DYALOUNDNVETARHTEMELLER

CopyrightIkYaynlar,2011BueserintmyaynhaklarIkYaynclkTic.A..yeaittir.

EserdeyeralanmetinveresimlerinIkYaynclkTic.A.ninncedenyazlizniolmakszn,elektronik,mekanik,fotokopiyadaherhangibirkayt

sistemiileoaltlmas,yaymlanmasvedepolanmasyasaktr.Editr

merETNKAYA

GrselYnetmenEnginFT

KapakhsanDEMRHAN

SayfaDzeniAhmetKAHRAMANOLU

ISBN975-278-192-6

YaynNumaras405

BasmYeriveYlalayanMatbaas

SarnYoluzeriNo:7Gaziemir/ZMRTel:(0232)2742215

Austos2012

GenelDatmGkkuaPazarlamaveDatm

MerkezMah.SouksuCad.No:31Tek-ErMerkeziMahmutbey/STANBUL

Tel:(0212)4105060Faks:(0212)4458464

IkYaynlarBulgurluMahallesiBaclarCaddesiNo:1

34696skdar/STANBULTel:(0216)5221144Faks:(0216)5221178

www.isikyayinlari.comfacebook.com/kitapkaynagi

Takdim

Diyalog, dinleraras diyalog ve kltrleraras diyalog sklkla duyduumuz kelime veterkipler.Bundansonradabukelimevekavramlarveyaonlarnihtivaettiimazmunuieren

kelimeleri,bubalkaltndayaplanfaaliyetleridahaokduyacaz.nmzdekiyllardiyalogyllar olacak. Zira teknolojinin, telekomnikasyonun artan bir hzla gelimesi ilim, ticaret vegenel mnda insan ile ilgili pek ok meseleyi kresel hale getirdi. Zaten bu tekvin durumuPeygamberEfendimiz,(sallallahualeyhive sellem)zamanvemekndabirtekrub(bzmevedaralma)olacanhabervererekbildirmiti.Dnyagngetikebeermnasebetlerasndandaraldkadaralyor.Sava-bar,dostluk-dmanlkgibipozitifveyanegatifdeerlerbelirlibirblge ilesnrlkalmaypbtndnyayetkiliyor.phesizbylebirdnyadainsanlkherdnemdendahaokhemlkeiindehemdednyagenelindesevgi,barvehuzuramuhta.Bunaulamannyoludasaduyuluherinsannteslimedeceizerekavgavesavatandeil,evrenselinsandeerlertemelindebirarayagelerekmeselelerigrmekten,diyalogdangeiyor.Diertaraftan,Mslmanlaydnlkehresiylednyayatantmazdrapveheyecannyaayan

Mslmanlariinennemlivesilelerdenbirideyinediyalogolsagerek.Yurt iinde ve yurt dnda diyalog erevesinde yaplan gayret ve faaliyetler, Anadolu

insannndnyanndeiikyerlerindekendideerleriniifadeetmesiadnaoknemlibiralmiken; bazlar bunu dinden taviz verme hatta dine ihanet olarak grmek ve gstermekistediler/istiyorlar. Hele hele teden beri slam deerlere ve Mslmanlara tahamml bileolmayan, Mslmanlk adna olumlu her gayreti bomaya alanlarn kalkp dinlerarasdiyalogun Mslmanlar kendi dinlerinden uzaklatrarak baka dinlere dntrme faaliyetiolduunu iddia etmeleri olduka dndrc. Bunun yannda bu faaliyetlerin slam Dininintemel kaynaklar olan Kurn ve Snnetten referans alp almad da merak edilen hattasorgulananhususlardanbiri.Tabiiki-artniyetliolmakszn-iinhakikatinirenmekisteyenherbir Mslmann, ferd tavr ve davranlardan, umum milleti ve Mslmanlar ilgilendirenfaaliyetlerekadarherhususunslamDinininkriterlerineuygunluunuaratrmas,takdiredilmesigerekenbirdurumdur.Ziradinintemelkstaslarnauygunolmayanhareketlermeruolmadgibibereketlideolmaz.Bazlardiyalogkelimesinetaklarakbukavramn,slamliteratrdekarlnnolmadn

iddiaetmekteler.Evet,kelime isterArapahivar isterseyaygnkullanmyladiyalogolsunklasik kaynaklarmzda bugnk mnda yer almayp, yakn dnemde insan ve toplumsalilikilerdeortayakmbirkelimevekavram.Ancakkelimeninlafzylaliteratrdeyeralmamolmas,mnvemuhtevasylavarolmadanlamnagelmiyor.Nitekimslamliteratre,dndenbugnedeiikdisiplinlerdemnvemuhtevayseslendirenbirokkelimevekavramgirmitirve

girmeyededevamedecektir.nemliolankelimevekavramlarnslammuhtevayauygunluudur.Kurn-KermdevePeygamberEfendimizinhayat-seniyyelerindediyalog-kitaptakipekokmakalenin ifade ettii gibi- pratikte geni bir kullanm ve uygulama alan bulmutur ve asr-saadettengnmzegelinceyekadarbirokmisallerivardr.Ayrca deil yurt dnda farkl kltr, din ve medeniyet mensubu insanlar arasnda kendi

lkemizdedahifarklideolojiktemellerdengeleninsanlarlailikidebilebukavramilemektedir.Diyaloakarkanlarbiledeiikmaksatlarlaetraflarndakifarkldinvekltrdekiinsanlarladiyalogyapmyorlarm?Elbettediyalogdemekhereydemekdeildir.Amahereyediyalogilebalanmyormu?te bu ve benzeri sebeplerden dolay diyalog ve zellikle hakknda ok ey konuulan

dinlerarasdiyalogfaaliyetleriileilgilisorularacevapverenslamilimlerkonusundauzmanveotoriteolanhocalarmznmakaleverportajlarndanoluanbirdosyahazrladk.Yaynevi olarak, byle bir kitap almasna karar verirken, nce lkemizde balayp daha

sonra btn dnyaya yaylan diyalog faaliyetlerine nclk etmi ve etmekte olan MuhteremFethullahGlenHocaefendininbukonudamerakedilen,tenkitmevzuubirokmeseleyiizahedenufukacgrleriylebalamannlzumunahattazaruretineinandk.nkdiyalogdenilincememleketimizdevednyannbirokyerindeaklahemenHocaefendigeliyor.imdiyekadarfarklgazete ve mecmualarda neredilen rportajlar, deiik vesilelerle kendisine sorulan sorularaverdii cevaplar derleyip birka sohbet ortamnda da baz suallerin bir kere daha izahnHocamzdanistirhamederek,bunlarbirarayagetirerekokuyucularmznistifadesinesunuyoruz.Kitapta, lkemizde slam ilimlerdeki uzmanl ve otoritesi msellem hocalarn hocas

Hayreddin Karaman hocamz ile dinleraras diyalogun slam Dinindeki yeri ile ilgili birrportajvar.Tefsir ilmindeki mmtaz yeri ve ilm kariyeriyle maruf Prof. Dr. Suat Yldrm, Kurn-

Kerime Gre Ehl-i Kitapla Diyalog adl makalesiyle Kurn ve tefsirlerin diyaloga baknhassasveilmbirtitizlikleelealpinceliyor.lkemizde hadis ilmi alannda ortaya koyduu eserleriyle akla ilk gelen isimlerdenbiri olan

Prof.Dr.brahimCnann,PeygamberEfendimizinhayatndavehadis-ieriflerindedinlerarasdiyalogunyerinianlatanPeygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem)Ehl-iKitaplaDiyalogu isimlibiryazsyeralyor.Mtefekkir ve sosyolog Ali Bula, slam Dininde ve Peygamber Efendimizin hayatnda

dinleraras diyalogun fiil tatbikini gstermesi asndan ok nemli bir yeri olan MedineVesikasnMedineVesikasndaDinlerveTopluluklarArasDiyalogadlmakalesiyledeiikalardananalizediyor.Prof. Dr. Davut Aydz yazsnda, Peygamberimiz dneminden balayp, tarih boyunca

dinlerarasdiyalogunnaslalglanpuygulandngsterenrneklersunuyor.Aratrmalaryla fikir dnyamza kymetli eserler sunanAlinal, diyalog ile ilgilimuhtemel

sorularacevapniteliindeGereklervetirazlarArasndaHogrveDiyalogisimliyazylaitirakediyor.

Dosyamzda ayrcagnmz slamdnyasnnndegelen limlerindenYusuf el-KaradavninEhl-i Kitapla dostluk meselesini ele alan yetlerin nasl anlalmas gerektiini aklayanmetodolojikbirmakalesiyeralyor.Kymetli okuyucularmz daha fazla bekletmeden dinleraras diyalog ile ilgili birok soruya

cevapolacanainandmzdosyaylababaabrakyoruz.Dr.ErgnAPAN

SFethullahGlenHocaefendininDiyalogEtrafndaSorulanSorularaVerdiiCevaplar

oru:Diyaloundinlerarasmyoksakltrlerarasmolmasuygundur?Diyalogdeninceneanlalmaldr?

fade asndan, dinleraras deil de dinmensuplar arasnda diyalog demek daha uygunolsagerek.Aslnda,dinlerarasdiyalogdenilirkende,dinbirahs-manevi(tzelkiilik)olduuiin, burada mecaza gidilmekte ve dolaysyla din mntesipleri kastedilmektedir. Kanaatimce,isme taklmann bir faydas yoktur; eer daha isabetli olacaksa kltrleraras diyalog ya dafarklfelsefelerarasndadiyalogdenilerekmuhtevadahadageniletilebilirvesemavidinlerindndakidierinanmensuplarnndabufaaliyetleredhiledilmesidnlebilir.Bu itibarla, diyalog, farkl inanlara mensup insanlarn herhangi bir meselede birbirlerinin

duyguvedncelerinidinlemeleri,renmeyealmalar,kendifikirlerinizorlakabulettirmegayretine girimeden birbirini anlamak maksadyla karlkl konumalar, bylece uzlapberaber yaayabilmeleri ve hatta insanln ortak problemlerinin zmnde ibirliinegidebilmeleri gibi gayelere matuf faaliyetlerin btndr. Meseleye bu zaviyeden baklncagrlecektir ki; hogr, diyalog, herkese kar sayg, herkesi kendi konumunda kabullenmedemek aslnda Peygamber Efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) Medine Vesikasn bir kere dahaseslendirmiolmaktrvebubirmndaMslmanlarzerinebirvazifedir.te,bylebiryollagnllere girmek, onlara Cenb- Hakk duyurmak, Efendimizin adn cihann her yannaulatrmakbtnmslmanlarzerinebirvazifedir.Buitibarlada,zannediyorum,bugndnyanndeiiklkelerindegnllkltrelilerigibigrevyapaninsanlardinintahmilbuyurduuitebuvazifeyiedaetmektedirler.Evet,adnanedersenizdeyin,isterhogrvediyalog,isterinsandeerlerinekarmayada

evrensel deerler etrafnda kmelenme, isterse de farkl anlay, farkl inan ve farkldncelere sahip kimselerin konumuna saygl olma unvanyla ortaya konan bu faaliyetler,katiyen kendi deerlerimizden vazgeme ve bakalarnn deer llerini aynyla kabullenmemnsna gelmemektedir. Belli lde sayg baka birmesele, onu kabullenme daha baka birmeseledir.Diyalog ve kavl-i leyyin yoluylameselelerimzakere sahasna ekmek, bakalarnolduu gibi kabullenmenin deil, onlarn konumlarna da saygl olmann gereidir ve aynzamandakendiduygularmz,dncelerimizianlatabilmenindebirvesilesidir.

Soru:zellikleTrkiyedediyalounncsolaraksizgsteriliyorsunuz.Diyalounsizinlebaladnkabulediyormusunuz?Hogr, diyalog veya bizim kullandmz stlah ile herkesi kendi konumunda kabul etme

dncesivebununhayataintikalislamTarihindebizimleortayakmbireydeildir.SadeceMedineVesikasnbugzleincelemeyealn;insannhangidin,hangirk,hangimillettenolursaolsundin,hayat,seyahat,teebbsvemlkedinmehakknnolduununsanlnftiharTablosuombarek sesiniykseltereklemeduyuruyormuduyurmuyormu?BuhaklarndokunulmazveaynzamandamukaddesolduuVesikadavarmyokmu?Aynhakikatlerbakabirdille,farklbiranlatmaslubuileVedaHutbesindetekrarediliyormu,edilmiyormu?MedineVesikas ileVedaHutbesiarasndayaklakonylvar.Demekbuonyliindeherhangibirizgideiikliiyok;aksineaynkonudatahidatvar,tahkimvar.BukabullerneMedineVesikasnda,nedeVedaHutbesindezikredilmeklekalmam,sadece

edebiyat tarihine edebi bir risale olarak tevdi edilmemitir; bu hakikatler ayn zamanda hayatolmutur.Evet,Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bunlar bizzat yaad gibi takip edendnemlerdeRait Halifeler de yaam, tbin de yaam, tebe-i tbin de yaamtr. Bakn hkimiyetdnemlerine,Mslmanlar nerede kilise ve havralar ykmlar? Nerede aznlklarn haklarnadokunmular? Nerede vicdan hrriyetine kstlama getirmiler? Ve nerede dnce hrriyetinitahditetmiler?TarihteMslmanlarnvesayetialtndayaayanaznlklar,kendilerinetannanbuhaklarn, baka igal gleri tarafndan ellerinden alndklar zaman ancak anlamlarMslmanlarnkendilerinenelerbahettiklerini.Demekbizimmazimizinz,saresibu.yleysediyalog,bizimlebalayanbirsredeil.Fakat unudakabullenmekgerekir ki buhakikatler onbe asrlk slamTarihindeher zaman

Efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) veRaidHalifeleringzettiihassasiyet iindeuygulanmam;uygulanmam,nkbazeniinznhazmedemeyenveiinesindiremeyennehilkimselerstmakamlartutmu.slamilebadatramayacamzdnyevdncelernplanakm.Makamsevdas,menfaatduygusu,kabiletaassubuvebenzerinicemenfiliklerzuhuretmi.Dahas,bunabalolarakgngelminasslar farklyorumlamalarakonuedilmi.Zamanlabu farklyorumlarpratieyansm.Dolaysyla,halktabiriyle ifadeedelim,slamadnanicekabalklaryaplm.Ne var ki, bunlarn hibiri esasnda slama ait deil,Mslmanl hazmedememi insanlarntavrlarnaaitkabalklardr.Bu zaviyeden, biz hogr, diyalog, herkese sayg, herkesi kendi konumunda kabullenme

diyorsakEfendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) MedineVesikasn seslendiriyoruz.VedaHutbesindebeyanbuyurduuhakikatlerihaykryoruz.Bylecevazifemizivevecibemiziyerinegetiriyoruz.

Soru:DiyaloundintemellerinedairKurndandelilgstermekmmknmdr?Kurn- Kerime o nazarla bakacak olursanz, diyaloa aran pek ok yet bulabilirsiniz.

BilhassaEhl-iKitabakaryumuakolmakKurnnemridir.DeilsadeceEhl-iKitap,Cenb-Allah,HazretiMusay,FiravunagnderirkendahiOnayumuakszsyle;olurki,talr,kendinegelirveAllahtankorkar(ThSresi,20/44)diyemlyemetiemreder.Muhataplar,Firavun,Nemrut, eddad gibi kalb ve kafalar imana kapal, kfre programlanm insanlar bile olsa,Mslman anlataca eyleri yine kavl-i leyyin ile anlatmaldr. Galiz szlerin, insanlarknamannveonlarakarkabadavranmannslamdahimihiyeriyoktur.Bakara sre-i celilesinin hemen banda Allah Tel yle buyurur: Kurn mttakileri

hidayete ulatrr. Daha sonra da bu mttakilerin kim olduunu aklar: Gaybe iman eden,namazdosdoruklanverzkolarakverdiklerimizdeninfaktabulunanlar.Veaynzamandasanavesendennceki(Peygamberlere)indirilenlereimanedenler.Veonlarahiretedekesinbiryakniindedirler.Kurnbu yetleriyle bizi, okyumuakvebirazdakapal bir slpkullanarak,gemi peygamberleri ve asllaryla onlara indirileni kabule arr. Daha Kurnn banda,ondan istifade iin byle bir artn getirilmesi, banaEhl-iKitap ile diyalog adna ok nemligeliyor.Diyalogdenince ilkaklagelenyet-ikerimelerdenbiride, Deki: EyEhl-iKitap!Bizimle

sizin aramzda birleeceimiz, mterek ve dil u szde karar klalm: Allahtan bakasnaibadet etmeyelim. Ona hibir eyi erik komayalm, kimimiz kimimizi Allahla beraber rabedinmesin.(l-imrnSresi,2/64)mealindekiilahibeyandr.Evet,slambtnbirkalevehududullahileevrilmigenibirkasr-muallolarakdnecekolursak,busaraynmteadditgirikaplarolduugibi,bukaplaraulatranveierigirmeyisalayanmahlukatnnefesleriadedinceyollarnvar olduunu da unutmamak icab eder. slam, kendine has slubuyla insanlar bu yollardanherhangibirindeveyineyolunherhangibirnoktasndakucaklarveusulnegreonukaplarndanbirindenieriyeeker.Zannediyorum,bylebirhususvetedriciliinanlalamamolmasyadatamidrakedilememesi,dnolduugibi,bugndebazlarnbelliyanllklarasrklemektedir.tebuyet,Ehl-iKitab,szedilenyollardanveyanoktalardanbirindeyakalyor;onlaraglerbir yz ve tatl bir dille yaklap, gelin diyor. Bu gelin deyite, Sizi ardm, davetettiimeyler,sizinbilmediinizeylerdeil; tamtersine,bildiiniz,nsiyetettiinizvebizdenok nce karlap da, imdi unutmu olabileceiniz veya yanl hatrladnz eylertrndendir. diyor ki, bu da Kurnn, Ehl-i Kitapla aramza bir kpr kurarak onlar gayetyumuakbirekilde,scakbaktklarbirnoktadanyakalamasdemektir.AllahTelbirbakayetteylebuyurur:Zulmedenlerihari,Ehl-iKitapileengzelolan

eklindndabir tarzda,mnazara,mcadeleetmeyin! (Ankebut Sresi, 29/46)Kurn, bu yetiyle debize, slubda taknacamz tavr ve sergilememiz gereken edebi salklar. slamda mnazaraekil ve slbu konusunda Bedizzamann syledikleri de son derece dikkat ekicidir: O,Mnazaradakardakininmalubiyetiylememnunolaninsan,insafszdr.dervebununsebebinide yle aklar: Onun malp olmasyla siz bir ey kazanmazsnz; siz malp olup da, okazanmolsayd,otakdirdebiryanlnzdzeltmiolacaktnz.Evet,mnazaray,nefsiadnadeil de, gerein ortaya kmas adna yapan insann tavr baka deil bu olmaldr. Bunakarlk, siyasetmeydanlarnda, sadece hasmmalp etme dncesiyle yaplanmnakaalarabaktmzda, o tartmalardan olumlu hibir netice kmad da aktr.yleyse,msdeme-iefkrdan, yani fikirlerin arpmasndan hakikatin ortaya kmas iin, karlkl anlay, sayg,hakperestlik gibi dsturlar katiyen kulakard edilmemelidir. Bu ise, Kurn bir dstur olarakancakiyibirdiyalogortamndagerekleebilir.SzkonusuyetindevamndaCenb-Hak,Onlarayledeyin:Biz,hembizeindirilenkitaba,

hemsizeindirilenkitabaimanettik.BizimilhmzdasizinilhnzdabirveaynilhtrvebizOna gnlden teslim olduk. (Ankebt Sresi, 29/46) buyurarak, Mslmanlara ortak noktalar nekarmak suretiyle kendilerini anlatabilmek iin bir zemin oluturmay tavsiye etmektedir.

Dolaysyla, Ehl-i Kitabn zalim olmayan kesimiylemnasebetlerimizde, iddetli davranma veonlar tahrik etme dncesi slam bir dnce ve davran deildir. Byle bir dnce vedavranslamolmaktandate,slamkaideveprensiplereaykrbirarpklkdemektir.Bir bakayerde, Dininizdentr sizinle savamayan, sizi yerinizden, yurdunuzdan etmeyen

inanszlara gelince,Allah sizi, onlara iyilik etmekten, adalet ve insaf gzetmektenmenetmez.nkAllahdilolanlarsever. (Mmtehine Sresi, 60/8) buyurulmaktadr.Buyetin inmesiyle alakalolarak, Hazreti Esma validemizin mrike olan annesinin, Mekkeden Medineye gelipvalidemizle grmek istemesini naklederler. Hazreti Esma, Allah Reslne gelir ve mrikannesiyle grp gremeyeceini sorar. Bunun zerine bu yet nazil olur ve grmenin detesinde,onaiyiliktebulunmanndahiherhangibirmahzuruolmadifadeedilir(Buhari,Hibe28,Edeb8;Mslim,Zekat50).Evet,bahsekonuolanbukadnbirmrikedir.Ayrca,buyetMslmanlarlaMekkemriklerininaralarnnsonderecegerginolduubirsradanazilolmutur.Bunarameniyilii,insafveadaletiemretmesibizegreoldukamnidardr.Evet, Kurn- Kerime bu zaviyeden baknca, konuyla al-kal daha pek ok yet bulmak

mmkndr.Kald ki zaten s-lm da ismi,menei itibaryla silmi, emniyeti ve gveni ifadeetmektedir.

Soru:Kurn-Kerimdekildrme,srme,harbetmegibihkmlerinaslanlamal?Gemidnemlerde, bazHristiyanveYahudilerin apakbir gerekkarsndagsterdikleri

inat,ayakdiremevedmanlifadeiinKurnnkullandaynslp,bugnnbtnYahudiveHristiyanlariindeaynylakullanlacakdiyebirart,birmecburiyetyoktur.Butryetlerdesbt-u kati arand gibi, dellet-i katiye de aranmaldr. Yani, bu yetlerin Kurn yetleriolduukesindir.Fakat,oyetlerinilkgndenbuyanaistisnaszvemutlakmndaherYahudiveHristiyaniinealdkesindeildir.kinciolarak,osertgibigrlenslubunmuhatab,ahslardanziyadebirksmarpkduyguve

dncelerdir.Evet,Kurn,ihkk-hakgereisesiniykseltirken,mnkirlerdenvemlhidlerdenziyade, onlarn dile getirdikleri kfirce dnceleri ve mlhidce anlaylar hedef almtr.Kurnnbuslubu,odnemlerdekendileriniYahudilikveHristiyanlamensupaddedenlerinYahudilie ve Hristiyanla getirdikleri yanl yorumlardan ve o yorumlar hayatlarna hayatklmalarndan dolaydr. Daha dorusu, dn inan ve dnceyi bir dmanlk sebebi vemalzemesi yapmalarndan dolayKurn onlar byle bir slupla ele almtr. Yani,Kurnntavrahslaradeil,yanldavranveyanldncelerekardr;bu tavr,gerekkarsndaayak direyip, dmanlk retme hislerini krkleyen kin, nefret, haset ve kibir gibi tasvipedilemeyecek sfatlarla alakaldr. Bu sfatlara kar ok daha sert ifadeleri bizzat Tevratta vencildedegrmekmmkndr.Ayrca,Kurn-Kerimde, slamhakikatlerebakaldran insanlarakar taknlmasgereken

tavrlar, had, ksas gibi ceza meyyideler de vardr. Bu meyyidelerden hareketle Hulefa-yRaidinefendilerimizzamannda,Emev,Abbas,SelukluveOsmanldnemlerindeyaplagelenbaz uygulamalardan bahsetmek mmkndr. ayet, o uygulamalar bal bulunduklar tarihizgidenkoparlarakdeerlendirilirseyanlkanaatlerevarlr.Ohlde,ohadiseleresiyak-sibak

mnasebetiiindebakmakvehereyiylecedeerlendirmeklazmdr.Dahas,meselelerideerlendirirken,hadiselerincereyanettiiartlardaokiyiincelenmelidir.

Mesela; sava zamanndaharbhukukunagreverilecekhkmlerbakadr; bar anndadikkatedilmesi gereken hususlar ise daha bakadr. Dolaysyla, bu ifadelerim, bazlarnn belki debilerekyanlyorumladklargibihkmlerindnkmrikleriingeerliolduuamabugnkinanszlar kapsamad eklinde basite ele alnmamal ve baz modern yorumcularnseslendirdiitrdenbirtarihselilikolarakdadeerlendirilmemelidir.DiertaraftanKurn,bazlarnasertgibigelsede,enuygunifadelerleortayakoyduubutr

sfatvedavranlaryermesininvebusfatvedavransahipleriniikazvetehditetmesininhemenardndan,okyumuakifadelerlegnllerihakikateuyarmayavekalbleremitalamayaalr.Ayrca, Kurn- Kerimin Yahudiler, Hristiyanlar ve mnafklarda grlen baz tavr vedavranlardandolay serdettii tenkit ve ikazlarn, imanlarkendilerini ayn tavr, davranvesfatlardanalkoymayayetmeyenmminleriindeszkonusuolduundaSahabevemfessirlerarasndadetagrbirliivardr.Bu itibarla, diyebiliriz ki, slamda sulh, sevgi, af, msamaha esastr; kfirlere kar sert

davranma gibi hkmler ise eskilerin ifadesiyle saniyen ve bilarazdr. Kald ki onlara sertdavranma,mcadeleetmevegerektiiyerdeldrmeeitli sebeplere talikedilmitir.ayetosebepler sz konusu olmazsa, hkmler de tatbik edilmeyecek demektir. O sebepler mevcutdeilse o zaman yaplacak ey vaz u nasihattir, emr-i bil-maruftur, kavl-i leyyindir vetavr- leyyin ile slamn gzelliklerini anlatmaktr. Bu esaslar nazar- dikkate almadan,KurnZahirlerinanlad ekliyleanlayp,vurma,krma,dvmediyen insanlarmaalesefnehkm,nehkmnmenatnvenedeslamanlamamlardr.

Soru:YahudiveHristiyanlardostedinmeyin!(MideSresi,5/51)veMslmanlardanbakasnsrdaedinmeyin!(l-imrnSresi,3/118)mealindekiyetlerinaslanlamamzgerekiyor?Kurnanlamamevzuunda,Kurnnbirksmbirksmn tefsirettiigereininve tahsis,

tamim,takyitveesbb-nzlgibitefsirusulneaitdsturlarngznndebulundurulmasoknemlidir. Sz konusu yetleri de bu erevede ele almak gerekmektedir: Kurn- Kerim,YahudiveHristiyanlardostedinmeyin!(MideSresi,5/51)buyurduugibi,Allahsadece,dininizdentr sizinle savaan, sizi yerinizdenyurdunuzdankovanvekovulmanzadestekverenkfirleridost edinmenizi meneder. Her kim onlar dost edinirse, ite onlar zalimlerin ta kendileridir.(Mmtehine Sresi, 60/9) buyurarakMide suresindeki yeti takyit etmekte, yani snrlayp erevesinibelirlemektedir. Nitekim Kurn- Kerim, btn Ehl-i Kitabn ayn olmadn, onlar arasndaAllahtankorkan,zulmdenkananveahireteinanankimselerindebulunduunuifadeettiigibi,Peygamber Efendimiz de onlar bir tutmamtr. Mesela; Medine Vesikasna uymayanYahudilerdenBeniKurayzaycezalandrddnemdeyinebirYahudikabilesiolanBeniNadirileanlamasndevamettirmitir.Ayrca, zellikle Zhid-i Kevseri ve Nur Mellifi gibi tefsirciler, bu ve benzeri yetleri

aklarken Hkmn mtakka taliki mehaz-i itikakn illiyetini iktiza eder. kaidesini esasalmlardr.Yani,buvebenzeriyetleribirszdenkarlanhkmiinesasalnankelime,o

hkmeilletolmaldr.kaidesinegretefsiretmilerdir.Dolaysyla,ilhbeyanOnlardinleriitibaryla,YahudilikveHristiyanlklarnpaylamaeklindedostedinmeyin.demektir.stad Hazretleri, bu meseleyi ele alrken, Ehl-i Kitaptan bir mahremin olsa elbette

seveceksin! der ve ok nemli bir nans hatrlatr. Ehl-i Kitaptan bir kadnla evlenenMslman,elbettehanmn sever; fakat,onunbusevgisihanmnndininide sevmesivekabuletmesimnsnagelmez.Ayrca, onlar dost edinip edinmeme mevzuunda, meselenin siyasi yanlar, muhataplarn

anlama artlarna uyup uymamamalar ve dini, bir dmanlk sebebi yapp yapmamalar dadikkatealnmaldr.Hasl,medeniyeteveterakkiyeakyanlarnvemmincesfatlarnistihsanetmeye,evrensel

barveasayiisalamayamatufbirdostluk,katiyenKurnnnehyettiidostluagirmez.

Soru:PeygamberEfendimizinhayatndabylebirdiyalounmisallerivarmdr?Tabiikivardr;zira,buehrahnilkfatihiAllahResldr.O,Mekkedekimriklerekarbu

slupladavranm,Hudeybiyesulhundameseleyipratikolarakortayakoymu,MedineVesikasiledebuhususuteyidbuyurmutu.Hangidin,hangirk,hangimillettenolursaolsundin,hayat,seyahat,teebbsvemlkedinmehaklarnadokunulamayacanilkkeznsanlnftiharTablosuleme duyurmu ve bir ynyle, birlikte yaama ve diyalog kprleri ina etme tavsiyelerindebulunmutu.O,aynhakikatlerifarklbirslupveedaileVedaHutbesindedetekraretmiti.Ayrca, Resl- Ekrem Efendimiz, bata Hristiyan kabileler olmak zere etrafndaki btn

topluluklarlaanlamayolunusemivehepsulhtaraftarolmutu.Mesela,O,HristiyanlardanbnHaris b. Kab ve kabilesi, Bahreyn halk ve Yemenliler ile muahede imzalamt. NecranHristiyanlar ile yapt anlama ise Medine Vesikas kadar tarihi nemi haiz bir vesikayd.MerhumMuhammedHamdullahhocann srarlanazaraverdiibumuahedeninbir ikimaddesiyleydi:Ehl-iKitabamerhametedilecek,kimseninonlarincitmesineizinverilmeyecek...BirHristiyankadnbirMslmanerkeinnikahaltnagirerseMslmankocaonunHristiyanlnaraz olacak, kendi dini grevlerini yerine getirme konusundaki isteklerine uyacak ve onubunlardan men etmeyecek. Kim buna uymaz ve kadn dini konusunda sktrr, bask altndatutarsa Allahn ahdine, Reslnn anlamasna kar km olur ve o kimse Allah nezdindeyalanclardanbiridir.EeronlarmabedlerinitamirgibibirdiniindeveyaherhangibirdnyevihtiyalarndaMslmanlardanyardmisterlerseMslmanlaronlarayardmdabulunacakvebuonlar bor altna sokmayacaktr; bu yardm, Allah Reslnn ahdine vefa, onlara hediye veAllahnltfuolarakyaplacaktr.Evet, Allah Resl hep diyalog ve anlama araynda ol-mutu; bunu ayn zamanda

peygamberliininbiresasolarakortayakoymutu.EbCehil,kfrvecehaletinbabasyd;fakat,Efendimiz onlarca defa onun ayana gitmi ve davasn anlatmt. O inat etmi, kabule hiyanamamt ama Efendimiz de anlatmaktan geri durmamt. Kinatn ftihar Tablosu, EbTalibin ocanda neet etmi, amcas vefat edene kadar belki yzlerce defa onu daHak dinearm;defalarcaAmca,neolurbirkereLilheillallah,MuhammednReslullahde;deki, ahirette sana efaat edeyim buyurmutu. Peygamber Efendimiz, sadece Eb Talibe bile

birkayzdefaayndavettebulunmu;kfirdeyiponuterketmemi,hepyanndaolupbirfrsatkollamveonadefalarcaslamanlatmt.Amcaslmdeindeykenbile,AllahResl,birkeredahaonaebedhuzurkoridorunuiaretetmegayretinegirmiti.imdieerO,irtibatkesse,EbTalibinyaknndadurmasaveonunevinegidipgelmeseidinaslanlatacaktdavasn?Aslnda,o ilkdnemde,dinianlatmagayesiylecihannheryannagidensahabeefendilerimiz

yumuak tavrlaryla, msamaha ve mlayemetleriyle gnllere girmilerdi. Onlarla tananinsanlarnpekouslamnnuruylaaydnlanm,bazlardahiolmazsamslmanlarasempatiduyar hle gelmiti. HazretiMusab (radyallahu anh), Efendimizin emriyle,Medine-iMnevvereyegittii zaman, orada putperestlerle ayn meknda bulunmasayd ve onlarla yaknlk tesisetmeseydi,naslduyuracaktkislam?Halbuki,HazretiMusabgibiteblivetemsilabidelerinitanynca en kat kalbler bile eriyor, yumuuyor ve gnl rzasyla slama kouyorlard. Oseviyeyi yakalayamayanlar ise, en azndan Mslmann kan dkc, kavgac ve fesat karcolmadngryor,mminlerekaryaknlkduymayabalyorlard.Dihyetl-Kelb hazretleri, Peygamber Efendimiz tarafndan Roma mparatoruna eli olarak

gnderilipHerakliusa davetmektubunu sunduunda, o kadar ak u heyecanla dolu ve o denlicokuluyduki,onunbuhalinevurulanHerakliusBilmemki,tebliiinyollaraderkenvelealrken,Hazretisannhavarileridebukvamdavebuceldettemiydi?diyerekhayranlnifade etmiti. Dihyetl-Kelb, t Herakliusun lkesine kadar gitmeseydi onlar neredenbileceklerdi Hak dini? mparatorun piskoposu o yce sahabiyi tanmasayd, iman ufkunu naslyakalayacakvenaslgaybbiatedecektiAllahReslne?

Soru: Rait Halifeler devrinde ve onlardan sonraki dnemlerde de diyaloa mesnedolabilecekhadiselervukubulmumudur?Hulef-y Ridn efendilerimizden gnmze kadar hemen her zaman Mslmanlar Ehl-i

Kitaba kar hep mrvvetkrane davranm, hatta zulme maruz kalsalar da aslazulmetmemilerdir.Mesela,HalseferlerisrasndacamilerinkiliseyeevrilmesineayndildencevapvermekisteyenmslmanlarOnlarbizimrehberlerimizdeil;bizimdinimizdemabedleresaldryoktur!diyenslamulemasndanfetvaalamamvekiliseleriolduugibibrakmlardr.Emevler,Abbasler,SeluklularveOsmanllarlasrpgi-denupuzunbirdnemde,bakadin

ve inan mntesipleri s-lam topraklarnda hep huzur iinde yaam, kendi inan ve kltrdeerlerinden taviz vermeye hi mi hi zorlanmam ve Mslmanlarn idaresini kendidinlerinden olan kimselerin emri altnda yaamaya tercih edecek kadar hayatlarndan memnunkalmlard. Mslmanlar da bu toplumlarda onlarla beraber yaama ve hl diliyle onlaraslamngzelliklerinianlatmayolunusemivebuanlayahepuygundavranmlard.Tarihinsayfalarylebirkartrlsa,bumeseleyernektekiledebilecekpekokuygulamaveanlamagrmekmmknolacaktr:Taberinin naklettiine gre; Hazreti mer efendimiz Eyle halkna teminat verirken anlama

metnineumaddeyikoymu-tu:Onlarncanvemalemniyeti,kiliseleri,halar,btnfert-leriteminat altndadr. Kiliseleri mesken yaplmayacak, yklmayacak ve iindeki eyalara asladokunulmayacaktr.Onlardanhikimseyedini inanndandolayzorlamadabulunulmayacakve

katiyenzararverilmeyecektir.Mslmanlardakibuhogrvevicdanhrriyetitarihboyuhepbyledevametmiti.yleki,.

H. Danimendin anlatt-na gre, Fatih dneminde Ortadoks Srplar, Katolik Macarlar ileOsmanllar arasnda tercih yapma durumunda kalnca ken-dilerine din ve vicdan zgrltannacandan emin olarak Osmanl himayesine girmilerdi. Yine, Fatih Sultan Mehmetin,BosnadakiLatinpapazlarnaverdiifermanokmehurdurvetambirinsanhaklarvesikasdr.Devlet-i liye-i Osmaniyeyi insanln emsiyesi yapaca-m diyen Sultan 2. Bayezid,

spanyadakizulmdenkaan150binYahudiyesnmahakktanmtr.YavuzSultanSelimdeKudsErmeniPatrikineverdiiemandahikimsenindinivecibelerini

yerinegetirmesinemaniolunmayacanvemabetlerininkorunacantaahhtetmitir.Evet, Rait Halifelerden mer b. Abdlazize, Nureddin Zengiden Selahaddin Eyybye,

Alparslandan Fatihe kadar btnMslman idareciler emirleri altndaki gayrimslimleri biremanet gibi grm; onlara slam hl ile anlatma hususunda azami gayret gstermilerdi.Dahas,CumhuriyetdnemindedeaynhogrdevametmitirveNazizulmndenkaanlargelipAnadoluyasnmtr.

Soru: Baz kesimler diyalog faaliyetlerini dinden taviz verme olarak alglyorlar. O trltenkitlerinasldeerlendiriyorsunuz?Hoca grnen, ya da seleften miras kalan eyler adna ku-tupluktan, gavslktan bahis

aanlar nasl dnrse dn-sn, bizim kalbimizi Allah biliyor. Ben, deil byle bykmeselelerde, yataa girerken bile elimden geldiince Efendimizin tarzn uygulamaktan tavizvermedim.Arkadalarmndatavizverdiinizannetmiyorum.Neylersinizki,saylarazdaolsa,baz insanlar bu hayrl faaliyetleri bir gvurlama ve gvurlatrma gibi grd vegstermeyealtlar;mantnanlamaktazorlukektiimbiryaklamla,maalesef,buhareketegnlvermi insanlarhakkndadalletvekfr isnadndabulundular. yetvehadislere sadecebir adan bakarak, siyak-sibak btnln grmezlikten gelerek yaptklar yorumlarla, onlarhakkndabidatkrdankfirekadarbirsriftiradabulundular.ouzaman,enmasumsz,tavr vedavranlar bile kendi garazkrlklarndandolay yanl vadilere ekti; bazendebazarkadalarn-eervarsa-ferdhatalarnbufaaliyetleridestekleyenbtngnlllereykleyerek,hepsinibirdentekfrettiler.Oysa,deilbir topluluu, tekbir insanbilekfrleithametmekdinimizegrealtndankolay

kalklamayacak bir vebaldir. Peygamber Efendimiz (aleyhi ekmelt-tehy), Bir Mslman bir bakaMslmanakfirdediizamanikisindenbirisimutlakakfirolur.Eerkfrisnadedileninsangerektenkfirse,oszyerinibulur.Fakatdeilse,ozamansz,kfr isnadedenednerveokfirolur.buyurmaktadr.Buhari,Mslim,EbDavudveTirmizigibienmuteberkaynaklardayeralanbuhadis-ierifivedinimizinbukonudakihassasllerinibilenbir insannbakalarhakkndaokadarrahatkonumas,helehelekocabirtopluluutekfretmesiokbykbirhatavebirdalalettir!.Ne tuhaftr ki, bir kesim ekememezlikten Amerikanc diyor, dier bir kesim ibirliki.

Aslndaslamahasmbazhastaruhlar,Bunlareriatdr,dinigetiriphayatahkimklacaklar.

diyor; bazlar da tam tersini iddia edip diyalog gayretlerini misyonerlere, onlarn rahat veserbest dolamalarna, propaganda yapmalarna ve kilise faaliyetlerine destek gibi gryor vegsteriyorlar.Bunlarylebirbirinezteylerki,hepsibiryereisnatediliyorsa,butrtaarruzlarbtn iddialarkendiliindendrr.Kanaat-iacizanemce,bazlardinedmanolduklarndandindarlarnvesileolduuhibirhayrl iikabuletmiyorlar;bazlarda,hasetvekskanlktandolayherbaarnnkendilerineisnatedilmesiniistediklerindenbuiibirtrlhazmedemiyorlar.Onlarnedersedesin,niyetimiziAllahbiliyor,otuzsenedenberibumilletdebiliyor.Allahn

rzasn kazanmak ve tarih birikimlerimizi dnya insanlaryla paylaarak kanl bir corafyadasulhadacklaroluturmaktanbakabirsevdamzyokbizim.Biz,milletolarak,kendimizdeokgzel eylerin bulunduuna inanyoruz. Allah (celle celluh) iyi eyleri tecrbe etme ve adeta birdantelagibitabiatmzailemeimknnvermibize-inaallahyerindedeerlendirilir-.Ellem,bir tuval zerindekaralad izgileri, resim sergisi diyereknerediyor.Bizim ise, bir ynyledrtbinsenelik,birynyledealtnamzdiyeceimizbinsenelikanlbirtarihimizvar.Pekok meselede mmrese sahibi olmuuz; mesela, ciddi bir estetik anlay gelitirmiiz. Bugzellikleritehiretmemizvebuiiinsergileramamzhemhakkmzhemdevazifemizdir.tegnmzdebutrlsergilerinaldyerlerdeeitimyuvalardr,okullardr,kltrlokalleridir,hatta ticaret mlahazasyla yurtdna giden insanmzn at i yerleridir ve hepsini kuatandiyalog faaliyetleridir. nk, onlarn tavr ve davranlarndan dklen eyler de yine bizimmazimiz,bedizevklerimiz,din telakkilerimizveahlakmlahazalarmzolacaktr.Evet,bizimbudeerlerimizin,bakakltrlerininsanlarnaokmnifadeedeceikanaatindeyim.Ayrca, daha nce de arz ettiim gibi, hogr ve diyalou biz icat etmedik.teden beri bu

konuyla ilgili dnyann deiik yerlerinde toplantlar yaplyordu. O trl toplantlar Arapleminde de yaplyordu,Uzakdouda da,Vatikanda da,Avrupada da,Amerikada da. BazMslmanlar da arlyorlard oralara; fakat, senaryoyu hazrlayanlar bakalaryd. Onlar,diyalogvizesiyleheryerderahatrahatdolayorvehattamisyonerlikyapyorlard.Bumnda,Mslmanlariiniindeyoklard;kendidncelerinisyleyemiyor,Budefadayleyapalm.teklifindebulunamyorlard;Abanttayapalm,Harrandayapalmdiyemiyorlard.Oysa,bugnMslmanlar da bu serbest dolamvesilesini kullanabiliyorlar.Yani, hogr ve diyalog-dan,bakalarkendidnceleriadnanekadaristifadeediyor-sasizdekendidininizvediyanetinizadnaokadaristifadeediyorsunuz.ayetdininizivemilletiniziseviyorsanz,bundanrahatszlkduymanz deil memnun olmanz gerekir. Maalesef, bazlar bunu ya bilemiyorlar, yaanlayamyorlaryadakskanlkgzlerinikretmi.

Soru: Bir kitabnzda yer alan Herkes kelime-i tevhidi esas alarak evresine baknyeniden gzden geirmeli ve slah etmelidir. Hatta kelime-i tevhidin ikinci blmn, yaniMuhammedAllahnResldrksmnsylemeksizinsadeceilkksmnikraredenkimselerebile rahmet ve merhamet bakyla bakmaldr. szleriniz baz kesimler tarafndan tenkitediliyor.Oszerhedermisiniz?Evvela,birszdorudeerlendirmekiinosznsiyakvesibkna(ncesinevesonrasna)

dabakmakgerekir.(Szkonusuyaznnyeraldkitabisteyipalakalblmayor)Baknsizeoblmokuyaymdakendinizdeerlendirin:Bukonudabana,bakalartarafndananlatlanbir

vakay arzetmek istiyorum. ok eski yllarda birisi gelmi bana slam cemaatlerden birisinisormu. Ben de: Onlar, ufkumuzda yalanc bir afan bile olmad dnemde, EdirnedenArdahana kadar lkemizin her tarafn ky-kent demeden dolaarak kurslarla, yurtlarla,pansiyonlarla donattlar. demiim. Aradan bir-iki ay gemi. Bornovada akam sohbetlerisrasndayineaynsoruyusormular,benyinebenzereylersylemiim.Belkiaradanbirkaaygemi o zat tekrar gelmi, yine ayn soruyu sormu. Ben de ilk sylediime benzer eylerlesoruyacevabvermiim.Bumeseleninbirdetekiyzvar. -Bilmiyorumsylesemmi?-Ozatbenim, haklarnda byle konutuum cemaate gitmi, dediklerimi aktarm. htimal bu husustalytamanlamylakavrayamayanbirisibenimiinAktrlkyapyor.demi.kincivencseferlerdedeaynekildecevapalncaBirinsannbenitanmadan,neredengeldiimibilmeden,farklzamanlardaneniyetlesorulduunubilmediibirsoruyahepaynekildecevapverebilmesimmkndeildirvebukatiyenaktrlkolamazdemi.Evet,bizimiin temell,dinvediyanete,hangiyollaolursaolsun,hizmetetmektir.Bizaz

veyaokbuuurdakatksbulunanherkesi, amaherkesialklar,balarmzayaklarnnaltnakaldrmtagibikoyabiliriz.Kaldkibulybizkoymuyoruzki?AllahveResulbuhususlaalakallyasrlarncekoymular:Lailheillallah,MuhammednReslullahdiyenherkes,bizim din kardeimizdir. Ayrca kabirde Mnker-Nekir, Rabbin kimdir, nebin kimdir, dininnedir?diyesoracak.Osorulararasndafalanfilankabuletmeyoktur.Yanionlarkabuletmeimanesaslararasndadeildir.Ohaldeben,nediyeuyadabusebeblebenitasvibetmeyendinkardelerimecephealaymki?te bunlar sylendikten sonra sz konusu cmle yer alyor ve deniyor ki: Hasl, herkes

kelime-iehadetiesasalaraket-rafndakiinsanlarabakasnyenidenayarlamal.Hattaonunbirini syleyip dierini, yani Muhammedn Reslullah sylemeyen insanlara bile, rahmetnazaryla bakmal. nk hadislerde anlatldna gre, Allahn o engin rahmeti ahirette yletecelliedecektirki,eytanbile:Acababendeistifadeedebilirmiyim?diyemidekaplacaktr.imdi byle bir rahmet enginlii karsnda, cimrilik yapma ve o cimrilii temsil etme bizeyaramaz. Hem bize ne? Mlk Onun, hazine Onun, kul Onun... yleyse herkes haddinibilmeli...Kaldki, tenkitettikleriocmledenhemensonrauparag-rafyeralyorvekelime-i tevhidin

btnnedikkatekiliyor:Szburayagelmikenbirdncemiarzederekbufasldaka-patmakistiyorum. 70li yllardan beri beni ve hizmetimizi yakn plana alan ve yakalad her frsatdeerlendirerekgammazlayan,hattadevletricaliniifaledenvebirgazetedesahibiolduustunuounlukla bunlara ayran bir yazar bir gn L ilhe illallah,MuhammednReslullah deseinannbana,ognbenimiinbayramolur.Oahsnbanayllardanberidurmadan,usanmadan,ylmadandmanlkyapmasnhinemsemedenonubarmabasarm.Evet,nemliolanoztnAllahilearasndakidmanlaabilmesiveOnayaknolabilmesidir.

Soru: Yani, tenkit edilen szleriniz mcerred L ilhe illllah demenin kurtulu iinyeterli olduu mnsna gelmiyor; onu syleyen bir insann Muhammedun Reslullahdemesedeahiretazabndankurtulacansylemiolmuyorsunuz;ylemi?Tabii ki... Bedizzamann ifadeleriyle syleyecek olursak, Kelime-i ehadetin iki kelm

birbirinden ayrlmaz, birbirini ispat eder, birbirini tazammun eder, biri birisiz olmaz.MademPeygamber (aleyhissaltu vesselm) Hteml-Enbiyadr, btn enbiyann vrisidir. Elbette btn vusulyollarnnbandadr.Onuncadde-ikbrsndanharihakikatvenecatyoluolamaz.Benhayatmboyuncaherkesekarcennethzinlerigibiyumuakedalolup,yarmkelimeyle

dahi olsa insanlara bir mit vererek bir kurtulu yolunun olabileceini hatrlatmaya altm.Bazenmkellefiyetlerin tam-tekmil edasnn bile insann kurtuluu iin yetmeyeceini syleyipaslmeselenin rahmet-i ilahiyeye iltica olduunu anlattm. Bu sz de Efendimizin bir hadis-ieriflerinedayanaraksyledim:BirgnAllahReslHikimseameliylekurtulamaz.deyince,sahabeefendilerimiz:SendemieyAllahnResl?diyesorarlar.Efendimiz,Evet,bendekendiamelimlekurtulamam.AncakAllahrahmetedersekurtulabilirim.cevabnverir.AmaaynAllahResl bir baka hadislerinde, Lilahe illllah deyin kurtulun. buyurur. Zannediyorum,havfverecadengesinianlamayanlarenmasumaneszleridekendianlaylarnagrebiryerlereekiyorvekeyiflerinegreyorumluyorlar.

Soru: Peygamberimizin risaletinin ilk senelerinde kelime-i tevhidin sadece ilk ksmnsylediiniiddiaettiinizhususutenkitediliyor?nce unu ifade edeyim ki; bu benim iddiam deil; insanla-r, az da olsa bildikleri ulhiyet

inancna ve tevhid dncesine armak ve daha sonra syleyeceklerine altrmak iinEfendimizinkullandbirtebliyoludur.PeygamberEfendimiz(sallallahualeyhivesellem),Allah(cellecelluh)tarafndanbtninsanlasoneliolarakgnderilmivekendisindenncekipeygamberlergibibatatevhid(Allahnvarlvebirlii)olmakzereitikadaveamelemteallikdeiikesaslarinsanlara teblietmeklevazifelendirilmitir.Evet,dier elilergibioEnBykElininde ilkvazifesi, insanlar deiik putlara tapmaktan, onlarn esaretinden kurtarmak suretiyle btnkinatta farkl eser ve tecellileriyle varln ve birliini apak gsteren bir tek Yaratcyainanmalarn;dolaysyladahertrlzihn,rhvekalbdanklktankurtulmalarnsalamaktr.Efendimizrisaletvazifesiyletavzifediliredilmez,adetamahallemahalle,arar,kapkap

dolaarakmuhataplarnaAllahn tekyaratc olduunu, dnya saadetininve ahirette kurtuluunbuna inanmaklammkn olabileceini anlatmaya almtr. Haddizatnda, bu teklifte bulunanbelli ki bir pey-gamberdir ve Onun tevhid davetini kabul eden de Ona inan-mak suretiylenbvvetinidekabuletmidemektir.BataAhmedb.HanbelinMsnediolmakzeredeiikpekokkaynaktageenbirhadis-i

erif yledir; Raba bin Abbd anlatyor: Allah Resln Zl-Mecaz panayrnda grdm.nsanlarnarasndadolaponlarAllahainanmayaaryorvedurmadantekrarederekKllilheillallah,tflih-Allahtanbakailhyokturdeyin,kurtulun!diyordu.(Yanikurtuluulilhe illallah demeye balyordu) nsanlar da sknetle dinliyorlard. YalnzAllah Reslnnarkasnda salar rl ve ayn zamanda da a birisi vard ki, Allah Resln susturmayaurayor, etrafndakilere de Bu adama inanmayn, -h- o bir yalancdr; sizi atalarnzndinindendndrmekistiyor!deyipduruyordu.Oradakilereadamnkimolduunusordum.BanaAllahReslnnamcasEbLehebtir.dediler.EfendimizinpeygamberliininilkyllarndagerekleenbuhadiseveOnunLilheillallah

deyin kurtulun! demesi, EbCehilin orada bulunmas veEfendimizinmbarek yzne topraksavurmas gibi deiik ek ve nanslarylaMstedrekte, mamBuharnin Tarihul-Kebrinde,Beyhaknin Sneninde ve daha baka eserlerde anlatlmtr. Sahih-i Buhar erhi Fethul-Bardebn-iHacer,EfendimizinAllahtanbakailhyokturdeyin,kurtulunifadesinin,OnunkavmineilkarsolduunuveYemenegnderdiiHazretiMuazada,OnlardavetedeceinilkeyAllahnbirliineehadetetmeleriolsun.dediininakleder.

Soru:YaniResl-EkremEfendimizbunubirteblimetoduolarakmyapm?Bu slupta aslnda Peygamber Efendimizin tevazu ve mahviyetini grmek gerekir. Ben bu

konudaki hadis-i erifleri ne zaman zikretsem hep gzlerim dolmu ve Ya Reslallah, seninismin olmadan bu sz eksik kalyor; ama zannediyorum sen insanlar kendine armadn,onlar Allaha davet ettiini ifade etmek ve onlar altrmak iin kendi adn zikretmiyorsun.Senin mlahazalarnn tesinde bir ey sylemek haddimiz deildir; fakat, orada senin adnngememesi bana ok giran geliyor; nk, sensiz bu yollar almaz, sensiz sahil-i selameteulalmaz!demiimdir.Dorusu, kelime-i tevhidin ancak Efendimizin peygamberliini ikrarla tamam olaca

hususundakiinancma-kibuherMslmanninancdr-kitaplardanveeskiszlerimdendelillergstermeyideokgereksizbuluyorum.Fakat,adetacmbzlaseiphemdeanlamadklarszlerikendi anlaylarna gre yorumlayanlar mesela u cmlelerimi hi mi grmediler diyednmeden de edemiyorum: Artk bugn eya ve hdiseleri didik didik eden pek ok kimsemutlakhakikatolanAllahaulamayolunda;bunakarlkpozitivizmverasyonalizmingetirmiolduu inkr- ulhiyet anlay da yava yava yklyor. Bat lemindeki ferd hdiselerlebalayan,yaniJamesJean,Eddington,Einsteingibikimselerindineynelii,imdilerdekitlevhviyetkazanmakzere.. fakatbennekadararzuederdim, L ilhe illallahdiyenbu insanlar,MuhammedunReslullah desin ve tamkurtulua ersin!Mesela, Jean deli gibi ak bir insan.Ama Muhammed vapura binememi. Eddington, astro-fiziki. Devas bir kamet. James JeanPakistanlbirdostundanAllahtanhakkylakorkanlimkullardr. (FtrSresi,35/28)yetiniduyuncaBubakadeil,bubirAllahkelmitirafndabulunur;bulunuramabuHazretiPeygamberideikrar anlamna gelir mi? Bunu bilemeyeceim ama, Einstein bu kint, iinde ileyen mthinizam ve ahengi grp de Allah kabul etmemeyi aptallk sayar. Fakat o da HazretiMuhammedinkaptanlnyaptgemiyebinemeyenlerdenbiri..vedahaniceleri...1

Evet, en masumne szlerden hi olmayacak mnlar ka-ranlar, keke bir kez olsun, camikrslerinde Peygamber Efendimizi anlatmaya altm, aylarca devam eden vaazlarma vedaha sonra Sonsuz Nur adyla kitaplatrlan, belki yirmi deiik dile tercme edilen, bugnyurtdndaniversitelerdederskitabolarakokutulanifadelerimedebaksalard.

Soru:Diyalog toplantlarnagelipgidengayrimslimlerarasnda slamhakdin,Resl-EkremEfendimizidehakpeygamberolarakkabuledenlereahitoldunuzmu?Diyalogsrecindebenimyanmagelenlerolduugibifarklortamlardagrmelerimizdeoldu.

Beraber bulunduumuz zamanlarda namaz vakti girince izin istediimiz zaman saygylakarladlar. Buyurun, siz ibadetinizi bitirinceye kadar biz de burada dua ederiz. dediler.

Bylesine yumuak tavrl insanlardan yzlercesi diyalog faaliyetleri sayesinde MuhammedAllahnResldr.Kurn,Allahkelamdr.dedi.Onlardanbiriyle-isimvermeyeceim-uaktagiderkenbiraneildikulama,Bensendendesaklayamamki,LilheillallahMuhammedunReslullahdeyiverdi.Onlar grnce, stad Hazretlerinin bir kerametini daha mahede etmi oldum. O, sev

Mslmanlar tabirini kulla-narakbu trl insanlara dikkat ekmive ayn zamandaonlara birjest yapm. Bu tabirle, Hristiyan olduu halde dinimiz hakkndaki nyarglardan kurtulmu,Efendimizi peygamber, Kurn da Allah kelam olarak kabul etmi kiileri kastetmi. Bugnbyle insanlardan yzlercesini gstermek mmkndr. Hatta, bir yerde kocaman bir HristiyangrupbulunduunuamaartkEfendimizeinandklarnveherfrsattansanlnftiharTablosununnbvvetini anlattklarn orada vazife yapan arkadalardan dinledim. te bu kabuller oknemlidir.NecipFazl ya okhayranlkduyduuPascalhakkndaveyabirbakadnr iin,Limanakadargeldigemiyikard.derzlrd.Evet,Resl-Ekremingemisinebinmekoknemlidir. Sdi, Bostannda O mmete ne gam var ki onun gemisine binmiler. O gemininkaptan Odur. der. Binlerce insann L ilhe illallah Muhammedun Reslullah demesinevesileolmakveonlardaHazretiMuhammedin (aleyhi ekmelt-tehy)gemisine tamakokamaoknemlidir. Samanyolu televizyonunda neredilen Diyaloun Meyveleri adl seri ve YeniHayatlarismindeyaynlanandizibuinsanlardanonlarcasnekranatad;ahsengzyalarylaizledimonlarndinimizvekltrmzhakkndakiintibalarn.BuradaKatolikkilisesindekibirdirektrnhocalkyapanbirarkadamzlaarasndageenbir

olaydaanlataym.Arka-damzanlatyor:DirektrbirkeresindeBendersegiremeyeceim.Dersimesengir.dedi.HocamdedimDersegireyimamabenneanlataymorada? Canmneanlatacamvarm?GirFatihayanlat.Sizinlebizimaramzdamterekbir sredirbu.dedi.Ben de girdim, onun snfnda Hristiyanlara Fatihay anlattm; anlattm ve hibir menfi tepkialmadm, aksine takdir aldm. Bir gn yanna gittim. Odasnda oturuyordu. Elinde Kurn,okuyordu. Ne yapyorsunuz? dedim. Kurn- Kerim okuyorum. dedi. Ama bilesiniz, sizinEskiAhidiokuduunuzgibisadecebilgiedinmekiindeil,KurnAllahnkitabolduuiinsevapkazanaymdiyeokuyorum.imdieerelitsnfarasndabukadarbiryumuaklkmey-danagetirilmisebencebunemli

birkazantr.Bunusadeceinananlarla,ihtidaedenlerledelmemeklazm.Mslmanlylebyle kabul edenleri de bir kazan saymak lazm. Kurn Allahn kelam olabilir. ya daHazretiMuhammedpeygamberolabilir.diyenlerideyarnlaradnabykbirkrkabuletmeklazm. Bugnk nesilden sonra gelecek farkl nesiller olacaktr. Siz bu uurumlar bugnkapamazsanz yarn kendinizi ve o doru dncelerinizi ifade etme imknn bulamazsnz.imdiyekadarhepuurumlarlabirbirimizekaruzakdurmuuz.Onlargelsinlerdiyebeklemiiz.yledeildirmesele;nceuurumlarnkapatlmaslazmdr.stad Hazretleri Kurnn onlara hitaben Ya Ehlel-Kitap! demesini, Ya ehlel-mektep

eklindebirarolarakyorumlu-yor.Yani,Sizokumuinsanlarsnz.Gelinbirkelimede,Allahkelimesinde birleelim. O yete yle yorum getiriyor. te, bugn baz nyargl kimselermesafeli dursalar da zellikle okumu, aratrm ve bilgi sahibi olmu insanlar kendilerine

uzatlan diyalog eline samimiyetle mukabelede bulunuyorlar. Baz ortak deerler sayesindetanma ve yakndan tanma yoluna giriyor ve ok gemeden de dinimizin, kltrmzngzelliklerinehayrankalyorlar.Bu adan, yle inanyorum ki, baka kltrlerin temsilcile-riyle bir araya gelmekten ve

meseleleri mzakere etmekten ekinenler, ancak kendi deerlerinden phe edenmtereddidlerdir. Hazreti Musa gibi Allaha itimat edip elindeki mbarek asya ve mazharolduuyed-ibeyzyagvenenler,karlarnaFiravununsihirbazlardaksa,onlarnelveayakoyunlaryla malup olmayacaklarndan emin; hak ve hakikati onlarn ruhlarna da duyurmaheyecanyla dopdoludurlar. ayet, siz de kendi gzelliklerinizden ve z deerlerinizdeneminseniz, onlar her panayrda ortaya karn ve her fuarda sergileyin... sergileyin, zira, bazkadirinas insanlar arasndan bunlar grecek, beenecek, takdir edecek ve benimseyecekkimselermutlakakacaktr.

Soru:GnlllerHareketiolarakdaanlanbueitimvediyalogfaaliyetleriniinceleyensosyologlar hareketin bamszlna vurguda bulunuyorlar. Hem bamsz olmak hem deherkeslediyaloghalindebulunmakokzordeilmi?Aslnda, hr ve tam bamsz olma ile diyalog araynn ve herkesin konumuna sayg

anlaynngereiolarakherkeslebirnev irtibat iindebulunmabirbirine ters eylerdeildir.nk, sadeceAllaha kul olduunuzun uuruyla hareket ediyor veOnun rzasn tahsil etmekiin alyorsanz, bu itibarla siz, balanacanz kapya balanm ve sir kaytlardankurtulmusunuz demektir. Bu niyetinizi gerekletirmek iin diyalog, hogr ve eitim yolunuvesile kabul ediyorsanz, baka insanlarla biraraya gelirken baz davranlarnza bir ksmkaytlar koyuyormu gibi olabilirsiniz; mesela, onlar da hesaba katmak, onlarn tavrlarn,davranlarnvehissiyatlarndagzetmekzorundakalabilirsiniz.Fakat,aslndabunlarhrriyetisnrlamamnsnagelmedii gibi temelde slamn ruhunada aykr deildir.nk, insanlarkendi hissiyatlaryla okuyamaz, kendinizi onlarn yerine koyamaz ve gnmzn ifadesiyleempati yapmazsanz, onlarn ihtiyalarn gremez, isteklerini belirleyemez, dillerini zpduygularn renemez ve ok meselede isabetli kararlar veremezsiniz. sabetli kararverebilmenizveadmlarnzdaharahatatabilmeniziinonlariyitanmanz,kltrlerinintemelrglerine vkf bulunmanz, hassas olduklar noktalar bilmeniz ve hissiyatlarn da hesabakatmanzgerekir.ayet, bu hususlar gzard ederseniz, kendi deerlerinizi ne srerken hi farkna varmadan

onlarn deerlerine dokunmu; onlar kendinizden ve z deerlerinizden karm olursunuz.Mesela; Peygamber Efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) lemlere rahmet olarak gnderildiinde veSultn-Enbiyaolduundaphemizyoktur.Evet,Odurnbvvetsilsilesindevcud-uHakkaenakburhan.Odurilhemirlereenfasihtercman.Esm-iilhiyevesft-sbhniyeninmerkeznoktasO,peygamberliksemasnnkutupyldzdaOdur...Nevarki,HazretiMesihihereygren,hattaonunhululve ittihadna inananveonabirynyleRabdiyen insanlarnyannda,daha sze balar balamaz, Efendimiz ei menendi olmayan birisidir, btn Peygamberler -bilistisna-Onunkapkuluvehalykdr.der;MerhumAliUlviKurucunun,Maherdeneblerbilesendenmedetister,

Rahmet,diyenlemlere,RahmandrEfendim.msralarylagrlerseniz,muhataplarnznhissiyatnhesabakatmamvedahailkandaonlarn

kabul kaplarn kapatm olursunuz. Syleyeceiniz szlerin doru olmas gerektii gibi, odorunundilegetirileceiyer,zamanveslupdaokiyitesbitedilmelidir.ahsen, bu trl hususlara dikkat ederken, ok defa Ya Reslallah! Beni affet; burada sana

hakkylatercmanolama-dm.Fakat,muhataplarmnhissiyatngznndebulundurarak,onlartepkiyesevketmemekveSenitamolarakanlatabilmekiinbyledavrandm!demiveOndanzr dilemiimdir. Evet, siz o insanlar tanmazsanz, baz meselelerde onlarn duygu vedncelerinigzetmezvebirldekonumlarnasayglolmazsanz,kendinizianlatmafrsatnhimihiyakalayamazsnz.Dininizden,milletinizdenvetarihinizdenrenklertayankimliiniziortayakoymaimknnbulamazsnz.Dolaysyla, hogr-diyalog derken ve herkesle bir eit ir-tibat iinde bulunurken de dinin

ruhsatverdiidairededola-m,yineHakkakulluunuzuseslendirmi,hrriyetinayrbiryanntatmvebamszlbakalarnadatattrmagayretindebulunmuoluyorsunuz.

Soru:Bazlar, diyalog iin yalnzca ilhiyatlarn akademik bir egzersizidir. diyorlar.Bumeseledenebuyurursunuz?nsanln,birgnmutlakamayasndakiasl iyilikvegzel-liedneceineveyeryznn,en

azndan genel mnda bir bar ve uzlama atmosferiyle dolacana inananlar iin diyalog nesadecebiregzersizdirvenedesadeceilhiyatlarahasbirvazifedir.Hayr, diyalog;medeniyetler atmasndan okdahate bir hakikattir ve evrensel bar iin

ciddi bir hamledir. Bu kutlu gaye urunda atlan tek bir adm bile, onu kim atarsa atsn,mbecceldir ve takdire ayandr. Ferdler, toplumlar, lkeler vemilletler arasnda dalga dalgageliecek bir bar iin en nemli artlardan biri srekli hogr yrngeli yaamak, diyalogyollar aramak ve dostluk kprleri kurmaya almaktr. Dnya bar adna devletler vemilletleraras resm kurulular kendilerine deni yerine getirirken, siviller, sivil toplumkurulular ve fert fert btn insanlar da bu barn gereklemesi istikametinde hogr vediyaloggayretleriylenemlibirhizmetiifaetmiolacaklardr.

Soru: Diyalog faaliyetlerinde bulunmay bir fazilet olarak deil de bir vecibe ve vazifeolarakgrdnz ifadeetmiveDiyalogdangeriyedn intiharolur!buyurmutunuz.Busznmnsnlutfedermisiniz?Batanbuyanaarzetmeyealtmgibi;AllahReslveOnunashab,gnlleregirmekiin

herfrsatkullandlar;yap-tklartoplantlarla,verdikleriziyafetlerleinsanlarayaknoldularvedaha sonra da davalarn anlattlar. Ayaklarna gelinmesini hi beklemediler, hep muhtalarnayanagittiler.Efendimiz(sallallahualeyhivesellem)vesahabe-ikirmyleyaptgibionlartakipedendnemlerde Rait Halifeler, tbin ve tebe-i tbin asrnda yaayanlar da ayn ekildedavrandlar.Fetihlerdebile,Mslmanlarkilisevehavralarykmadlar...aznlklarnhaklarnaasladokunmadlar...hibirzamanvicdanhrriyetinekstlamagetirmediler...dncehrriyetinitahdit altna almadlar... Selahaddin Eyybler, Alparslanlar, Klarslanlar ve daha sonraFatihler,Yavuzlar,Kanunilerhepbyledavrandlar.SyanetkanatlarnapyeryzndeAllahn

halifesi olarak herkesi himaye ettiler ve onlar varken kimseye zarar gelmesine meydanvermediler.Gleriyettiisrece,din,dilverkayrmyapmadanherkesikoruduvekolladlar.Bazen kendi kendime diyorum ki; keke gl olduumuz dnemde dil belli lde

yaygnlatrlsayd,dinzerindebirazdahahassasiyetledurulsayd.Fakat,dahaderindnnce,ec-dadmzabinbrekallahekiyorve yledevamediyorum:Elhamdulillah,ylebirmirasbrakmlar ki, bizim bugn y-zmz ak, alnmz da ak; nk bizim atalarmz neSaraybosnada, neMakedonyada, ne Yunanistanda, ne Bulgaristanda ve ne de bir dnemdehkmsrdkleribirbakabeldedehikimseyebaskyapmam,hikimseyezulmetmemi,hikimseyidininivedilinideitirmeyezorlamamvegnmzdeuygulananlardanokdaha ileriseviyedebirdemokrasianlaysergilemiler...sergilemiveslamhldiliyleanlatmayolunusemi,msamahavehogryleinsanlarngnllerinegirmiler.Dolaysyla,hemtemelkaynaklarmzhemdetarihtecrbelergsteriyorki,hogrvediyalog

bizimlebalayanbiryoldeildir;obizimmazimizinzvesaresidir.Dahas,bumeselefalanniinceliinin,filannefkatenginliininvebirbakasnnvicdangeniliininifadesidedeildir.Dinvetarihkaynaklarmzbunubirvazifevevecibeolarakinananlarnomuzlarnayklyorsa,bu yolun birilerince sahiplenilmesi sz konusu olamaz.Ohi kimsenin efkat vemerhametininrndeil;slamnefkatvemerhametininneticesidir.Diyaloganlaymz, slamnznden,Kitaptan,Sn-nettenvedininyorumaakyanlarnn

upuzunbirtarihboyuyorumlanmasndankaynaklanmaktadr.stersenizylededi-yebilirsiniz;buanlaynkayna,Kurn,Snnet,icmavekyasgibiasldelillerle,yinebudelillerdenkarlan,istihsan, istislah, istishab, beraat-i asliye, rf ve detlerin meru olanlar gibi fer (ikinciderecedeolan)delillerdir.Evet,birkeredaha ifadeedeyim;dnyannheryanndadinimizevekendimedeniyetimize tercmanlk eden insanlarn yaptklar, onlarn hususimahiyette ve kenditabiatlarna bal olarak icat edip ortaya koyduklar eyler deildir. Yani hogr demek,bakalarna sevgi eli uzatmak, el skmak, konumlara saygl davranmak, kimsenin dinine vediyanetine ilimemekonlarnahshissiyatlarndan,zeldncelerindenvemlyemetlerindenkaynaklanmamakta;aksineoksalamvekalckaynaklaradayanmaktadr.Bundandolaydabuslup, muvakkat ve geici bir slup deil, bundan sonra da devam edecek olan, kalc birsluptur;nkdayandkaynaklarkalcvedeimeyenesaslardr.Bizden ncekiler arasnda bu noktada kusurlu davranm olanlar bulunabilir. Bazlar, dhil

veyaharicsebeplerle,haklyadahaksznedenlerlefarklbiryoldayrmolabilirler.Bunlarbizialkadaretmez,bizyapabilirsekvazifemiziyapmayadevametmeliyiz.Dolaysyla, dnya elli defa halla olsa, yz defa deise de biz hep ayn dnceleri ifade

etmeli ve diyalog demeliyiz; demeliyiz, zira temel kaynaklarmz farkl dnmemizemsaadeetmiyor.Zatenaksinidnmekvebuii terketmek,harakiridenveintihardanfarkszolur.Zira,bugne kadar terrle, canl bombalarla, uyuturucuyla bask altna alnarak robotlatrlminsanlarla karartlan slamn ehresini kendi gzelliine yakr bir tarzda gstermenin yeganeyolu diyalogtur; Allahn izniyle bu yolda epeymesafe katedilmitir ve bu sre asla inktayauratlmamaldr.Efendimizin,Benimadmgneindoupbattheryereulaacaktr.sznbizlereverilmi

birhedefolarakanlyorum.BenimEfendimin,terristlerinmensupolduubirdininkurucusugibitannmas, Ona kar yaplan ok ciddi bir hakszlktr. Onun doru tantlmas, diyalog vehogr temsilcilerinin nnde ihmal edilmesi dnlemeyecek derecede nemli bir vazifeolarakduruyorken,onlarnbakadnceleregirmeleri kendileri vedinleri hakkndaolumayabalamgzelkanaatleriykmalarmnsnagelirki,budaihanetolur._______________1FasldanFasla-2,255

YHayreddinKaramanileDiyalogzerine

Prof.Dr.HayreddinKaraman

Hani hep diyalogdan sz ediliyor ya, size hem diyalog, hem de teki ileilikilerde tutulacak yol hakknda arpc bir rnek vereceim. Bu rnek,Peygamberimiz ile Yemen snrnda yaayan Necran Hristiyanlar arasndageengrmevediyalogdur.Dahancedekendileriyle,bazaskeriharektvemektupgndermeeklindetemaslaryaplmolanNecranHristiyanlar,9.hicrylda slam Peygamberi ile grmek zere Medineye geldiler. Altm kiilikheyet iindemahkeme bakan ve byk din adamlar da bunuyordu. ledensonramescittehuzurakabuledildiler.Birmddetsonraibadetsaatlerigeldiiiin izin istediler, Peygamberimiz dar karak mescidi onlara brakt, doutarafnaynelerekibadetleriniyaptlar.BiraraYahudilerindekatldvetartmannYahudilikileHristiyanlkzerinekayd oldu, ama genel olarak slam ve Hristiyanlk zerinde duruldu, l-imrnsresindeyeralanveHristiyanlarntanrinancntenkitederekdzeltenbirokyetdebutartmalarsrasndavahyedildi.

enimit: Hocam, kreselleme, oulcu bir sosyal yap ve diyalog arasndaki iliki ilebalasakdiyorum.

HayreddinKaraman:Bence de diyalog konusuna girmedennce taraflarn ama, yntemveimknlarn etkileyen bugnk dnya vakasna (kresellemeye) ksaca bir gz atmak uygunolacaktr.Bukreselleme,bykbirkyhalinegelendnyada,hayatpaylaaninsanlarndousubats,

gneyikuzeyi, fakirizenginibtn insanlarnortaklaaoluturduklarbirkydeil,mtegallibe(gcnedayanarakegemenlikkurmubirahsveyagurup)egemenliindeoluanbirky.Onlarbu ky kurarken iin garibi baka kyleri tahrip ediyor, ykyor, arazilerini alyor; o kylerinkendilerinegrebirhayatdzenlerivar,ohayatdzenlerinetecavzediliyorvediyorki,Benuarazide bir ky kuracam bunun kurallar da u, bu kurallar da ben koyuyorum ve sizuyacaksnz,uymayan terristtir;ldrrm,karsn, olukocuunudaldrrm.Pekihangiarazidekurmakistiyor?Hrsnn,arzusununsonuyok,dnyanntamamnistiyor.Birazsert,birazkabatasviretmiolabilirim,amabenbugloballemeyibylegryorum.Buna

taraftarolmayan(kresellemekart)yzbinlerceinsanvardnyada;doudavebatda;glitirazlar ve eylemler var, ama hkim g ile imdilik ba edemiyorlar. Byle bir globalleme

salkldeil;ykarak,yokederek, tek tipbirkltr, tek tipbiruygarlk, tek tipbirhayat tarzdayatlarakgerekleiyor.Kekeyleyaplsayd:Dnceyi,inancherkesinkendinebrakarak,neortakolabilirbudnyada,nepaylalabilir, birliktekararlatrsalar, (ben sizindininizi, bensizin kltrnz paylamak mecburiyetinde miyim) birlikte olabilmek birbirimizigrtlaklamamak, u dnya zerinde insanca yaamak iin neyi paylamak lazm gelir, oturalmaklllarmz, hikmet sahibi insanlarmz unu adamgibi bir belirlesinler ve onun erevesindednyaybirkyhalinegetirelim.AllahTelnnbizevebizdensonrageleceknesillereyetecekkadaryarattnimetlerizayietmeyelimvedilpaylaalm.Dnyadagzyalardursun,akmasn,kanlar dursun akmasn, insanlar artk mutlu olsunlar, sabahleyin kalktklarnda gne glerekbalasnlar.Yenimit:Hocamhatrlatmabbndansoruyorum,ncebirMekkesafhassonraikinciolarak

Medine Vesikas safhas var. Bir de Medine Vesikasna ramen kar tarafn akdi ve ahdibozmalar sebebiyle balayan iliki dzeni var ki buna da nc safha diyelim. imdi bu safhaypepeeaklarmsnz?Bugndinlerarasveyadindarlararasbirdiyalogfaaliyetiszkonusuvebunuyadrgayanlarmevcut,yukardakisafhalarbubakmdandanemarzediyor?Hayreddin Karaman: Biraz nce iaret ettiim ereve, uluslararas politika, postmodern

smrgecilik, devlet siyaseti ve politikalaryla alakal idi. Ama halka geldiimizde Halkntamambunataraftardrdiyemeyiz.demitim.Dinlerimiz,kltrlerimiz,hayat tarzlarmzfarklolduuhalde,doudavebatda,pekokortakinsaniynleri,deerleripaylatmzahslarvar.imdi bu insanlarla, bu yanl gidilere, bu ifratlara, bu tefritlere, bu kan ve gzyana sonvermek zere ortak bir faaliyet yapabilir miyiz? Devletleraras deil, halklar (hkm, ortakinsanlk zellilerini kaybetmemi sekinler) arasnda. Siyasi tepelerde deil; nk tepelerinartlar ayr ve farkl. Madem demokrasi diyorlar, demokrasi de tabann iradesinin o tepetarafndantemsiledilmesianlamnadageliyor,yleysebizimdiutabaniradesinikullanarak,uktgidii birazdaha iyiletirebilirmiyiz?Bence sorubudur.DouKonferans ad altndabirksmarkadalar-Allahrazolsun-gayretediyorlar,inMaindnyannhertarafnagidiyorlar,zahmet ekiyorlar, diyalog kuruyorlar, konuuyorlar, biz bu kt gidie nasl dur diyebilirizsorusuna cevap aryorlar. te bu da bir diyalogdur. Diyalogda niyet, ama, usul nemlidir;bunlarda bir sakatlk olmadktan sonra tekiyle diyalog mahzurlu olmak bir yana bizeemrolunmutur.BizMslmanlarbtnvarlklaraynelikzulmengellemekveslaminsanlarateblietmekle

ykml klnmzdr. slam tantacan, tebli edecein insana unu diyebilir misin: Benseninle greceim, ben Mslmanm, beni tanyacaksn, dinimi, kltrm batanbenimseyeceksin,kendindenbahsetmeyecek, renkbilevermeyeceksin,verirsendiyalouoandakeserim!Bylenartlbirdiyalogolurmu?Elbetteolmaz.Odakendini tantrsende;eerfarkllklarkonuuyorsanzodafarklynlerinidilegetirir,sende.Haslama,usul,niyetnemlidir;bunlar iyimuhafazaettiinizzamanniyediyalogsakncal

olsun?Baz guruplar kendilerine rakip grp devreden karmak iin diyalou istismar etmekgibi kt niyetleri bulunmayan yazarlarn Bu bizim dinimize, kltrmze zarar veriyor, bataHristiyanlar olmak zere taraflarn, dinlerini ve ideolojilerini yaymak iin bir ara olarak

kullanlyor. diye bir itirazlar, bir endieleri varsa buna sayg duyarm ama bunun yolu harpetmekdeilbirarayagelipderdinianlatmakvederdinidinletmektir.yiniyetliolduktansonravedin de hepimizin olduuna gre, biz dinimize zarar vermeyecek ekilde bu diyalogu naslyapabiliriz sorusunun cevabn ararz. Diyaloun zorunlu olduunu syledim, bunu naslyrtebiliriz konusunu konuuruz. Hata, eksik, kusur varsa usul yeni batan gzden geiririz.imdiodediinizyeregelelim.slamvahyedildi,Peygamberimiz(sallallahualeyhivesellem)onuteblietmeyebalad.Kbe,enazndan

Hazretibrahimdenberibinasmevcutolanbirkutsalmeknidi.Peygamberimizvesaylarokaz olanMslmanlar da orada ibadet etmeye baladlar. Efendimiz ne yapyor? 1.Dini tebliediyor,2.Kbedeibadetediyor;bakabireyyapmyor.Gnmzdekktendincilik,eriatlkgibi baz terimler icat ederekMslmanlarn hak ve hrriyetlerini kstlamak iin kullananlaryle diyorlar: Siz sadece inansanz, bir de ibadet etseniz diyeceimiz yok, ama siz bakaeyleredetalipoluyorsunuz,itimahayattagrnrhlegeliyorsunuz,budurumunuzbizirahatszediyor,bununlayetinmiyorsunuz;brokraside,medyada,sermayedevarolmak,szsahibiolmakistiyorsunuz, kafanzn iinde baka eyler var, bu sebeple size frsat vermiyoruz... Ama buanlattm safhada yalnzca iman, tebli ve ibadet var. Peygamberimiz yle demiyor: BenimdedemKbeninhkimi,yneticisiydi,bendeynetime,siyasiliderlietalibim.Bylebirdavayok,amamriklerizinvermiyor,msaadeetmiyorlar,tebliibaltalyorlar,ibadetimenediyorlar.Efendimizekadefaeziyetettiler,hakaretettiler,ashabnkadefadvdler,ikenceleryaptlar;niin? badet ettiklerindendolay bir de slam birbirlerine ve bakalarna anlattklar iin.Ohlde Peygamberimiz Mekkeyi siyasal iktidar ve siyasal egemenlik konusundaki biranlamazlktandolay terketmedi;oradaMslmancayaamaya izinvermedikleri iin terketti.Mslmancayaamayaizinverselerdi,Medinednemininilksafhasndaolduugibiherkeskendiinancnyaayacakt,MslmanlardaMekkeyiterketmeyeceklerdi.BuradaHabeistanasnmaolayndahatrlamakgerekir.OradaHristiyanlarhkimolduklar

halde Mslmanlara hak ve zgrlk tandklar iin, Peygamberimizin tensbi ile bir gurupMslmanHabeistanagtveyllarcaoradayaadlar.Yenimit:GeldikMedineye.HayreddinKaraman:PeygamberimizMedineyegeldiindeiktidarntekbanaMslmanlara

ait olduu bir siyasi dzen kurmad, Hkimiyet bizim, tekiler -yani o gn iin-mrikler veYahudiler bize tbi olacaklar, bizim dediimiz olacak, onlara da biz istediimiz kadar hakveririz. demedi. Bugnk ifade ile yuvarlak masa etrafnda oturur gibi oturdular,Peygamberimizin sandalyesi biraz farkl idi ki bunu da kabul etmek lazm, ancak bu, Onunsaygnlndan veOna olan gvenden kaynaklanyordu ve kendisine bir nevi hakemlik statstannmt.Herkesiinortakalanlarbelirlendi,oradaherkesibalayankurallarvard.Bualandaimdi moda olan tabir ve uygulama ile kamusal alandan farkl idi. Mesela Yahudilerin vemriklerinmahallelerivardveMslmanlardadahaokmescidetrafndaolumumahalledeoturuyorlar.Amaburaskamusalalan,MslmanlaraveyaMslmangrnenlereait,senburayagelip Yahudiliini grnr klamazsn, mrikliini grnr klamazsn, yani mrik olduunubelli eden klk kyafetle benim alanma giremezsin. denilmedi.Btn taraflar iin hayat, din,

sz,seyahat, ticaret...hrriyetivar. kigvenlikalan tespitedildi;biriherbirgurubunkendiniilgilendiren,dieriguruplararasndaortakolanikialan;birincisiguruplarabrakld,ikincisindegvenliinsalanmasortaksorumlulukaltnaalnd.52maddelikoluptarihte;taraflararasndamzakere edilerek ve uygulanmak zere kaleme alnm ilk antlama veya anayasadiyebileceimiz Medine Vesikas erevesinde kurulan bu siyasi yapnn esas, karlklszlemevegvenceidi.Guruplarnherbiridieribakmndanemniyetiindeolacak,ayrcasitedevlet,bakalarna(ortakdmanlara)karortaklaakorunacakt.imdi ben soruyorum: Mslmanlar kendilerine saldran Mekke mrikleri ile savarken -

saldrdinyzndenyapldveyalnzcaMslmanlarhedefaldiinantlamayagredierguruplarn savaa katlma mecburiyetleri yoktu- antlamann o tarafndan biri olanYahudilerden bir kesim hyanet edip mriklerle ibirlii yapmasalar, Mslmanlar arkadanvurmayakalkmasalard;yaniMedineVesikasantlamasnbozmasalardbudevametmeyecekmiydi? Bence edecekti. nk Peygamberimiz sznden caymayacakt, cayamazd. Hyanetgerekleincebakldvegrldki,egemenliktekindeveyatekilerleortakolursabunlarakarkendinigvenlikiindegrmekvebunlarnadaletinebelbalamakmmkndeildir.Mekkedebirmodel,Medinedebakabirmodeltecrbeedildi,tecrbeedilmedenkarklmad,sonuolumsuzoluncaMslmanlaryledndler:Bizimarzu,karveirademizinzerindeotoriteolarak Allahn iradesi var; biz tekine kendi canmz yle istedii iin yle ya da bylemuameleedemeyiz.tekinebirhakverilecekse,bizunuverelim,bunuvermeyelimdiyemeyiz.Allah verin derse veririz; iimize gelmese, nefsimize ar gelse de veririz. Vermeyin dersevermeyiz iimize gelse, canmz istese de veremeyiz. Byle bir st otoriteye tbi olduumuzagre,hembizimhemtekilerinselametiiin,hemgvenlik,hemadalet,hemhakkaniyetasndanbizim iktidarmzdan baka are yok. te bu tecrbe ve karardan sonra MslmanlarnegemenliinedayalMedinesitedevletiolumuoldu.Yenimit:Peki,oradatekinekarneyapld?tekilerYahudilervemrikleridi,tamamna

temelhakvezglklertannd.HakvezgrlklerinteminatbataPeygamberimizolmakzereMslmanlara bor (zimmet) klnmt. oklu bir toplum hayat yaand. Her ey serbestekonuulur, bazen dini konular da tartlrd. Mslmanlarn mahallesinde gayrimslimler deotururdu,komuhakkbakmndanaradafarkgzetilmezdi.HayreddinKaraman:Hanihepdiyalogdanszediliyorya,sizehemdiyalog,hemdetekiile

ilikilerde tutulacak yol hakknda arpc bir rnek vereceim. Bu rnek, Peygamberimiz ileYemensnrndayaayanNecranHristiyanlararasndageengrmevediyalogdur.Dahancedekendileriyle,bazaskeriharektvemektupgndermeeklindetemaslaryaplmolanNecranHristiyanlar, 9. hicr ylda slam Peygamberi ile grmek zere Medineye geldiler. Altmkiilik heyet iinde mahkeme bakan ve byk din adamlar da bunuyordu. leden sonramescidde huzura kabul edildiler. Bir mddet sonra ibadet saatleri geldii iin izin istediler,Peygamberimiz dar karak mescidi onlara brakt, dou tarafna ynelerek ibadetleriniyaptlar.BiraraYahudilerindekatldvetartmannYahudilikileHristiyanlkzerinekaydoldu,

ama genel olarak slam ve Hristiyanlk zerinde duruldu. l-i mrn sresinde yer alan ve

Hristiyanlarn tanr inancn tenkit ederek dzelten birok yet de bu tartmalar srasndavahyedildi. Apak gerek karsnda Hristiyanlar direnince mbhele adyla anlan usulaklayanyetlergeldi (l-i mrnSresi,3/61-64).BunagrePeygamberimizkartarafa,herikitarafnelerini ve ocuklarn yanlarna alarak gelmelerini ve yalan syleyenin Allahn lanetineuramasiinduaetmeleriniteklifediyordu.Heyetdnmekzereizinistedi.Kendiaralarndakonutularvebylebirriskigzealamadlar,amasiyasiballifadeedenbiranlamayarazoldular.Buanlamametnidedinhogrbakmndanoknemlisatrlarihtivaetmektedir:...Onlarn mallarna, canlarna, dini inan ve uygulamalarna, hazr bulunanlarna ve

bulunmayanlarna, ailelerine, mabetlerine... amil olmak (hepsini kapsamak) zere AllahnhimayesiveReslullahMuhammedinzimmeti(korumaykmll)Necranllarveonlarabaletraftakiler lehine bir haktr.Hibir piskopos kendi vazife yerinin dna, hibir papaz grevliolduu kilisenin dna, hibir rahip iinde yaad mnstrn dnda baka bir yere alnpgnderilemeyecektir.....BuanlamadannceyineNecranlHristiyanlarnliderlerinegnderilenmektubunhembesmele

ksm(diyalogbakmndan),hemdemuhtevasoknemlidir:MuhammeddenNecranpapazlarna,brahim,shakveYakubunAllahnnadyla,Gerekten de ben sizi yaratklara tapmaktanAllahn kulluk ve ibadetine davet ediyorum ve

sizi, yaratklarla yaplm ittifak anlamalarnn tesinde Allah ile ittifak anlamas yapmayaaryorum.Budurumagreayetreddedecekolursanz,cizyeykmllgelir,ayetcizyeyidereddedecekolursanzsizeharpaarm,vesselam.(Genibilgiiinbak.M.Hamdullah,slamPeygamberi,1019.paragrafvd.).Mektup, kar tarafla ortak olan inan esaslarn (hak olduklarna iki tarafn da inand

peygamberlerileonlarnibadetettiibirtekAllah)anarakszegiriyor,bylecescakbirilikikurmayveszlerinetkisiniarttrmayamalyor.Peygamberimizinbirokdavetmektubuyalnzcadinedaveteder,onlardacizyevesavatansz

edilmez. Necran gibi slam lkesinin yaknnda bulunan gayrimslimlere gelince, onlarnMslmanlarazararvermesindeneminolmakzorunluluuvardr;bunundayolu,cizyedenilenbirvergi alarak onlar slam lkesine bal hale getirmek ve bu vergiye karlk onlarn dagvenliinisalamaktr.Bu diyalogda Efendimiz kendinden emin, Mslmanlar kendilerinden emin. Kar taraf da

gvenlikiinde;nkslam,KartarafzorlaMslmanyapn,Mslmanolmazlarsayokedinveyatemelhakvezgrlklerindenmahrumedin.demiyor.Yenimit:Hocam,farkldinmensuplartemsilcilerininkatldiftarlarasizdekatlyorsunuz.

Bunutenkitedenlerebircevaptekiletsinmaksadyladeil,okuyucularmznbukonudakisoruiaretleri varsa aydnlansn diye sizin verdiiniz rnein altn izmek istiyorum.Anlattnz ki,Peygamberimiz Mescid-i Nebevde Hristiyanlarn ibadet etmelerine izin vermi. Biz imdideiik sofralarda oturup kalkyoruz diye tenkitler yneltiliyor. Bu aslnda bizim dinimizi tambilmeyiimizdendekaynaklananbirdurummuolmuoluyor?

HayreddinKaraman:Bilgieksikliidevar.Gruptaassubudavar.Yenimit:Deiikbireysylyorsunuz.Hayreddin Karaman: Evet, deiik bir ey sylyorum, sadece bilgi eksiklii deil, grup

taassubu da var. Grup taassubu deyip geelim.; nk biz de imdi grupuluu kamolmayalm. Guruplamak bakadr, gurupuluk bakadr. Cemiyet iinde eitli guruplarnbulunmas tabii bir olaydr. Aile de sosyal bir gruptur. Allah bizi grupuluk belasndan,dolaysylatefrikadankurtarsn.Clktan,culuktankurtarsn,Cenab-Mevlgnllerimizebirliksevgisini yerletirsin. Bir de birbirimizi asp kesmeden fikrimizi syleme, dinleme, tartmaahlkltfeylesin;bylebirruh,bylebirgnlgenilii,gsgeniliiversindiyebumbarekgndeduaedelim.Ortakolankonulardabirlemek,birarayagelmek,ortakbiralanoluturarakoradabulumakve

dayanmak,buortakalanndndakifarkllklarinsanlarnkendilerinebrakmak,zorlakimseyidinindenvekltrndenevirmeyeuramamakkonusundabakabirokyetyanndayeralan-Dinde zorlama yoktur. (Bakara Sresi, 2/256)mealindeki yet ile diyalog yeti diyebileceimiz uyetidehatrlatmakistiyorum:Deki:EyEhl-iKitap!Sizinle bizim aramzdamterek olan bir sze gelin:YalnzAllaha

tapalm, Ona hibir eyi ortak komayalm ve Allah brakp da iimizden bazlar dierbazlarn rab edinmesin. Eer yine yz evirirlerse, ahit olun ki bizmslmanlarz deyin...brhimneyahudineHristiyanidi;bilakisohanfbirmslmand;mriklerdendeildi.Dorusuinsanlarnbrhimeenyaknolan,onatbiolanlar,uPeygamber(HazretiMuhammed)veimanedenlerdir.Allahdamminlerindostudur.(l-imranSresi:3/64,67,68)Mterek olan bir sz diye tercme ettiimiz kelimetin sevin tamlamas, tefsirlerde,

dilne, dosdoru, orta yolun ifadesi olan bir sz, adalet ve insaf llerine uygun bir szeklinde aklanmaktadr. yetin bu tamlamaya bal olarak yer alan sizinle bizim aramzdaanlamndaki beynen ve beynekm ksm ve yetin devamnda bu szn ne olduuna dairyaplan aklamadikkate alndnda, buradaMslmanlar ile asl hviyeti itibariyle tekTanrinancnn savunucusu olan dinmensuplar arasndaki ortak ilkelerin znn kastedildii akaanlalr.yettebuilkelerinentemelnoktasyalnzAllahakulluketmeeklindebelirtilmitir.Fakatbu ilkenin zedelenmedenvarln koruyabilmesi iki n artabal saylmtr: a)HibireyiAllahaortaksaymamak,b)Allahndndahibirmerci,kiiveyagcrabkabuletmemek.BylecebirtaraftanEhl-iKitap,peygamberlerinteblifaaliyetininortakizgisinearlmakta,birtaraftandaonlarnanlanikiartariayetetmemelerinedeniyletevhidinancnnsfiyetiniihllettiklerihatrlatlmolmaktadr.yettehemulhiyyetbirliihemderubbiyyetbirlii,yaniTanrveRabolaraktekbirvarlainanpbalanmannkanlmazlzerindedurulmaktadrki,bunlardanbirincisiAllaha,fiziktesilemleilgiliyegnegcnkendisineaitolduuinancylatapmay, ikincisi de hayata sadece Allahn iradesini hkim klmay, yalnz Onun istediibiimdekulluketmeyiifadeeder.Ehl-i Kitabn, Hazreti brahimin teblii ettii din ile ilgileri ve balantlar konusundaki

iddialarsalambirbilgiyedayalolmadnagre,Kurnvahyininsaladsahihbilgiyekulakverilmelidir. Buna gre brhim (aleyhisselm) ne yahudi, ne Hristiyan ne de mrik idi; o tevhid

inancnayrektenbalyd.Onuninanc ile ilgilibirnitelemeyaplacaksa,sylenecekeyonunhanfvemslmanolduudur (bk.Bakara Sresi, 2/135).EerYahudilerveHristiyanlarkendileri ileHazretibrhimarasndabirbakurmakisterlersebununyegneyolu,kendipeygamberlerinindetevhid inancna arda bulunduu gereini itiraf etmeleri ve Hazreti brhimi, dolaysylaHazretiMuhammedikendilerine tbiklmagayreti iinegirmeyerine, tm ilhdinleringenianlamylaslamdairesiiindebulutuunugrmeleridir.Mealini ve tefsirini verdiim bu yet Mslmanlara bir Allah buyruudur, onlara amac ve

erevesiizilmibirdiyalogdevivermektedir.Diyelim ki, biz Mslmanlar Hazreti sa, Hazreti Meryem ve Cibrl-i Emn ile ilgili baz

bilgilereveinanlarasahibiz.Onlaraverilmibirtakmniteliklereinanyoruz.Hristiyanlarndaaynvarlklarlailgilifarklbilgiveinanlarvar;baba,oul,ruhul-kudsdiyorvebunde,birekildetanrlnbulunduunainanyorlar.Yanitanryainanmayanlaragreortaksaylacak-tanrya inanmayanlarla deil,inananlar ile, sfatlarda ihtilaf etsek bile ortak- bir Allahinancmzdavar.Bir hatray buraya sktracakolursak,AvustralyadayaplanvebenimdekatldmbirMslman-HristiyandiyalogutoplantsndabiryksekHristiyandinveilimadamyledemiti:BizimAllahinancmzyalnzcasfatlaraverilenisimlerdeveyorumdafarkldr,biz de Allahn bir olduuna inanyoruz, siz u u sfatlar var diyorsunuz, biz de sfatmnsndaoulvb.diyoruz.Yukardamealiverilenyetteortaknoktahanflik;Hazretibrhimintebliettiiirksizbir

Allahinancidi,bizimdiyaloumuzdadaortaknoktabirvetekAllahinancnoktasnageldi.imdisizinamacnz,karlkltanmak,tantmak,ortaknoktalarbulmak,herkesiilgilendiren

problemleri ortaklaa zme yollar aramak, karlkl gven iinde olmak... ise diyalogkurabilirsiniz.Kartarafdiyalogu,kendidininiyaymakiinbiraraolarakkullanmakistiyorsasizdebununfarkndaolur,gereklitedbirlerialrsnz.Bundanbakatrlsolmazm?Elbetteolur.AllahKurndahibirvarlazulmedilmesini istemediini, zulme razolmadnbildiriyor.

Taraflar belli bir davrann, olayn, tasarrufun zulm olduunda birleirlerse onu ortadankaldrmak ve adaleti gerekletirmek iin farkllklar bir yana brakarak- diyaloa,dayanmaya girerler. Peygamberimiz de genliinde, Mekkeye gelen yabanclar zulmden,glnn zayf smrmesi ve hakkna tecavz etmesinden korumak iin oluturulmu bulunanhilfl-fudl isimli bir guruba katlmt. slamdan sonra da bu kurulutan vg ile szetmilerdir.Yenimit:Hocamslamnbuynlerinekarlmyor,terrvb.bahaneedilerekslamimaj

kirletiliyor?Hayreddin Karaman: Terr ile slamn yan yana getirilmesi byk hakszlk. Her din

mensuplariindenhertrlinsankar,birdineisimolarakmensupolmakodinitemsiletmekiinyeterlideildir;iman,amel,ahlk,estetikgerekir.Meselabusongnlerdebizide(Trkiyede yaayan insanlar) ok rahatsz eden bir olay var; Iraktaki Trk ofrlerine kar ve genelolarak rehinelerekaryaplanmuamele.Duvarlarda slam sembollereyerverilmipankartlarasl meknlarda yzleri kapal baz ahslar, Allahu Ekber diyerek, Kurndan yetler

okuyarakinsanlarkoyungibiboazlyorlar;bununslamgibibirrahmetdinindeyerininolmadkesindir.Peygamberimizin rehine almayveldrmeyikesinolarakyasaklad bilinmektedir.Bunun bir taktik olarak da geerliinin olmayacan size bir rnekle aklamak isterim.Peygamberimiz Medineye hicret buyurduktan bir sre sonra Mslmanlar glendiler.GayrimslimlerinbirksmMedinedekalrken,karatmasveyadini taassupyzndenbirksm oray terk ettiler, bir ksm ise Mslman gzkerek ieriden ykma metodunu setiler.Malumunuzbunlaramnafkdeniyor.Bunlardan,slamcemaati,Efendimizvedinokzarargrd,ok eza cefa ektiler. Bunlar tahrikler yaptklar, fitne kardlar, Mslmanlar birbirinedrmeye altlar. Allah Tel, kim mnafk, kim sadk Mslman bunu Efendimizebildirebilirdivebykbirihtimalledebildirmiti.nkbazrivayetlerdeHazretiHuzeyfenin,Hazretimerin ve Peygamberimizinmnafklar bildii zikrediliyor. (Peygamber Efendimizin(sallallahu aleyhi ve sellem)mnafklarn isimleriniHazretiHuzeyfeyebildirdii rivayetedilir).Fakatbubili objektif deil, objektif veriye dayanmyorsunuz, adam ben mnafm demiyor,Mslmanmdiyor,mnafklnispatedenbirkantadasahipdeilsiniz,Allahbunuvahiyveilhamyoluylabildiriyor.Budahususi,sbjektifvebilenlerileOnunarasndakibirbilgi.Ashab-kirm,bir adamnmnafkolduunadairdeliller iyiceoalnca, artkobjektifbilgiyedoruyaklancabunlarldrelimyaReslallah!diyorlar.Efendimizdiyorki:Devletevetoplumaihanet ettikleri iin bunlar -hukuka gre- lm hak etseler bile ldremem; nk ldrrsemolay etrafa, Sakn Mslman olmayn; nk Muhammed ashabn da ldryor. eklindeyaylr. Bu davrann gerekesi ok ak; slamn imaj kirlenmesin, slama olan sempatiazalmasn,slamayneliolumsuzetkilenmesin!Buoknemlibirilkedeilmisizce?Iraktaigalvar.Tamam.galehepimizkaryz,budatamam.Buigalinsahtekrbirgereke

ve insani olmayan bir yntemle yapldn, haksz olduunu ve orada insanlara zulmedildiinihepimizbiliyoruz.Dnyadabiliyor.Dnbirhaber,biristatistikyaymland;buigaldenberiyzbininsanldrlm,buyzbininsanakarsizhibiriyilii,hibirmaslahat,(menfaati,kar)ileri sremez, savunamazsnz.Bu insaniyetin iflasdr.Gerekeniz ne olursa olsun, gvenliktiuydu buydu, hibir gerekeyle -yz bin sava deil bunlar, byk bir ksm oluk ocuk,kadn, yal insanlar- bunlar ldrmeyi savunamazsnz. Evet, btn bu olanlara nefretle vehararetlekarkyoruz,itirazediyoruz,lakinsiztutunfiilenmuharipolmayan,oradabirtakmhizmetlerifedenJapon,Koreli,Trk...elinizegeenirehinalnvekesin.Bunudinkurallarnadayanarakda,taktikolarakdasavunamazsnz,meruolduunuiddiaedemezsiniz.Bununevreyeyaylmasna ve etkisine gelelim:Mslmanlara kar programlar, projeleri olan insanlar bunuyaftalatryorlar,bunuher trlarackullanarakbtndnyayayayyorlar;pekikimkazanyor,kimkaybediyorsonuta?Bylecihadolurmu,bylemcadeleolurmu,bylesavaolurmu?Bueylem,slamadnasavunulamaz,onuniiniimdekuvvetlibirphevar,buphezerinde

durulmas gerektiini dnyorum: Bunu ya slam dmanlar yapyor yahut da grddayanlmazzulmkarsndadnceveduygusurselenmi,normalolmaktankm insanlaraimknsalanarakyaptrlyor!Gemi zamanlarda olduu gibi bugn de Mslmanlar dmann oyununa geliyor, nemli

yanllar yapyorlar.Afganistanllar kocaRusyaymalup ettiler, sonrapost kavgasna tutuup

perian oldular. Irakllar hep birlikte igale kar kmak ve bamszlk iinmcadele etmekyerinegurupveblgekarkavgasna tututular,kaybediyorlar.Btnbuolumsuzgelimelerinarelerinden biri de birlik ve diyalogdur; Mslmanlar arasnda birlik, tekilerle de gerektiindearalarndakikaratmalarndakullanarakbizimleortakolanortaknoktalardadiyalogveibirlii.

ZKurn-KerimeGreEhl-iKitaplaDiyalog

Prof.Dr.SuatYldrm

Kurn- Hakm bandan sonuna kadar Cenab- Allahtan yaratklara,yaratklarndan da Allaha olan diyalou tescil etmektedir. Peygamberler,melekler,eytan,genelolarakbtninsanlar,tmMslmanlar,Ehl-iKitap (l-imrn Sresi, 3/71, 99),Yahudiler(Bakara Sresi, 2/55;Cuma, 62/6),Hristiyanlar (l-i mran Sresi, 3/59)gibimmetler, fert olarak insanlar, hatta Firavun gibi azgn din dmanlar budiyalogdan hissedar olmulardr. Hatta bal ars gibi hayvanlarn bile buhitaptannasiplerivardr.Bu srdandr kiHak Tel, diermuhtelif mmetlere bazen dorudan doruyahitap ederek, bazen peygamberleri vastasyla konumu, bazen mminlere:Onlarayledeyinizbuyurmaksretiylebudiyalougerekletirmitir.

t sfatlarndan biri de kelam, yani konuma olan Allah Tel kullarna deer vererekpeygamberleri vastasyla onlara hitab etmitir.O,Kendisininonlara hitab ile yetinmeyip

yaratklarnn dualarn, dileklerini dinler, onlara cevaplar verir. Bylece, iki tarafn karlklkonumasdemekolandiyalogugerekletirir.Kelam ilmialimlerininet-tenezzltul-ilhiyyeil ukulil-beer dedikleri kabilden olan bu konumay gerekletirmek iin O, insanlarnlisanlarndabulunankelimelerikullanmaltfundabulunur.Zirabildirilmesimatlubolanhususlarinsanlaraanlatmannbakayoluyoktur.Allah, ihtimamlayaratt insandanvazgemez.NitekimO:SizhaktanyzevirenbirtopluluksunuzdiyeKurnlasizegereklerihatrlatmaktanvazmgeeceiz?(ZuhrufSresi,43/5)buyurmaktadr.Kurn- Hakm bandan sonuna kadar Cenab- Allahtan yaratklara, yaratklarndan da

Allaha olan bu diyalogu tescil etmektedir. Peygamberler,melekler, eytan, genel olarak btninsanlar, tmmslmanlar,Ehl-iKitap (l-i mrn Sresi, 3/71, 99),Yahudiler (Bakara Sresi, 2/55; Cuma Sresi, 62/6),Hristiyanlar (l-i mrn Sresi, 3/59) gibi mmetler, fert olarak insanlar, hatta Firavun gibi azgn dindmanlarbudiyalogdanhissedarolmulardr.Hattabalarsgibihayvanlarnbilebuhitaptannasiplerivardr.BusrdandrkiHakTeldiermuhtelifmmetlerebazendorudandoruyahitapederek,(Bakara

Sresi,2/40;Eysrailoullar!)bazenpeygamberlerivastasylakonumu,bazenmminlere:Onlarayledeyiniz (l-i mrn Sresi, 3/84; (...) Kul menn billahi) buyurmak sretiyle bu diyalogu gerekletirmitir.Bunlardan Ehl-Kitaba ynelik baz hitaplardan misaller vermek suretiyle konuyu daha iyiaklamayaalalm:

1- Mekk dnemin sonlarnda nazil olan u yette Ehl-i Kitap ile yaplmas emredilen umuhavereenidealbirdavrannmunesinisergilemektedir:HakszlasapanlardndaEhl-iKitaplaengzelolaneklindndabirtarzlamcadeleetmeyinveonlarayledeyin:Biz,hembize indirilen Kitaba, hem size indirilen Kitaba iman ettik. (Ankebt Sresi, 29/46) Ne kadarmsamahakr olursa olsun, hibir insan zulme tahamml edemez ve etmemelidir. Bu itibarlaKurn zalim olmayanlarla gzel bir tarzda grme tavsiye etmektedir. Bylece enmakul venazikbirsylemile:Sizinkitabnzdahakkitap,aynlhaibadetediyoruz.Onaitaatesasndabirletiimize gre, dinin aslnda beraberiz. Bu erevede, bir arada yaayabilir vekonuabiliriz mesaj verilir. Bu ifade Mslmanlarn onlarla iyi geinmelerinin ilkeselgerekesini ortaya koymaktadr. Zira -putperest Araplarn aksine- Mslmanlarla Ehl-i Kitaparasndabirinanyaknlbulunmakta,yaniMslmanlaronlarnkitaplarnnhakkitapolduunukabulettiklerigibi temeldeulhiyyetkonusundadaonlarlaayn inancpaylamaktadrlar.Ehl-iKitaptaki tevhid ilkesineaykr inanlar,onlarndinlerininaslndabulunmayp sonradanortayakm bir sapmadr. Sonu olarak Mslmanlarn temel inan konularnda kendileriyle aynizgide grdkleri Ehl-i Kitab dman bilmeleri anlamszdr. Mslmanlarla Ehl-i Kitaparasnda daha sonra ba gsteren atmalar, Mslmanlardan kaynaklanm deildir. Nitekimtarihbilgilerdebunudorulamaktadr.Buaklamalardikkatealndnda,hakszlasapanlardndaEhl-iKitaplaiyigeinmeyiemredenbuyetin,savaaizinverendahasonrakiyetlerlenesh edildiini ileri sren grn de isabetli olmad ortaya kmaktadr. Zira bu yetinlerindenhakszlasapanlardndaeklindekiistisnablm,zatengerektiindesavamayakadarvaracakolansertliesertliklemukabeleyolunuaktutmaktadr.Nitekimmfessirlerdebuyndeyorumlaraktarmlardr.(meselabk.Taberi,XXI,2;bnKesir,VI,292)2

Kurn,Ehl-iKitabamensupolanlarn yaptklar baz kt ileri, zaman zaman tenkit ederekonlar terk etmelerini ister. Ezcmle: Allaha iman etmek iin Onu aka grmeyi artkomalar, (Bakara Sresi, 2/55) srf terslik olsun diye Allahn emrini deitirmeleri, (Bakara Sresi, 2/58-59)Onakarnankrlkleri,(BakaraSresi,2/61)srkesmeemrinekardirenmeleri,(BakaraSresi,2/61)Ondanahidalma,Allahnevlatlarvesevgilikullarolduklarnadair iddialar, (Bakara Sresi, 2/80;Mide Sresi5/18) Allaha ocuk isnad etmeleri, (Bakara Sresi, 2/116) Hazreti sa ile Hazreti Meryemitanrlatrmalar,(MideSresi,5/116)dinnderleriniRabedinmeleri (TevbeSresi, 9/31) tenkitvereddedilir.Bunlaronlarnoununveyabirksmnnyaptktlklerdir.Bunuyapanlarndndakalanlar,buktlkleribenimsemedikebuhitabadhilvesorumluolmazlar.2-uyet-ikerimelerEhl-iKitabnhepsininmsav,yaniayndurumdaolmadklarnbelirtir:

Ehl-i Kitabn hepsi bir deildir. Onlarn iinde yle dosdoru bir cemaat vardr ki Allahnyetlerini okuyarak secdelere kapanrlar. Bunlar Allah ve ahireti tasdik eder, iyilii yayar,ktlkleri nlervehayrl ilereyarrcasnakoarlar. teonlar salihlerdendirler.Yaptklarhayr ve iyiliklerden, mkfatsz kalan bir tek iyilik bile bulunmayacaktr. Allah gnahlardansaknanlarpekiyibilir(l-imrnSresi,3/113-115)Az nce 110. yette Ehl-i Kitap da bu ekilde inansayd elbette kendileri iin iyi olurdu.

lerinden iman edenler varsa da ekserisi dinden sapm fasklardr. buyurulur. Onlardanfasklarnsfatlarbildirilincemminlerindenbahsetmekilhadaleticabdr.tebundantr,

az sonra, Ehl-i Kitabn hepsi bir deildir () yetleri zikredilmitir. Taberi der ki: Ehl-iKitap, kendi ilerinde,msav deildirler. Salh ve fesatta, hayr ve erde farkldrlar.SonraAllahTel,onlardanmminvekfirgruplarnmsavolmadklarnhaberverdi.Faskgrubunbirtakm kt vasflarn sraladktan sonra Onlar iinde yle dosdoru bir cemaat vardr kiAllahn yetlerini okuyarak secdelere kapanrlar () buyurarak Ehl-i Kitaptan mmin vekfirlerhakkndahabervermeyebalamveonlarmedhetmitir.3TaberiyettenmaksadnEhl-i Kitaptan olup slama girenlerdir, tefsirini de nakletmekle beraber, kendi tercihinin, birincisradanaklettiitefsirolduunutasriheder.4Razidence,dahayaygngrnaklettiktensonra,Taberinin tercih ettii tefsiri nakl eder ve der ki: Allah Tel nceki yette Ehl-i Kitabbirtakm mezmum sfatlarla tavsif edince, btn Ehl-i Kitabn ayn olmayp ilerinden iyisfatlarla ve makbul hasletlerle muttasf kimselerin de bulunduunu beyan etmek iin bu yetizikretmitir5

BucemaatnAbdullahbnSelam,SalebebnSaid,seydbnSaidgibislamagirenYahudilerolduu sylenmitir. Bu tefsir, Taberi tarafndan bn Abbasa (radyallahu anh) nisbet edilmitir.TabiindenKatadeise:Ommetinhepsisapmolmayp,onlariindeAllahTelnnkoruduubirgrupdavardr.demitir.Bumnda bnAbbasa (radyallahu anh) atfedilenbir tefsir devardr.Birincitefsirdeylebirzorlukbulunmaktadr:slamagirenlereartkEhl-iKitapdenilmez.Olsaolsabunuyleizahetmekgerekir:Dinlerindenbirksmhakikatlerimuhafazaediponunlaameledenler,HazretiMuhammedden(sallallahualeyhivesellem)ncebumakbuldurumuhaizolmulard.Amadahasonraslamiletanncaonukabulettiler.Bazmfessirlerbuyettekivgnn,ancakmmet-iMuhammedeolabileceidncesinden

hareketlebuyetteEhl-iKitabammet-iMuhammedindedhilolduunusylemilerdir.Fakatbu yorum, Kurnn kullan ile uyum salamaz. Muhammed Reid Rza diyor ki: yleanlalyorkimfessirlerimizinou,Ehl-iKitapiindeAllahaimanedenvemakbulileryapankimselerin bulunabileceini anlamakta glk ekmiler, bu sebepten de bu ve benzeri yetleriaklamakta tutarsz eyler sylemilerdir.MuhammedAbduhbu yetin tefsirinde dedi ki: Buyet gerei aklamakta vemezkr yanl anlamay izale etmede ilh adaleti dile getiren birprensibibelirtmektedir.Buyetbtnpeygamberlerin,Allahntekdiniolanslamtebliettiinedelildir.Kezabudinibenimseyen,samimiolarakonunlaameleden,marufuemredipmnkerdensakndrankimselerinsalihlerdenolduklarnadelaletetmektedir.Buadalet,Ehl-iKitaptarafndanilerisrlebilecekbahaneyideortadankaldrmaktadr.yetbylebiryetolmasaydonlardan,kendilerini samimi mmin bilip hayrl iler yapan, iyilikler yapp da ktlkleri nlemeyealanlar ylediyebilirlerdi: EerKurngerektenAllahnKitabolsayd,bizi fasklarla,dinden sapanlarla bir tutmazd. nk biz gerek, samimi mminiz. Ayrca burada onlaristimale yani slama tevik ve mmetler arasndaki tefrikaya son verme vardr. Bu taassup,mukabil tarafta olann fazilet vemeziyetini itiraf etmek istemez () Zahir olan udur ki dahancekiyetgibibuyetde,kendidinlerinetbiolanEhl-iKitaphakkndadr.Buyettebildirilenmminleri slama giren Ehl-i Kitap olarak tefsir eden Syuti ve dier baz mfessirlerdenfarkl olarak biz byle anlyoruz.ZiraMslmanlar Ehl-iKitap vasf ile deil, mminler

olarakmedholunurlar6

DahasonraM.ReidRzayledevameder:Ehl-iKitaptanbirgrubundinlerindehakzereistikamette olmalar, bu srenin banda Tevrat ve ncilin ksmen zayi veya tahrife maruzkaldn bildirmemizle bir eliki tekil etmez. Nitekim Snnetin bir ksmna vkf olup bazhadis-i erifleri ezberleyen ve onlarla amel eden, onlara tam sarlan Mslmanlar hakkndaSnnetle kim ve hadisle mil denilebilir. Oysa hadisler iinde lafzen olmayp mnsylanakledilenler,zayfhattamevzuolanlardavardr.HattabazHaeviyyemensuplargibiyetvehadisleri manen tahrif ederek kendi grlerini revalandrmaya alanlar da bulunmaktadr.yetin devamn ise bizim tercih ettiimiz yoruma gre yle anlamaktayz: Onlar, dinlerindebulunanmnact,zikir,ilhvedualarokurlar.Builhleronlarnkitaplarnda-zellikleHazretiDavudun Mezmurlarnda- bolca mevcuttur ve mteakiben Mezmurlar 36, 5-13; 25, 1-6blmlerini iktibas eder ve yle ilave eder: Bukabil zikir ve dualar oktur.Edip birAraponlarn sluplarnda garabet grrse, bunlarn, zayf tercmelerden ibaret olup Ehl-i Kitabnkendilisanlarndaokbelivetesirliolduunudnmelidir.M.ReidRzayetindevamndakiBunlarAllahveahiretitasdikeder()ksmndayle

tefsir eder: Onlar gnlden iman eder ve bu iman,Allah tammnsyla tazim etmelerini veahiret iin hazrlk yapmalarn salar. Yoksa hem cinslerinin ekserisi gibi, sahibinin gurur veiddiadan baka bir hissesi olmayan etnik bir iman tarznda inanmazlar (Bu son cmlenin altnkendisi izmektedir). yilii yayar, ktlkleri nlerler. cmlesinin tefsirinde de: Tarihin debildirdii zere, mmetlerine fsk ve bozukluk galip olduundan, mmet apnda yankuyandrmasa da , kendi hususi dairelerinde emr-i bil-maruf ve nehy-i mnker yaparlar.VAllahualimunbil-mttakinhakkndada:Allahonlaramellerineveilerindekiniyetlerine,gerekimanlarnaveimannsemerelerinibozmaktankanmalarnagredllendirir.tebyleolanlar kurtulurlar. u hlde din rklna (el-qavmiyyed-diniyye) itibar olunmaz. Muteberolan, imanlaberaberolantakvadr.7Tefsirlerinou,yet-ikerimedegeenminehlil-kitabimmetn topluluunu slama giren Ehl-i Kitap eklinde yorumlamlardr. Mesela sondnemdeMsrdabirheyettarafndanyazlanTefsirul-Vasitdebyleyorumlar.8

DiyanetleriBakanlncayaynlanantefsirise,yetinzahirindenanlalantarzdayorumlar:ncekiyetlerdektdavranlarvevasflarsebebiyleEhl-iKitapknandktansonraburada,hepsinin ayn olmadna, ilerinde gzel ahlk ve iyi nitelikler tayan kimselerin debulunduunadikkatekilmitir()Kurnllerinegrekimzerrekadarhayrilerseahiretteonunkarlngrr (Zilzl Sresi, 99/7-8).NitekimYceAllah113ve114. yetlerdeEhl-iKitaptansamimi olarak iman edip salih amel ileyenleri vdkten sonra 115. yette onlarn yaptklarhayrl ilerinkesinliklezayiedilmeyeceini,karlkszbraklmayacan ifadebuyurmaktadr.yetin Allah ktlkten saknanlar bilir. mealindeki son cmlesi, riyakrlarla samimimminlerinbirbirindenayrtedileceine,riyakrlarngrntekiimanlarnnkendilerinehibirfayda salamayacana iaret eder.YceAllahn samimiolarak imanedenEhl-iKitababyleltufkr muamelesi, slamn evrensellii asndan son derece anlamldr. Zira kendileriniAllahnocuklarvesevgililerisayan (Mide Sresi, 5/18),ahiretyurdunubakalar iindeilsadece

kendileri iin hazrlanm bir yurt kabul eden ve Yahudiler yahut Hristiyanlardan baka hikimsenin cennete giremeyeceini iddia eden (Bakara Sresi, 2/111) Ehl-i Kitabn egoizmine karlkKurn, onlardan samimi iman sahibi olanlarn yapaca en kk bir hayrn dahi karlkszbraklmayacanhabervermektedir.9