen.

Duke u bazuar tek temat e identifikuara u krijuan kategori duke përdorur fjalë

dhe shprehje. Për këtë u përdor sistemi i kodimit të temave dhe koncepteve. Kodimi

është procesi i organizimit të të dhënave dhe të lejon të sintetizosh atë që po ndodh në

të dhënat e mbledhura (CER, 2012). Boyatzis (1998) thotë se një kodim i mirë siguron

pasuri në përshkrimin e fenomenit. Në klasifikimin e kategorive u përdor metoda e

krahasimit konstant. Përdorimi i saj ndihmoi për të ri-përcaktuar kategoritë dhe kodet.

Në kodimin e nivelit të dytë u identifikuan këto kategori:

Në intervistat me informuesit kyç u identifikuan këto kategori:

- Shërbimet e shëndetit riprodhues;

- Problemet në ofrimin e shërbimeve;

- Arsyet për ekzistencën e këtyre problemeve;

- Rëndësia e shërbimeve psiko-sociale në shëndetin riprodhues;

Në intervistat me punonjësit e shërbimit psiko-social u identifikuan këto kategori:

- Shërbimi është i nevojshëm në të gjithë komponentët e shëndetit riprodhues;

- Anashkalimi i shërbimeve psiko-sociale;

- Mungon bashkëpunimi për referimin e rasteve tek punonjësit e shërbimit psiko-social;

- Plotësimi i nevojave të pacientëve nga shërbimet psiko-sociale;

- Sfidë në të ardhmen: pranimi dhe bashkëpunimi në shërbime.


77

Në intervistat dhe fokus grupet me stafin e kujdesit shëndetësor u identifikuan këto

kategori:

- Gjendja aktuale e shërbimeve;

- Plotësimi i nevojave të pacientëve;

- Mosfunksionimi i sistemit të referimit;

- Nevoja për rritje të kapaciteteve;

- Vlerësimet për efikasitetin e shërbimeve;

- Nevoja për grupe shumëdisiplinëshe;

- Rëndësia e shërbimit psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues;

- Rëndësia e shërbimit psiko-social përpara dhe pas trajtimit të pacientit;

- Kultura e pacientëve për shërbimet psiko-sociale;

- Shërbimi psiko-social për edukimin e popullatës;

- Mungesa e qartësisë për rolin e punonjësit social dhe psikologut;

- Mungesa e shërbimit psiko-social;

- Pengesat në ofrimin e shërbimeve psiko-sociale;

- Nevoja për shërbime psiko-sociale.

Më pas u morën detajet nga transkriptet për secilën kategori dhe u përmblodhën

në një tabelë. Vendosja në një tabelë mundësoi edhe marrjen e informacionit mbi

shpeshtësinë e secilës kategori. Analiza cilësore e të dhënave është shumë e pasur

me përshkrime (Matthews dhe Ross, 2010). Kështu në hapin e fundit, paraqitjen e

rezultateve e kemi mbështetur interpretimin me pjesëza nga përshkrimet e dhëna nga të

intervistuarit.

3.8.Vlefshmëriadheqëndrueshmëria

Kërkuesit cilësorë përpiqen të kuptojnë në thellësi njohuritë që vijnë nga terreni,

duke takuar personalisht pjesëmarrësit në studim, duke shpenzuar shumë kohë në

terren dhe duke eksploruar në mënyrë që të marrin të dhëna sa më të hollësishme për

fenomenin (Mathhews dhe Ross, 2010). Gjatë ose në fund të studimit, kërkuesit cilësorë

pyesin “A e kemi marrë informacionin në mënyrën e duhur”? (Stake, 1995) apo “A mos

do publikojmë të dhëna “gabim” ose “të pasakta”? (Thomas, 1993). Lincoln dhe Guba

(1985) argumentojnë se baza e besueshmërisë së një kërkimi varet nga çështje cilësisht


78

të diskutueshme të tilla, si: vlefshmëria dhe qëndrueshmëria Në fakt qëllimi kryesor i

kërkueses ishte që të paraqesë një studim të besueshëm dhe të vërtetë. Për këtë arsye,

procesi i mbledhjes së të dhënave ishte orientuar drejt sigurimit të një qëndrueshmërie

dhe vlefshmërie të lartë të të dhënave.

Qëndrueshmëria i referohet shkallës në të cilën një studiues tjetër mund të nxjerrë

rezultate të ngjashme duke përdorur të njëjtën metodologji studimi (Steerman, 2012;).

Qëndrueshmëria e rezultateve të nxjerra nga studimi sigurohet nga fakti se rezultatet

kanë ardhur pas leximit, familjarizimit dhe një interpretimi të paanshëm të të dhënave të

mbledhura. Çdo e dhënë e mbledhur është futur në analizë dhe nuk janë bërë censurime

ose injorime të të dhënave në mënyrë të paragjykuar. Të vetmet të dhëna që nuk janë

futur në procesin e analizës janë të dhënat e mbledhura gjatë fazës së pilotimit. Në këtë

studim është përshkruar në detaje metodologjia dhe proçedura e ndjekur dhe kjo i hap

rrugën replikimeve të studimit. Ne besojmë se çdo kërkues/e tjetër që do të ndiqte të

njëjtin proces, do të gjeneronte përsëri konkluzione përfundimtare të ngjashme.

Vlefshmëria i referohet saktësisë së të dhënave (Golafshani, 2003; Drost, 2011).

Të dhënat e mbledhura në këtë studim janë origjinale, të vërteta dhe të ruajtura nga

çdo lloj deformimi i mundshëm. Vlefshmëria e të dhënave të këtij studimi ndikohet

nga procedura e ndjekur për mbledhjen e të dhënave dhe mjedisi. Për këtë arsye ne u

përpoqëm që mjedisi ku do të mblidheshin të dhënat nga intervistat të ishte i qetë dhe

pa njerëz të tjerë. Në rastin e fokus grupeve u kujdesëm që pjesëmarrësit në fokus grup

të mos kishin marrëdhënie pushteti me njëri-tjetrin, sepse kjo do të rriste rrezikun për të

pasur deformim të të dhënave. Kjo gjë ndikon në rritjen e besueshmërisë tek raportimi i

pjesëmarrësve në studim sepse njerëzit do të ndihen të qetë dhe do të flasin lirshëm për

çështjen e studimit.

Vlefshmëria e të dhënave lidhet edhe me procesin e analizës. Të dhënat që

mblidhen nga intervistat dhe fokus grupet nuk duhet të paragjykohen ose deformohen

gjatë analizës. Deformimi i të dhënave mund të vijë për shkak të shkrimit jo të qartë

në shënime ose cilësisë së dobët të regjistruesit (Mathhews dhe Ross, 2010). Në këtë

studim vlefshmëria sigurohet nga një regjistrues cilësor, që na ka lejuar të regjistrojmë

më pastërti çdo hollësi, përfshirë këtu edhe gjuhën joverbale dhe një mbajtës shënimesh

me përvojë, duke bërë të mundur shënime të pastra dhe të kuptueshme.


79

Trekëndëzimi është një metodë frytdhënëse për rritjen e vlefshmërisë së të dhënave

(Creswell, 2007). Sipas Olsen (2004), triangulimi është një metodë e mbledhjes së të

dhënave nga burime të ndryshme për të parë nëse të gjitha të dhënat përputhen me njëra-

tjetrën ose jo. Për të siguruar vlefshmërinë e studimit u përdor metoda e trekëndëzimit.

Në këtë mënyrë u mblodhën të dhëna për çështjen e shërbimeve psiko-sociale në

shëndetin riprodhues nga disa burime, duke kombinuar intervistat individuale, grupet

dhe të dhënat e institucioneve publike, lidhur me zhvillimet në fushën e shëndetit

seksual dhe riprodhues. Fous grupet konfirmuan problemet që dolën nga rezultatet e

intervistave.

Besueshmëria e këtij studimi mbështetet edhe në faktin se ne i kemi mbledhur vetë

të gjitha të dhënat e këtij studimi (intevistimi, transkriptimi dhe analiza e të dhënave),

duke qënë profesionale dhe jashtë ndikimeve emocionale. Përvoja jonë disavjeçare, si

edhe kualifikimet në këtë fushë shtojnë besueshmërinë tek ky studim.

3.9. Çështjet etike

Çështjet etike në kërkimin cilësor janë delikate dhe ndyshojnë nga kërkimi sasior

(Orb e të tjerë, 2000). Kërkimi shkencor përfshin subjekte njerëzore prandaj duhet të

jemi të kujdesshmëm në respektimin e parimeve etike. Tre parimet themelore të etikës

u artikuluan fillimish në Raportin Belmont në 1979. Çështjet etike dhe respektimi i tyre

kanë qënë prioritet ynë. Parimet kryesore të etikës që janë respektuar në këtë studim janë:

- Respektin për pjesëmarrësit në studim;

- Mirëqënien fizike, mendore dhe sociale të pjesëmarrësve;

- Drejtësia në përfshirjen dhe përfitimin e paanshëm të pjesëmarrësve në studim;

Këtu kemi ndjekur gjithashtu edhe parimin e respektimit të komunitetit.

Respektimi për komunitetin i “jep studiuesit një detyrim për të respektuar vlerat dhe

interesat e komunitetit që është pjesë e kërkimit dhe ta mbrojë atë nga ndonjë dëmtim i

mundshëm që mund t’i shkaktohet” (Weijer, 1999).

Pjesëmarrësit në kërkim duhet të mbrohen nga pikëpamja etike në mënyrë që

të dhënat e marra prej tyre të jenë të sakta dhe të vlefshme për studimin. Marrja


80

e miratimit të informuar ishte një nga metodat e përdorura nga ne për të siguruar

mbrojtjen etike të subjekteve në studim. Që në fillim janë informuar pjesëmarrësit në

lidhje me qëllimin dhe objektivat e studimit, çështjet e konfidencialitetit dhe sigurisë

së të dhënave, si edhe informacione të tjera lidhur me pjesëmarrjen e tyre, rolin në

studim dhe përfitimet prej tij.

Individët në studim duhet të mbrohen nga dëmtimet fizike dhe psikologjike

(Mathhews dhe Ross, 2010). Në fakt në këtë studim nuk ekzistonte mundësia për të

pasur dëmtime fizike, megjithatë ekzistonte mundësia për të pasur dëmtim psikologjik

ose dëmtim të karrierës, për shkak se pa dashur subjektet mund të shprehnin elemente

që i bënin ata të identifikueshëm. Në këtë drejtim nuk kemi paraqitur në analizën e të

dhënave hollësira që i bëjnë pjesëmarrësit lehtësisht të identifikueshëm.

Siguria e të dhënave që jepen gjatë dhe pas mbledhjes së të dhënave është gjithashtu

një çështje etike shumë e rëndësishme. Në këto kushte jemi përpjekur që të garantojë

sigurinë e të dhënave përmes realizimit të intervistës në një mjedis të qetë dhe pa persona

të tjerë. Intervistat dhe fokus grupet u realizuan nga ne, për shkak të përvojës jo të paktë

në këtë fushë dhe nuk gjykuam në asnjë moment vlerat dhe besimet e pjesëmarrësve.

Ruajtja e identitetit të pjesëmarrësve është mundësuar përmes vendosjes së kodeve

numerike në secilën prej intervistave. Një element shumë i rëndësishëm është siguria

e të dhënave pas mbledhjes së tyre. Të dhënat e mbledhura për qëllimin e studimit u

trajtuan në formë të fshehtë dhe aksesin në to e kemi pasur vetëm ne.

3.10.Kufizimetestudimit

Ky studim arrin të hedhë dritë mbi impaktin dhe rëndësinë e integrimit të

shërbimeve psiko-sociale në shëndetin seksual dhe riprodhues. Megjithatë, studimi

paraqet disa kufizime. Më konkretisht:

- Mungesa e studimeve të thelluara mbi shërbimin psiko-social në shërbimet

e shëndetit riprodhues në Shqipëri na drejton në realizimin e një analize të

hollësishme të përvojës botërore dhe rajonale, duke mos pasur një qasje

literature në kontekstin shqiptar. Nga ana tjetër, ky aspekt paraqitet edhe si një

përparësi e studimit, sepse shton rëndësinë e realizimit të tij;


81

- Përgjigjet e subjekteve në studim mund të jenë të ndikuara nga dëshira për

t’u prezantuar sa më mirë në drejtim të punës së tyre. Për të mënjanuar këtë

ne kemi qartësuar disa herë qëllimin e studimit, duke theksuar rëndësinë e

origjinalitetit të diskutimeve të subjekteve;

- Një tjetër kufizim është i lidhur me gjininë e ofruesve të shërbimit psiko-social

në sistemin shëndetësor. Në kampionin e përzgjedhur punonjësit e shërbimit

psiko-social ishin vetëm femra dhe kjo pengoi marrjen e mendimeve dhe

sugjerimeve nga specialistët meshkuj.

3.11.Supozimet

Objekti i studimit dhe pyetjet kërkimore bazohen në supozimin se shërbimi

psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues lehtëson dhe përmirëson shëndetin

e pacientëve, maksiminzon përfitimet personale dhe të familjarëve të tyre si edhe

përmirëson cilësinë e kujdesit shëndetësor. Ky supozim është mbështetur në teoritë e

punës sociale dhe në teoritë e sjelljes shëndetësore të cilat kanë potencialin për të

rregulluar shumë struktura me të cilat përballen profesionistët e shërbimit psiko-social

që punojnë në shëndetësi.

82

KREU IV

ANALIZA E KUADRIT LIGJOR PËR NGRITJEN DHE FUNKSIONIMIN E SHËRBIMIT PSIKO-SOCIAL NË

SHËNDETËSI NË SHQIPËRI

Në këtë kre ofrohet një tablo e plotë e ngritjes dhe funksionimit të shërbimeve

psiko-sociale në fushën e shëndetësisë në Shqipëri e parë në këndvështrimin e politikave

shëndetësore. Përveç përmbledhjes së legjislacionit në fushën e shëndetit riprodhues

për përfshirjen e shërbimit psiko-social në të gjitha komponentët e shërbimit, këtu

realizohetn një analizë kritike e tij duke nxjerrë në pah mungesat në ofrimin e shërbimeve

cilësore dhe ato aspekte ku duhet ndërhyrë për përmirësimin e situatës aktuale.

4.1.Ecuriaelegjislacionitdhepolitikavenëfushëneshërbimitpsiko-socialnëfushatëndryshmetëshëndetit

Ofrimi i shërbimi shëndetësor në Republikën e Shqipërisë bazohet në

Kushtetutën e Shqipërisë e veçanërisht në nenin 55 dhe neni 59, si dhe në Ligjin nr.

10 107, datë 30.03.2009 “Për kujdesin shëndetësor në Republikën e Shqipërisë”,

duke u plotësuar më pas me kuadrin ligjor të shëndetësisë. Në Ligjin nr. 7870 dt.

13.04.1994 “Për sigurimet shëndetësore në Republikën e Shqipërisë”, i amenduar

më vonë për disa ndryshime në nene të veçanta, përcakton kuadrin e përgjithshëm

të financimit të sektorit të shëndetësisë, duke përcaktuar burimet e financimit dhe

përgjegjësitë përkatëse financiare të agjencive të ndryshme financuese. Kështu neni

8, pika 2 pohohet se Shteti kontribuon për personat joaktivë: a) fëmijët, nxënësit dhe

studentët me shkëputje nga puna; b) pensionistët; c) të paaftët (mendorë dhe fizikë);

ç) të papunët; d) personat që trajtohen me ndihmë ekonomike dhe asistencë sociale;

dh) nënat me leje lindjeje, duke marrë përsipër kështu kujdes të veçantë për grupet

më të pambrojtura.

Pas viteve ‘90 e veçanërisht pas viti 1996, me diplomimin e punonjësve të parë


83

të punës sociale në Universitetin e Tiranës, nuk ka pasur një ligj të veçantë, i cili

të përfshinte punën sociale në sistemin shëndetësor shqiptar. Megjithatë, kur bëjmë

një analizë të bazës ligjore gjejmë nene të veçanta, të cilat argumentojnë nevojën

dhe detyrimin për dhënien e mbështetjes psikologjike, sociale dhe emocionale të

pacientëve dhe familjeve të tyre, por edhe komuniteteve të ndryshme me nevoja të

veçanta për shëndetin e tyre.

Aborti në Shqipëri ka qenë i ndaluar me ligj deri para viteve ‘90 dhe shihej si një

metodë e planifikimit familjar. Pavarësisht se mungojnë të dhënat për këtë periudhë,

personeli mjekësor dëshmon se vdekshmëria dhe sëmundshmëria e nënave në atë

periudhë ishte rritur. Vdekjet që ndodhnin për arsye të abortit të provokuar ishte një

në dy vdekje nga vajzat e reja, nëna me shumë fëmijë, por me nivel të ulët ekonomik

dhe kushte të vështira sociale si dhe në raste të divorceve. Pas viteve ’90, Ligji nr.

8045 datë 07.12.1995 “Për ndërprerjen e shtatëzanisë”, parashikonte në nenin 2 të

drejtën që gruaja ka për informacion të saktë dhe këshillimet përpara ndërprerjes

së shtatëzanisë. Gjithashtu neni 10 i po këtij ligji i jep të drejtë gruas se pasi të

vlerësojë se shtatzënia i krijon probleme psiko-sociale, ndërprerja e vullnetshme e

shtazënisë mund të kryhet brenda javës së 12-të të shtatëzanisë. Për të bërë më pas një

vlerësim të drejtë për gjendjen e gruas dhe që ta mbështesë ose jo atë në ndërprerjen

e shtatëzanisë, në nenin 11 pohohet: “Ndërprerja e shtatëzanisë për arsye sociale

bëhet brenda javës së 22-të, në rast se një komision i përbërë nga 3 specialistë, mjek,

punonjës social, jurist, pas ekzaminimit dhe konstatimit, gjykon se shtatëzania është

rezultat i përdhunimit ose i një i krimi tjetër seksual, si dhe kur vërtetohen arsye të

tjera sociale.”

Ligji 8092 dt. 21.03.1996 “Për shëndetin mendor”, solli si risi mënyrën e

kujdesit dhe trajtimit të shëndetit mendor, trajtimin në ekip shumëdisiplinësh të

përbërë nga specialistë të disa fushave, si mjekë, infermierë, psikologë, punonjës

socialë, terapistë okupacionalë, logopedistë, terapistë zhvillimi apo specialistë të

tjerë, të cilët veprojnë në mënyrë të koordinuar, sipas protokolleve përkatëse për

ruajtjen dhe përmirësimin e shëndetit mendor. Kështu, në nenin 5, pika ç, të këtij Ligji

vihet theksi te ofrimi i kujdesit për personat me çrregullime të shëndetit mendor nga

ekipe shumëdisiplinore që i përgjigjen në mënyrë komplekse nevojave mjekësore,


84

psikologjike, sociale dhe të rehabilitimit. Ky ligj u plotësua më pas me Urdhrin

Nr. 327 datë 29.08.2006 “Për ofrimin e shërbimit të shëndetit mendor nga një ekip

muldisiplinar”, si dhe me protokolle dhe standarde, që i detyron spitalet psikiatrike

dhe qendrat komunitare të shëndetit mendor të përfshijnë profesionistë të punës

sociale në ofrimin e mbështetjes psiko-sociale të pacientëve dhe familjeve të tyre. Po

si mbështetje dhe si detyrim që rrjedh nga Ligji 8092 dt.21.03.1996 “Për shëndetin

mendor”, është edhe Urdhri Nr. 115, datë 29.03.2006 “Për miratimin e Kartës së të

Drejtave të Fëmijëve të Shtruar në Spital”, ku shprehet qartë e drejta e fëmijëve për të

marrë në institucionet spitalore, krahas trajtimit mjekësor, edhe trajtim dhe mbështetje

psiko-sociale. Duke u mbështetur në Ligjin “Për shëndetin mendor” si dhe në Urdhrat

e mësipërm të Ministrisë së Shëndetësisë, Qendra Spitalore Universitare “Nënë

Tereza”, Tiranë ngriti shërbimin psiko-social. Ky shërbim përbëhet nga psikologë dhe

punonjës socialë dhe trajton problematikat psiko-sociale të pacientëve dhe familjeve

të tyre në përballimin e sëmundjes.

Ligji 8876, datë 04/04/2002 “Për Shëndetin Riprodhues”, bën një trajtim edhe

më të hollësishëm për detyrimin e ofrimit të mbështetjes psiko-sociale për shërbimet

e shëndetit riprodhues. Nenin 5 i këtij Ligji thekson: “Të gjithë individët kanë të

drejtë të informohen, të këshillohen, të marrin edukim dhe shërbimin e nevojshëm

shëndetësor dhe social, për të pasur një shëndet të mirë seksual si dhe të ushtojnë

të drejtat dhe përgjegjësitë e tyre riprodhuese dhe seksuale”. Neni 3, pika 2 vë në

dukje se mëmësia dhe fëmija kanë të drejtën për kujdes shëndetësor dhe mbështetje

të veçantë. Po ashtu në neni 18 të po këtij ligji thuhet: Çdo individi duhet t’i sigurohet

informim dhe shërbime shëndetësore, t’i jepet ndihmë mjekësore dhe sociale me

metodat dhe teknikat e zgjedhura, në përputhje me veçoritë individuale të pranuara

dhe të parashikuara me ligj, për të parandaluar shtazanitë e padëshiruara, duke pasur

parasysh gjendjen e shëndetit, moshën dhe karakteristikat individuale.

Ligji nr. 9669, datë 18.12.2006 “Për masa ndaj dhunës në marrëdhëniet

familjare”, në nenin 7, pika 2 detyron Ministria e Shëndetësisë që të krijojë

kapacitetet e duhura për të ofruar në çdo kohë ndihmë mjekësore për dhunën në

familje në shërbimet e urgjencës dhe në qendrat shëndetësore në bashki e komuna: a)

për të ofruar në çdo kohë ndihmë mjekësore dhe psikologjike për viktimat e dhunës


85

në familje, b) për të bërë në çdo kohë ekzaminimet e nevojshme në institucionet

shëndetësore publike përkatëse, c) për të evidentuar rastet e dhunës në familje në

dokumentacionin përkatës mjekësor nga Ministria e Shëndetësisë, ç) për të pajisur

viktimën me raportin mjekësor përkatës, d) për të referuar dhe orientuar viktimën

pranë shërbimeve të tjera të mbështetjes dhe mbrojtjes nga dhuna.

Në zbatim të këtij ligji Ministria e Shëndetësisë përgatiti protokollet për

ndjekjen e personave të dhunuar, të cilat përfshijnë formularin për depistimin rutinë

të dhunës, formularin për raportimin e dhunës, kartelën individuale për viktimat që

pranojnë abuzimin/dhunën, raportin e posaçëm për pacientin që ka pësuar dhunë,

si dhe vlerësimin antenatal për abuzim. Urdhri nr. 410, dt. 12.07.2010 i Ministrit së

Shëndetësisë “Për riorganizimin e shërbimit shëndetësor dhe psiko-social për personat

e dhunuar në marrëdhëniet familjare të paraqitur në institucionet shëndetësore”,

është një tjetër element i rëndësishëm që mbështet krijimin e shërbimit psiko-social

në institucionet shëndetësore.

Që prej fillimit te viteve 90, të dhëna të shumta tregojnë se sjelljet e rrezikshme

në lidhje me HIV po rriten në mënyrë te vazhdueshme, veçanërisht te të rinjtë dhe

popullatat e mëdha lëvizëse (Ministria e Shëndetësisë, 2003). Kjo përbën një arsye për

të menduar se ekziston rreziku potencial për përhapjen e infeksionit HIV. Që prej vitit

2001, Programi Kombëtar HIV/AIDS dhe IST konsiston në një ekip shumëdisiplinësh

të përbërë nga mjekë, epidemiologë, psikologë dhe punonjës socialë. Ai ka për

detyrë koordinimin e veprimtarive parandaluese, si dhe monitorimin e vlerësimin e

situatës epidemiologjike në Shqipëri. Më vonë, Ligji nr. 9952, datë 14.7.2008 “Për

parandalimin dhe kontrollin e HIV/AIDS-it”, ndër të tjera, e vë theksin te “Këshillimi

për HIV/AIDS-in” si një bashkëbisedim në mirëbesim ndërmjet një personi dhe

një këshilluesi, i cili synon të përgatisë personin të përballojë pasojat e stresit të

mundshëm dhe të marrë vendime, bazuar në informacione për HIV/AIDS-in. Kjo

përfshin informimin, edukimin dhe mbështetjen psiko-sociale, të cilat i mundësojnë

personit të jetojë me HIV-AIDS dhe të mos përhapë më tej infeksionin.

Ligji Nr. 138/2014 “Për kujdesin paliativ në Republikën e Shqipërisë”, është

një ndër ligjet ku gjen të argumentuar më së miri përfshirjen e domosdoshme të

mbështes psiko-sociale në dhënien e kujdesit paliativ.


86

4.2AnalizaeproblematikavenëkuadrinligjordhepolitikpërshërbimeteshëndetitriprodhuesnëShqipëri

Shqipëria ka përqafuar konceptet bashkëkohore të shëndetit riprodhues duke

formatuar dhe përmirësuar ndër vite kornizën ligjore dhe duke përmirësuar në mënyrë

të vazhdueshme infrastrukturën për zbatimin e programeve të ndryshme të shëndetit

riprodhues, mbrojtjen e shëndetit të nënës, fëmijës dhe adoleshentëve. Ndër vite, shëndeti

riprodhues ka pasur vëmendjen e Qeverisë Shqiptare, Ministrisë së Shëndetësisë,

donatorëve dhe agjensive të ndryshme ndërkombëtare. Ky bashkërendim forcash ka

kontribuar në krijimin e një kornize ligjore dhe infrastrukture të mirë në sistemin e

kujdesit shëndetësor, duke bërë të mundur përfshirjen e shërbimeve të shëndetit

riprodhues në paketën bazë të shërbimeve shëndetësore të përditësuar.

Shëndeti i nënës dhe fëmijës mbrohet me kushtetutë, e cila specifikon se gratë

shtatëzana përfitojnë kujdes falas gjatë shtatëzanisë, lindjes dhe periudhës pas lindjes.

Kodi i punës mbron të drejtat e gruas shtatëzanë duke i dhënë lehtësira të ndryshme në

vendin e punës, si dhe duke e përjashtuar nga punët e rënda fizike ose duke e përjashtuar

nga ekspozimi i agjentëve të ndryshëm kimik. Megjithatë, ligji paraqet mangësi për sa i

përket institucioneve që do merrem me monitorimin e këtij ligji ose masat administrative

që duhet të merren në rast të moszbatimit të tij. Kjo situatë mund të çojë në neglizhime

apo abuzime sidomos në sektorin privat, ku pjesa më e madhe e të punësuarve janë në

punë të zezë ose të pasiguruar.

Një tjetër ligj i rëndësishëm është Ligji i shëndetit riprodhues i cili mbron të

drejtat riprodhuese të çiftit dhe siguron që këto të drejta të jenë në përputhje me normat

dhe politikat kombëtare dhe ndërkombëtare. Në mbështetje të këtij ligji, udhëzimet

e Ministrisë së Shëndetësisë udhëzojnë të gjitha institucionet publike dhe jopublike

të zbatojnë rregulloren e shëndetit riprodhues dhe të ofrojnë kujdes falas për nënat

shtatëzëna gjatë shtatëzënisë, lindjes dhe kontrolle periodike pas lindjes për nënën dhe

fëmijën. Në këtë vendim përfshihen dhe 3 vizita ekografike falas dhe trajtimet falas për

aneminë dhe sëmundje të tjera. Në këtë udhëzim ka një farë shkëputje midis rrjedhës

së neneve të tij dhe nuk paraqitet qartësisht nëse këto udhëzime janë të detyrueshme

për sektorin privat. Praktika e përditshme ka treguar se kujdesi ndaj gruas shtatëzënë në

sektorin publik është kundrejt pagesave dhe asnjë subjekt privat nuk zbaton këtë vendim


87

të Ministrisë së Shëndetësisë. Nga ana tjetër ky vendim nuk përcakton mekanizmat e

monitorimit dhe të cilësisë për zbatimin e këtij ligji, si në sektorin publik ashtu dhe në

atë privat.

Ligji i ushqyerje me gji mbështetet në praktikat më të mira botërore për kujdesin e

nënës dhe fëmijës duke nxitur ushqyerjen e hershme me gji, kontaktin lëkurë më lëkurë

të nënës dhe fëmijës apo qëndrimin e fëmijës që në momentet e para të lindjes pranë

nënës. Megjithatë këto rekomandime janë të vakta, pasi nuk përcaktohet qartë koha e

qëndrimit të fëmijës me nënën dhe kontaktit lëkurë me lëkurë, të cilat janë jetike për

shëndetin e të sapolindurit. Gjithashtu, edhe në aspektin e nxitjes së ushqyerjes me gji,

ligji fokusohet më tepër në aspektin e tregtimit dhe mirëkontrollit të shitjes së qumështit

artificial sesa në edukimin, ndërgjegjësimin dhe nxitjen e praktikave të ushqyerjes me

gji që në fazat e hershme. Progres i rëndësishëm është bërë dhe në fushën e planifkimit

familjar dhe sigurisë kontraceptive. Janë hartimi i strategjive kombëtare të sigurimit të

kontraceptivëve (2003- 2010 dhe 2012-2016), përmes të cilave sigurohet vazhdimësia e

kontracepsionit modern për grupet vulnerable, si edhe dokumenti strategjik që mbulon

shëndetin riprodhues për periudhën 2012-2016. Gjithashtu janë ngritur dhe funksionojnë

Komiteti i Shëndetit Riprodhues dhe Sistemi i Informacionit dhe Menaxhimit Logjistik,

si dhe është hartuar Protokolli Kombëtar i Planifikimit Familjar. Edhe pse me probleme,

përveç sektorit publik, sektori i marketingut social dhe ai privat janë të pranishëm në

treg dhe sigurojnë një mbulesë kontraceptive në më shumë se 30% të tregut kombëtar.

Pavarësisht nga progresi në legjislacion dhe në strategji, përdorimi i metodave

moderne të kontracepsionit mbetet në shifra të ulëta dhe rreth 10% e grave të moshës

riprodhuese kanë nevoja të paplotësuara të planifikimit familjar. Tregu kontraceptiv në

Shqipëri është i ulët dhe kjo bën që shumë kompani farmaceutike të mos shfaqin interes

për këtë treg. Kjo ka një ndikim negativ në furnizimin e tregut me larmi metodash

kontraceptive, por në të njëjtën kohë ul konkurrencën në treg mes kompanive ekzistuese

që operojnë në këtë sektor. Marketingu social po përballet me sfidën e mbijetesës,

mbyllja e të cilit do të ndikonte negativisht jo vetëm në mbulimin dhe sigurimin në

kohë e cilësi të metodave kontraceptive, por do të ndikonte automatikisht në rritjen e

çmimeve të këtyre metodave në tregun privat.

Në strategjinë e viteve 2012-2014 të kontracepsionit parashikohej që në vitin


88

2014 metodat kontraceptive do të ofrohen falas vetëm për grupet vulnerable. Në fakt

në strategji nuk specifikohet qartë se kush bën pjesë në grupet vulnerable dhe çfarë do

të bëhet me pjesën tjetër që nuk quhet vulnerable dhe sidomos me pjesën e popullatës

që ka nevoja të paplotësuara për kontracepsion. Një tjetër problematikë që haset

në këtë drejtim është mbyllja e projekteve të ndryshme të financuara nga donatorët

ndërkombëtarë, të cilët nuk e shohin si efektiv aplikimin e programeve të ndryshme

në planifikimin familjar. Kjo situatë, shoqëruar dhe me nivelin e ulët të përdorimit të

kontracepsionit modern, ka çuar në një hendek të madh për sa i përket informimit dhe

edukimit të adoleshentëve, grave, burrave dhe popullatës në përgjithësi.

Ndërprerja e vullnetshme e shtatëzanisë (aborti) është lejuar me ligj që në vitin

1991, ligj i cili u rishikua dhe miratua nga Parlamenti shqiptar në vitin 1995. Ligji siguron

respektimin e fillimit të jetës për çdo qënie njerëzore, parim i cili nuk mund të shkelet,

përveç rasteve kur është e domosdoshme dhe në kushtet e përcaktuara në ligj. Aborti

lejohet deri në javën e 12 të shtatëzanisë ose për arsye mjekësore lejohet deri në 22 javë.

Gruaja dhe çifti kanë të drejtë të informohen nga personeli shëndetësor për rreziqet që

vijnë nga aborti, si dhe të drejtat ligjore që burojnë nga ligjet e shtetit shqiptar. Ligji në

vetvete është i arrirë për sa i përket mbrojtjes së shëndetit të gruas, por përsëri ka disa

mangësi, të cilat lidhen më tepër me dhënien e informacionit për metodat bashkëkohore

kontraceptive dhe vizitat pasuese pas abortit. Kjo gjë është e vërtetë për sektorin publik

dhe atë jopublik. Edhe pse aborti konsiderohet si një procedurë e zakonshme mjekësore

dhe është pjesë e paketës së indikatorëve të shëndetit riprodhues, ligji nuk përcakton

kujdes shëndetësor falas. Gjithashtu ligji nuk parashikon asnjë dispozitë ose rregullim

për sa i përket abortit medikamentoz. Një mangësi tjetër e ligjit është se nuk parashikon

asnjë dispozitë në lidhje me raportimin e aborteve. Kjo mangësi ul ndjeshëm cilësinë e

raportimit, sidomos në sektorin privat.

Për sa i përket HIV/AIDS dhe infeksioneve seksualisht të transmetueshme,

Shqipëria ka hartuar programin kombëtar të HIV/AIDS (1987) shumë vite përpara se

të shfaqej rasti i parë me HIV në vitin 1993. Futja e HIV/AIDS në vendin tonë i gjeti

strukturat shëndetësore të përgatitura për t’u përballur me këtë infeksion. Më pas u

hartuan ligje specifike dhe dy strategjitë kombëtare të HIV/AIDS, të cilat respektojnë

parimet e barazisë, mosdiskriminimit dhe ruajtjes së konfidencialitetit. Për mbajtjen nën


89

kontroll dhe monitorimin e HIV/AIDS dhe IST është ngritur Komiteti Ndërministror i

HIV/AIDS, Mekanizmi Koordinues i Vendit si dhe Laboratori Kombëtar i Referencës

dhe Diagnozës. Gjithashtu në vitin 2007 u ngritën Qendrat e para të testimit dhe

këshillimit vullnetar, të cilat në 2010 kaluan në varësi të Ministrisë së Shëndetësisë dhe

janë të shtrira në 12 prefektura. Në të njëjtën kohë janë ngritur dhe funksionojnë dy

qendra të testimit vullnetar në burgje në Tiranë.

Theksi i Strategjisë është mbajtja e Shqipërisë një vend me prevalencë të ulët në

lidhje me HIV/AIDS dhe shmangien e shpërthimeve në grupet e rrezikuara, siç janë

përdoruesit e drogave me injektim, meshkujt që kryejnë seks me meshkuj, punonjëset

e seksit, popullata e burgosur, etj. Edhe pse strategjia përqendrohet në parandalimin

e shpërthimeve në grupet në rrezik, përsëri nuk adreson sa duhet strategjitë që duhen

ndjekur për mbajtjen nën kontroll të HIV/AIDS në këto grupe. Strategjia përqendrohet

më tepër në parandalimin primar dhe nuk përmend aplikimin e strategjive të zvogëlimit

të dëmit apo rishikimin e ligjeve dhe Kodit Penal, të cilët nuk i mbështesin praktikat e

zvogëlimit të dëmit dhe parashikojnë masa të ndryshme represive dhe kriminalizuese,

sidomos për përdoruesit e drogave dhe punonjëset e seksit. Gjithashtu, është e

rëndësishme të shkohet drejt një programi mbështetës të integrimit të PNF të HIV-it në

shërbimet rutinë të kujdesit ndaj nënës dhe fëmijës.

E drejta për shëndet është thelbësore për shoqërinë dhe për gratë në veçanti. Situata

aktuale nuk është shumë premtuese. Së pari, ekziston një nivel i ulët i informimit dhe

ndërgjegjësimit të grave shqiptare për rrugët dhe mënyrat e parandalimit të kancerit

të gjirit dhe atij të qafës së mitrës. Së dyti, ka një qasje të ulët të tyre ndaj shërbimeve

shëndetësore përkatëse, përfshirë këtu vizitat e specializuara te mjeku dhe ekzaminimet

klinike.

Programi Kombëtar për Kontrollin e Kancerit i Ministrisë së Shëndetësisë,

pavarësisht se vlerësohet si një dokument strategjik i nevojshëm, nuk është i mjaftueshëm

për të luftuar me efikasitet kancerin e gjirit dhe të qafës së mitrës në Shqipëri. Ai nuk u

përgjigjet kushteve dhe statistikave aktuale, të cilat dëshmojnë se këto kancere te gratë

janë sot ndër sëmundjet më të përhapura në vend dhe shkaktarë kryesorë të vdekjeve të

tyre. Në këto kushte, është mëse e nevojshme që Ministria e Shëndetësisë të ngrejë një

grup pune me ekspertë të fushës së mjekësisë dhe të fushave të tjera për të hartuar një


90

strategji kombëtare si për parandalimin e këtyre sëmundjeve, ashtu dhe për të luftuar

kancerin e gjirit dhe të qafës së mitrës tek personat e prekur.

Shëndeti i adoleshentit gjithashtu mbrohet me ligj, sipas të cilit të rinjtë duhet të

gëzojnë të drejtën për një mbrojtje të veçantë nga shteti. Ekzistojnë një sërë ligjesh që

mbrojnë të drejtat e adoleshentit, të tilla, si: ligji për edukim dhe barazinë gjinore, ligji

për mbrojtjen nga diskriminimi, ligji për shëndetin riprodhues, ligji për abortin, HIV/

AIDS, etj. Gjithashtu janë hartuar disa strategji si “Strategjia Kombëtare për Rininë”

(2007-2013) ose “Strategjia e Shëndetit Riprodhues” (2010-2015). Një ndër synimet

kryesore në Strategjinë e Shëndetit riprodhues është që 70% e adoleshentëve deri në

vitin 2015 të marrin informacion dhe edukim në lidhje me shëndetin riprodhues. Plani i

veprimit të strategjisë nuk është shoqëruar me planin financiar dhe rrugët e mundshme

për të siguruar financimet e nevojshme për arritjen e këtij objektivi. Kjo situatë

cënon arritjen e objektivave dhe mund të ndodh që një pjesë e mirë e veprimtarive të

parashikuara në këtë strategji të mos realizohen për shkak të mungesës së fondeve.

Gjithashtu, nuk ka udhëzues ose praktika të qarta se si objektivat apo aktivitete do të

zbatohen në institucione të ndryshme, kush do të jenë personat përgjegjës, konteksti

lokal e kështu me radhë.

4.3.Përfundime

Edhe pse ka nisma ligjore për të përfshirë mbështetjen psiko-sociale në trajtimin

e sëmundjeve për pacientët dhe familjet e tyre, ka pak studime të cilat të na tregojnë

se si ofrohet kjo mbështetje në institucionet shëndetësore. Studimi për “Vlerësimin e

kapaciteteve të punonjësve të shëndetësisë për të adresuar problemet e dhunës më bazë

gjinore”, nga Shoqata Kombëtare e Punonjësve Socialë më mbështetjen e UNICEF në

vitin 2006, që është kryer në pesë rrethe të vendit: Dibër, Pogradec, Shkodër, Tiranë e

Vlorë, na jep një gjendje të situatës së personelit shëndetësor në përgjigje të problemeve

që shfaq dhuna me bazë gjinore. Sipas këtij studimit personeli është shprehur se

pavarësisht nga dëshira e tyre, ata ndihen të papërgatitur për të trajtuar kompleksitetin e

nevojave të viktimave të dhunës me bazë gjinore. 94% e të intervistuarve janë shprehur

të gatshëm të përmirësojnë shërbimin ndaj viktimave edhe nëpërmjet angazhimit të

profesionistëve të tjerë në ekipet shumëdisiplinare (SHKPS, 2006).


91

Të gjitha këto ligje argumentojnë domosdoshmërinë e nevojës për mbështetjen

psiko-sociale si një nevojë për një trajtim sa më cilësor të pacientëve dhe të familjeve të

tyre. Mund të arrihet në përfundimin se Shqipëria në këto 20 vite ka rritur ndjeshmërinë

e këtij shërbimi si pjesë e domosdoshme në sistemin shqiptar shëndetësor. Megjithatë,

në këtë kontekst mund të thuhet se ky shërbim është ende i dobët përballë sfidave që

ka sot sistemi shëndetësor shqiptar, edhe pse kuadri ligjor përgjithësisht e ka shtruar

domosdoshmërinë e këtij shërbimi. Reformat e ndryshme që prekin sistemin shëndetësor

dhe problematikat e shumta që shëndetësia mbart, bën që roli i punonjësit social të jetë

ende i pastabilizuar në strukturat shëndetësore. Mungesa e studimeve të mirëfillta për

mbështetjen psiko-sociale në mjediset shëndetësore është një tjetër element që duhet

vlerësuar, pasi studime të tilla do në na jepnin mundësi për të njohur edhe më mirë

situatën e këtij shërbimi dhe nevojat për ndërhyrje.

Mungesa e protokolleve të standardizuara bën që punonjësit socialë, të cilët

punojnë në sistemin shëndetësor, të mos jenë të koordinuar në ofrimin e ndihmës për

pacientët e tyre. Hartimi i protokolleve për vlerësimet psiko-sociale të pacientëve në

sistemin shëndetësor në tre nivelet e shërbimit si në atë parësor, dytësor dhe terciar,

është më se i nevojshme dhe duhet thënë se është një fushë tjetrë ku profesionistët e

punës sociale duhet të përqëndrohen.

92

KREU V

REZULTATET E STUDIMIT

Në këtë pjesë të punimit paraqiten në mënyrë të detajuar rezultatet e studimit, të

cilat kanë dalë në mënyrë të drejtpërdrejtë nga interpretimi i të dhënave të mbledhura

përmes intervistave me personat kyç, personelin shëndetësor dhe profesionistët e

shërbimit psiko-social, si edhe nga fokus grupet e realizuara me stafin e përkujdesit

shëndetësor në zonat e përzgjedhura të studimit. Këtu u jepen përgjigje pyetjeve

kërkimore të ngritura në fillim të këtij studimi. Gjenerimi i rezultateve në këtë kre

shoqërohet edhe me “shprehje” të pjesëmarrësve në studim.

5.1.ShërbimeteshëndetitriprodhuesnëShqipëri

5.1.1. Gjendja aktuale e shërbimeve të shëndetit riprodhues

Shëndeti riprodhues përfshin një gamë të gjerë komponentësh. Megjithatë vlen të

theksohet se shëndeti për nënën dhe fëmijën ka qenë parësor në politikat shëndetësore.

Kjo duket më qartë po të kemi parasysh edhe dy indikatorë mjaft të rëndësishëm, siç

janë vdekshmëria amtare dhe ajo foshnjore, të cilat Shqipëria i ka pasur në nivele të

larta krahasuar me vendet europiane. Politikat shëndetësore në vend kanë ardhur duke

u zhvilluar dhe plotësuar përgjatë viteve. Ato janë përshtatur me zhvillimin njerëzor

dhe atë të shkencës mjekësore, duke përfshirë në trajtimin e shëndetit dhe sëmundjes

së popullatës shumë komponentë që vijnë si rrjedhojë e përkufizimit global mbi

shëndetin. Ashtu siç është përmendur në kreun e mësipërm, Shqipëria ka një kornizë

ligjore dhe strategji mbi të cilat vepron kujdesi për shëndetin riprodhues. Sipas C.N.,

MSH, shërbimet për shëndetin funksionojnë në bazë të ligji për kujdesin shëndetësor në

Republikën e Shqipërisë, ndërkohë që ligji për shëndetin riprodhues rregullon në mënyrë

më specifike shërbimet për kujdesin e shëndetit riprodhues. Strategjitë sektoriale dhe

ato ndërsektoriale në fushën e shëndetit riprodhues kanë bërë të mundur që ky shërbim


93

të jetë kompleks duke futur edhe komponentin e mbështetjes psiko-sociale, si shumë të

rëndësishëm në trajtimin e shëndetit.

Duke qenë se kujdesi për shëndetin riprodhues fillon me kujdesin për nënë dhe

fëmijën ai është organizuar në mënyrë të tillë që të jetë sa më afër komunitetit. Ai është

i shpërndarë në të tre nivelet e shërbimi. C.E.,MSH shprehetse: këto shërbime publike

janë të shpërndara në të gjithë vendin. Duke filluar me ambulancat në çdo fshat ku

shërben infermierja ose mamia, QSh në nivelin e njësisë administrative, ku shërbimi

ofrohet nga mjeku i përgjithshëm/familjes dhe infermiere/mami. Pastaj në qytet nga

Konsultoret e nënës dhe fëmijës, qendrat e planifikimit familjar, të cilat funksionojnë si

pjesë të qendrës shëndetësore dhe kujdesi ofrohet nga mjekët specialistë pediatër dhe

obstetër e gjinekologë, por në mungesë të tyre mund të jenë mjekët e përgjithshëm ose

të familjes si dhe personeli infermieror. Në nivelin dytësor, shërbimi ofrohet në spitalet

e rretheve në repartet e maternitetit dhe pediatrisë me personel mjek dhe infermier.

Ndërkohë që shërbimi më i specializuar është ai terciar i ofruar nga dy Spitalet

Universitare Obstetrik-Gjinekologji dhe QSUT me spitalin pediatrik.

Mbështetja teknike nga organizatat ndërkombëtare që operojnë në fushën e

shëndetit riprodhues nuk ka munguar si në hartimin e ligjeve e strategjive ashtu dhe në

ofrimin e shërbimit. Për të përmirësuar shërbimin në të tria nivelet e tij, informuesit kyç

nga organizatat ndërkombëtare informojnë se janë kryer trajnime të herëpashershme

me personelin shëndetësor si dhe me informim dhe edukim të popullatës për çështjet e

shëndetit riprodhues. Por shpesh me ndryshimet strukturore që ndodhin në institucionet

shëndetësore, personat e trajnuar mund të largohen nga vendi i punës dhe kjo shkakton

një kthim mbrapa ose mbetje në vend numëro.

Informuesit kyç dhe personeli shëndetësor që ofron drejtpërdrejt shërbimin duket

se nuk ndajnë të njëjtin mendim me njëri-tjetrin. Analiza e të dhënave të mbledhura

nga intervistat dhe fokus grupet tregoi se, edhe pse ka një shpërndarje të mirë, gjendja

aktuale në shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri është përgjithësisht e dobët. Në

perceptimet e të intervistuarve, edhe pse janë të kujdesshëm në dhënien e përgjigjeve,

pranojnë ekzistencën e disa problematikave, të cilat e komplikojnë sistemin, shërbimin

dhe transmetojnë pakënaqësi te pacientët. Ndër këto problematika përmenden gjerësisht

mungesa e kushteve, mjeteve dhe ekzaminimeve, si edhe specialistëve për ofrimin e


94

shërbimeve cilësore në sektorin publik. Ja sesi shprehen disa prej të intervistuarve:

“Mungojnë ekzaminimet, janë gjëra që nuk ka ose ka në privat, nuk ka falas. Analizat më të domosdoshme nuk janë.” (S.B.,Mjek,QSH, Elbasan)

“Ne punojmë por mungojnë kushtet dhe mjetet” (S.E., Infermiere,QSH, Elbasan)

“Gjithmonë paisjet...” (I.D., Mjek Spitali, Shkodër)

“Jo s’kemi echo. Ekzaminime, analiza...” (Gj. T., Mjeke,QSH, Elbasan)

“Ne nuk kemi asnjë autoambulancë, imagjinoni.” (A.S., Infermiere,QSH, Tiranë)

“Kemi mungesë të kabineteve dhe mjekëve specialistë.” (B.B, Mjek, Spitali Dibër)

“Në përgjithësi mendoj se funksionin mirë si shërbim. Jo të gjitha kushtet janë në lartësinë e duhur, p.sh kur na prishet aparatura duhet të presim të vij ndonjë teknik, ndërkohë që ai duhet të jetë aty në çdo moment. Kjo shkakton probleme për të ofruar shërbimin edhe për ne edhe për pacienten.” (A.A., Mjeke SOGJ, Tirane)

Për shkak të mungesës së kushteve, aparateve dhe mundësisë për të kryer

ekzaminimet në sektorin publik, shumica e pacientëve ndihen të pakënaqur. Pakënaqësia

e pacientëve nga mungesa e kapaciteteve shkon deri në largimin e tyre nga sistemi publik

dhe marrjen e shërbimeve në sektorin privat. Ja sesi shprehen disa prej të intervistuarve:

“Ndikojnë shumë kushtet të cilat nuk lejojnë të merren shërbime në sektorin publik dhe pacientët shkojnë në privat dhe marrin atje të gjitha shërbimet.” (D.R, Infermiere,QSH, Tiranë)

“Për tripëlltestin nuk ka...Nëse i jap këto analiza, i çoj në privat.” (S.B, Mjek,QSH Elbasan)

“Shumica e nënave ndiqen deri në muajin e nëntë në privat dhe tek ne paraqiten vetëm për të marr raportin e lindjes.” (A.S., Mami,QSH, Tiranë)

Nga intervistat e realizuar me informatorë kyç, theksohet mungesa e infrastrukturës

në ofrimin cilësor të shërbimeve kundrejt pacientëve, si mungesa e dhomave të

këshillimit për mjekët, infermierët si dhe punonjësit social. Vërehet gjithashtu

sensibilizimi i popullatës për çështjet e shëndetit riprodhues. Ja si shprehet Z.Ç eksperte

e SHR Elbasan.


95

Mjekët janë shumë pak të trajnuar dhe shumë të zënë me punë e tyre, që të marrin përsipër të ofrojnë dhe këtë shërbim.

Referuar sugjerimeve të ekspertëve, fusha e trajnimeve dhe sensibilizimi i

popullatës mund të realizohej mjaftë mirë edhe nga ofruesit e shërbimit psiko-social që

punojnë në fushën e shëndetit riprodhues. Gjithsesi edhe personeli shëndetësor mund

ta ofrojë mbështetjen psiko-sociale, por në fakt nuk ka trajnime për këto çështje. M.L,

ISHP shprehet se: në strukturat e shërbimeve për shëndetin riprodhues ka mungesë të

stafit psiko-social, ndërkohë që personeli shëndetësor nuk ka bërë trajnime specifike

për çështje që lidhen me nevojat për mbështetje psiko-sociale të pacientëve si dhe kohën

e kufizuar në dispozicion gjatë vizitave me pacientët.

5.1.2. Plotësimi i nevojave të pacientëve

Politikat shëndetësore kanë përfshirë shumë elemente të cilat sigurojnë ofrimin

e një shërbimi sa më të mirë drejt popullatës. Me ndihmën teknike të organizatave

ndërkombëtare që ofrojnë ekspertizë dhe mbështetje në fushën e shëndetit riprodhues

është bërë i mundur zbatimi i disa programeve të rëndësishme. C.N.,MSH, shprehet se

politikat shëndetësor janë hartuar gjithmonë në drejtim të plotësimit të nevojave dhe

përmirësimit të cilësisë së shërbimeve të nënës dhe fëmijës e të planifikimit familjar,

ose edhe çështjeve të tjera, në tre nivelet e kujdesit, nëpërmjet unifikimit të protokolleve

standarde, të përditësuar mbi evidencën bazë mjekësore për ndjekjen e shëndetit të

gruas dhe fëmijës e të planifikimit familjar si dhe për plotësimin dhe përforcimin e

kuadrit ligjor, nëpërmjet hartimit të legjislacionit, rregulloreve e udhëzimeve përkatëse.

Por duket që ka një hendek ndërmjet politikave shëndetësore dhe ofrimit të

shërbimit shëndetësor në bazë. Duket se pengesë është buxheti i pamjaftueshëm për të

siguruar zbatimin e politikave në të gjithë komponentët. Intervistat dhe fokus grupet me

personelin shëndetësor tregojnë se kanë një mbingarkesë në shërbimin që ata ofrojnë,

duke pohuar se, edhe pse të gjitha problemet që hasin me popullatën duhen vlerësuar,

por për ta është e pamundur t’i plotësojnë të gjitha. Kështu për shembull në rastet që

pacienti mund të jetë një adoleshent, i cila ka nevojë për një këshillë rreth problemit të

tij, personeli vlerëson si më të rëndësishme ndihmën mjekësore për një grua shtatzanë që

paraqitet në institucion. Kjo mund të sjellë largimin e pacientit të ri, i cili nuk arrin dot të


96

marrë këshillimin e kërkuar.

Analiza e të dhënave të mbledhura tregoi se sistemi nuk arrin të mbulojë nevojat

e pacientëve. Përveç mungesës së kohës, kushteve dhe mjeteve, pjesa më e madhe e të

intervistuarve shprehen se burokracia në sistem e pengon pacientin dhe rrit kalvarin e

mundimeve deri në përfitimin e shërbimit. Ja sesi shprehen disa prej të intervistuarve:

“Infrastruktura e kabineteve mungon në sistemin shëndetësor, kabinete të vecanta, në lidhje me psh me IST. E dyta edukimi shëndetësor që është i dobët duke filluar që nga infermierët ... që është vakum shumë i madh.” (M.B., Mjeke,Spitali, Vlorë)

“Qendrat të jenë të ngritura më afër komunitetit, aty ku ka nevojë. Sic edhe kanë qenë qendrat e grave nëpër fshatra, por sot janë mbledhur dhe janë në qytet, por sa më afër të jenë aq rezultate më të mira do të ketë.” (H.S, Infermiere,Spitali Elbasan)

“Ka shumë burokracira dhe shkaktojnë probleme. Një grua kalon në shumë burokracira, p.sh. e nis mjeku i familjes, bën analiza, ndërkohë që kartelën e shëndetit e ka diku tjetër, ndërkohë që analizat duhet të bëhen, pastaj doktoresha kërkon kodin dhe kodi nuk pëputhet se Tirana ka tjetër kod dhe Durrësi ka kod tjetër. Ngelet puna në mes. Ndërkohë që kemi edhe parimin që gruaja shtatëzëne i ka vizitat falas…” (B.GJ., Infermiere,SUOGJ Tiranë)

“U bëhet shumë sorrollatje pacientëve dhe për këtë fajin e ka struktura që është ndërtuar me kaq burokraci” (A.S., Mami,QSH Tiranë)

5.1.3.Mosfunksionimiisistemittëreferimittërasteve

Analiza e intervistave dhe fokusgrupet tregoi se ekziston një sistem për referimin

e rasteve nga sistemi parësor në atë dytësor dhe terciar, megjithatë sistemi nuk është

funksional. Të intervistuarit shprehen se sistemi nuk funksionon, ndër të tjera, edhe

për shkak të faktit që pacientët nuk shkojnë për ta marrë fillimisht shërbimin në nivelin

parësor, por i drejtohen menjëherë spitalit. A.M., mjeke në spitalin e Vlorës, shprehet

se në fakt ekziston një sistem referimi, po nuk funksionon si duhet të funksionojë. Ka

shumë hallka që çalojnë.

Mungesa e referimit të rasteve, qofshin këto raste të rënda ose jo, bën jo vetëm

të mos zgjidhen por edhe të mos adresohen rastet aty ku duhet, gjë që bën që të mos


97

evidentohen vështirësi të tilla dhe të mbetet një ngërç për sistemin shëndetësor.

“Nuk transmetojmë dot problematikat. Humbet problematika, ngelet pa adresuar.” (A.S., Infermiere, QSH, Tiranë)

Shërbimi parësor duhet të forcohet dhe promovohet më shumë, kjo për arsyen se

ai është më afër komunitetit dhe ka kontakte më të shpeshta dhe të afërta me banorët

e zonës. Personeli shëndetësor i qendrave shëndetësore njeh më mirë zhvillimin lokal

të zonës, identifikon më mirë problematikat me të cilat përballet komuniteti dhe trajton

më mirë rastin. Shërbimi parësor ka mundësi ti klasifikojë rastet të ndjekjeve rutinë

të cilat nuk ka nevojë për trajtim në spital. T.C infermiere në SUOGJ Tiranë pohon

se: “Një hipertension e trajton shumë mirë parësori, s’ka pse të vijë në spital gruaja.

Parësori i njeh dhe më mirë pacientët, sepse, nëse na vjen ne një paciente me tension

16, menjëherë e shtrojmë. Kurse stafi i parësorit ka një numër të kufizuar pacientësh,

dhe i njeh ata; për shembull e di që kjo paciente ka kushte sociale e ekonomike të

caktuara, njeh profesionin e pacientes/it, bashkëshortin, dhe kështu i njeh më mirë

ata, në këtë mënyrë arrijnë ta menaxhojnë situatën. Kur vjen te ne në maternitet me

hipertension, duhet ta shtrojmë dhe ta trajtojmë, dhe pse hipertensioni mund të vijë nga

situata stresante dhe normalisht s’ka pse të trajtohet në shërbimin spitalor”.

“Këtu në Elbasan, lidhja konsultor- maternitet mungon. Nuk ka...” (S.B., Mjek, Elbasan)

“Po nuk funksionon se pacientët shkojnë direkt në spital. Një grua nuk shkon kurrë te mjeku familjes që të referohet, vjen direkt te ne, vjen në spital. Prandaj nuk funskionon edhe sistemi referimit.” (M.B., Mjeke, Vlorë)

Mungesa e lidhjes dhe e mekanizmave koordinuese nuk bën gjë tjetër vetëm

dobëson shërbimin dhe rrit konfuzionin mes mjekëve, infermierëve dhe pacientëve.

Gjithashtu, kjo ndikon në uljen e përgjegjësisë së mjekut pasi në momentin që pacientja/i

nuk rikthehet më në qendrën shëndetësore, humbet problematika dhe mjeku nuk ka sesi

të dijë ecurinë e pacientes/it. Pra, humbasin të dhënat e pacientes/it, pasi është ajo/ai

mund që mund të ndiqet në një shërbim privat dhe të palidhur me sistemin shëndetësor

publik. Kështu shërbimi shëndetësor jepet i copëzuar. Pacienti humbet nga sistemi.

Gj.T, mjeke pediatre në Elbasan, tregon rastin e një pacienteje, fëmijë me probleme

të marrjes së drogës dhe me bulimi. Ajo pohon se pasi e trajtoi për pak muaj e referoi


98

rastin në Tiranë. Por pacientja nuk u kthye më në qendrën shëndetësore, edhe pse ata

janë banorë të lagjes ku ajo shërben. Ajo pohon se nuk e di ç’është bërë me pacienten,

madje prindërit e saj i shmangen për ta takuar.

5.1.4. Ofruesit e shërbimeve të shëndetit riprodhues kanë nevojë për rritjekapacitetesh

Ofrimi i shërbimeve të plota dhe cilësore në fushën e shëndetësisë kërkon një

edukim të vazhdueshëm për t’u përditësuar me të rejat e shkencës. Analiza e të dhënave

të mbledhura tregoi se ofruesit e shërbimeve të shëndetit riprodhues kanë shumë

nevojë për trajnime në fushën e tyre të ekspertizës dhe jo vetëm, megjithatë për fat

të keq trajnimet mungojnë. Një pjesë e tyre shprehen se punojnë me njohuri të vjetra,

ndërkohë që shkenca ka avancuar shumë dhe nevoja për përditësim të njohurive është

e qartë. Mungesa e kualifikimeve të vazhdueshme për të gjitha kategoritë e shërbimeve

e bën më vulnerabël shërbimin dhe jocilësor. Aq më tepër mungesat janë të theksuara

për trajnime në fushën psiko-sociale. A.M, mjek spitali në Vlorë thotë se trajnimi është

më se i domosdoshëm duke filluar që nga mjekët e familjes që ofrojnë shërbime për

shëndetin riprodhues në mungesë të mjekëve specialistë, në nivelin parësor e deri tek

ne mjekët e spitaleve.

Trajnimet duhet të kenë lidhje me gjithë zinxhirin e dhënies së shërbimit, që do të

thotë marrja e njohurive të reja të jetë duke i njohur të gjitha hallakat e sistemit. Një mjek

që punon në qendrën shëndetësore duhet të dijë të përgatisë pacienten/in për trajtimin

spitalor dhe një mjek spitali të dijë se çfarë shërbimesh dhe informacioni jep mjeku i

familje, që puna të mos nisë gjithmonë nga fillimi me pacientët kur ata paraqitet për të

marrë shërbimin spitalor. Shpesh mjekët e spitaleve janë të detyruar të fillojnë punën me

edukimin shëndetësor primar të pacientëve, gjë që duhet të jetë në vazhdimësi.

Ja sesi shprehen disa prej të intervistuarve:

“S’kemi specializimin e duhur sepse kemi ngelur me aq sa është bërë më përpara, tani ka ndryshime sepse shkenca ka evoluar.” (Gj.T., Mjeke Pediatre,QSH, Elbasan)

“Ka nevojë për njerëz më të trajnuar. Nuk investojnë shumë.” (R.E., Mjek Familje,QSH, Vlorë)


99

“Ne kemi informacione mbi bazën e atyre që kemi bërë në shkollë më përpara. Gjatë kësaj periudhe kemi bërë një trajnim për ushqyerjen me gji dhe një trajnim tjetër, që e kemi bërë privatisht, mbi depresionin post partum” (A.S, Infermiere,QSH Tiranë)

“Informacion me i dhanë edhe për pacienten, informacion për shëndetin riprodhues, trajnime të herë pas hershme” (L.K, Infermiere,QSH Shkodër)

“Trajnimi i personelit....që nga parësori deri në.... se duhet të ketë ekspertizë profesionale që të mund të trajtojmë sa më mirë pacientët në të gjitha nivelet” (B.B., Mjek O-GJ, Dibër)

5.1.5.Vlerësimetpërefikasitetineshërbimeve

Spitalet Universitare Obtetrikë Gjinekologjik në Tiranë janë spitale të nivelit të

tretë të ofrimit të shërbimit për shëndetin riprodhues. Krahasuar me spitalet e rretheve

këto duket të jetë më efikase në ofrimin e shërbimeve si nga ana e specialistëve ashtu

edhe nga ekzaminimet më të thelluara. Analiza e të dhënave të mbledhura tregoi se

ofruesit e shërbimit në kryeqytet kanë kompetenca dhe njohuri ose mundësi për t’u

informuar më shumë se mjekët dhe infermierët e rretheve dhe për rrjedhojë mund të

përballojnë më mirë nevojat e ndryshme të pacientëve. D.B mjeke në SUOGJ në Tiranë

pranon se “Pacientët ndihen më të sigurtë te ne. Këtu ka më shumë mjek specialistë, ka

më shumë aparatura ndoshta dhe cilësia e shërbimit që ofrohet nga ne.”

Ja sesi shprehen disa prej të intervistuarve:

“Pjesa më e madhe e grave ndiqen dhe shkojnë për të lindur në Tiranë, edhe për faktin që ne këtu kemi mungesë të mjekëve specialistë.” (B.B., Mjek, Dibër)

“Jo nuk dua të lind këtu, dua në Tiranë. Kemi plot debate të tilla.” (H.S., Infermiere,Spitali Elbasan)

“Me këto kushte që kemi ne!!! Tirana është më ndryshe, ne nuk i kemi kushtet si Tirana që ti përballojmë...edhe stafi, edhe reanimacioni! Pjesa më e madhe lindin në Tiranë, thonë që ka kushte të mira ” (S.B., Mjek QSH, Elbasan)

Ofruesit e shërbimeve spitalore të shëndetit riprodhues në kryeqytet ngarkohen

sepse pacientët nuk kanë besim tek ofruesit e shërbimit spitalor në qytetin e tyre. Mjekët

dhe infermierët shprehen se hasen shpesh me situata ku pacientët kërkojnë me patjetër


100

të referohen në Tiranë, edhe pse ai lloj shërbimi për të cilin kanë nevojë ofrohet edhe në

qendrat shëndetësore dhe në spitalin e qytetit të tyre. Përveç kësaj, kjo situatë qëndron

edhe brenda sistemit shëndetësor në Tiranë. Ofruesit e shërbimit në sistemin parësor të

Tiranës shprehen se pacientët kanë më shumë besim dhe siguri tek mjekët e maternitetit.

Ja sesi shprehen disa prej tyre:

“Ka pas raste që kanë ardhë dhe nga Durrësi. Ndërkohë që Durrësi ka një spital shumë të mirë, ka mjek goxha të përgatitur. Kur i pyesim pse keni ardhë se mund ta merrni këtë shërbim edhe në qytetin tuaj, thonë që kemi ardhur për sigurinë tonë, ne kemi besimin më të madh këtu.” (A.P, Mjek, SUOGJ Tiranë)

“Çfarë do bësh? Një vizitë të thjeshtë. I them bëje këtu, jo jo përgjigjen .” (GJ.T., Mjeke Pediatre,QSH., Elbasan)

“Ndikojnë shumë mjedisi dhe besimi, po ashtu nënat nuk marrin zakonisht asnjë shërbime tek ne, nuk kanë besim” (A.S., QSH Tiranë)

“Ne përpiqemi të bëjmë biseda të vogla kur kanë shqetësime, por në dhomën ku ne bëjmë vizitat janë 2-3 prindër brenda, madje ka edhe profesionistë të tjerë, nuk ka kushte se dëshira është nga ana jonë”( D.R., Infermiere QSH Tiranë)

Bazuar në përvojën e profesionistëve në sistemin e shërbimeve për kujdesin

ndaj shëndetit riprodhues, ata rendisin shumë faktorë, një pjesë e tyre e karakterizon të

kufizuar ose të dobët në funksionimin e përgjithshëm. Ata shprehen se mungojnë edhe

kushtet infrastrukturore. Po sipas tyre mungon një hapësirë e vogël për biseda të lira që

mund të zhvillohen me pacienten/in, ose biseda “intime”, ku mund të bësh një vlerësim

të shëndetit mendor dhe emocional. Për këtë arsye, një pjesë e pacientëve refuzojnë të

marrin një shërbim të tillë të ofruar nga qendra shëndetësore. Ata mjekë specialistë, që

gjatë ofrimit të shërbimit shëndetësor ofrojnë edhe këshilla se si mund të përmirësohet

sistemi, thonë se çelësi është pikërisht sistemi i referimit që duhet të funksionojë më

së miri, pa shumë burokracira. Ata sugjerojnë që mundësisht infrastruktura të jetë e

përqendruar në një godinë, kryesisht në zona me popullatë të madhe dhe me një shtrirje

gjeografike të gjerë. Të gjitha këto përmirësojnë cilësinë, por edhe ulin kostot si për

pacientin por edhe për institucionin .

“ Nuk kemi ambiente të përshtatshme për ta bërë punën ashtu siç duhet.


101

Siç e shikoni tek kjo dhomë bëjmë edhe vizitat për bebet, edhe konsultimet me prindërit, ndërkohë që nuk ka ambient pritjeje dhe detyrohemi i fusim të gjithë brenda. Humbet edhe konfidencialiteti dhe rehatia e prindit që do kohën e tij për të marrë këshillat e duhura” (G.A, Mjeke pediatre, QSH, Tiranë)

Edukimi dhe informimi shëndetësor është një element shumë i rëndësishëm në

këndvështrimin e mjekëve dhe infermiereve e mamive. Informimi i vajzave, nënave të

reja dhe grave do ishte fillimi i mbarë për një shërbim sa më të mirë. Ngritja e qendrave

të specializuara vetëm për informimin e problematikave, komponentëve, çështjeve dhe

shërbimit që ofrohet për shëndetin riprodhues do ta bënte popullatën më të përgatitur.

Profesionistët shëndetësorë propozojnë gjithashtu edhe përfshirjen e organizatave

jofitimprurëse që të jenë më agresive në fushën e edukimit dhe promocionit shëndetësor.

5.2. Shërbimet psiko-sociale në kujdesin për shëndetin riprodhues5.2.1. Nevoja për grupe disiplinare

Personeli shëndetësor për shëndetin riprodhues është i ngarkuar në punën e tij për

një shërbim sa më cilësor ndaj popullatës. Pacientët e këtij shërbimi mbartin me vete edhe

nevojat e tyre psiko-sociale. Popullata që drejtohet më shpesh për të marrë këtë shërbim

janë pjesë e grupeve të margjinalizuara. Ky grup vë në dukje se faktorët socialë duhen

trajtuar patjetër por kjo del jashtë kompetencës së personelit shëndetësor. Gjithashtu

problematika sociale që shoqëron pacienten/in e sëmurë ka gjasa të humbasë nëse ajo

nuk jepet brenda institucionit shëndetësore ku pacienti trajtohet. Kështu pacientja/i

mbetet të trajtohet vetëm në aspektin mjekësor, gjë që i kushton edhe më shumë sistemit

shëndetësor, pasi pacienti mund të rikthehet shumë shpejt për të njëjtën diagnozë, e cila

do të mund të përmirësohej ndoshta edhe pa kthim, nëse pacientja/i ndihmohet nga ana

sociale dhe psikologjike. C.N., MSH, shprehet se ligji për ndërprerjen e shatatzanisë

është ndër të parët që sjell trajtimin në ekip shumëdisiplinësh. Në rastet e ndërprerjes

së shtatzanisë për probleme psiko-sociale është një ekip i përbërë nga 3 specialistë

mjek, punonjës social dhe jurist, i cili vlerëson dhe trajton rastin. Më pas edhe ligji për

shëndetin mendor thekson trajtimin e sëmundjeve në ekip shumëdisiplinësh.

Analiza e të dhënave të mbledhura nga intervistat dhe fokusgrupet me personelin


102

shëndetësor tregoi qartësisht nevojën për zhvillimin e grupeve ndërdisiplinare, si një

element kyç për ofrimin e një shërbimi të plotë shëndetësor. Trajtimi i depresioneve

pas lindjes është shumë i nevojshëm në çfarë do lloj faze që të jetë. Ata shprehen se në

grupin e ofrimit të shërbimeve duhet të ketë patjetër mjekë, infermierë dhe punonjës të

shërbimit psiko-social për të ofruar mbështetje sociale. Ja sesi shprehen disa prej tyre:

“Kur gruaja vjen të lindi do dikë që ta asistoj gjatë lindjes, por pjesa psiko-sociale është shumë e rëndësishme dhe duhet të bëhet nga specialist. Gruaja duhet të ketë marrë një informacion dhe nuk duhet t’ ia lëmë rastësisë pjesën antenatale të barrës, duhet të jetë një staf ku pjesa psiko-sociale është më e rëndësishme në këtë edukimin prenatal i gruas por dhe i familjarit. Ne jo vetëm që s’i kemi këto kabinete të tilla, por pjesa psiko-sociale është sidomos e domosdoshme në shëndetin riprodhues ku duhet të krijohen stafe multidisiplinare, ku peshën kryesore ta mbajë punonjësi social për edukimin prenatal të shtatzanisë dhe të lindjes dhe të japë informacion rreth ushqyerjes me gji, rreth zhvillimit psikomotorr të bebit.” (A.M, Mjek OGJ, Spitali, Vlorë)

“Duhet të ofrohen të gjitha shërbimet si paketë. Shërbimi social ose si e quan ti psiko-social, se ne jemi mësuar ta quajmë psikolog, pasi unë punoj në repartin e neonatologjisë dhe aty shikojmë momente kur bebi ndodhet në gjendje shumë të rëndë, aty është shumë e nevojshme prania e psikologut që të bisedoj me nënën para se të ndodhë humbja e bebes, pastaj është edhe shumë më e nevojshme në momentin kur bebi humbet pasi nëna kalon nga një gjendje në një tjetër shumë shpejt. Nëna pret që të lindi fëmijën, do ta marr në krahë dhe në fakt del në një realitet tjetër dhe gjendja e saj është shumë e ngarkuar, trishtimi shumë i madh dhe ti nuk arrin ta dominosh rastin. Pra ne jemi ata që bëjë rolin e punonjësit social a psikologut. Mjeku dhe infermierja bëjnë rolin e tyre por është psikologu që duhet ta ndihmoj nënën që të kuptojë situatën kur ndodhet. Gjëja më e vështirë është pjesa që duhet t’i thuash që bebi humbi...” (B.GJ,, Infermiere,SUOGJ Tiranë)

“Mjeku, infermierja dhe punonjësja sociale, të tre bashkë, duhet të jenë në grup. Ne kemi gra që vijnë të lindin dhe e shikon nga familjarët që presin, që jetojnë në kushte shumë të varfra, janë veshur keq dhe ndoshta s’kanë edhe çfarë të hanë .” (F.A, Mami,Spitali Shkodër)

“Unë mendoj që në shërbimet për shëndetin riprodhues duhet të ketë punonjës socialë që punojnë bashkë me mjekët dhe infermierët për trajtimet


103

me gratë për planifikimin familjar apo për shtatzaninë, për ushqyerjen me gji etj.” (B.B, Mjek OGJ, Spitali Dibër)

Ofrimi i shërbimit për shëndetin riprodhues në një ekip me shumë disiplina shton

mundësitë për një trajtim cilësor duke plotësuar sa më mirë edhe nevojat e pacientëve.

Një specialit i vetëm, qoftë ky edhe një mjek i specializuar, e ka të pamundur të mbulojë

të gjitha hallkat e një shërbimi që duhet të kalojë pacienti dhe familja e tij. Një ekip

shumëdisiplinësh do të bënte të mundur koordinim e marrjes së gjithë shërbimit

antenatal, duke trajtua rrezikun për depresion apo probleme të tjera postpartum, si dhe

duke referuar gjithashtu edhe mbështetje për familjen e pacientes/it. Në ekipe të tilla do

të ofrohej edhe mbështetja psikologjike për viktimat e dhunës në marrëdhëniet familjarë

dhe me bazë gjinore. Për personelin shëndetësor, trajtime të rasteve të tilla vazhdojnë

të mbeten sfida për dhënien e shërbimit. Ja si shprehen disa prej profesionistëve

shëndetësor:

“Së bashku me mjekët, ne mbetemi vetëm tek trajtimi mjekësor, shpesh kur vijnë gratë me shenja të dhunës fizike janë të shoqëruar nga vjehrrat ose burrat dhe ne nuk mund ta pyesim më tepër atë” ( E.H., Infermiere, Spitali Vlorë)

“Të trajtosh rastet e dhunës është shumë e vështirë, ne nuk e kemi kohën për këtë. E kam fjalën për mbështetjen emocionale, psikologjike e sociale. Se ne ndihmën mjekësore e japim të parën, por e kam fjalën për ta trajtuar më gjatë. Prandaj duhen specialistët, aq më tepër kur pacienti është fëmijë, mendoni sa e vështirë është se duhet të përballesh me prindërit. Sa lehtësim do të ishte për ne nëse do të kishim këtu në qendër një specialist të tillë” (G.A., Mjeke, QSH, Tiranë)

5.2.2. Rëndësia e shërbimit psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues

Fokusi kryesor i ofrimit të shërbimit shëndetësor bazohet në mirëqenien e plotë

fizike, mendore dhe sociale. Duke u mbështetur në shumë dokumente ndërkombëtare

për dhënien e një shërbimi shëndetësor që trajton sëmundjen me të gjithë komponentët

e saj, korniza ligjore detyron shërbimet shëndetësore të trajtojnë dhe të japin mbështetje

psiko-sociale për pacientin. C.E., MSH shprehet se studimet e ndryshme për shëndetin

riprodhues në përgjithësi por edhe për komponentë e tij është theksuar gjithmonë rëndësia


104

e faktorëve sociale dhe psikologjikë që ndikojnë në shëndetin në përgjithësi, por edhe

shëndetin riprodhues në veçanti. Shpesh është parë e arsyeshme që edhe në trajnime të

përfshihen edhe çështje për mbështetjen psiko-sociale, në mënyrë të veçantë për gruan

shtatzanë, por në fakt kanë qenë të rralla. Përveç fokusimit te personeli shëndetësor,

është synuar që edhe pacientët të jenë të informuar për shëndetin e tyre. Dy dokumente

të rëndësishme kanë qenë edhe Fletorja e shëndetit të fëmijës dhe Fletorja e gruas

shtazanë. Në informacionin që ato përmbajnë lidhur me kontrollin e vazhdueshëm të

fëmijës dhe gruas shtatzanë ka edhe këshilla rreth çështjeve të tilla si dhuna në familje

dhe ndaj fëmijëve, mbështetjes që duhet të japin anëtarët e familjes për gruan shatazanë,

këshilla për ushqyerjen etj.

Perceptimet e personelit shëndetësor për shërbimin psiko-social në shëndetin

riprodhues janë pozitive. Analiza e intervistave dhe fokus grupeve me mjekët, infermierët

dhe mamitë, që ofrojnë shërbime të shëndetit riprodhues në zonat e përzgjedhura, tregoi

se ata vlerësojnë rëndësinë e shërbimit psiko-social në drejtim të ruajtjes së një shëndeti

të mirë fizik, social dhe emocional për pacientët. Përvojat e personelit shëndetësor

tregojnë se prania e shërbimeve psiko-sociale ndikon pozitivisht në gjendjen emocionale

të pacientit, pavarësisht gjendjes së tij shëndetësore ose faktorëve të tjerë socialë-

ekonomikë. Shërbimet psiko-sociale janë të rëndësishme sidomos për përballimin e

situatave të vështira traumatike. Ja sesi shprehen disa prej tyre:

“Kur gratë janë shumë të stresume ka ardh psikologu apo punonjësi social, i kemi thirr, ka ardh ka bë punën e vet edhe gruaja është qetësu.” ( B.SH., Infermiere, Spitali Dibër)

“Në një rast që patëm para 1 muaji ishte një grua shtatzënë ishte rreth nja një javë dhe unë thoshte do ta heq këtë fëmijë se s’mund të duroj të vjellat e këtë e atë, kishte shumë të vjella shumë probleme me atë shtatzani edhe psikologia i thash hajde se kam një grua me probleme, i bani punë më atë dhe e bindi që ta mbante fëminë.” (M.A.,Infermiere Spitali Shkodër).

“Kështu që ne kemi pasur para disa kohësh psikologe dhe shikonim, domethënë që kishte shume efekte pozitive prania e psikologut, ajo shkonte tek dhoma fliste me nënën. Fokusin e vet për t’u marrë me nënën, do të jetë shumë e shumë e nevojshme. Nënat e reja kanë shumë nevojë për mbështetje emocionale” (T.C., Infermiere,SUOGJ Tiranë)


105

“Gratë pas lindjes e kanë të domosdoshme, sidomos ato që nuk kanë nivelin e duhur social-ekonomik. Çdo grua që mund të bie në depresion e ka të nevojshme mbështetjen psiko-sociale, sidomos në rastet e emergjencës. Por edhe në lindjet gratë nuk kanë informacion mbi lindjen dhe mendojnë se kush e di se cfarë është lindja, kjo vjen se nuk ka pas edukim në një staf disiplinar por të edukohen edhe familjarët e tyre.” (M.B., Mjek,Spitali Vlorë)

Referuar intervistave me informatorë kyç, sugjerojnë që kualifikimet apo

trajnimet të stafit shëndetësorë në fushën e shërbimeve psiko-sociale mund të ofrohen

nga specialistë të fushës.

Ja si shprehet L.M ISHP. Tiranë. Stafi Shëndetësor gjatë ofrimit të shërbimit mund

të ofrojë mbështetje psikosociale por jo në mënyrë rutinë dhe jo në nivelin që duhet, për

shkak edhe të mungesës së trajnimeve specifike.

5.2.3. Shërbimi psiko-social i rëndësishëm në të gjitha fazat e trajtimit tëpacientëve

Fusha e faktorëve sociale të shëndetit është konsideruar ndoshta si më kompleksja

dhe më sfiduesja. Vihen re që politikat dhe programet po zhvillohen në mënyrë të tillë

që t’u adresohen shkaqeve të një shëndeti jo të mirë, pabarazive shëndetësore dhe

nevojave të atyre personave të cilët ndikohen nga varfëria dhe disavantazhet sociale. Po

ashtu është rritur vëmendja shkencore për disa prej faktorëve socialë më të fuqishëm të

standardeve shëndetësore në shoqëritë moderne. Kjo ka çuar në rritjen e mirëkuptimit

të një ndjeshmërie të shëndetit ndaj mjedisit social dhe ndaj atyre të cilat njihen si

faktorë socialë të shëndetit. Ky lloj trajtimi i shëndetit ka ndikim më të madh edhe për

individin, edhe për familjen e si rrjedhojë edhe për shoqërinë e sistemin shëndetësor.

Cikli i kujdesit për shëndetin riprodhues fillon që në lindje dhe vazhdon në të gjitha

fazat e jetës, në mjedisin social ku jetojmë. Nëna dhe foshnja të shëndetshme tregojnë

mirëqenien e një popullate të shëndetshme.

Analiza e të dhënave të mbledhura nga intervistat dhe fokusgrupet me punonjësit

e personelit shëndetësor tregoi se shërbimi psiko-social është i rëndësishëm në çdo fazë

të trajtimit të pacientes/it. Pacientët kanë nevojë për mbështetje psiko-sociale që në

fillim të trajtimit, gjatë tij dhe pas përfundimit të trajtimit, në mënyrë që gjendja e tyre

shëndetësore dhe emocionale të jetë e mirë. Shumica e shtatzanive dhe lindjeve kalojnë


106

normalisht si një ngjarje e gëzuar në jetën e gruas, familjes dhe komunitetit, por të gjitha

shtatzanitë kanë rreziqet e tyre edhe shëndetësore edhe psiko-sociale. Problematikat

mund të jenë nga më të ndryshmet, me shtatzani të padëshiruar, me shtatzani në

adoleshencë, probleme të ushqyerjes, të cilat janë me pasoja për shëndetin e nënës dhe

fëmijës, por që vijnë edhe si arsye e familjeve të varfra, abortet që mund të jenë edhe për

arsye të gjinisë, por edhe aborte për shkaqe ekonomike dhe sociale e kështu me rradhë.

V.H, Infermiere, QSH Tiranë, mendon se nëna ka nevojë që në periudhën e planifikimit të shtatëzanisë për mbështetje psiko-sociale. Mund të kenë arsye nga më të ndryshmet. Jeta sot është bërë më e vështirë dhe më komplekse, dhe ne që takohemi çdo ditë me njerëz këtu ata fillojnë flasin pak për problemin shëndetësor të tyre dhe pastaj shumicën e kohës diskutimi është rreth mundësisë së tyre ekonomike dhe sociale. Është e trishtueshme kur dëgjon pastaj edhe marrëdhëniet në familje, me burrin, me djalin adoleshent apo dhe me vjehrrën. Problemet janë shtuar shumë.

Ja sesi shprehen disa nga anëtarë të tjerë nga stafi shëndetësor:

“Nëna ka nevojë për mbështetje psiko-sociale që në ngjizje. Edhe pasi ka lindur, me bebin në shpi e ka të nevojshme kujdes më special sepse mund të jetë duke përjetuar depresion pas lindjes ose mund të ketë nevojë për ta edukuar për ushqyrjen me gji. ” (T.C, Mami SUOGJ Tiranë).

“Shiko, këto përveç se aspektit të kujdesit që bëhet pas lindjes, këtu tek ne domethënë në spital, duhet të kenë akses edhe gjatë shtatzanisë, një grua që shtrohet për çdo lloj problemi bisedohet gjithmonë edhe për të ardhmen edhe për pjesën e lindjes edhe për pjesën e paslindjes .Është shumë e nevojshme” (I.D., Mjek OGJ Spitali, Shkodër).

“Këtu në lagjen tonë, një nënë e re ka kryer vetëvrasje vetëm 2 javë pas lindjes pasi nuk u trajtua nga specialistët për depresion pas lindjes. Ndoshta edhe duhej referuar për një shërbim më të specializuar. Mbështetja duhet gjatë gjithë kohës. ” (R.E, Mjeke familje, QSH Vlorë).

5.2.4. Kultura e pacientëve për shërbimet psiko-sociale

Analiza e të dhënave të mbledhura nga intervistat dhe fokus grupet me personelin

shëndetësor tregoi se pacientët nuk kanë kulturë në lidhje me profesionin dhe shërbimet

psiko-sociale. Përvoja e personelit shëndetësor ka treguar gjithnjë e më tepër se në

psikologjinë e pacientëve ekziston një mentalitet i vjetruar dhe negativ në lidhje me


107

marrjen e shërbimeve psiko-sociale, duke etiketuar “ata që marrin shërbime psiko-social

si të çmendur”. Kjo gjë mund të themi se ndikon drejtpërdrejtë në bashkëpunimin mes

ofruesve të shërbimit psiko-social dhe ofruesve të shërbimeve të shëndetit riprodhues.

Pra, mjekët dhe infermierët nuk i referojnë rastet tek shërbimi psiko-social. Ja sesi

shprehen disa nga anëtarët e stafit mjekësor:

“Ka nga ata që akoma nuk pranojnë që të marrin shërbim, kultura është e para njëherë.” (M.F., Infermiere, QSH Dibër)

“Akoma nuk e pranojnë dot të shkojnë të psikologu, ka diçka, është pjesë e mentalitetit. Është shumë e vështirë për nënën që ta pranoj që zhvillimi fëmijës së saj ka një problem dhe që duhet ta dërgoj te këto struktura. Mbase vetëm 20 nga 100 kanë pranuar të shkojnë te psikologu”(Gj.T., Mjeke,QSH Elbasan)

“Mentaliteti që po të shkojnë quhen “të çmendur” dhe nuk bëhet.” (R.S., Infermiere,Spitali Vlorë)

“Shpesh njerëzit nuk duan të merret vesh një problem që ata kanë, cështje të tilla vazhdojnë të mbeten tabu.” (M.F.,Infermiere Dibër)

“Psikologu është tabu akoma edhe sot, për shkak të mentalitetit sepse kur ikën te psikologu të konsiderojnë të mangët, ka ndonjë gjë që nuk shkon, edhe ato gra që kanë probleme nuk shkojnë sepse kanë hall se përhapet fjala që ajo kaloi nga mendë e kokës.” (T.F.,, Mjek, QSH Shkodër)

“ Edhe kur u themi që duhet të takoheni me një psikolog, e marrin si kshu, ooo pa na bën .....(A.Z., Infermiere, QSH Vlorë)

Por ka edhe nga ata pacientë të cilët e kanë pranuar një referim të tillë dhe e kanë

kërkuar mbështetjen psiko-sociale. Mjekët dhe infernieret/mamitë pohojnë se ka pasur

rezultate të mira deri diku, kur ka qenë prezenca e një specialiti psiko-social.

Problemet sociale të parashtuara ndikojnë në shëndet si në mënyrën e trajtimit të

pacintes/it por edhe atë emocionale. Mjekët, për nga vetë detyra që ata kanë në dhënien

e kujdesit shëndetësor, duan që të jenë më pak emocionalë gjatë periudhës që trajtojnë

pacientët. Ata pohojnë që do të ishte një ndihmë shumë e madhe, që trajtimin emocional

të pacientëve gjatë përjetimit të sëmundjes ose problemit shëndetësor, të ofrohej nga

specialistë të shërbimit psiko-social. A.M mjeke në spitalin e Vlorës thotë se kanë pasur

raste kur ka qenë e nevojshme për pacientin një trajtim i veçantë psiko-social. Ajo ka


108

pranuar dhe ne kemi thirrur punonjësen sociale, edhe pse ka qenë ditë pushimi, e cila

është pjesë e administratës jo e maternitetit. Ajo ka ardhur e ka punuar me pacienten

dhe ne e kemi ndjerë shpirtërisht që pacientja është ndjerë më mirë, gjë që na ka bërë të

kemi pasur lehtësira në trajtimin e sëmundjes.

“Kur pacientja/i identifikohet që kanë një problem të tillë ne kemi thirrur psikologen, por ka qenë shumë e vështirë që pacientja ta pranojë. Ndoshta do ishte më mirë një punonjëse sociale, sepse pjesën e psikologut nuk e pranojnë me lehtësi, akoma i vret mentaliteti” ( H.S., Infermiere, Spitali Elbasan ).

“Në një rast që patëm para një muaji me një grua shtatzane 2-javëshe, dhe thoshte që do ta heq këtë fëmijë se s’ mund të duroj të vjellat .... kishte probleme me shtatzaninë, dhe ramë dakord që të fliste me psikologen. Me thënë të drejtën bëri goxha punë me atë dhe bindi që ta mbante fëmijën” ( F.A.,Infermiere, Spitali Shkodër).

5.2.5. Shërbimi psiko-social për edukimin dhe promocionin shëndetësor të popullatës

Analiza e të dhënave të mbledhura nga intervistat dhe fokusgrupet me personelin shëndetësor tregoi se punonjësit e shërbimeve psiko-sociale shihen si agjentë shumë të rëndësishëm në edukimin dhe promocionin shëndetësor të popullatës. Nga këndvështrimi i personelit shëndetësor punonjësit socialë dhe psikologët mund të punojnë për të ndryshuar sjelljen shëndetësore të popullatës. Ja sesi shprehen disa nga anëtarët e stafit mjekësor:

“Po është rritur numri i lindjeve me operacion, nga frika që kanë nënat e reja për lindje natyrale dhe nga mungesa e këshillimit dhe informacionit që mund ta japin punonjës social dhe psikologët.” (A.M., Mjek, Spitali Vlorë)

“Të bënte informimin e njerëzve, të merrej me rastet e grave. Problematika është se është ndërgjegjësuar qyteti, por është ndërgjegjësimi i komunitetit Rom ku martohen të vegjël, duhet më tepër fokus tek ky komunitet....... Ju e keni këtë në dorë.” (S.E., Mjek,QSH Elbasan)

Puna e shërbimit psiko-social do të ishte shumë e vyer në lidhje me edukimin

e popullatës si rreth problematikave që kanë çështjet e tyre shëndetësore, por edhe

referimin në shërbimet e caktuara. Ata shoqërojnë pacientët dhe famijarët tyre tek

shërbimet e duhura. Kjo do të lehtësonte shumë periudhën e sorollatjen e kotë të


109

pacientëve në dyert e institucionit shëndetësor. Informimi për të drejtat dhe përfitimet

nga shërbimet shëndetësore publike është një rol i rëndësishëm i shërbimit psiko-social.

Në vazhdimësi të punës, duhet theksuar edhe rëndësia që ka informimi dhe referimi në

institucione të tjera, ose programe dhe projekte të cilat ofrojnë ndihmë ekonomike dhe

sociale, në mënyrë që pacientët të jenë pjesë e tyre.

“ Ka raste kur kemi bërë referimin, se në shtet nuk dimë nëse ka shërbime të tilla. I kemi referuar tek privati për probleme të tilla, sepse ne nuk dimë ndonjë organizatë që bashkëpunon me institucionet shëndetësore a qendër e cila mund të ofrojë shërbime të tilla. Nga 4 raste që kemi pasur, vetëm njëra mori atë shërbim, 3 të tjerat nuk vajtën” ( A.S., Mami, QSH Tiranë)

“Duhen specialistë, punonjës socialë, ata mund të dinë si funksionon ky rrjet. Pastaj ne nuk kemi edhe një listë me organizata që ofrojnë shërbime për përkujdesjen e pacientëve që vijnë e ndiqen tek ne. Kjo s”është edhe detyra jonë. Nuk kemi informacione se ku duhet t’i referojmë raste të tilla. Çfarë dimë më shumë nga televizioni apo nga ndonjë eksperiencë personale .” ( R.S., Infermiere, Spitali Vlorë)

“Do ishte shumë mirë që këta profesionistë të merreshin si me dhënie informacionesh, edhe me këshillim. Nuk mund t’i ndajë.” (I.D., Mjek, Spitali Shkodër)

Shërbimi parësor e sheh punonjësin social si një agjent në fushën e promocionit dhe

edukimit te popullatës për ndryshimin social të sjelljes shëndetësore. Ja si raporton një

mjek i poliklinikës Elbasan: “Të bënte informimin e njerëzve, të merrej me rastet e grave”.

“Do ishte shumë mirë që këta profesionist të shërbimit psiko-social, të punonin në shëndetin publik dhe të të përfshiheshin me edukimin e grave në komunitet. Ndoshta duke bashkëpunuar edhe me shkollat të zhvillojnë edukime seksuale me nxënësit.” (B.B., Mjek OGJ, Spitali Dibër)

5.2.6.Personelishëndetësornukekatëqartëndarjenerolevenëshërbimetpsiko-sociale

Siç tregon analiza e të dhënave të mbledhura nga intervistat dhe fokusgrupet me

personelin shëndetësor, mjekët nuk e kanë të qartë kush duhet të ofrojë shërbimet psiko-

sociale në kujdesin shëndetësor. Për më tepër, ka një mungesë të thelluar informacioni

në lidhje me rolet dhe përgjegjësitë e punonjësit social dhe psikologut. Në pjesën më

të madhe të rasteve shërbimin psiko-social ia atribuojnë psikologut, ndërkohë që në


110

kujdesin shëndetësor janë të pranishëm edhe punonjësit socialë, edhe psikologët. Ja sesi

shprehen disa nga anëtarët e stafit mjekësor:

“Ne nuk kemi asnjë informacion se ku mund të gjejmë punonjës social që thoni ju, që të referojmë klientët edhe ata që kanë nevojë.Psikooglun ndoshta....” (D.R., Infermier,QSH Tiranë)

Kjo paqartësi rolesh mes dy profesionistëve që ofrojnë shërbimin psiko-social,

punonjës socialë dhe psikologë, vihej re edhe në rastet kur punonjësja sociale ishte e

pranishme në institucion.

“Si koncept punonjësi social e kam të përcaktuar, p.sh. kush janë detyrat, këtë me thënë të drejtën nuk e kam të qartë.” (A.M., Mjek,Spitali Vlorë)

“Mesa di unë punonjësi social përfshin... di që psikologu bën terapi.” (H.S.,Infermiere, Spitali Elbasan)

“Si punonjës social??? Ne flasim më shumë për psikologun, po punonjësi social çfarë pune bën? (Gj.T., Mjeke, Elbasan)

“Po psikologët vin i qetësojnë...socialët dmth” (S.E., Infermiere,QSH Elbasan)

Personeli shëndetësor ndjen nevojën për bashkëpunim me profesionistët psiko-

sociale, por ende nuk janë të qartë në atë se çfarë ofrojnë psikologët dhe çfarë ofrojnë

punonjësit socialë.

5.2.7. Mungesa e shërbimit psiko-social

Shërbimi psiko-social vazhdon të mbetet ende i dobët në strukturat e kujdesit

shëndetësor për shëndetin riprodhues. Ai mund të jetë vetëm një specialist i vendosur

në administratë dhe i duhet të mbulojë të gjitha çështjet e shëndetit në institucionin që

është vendosur. Referuar analizës së të dhënave të mbledhura nga intervistat dhe fokus

grupet me personelin shëndetësor del se në shumicën e raste shërbimi psiko-social është

mbuluar nga vetë mjekët ose infermierët. Mjekët pohojnë se shërbimi psiko-social, kaq

i nevojshëm për shëndetin riprodhues, ofrohet ende nga personeli mjekësor, gjë që ata e

shikojnë edhe si mbingarkesë të punës së tyre, por pranojnë se nuk janë të specializuar

në një fushë të tillë.

Ja sesi shprehen disa nga anëtarët e stafit mjekësor:


111

“E ofrojmë ne…” (GJ.T.,, Mjeke, QSH Elbasan)

“Përpiqemi ne të bëjmë biseda të vogla kur kanë shqetësime, por janë 2-3 prindër brenda, madje ka brenda edhe profesionistë të tjerë.” (G.A.,Infermiere,QSH Tiranë)

“Në këto periudha ka probleme sociale më të shtuara dhe si rrjedhojë pacientët shfaqin më shumë probleme, kështu që do ishte shumë mirë që të ishte një profesionist i fushës që të merret me ngarkesën emocionale dhe sociale të pacientit. Për ne është super ngarkesë.” (M.B., Mjeke, Spitali Vlorë)

“Ne nuk kemi psikologë, unë psh dua të kem në shërbimin parësor dhe punonjësin social, unë kam vetëm infermieret.” (S.B.,Mjek, Spitali Elbasan)

Personeli mjekësor i materniteteve shprehet që një punonjës social do të ndihmonte

shumë gruan dhe familjen e saj në procesin e lindjes. Në kohën që gruaja është në

procesin e lindjes dhe familjarët janë në pritje, punonjësi social mund të menaxhojë

kohën e pritjes për familjarët. Ajo mund të transmetojë informacione nga salla e lindjes

duke i informuar ata për procesin. Shpesh edhe duke i përgatitur për ndonjë lajm jo të

mirë që do ta marrin më pas nga personeli mjekësor.

“Në shërbimin e reanimacionit ka shumë nevojë që të flitet me familjarët, sepse ata e kanë të ndaluar të futen në repart. Për secilën grua që është e shtruar aty ne bëjmë takime me familjarët. Dhe në fillim futemi në botën e tyre se nuk mund t’u themi se fëmija juaj është shumë rëndë apo....pra duhet të rrimë shumë gjatë me to që edhe ata ta pranojnë rastin gradualisht. Pastaj e ndajmë edhe bisedën, tjetër bëjmë me babin dhe tjetër bëjmë me nënën e cila është edhe lehonë dhe ka rreziqe më të mëdha, dhe kështu që na duhet të punojmë me të gjithë familjen” (D.B., Mjeke, SUOGJ Tiranë)

“Një grua për shembull mund të vijë për lindje të parakohshme për arsye se është dhunuar nga bashkëshorti, ajo nuk e pranon këtë dhe po ta shikosh ajo ndihet e rënë emocionalisht, por shihet se ka shenja dhune. Kjo grua e ka të nevojshme të trajtohet psikologjikisht por dhe nga ana sociale” (V.H., Infermiere,QSH Tiranë)

“Pjesën më të madhe të punës jemi përpjekur ta mbulojmë vetë, pjesa tjetër largohet dhe nuk e merr këtë shërbim” (A.S., Infermiere,QSH Tiranë)

Personeli shëndetësor është përpjekur ta mbulojë këtë rol, megjithatë pranojnë se

atyre u mungon koha si edhe aftësitë dhe njohuritë për ta bërë këtë gjë. Ata mendojnë


112

se mund ta ofrojnë disi këtë mbështetje se janë disa elemente që ata i kanë marrë

në formimin e tyre akademik. Por ata nuk pranojnë kurrsesi që janë kompetentë në

dhënin e këtij shërbimi, pasi ata kanë misionin e tyre për shërimin e pacientëve, për

kushtet mjekësore, por që të merren në të njëjtën kohë edhe me faktorët socialë që

ndikojnë, është e pamundur. B.Sh. infermire në spitalin Dibër shprehet se kur lind nëna

ia shpjegojmë të gjitha ne, por suport emocional nga ana profesionale nuk mundet t’i

japim. E vetmja fjalë që mund t’i thuash është më vjen keq, jam me dhimbjen tënde.”

“Nuk ke kohë dhe do t’i flasësh pa lidhje.” (A.M., Mjek, Spitali Vlorë)

“Ne thjesht mundohemi me ato tonat dhe për aq kohë sa kemi...ne mund të kemi 100 raste në ditë dhe nuk ka kohë që të rrish gjysmë orë me një rast apo nuk e di sa do.” (T.C., Infermiere SUOGJ Tiranë)

“Mungon shumë shërbimi për pacientin për psiko-socialen... unë vetë nuk mundem dot....” (SH.R., Infermiere,QSH Elbasan)

“Ne bëjmë maksimumin por varet edhe nga natyra e individit. Ka personel apo si i themi ne “gojëëmbël”, pastaj janë të tjerë që jo se janë mjekë të këqinj por kanë natyr të ftohtë, apo mund të jetë i lodhur dhe i stresuar dhe këtë nevojë ë psiko-sociales duhet ta bëj dikush tjetër.”(I.D., Mjek, Spitali Shkodër)

5.2.8.Faktorëtqëpengojnëzhvillimineshërbimevepsiko-socialenëshëndetinriprodhues

Analiza e të dhënave të mbledhura nga intervistat dhe fokusgrupet me personelin

shëndetësor tregoi se sistemi i përkujdesit shëndetësor ka disa probleme, të cilat

pengojnë zhvillimin efektiv të shërbimit psiko-social. Edhe pse nevojat për një shërbim

psiko-social janë të evidentueshme ka një mosfunksionim të këtij mekanizmi. Aty

ku shërbimi ekziston, duket se ai është i brishtë përballë një mjedisi mjekësor dhe

zotërues në institucion. Një tjetër pengesë janë edhe strukturat që janë të unifikuara dhe

institucioni qendror dhe nuk ka pothuajse asnjë mundësi për të përshtatur strukturën me

nevojat e pacientëve.

M.B., mjeke në spitalin e Vlorës, shprehet konkretisht :“Strukturat vijnë me vendim nga ministria dhe ne e kemi shumë të vështirë për të ndryshuar strukturën. Kjo politikë është e gabuar që struktura vjen nga lartë-poshtë dhe nuk është marr asnjëherë mendimi nga poshtë. Për të bërë një ndryshim


113

në strukturë duhet të bëhet me VKM dhe unifikohet, tani struktura është e unifikuar dhe të duam të bëjmë ndryshime nuk kemi shanse.”

“Nuk e kanë parë të arsyeshme drejtuesit, unë kur kam ardhur në fillim ka qenë.”(B.GJ., Infermiere, SUOGJ, Tiranë)

“Nuk ka një sistem të koordinuar. Është vënë në lëvizje, por një person nuk mund ta bëjë” (I.D., Mjek,Spitali Shkodër)

“Do një farë protokolli, edhe për këtë shërbim, të kishte një plan pune, psh një orë në maternitet pasi punonjësja sociale është e vendosur te administrata dhe s’ka lidhje këtu me shërbiminshëndetësor.” (A.M., Mjek, Spitali Vlorë)

“Në këtu nuk i kemi një zyrë stabël si të thuash, i thërrasim në telefon dhe vajzat vijnë më vonë.” (A.S., Mami, Elbasan)

Nga ana tjetër, analiza e të dhënave zbuloi se një faktor shumë i rëndësishëm

pengues për zhvillimin e shërbimit psiko-social është mungesa e kulturës mbi

profesionin si edhe perceptimi i përgjithshëm jo parësor për rolin dhe vlerën që ka një

punonjës social ose psikolog në shëndetësi. Kjo ka sjellë që përfshirja e këtij shërbimi

në institucion të lihet edhe në dorë të drejtuesve deri diku.

I.D.mjek në spitalin e Shkodrës, pohon se është krijuar ajo ideja që nuk bëjnë

ndonjë punë, nuk janë vlerësuar, nuk janë konsideruar si duhet, ne kemi pasur në

strukturë dhe tani kemi vetëm tre për gjithë spitalin.

Informuesit kyç pohojnë se në rastet kur ka pasur argumentim nga drejtuesit ose

projekte, për të ofruar shërbimin psiko-social në institucionet shëndetësore për kujdesin

ndaj shëndetit riprodhues dhe jo vetëm, janë përfshirë specialistë të shërbimit psiko-

social në strukturat e KSHP apo në ato spitalore. Ka pasur iniciativa për të përfshirë

këta profesionistë në sistemin shëndetësor. Në historinë e përfshirjes së punonjësve

sociale dhe psikologëve në sistemin shëndetësor shqiptar është vënë re se këto dy

specialitete nuk do të mund të jepnin maksimumin e tyre si profesione të ndara, duke

qenë se secili prej tyre mban specifikat e vet, prandaj ai është parë që ai të përfshihet

si shërbim. Me gjithë përpjekjet e përfshirjes në strukturat shëndetësore përsëri nuk

është arritur rezultati i duhur. Duke u bazuar dhe tek korniza ligjore dhe strategjitë

sektoriale dhe ndërsektoriale për shëndetin riprodhues, kërkesat e bëra për përfshirjen

e shërbimit psiko-social në strukturat e spitaleve dhe QSH, me profesionistët përkatës,


114

në të shumtën e rasteve janë kthyer për arsye të mbingarkesës në personel shëndetësor,

e përkthyer në mungesë buxheti nga institucionet përkatëse.

“Nuk është fare koncepti i psikologut që duhet të jetë në një shërbim shëndetësor.” (S.E., Infermiere QSH Elbasan)

“Ne e kemi diskutuar me njëri-tjetrin në mbledhjet që bëjmë, që profesionistë të tillë si psikologë ashtu edhe punonjës socialë, duhet t’i kemi në stafet tona, d.m.th. këtu tek ne jo në administratë, por kjo nuk varet nga ne” ( A.M.,Mjek, Spitali Vlorë).

5.2.9. Nevoja për shërbime psiko-sociale

Në bazë të analizës së të dhënave të mbledhura nga intervistat dhe fokus grupet

me personelin shëndetësor tregoi se personeli shëndetësor shpreh interes për shërbimet

psiko-sociale në shëndetin riprodhues. Ata gjykojnë se shërbimi psiko-social duhet të

ekzistojë patjetër, sepse gama e të gjitha problemeve sociale, ekonomike dhe familjare

ndikon drejtpërdrejtë në mirëqenien e pacientëve, qoftë mirëqenien fizike dhe atë

mendore. Ja sesi shprehen disa nga anëtarët e personelit shëndetësor:

“Ne nuk kemi psikologë, une, p.sh, dua të kem në shërbimin parësor dhe punonjëssn social, unë kam vetëm infermieret. Duhet të ketë infermier promocioni, infermier informacioni në shkolla, janë 20 veta, hiq 10 atje fut 10 punonjës socialë ose psikologë.” (S.B, Mjek,QSH Elbasan)

“Profesionistë duhet të ketë në çdo qendër që ka kontakte me pacentët. Një pjesë e mirë e banorëve të lagjes tonë kanë edhe probleme sociale që ndoshta këta specialitë mund të dinë si t’i ndihmojnë” (K.N, Infermiere,QSH Dibër)

Është e nevojshme në çdo pavion të materniteti e neonatologjia, pediatria, në ratet

kur bëhen kur bën aboret...(E.H., Infermiere, Spitali Vlorë)

“Shumë e nevojshme është edhe kur gratë vijnë për të marrë kontraceptivë.” ( L.K., Infermiere, QSH Shkodër)

Përvojat e personelit shëndetësor treguan se shërbimi psiko-social është shumë i

nevojshëm edhe në komunikimin dhe trajtimin e familjarëve të pacientëve.

“Unë do thosha se jemi të vonuar, pacientët dhe familjarët e tyre do të ndiheshin shumë më mirë, që dikush kujdeset përtej kujdesit mjekësor. Ato


115

do të ndiheshin në qendër të vëmendjes. Dhe ne këtë e shohim në të shumtën e rasteve të pacientëve që kemi” ( E. H., Infermiere, Spitali Vlorë )

“ Ka plot raste kur duhet të jenë këta specialistë. Gruas madje në si personel shëndetësor ia zbukurojmë pak situatën, sepse duam ta ruajmë edhe nga depresioni pas lindjes. Madje ndonjëherë nënës ia fshehim, ndoshta bëjmë gabim por po të jetë psikologia apo ndonjë i fushës, mund të ketë mënyrat e veta se si ta bëjë me dije nënën. Aq më tepër që ne kemi raste shumë të vështira, të cilat përfundojnë keq......Ndonjëherë përfundojmë me fjalë jo të mira edhe nga familjarët. Ata kanë të drejtë nga njëra anë, janë të prekur, kanë fëmijën e vet dhe do kenë reagime të tilla. Por ne merremi me gruan e bebin dhe familjarët presin me ankth, ndërkohë që një profesionist psiko-social të mund të merrej me familjarët” (M.B., Mjeke, SUOGJ Tiranë)

Nevojat për mbështetje psiko-sociale janë të domosdoshme edhe për vetë

personelin shëndetësor. Ato pohojnë se rastet që trajtojnë shpesh ndikojnë edhe tek

ato, ndihen të lodhura dhe të ngarkuara emocionalisht. Ja si shprehen disa anëtarë të

personelit shëndetësor:

“Kemi nevojë, edhe pacientët edhe ne, të dyja palët” (GJ.T., Mjeke, QSH Elbasan)

Është shumë i nevojshëm edhe për ne që lodhemi kaq shumë, në fund të çdo

muaji, gjithë ai stres që mbajmë ne tani. Ka ardhë koha ta kemi edhe për veten tonë këtë

shërbim.( B.GJ., Infermire, SUOGJ Tiranë)

5.3.Shërbimetpsiko-socialengakëndvështrimiiofruesvetëtyre5.3.1. Shërbimi psiko-social në të gjithë komponentët e shëndetit riprodhues

Analiza e të dhënave të mbledhura nga intervistat zbuloi se shërbimi psiko-social

është i rëndësishëm në të gjithë komponentët e shëndetit riprodhues në të njëjtën masë

si në kujdesin për shëndetit të nënës dhe fëmijës në çështje të tilla si mbështetje të

nënës dhe familjes së saj për të gjithë kujdesin antenatal, kujdesin dhe mbështetjen për

nënat dhe bebin në periudhën e ushqyerjes me gji të fëmijës, rastet e dhunës në familje,

këshillim për përdorimin e metodave moderne kontraceptive, edukimin e adoleshentëve

për shëndetin seksual dhe riprodhues, dhe mbështetje të forte psiko-sociale për çështje

të inferitlitetit apo kancereve të qafës së mitrës dhe të gjirit. Ja si shprehen specialistët


116

e shërbimit psiko-sociale:

“Janë të rëndësishme për shumë arsye. Për parandalimin dhe kontrollin e sëmundjes dhe promovimin shëndetësor, duke përfshirë kujdesin antenatal dhe postnatal të nënës, ushqyerjen e fëmijës, monitorimin e rritjes dhe vaksinimin, planifikimin familjar, Infeksionet seksualisht të transmetueshme dhe Hiv/AIDS, etj” (T.A., Psikologe, Elbasan)

“Janë të rëndësishme në trajtimin e rasteve të dhunës, ne këshillimin për planifikimin familjar, në rastet e abortit, në mbështetjen e nënave që kanë fëmijët me probleme të ndryshme shëndetësore, në mbështetjen e nënave që humbasin fëmijët e tyre gjatë lindjes. Janë shumë të rëndësishëm edhe në trajtimin e problematikave të shëndetit të adoleshentëve etj.” (A.E., Punonjëse Sociale, Tiranë)

5.3.2. Anashkalimi i shërbimit psiko-social

Pavarësisht rëndësisë që ka shërbimi psiko-social në përmirësimin e shëndetit

të pacientëve që marrin shërbime të shëndetit seksual dhe riprodhues, në pjesën më të

madhe ky shërbim nuk shfrytëzohet nga pacientët. Pacientët mjaftohen me shërbimin

mjekësor, duke anashkaluar plotësisht shërbimet psiko-sociale.

R.B., punonjëse sociale në spitalin e Shkodrës, shprehet se shërbimi është ende

i dobët. Një përqindje e vogël, mos të them e papërfillshme e marrin shërbimin tonë.

Personeli shëndetësor jo gjithmonë i referon raste. Duket që shërbimi anashkalohet si

pasojë e mospasjes besim tek shërbimi, mosnjohjes së mirë të praktikës së punës sociale

në fushën e kujdesit shëndetësor. Dhe kjo vërehet si nga personeli shëndetësor ashtu

edhe nga pacientët. Ja sesi shprehen disa prej profesionistëve :

“Ndonjëherë janë edhe pacintët që nuk kanë besim te shërbimi, kjo mund të jetë rrjedhojë e mosnjohjes së profesionit në shërbime shëndetësore.” (V.M., Punonjëse Sociale, Dibër)

“Nga përvoja ime personale mungojnë strukturat për funksionimin e përgjithshëm, pasi shumica e grave konsultohen me mjekun ose mamien dhe e anashkalojnë totalisht shërbimin që rri aty, për fatin tonë të keq i fjetur” (L.C., Punonjës Sociale, Elbasan).

5.3.3. Bashkëpunimi mes shërbimeve


117

Shërbimet cilësore për pacientët nënkuptojnë jo vetëm shërbime për mirëqenien

fizike, por edhe atë mendore dhe emocionale. Analiza e të dhënave të mbledhura nga

intervistat zbuloi se në sistemin tonë shëndetësor mungon bashkëpunimi mes shërbimit

psiko-social dhe shërbimeve shëndetësore të shëndetit riprodhues. Punonjësit e

shërbimit psiko-social shprehen se janë të rralla rastet kur mjeku mund të referojë një

rast për trajtim psiko-social. Ja sesi shprehen disa të intervistuar:

“Ka një mungesë totale bashkëpunimi midis shërbimeve. Unë vetë jam nënë e re dhe absolutisht në asnjë prej vizitave të mia tek konsultorja nuk m’u referua nga gjinekologia që këtu kemi shërbim psiko-social ku ti mund të konsultohesh ose mund të marrësh një informacion të dobishëm.” (T.A., Psikologe, Elbasan)

“Më bën përshtypje fakti se edhe tek nënat të cilat kishin probleme me fëmijet e tyre të ndryshme si shëndetësore ashtu edhe psikologjke dhe sociale në asnjë nga rastet nuk thërritej stafi i shërbimit psiko-social, gjithashtu edhe me foshnjet e braktisura duhet të merrej mamia ose kryeinfermierja e neonatit për ta referuar tek Shërbimi Social Shtetëror, pra kur profesionisti e merrte vesh, ishte shumë vonë, foshnja ishte braktisur ose nëna kishte dalë.” (L.C., Punonjëse sociale, Elbasan)

“Kam një vit që punoj në këtë strukturë shëndetësore por pak herë jam thirrur nga mjekët për të më referuar raste . Akoma nuk kanë besim tek ne si profesionistë, edhe personeli shëndetësor edhe nga pacientët” ( V.M., Punonjëse sociale, Dibër)

Mungesa e protokolleve dhe vlerësimeve psiko-sociale në kartelat mjekësore që

shoqëron pacientin në institucionin shëndetësor, bën të mundur mosbashkëpunimin e

shërbimit mjekësor me atë të shërbimit psiko-social. Duke mos pasur një dokumentacion

të tillë lidhës mes shërbimeve bën që shërbimi të shkëputet, madje edhe në rastet kur

ofrohet nga specialisti përkatës nuk zbardhet në kartelë.

Mjaft e rëndësishme është edhe mbajtja e statistikave nga ana e shërbimit psiko-

social dhe përdorimi më pas i tyre për zhvillimin e politikave të brendshme shëndetësore

të institucionit dhe në ndihmesë të zhvillimit të shërbimit psiko-social.

5.3.4. Mbulueshmëria e nevojave të pacientëve

Analiza e të dhënave të mbledhura nga intervistat zbuloi se në këto ritme të

zhvillimit, shërbimi psiko-social nuk arrin të plotësojë nevojat që kanë pacientët që


118

marrin shërbime të shëndetit riprodhues. Kjo ndodh edhe si pasojë e mosreferimit te

shërbimet përkatëse. Po ashtu mungesa e burimeve njerëzore për këtë shërbim është një

problem tjetër që shoqëron plotësimin e nevojave. Kjo sepse nuk ka një përllogaritje se

sa duhet të jetë numri i pacientëve që duhet të mbulojë shërbimi psiko-social. Kështu

që është shumë e vështirë që të plotësohen nevojat psio-sociale të pacientëve, kur

profesionistët janë të vendosur në administratë dhe jo gjithmonë janë vetëm në shërbim

të pacientëve të shëndetit riprodhues. Mungesa e ambienteve është një tjetër problem që

pengon plotësimin e nevojave të pacientëve.

Ja sesi shprehen disa prej profesionistëve të intervistuar:

“Nuk besoj se i mbulon për shumë arsye si në strukturë, mirëfunksionim apo edhe në terren ka vështirësitë e tij. Pastaj një person i vetëm nuk arrin dot kurrsesi.” (L.C., Punonjëse Sociale, Elbasan)

“ Duhet një përshkrim i qartë i punës që duhet të bëjmë . Unë vetëm e kam shumë të vështirë të jap shërbimin pasi jam e ngarkuar edhe për pacientë të tjerë dhe jo vetëm për maternitetin dhe neonatologjinë” ((R.B., Punonjëse Sociale, Shkodër)

“ Ndërkohë na duhet të përgatisim vetë dhe se si duhet t’i trajtojmë pacientët, përgatisin vetë edhe një vlerësim, por nuk është se e shkruajmë dhe e raportojmë diku. Kështu ndodh që të biem edhe në pesimizëm dhe mendoni pak se sa motivim na duhet për të bërë punën tonë. Kjo që po them ka lidhje me mjedisin që do të thotë nuk ndihemi të motivuar nga sistemi shëndetësor, që edhe shkencërisht njihet ndikimi psiko-social në shëndet, nuk na sheh ende si bashkëpunëtor” (E.B., Psikologe, Spitali Shkodër)

“Nga mosfunksionimi i sistemit të referimit ndodh që shumë raste të humbasin dhe kjo bën që pacienti të mos marr shërbimin e duhur Ndodh që pacientja mund të ketë nevojë edhe për ndihmë, pasi ajo të ketë dalë nga spitali. Por një person i vetëm nuk mund ta bëjë këtë.”(V. M., Punonjëse sociale, Spitali Dibër

5.3.5.Sfidatesëardhmes

Që shërbimi psiko-social të zhvillohet dhe të bëhet edhe më shumë i ndjeshëm në

mjediset shëndetësore, duhet punuar fort për që të konsolidohet si shërbim. Kjo duke

vendosur një numër të caktuar popullate së cilës do t’i shërbehet dhe më pas duke filluar


119

me përshkrimin e punës dhe detyrat përkatëse të shërbimit psiko-social në kujdesin për

shëndetin riprodhues. Shumë e rëndësishme që përshkrimi i detyrave të jetë qartësisht i

ndarë në dy pjesë: në ato administrative dhe në detyrat specifike në ofrimin e shërbimit.

Plotësimi i këtij shërbimi me logjistikën e duhur, me protokollet, kartela dhe regjistrat

do të ndihmonte në mirëfunksionimin e shërbimit. Dhe supervizimi i punës së këtij

shërbimi do të sillte mbylljen e ciklit për një shërbim i cili ka vendin e tij në mjedisin

shëndetësor.

B.R punonjëse sociale në spitalin Shkodër, shprehet se : do të ishte shumë mirë që edhe ne të mbroheshim nga specialistët e fushës sonë brenda sistemit shëndetësor, padashur të nënvlerësoj personelin shëndetësor, në të gjitha hallkat edhe në politikëbërje edhe këtu në rrethe ku ne zhvillojmë aktivitetin tonë.

Nga analiza e të dhënave të mbledhura nga intervistat rezulton se një nga

sfidat e së ardhmes së shërbimeve psiko-sociale është pranimi i profesionit dhe rritja

e bashkëpunimit mes ofruesve të shërbimeve shëndetësore dhe atyre psiko-social, në

mënyrë që pacientët të trajtohen në të gjitha dimensionet e shëndetit dhe mirëqenies.

Ja sesi shprehen disa prej profesionistëve të intervistuar:

“Ka shumë arsye, por ndër to do të listoja fort pranimit edhe bashkëpunimit nga ana e shërbimeve, sepse të thuash janë profesione të reja nuk do guxoja, pasi puna sociale është hapur si degë në universitet në fillim të viteve 90. Unë vetë jam edhe me Master në Punë Sociale në Shëndetësi” (V.M., Punonjëse sociale, Spitali Dibër)

“Bashkëpunimi, pranimi nga ana e profesionistëve të tjerë, jo si konkurrues apo sikur do i merret puna, por si bashkëpunues edhe si një hallkë, e cila është e domosdoshme që zinxhiri të lidhet, pra të funksionojë sa më mirë shërbimi.” (R.B., Punonjëse sociale, Shkodër)

“Është shumë e rëndësishme që profesionistët e shërbimeve psiko-sociale të kenë një kartelë të tyren ashtu siç e ka edhe mjeku dhe infermieri. (E.B., Psikologe, Spitali Shkodër)

“Nevoja për protokolle të standardizuara për vlerësimin e shëndetit psiko-social është shumë e domosdoshme pasi identifikon punën tonë.” (E.A., Punonjëse sociale, Tiranë)

Shërbimi psiko-social në Shqipëri “vuan” vakuumin kulturor për rëndësinë e


120

shërbimeve sociale. Në këtë kuadër një element i rëndësishëm është ndërgjegjësimi i

popullatës për t’u kujdesur jo vetëm për shëndetin fizik, por edhe për shëndetin mendor.

Duhet të ketë një promovim shumë agresiv për profesionistët e shërbimit psiko-social

dhe në mënyrë të veçantë për rolin e punonjësit social në fushën e kujdesit shëndetësor

duke përfshirë të gjitha hallkat e zinxhirit të punonjësit social, që nga fusha akademike,

në polikëbërje dhe në shërbime.

Ja sesi shprehen disa prej profesionistëve të intervistuarve:

“Ndërgjegjësim dhe edukim të popullatës, si në shëndetin riprodhues ashtu dhe në shëndetin në përgjithësi është shumë i rëndësishëm.,” (R.B., Psikologe, Spitali Shkodër)

“Është e provuar shkencërisht se kombinimi i trajtimit mjekësor me atë psiko-social rrit efektshmërinë në trajtim, duke edukuar edhe popullatën me këtë frymë e bëjmë të mundur që pacientët ta kërkojnë vet shërbimin psiko-social.” (E.A., Punonjëse sociale, Tiranë)

“ Është shumë e rëndësishme që të ketë një lobim më të madh tek drejtuesit e spitaleve dhe qendrave shëndetësore që të kërkojnë këta profesionistë në strukturat që ata drejtojnë” ( T.A., Psikologe, QSH Elbasan)

“Të mund të rregullohet me një udhëzim ministri të veçantë funksionimi i shërbimit psiko-social në shëndetin riprodhues, vetëm kështu mund të bëjmë më të mirën e mundshme për zhvillimin e këtij shërbimi “( R.B., punonjëse sociale, spitali Shkodër)

121

KREU VI

DISKUTIME

Këtu diskutohen gjetjet e zbuluara në këtë studim, si edhe realizohet ballafaqimi

i gjetjeve të këtij studimi me literaturën ekzistuese të fushës duke vënë në dukje

ngjashmëritë dhe dallimet. Ky kre i jep mundësinë kërkuesit të interpretojë gjetjet e

studimit, duke mos bërë thjesht një paraqitje të tyre. Në realizimin e këtij kreu kërkuesi

ndihmohet nga rishikimi i literaturës së fushës.

Qëllimi kryesor i këtij kreu është t’u paraqesë lexuesve një interpretim të

rezultateve, të sqarojë rëndësinë shkencore të tyre dhe të vërë në dukje nevojat për

studime të mëtejshme (Drotar, 2009). Diskutimi i rezultateve të studimit merr në

konsideratë ndikimin e përgjithshëm që kanë faktorët psikologjikë, socialë dhe

mjedisorë në sëmundje, megjithatë merr në konsideratë edhe karakteristikat e veçanta

të sistemit të kujdesit shëndetësor në Shqipëri, si edhe problematikat që sistemi mbart.

Kreu i diskutimeve merr në konsideratë faktin që nga vendi në vend ndryshon kultura

për sa i përket përdorimit të shërbimeve psiko-sociale.

Në përfundim të këtij studimi del se gjendja aktuale e shërbimeve të shëndetit

riprodhues është në përgjithësi e dobët dhe nuk arrin të plotësojë nevojat e popullatës.

Shërbimi riprodhues ka mungesa në aparatura, mjete, në disa ekzaminime të

rëndësishme për shëndetin e pacientëve si dhe mungesa të burimeve njerëzore. Këto

pamjaftueshmëri ndikojnë në largimin e pacientëve për të marrë të gjitha shërbimet e

shëndetit riprodhues në sektorin privat si dhe në atë terciar. Kjo rezulton nga burimet

financiare të pamjaftueshme dhe të pabuxhetuara mirë. Në këtë drejtim rezultatet e këtij

studimi përputhen me rezultatet e studimeve të tjera të fushës dhe i përforcojnë edhe më

tepër rezultatet e tyre (KZLQNZ, 2004; OSFA, 2011).

Studimi nxori në pah se ekziston një sistem për referimin e rasteve në shërbimet

e shëndetit riprodhues, por ky sistem nuk funksionon. Mjekët specialistë janë të


122

përqendruar kryesisht në shërbimin spitalor dhe në kryeqytetet, ndërkohë që në rrethe

ka më pak specialistë obstetër dhe pediatër në shërbimin parësor. Ekziston një traditë e

nënvlerësimit të shërbimit parësor dhe marrjes së shërbimeve në shërbimin spitalor dhe

atë terciar, duke mbingarkuar këta të fundit. Personeli shëndetësor i rretheve mendohet

si më pak i specializuar dhe më pak të trajnuar sesa personeli shëndetësor i kryeqytetit.

Në këtë drejtim rezultatet e këtij studimi përputhen dhe i përforcojnë edhe më tepër

rezultatet e studimeve të tjera të fushës (Ministria e Shëndetësisë, 2004; OSFA, 2011;

ISHP, 2014).

Studimi tregoi se ofruesit e shërbimeve të shëndetit riprodhues kanë një perceptim

pozitiv në lidhje me rolin e profesionistëve të shërbimeve psiko-sociale. Shërbimi

psiko-social në këndvështrimin e tyre duhet të jetë një pjesë e integruar në ofrimin

e shërbimeve shëndetësore. Punonjësit socialë dhe psikologët duhet të jenë patjetër

pjesë e grupeve shumëdisiplinëshe të ofrimit të shërbimeve, së bashku me mjekët dhe

infermierët të cilët kujdesen vetëm për shëndetin fizik. Çdo profesion ka nevojë për

profesionet e tjera. Në këtë drejtim rezultatet e këtij studimi përputhen me rezultatet

e studimeve të tjera të fushës dhe i përforcojnë edhe më tepër rezultatet e tyre (Cabot,

1915; NASW, 1999; IOM, 2001; Noelker, 2001; Ministria e Shëndetësisë, 2003; CASW,

2007; Collins & Daub, 2012; Keffe e të tjerë, 2014; RCGP, 2014; BASW, 2015).

Nga studimi që po paraqesim del se shërbimet psiko-sociale në shëndetësi në

përgjithësi dhe në shëndetin riprodhues në veçanti, janë shumë të nevojshme. Shërbimet

psiko-sociale janë të nevojshme në të gjithë komponentet e shëndetit riprodhues, qoftë

në planifikim familjar, në çështjet e sëmundjeve seksualisht të transmetueshme dhe

HIV, në kujdesin për nënën dhe fëmijën, në edukimin dhe trajtimin e adoleshentëve, në

trajtimin e çështjeve të dhunës, abortit, marrëdhënien me familjarët e kështu me radhë.

Madje, janë të rëndësishëm për të mbuluar këto çështje te targetet më vulnerable të

shoqërisë. Në këtë drejtim rezultatet e këtij studimi përputhen me rezultatet e studimeve

të tjera të fushës dhe i përforcojnë edhe më tepër rezultatet e tyre (UNAIDS dhe ISHP,

2003; Center of Workforce Studies, 2008; Worku dhe Gebresilasie, 2008; Ministria e

Shëndetësisë, 2009; UNFPA, 2013).

Mendojmë, siç del edhe nga studimi, se shërbimi psiko-social është një shërbim

shumë i rëndësishëm për plotësimin e paketës së shërbimeve shëndetësore që u ofrohen


123

pacientëve. Shërbimi psiko-social është i rëndësishëm për të ruajtur një shëndet të

mirë jo vetëm fizik, por edhe mendor dhe emocional tek pacientët që marrin shërbime

mjekësore për shëndetin riprodhues. Shërbimi psiko-social ndihmon për të trajtuar

ankthin, depresionin dhe stresin që mund të shoqërojnë sëmundjen e pacientit, përmes

mbështetjes sociale dhe këshillimit. Në këtë drejtim rezultatet e këtij studimi përputhen

me rezultatet e studimeve të tjera të fushës dhe i përforcojnë edhe më tepër rezultatet e

tyre (Sorensen e të tjerë, 2002; Harding dhe Higginson, 2003; Fildes & Cooper, 2003;

Rehse and Pukrop, 2003; Pirl, 2004; Geron e të tjerë, 2005; Kotkamp-Mothes e të tjerë,

2005; Jacobsen e të tjerë, 2006; Kissane e të tjerë, 2006; Adler & Page, 2008; Townsend

e të tjerë, 2010; Fleming e të tjerë, 2011, Gelbert dhe Browne, 2012; NASW, 2014;

Berdynaj, 2015).

Është e rëndësishme të theksojmë, siç është pohuar në studim, se shërbimi psiko-

social në shërbimet e shëndetit riprodhues është shumë i rëndësishëm përpara, gjatë dhe

pas trajtimit mjekësor të pacientes/it. Nënat dhe baballarët kanë nevojë për mbështetje

emocionale që në konceptimin e fëmijës, gjatë shtatëzanisë dhe pas lindjes, ku kujdesi

është i dyfishtë si për nënën dhe për fëmijën. Në këtë aspekt rezultatet e këtij studimi

përputhen me literaturën ekzistuese të fushës dhe e përforcojnë atë edhe më tepër (Ligji

Nr.8876, datë 4.4.2002 “Për shëndetin Riprodhues”; Shoqata Kombëtare e Punonjësve

Socialë dhe UNICEF, 2006; OBSH, 2008; Ministria e Shëndetësisë, 2009; ISHP, 2010).

Edhe nga studimi ynë del se profesionistët e shërbimeve psiko-sociale

perceptohen si aktorë shumë të rëndësishëm në ofrimin e informacionit për çështjet

e shëndetit riprodhues, sëmundjet seksualisht të transmetueshme apo planifikimin

familjar. Profesionistët e shërbimeve psiko-sociale duhet të ofrojnë informacion për

gjendjen mjekësore dhe të shpjegojnë zhargonin mjekësor tek pacientët. Në këtë drejtim

rezultatet e këtij studimi janë në përputhje me rezultatet e studimeve të tjera të fushës

dhe i përforcojnë edhe më tepër rezultatet e tyre (Shoqata Amerikane e Punonjësve

Socialë Spitalorë, 1928; IOM, 2001; Sorensen e të tjerë, 2002; Fildes & Cooper, 2003;

Geron e të tjerë, 2005; Coulter & Ellins, 2006; Kissane e të tjerë, 2006; Adler dhe Page,

2008; Pillinger, 2010; Fleming e të tjerë, 2011; NASW, 2014).

Rezultatet e studimit treguan se në Shqipëri shërbimi psiko-social në kujdesin

shëndetësor nuk është “instaluar” në të gjithë vendin. Një pjesë e mjekëve, në mungesë të


124

profesionistit të shërbimeve psiko-sociale, e kanë mbuluar vetë edhe këtë lloj shërbimi.

Vetë legjislacioni në këtë drejtim ka probleme. Ligji për Shëndetin Riprodhues në nenin

5 dhe 18 të tij parashikon informimin dhe këshillimin e individëve për shëndetin seksual

dhe riprodhues dhe kjo gjë përplaset me faktin që shërbimi psiko-social nuk funksionon

në të gjithë vendin. E njëjta situatë ndodh edhe me Ligji për masa ndaj ndaj dhunës në

marrëdhëniet familjare në nenin 7 pika 2 ku shërbimi për pasojat psikologjike të dhunës

ndaj grave mbeten shpesh të patrajtuara edhe për faktin e mungesës së specialistëve.

Nga ana tjetër, e njëjta gjë ndodh edhe me ligjin për parandalimin dhe kontrollin e HIV/

AIDS, i cili parashikon këshillim dhe shpërndarje informacioni për parandalimin e HIV/

AIDS. Nenet e parashikuara në legjislacion nuk përputhen me atë që ndodh në realitet

(Ligji nr.8045, datë 07.12.1995 “Për ndërprerjen e shtatëzanisë”; Ligji Nr. 8876 për

Shëndetin Riprodhues në Republikën e Shqipërisë; Ligji nr. 9952, dt. 14.07.2008 “Mbi

parandalimin dhe kontrollin e HIV/ AIDS”; Ligji Nr. 9669, dt. 18.12.2006 “Për masa

ndaj dhunës në marrëdhëniet familjare”, ndryshuar me Ligjin Nr. 10329, dt.30.09.2010)

Nga studimi del në pah se profesionistët e shërbimeve psiko-sociale janë aktorë

të rëndësishëm në sistem për të bërë të mundur edukimin shëndetësor. Punonjësit

socialë dhe psikologët mund të zhvillojnë fushata informimi me popullatën në lidhje

me tematikat e përhapjes së sëmundjeve seksualisht të transmetueshme, HIV/AIDS

dhe planifikimit familjar. Në këtë drejtim rezultatet e këtij studimi janë në pajtim me

rezultatet e studimeve të tjera të fushës dhe i përforcojnë edhe më tepër rezultatet e tyre

(Sorensen e të tjerë, 2002; Fildes & Cooper, 2003; McIntyre, 2005; Kissane e të tjerë,

2006; Adler & Page, 2008; Ministria e Shëndetësisë, 2009; Fleming e të tjerë, 2011,

Paravani dhe Orgocka, 2013).

Studim tregoi se ofruesit e shërbimeve shëndetësore janë të interesuar për

shërbimet psiko-sociale. Shërbimi psiko-social ndihmon në krijimin e lidhjes mes

impaktit fizik, social, emocional dhe ekonomik të sëmundjes. Në këndvështrimin e

ofruesve të shërbimit sëmundja është e lidhur në mënyrë të pazgjidhshme me gjendjen

ekonomike dhe faktorët e tjerë socialë dhe punonjësit e shërbimit psiko-social mund të

punojnë në këtë drejtim. Në këtë drejtim rezultatet e këtij studimi i përforcojnë edhe më

tepër rezultatet e studimeve të tjera të fushës. (Cabot, 1915; Engel, 1977; IOM, 2001;

CASW, 2007).


125

Nga analizat e bëra në këtë studim u vunë në pah disa elemente shumë specifike

për Shqipërinë dhe kulturën e vendin tonë në lidhje me shëndetin fizik dhe atë emocional

e mendor. Studimi sjell përfundimin se zhvillimi efektiv i shërbimit psiko-social në

Shqipëri pengohet nga një mungesë e përgjithshme kulture në lidhje me marrjen e

shërbime psiko-sociale. Në kontekstin tonë ekziston një mentalitet negativ nga pacientët

për marrjen e shërbimeve psiko-sociale. Kështu, ata mjaftohen me marrjen e trajtimit

mjekësor. Kjo ndikon më tej në zinxhirin e funksionimit të sistemit, duke ndikuar që

personeli shëndetësor të mos bashkëpunojë me profesionistët e shërbimeve psiko-sociale

për të referuar rastet për trajtim psiko-social. Kjo mund të argumentohet me mungesën

e protokolleve për funksionimin e shërbimit psiko-social dhe mënyrën e koordinimit

mes shërbimeve. Sfida më e madhe për t’u tejkaluar në zhvillimin efektiv të shërbimit

psiko-social në kujdesin shëndetësor në Shqipëri është nxitja e bashkëpunimit dhe rritja

e pranueshmërisë mbi rëndësinë e trajtimit psiko-social. Sipas Drotar (2009) në metodat

cilësore dhe sasiore një diskutim i mirë mund të parashtrojë sugjerime për studime

të mëtejshme. Në këtë drejtim rekomandohet të realizohen studime të mëtejshme për

eksplorimin e kësaj çështjeje në veçanti. Kjo çështje është me vlerë të eksplorohet sepse

lidhet më tej me mungesën e bashkëpunimit mes profesionistëve të shëndetit dhe atyre

të shërbimeve psiko-sociale dhe pranueshmërinë e profesionit.

Në fokus të këtij studimi ka qenë ndër të tjera edhe analiza e kuadrit ligjor, politik

dhe rregullator për çështjet e shëndetit riprodhues, duke i lidhur ato më shërbimin

psiko-social dhe rëndësinë e integrimit të tij në hallkat e shërbimeve shëndetësore. Me

ndryshimin e sistemit politik Shqipëria filloi të përqafonte konceptet bashkëkohore

të lidhura me shëndetin riprodhues, duke bërë të gjitha ndryshimet e nevojshme në

legjislacion dhe duke hartuar një kuadër të ri ligjor dhe politik për mbështetjen e

legjislacionit.

Zhvillimi i legjislacionit është rezultat i një bashkëpunimi konstruktiv mes

qeverisë shqiptare, donatorëve ndërkombëtarë dhe aktorëve të tjerë të interesuar. Në

të gjithë komponentet kryesore të shëndetit riprodhues janë hartuar (zhvilluan) ligje,

udhëzime dhe strategji për të bërë të mundur zbatimin e tyre. Kështu përmendim “Ligjin

për Shëndetin Riprodhues, Ligjin për Parandalimin dhe Kontrollin e HIV/AIDS, Ligjin

për Ndërprerjen e Shtatëzanisë e kështu me radhë, si edhe disa strategji që kanë në fokus


126

këto komponentë. Megjithatë nga një analizë e hollësishme e ligjeve dhe politikave janë

vënë re disa mangësi.

Shërbimet e shëndetit riprodhues ofrohen në sektorin publik dhe privat dhe

ndërkohë nga analiza e hollësishme e Ligjit për Shëndetin Riprodhues dhe udhëzimit

që qëndron në bazë të tij, konstatojmë se nuk ka përcaktime të qarta për sektorin privat,

duke lënë në këtë mënyrë një vakuum ligjor, që krijon mundësi për të pasur abuzime

nga ky sektor. Planet e veprimit që shoqërojnë zbatimin e strategjive nuk kanë qartësi

për sa i përket zbatimit, duke lënë hapësirë për mospërmbushjen e aktiviteteve dhe

objektivave.

Fakti që janë bërë shumë përpjekje për përmirësimin e kuadrit ligjor dhe politik

lidhur me shërbimet psiko-sociale dhe shërbimet e shëndetit riprodhues, vë në dukje

emergjencën ekzistuese në zhvillimin e shërbimeve psiko-sociale në shëndetësi.

Megjithatë, problemet e përgjithshme që ka sistemi ndikojnë në funksionimin e

shërbimit psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues. Për shkak të problematikave

të identifikuara edhe në këtë studim, roli shërbimit psiko-social është i paqartë dhe

i paqëndrueshëm. Rishikimi i literaturës për realizimin e këtij studimi vuri në dukje

mungesën e protokolleve për funksionimin e shërbimit psiko-social. Zhvillimi i tyre ka

rëndësi jetike që ky shërbim të funksionojë, që puna e profesionistëve të jetë e qartë dhe

të ketë bashkëpunim dhe koordinim mes shërbimeve.


127

KREU VII

PËRFUNDIME DHE PROPOZIME

Kreu i fundit është strukturuar në dy pjesë. Në pjesën e parë realizohet një

përmbledhje e qartë dhe e sintetizuar e rezultateve të studimit. Pjesa e dytë konsiston në

paraqitjen e rekomandimeve mbështetur në gjetjet e studimit.

7.1.Përfundime

Ky studim u përpoq të hidhte dritë mbi ndikimin e shërbimit psiko-social në ofrimin e shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri si edhe identifikimin e nevojave për zhvillimin e këtij shërbimi, përmes analizimit të përvojave të profesionistëve të shërbimeve të shëndetit riprodhues. Përmes metodologjisë së përdorur u eksploruan disa fusha, të tilla, si: shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri, shërbimi psiko-social si një pjesë e rëndësishme në ofrimin e shërbimeve shëndetësore si edhe nevojat për zhvillimin dhe përmirësimin e mëtejshëm të të këtij shërbimit. Në përfundim të tij, studimi arriti në disa përfundime. Konkrektisht:

7.1.1.ShërbimeteshëndetitriprodhuesnëShqipëri

- Gjendja aktuale e shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri është

përgjithësisht e dobët. Shërbimet shëndetësore për kujdesin riprodhues kanë disa

probleme të cilat vështirësojnë sistemin dhe cënojnë cilësinë e shërbimeve që u

ofrohen pacientëve;

- Problemet më të mëdha të shërbimeve të kujdesit shëndetësor lidhen me

mungesën e kapaciteteve të sektorit publik për ofrimin e shërbimeve cilësore.

Shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri “vuajnë” nga mungesa e mjeteve,

kushteve dhe disa llojeve të veçanta të ekzaminimeve dhe analizave të cilat janë

shumë të rëndësishme, kryesisht për shëndetin e nënës dhe fëmijës;

- Mungesa e kushteve, aparaturave dhe mundësive për të kryer ekzaminimet dhe


128

analizat në sektorin publik ndikon drejtëpërdrejt në cilësinë e shërbimeve që u

ofrohen pacientëve dhe krijon për rrjedhojë pakënaqësi tek ata;

- Pakënaqësia e pacientëve nga mungesa e kapaciteteve shkon deri në largimin

e tyre nga sistemi publik dhe marrjen e shërbimeve në sektorin privat, i cili në

përgjithësi ka të gjitha kapacitetet, kushtet dhe ekzaminimet të cilat nuk ofrohen

dot nga sektori publik;

- Sistemi i shërbimeve për shëndetin riprodhues në Shqipëri, për shkak të

problematikave që ka, nuk arrin të përmbushë dhe mbulojë nevojat e të gjithë

pacientëve. Përveç mungesës së kushteve dhe mjeteve, sistemi i shërbimeve

karakterizohet nga një burokraci që pengon pacientët dhe rrit kalvarin e

mundimeve deri në përfitimin e shërbimit. Burokracia ndikon në largimin e

pacientëve për të plotësuar nevojat e tyre në sektorin privat;

- Në shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri, sikurse me shërbimet e tjera

shëndetësore, ekziston një sistem për referimin e rasteve nga sistemi parësor në

atë dytësor dhe terciar. Ky sistem nuk funksionon ashtu siç duhet;

- Mosfunksionimi i sistemit të referimit vjen si rezultat i mungesës së bashkëpunimit

mes niveleve të shërbimit, por edhe si pasojë e kulturës së mosbesimit që është

krijuar tek pacientët. Pacientët vetë janë një faktor për mosfunksionimin e sisemit

të referimit, sepse nuk besojnë në cilësinë e shërbimeve në sistemin parësor dhe

zgjedhin që t’i referohen drejtëpërdrejt spitaleve;

- Fusha e mjekësisë në përgjithësi dhe shëndeti riprodhues në veçanti kanë nevojë

për një edukim të vazhdueshëm gjatë gjithë jetës, në mënyrë që njohuritë e

tyre të përditësohen me të rejat më të fundit të shkencës. Ofruesit e shërbimit

punojnë kryesisht bazuar në njohuritë e tyre të vjetëruara, ndërkohë që shkenca

ka avancuar shumë dhe nevoja për përditësim të njohurive është më se e qartë;

- Ofruesit e shërbimeve të shëndetit riprodhues kanë nevojë të trajnohen në fushën

e tyre të ekspertizës, por për fat të keq trajnimet e vazhdueshme në sektorin

publik mungojnë;

- Mungesa e kualifikimeve e bën shërbimin jo cilësor dhe vulnerabël;

- Shërbimet e shëndetit riprodhues në kryeqytet vlerësohen si më të mira dhe


129

cilësore sesa shërbimet e shëndetit riprodhues në rrethe. Kjo gjë rezulton nga

përqëndrimi i specialiteteve dhe numrit më të madh të specialistëve në Tiranë.

Gjithashtu, kushtet për të plotësuar nevojat e pacientëve janë më të mira dhe

specialistët e shëndetit kanë më shumë kompetenca dhe mundësi informimi sesa

specialistët e rretheve;

- Shërbimet e shëndetit riprodhues në Tiranë janë më të ngarkuara sesa në rrethe.

Pacientët kanë më tepër siguri dhe besim tek stafi mjekësor i kryeqytetit dhe për

këtë arsye ngulmojnë të marrin shërbimet në Tiranë, edhe në ato raste kur i njëjti

shërbim mund të ofrohet në qytetin e tyre;

- Kjo gjë shkatërron sistemin e vërtetë të referimit të rasteve në kujdesin

shëndetësor, mbingarkon shërbimet e shëndetit riprodhues në kryeqytet dhe për

rrjedhojë ndikon në cilësinë e shërbimeve që përfitohen;

7.1.2.Perceptimetestafitmjekësorpërshërbimetpsiko-socialenëshërbimete

shëndetit riprodhues

- Zhvillimet në fushën e shëndetësisë kanë nxitur nevojën për ofrimin e një pakete

shërbimesh, që nuk konsiston vetëm në trajtimin mjekësor të pacientit, por edhe

trajtimin emocional dhe mendor të tij;

- Ofruesit e shërbimeve mjekësore në shëndetin riprodhues vlerësojnë rëndësinë

e të punuarit në grupe shumëdisiplinëshe, si një element kyç në ofrimin e

shërbimeve cilësore dhe trajtimin e pacientit në të gjitha dimensionet;

- Stafi mjekësor e percepton shërbimin psiko-social si një shërbim shumë

të rëndësishëm në drejtim të ruajtjes së një shëndeti të mirë fizik, social dhe

emocional për pacientët. Shërbimet psiko-sociale ndikojnë pozitivisht në

gjendjen emocionale (përballimi i traumave, depresionit, ankthit) të pacientit,

pavarësisht gjendjes së tij shëndetësore ose faktorëve të tjerë socialë-ekonomikë;

- Shërbimi psiko-social, sipas stafit mjekësor, është i rëndësishëm gjatë të gjithë

periudhës së trajtimit të pacientit. Pacientët kanë nevojë për mbështetje psiko-

sociale që në fillim të trajtimit, gjatë tij dhe pas përfundimit të trajtimit në mënyrë

që gjendja e tyre shëndetësore dhe emocionale të jetë e mirë;


130

- Zhvillimi i shërbimeve psiko-sociale në Shqipëri vuan vakuumin kulturor në

njohjen e profesionit dhe rëndësisë së tij në shëndet. Pacientët nuk kanë kulturë në

lidhje me profesionin dhe shërbimet psiko-sociale. Në psikologjinë e pacientëve

ekziston një mentalitet negativ në lidhje me marrjen e shërbimeve psiko-sociale,

duke etiketuar “ata që marrin shërbime psiko-social si të çmendur”;

- Mungesa e kulturës për marrjen e shërbimeve psiko-sociale nga ana e pacientëve

ndikon drejtëpërdrejtë tek bashkëpunimi mes profesionistëve të shëndetit dhe

profesionistëve të shërbimeve psiko-sociale. Për këtë arsye stafi mjekësor nuk i

referon rastet tek shërbimi psiko-social;

- Punonjësit e shërbimeve psiko-sociale vlerësohen si agjentë të bërjes së

ndryshimit në popullatë. Punonjësit socialë dhe psikologët janë aktorë shumë të

rëndësishëm në aspektin e edukimit dhe promocionit shëndetësor;

- Profesionistët që ofrojnë shërbime të shëndetit riprodhues nuk e kanë të qartë se

kush duhet të ofrojë shërbimet psiko-sociale dhe ndarjen e roleve midis punonjësit

social dhe psikologut. Shërbimin psiko-social ia atribuojnë psikologut, ndërkohë

që në kujdesin shëndetësor janë të pranishëm edhe punonjësit socialë edhe

psikologët;

- Shërbimi psiko-social nuk funksionon në të gjithë sistemin. Në disa raste

shërbimi psiko-social është mbuluar nga vetë mjekët ose infermierët;

- Stafi mjekësor është përpjekur ta mbulojë këtë rol, megjithatë pranojnë se atyre

u mungon koha si edhe aftësitë dhe njohuritë për ta bërë këtë gjë;

- Sistemi i përkujdesit shëndetësor ka disa probleme të cilat pengojnë zhvillimin

efektiv të shërbimit psiko-social. Punonjësit e shërbimeve psiko-sociale nuk

kanë ambjente të posaçme për të ofruar mbështetje psiko-sociale si edhe ka një

mungesë të protokolleve të zhvillimit të punës;

- Nga perceptimi i stafit mjekësor, një faktor shumë i rëndësishëm pengues për

zhvillimin e shërbimit psiko-social është mungesa e kulturës mbi profesionin si

edhe perceptimi i përgjithshëm negativ për rolin dhe vlerën që ka një punonjës

social apo psikolog në shëndetësi;

- Pavarësisht nga të gjitha problemet që karakterizojnë sistemin, stafi mjekësor


131

ka interes për shërbimet psiko-sociale në shëndetin riprodhues. Shërbimi psiko-

social duhet të ekzistojë domosdoshmërisht, sepse gama e të gjitha problemeve

sociale, ekonomike dhe familjare ndikon drejtpërdrejt në mirëqenien e pacientëve,

si në mirëqenien fizike dhe në atë mendore.

7.1.3.Shërbimipsiko-socialnësytëeprofesionistëveqëeofrojnëatë

- Shërbimi psiko-social është i rëndësishëm në të gjitha komponentet e shëndetit

riprodhues në të njëjtën masë, konkretisht, në shëndetin e nënës dhe fëmijës,

infeksionet seksualisht të transmetueshme, planifikimin familjar, edukimin dhe

promocionin shëndetësor;

- Shërbimi psiko-social është në gjendje “të fjetur”. Pavarësisht rëndësisë që

ka shërbimi psiko-social në përmirësimin e shëndetit të pacientëve që marrin

shërbime të shëndetit seksual dhe riprodhues, në pjesën më të madhe ky shërbim

nuk shfrytëzohet nga pacientët. Pacientët mjaftohen në çdo rast vetëm me

shërbimin mjekësor;

- Shërbimet cilësore për pacientët mundësohen vetëm përmes një bashkëpunimi

midis profesionistëve të shëndetit dhe profesionistëve të shërbimeve psiko-

sociale. Në sistemin tonë shëndetësor mungon bashkëpunimi mes shërbimit

psiko-social dhe shërbimeve shëndetësore të shëndetit riprodhues. Janë të rralla

rastet kur mjeku mund të referojë një rast për trajtim psiko-social;

- Në këto ritme të zhvillimit, shërbimi psiko-social nuk arrin të plotësojë nevojat

që kanë pacientët që marrin shërbime të shëndetit riprodhues;

- Shërbimet psiko-sociale në kujdesin shëndetësor në Shqipëri funksionojnë në një

mjedis kompleks. Sfidë mbetet pranimi i profesionit dhe rritja e bashkëpunimit

mes ofruesve të shërbimeve mjekësore dhe ofruesve të shërbimit psiko-social,

në mënyrë që pacientët të trajtohen në të gjitha dimensionet e shëndetit dhe

mirëqenies;

- Një tjetër sfidë e rëndësishme për të ardhmen e shërbimit psiko-social lidhet me

ndërgjegjësimin e popullatës për t’u kujdesur jo vetëm për shëndetin fizik, por

edhe për shëndetin mendor.


132

7.1.4.Legjislacionidhepolitikatnëfushëneshëndetitriprodhues

- Ligji për shëndetin riprodhues në Republikën e Shqipërisë mbron të drejtat

riprodhuese të çiftit. Udhëzimi bazuar në këtë ligj nuk paraqet qartësisht nëse

rregullat për ofrimin e shërbimeve janë të detyrueshme edhe për sektorin privat;

- Ligji për shëndetin riprodhues ka disa probleme. Ai nxit ushqyerjen me gji dhe

kontaktin lëkurë më lëkurë mes nënës dhe fëmijës, por nuk përcakton qartë

kohën e qëndrimit të fëmijës me nënën dhe kontaktit lëkurë me lëkurë, të cilat

janë jetike për shëndetin e të sapolindurit;

- Strategjia e Shëndetit Riprodhues ka në fokus shëndetin e adoleshentëve duke

synuar që 70 % e tyre të marrin edukim shëndetësor për çështjet e shëndetit

riprodhues, ndërsa plani përkatës i veprimit nuk bën specifikime për financimin.

Kjo gjë mund të pengojë arritjen e objektivave. Përveç kësaj nuk është qartësuar

cilët do jenë personat përgjegjës për zbatimin e veprimtarive që do bëjnë të

mundur arritjen e objektivave;

- Në strategjinë e re të kontracepsionit parashikohet që në vitin 2014 metodat

kontraceptive do të ofrohen falas vetëm për grupet vulnerable. Problemi qëndron

në faktin se strategjia nuk specifikon qartë se kush bën pjesë në grupet vulnerable

dhe çfarë do të bëhet me pjesën jo vulnerable të popullatës;

- Ligji për ndërprerjen e shtatëzanisë në vetvete është i arrirë për sa i përket

mbrojtjes së shëndetit të gruas, por ka disa probleme. Problemet në këtë ligj

lidhen me dhënien e informacionit për metodat bashkëkohore kontraceptive

dhe vizitat pas abortit. Kjo gjë vlen për të dy sektorët ku ofrohet shërbimi i

ndërprerjes së shtatëzanisë;

- Gjithashtu ligji për ndërprerjen e shtatzënisë nuk parashikon asnjë dispozitë për

sa i përket abortit që kryhet me medikamente. Një mangësi tjetër e ligjit është se

nuk parashikon asnjë dispozitë në lidhje me raportimin e aborteve;

- Strategjia Kombëtare për Parandalimin dhe Kontrollin e HIV/AIDS në

Shqipëri nuk përcakton çfarë veprimesh duhen bërë për të shmangur përhapjen

e infeksionit, si edhe fokusohet në parandalimin primar, duke anashkaluar

strategjitë e reduktimit të dëmit;


133

- Programi Kombëtar për Kontrollin e Kancerit është një dokument strategjik

i nevojshëm, por nuk mjafton për të luftuar kancerin e gjirit dhe të qafës së

mitrës në Shqipëri. Kjo ndodh sepse ky program nuk u përgjigjet kushteve dhe

statistikave aktuale për përhapjen e kancerit të gjirit dhe qafës së mitrës në

Shqipëri;

- Në lidhje me shërbimet psiko-sociale në kontekstin e shërbimeve të shëndetit

riprodhues, mungojnë protokollet e standartizuara për koordinimin e punës.

7.2.Propozime

Në pjesën e dytë të këtij kreu, duke u mbështetur në përfundimet e studimit, jepen

disa propozime për përmirësimin e problematikave që pengojnë zhvillimin në fushën e

shëndetit riprodhues dhe shërbimeve psiko-sociale. Propozimet janë orientuar në disa

drejtime. Konkretisht:

7.2.1.Propozimepërinstitucionetpolitikë-bërëse

- Në hartimin e politikave shëndetësore t’i jepet rëndësi elementëve psiko-socialë

të trajtimit të sëmundjeve, si dhe të parashikohet personel psiko-social si pjesë

e detyrueshme në të gjitha strukturat shëndetësore publike dhe private për

shëndetin riprodhues.

- Të projektohen në buxhetin për shëndetësinë të ardhura për plotësimin e kushteve

dhe sigurimin e mjeteve të nevojshme për ofrimin e shërbimeve të shëndetit

riprodhues;

- Të shtohen në numër dhe llojshmëri ekzaminimet, testet dhe analizat që mund

të merren në sektorin publik për të shmangur largimin e pacientëve drejt sektorit

privat;

- Të krijohen lehtësira në aspektin e burokracive që vështirësojnë marrjen e

shërbimeve të shëndetit riprodhues në sektorin publik;

- Të fuqizohen nga pikëpamja e cilësisë shërbimet e shëndetit riprodhues në rrethe;

- Të rregullohet në mënyrë të organizuar funksionimi i sistemit për referimin e


134

rasteve nga sistemi parësor i kujdesit shëndetësor, në atë dytësor dhe terciar;

- Të krijohen më shumë mundësi për rritje kapacitetesh për profesionistët e

shërbimeve të shëndetit riprodhues, duke zhvilluar trajnime dhe duke mundësuar

zhvillimin e kanaleve të informimit;

- Të shtohen në numër specialitetet në rrethe në mënyrë që të shmanget mbingarkesa

e sistemit të përkujdesit shëndetësor në kryeqytet;

- Të plotësohen nevojat për mjete dhe kushte në qendrat shëndetësore të rretheve;

- Të përfshihet shërbimi psiko-social për pacientët në të gjitha qendra shëndetësore

dhe spitalore në Shqipëri nëpërmjet një urdhri të veçantë të ministrit të

shëndetësisë.

- Të forcohet shërbimi psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues;

- Mbështetja e programeve të marketingut social për të siguruar shumëllojshmëri

metodash kontraceptive moderne;

- Të hartohen protokolle të standartizuara për koordinimin e punës së

profesionistëve të shërbimeve psiko-sociale;

- Të zhvillohen fushata informimi në popullatë në lidhje me rëndësinë e marrjes

së shërbimit psiko-social gjatë trajtimit mjekësor;

- Të krijohet infrastruktura e nevojshme brenda qendrave shëndetësore dhe

spitaleve për ofrimin e shërbimit psiko-social.

7.2.2.Propozimepërofruesiteshërbimeve

- Të informojnë pacientët që marrin shërbime mjekësore për shëndetin iprodhues

në lidhje me ekzistencën e shërbimit psiko-social në qendrën shëndetësore

përkatëse si edhe rëndësinë që ka marrja e shërbimeve psiko-sociale;

- Të bashkëpunojnë gjatë gjithë kohës me profesionistët e shërbimeve psiko-

sociale për të referuar rastet;

- Punonjësit e shërbimit psiko-social, sidomos në sistemin parësor, duhet të

zhvillojnë vetë fushata ndërgjegjësuese për komunitetin.


135

7.2.3.Propozimepërstudimetëmëtejshme

- Ky studim, në kuadër të gjithë zhvillimeve që po ndodhin në fushën e shëndetit

fizik, mendor dhe emocional, është e rëndësishme të ndiqet nga studime të tjera.

Propozohet të realizohen studime të tjera të cilat të fokusohen në aspekte të

veçanta të shëndetit riprodhues, të tilla, si: ndikimi i shërbimeve psiko-sociale

në trajtimin e depresionit post-partum ose në çështje të tjera specifike;

- Në të ardhmen propozohet të realizohen studime që të kenë shumë larmi në

karakteristikat e kampionit, për të eksploruar në këtë mënyrë edhe këndvështrime

të ndryshme;

- Propozohet që studimet e mëtejshme të marrin në konsideratë kufizimet e këtij

studimi dhe të përpiqen t’i tejkalojnë ato.

136

BIBLIOGRAFIA

Abawi, K. (2013). Data Collection Instruments (Questionnaire & Interview). Geneva

Abramson, LY. et.al., Learned helplessness in humans: critique and reformulation: Journal of Abnormal Psychology; 1978, 87, 49-74

Adams, B. et al. (2003). Human, Physical, and Intellectual Resource Generation: Proposals for Monitoring in Murray, C.J.L and Evans, D. (eds) Health Systems Performance Assessment: Debates, Methods and Empiricism. Geneva: World Health Organization: 273-287

Aday, L. A., & Andersen, R. M.(1974) A framework for the study of access to medical care. Health Services Research,1974; 9, 208–220

Adler, P. & Page, R. (2008). Meeting Psychosocial Health Needs, Washington (DC)

Agolli, I & Dhëmbo, E. (2011). Politikat Sociale dhe Mirëqenia Sociale. Tiranë

Ajdini, J. (2011). Problemet sociale. Tiranë

Ajzen et al. Attitude-behavior relations: A theoretical analysis and review of empirical research. Psychological Bulletin, 1977; Vol 84(5), 888-918

Ajzen, I. (1991). The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50 (2), 179 -211

Ajzen, I., & Madden, T. J. Prediction of goal directed behavior: Attitudes, intentions, and perceived behavioral control. Journal of Experimental Social Psychology, 1986; 22, 453-474

Albarracin, D. et al. (2001) Theories of Reasoned Action and Planned Behavior as Models of Condom Use: A Meta-Analysis. University of Connecticut

American Psychological Association. (2002). A reference for developing adolescents. Washington

Andersen, R. M (1968). Behavioral model of families’ use of health services (Research Series No. 25). Chicago, IL: Center for Health Administration Studies, University of Chicago


137

Andersen, R.M & Aday, L.A (1978). Access to medical care in the U.S.: realized and potential. Med Care. 1978 Jul;16(7):533-46

Andersen, R. M. et al.(1994 ) Symbiotic relationships of quality of life, health services research, and other health research. Quality of Life Research; 3, 365–371

Auslander, G. (2001). Social Work in Health Care. Sage Publications

Baker, S. A. (1988). An application of the Fishbein model for predicting behavioral intentions to use condoms in a sexually transmitted disease clinic population (Unpublished doctoral dissertation). University of Washington

BASW. (2015). Integration between health and social care. England

Berkman, L.F.et al. Emotional support and survival after myorcardial infaction: A prospective, population-based study of the elderly. Annals of Internal Medicine, 1992; 117, 1003–1009

Bloomberg, L & Volpe, M. (2008). Completing Your Qualitative Dissertation: A Roadmap From Beginning to End

Bloor, M & Wood, F. (2006). Theoretical Saturation. Sage Publications

Boci, A. et al. (2013). Factors influencing women reproductive health choices in Albania. New York

Boyatzis, R.E. (1998). Transforming Qualitative Information. Sage: Cleveland

Bratch, N. (1974). Health care the largest human service. Social Work, vol 19; no 5

Braun, V. and Clarke, V. Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 2006; 3 (2). pp. 77-101

Brummett, B.H. et al. Characteristics of socially isolated patients with coronary artery disease who are atm elevated risk for mortality. Psychosomatic Medicine, 2001; 63, 267–272

Bryman, A. (1988). Quantity and Quality in Social Research, London, Unwin Hyman

Cannon, I. (1923). “Social work in hospital. A contribution on Progressive Medicine”. Russell Sage Foundation, New York

Claiborne, N. Efficiency of a care coordination model: A randomized study with stroke patients. Research on Social Work Practice, 2003; 16(1), 57–66

Collins, S & Doub, S. (2012). Social Work and Primary Care. NASW


138

Corbetta, P. (2003). Social Research Theory, Methods and Techniques. London: SAGE Publications

Coulter, A. & Ellins, J. (2006). Patient-focused interventions: A review of the evidence. London: The Health Foundation and Picker Institute Europe

Cox, J.L., et al. Detection of postnatal depression: Development of the 10-item Edinburgh Postnatal Depression Scale. British Journalof Psychiatry; 1987; 150:782-786

Creswell, J. W & Miller, D. L. (2002). Determining validity in qualitative inquiry. Theory into Practice, 39 (3), 124-131

Creswell, J.W. (2007). Qualitative inquiry and research design: Choosing among five approaches (2nd ed.). Thousand Oaks, CA: Sage

David, M. & Sutton C.D. (2004). Social Research the Basics. London: SAGE Publications

Dawson, S. et al. (1993). A manual for the use of fucos groups. Boston, USA

Denzel, N & Lincoln, Y. (2005). Handbook of qualitative research. Second edition. Sage Publications

Department for International Development. DFID (2004). Sexual and reproductive health and rights

Dragoti, E. (2007). Hyrje në Punë Sociale. Tiranë: SHBLU

Dragoti, E. e të tjerë (2005) Vlerësimi i shpejtë dhe përgjigje për Hiv/AIDS në Shqipëri: Të rinjtë romë dhe të rinjtë meshkuj që kryejnë seks me meshkuj. UNICEF

Drost, E.A. Validity and Reliability in Social Science Research. Education Research and Perspectives, 2011; Vol.38, No.1

Drotar, D. Writing results and disccusion. Journal of Pediatric Psychology. 2009; vol 34, no 4:339-343

Edwards, H. E. et al. Determinants of nurses’ intention to administer opioids for pain relief. Nursing & Health Sciences, 2001; 3, 149-159

Ell, K. et al. Social relations, social support and survival among patients with cancer. Journal of Psychosomatic Research, 1992; 36, 531–541

Engel, GL: The need for a new medical model: a challenge for biomedicine. Science 1977; 196: 129-136


139

Ewalt, K. Social action theory for public health psychology. American Psychologist; 1991; vol 46

Family Care International. (2007). Safe Motherhood, a review. New York

Fildes, R. & Cooper, B. (2003). Preparing for Change: Social Work in Primary Health Care. CASW, Canada

Fishbein, M. (1967). A behavior theory approach to the relations between beliefs about an object and attitude toward the object. New York, Wiley

Fishbein, M., & Ajzen, I. (1975). Belief, attitude, intention, and behavior: An introduction to theory and research. Reading, MA: Addison-Wesley

Fleming et al. (2011). The role of social work in primary care. Ireland

FPA. (2017). Your guide to contraception. Helping you choose the method of contraception that’s best for you. England

Freitas, H. et al. The Focus Group, a qualitative research method. ISRC, Merrick School of Business, University of Baltimore (MD, EUA), WP ISRC No. 010298; February 1998

Fusch, P & Ness, L. Are we yet there? Data saturation in qualitative research. The Qualitative Report; 2015; Vol. 20. No 9, 1408-1416

Gausia, K. et al. Risk of antenatal psychosocial distress in indigenous women and its management at primary health care centres in Australia. Gen Hosp Psychiatry; 2015 Jul-Aug; 37(4):335-9

Gelberg, L.et al. The behavioral model for vulnerable populations: Application to medical care use and outcomes for homeless people. Health Services Research, 2000; 34, 1273– 1302

Gehlert, S., Browne, T., (2012) Handbook of Social Work, 2nd ed. John Wiley & Sons, INC. Hoboken, New Jersey.

Geron, S.M. et al. Infusing aging skills into the social work practice community: A new look at strategies for continuing professional education, families in society. The Journal of Contemporary Social Services, 2005; 86(3), 431–440

Glanz, K. at al. (1997) Health Behavior and Health Education: Theory, Research and Practice, 2nd edn. Jossey-Bass, San Francisco, CA.


140

Glanz, K. et al. (2008). Health Behavior and Health Education: Theory, Research, and Practice, 4th Edition. Joseey-Bass Publishers

Golafshani, N. Understanding Reliability and Validity in Qualitative Research. The qualitative Report; 2003; Vol 8, no 4

Gori, G. et al. (2011). Vlerësimi i Shërbimeve të Konsultoreve të Nënës dhe Fëmijës në Shqipëri, raporti final. UNICEF

Grunski, S. et al. Ensuring sexual and reproductive health for people living with HIV: an overview of key human rights, policy and health systems issues. Reproductive Health Matters, 2007 May;15 (29 Suppl): 4-26.

Gunn, J. et al.(2006). Putting Woman-Centered Care into Practice: A New (ANEW) Approach to Psychosocial Risk Assessment During Pregnancy. Birth, 33: 46–55. doi:10.1111/j.0730-7659.2006.00073.x

Harding, R & Higginson, IJ. What is the best way to help caregivers in cancer and palliative care? A systematic literature review of interventions and their effectiveness. Palliative Medicine. 2003; 17(1):63–74

Hibbard, J.H., & Pope, C.R. The quality of social roles as predictors of morbidity and mortality. Social Science and Medicine, 1993; 36, 217–225

Hochbaum, G. M. (1958). Public participation in medical screening programs: A sociopsychological study (Public Health Service Publication No. 572). Washington, DC

Ickovics, JR. et al. Urban teens: Trauma, posttraumatic growth, and emotional distress among female adolescents. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 2006;74:841–850

Ingledue, K. et al. College women’s knowledge, perceptions, and preventive behaviors regarding human papillomavirus infection and cervical cancer. American Journal of Health Studies, 2004; 19, 28–34

INSTAT. (2010). Studimi Demografik dhe Shëndetësor në Shqipëri 2008-2009. Tiranë

INSTAT. (2015). Të rinjtë në Shqipëri, sfidat në kohët që ndryshojnë. Tiranë

Institute of Medicine.(IOM) (2001). Crossing the quality chasm: A new health system for the 21st century. Washington, DC: National Academy Press

Instituti i Shëndetit Publik. (2013). HIV/AIDS në Shqipëri. Tiranë


141

Instituti i Shëndetit Publik, (2014). Raport Shëndetësor Kombëtar. Gjendja shëndetësore e popullatës shqiptare. Tiranë

Instituti i Shëndetit Publik. (2015). Abortet në Shqipëri. Analizë e sistemit të survejancës së aborteve. Tiranë

International Conference on Population and Development Programme of Action (ICPD). May 13, 1994:

International Federation Reference Centre for Psychosocial Support (IFRCPS). (2010). Psychosocial interventions: A handbook. Denmark

International Federation of Social Works (IFSW). 2001

IPPF. (2009). Sexual Rights, an IPPF declaration. London, UK

ISOP & ASSA. (2005). Vlerësim i shpejtë dhe përgjigje për HIV/AIDS në Shqipëri. Tiranë

Jacobsen LK at al (2006). Visuospatial memory deficits emerging during nicotine withdrawal in adolescents with prenatal exposure to active maternal smoking. Neuropsychopharmacology 31: 1550–1561

Janz, NK. & Becker, MH. The Health Belief Model: A decade later. Health Education Quarterly; 1984; vol 11 (1), 1-47

Jemmott, JB. et al. Reductions in HIV risk-associated sexual behaviors among black male adolescents: effects of an AIDS prevention intervention. Am J public health; 1992 March; 82(3): 372–377

Kajornboon, A. (2008). Using interviews as research instruments. Research e-journal

Karaj, TH. e të tjerë. (2012) Vlerësimi i nevojave të pacientëve terminalë me kancer në Shqipëri. Raport studimor.

Karta Sociale Europiane, e rishikuar (1996), aksesuar online në https://rm.coe.int/168047e169

Keffe, T. et al. (2014). Social Work in health care. Routledge

Kelley, H. H. (1967). Attribution in social psychology. Nebraska Symposium of Motivation (Vol. 15, pp. 192– 238). Lincoln: University of Nebraska Press


142

Kelly, G.R. et al. Utility of the health belief model in examining medication compliance among psychiatric outpatients. Soc Sci Med; 1987; 25(11):1205-11

Kerlinger, FN. (1986). Foundations of behavioral research (3rd ed.). New York

Kissane, D. et al. Family focused grief therapy: A randomized, controlled trial in palliative care and bereavement. American Journal of Psychiatry. 2006; 163(7):1208–1218

Klerman, GL. Treatments of psychiatric disorders: A task force report of the American Psychiatric Association. Washington, DC: American Psychiatric Association: 1989; Vol. 3

Ko, C. et al. Filipina American women’s breast cancer knowledge, attitudes, and screening behaviors. BMC Public Health; 2003; vol 3, no 1

Kotkamp-Mothes, N. et al. Coping and psychological wellbeing in families of elderly cancer patients. Critical Reviews in Oncology-Hematology. 2005; 55(3): 213–229

Krueger, R. A. (1994). Focus groups: the practical guide goes applied research. Thousand Oaks: SAGE Publications, 2nd. Ed.

Langer, A. et al. The Latin American trial of psychosocial support during pregnancy: Effects on mother’s wellbeing and satisfaction. Latin American Network for Perinatal and Reproductive Research (LANPER) Social Science and Medicine. 1996;42:1589–1597

Larson, EB. et al. Do postcard reminders improve influenza compliance? A prospective trial of different postcard “cues”. Med Care; 1982 Jun; 20(6):639-48

Lavrakas, P. (2008). Face-to-Face Interviewing. Sage Publications

Lechman, C. (2009). A History of the Montreal General Hospital Social Service Department. Quebec, Canada

Lee, M., & Rotheram-Borus, M.J.. Challenges associated with increased survival among parents living with HIV. American Journal of Public Health, 2001; 91, 1303–1309

Ligji Nr.10 107, datë 30.3.2009 “Për kujdesin shëndetësor në Republikën e Shqipërisë”

Ligji Nr.8876, datë 4.4.2002 “Për shëndetin riprodhues”

Ligji Nr.9952, datë 14.7.2008 “Për Parandalimin dhe Kontrollin e HIV/AIDS-it”


143

Ligji Nr. 8045, datë 07.12.1995 “Për ndërprerjen e shtatzënisë në Republikën e Shqipërisë”

Ligji Nr. 138 datë 2014 “Për Kujdesin Paliativ në Republikën e Shqipërisë”

Ligji Nr.9669, datë 18.12.2006 “Për masa ndaj dhunës në marrëdhëniet familjare”

Ligji Nr. 44/2012 “Për shëndetin mendor”

Ligji Nr.10 138, datë 11.5.2009 “Për Shëndetin Publik”

Ligji Nr.8528, datë 23.9.1999 “Për nxitjen dhe mbrojtjen e të ushqyerit me gji”

Lincoln, S.Y., & Guba,G.E. (1985). Natyralistic Inquiry. Sage Publications, Inc. USA

Loxton, D & Lucke, J. (2009). Reproductive Health. Findings from the Australian Longitudinal study on women health. Australia

Lyons, K. Globalization and Social Work: International and Local Implications. The British Journal of Social Work ; 2006; Vol. 36, No. 3, pp. 365-380

MacFarlane, R. D. (2015). Global Population and Reproductive Health. Jones and Barlett Learning.USA

Mason, A. (2003) Domestic violence and women’s mental health. Mental Health Nursing.

Mathhews, P dhe Ross, L. (2010). Metodat e hulumtimit në shkenca sociale. CDA

McCree, D. H. (1997). The effect of social interdependence on condom use self-effi cacy in a college population of African-American females. Dissertation Abstract International, 58(4-B), 2106 (UMI No. AAM9730752)

Meyer, C. H. (Ed.). (1983). Clinical social work practice in an ecosystems perspective. New York: Columbia University Press

Miller, E. et al. (2010). Contraceptive safety, rumours and realities. New York

Ministria e Shëndetësisë. (2003). Strategjia Kombëtare e Sigurimit të Kontraceptivëve. Tiranë

Ministria e Shëndetësisë. (2003). Strategjia Kombëtare për Parandalimin dhe Kontrollin e Përhapjes së HIV/AIDS në Shqipëri 2004-2010. Tiranë

Ministria e Shëndetësisë. (2004). Strategjia afat-gjatë e zhvillimit të sistemit të kujdesit shëndetësor. Tiranë

Ministria e Shëndetësisë. (2007). Dokumenti strategjik për shëndetin riprodhues.


144

Tiranë

Ministria e Shëndetësisë. (2009). Analizë e situatës aktuale në sektorin e shëndetit riprodhues. Tiranë

Ministria e Shëndetësisë. (2009). Protokolli Kombëtar i Planifikimit familjar. Tiranë

Ministria e Shëndetësisë. (2009). Të mbajmë Shqipërinë një vend me prevalencë të ulët të HIV/AIDS. Strategjia Kombëtare për Parandalimin dhe Kontrollin e HIV/AIDS në Shqipëri. Tiranë

Ministria e Shëndetësisë. (2016). Dokumenti strategjik dhe plani i veprimit për shëndetin seksual dhe riprodhues 2017-2021. Tiranë

Miria, S., Sala, V. (1999). Gratë, viktima të shumë abuzimeve (dhunë, prostitucion dhe trafikim). Studim mbi studimet për gruan shqiptare.

Mongtogomety, K. et al. Human Papillomavirus and Cervical Cancer Knowledge, Health Beliefs, and Preventative Practices in Older Women. Jognn. Volume 39, Issue 3, Pages 238–249

Morgan GA, Harmon RJ (2001). Data Collection techniques. J. Ame

Morgan, D. L. (1988). Focus groups the qualitative research. Beverly Hills: SAGE Publications

Moriarty, J. et al. Literature Review of Roles and Issues within the Social Work Profession in England, 2015a, London, King’s College London, Social Care Workforce Research Unit

Morse, J. (2004). The SAGE Encyclopedia of Social Science Research Methods: Theoretical Saturation. Thousand Oaks:Sage Publications

NASW. (1996). Code of Ethics of the National Association of Social Workers. NASW

NASW (2014) . Issue Winter . Practice prespectives. https://www.socialworkers.org/

NASW. (2014). Better Health, Better Health Care, and Reduced Costs Integrating Community Supports into Michigan’s Health Care System. Michigan

National Institute of Health. (1979). National Commision for the Protection of Human Subjects of Biomedical and Behaviour Research. The Belmint Report. Ethical Principles and Guidelines for the Protection of Human Subjects of Research. Washington DC

Netting, F & Williams, F. (1996). Case manager-physician collaboration: Implications


145

for professional identity, roles and relationships. Health & Social Work, 21, 216–224

Nikolaus, T. et al. A randomized trial of comprehensive geriatric assessment and home intervention in the care of hospitalized patients. Age and Ageing, 1999; 28, 543–550

Noelker, LS. (2001). Who will care for older people? Workforce issues in a changing society. Generations, 25(1), 85–91.

Olsen, W. (2004). Triangulation in Social Research: Qualitative and Quantitative Methods Can Really Be Mixed. Causeway Press

Orb, A. et al. Ethics in qualitative research. Journal of nursing scholarship; 2000. Vol 33, no 1; 93-96

OSFA. (2011). Aksesimi i shërbimeve të kujdesit shëndetësor nga grupet në nevojë. Tiranë.

Paravani, A & Orgocka, A. Contraceptive Social Marketing in Albania – Nesmark Story. The European Journal of Contraception and Reproductive Health. 2013; Vol 18:3

Patton, M.Q. (1990). Qualitative evaluation and research methods. SAGE Publications

Pescosolido, B.A., (2000). The role of Social Networks in Lives of Persons with Disabilities. Pg. 468-489, in G.L.Albrecht, K.D.Seelman & M.Bury (eds) , Handbook of Disabilities Studies. Sage Publications.

Pillinger, J. (2010). Formative Evaluation of the Joint Community Participation in Primary Care Initiative, Executive Summary. Ireland

Pirl, EF. Evidence report on the occurrence, assessment, and treatment of depression in cancer patients. Journal of the National Cancer Institute Monographs. 2004; 32:32–39

Pocketts, R.& Beddoe, L. Social work in health care: An international perspective. International Social Work 2017, Vol. 60(1) 126– 139. isw.sagepub.com

QSHPZH e të tjerë. (2013). Raporti Alternativ i OJF për situatën lidhur me komponentët e shëndetit riprodhues. Tiranë

RCGP. (2014). Gp’s and social workers: Partners for Better Care. Delivering health and Social Care Integration Together. England

Rehse, B & Pukrop, R. Effects of psychosocial interventions on quality of life in adult cancer patients: Meta analysis of 37 published controlled outcome studies. Patient Education & Counseling. 2003; 50(2):179–186


146

Ritchie, J & Lewis, J.(2003). Qualitiative Research Practice, A guide for Social Science Students and Researchers. SAGE Publications

Sani Cln, I.L., (2013) Data collection techniques a guide for researchers in humanities and education.http://www.interesjournals.org/irjcsis/april-2013-vol-2-issue-3/data-collection-techniques-a-guide-for-researchers-in-humanities-and-education

Schwartz, G.E. Testing the biopsychosocial model: The ultimate challenge facing behavioral medicine? Journal of Consulting and Clinical Psychology, 1982; Vol 50(6), 1040-1053

Seymor, A. (2004). Focus Groups: An Important Tool for Strategic Planning. Washington DC

Smetana & Adler. (1986). Fishbein value x expectation model. Personality and social psychology bulletin. Vol 6

Sofaer, S. at al.(1999). Qualitative Methods: What Are They and Why Use Them? Health Services Researche, Dec. 34 (1101-18)

Sorensen, S. et al. How effective are interventions with caregivers: An updated meta-analysis. The Gerontologist. 2002; 42(3): 356–372

Stake, R. (1995). The art of case study research. Thousand Oaks, CA: Sage

Streetman, LG. Contrasts in the self-esteem of unwed teenage mothers. Adolescence. 1987; 22:459–464

Studimi mbi Demografinё dhe Shёndetin nё Shqipёri/SDSHSH (2008-2009). Kapitulli IX: Shёndeti i nёnёs dhe fёmijёs. Fq. 126-133

Subashi, A. (2015). Ndryshimi i qëndrimeve dhe sjelljeve të të rinjve ndaj shëndetit riprodhues dhe seksual në vendin tonë, faktor për të shmangur vulnerabilitetin e grupit. Universiteti i Tiranës

Sutton, S. (2000). Health Behavior: Psychosocial Theories. International encyclopedia of the social and behavioral scences. 6499-6506

Sheeran, P., & Orbell, S. Self-schemas and the theory of planned behaviour. European Journal of Social Psychology, 2000; 30, 533-550.

Shoqata Kombëtare e Punonjësve Socialë & UNICEF. (2006). Vlerësimi i kapaciteteve të punonjësve të shërbimit shëndetësore për të adresuar problemet e dhunës me bazë gjinore. Tiranë


147

Tahiri, F. et al. (2013). Metodat e kërkimit shkencor në shkenca sociale. Tiranë: Albpaper

Tanner-Smith. et al. Evaluating the Health Belief Model: A critical review of studies predicting mammographic and pap screening. Social Theory & Health 2010; 8(1):95-125

Taylor, D & Carter, S. A. (2007). Review of the use of the Health Belief Model (HBM), theTheory of Reasoned Action (TRA), the Theory of Planned Behaviour (TPB) and the Trans -Theoretical Model (TTM) to study and predict health related behaviour change. London

Thomas, C. (1993). De-Constructing Concepts of Care. British Sociological Association. http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/0038038593027004006

Todhri, F., Rama, R. (2012) Praktikë e punës sociale në kujdesin shëndetësor. Mediaprint, Tiranë

Townsend, D. et al. Cancer nutrition rehabilitation program: the role of social work, Current Oncology, 2010, vol 17, 6: 12-17

Trevithick, P. (2000). Social Work skills, a practice handbook. Philadephia Open University

Tulchinsky, H.T., & Varavikova, A.E., (2014,2009,2000) The New Public Health. Academic Press.

UNDP et al. (2014). Analizë e situatës në Shqipëri. UNDP

UNESCO Swaziland. (2000). Module 3:Social Work. France: Ag2i Communication

United Nations. (2000). Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women

United Nations. (2015). Trends in Contraceptive Use. New York

United Nations. (2015). The development millenium goals report 2015. New York

USAID. (2010). Albania family planning. Improving access to and use of modern contraceptive methods among young men and women. Tirana

Vaso, M. (2009). Proceset dhe institucionet e politikës sociale. Tiranë

Vonk, J. (2016), http://www.jennifervonk.com/uploads/7/7/3/2/7732985/lecture_6_sampling.pdf\


148

Webster, M. (1985). Webster`s nith new collegiate dictionary. Meriam - Webster Inc.

Weijer, C. et al. Protecting Communities in Research: Current guidelines and limits of extrapolation. Nature Genetics 1999, 23 (3): 275-80

Weiner, B. Attribution theory of achievement motivation and emotion. Psychological Review; 1985; Vol. 92, No 4

World Medical Association , (1996)

WHO. (1946). Constitution of the world health organization. New York

WHO. (2004). Contraception: Issues in Adolescent Health and Development. Geneva

WHO (2005) The WHO multi-country study on women’s health and domestic violence against women, gjendet në www.who.int/en/

WHO. (2015). Annual Technical Report. New York.

Williams, M.E. et al. How does the team approach to outpatient geriatric evaluation compare with traditional care: A report of a randomized controlled trial. Journal of theAmerican Geriatrics Society, 1987; 35(2), 1071–1078

Worku, F & Gebresilassie, S. (2008). Reprodution health for health science students. University of Gondar

ZLNDQ (2014). Monitorimi i shërbimit të kujdesit shëndetësor parësor në shqipëri:studim kërkimor. Tiranë

Zohrabi, M. Mixed Method Research: Instruments, Validity, Reliability and Reporting Findings. Theory and Practice in Language Studies, 2013; Vol. 3, No. 2, pp. 254-262

149

Webliografia

http://www.who.int/topics/reproductive%20_health/en

https://www.oecd.org/dac/2754929.pdf

http://www.un.org/popin/unfpa/taskforce/guide/iatfreph.gdl.html

http://www.ishp.gov.al/wp-content/uploads/2015/kalendar/Kontracepsioni.pdf

ht tp : / / i shp.gov.a l /wp-content /uploads/2015/09/DITA-BOTERORE-E-

KONTRACEPSIONIT.pdf

http://www.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/programme_of_action_Web%20

ENGLISH.pdf

http://www.doktoratura.unitir.edu.al/wp-content/uploads/2013/04/Doktorature-Irida-

Agolli-Nasufi-Fakulteti-i-Shkencave-Sociale-Departamenti-Pune-Sociale.pdf

https://www.hsrd.research.va.gov/for_researchers/cyber_seminars/archives/qir-

061412.pdf

https://www.osfa.al/sites/default/files/vleresimi_nevojave_per_kujdes_paliativ_

sipas_rajoneve_2012.pdf

http://cssl.osu.edu/posts/documents/focus-groups.pdf

http://www.shendetesia.gov.al/files/userfiles/Shendeti_Publik/Paketa_e_rishikuar_e_

miratuar.pdf

http://www.ohchr.org/EN/UDHR/Documents/UDHR_Translations/aln.pdf

https://dspace.aab-edu.net/bitstream/handle/123456789/960/0d6ffd66-3c45-4404-

b89f-b4894f95759c.pdf?sequence=2&isAllowed=y

http://campus.educadium.com/newmediart/file.php/137/Thesis_Repository/recds/

assets/TWs/UgradResearch/ResMethgen/files/notes/resInstrsem1.pdf

http://optimierung.mathematik.unikl.de/mamaeusch/veroeffentlichungen/ver_texte/

sampling_en.pdf

http://www.un.org/womenwatch/daw/beijing/index.html

http://www.unfpa.org/icpd

150

Shtojca A

MIRATIMI I INTERVISTËS

Titulli i studimit: Shërbimi psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri

Autore e studimit: Miranda Spahiu, studente doktorature dhe pedagoge me kohë

të plotë pranë Departamentit të Punës Sociale dhe Politikave Sociale, Fakulteti i

Shkencave Sociale, Universiteti i Tiranës.

Prezantimiistudimit

Në kuadrin e mbrojtjes së titullit “Doktor i Shkencave” po zhvilloj një studim për

rëndësinë dhe sfidat e integrimit të shërbimit psiko-social në shërbimet e shëndetit

riprodhues në Shqipëri. Qëllimi i këtij studimi është të eksplorojë ndikimin e shërbimit

psiko-social në ofrimin e shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqipëri si edhe

identifikimi i nevojave për zhvillimin e këtij shërbimi, përmes analizimit të përvojave

të profesionistëve të shërbimeve të shëndetit riprodhues. Përpara se të kërkoj miratimin

tuaj për t’u bërë pjesë e studimit, më poshtë po shpjegoj disa aspekte të rëndësishme

të tij.

Konfidencialiteti

Çdo lloj informacioni që ju do të jepni për këtë studim do të jetë tërësisht konfidencial.

Emri juaj në asnjë rrethanë nuk do të paraqitet në publikim.

Përfitimetdherisqetngapjesëmarrjanëstudim

Ky studim do të japë një kontribut të veçantë në zhvillimin e shërbimit psiko-social

në mjekësi në Shqipëri dhe kontributi juaj për të bërë për mundur këtë është shumë i

vlefshëm. Nga pjesëmarrja në studim nuk do të keni asnjë risk.

Cili do të jetë roli juaj në studim?

Nëse bëheni pjesë e studimit ju duhet t’i përgjigjeni disa pyetjeve në lidhje me shërbimet

e shëndetit riprodhues në Shqipëri, si edhe rëndësinë e shërbimeve psiko-sociale në

trajtimin sa më të plotë të pacientëve.


151

Pjesëmarrja në studim është vullnetare

Pjesëmarrja juaj në studim është vullnetare. Pasi studiuesja ju ka prezantuar me

studimin, ju mund të zgjidhni vetë të bëheni ose jo pjesë e studimit.

Amundtëhequnëdorëngastudimi?

Sigurisht, ju mund të largoheni nga studimi në çdo moment nëse gjykoni se nuk

dëshironi të jeni pjesë e tij.

Regjistrimi i të dhënave

Regjistrimi i intervistës mund të bëhet me audio ose duke mbajtur shënime. Vetëm

autori i studimit ka të drejtë të zbardhë materialet e regjistruara.

Përinformacioneosepyetjetëtjera:

Nëse keni nevojë për informacione të tjera lidhur me pjesëmarrjen tuaj në studim, ju

lutem më kontaktoni në:

Miranda SPAHIU

Nr. kontakti: 00355672058398

E-mail: [email protected]

Dokumenti i mësipërm përshkruan procedurat për studimin me titull “ Shërbimi

psiko-sociale në shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri”. Duke nënshkruar këtë

formular miratimi, ju tregoni se keni zgjedhur në mënyrë vullnetare të jeni pjesë e këtij

studimi.

____________________________________ ________________

Nënshkrimi i personit që do të intervistohet Data

____________________________________ ________________

Nënshkrimi i personit që do të intervistohet Data


152

Shtojca B

UDHËZUESI I INTERVISTËS ME PERSONA KYÇ

Përshëndetje,

Unë jam Miranda Spahiu, pedagoge e Universitetit të Tiranës, pranë Fakultetit

të Shkencave Sociale, në Departamentin e Punës dhe Politikës Sociale. Aktualisht

jam duke ndjekur studimet dokrorale pranë këtij Fakulteti. Në këtë kuadër , jam duke

kryer një studim për shërbimin psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues në

institucionet publike në Shqipëri,e parë kjo nga këndvështimet e ofruesve të shërbimit.

Kontributi juaj si profesionist/e në fushën e shërbimit të kujdesit për shëndetësor për

shëndetin riprodhues është thelbësore për realizimin me sukses të studimit. Do t’Ju

isha mirënjohëse, nëse ju do të vlerësoni pozitivisht pjesëmarrjen në studim , duke

iu përgjigjur një listë pyetjesh që unë kam përgatitur me qëllim njohjen sa më të

hoolësishme rreth shërbimeve për shëndetit riprodhues.

A. Të dhëna të përgjithshme:

Kodi i pjesëmarrësit/es: ___________________

Data e intervistës: ___________________

Qyteti________________________

Profesioni: ___________________

Institucioni: ___________________

B. Shërbimet e shëndetit riprodhues dhe roli i institucioneve publike

1. A mund të më tregoni cili është roli juaj në fushën e shëndetit riprodhues?

2. Cilat janë shërbimet për shëndetin riprodhues që ofrohen për popullatën? A janë

shërbime specifike për këtë fushë apo janë të përgjithshme nga të cilat përfshihen

edhe ky grup popullate?

3. Në dijeninë tuaj çfarë shërbimesh të tjera ofrohen në kujdesin për shëndetin

riprodhues?

Nëse jo, a kërkojnë shërbime të tjera përrfituesit?


153

4. Po anëtarët e tjerë të familjes, a përfitojnë nga këto shërbime?

5. Cilat janë problematikat që hasen në ofrimin e shërbimeve të shëndetit riprodhues

? A mund të analizoni arsyet e këtyre problematikave?

6. A mund të identifikoni disa masa që mund të merren për përmirësimin e këtyre

vështirësive?

7. Sipas mendimit tuaj, a adresojnë shërbimet për shëndetin riprodhues nevojat për

mbështetje psiko-sociale të pacientëve? Nëse jo, specifikoni pengesat

8. Sipas mendimit tuaj, a janë shërbimet shëndetësore për shëndetin riprodhues të

ndjeshme ndaj nevojave psiko-sociale?

9. Në dijeninë tuaj a ekziston një mekanizëm vlerësimi për nevojat psiko-sociale

të pacientëve të shërbimeve për shëndetin riprodhues? Nëse jo, si realizohet

vlerësimi?

10. A mund të identifikoni aktorë të tjerë që luajnë rol në ofrimin e mbështetjes

psiko-sociale dhe dhënien e këtij shërbimi?

C. Nevojat për shërbime psiko-sociale

1. Çfarë mendoni për integrimin dhe përfshirjen e shërbimit psiko-social në

kujdesin shëndetësor për shëndetin riprodhues?

2. Sipas mendimit tuaj cilat janë nevojat e paplotësuara psiko-sociale të pacientëve?

3. Si mendoni, a janë të njohur punonjësit e shëndetësisë me shërbimin psiko-social

dhe ofruesit e këtij shërbimi?

4. Sias mendimit tuaj, cilat janë vështirësitë dhe problemet që kanë shërbimet psiko-

sociale që ofrohen aktualisht në kujdesin shëndetësor për shëndetin riprodhues?

5. Cilat janë disa nga çështjet që duhen përmirësuar për të bërë që ky shërbim të

funksionojë ?

6. Cilat janë mekanizmat, strategjitë apo politikat që duhet të zhvillohen për ta bërë

këtë proces më të sukseshëm?

7. A dëshironi të shtoni ndonjë opinion tjetër i cili nuk u prek gjatë intervistës?

Faleminderit!


154

Shtojca C

UDHËZUESI I INTERVISTËS ME PROFESIONISTËT E SHËRBIMEVE TË SHËNDETIT RIPRODHUES (MJEKE/Ë,

INFERMIERE/Ë, MAMI)

Tema: Shërbimi psiko-social në shërbimet e shëndetit ripodhues në Shqipëri

( Studim ekslorues)

Kërkuese shkencore: Miranda Spahiu, Lektore, UT, Fakulteti i Shkencave Sociale,

Departamenti i Punës Sociale dhe Politikës Sociale

Udhëheqës shkencor : Prof. Dr. Edmond Dragoti, Departamentit të Punës dhe

Politikës Sociale, UT.

Tё dhёnat e studimit do tё ruhen nga studiuesja. Emri juaj nuk do të shkruhet në

asnjë vend. Nёse tё dhёnat e kёtij studimi publikohen, asnjё informacion identifikimi

personal nuk do tё bёhet i ditur. Do tё ruajmё fshehtёsinё e pjesёmarrjes nё kёtё studim

deri nё kufirin e lejueshёm me ligj. PJESËMARRJA ËSHTË VULLNETARE dhe ju

jeni i lirë që të ndryshoni mendjen për pjesëmarrjen tuaj në çdo kohë.

A. Të dhënat përgjithshme

Kodi i pjesëmarrësit/es_______________

Data e intervistës_____/_______/_______

Qyteti_________________________

Gjinia________________________

Profesioni _____________________

Institucioni _____________________

Përvoja në fushën e shërbimeve të shëndetit riprodhues__________________


155

B.Funksionimidhepështatshmëtiaeshërbimeveekzistuese

1. Cila është përvoja juaj në fushën e shëndetit riprodhues?

2. Sipas mendimit tuaj, si funksionin shërbimi për shëndetin riprodhues?

3. Sa efikase janë shërbimet e ofruara për shëndetit riprodhues në adresimin e

problematikavë të ndryshme ?

4. Nga përvoja juaj e bazuar në kontaktin e përditshëm me pacientët, a ka nevojë

për një mbështetje psiko-sociale kur ofroni kujdesin shëndetësor për pacientët

dhe familjet e tyre?

5. Çfarë kategorish të popullatës kërkojnë zakonisht shërbime shëndetësore në

institucionin tuaj?

6. Në përgjithësi, si do t’i vlerësonit njohuritë, sjelljet dhe kompetencat e personelit

shëndetësor në Shqipëri, për të njohur, trajtuar dhe menaxhuar nevojat psiko-

sociale të pacientëve që kanë nevojë për shërbime të shëndetit riprodhues.

7. Sipas mendimit tuaj, sa i/e aftë jeni ju për të ofruar gamën e shërbimeve që

përfshihen në mbështetjen psiko-sociale, të tilla, si: njohuri për zhvillimin

social, fizik, kognitiv dhe emocional në faza të ndryshme të jetës riprodhuese,

teoritë e ndryshimit të sjelljes, faktorët që ndikojnë në angazhimin e personave

në sjellje të shëndetshme, faktorët për këshillim të sigurt dhe efektiv, teknikat

bazë të këshillimit, mënyrat e komunikimit, fuqizimin e individëve, impaktin e

roleve gjinore dhe kontekstit kulturor, etj?

8. Sipas mendimit tuaj , kush duhet ta ofrojë shërbimin psiko-social në institucionet

shëndetësore?

9. A mund të më tregoni raste me të cilat iu është dashur të përballeni me pacientët

dhe familjarët e tyre , ku përveç shërbimit shëndetësor ka pasur nevoja edhe

për trajtim nga specialistë të shërbimeve psiko-sociale?

10. A mund të më thoni disa faktorë të cilat kanë penguar në përfshirjen e këtyre

profesionistëve si pjesë e strukturave shëndetësore?

11. Por kur këto profesionistë janë në strukturë , cila është marrëdhënia juaj me ta?


156

C. Nevoja për shërbimin psiko-social në shërbimet për shëndetin riprodhues

12. Sipas mendimit tuaj, çfarë ndikimi ka mbështetja psiko-sociale tek pacientët

(përfituesit) e shërbimeve të shëndetit riprodhues?

13. Cilat janë disa nga pasojat e mos-ofrimit të shërbimit psiko-social në shërbimet

e shëndetit riprodhues?

14. Cilat janë disa nga mekanizmat për të ofruar mbështetje psiko-sociale që stafi

mjekësor përdor kur përballet me pacientë që kanë nevoja të tilla?

15. Sipas mendimit tuaj, si mund të ndihmohen stafet mjekësore për të menaxhuar

raste mjekësore që kanë nevojë për mbështetje psiko-sociale ?

16. Si mund të forcohet roli i shërbimit psiko-social në ofrimin e gamës së

shërbimeve për shëndetin riprodhues

FALEMINDERIT

157

Shtojca Ç

UDHËZUES I INTERVISTËS ME SPECIALISTËT E SHËRBIMIT PSIKO-SOCIAL

Tema: Shërbimi psiko-social në shërbimet e shëndetit ripodhues në Shqipëri

( Studim ekslorues)

Kërkuese shkencore: Miranda Spahiu, Lektore, UT, Fakulteti i Shkencave Sociale,

Departamenti i Punës Sociale dhe Politikës Sociale

Udhëheqës shkencor: Prof. Dr. Edmond Dragoti, Departamentit të Punës dhe

Politikës Sociale, UT.

Tё dhёnat e studimit do tё ruhen nga studiuesja. Emri juaj nuk do të shkruhet në

asnjë vend. Nёse tё dhёnat e kёtij studimi publikohen, asnjё informacion identifikimi

personal nuk do tё bёhet i ditur. Do tё ruajmё fshehtёsinё e pjesёmarrjes nё kёtё studim

deri nё kufirin e lejueshёm me ligj. PJESËMARRJA ËSHTË VULLNETARE dhe ju

jeni i lirë që të ndryshoni mendjen për pjesëmarrjen tuaj në çdo kohë.

A. Të dhëna të përgjithshme

Data __________________

Qyteti____________________

Profesioni __________________

Gjinia a. Femër b. Mashkull

Mosha__________________

Institucioni ku punoni __________________

Pozicioni __________________

Vite pune si ofruese shërbimi __________________

Niveli i edukimit (specifiko) I lartë __________________

Master __________________


158

B.Rolidhefunksioniishërbimitpsiko-socialnëkujdesinshëndetësor

1. Cilat janë funksionet e shërbimit psikosocial sipas nevojave të pacientëve që

paraqiten në shërbimin tuaj?

2. Cila është baza ligjore mbi të cilën mbështet ofrimi i shërbimit psiko-social në

kujdesin shëndetësor për shëndetin riprodhues?

3. Cili është kuadri institucional mbi të cilët mbështetet funksionimi i shërbimit

psiko-social ?

4. A egziston një përshkrim i qartë pune për specialistët e shërbimit psiko-social

pranë institucionit tuaj?

5. Cilat janë shërbimet direkte që ofron shërbimi psiko-social për pacientët?

6. Çfarë shërbimesh psiko-sociale kërkohen më tepër nga pacientët?

7. Çfarë dokumentacioni përdorni për të identifikuar dhe vlerësuar pacientët e

shërbimit psiko-social?

8. Cfarë kategorish pacientësh kanë nevojë më tepër se të tjerët për mbështetje

psiko-sociale?

9. A mendoni se keni nevojë për më shumë njohuri në lidhje me trajtimin e

pacientëve për problematikat që ata kanë?

10. Cilat janë nevojat më të ngutëshme për shërbimin psiko-social në institucionin

tuaj?

11. Sipas mendimit tuaj, cila janë nevojat afatgjata për shërbimin psiko-social në

institucionin tuaj?

C.Shërbimetpsikosocialedhenevojapërtëekzistuar

12. A mendoni se shërbimet psiko-sociale që ofrohen në institucionin tuaj janë

përgjegjëse mjaftueshëm për të ndihmuar pacientët që të përballojnë jo vetëm

sëmundjen fizike por edhe atë mendore, emocionale e sociale?

13. A keni ndonjë sugjerim specifik në lidhje me forcimin dhe zgjerimin e shërbimit

psiko-social në institucionet shëndetësore?

14. A siguron baza ligjore aktuale ofrimin e shërbimit psiko-social si pjesë e kujdesit

shëndetësor për shëndetin riprodhues?

Jufaleminderit!


159

Shtojca D

UDHËZUESI I FOKUS GRUPET ME PERSONELIN SHËNDETËSOR QË OFROJNË SHËRBIME TË SHËNDETIT

RIPRODHUES

Përshëndetje,

Unë jam Miranda Spahiu, pedagoge e Universitetit të Tiranës, pranë Fakultetit

të Shkencave Sociale, në Departamentin e Punës dhe Politikës Sociale. Aktualisht

jam duke ndjekur studimet dokrorale pranë këtij Fakulteti. Në këtë kuadër , jam duke

kryer një studim për shërbimin psiko-social në shërbimet e shëndetit riprodhues në

institucionet publike në Shqipëri,e parë kjo nga këndvështimet e ofruesve të shërbimit.

Kontributi juaj si profesionist/e në fushën e shërbimit të kujdesit për shëndetësor për

shëndetin riprodhues është thelbësore për realizimin me sukses të studimit. Do t’Ju

isha mirënjohëse, nëse ju do të vlerësoni pozitivisht pjesëmarrjen në studim , duke

iu përgjigjur një listë pyetjesh që unë kam përgatitur me qëllim njohjen sa më të

hoolësishme rreth shërbimeve për shëndetit riprodhues.

Qyteti ___________________

Nr. i pjesëmarrësve_____________________

Vendi i realizimit të fokus grupit _____________________

Data_____________________

Ora______________________

TEMA 1: KUADRI I PËRGJITHSHËM I STUDIMIT [10MIN]

Ndërkohë që përgatiten, moderatori duhet t’i drejtojë pjesëmarrësve pyetjet e

mëposhtme:

1. Sipas përvojës suaj personale, a janë te nevojshme shërbimet psiko-sociale në

shëndetin riprodhues?

2. Bazuar në përvojën tuaj, cilat janë kufizimet apo dobësitë (dështimet) kryesore në

funksionimin e përgjithshëm të sistemit të shëndetit riprodhues në vendin tonë?


160

TEMA 2: FUNKSIONIMI DHE PËRSHTATSHMËRIA E SHËRBIMEVE

EKZISTUESE [60 MIN]

1. Në përgjithësi, si do ta vlerësonit efikasitetin e shërbimeve të shëndetit riprodhues

në Shqipëri për adresimin e problematikave të ndryshme të tij?

2. Bazuar në përvojën tuaj personale, (afërsisht) në sa përqind të rasteve që kanë

patur nevojë për shërbime të shëndetit riprodhues ka ndodhur që të përfshihen

dhe shërbimet psiko-sociale?

3. Bazuar në përvojën tuaj personale, a e garantojnë profesionistët aktuale mbulimin

e pjesës psiko-sociale në problematikën e shëndetit riprodhues?

4. Në përgjithësi, si do t’i vlerësonit njohuritë, sjelljet dhe kompetencat e personelit

shëndetësor në Shqipëri, për të njohur, trajtuar dhe menaxhuar nevojat psiko-

sociale të pacientëve që kanë nevojë për shërbime të shëndetit riprodhues?

5. Sipas mendimit tuaj, sa i/e aftë jeni ju për të ofruar gamën e shërbimeve që

përfshihen në shërbimin psiko-sociale, të tilla, si: njohuri për zhvillimin social,

fizik, kognitiv dhe emocional në faza të ndryshme të jetës riprodhuese, teoritë e

ndryshimit të sjelljes, faktorët që ndikojnë në angazhimin e personave në sjellje

të shëndetshme, faktorët për këshillim të sigurt dhe efektiv, teknikat bazë të

këshillimit, mënyrat e komunikimit, fuqizimin e individëve, impaktin e roleve

gjinore dhe kontekstit kulturor, etj?

6. Sipas jush, kush (cilët profesionistë) duhet t’i ofrojë shërbimet psiko-sociale në

shëndetin riprodhues?

7. Sipas mendimit tuaj, cilët faktorë kanë penguar deri tani përfshirjen e gjerë të shër-

bimeve psiko-sociale si pjesë e shërbimeve të shëndetit riprodhues në Shqiperi?

8. Sipas mendimit tuaj, për cilat arsye deri tani ka pak ose aspak punonjës që ofrojnë

shërbime psiko-sociale në shërbimet e shëndetit riprodhues në Shqipëri?

TEMA 3: MBYLLJA [10 MIN]

1. Në përgjithësi, cili është opinioni juaj mbi gjendjen aktuale të sistemit të shëndetit

riprodhues në Shqipëri? A i plotëson ky sistem të gjitha nevojat e përdoruesve?

2. Cilat do ishin sugjerimet ose rekomandimet tuaja kryesore për përmirësimin e

situatës?

FALEMINDERIT!