DİNİ ŞUUR ÖLÇEĞİ: GEÇERLİK VE GÜVENİRLİK ÇALIŞMASI · 2019-10-04 · DİNİ ŞUUR ÖLÇEĞİ: GEÇERLİK VE GÜVENİRLİK ÇALIŞMASI 403 Tek boyutlu dindarlık ölçeklerinin

399

ÖzDindarlığı ölçmek din psikolojisinin temel konularından ve amaçlarından biridir.

Üzerinde ittifak edilmiş bir ölçek olmasa da yapılan ölçek geliştirme çalışmaları bu alana az ya da çok katkı sağlayacaktır. Dini Şuur Ölçeği de bu alana katkı sağlaması için ge-liştirilmiştir. Test-tekrar-test yöntemi ile geliştirilen ölçek aynı öğrenci grubuna üç hafta ara ile uygulanmış ve açımlayıcı faktör analizine tabi tutulmuştur. Açımlayıcı faktör ana-lizinde üç boyutlu olarak belirlenen ölçeğin alt boyutları şunlardır: “Değer” alt boyutu, “Bilinç” alt boyutu ve “Davranış” alt boyutudur. Ölçeğin açıkladığı toplam varyans ora-nı %54,362’dir. Bu alt boyutların kendi aralarındaki ilişki yeterli oranda olup C. Alpha kat sayısı ise .928’dir. Ölçek doğrulayıcı faktör analizine tabi tutulduğunda ise Ki-Kare değerinin (CMIN=351,75; N=225; sd=184; p=0,000) anlamlı olduğu görülmüş ve uyum indeks değerleri ise RMSEA=,056, CFI=,97; IFI=,922; GFI=,872; SMRM=,051; TLI= ,910 olarak bulunmuştur. Buna göre ölçeğin hem teorik hem de istatistiksel açından kul-lanılmaya elverişli olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Din, Dindarlık, Şuur, Dini Şuur Ölçeği.

Religious Consciousness Scale: The Study of Validity and Reliability Absract

To measure religiouness is one of the main topics and purpose in the psychology of religion. Although not been on a scale alliance, made on scale development works will provide more and less contribute to this field. “Religious Consciousness Scale” was developed to contribute to this field. The Scale developed by test-retest-test applied to three weeks apart and have been subjected to exploratory factor analysis. By exploratory factor analysis, subscales of the “Religious Consciousness Scale” are: “value”, “conscious” and “rituel”. The total variance rate that explain the Scale is 54,362%. The relation between the subscale is sufficent and the number of C. Alpha coefficient is ,928. When the scale is subjected to confirmatory factor analysis chi-square value (CM = 351.75; N = 225, SD = 184; p = 0.000) is seen to be significant and fit index values was found to be as (RMSEA =, 056, CFI = 97; IFI =, 922; GFI =, 872; SMRM =, 051; TL = ,910). Accordingly, it is concluded that the scale to be useful in terms of both theory and statistical analysis.

Keywords: Religion, Religiousness, Conscienceness, Religious Consciousness Scale.

DİNİ ŞUUR ÖLÇEĞİ: GEÇERLİK VE GÜVENİRLİK ÇALIŞMASI

*) SivasCumhuriyetÜniversitesiİlahiyatFak.DinPsk.AnabilimDalı. (e-posta:[email protected])

Beyazıt Yaşar SEYHAN (*)

EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 19 Sayı: 61 (Kış 2015)

400 / Beyazıt Yaşar SEYHAN EKEV AKADEMİ DERGİSİ

1. GİRİŞDinpsikolojisininilkdönemlerindenberidindarlıkkonusualanınuzmanlarınındik-

katinihepçekmiştir.Üzerinde ittifakedilenbirdindarlıkölçeğiolmasadauzmanlarındindarlık konusunda ortaya koyduğu düşünceler, konuyu hem zenginleştirmiş hemdegündemdetutmuştur.Buçalışmadabirdindarlıkölçeğigeliştirmeküzereyapılmışolup, diğerdindarlıkölçeklerindenbazıfarklılıklarıbulunmaktadır.Bufarklılıklarteorikkısımelealınırkengörülecektir.Teorikkısımda,tanımıçokkarmaşıkolandinkavramınabakışvedininolmazsaolmazevrenselbazıözelliklerindenbahsedilerekdindarlık tanımlan-mayaçalışılacaktır.Dahasonraisediniliteratürde-psikolojiliteratüründenbirazfarklıolarak-elealınan“şuur”kavramıüzerinden“DiniŞuurÖlçeği”ninteorikkısmıtamam-lanmışolacaktır.

a) Din nedir?İnsanlıktarihikadareskiolandinkavramınınçokçeşitlitanımlarıyapı-lagelmiştir.Ancakyeryüzündeçoksayıdadininolmasıveherdininkendinegöretarihselvekültürel farklılıkların bulunmasınedeniyledinin tanımınınkarmaşıkve zorolduğugörülmektedir.Tümuzmanlartarafındanüzerindeittifakedilenbir“din”tanımınınolma-dığıgörülmekle(Yaparel,1987)beraberkuramcılarınkapsayıcıbirdintanımıyapmaktankaçındıklarıdabilinmektedir(Wullf,1997).BununlabirlikteBatıbilimselliteratüründebilinen bazı tanımlar bulunmaktadır.Mesela,William James’a göre din “bireyin duy-guları,fiillerivebireyseltecrübeleridir”(1902).WebsterEvrenselAnsiklopedikSözlük(2002,s.1550)dini,kişiseldinitutum,inançveuygulamalarbütünü veyakurumlaşmışdinitutum,inançveuygulamalarsistemiolaraktanımlamıştır(akt.Cirhinlioğlu,2013,s.5vd.).KapsamlıPsikolojivePsikodinamikTerimlerSözlüğünegöredin,“bireylerinveyabirtopluluğunmaddidünyadakiolaylarhakkındahükümvermekiçindeğerleredin-diğivekendileriniTanrıveyailahidünyaylailgilihalegetirdiğitutumlar,uygulamalar,dinseltörenler,dinivesilelerleyapılananane,töre,yasavb.kurallarlabelirlenmişeylem-lerveinançlarsistemidir(akt.Lowenthal,2004).

GenelolarakBatıbilimselliteratürünebakıldığında,dinitanımlamayailişkinikifark-lı kavramlaştırma olduğu görülür.Bunlardan birincisi din, aşkın-üstün bir varlık veyaTanrıileilişkiliduygularıveyaşantılarıkapsayanörgütlendirilmişdavranışlarvekurum-salinançlarbütünüdür(RichardveBergin,2005;Zinubaur,vd.,1999;akt.Cirhinlioğlu,2013). İkincisi isedin,bireyinyaşam içinbağlam,amaçveanlambulduğubiraraçtır(Koenig,vd.,2001;Pargament,vd.,2005;Matheis,2006;akt.Cirhinlioğlu,2013,s.7).İslamîliteratürdedinkelimesisözlükanlamıileuyumlubirşekildetanımlanmıştır.Me-sela,Şehristâni’yegöredin“itaatveinkıyâd”,“cezavehesap”anlamınagelip,sadecedinlerinilahiolanlarıdinolaraknitelendirilir(1975,s.38).Cürcâni(1987)dinilemilletinaynıanlamdaolduğunu,bunlarınitibariolarakayrıldığınıveherikikelimenindeşeriatadayandığınıbelirtir(bkz.et-Tarifât,ed-dinve’l-milel).Bakıllânîdinin“cezahükümin-kıyâdveistislâm(itaat,boyuneğme)gibianlamlarıarasında“mezhep”ve“millet”idevermektedir(1987,s.345).Buyüzdenİslambilginlerinindintarifinde,Kur’ân-ıKerîmveİslaminançesaslarınıtemelalaraktanımlamayaptıklarıçokaçıkşekildegörülmek-

401DİNİ ŞUUR ÖLÇEĞİ: GEÇERLİK VE GÜVENİRLİK ÇALIŞMASI

tedir.BunaengüzelörnekSeyyidŞerifCürcani’nindintanımıdır:“Dinakılsahiplerinipeygamberlerin bildirdiği gerçekleri benimsemeye çağıran ilahi bir kanundur” (1987,1308).Zebidîdebenzerbirtanımvererek“dinakılsahibiinsanlarıkenditercihleriilebizzathayırlıolanşeyleregötürenilahibirkanundur”demiştir(akt.Tümer,1994,s.314).ElmalıH.Yazırdaklasikİslamitanımlarıdikkatealarakdinişöyletanımlar:“Akılsahip-lerinihüsn-iihtiyarlarıylabizzathayırvenimetesevkedenbirvaz-ıilahî,şeriatvemillet,beşerinihtiyarifillerininhayırvesaadetgayesinedoğrucereyanınıteminedenbiryol,birkanun,biramil-imanevidir(1992,s.92-93).

SonbirasrınBatıliteratüründekidintanımlarıileklasikİslamidintanımlarıarasındaçokbarizbirfarklılığınınolduğumuhakkaktır.Batıliteratürü,bireyvetoplumüzerindekidininişlevsel,yapısalboyutlarınaişaretederekevrenselbirdintanımıüzerindedurmayaçalışmaktadır.

Dinpsikologlarıgibidinsosyologlarıdaevrenselbirdintanımıyapmakyerine, dininbellibiryönüüzerindeduraraktanımyapmışlardır.Unutulmamasıgerekennokta,tümta-nımlardadoğruyadayanlışbirtanımyoktur,gerçeğeazyadaçokyaklaşantanımvardır(AkyüzveÇapcıoğlu,2011).AkyüzveÇapcıoğlu’na(2011,s.41)göredinintanımları-nıikikategoridetoplayabilir:Birincisi,“özseltanımlar”,ikinciside“işlevseltanımlar”.Özseltanımlardininmuhtevasıüzerindedurarakonuninsanlariçingetirdiğideğerleri,kutsallık,ilahilikveaşkınlıközelliğiniönplandatutar.BunaengüzelR.Otto’nuntanı-mıverilebilir.Otto’yagöredin,“kutsalolanıntecrübesidir”.İşlevseltanımlaraverileceken iyiörnek iseDurkheim’ın tanımıdır.Durkheimdini,“kutsalşeylerle ilgili inançveibadetlerdenoluşan,dokunulmazveyasakkabuledilenşeylerkonusundamensuplarınıtekbirmanevi/ahlakitoplulukhalinde,Kiliseadıverilenbircemaatetrafındabirleştirenbütüncülbirinançveibadetsistemi”olaraktanımlar(akt.AkyüzveÇapcıoğlu,2011,s.42).

Kavros’agöreBatılılar, genellikledini,pratik(davranışsal)birsistemvekutsalveyayüceolanailişkininançolaraktanımlamışlardır(2010,s.764).Birçokdintanımınaba-kıldığında,şukavramlarınolduğurahatlıklagörülür:İnanç,mit,etik,ritüel,tecrübevesosyalkurumlar(Kavros:2010,s.764).Ancakbütündintanımlarınabakıldığında,tümdinlerinolmazsaolmazbirkaçözelliğibulunmaktadır1.Bunlaranlam(yanikutsalileiliş-kiyadatecrübe),ritüel(dinidavranış)veinançtır(dinikabulveyareddeilişkinkuralveyasistemler).Buüçözelliktümdinleriçingeçerlidir,denilebilir.TanrısıolmayanbirdinolabiliramaodindeTanrıkavramıyerinekutsalolanyaniinsanüstübiralanvardır.Bireyler,okutsalolanileilişkisiyadatecrübesisonucuhayatınıanlamlandırır(Parga-ment,1997,s.32).Anlamlandırdığışeylerilebireylerdinidavranışlardabulunur.Bütünbusüreçleriyaşarkenbirey, inandığıdininkurallarınakendiliğindenuymuşveinançsis-teminikabuletmişolur.Din,sekülerbirideolojidenbuüçkavramlaayrılır.Zirabuüçkavramdanbirieksikolsa, oşeydindeğilbirideolojiolabilir.İdeoloji,birtoplumaveya

1) BuradakiifadeleriKrş.Lowenthal(1995).


toplumsalbirgrubaözgübulunmaklabirlikte, siyasive toplumsaleylemiyönlendirendüşünce, inançvegörüşlerbütünüolaraktanımlanır(Kirman,2004,s.109).Pozitivistideolojinintarihselseyrindebudurumaçıkçagörülebilir.Comte,“pozitifdin”kavramınıbirdinteorisiolarakdasunmuştur(Kirman,2004,s.181).Pozitivistideoloji,dinealter-natifolarakhalkasunulurkensadecebiranlamveinançsistemiolaraksunulmamış,ayrı-capozitivistideolojininbirilmihalideyazılmıştır.Pozitivizminilmihalinin(bkz.Comte,1986)olması,pozitivistideolojiyeritüelineklenmişolmasıdemektirki,böylecepoziti-vistideolojitamamendininalternatifiolaraksunulabilsin.

b) Dindarlık nedir? Dinin tanımını yapmanın zorluğu kadar dindarlığın tanımınıyapmanın zorluğu da bilinen bir gerçektir. Din psikolojisi, dindarlık konusu üzerindeçokdurmuşvebireylerindindarlığınıölçmekiçinçeşitligörüşlerilerisürülmüştür.Herdin,kendiiçindekiinançveibadetyapısınagörefarklıdindarlıkbiçimlerioluşturmak-ta; dine inananher bireyde dini algılayıp yaşantı haline getirirken farklılıklar göster-mektedir(KöseveAyten,2012,s.109).Gelenekselanlamdadindarlık,birkişininbelirlibirdininyaygınöğretileriniyadaodinmensuplarınınçoğunluğunundoğrudanyadadolaylıolarakonayladığıdavranışlarıgönüldenözümsemesiveyerinegetirmesiolaraktanımlanabilir (Cirhinlioğlu,2013,s.8).Himmelfarb’a (1975)göredindarlık,birkişi-ninmensubuolduğudineait ilgiler, inançlarveya faaliyetlerlemeşgulolmadüzeyidir(akt.Yıldız, 2014). James’a (1902; 1961) göre de dindarlık, bireylerin ilahi olduğunudüşündükleriherhangibirşeyilekendileriniilişkiiçindegörmeleribakımındantekbaş-larınayaşadıklarıduygular,eylemlervetecrübelerdir.Dinintanımlarıçeşitliolduğugibidindarlığın tanımları da çok çeşitlidir.Makalenin amacı ölçekgeliştirmekolduğu içinsözkonusudindarlıktanımlarınaçokfazladeğinmeyegerekgörülmemiştir.Fakatdinintanımlarındakiolmazsaolmazözelliklergibidindarlığındaolmazsaolmazözelliklerininolabileceğiiddiaedilebilir.Bunagöredindarlıkengenelhaliilebireyin“belli bir dini geleneğin kuralları (inanç sistemleri) içinde hayatı anlamlandırması (anlam) ve yaşa-masıdır (ritüel)”şeklindetanımlanabilir.Bunagöredinintanımındakianlam, inanç ve ritüelgibievrenselözelliklereişaretedenkavramlar, sözkonusubudindarlıktanımındadayeralmaktadır.

Dinpsikologlarıdindarlığıölçmekiçinçokçeşitliçalışmalaragirişmişlerdir.Ulusla-rarasıliteratürdedindarlığıölçmekiçin,bilinenenyaygınhaliile1967yılındaAllportveRosstarafından“İçsel-DışsalDiniYönelimÖlçeği”geliştirilmiştir.Buölçek9maddesiiçtengüdümlü11’iisedıştangüdümlüdindarlığıölçentoplamyirmimaddedenoluşmak-tadır.Allport veRoss (1967) dindarlığı içten güdümlü ve dıştan güdümlü (yönelimli)dindarlıkdiye ikiboyutolarakkavramlaştırmışlardır (Cirhinlioğlu,2013, s.14).Dahasonralarıdıştangüdümlüdindarlığınikialtkategoridenoluştuğunuilerisürenlerdeol-muş, bunagöredışsalgüdümlü(yönelimli)dindarlığınkişiselfaydavetoplumsalödülaltboyutlarıoluşmuştur(Gorsuch,1988;KirkpatrickveHood,1990;Haerich,1992;akt.Onay,2004,s.47).BuölçeğiKayıklık(2000)“DinselEğilimÖlçeği”adıileTürkçeyekazandırmıştır.


Tekboyutludindarlıkölçeklerininyanısıraçokboyutludindarlıkölçekleridegeliş-tirilmiştir.1908yılındaVonHügel tarafındandindarlıküçboyutluolarakelealınarak,geleneksel veya tarihsel, rasyonel veya sistematik, sezgi ve irade boyutlarından oluş-maktadır.Pratt(1920)daVonHügel’inüçlüyaklaşımınabenzerbirşekilde,“dinetipselyaklaşımlar”başlığıaltındadörtboyuttanbahseder.Wachda(1944)karşılaştırmalıçalış-masındainanç,uygulamavesosyolojik(cemaat)gibidininüçboyutunuilerisürmüştür.Dindarlığıdörtboyuttadaelealanaraştırmacılarolmuştur (bkz.Glock,1959;Lenski,1961;Fukuyama,1961).BunlardanGlock“theReligiousRevivalinAmerica?”adlıça-lışmasında,inanç,davranış,duyguveetkiboyutlarıolarakdindarlığıelealmıştır(akt.Yıldız,2014).King(1967)dedindarlığınçokboyutluolduğunuilerisürmüşvedindarlığıdokuzboyuttaelealmıştır.Dindarlığı1959’dadörtboyuttaelealıpdahasonrabeşboyutolarakilkdefasistemliolarakinceleyenGlock(1962;1972)inanç,duygu,davranış,bilgive etki boyutunda incelemiştir.Glock’un bumodeliTürkiye’deki bazı araştırmacılarailhamkaynağıolmuş,onlardadindarlığıbeşboyuttaelealmışlardır.BuaraştırmacılardanbiriKöktaş’tır(1993).Uysaldadindarlığıbeşboyuttaelealanve26maddedenoluşan“MüslümanDindarlıkÖlçeği”geliştirmiştir(1995).AyrıcaKing(1967),KingveHunt(1969)gibiaraştırmacılarınHıristiyanlar içingeliştirdikleridindarlıkölçeklerindense-çilen14maddelik“BirDindarlıkÖlçeği”adlıbir çalışmadaMutlu (1989) tarafındangeliştirilmiştir.Glock’un(1962;1972)çalışmasındanesinlenenYıldızvearkadaşlarıdadörtboyutlubirdindarlıkölçeğioluşturmuşveYıldız“ÖlümKaygısıveDindarlık”adlıçalışmasındabuölçeğikullanmıştır(Yıldız,2014).

Türkiye’de dindarlık ile ilgili ölçeklerin çoğunluğu ya yurt dışındaki çalışmalarınTürkçeyeadaptasyonuyla yadayurtdışıçalışmalardanesinlenerekoluşturulmuştur(bkz.Yıldız,2004;Kayıklık,2000;Ok,2011).Yurtiçindekibazıçalışmalararasındaise,biz-zatyerlikaynaklardanesinlenerekoluşturulmuşbazıölçeklerdevardır.BunlardanbiriTopuz’un“Gazali’deDiniTutumveDavranışlar-DiniYaşamBiçimleri”adlıçalışma-sıdır (2011, s. 157-177).Ayrıca dindarlık konusunayakın olan inanç tarzları üzerindeOk’unyaptığı“Dinîşemalarölçeğindeninançveyadünyagörüşüşemalarıölçeğine”adlıçalışmadadindarlıkkavramınayakınolaninançkonusuileilgilibahsedilmeyedeğerbirçalışmadır(2009).

c) Dini Şuur nedir?Şuur,“farkınavarmak,hissetmek,bilmek”gibianlamlaragelenArapçabirkelimedir.Şuur,modernpsikolojide“diğercanlılardanfarklıolarakinsanınkendininfarkındaolmabecerisi”(Budak,2009,s.127)diyetanımlananbilinçkelimesiileeşanlamlıgörülmektedir.Bilinç,psikanalitikekoldekişininbellibirandafarkındaol-duğuşeylerintamamınıkapsayanruhdurumudur(Budak,2009,s.127).“Şuur”kavramıpsikolojininbağımsızbirbilimdalıolarakkurulduğuandanitibarenincelenenbirkavramolmuştur.İlkpsikolojilaboratuarınıkuranWundt,psikolojininkonusununşuur/bilinçveşuurumeydanagetirenzihinselolaylarolduğunusöyler.Psikolojininamacışuuru/bilinciçözümlemek,zihninenyalınöğeleriniaraştırarakbunlararasındakiilişkileribulupka-nunlarhalindeformüleetmektir(Baymur,1990,s.291-292; Certel,2003,s.15).Wundtve arkadaşlarına karşı çıkanW. James ve arkadaşlarının temsil ettiği işlevselciler ise,


zihinvebilincinmuhtevasındançokişlevleriileilgilenerekbireyinproblemlerineçözümsağlamayaçalışmışlardır.

Kısacası,psikolojininilkdönemlerindenitibarenelealınanşuur/bilinçkavramı,dav-ranışçılıkekolünceuzakdurulanbirkavramhalinegelmiş(Schultz&Schultz,2007,s.372-373)dahasonralarıise,20.yüzyılınikinciyarısındaortayaçıkanbilişselpsikolojiakımıbeyninfonksiyonu,bilişselsüreçlerilebilincinamacı,doğasıvekökeniarasındakiilişkiyedikkatçekmiştir(Charet,2010,s.176).Psikolojidekibugelişmelerlebirliktedin-lerdeşuura/bilincedahafarklıbirşekildeyaklaşmışlardır.Dinigeleneklerdeşuuraslındavicdanolarak,eskilerintabiriilekalpolarakkavramlaştırılmıştır(Pazarlı,1972,s.106;Şentürk,2013,s.97-101).Pazarlı(1972)şuuruüçdereceyeayırmışolupenyüksekveenulvişuurunulûhiyetşuuruolduğunudilegetirmiştir.Pazarlı,ulûhiyetşuurunaçeşitliörneklervererekaçıklar(1972,s.108).BunlardanbirisiDurkheim’ınkolektifbilinçkav-ramıdırki,büyükkatılımlıveheyecanlıtoplantılardafertlerikolektifruhsararvebireylerkendişuurlarındanayrılıpsosyalortamınşuurunagirer(Pazarlı,1972,s.108-109).AynıkavramıkalabalıklarkuramınınenönemlitemsilcilerindenolanG.LeBondadilegetirir(bkz.Çetinkaya,2008,s.18).Pazarlı’nınuluhiyetşuurunaverdiğianlamındiğerbirörne-ğiniGazalidevermektedir.Gazali,marifet,nurveyakalpdiyebahsettiğialtıncıhiskav-ramınıdilegetirir.Bu,biriçtensezgidirkidışâlemeaitsevgilerdendahagüçlübirsevgiverir.Güzellikdeyalnızdışarıdakigözledeğilkalpgözüylegörülür.Bunedenlekalbinhissettiği duygular “ilahi”mahiyette olupduyuorganları ile kıyaslanamaz.Allahbizelütuflar,ihsanlaryağdırır.Onuseveriz,çünküevvelaObizisevmiştir(Gazali,1975,s.249-251).Hıristiyanlıktadaşuur/bilinç“ilahi,küçükses(fısıltı)”(bkz.I.Krallar19,12)genelliklevicdantasviriiçinkullanılırkiruhsal/maneviiçselolanses,ahlakivemaneviolarakbireyedoğruyolutavsiyeedenvicdanolaraksunulur(Loewenthal,2010,s.172).Loewenthal’a göre gelenekselBatı din geleneğinde “şuur” bireyin -kötü alışkanlıklar,olumsuzörnekler,ahlakeneksikyetişmevebüyümevb.gibi-kötütaraflarıhariçolanbirparçasıdır(2010,s.172).

GerekBatıdagerekseİslamdinindeşuurayüklenendinianlamdabenzerliklergörül-meklebirlikte,günümüzpsikolojisiiseşuurubeyninvesinirsistemlerininbirişlevigibigörerekindirgemecibiranlayışasahiptir(Saygılı,2011,s.134-135).Dinpsikolojisiaçı-sındanisedinişuurudiniduygu,dinidüşüncevebilgidendahaileridüzeydekibirbilinçhaliolarakgörmektefaydavardır(Peker,2000,s.134-136).Peker(2000)vePazarlı’nın(1972)bahsettiğiüzere“şuur”,bilgiveduygudüzeylerindendahaüstbirbilinçlilik/şu-urlulukhaliolarakgörülürse“dini şuur”dadinibilgivediniduygudandaha şümullüvearaştırılmasıgerekenkonulardanbiriolarakkarşımızaçıkar (bkz.Şentürk,2013,s.63-68).Ehl-iSünnetgeleneğiiçindegelişenTasavvufanlayışındave“benötesi”psiko-loglarıncadadilegetirilen“tevbe,verâ,zühd,sabır,tevekkül,verızâ”gibikavramlardinişuuru/dinifarkındalığıüstdüzeydeyaşamayaişaretederler(bkz.Sayar,2008,s.26vd.;Frager,2011).Budindarlıkölçeğiçalışmasındadadininentemelevrenselözelliklerin-denolan“anlam,ritüelveinanç”kavramlarıüzerinebinaedilmişbirdindarlıkçerçeve-sindeve“şuur”anlayışıetrafındageliştirilmişmaddeleryeralmaktadır.Herkesinbellibir


düzeydediniduygusuvedüşüncesibulunuramabudiniduyguvedüşüncelerinbireyiniçselyapısındanekadaryeredindiğiniölçmekönemlidir.

2. YöntemBubölümde,araştırmanınamacı,modeli,örneklemgrubu,veritoplamaaracınınge-

liştirilmesüreci,verilerintoplanmasüreciveanalizineilişkinişlemlerdenbahsedilecek-tir.

Araştırmanın AmacıBu araştırmanın amacı, çocukluk dönemleri hariç insan yaşamının diğer tüm dö-

nemlerineuygulanabilecekyapıyasahipbirdindarlıkölçeğigeliştirmektir.SözkonusudindarlıkölçeğidahaçokAnadolucoğrafyasındayaşanandinivemanevihayatıölçmeamacınayöneliktir.

Araştırmanın ModeliBuaraştırmada“tarama”modelikullanılmıştır.Bu“tarama”modelinegöregerekli

verilerçalışmaevrenindençeşitliaraçlarkullanarakseçilenörneklemüzerindeneldeedi-lir.Araştırmanınkonusununbelirlenmesindensonuçlandırılmasınakadargeçensüreçteortayakonulanfaaliyetlerinbütünüolarak tanımlanan“AraştırmaModeli”nin(Arslan-türk,1999;Sencer,1989)birçeşidiolan“tarama”modelindearaştırılacakkonu,olay,bireyyadanesnekendişartlarıiçindeolduğugibitanımlanmayaçalışılır(Karasar,1994,s.173).

Örneklem GrubuAraştırmanınörneklemgrubuEdebiyatFakültesininFelsefeBölümü(n=93;%41,3)

ileİlahiyatFakültesininDKABÖğretmenliğinde(n=132;%58,7)çeşitlisınıflarındaoku-yan225öğrencidenoluşmaktadır.Araştırmanıncinsiyetdeğişkeninebakıldığındaörnek-lemin153’ü(%68)kızöğrenci72’si(%32)erkeköğrencidenoluşmaktadır.

Veri Toplama Aracının Geliştirilme SüreciAraştırmada, dindarlık ölçeğinin geliştirilmesi için tutum ve yetenek ölçeklerinin

geliştirilmebasamaklarındaki süreçleruygulanmıştır.Dindarlıkvedini tutumalanındayapılanyerliveyabancıbirçokliteratürtaranmışve33’eyakınbirmaddehavuzuoluş-turulmuştur.Ölçeğingeçerliliği içinpsikolojivedinpsikolojisi alanındakiuzmanlarıngörüşleri alınarak 21maddeye indirgenen ölçek, örneklem için sunulmaya hazır halegelmiştir.Uzmangörüşlerdikkatealınarakdiğermaddelerçıkartılmıştır.Buişlemlerdensonra, örneklemioluşturan İlahiyat veEdebiyatFakültesindeokuyanöğrencilere sınıfortamlarındagönüllülükesasınca2014EylülveEkim aylarındatekraredilerekikikezuygulanmıştır.

DiniŞuurÖlçeği’nin(DŞÖ)maddelerininpuanlamasındaLikerttipibeşlibirdere-celendirmekullanılmıştır.Bunagöreölçekteyeralanmaddelerinnekadaruygunolup


olmadığı“1= hiç katılmıyorum”, “2=az katılıyorum”, “3=orta düzeyde katılıyorum”, “4=çok katılıyorum”, “5=tamamen katılıyorum”şeklindebeşseçenekileörneklemesu-nulmuştur.

Verilerin Toplanması ve Analiz İşlemleri Dindarlık ölçeğinin verileri toplanırkenöğrencilere araştırmanın tamamenbilimsel

amaçlayapıldığı,ölçeğinmaddelerinegönüllülükesasıncacevapverilmesigerektiğiha-tırlatılmışolup, uygulamanındersortamındayaklaşık5-10dakikasüreceğihatırlatılmış-tır.Ölçeğingüvenirliğinintestedilmesinde“TestTekrarTest”yöntemikullanılarak,Eylül2014ayıiçindeuygulananölçek,aynıörneklemgrubunaveaynıöğrenciprofilinearadanenazüçhaftageçtiktensonraEkim2014ayıiçerisindetekraruygulanmıştır.Ölçeğinuy-gulamasürecibittiktensonra,dinişuurölçeğinden(DŞÖ)eldeedilenverilerinnekadargüvenilirolduğunutespitetmekiçinCronbachAlphaiçtutarlılıkkatsayısıkullanılmıştır.Bundansonrafaktöryapısınıbelirlemekiçinölçekaçımlayıcıfaktöranalizinetabitutul-muşveölçeğinüçfaktörlübiryapıdaolabileceğianlaşılmıştır.Buüçfaktörlüyapınınge-çerliliğinitestetmekiçingenellikleölçekgeliştirmeçalışmalarındaöncedenbelirlenmişvekurgulanmışbiryapınındoğrulanmasıamacıylayapılanDoğrulayıcıFaktörAnalizikullanılmıştır.

Verilerinanalizişlemlerinde,ölçeğinfaktöryapısınıvegüvenirliğinitespitiçinSPSS14.0paketprogramıkullanılmıştır.DŞÖ’nünfaktöryapısınıdoğrulatmakyani“doğrula-yıcıfaktöranalizi”Lisrelpaketprogramıkullanılarakyapılmıştır.

3. BulgularBubaşlıkaltında,DiniŞuurÖlçeği’ne (DŞÖ) ilişkinyapılanaçımlayıcıvedoğru-

layıcı faktör yapıları analiz sonuçlarındanbahsedilecektir. İlk olarak açımlayıcı faktöranalizindendahasonraisedoğrulayıcıfaktöranalizindenbahsedilecektir.

Açımlayıcı Faktör AnaliziKaiserMayerOlkin(KMO)değeriveBarlettTestisonuçlarınagörearaştırmadayer

alanörnekleminverdiğicevaplarıntutarlılığıkanıtlanmayaçalışılmıştır.Eldeedilenve-rileraşağıdagösterilenTablo1’desunulmaktadır.

Tablo 1. DindarlıkÖlçeğineİlişkinKMODeğerleriveBarlettTestiSonuçları

KMO ve Bartlett’s Test UygulamaI UygulamaIIKaiser-Meyer-Olkin KMO ,904 ,932Bartlett’sTesti Ki-Kare(X2) 2,1803 2,1203 Sd 210 210 p ,001 ,001

Tablo:1’degörüldüğüüzere, herikiuygulamadasonuçlarınuygunluğunubelirlemekiçinKMOdeğerlerininbirinciuygulamada.904;II.uygulamadaise.932olarakbulun-


muştur.Bulunanbudeğerlerinaçımlayıcı faktöranalizi için istatistikselaçıdangeçerliölçütolarakkabuledilen.60’danbüyükolduğugörülür.AyrıcaKi-Karedeğerlerianlam-lıdır.AyrıcaherikiuygulamaiçinyapılanBarlettTestisonuçlarınagörep<.01düzeyindeanlamlıolduğubulunmuştur.

Dindarlıkölçeğininyapıgeçerliliğinivekaçfaktörlüolduğunubelirlemekamacıy-laII.uygulamadaneldeedilenverilereMaximumlikelihoodveVarimaxdikdöndürmetekniğiTablo:2’deuygulanmıştır.Buişlemdensonraölçeğeilişkinortayaçıkanfaktöryapısışöyledir:

Tablo 2. DiniŞuurÖlçeğininFaktörYapısı

Faktör Yükü Değerleri Madde No: Faktör 1 Faktör 2 Faktör 3Dinideğer(12) 0,767Dinideğer(4) 0,732Dinideğer(10) 0,685Dinideğer(20) 0,637Dinideğer(21) 0,612Dinideğer(9) 0,559Dinideğer(8) 0,558Dinideğer(11) 0,527DiniBilinç(3) 0,408DiniBilinç(13) 0,715DiniBilinç(2) 0,693DiniBilinç(16) 0,676DiniBilinç(1) 0,637DiniBilinç(14) 0,619DiniBilinç(7) 0,515DiniBilinç(6) 0,379DiniDavranış(5) 0,746DiniDavranış(17) 0,671DiniDavranış(19) 0,567DiniDavranış(15) 0,523DiniDavranış(18) 0,307FaktörlerinVaryansOranı 21,216 18,870 40,085ToplamVaryansOranı 54,362

Yapılan açımlayıcı faktör analizi sonuçlarına göreDiniŞuurÖlçeği’nin (DŞÖ) üçfaktördenoluştuğusaptanmıştır.Ölçekteyeralanmaddelerinmaddeyükleri,307ile,767


aralığındadır.Analizde ,30’un altında değer alan madde olmadığından ölçektenmad-de atılmamıştır.Ölçeği oluşturan faktörlerin açıkladığı varyans oranları 1. Faktör için%21,216;2.Faktöriçin%18,87;3.Faktör%40,085’dir.Ölçeğinaçıkladığıtoplamvar-yansoranıise%54,362’dir.

Ölçekteyeralanmaddeleriniçerikleridikkatealınarakyapılanisimlendirmevefak-törleriniçerdiklerimaddelerşuşekildedir:

Faktör1:DiniDeğerBoyutu(DiniDeğer4,Dinideğer8,DiniDeğer9,DiniDeğer10,DiniDeğer11,DiniDeğer12,DiniDeğer20,DiniDeğer21).DiniDeğerboyutunaen iyi örnekolarak“Hayatıma anlam katan yegane en büyük değer inandığım dindir (Dini Değer 20)”maddesiverilebilir.

Faktör2:DiniBilinçBoyutu(DiniBilinç1,DiniBilinç2,DiniBilinç3,DiniBilinç6,DiniBilinç7,DiniBilinç13,DiniBilinç14,DiniBilinç16).“Dini görevlerimi yerine getirmediğimde vicdanen (manen) rahatsızlık hissederim (Dini Bilinç 3)” maddesiDiniBilinçboyutunaeniyiörnektir.

Faktör3:DiniDavranışBoyutu(DiniDavranış5,DiniDavranış15,DiniDavranış17,DiniDavranış18,DiniDavranış19).Dinidavranışboyutunaverilecekeniyiörnekise“Günah işleme ihtimaline karşılık sık sık tevbe ederim (Dini Davranış 5)” verilebilir.

Bunagöreölçekte“Dinideğerboyutu”8,“Dinibilinçboyutu”8,“Dinidavranışbo-yutu”5maddedenoluşmaktadır.

Doğrulayıcı Faktör AnaliziDiniŞuurÖlçeği’nin(DŞÖ)üçfaktörlüyapısı, birincidüzeydoğrulayıcıfaktörana-

liziiletestedilmişolup, bununlailgilibirincidüzeydoğrulayıcıfaktöranalizsonuçlarınıgösteren“Şekil1”aşağıdasunulmuştur.

DiniŞuurÖlçeği(DŞÖ)içinyapılanbirincidüzeydoğrulayıcıfaktöranalizisonucun-daoluşaniyiuyumdeğerleriTablo3’tegösterilmiştir.Bunagöreuyumdeğerlerikabuledilebilirdüzeydevearalıklardaolduğuiçin,açımlayıcıfaktöranalizisonundafaktörlerioluşturanmaddelerdenhiçbirisiçıkarılmamıştır.

Tablo 3. BirinciDüzeyDoğrulayıcıFaktörAnaliziİyiUyumDeğerleri

Gen.Mod. CMIN DF CMIN/DF GFI IFI delta2 TLI /rho2 CFI RMSEA SMRM

Sonuçlar 351,757184 1,912 ,872 ,922 ,910 ,921 ,064 ,051

DiniŞuurÖlçeği(DŞÖ)üzerindeyapılanDFA’daeldeedilenmodelinuyumindeks-lerinebakıldığında Ki-Karedeğerinin(CMIN=351,75;N=225;sd=184;p=0,000)anlamlıolduğugörülmüştür.Uyum indeksleri değerleri iseRMSEA=,056,CFI=,97; IFI=,922;GFI=,872;SMRM=,051;TLI=,910olarakbulunmuştur.Buuyumindeksideğerleri, mo-deliniyiuyumverdiğinigösterir(bkz.Şekil-1).


Şekil 1. UyumİndeksiModeli

DiniŞuurÖlçeği’ni(DŞÖ)oluşturanfaktörlerinortalama,standartsapma,CronbachAlphadeğerleriilebirliktefaktörlerinkendiarasındakikorelasyonailişkinsonuçlarıTab-lo4’tegösterilmiştir.


Tablo 4. DŞÖ’nün Faktörlerinin Ortalama, Standart Sapma, C. Alpha ve Kore-lasyon Tablosu

Faktörler X SsDeğerBilinçDavranışCronbachAlphaDeğer36,24 5,00,699**,689 ** ,893Bilinç27,625,94,699**,687**,892Davranış20,163,53689**,687** ,888Toplam,928

**p<,01

Tablo4incelendiğinde,DiniŞuurÖlçeği’ni(DŞÖ)oluşturanDeğer,BilinçveDavra-nışboyutlarıarasındap<.01düzeyindepozitifanlamlıbirilişkininolduğugörülmektedir.Bununyanındaherbirboyut içinhesaplananCronbachAlpha iç tutarlılıkkat sayılarıDeğerboyutuiçin.89;Bilinçboyutuiçin.89;Davranışboyutuiçinise.88’dir.Ölçeğingeneliningüvenirlikkatsayısıise.928olarakhesaplanmıştır.UlaşılanbusonuçlaragöregeliştirilmeyeçalışılanDiniŞuurÖlçeği’nin(DŞÖ)güvenilirolduğusöylenebilir.

4. Yorum/TartışmaDiniŞuurÖlçeği’nin(DŞÖ)açımlayıcıvedoğrulayıcıfaktöranalizleriistatistikîaçı-

dankabuledilebilirdüzeydeçıkmıştır.ÜçfaktörlüolanDiniŞuurÖlçeği’nin(DŞÖ)18.maddesiyazartarafındankabuledilebilirdeğerdeolduğuiçin“değer”altboyutundanalı-narak“davranış”altboyutunaaktarılmıştır.Aslında18.madde“değer”altboyutundadakalabilirdi.DininevrenselözelliklerinedayalıdindarlıkanlayışıüzerinebinaedilenDiniŞuurÖlçeği(DŞÖ),evrenselbirölçekolduğuiddiasıiledeğil,Anadolukültüründekidinivemaneviyaşantıyıölçmekamacıileoluşturulmuştur.DiniŞuurÖlçeği’nin(DŞÖ)asılölçmekistediğiyüzde99’ukimliğindeİslamyazanbireylerinkendiinandıklarıdinlerinininanç,anlamvedavranışlarınanekadarkarşılıkverdiklerinivenekadarbilinçlilik/far-kındalıkiçindeolduklarınıtespitetmektir.DiniŞuurÖlçeğininbuanlayışlakullanılmasıdahadoğrudur.Ayrıcamaddelerinergenlikdönemindekibireylerdenyaşlılarakadarolanherbireytarafındananlaşılırdüzeydeaçıkvenetolduğugörülmektedir.BuyüzdenDiniŞuurÖlçeği(DŞÖ)çocuklukdönemlerihariçtümdönemlerdekibireyleriçinkullanıla-bilir.

Sonuç ve ÖnerilerDindarlığıbütünüyleölçmekkolaybirişdeğildir.Dinpsikolojisinintemelkonuların-

danbiribireylerindindarlığıolduğuiçinzordaolsabukonuüzerindeçalışmakgerekli-dir.Buçalışmanınteorikkısmında,dinintanımınınkolayolmadığınaişaretedilmişamatümdinlerinevrenselbazıözelliklerininolabileceğinedeğinilmiştir.Tümdinlerdeinsan


hayatına“anlam”katanözelliklerlebirliktebireyinneyeinanıpinanmayacağınıbildiren“inanç”sistemivebusistemiçindenasıldavranacağınıbildiren“ritüel”yani“dinidav-ranış”bulunmaktadır.Dindarlıkdabuüçkavramabireyinnedüzeydeuyupuymadığıdır.Teorikkısımdadindarlığının artması yada artmaması bireyindini şuuru ile bağlantılıolacağı,şuurilealakalıbilgilerverilerekanlatılmayaçalışılmıştır.Bununiçindindarlıkölçeğininadına“DiniŞuurÖlçeği”adıverilmiştir.

Ölçeğingeliştirilmeaşamasında“TestTekrarTest”yöntemikullanılmıştır.Bunagöreaynıölçekmaddeleriüçhaftaaraileaynıöğrencileretekraruygulanmıştır.Yapılanaçım-layıcıfaktöranalizisonucundaölçeğinbeklenildiğiüzereüçfaktörlüolduğubulunmuştur.Buüçfaktör“değer”,“bilinç”ve“davranış”olarakisimlendirilmiştir.Ölçeğinaçıkladığıtoplamvaryansoranı%54,362’dir.DiniŞuurÖlçeği’nin(DŞÖ)üçfaktörlüyapısıDoğru-layıcıFaktörAnalizinetabitutulmuştur.Birincidüzeyfaktöranalizisonucundamodeliniyiuyumdeğerlerinesahipolduğugörülebilir.Sonolarakölçeğin tümaltboyutlarınıngüvenirliliğini hesaplamak içinCronbachAlpha iç tutarlılıkkat sayısı kabul edilebilirdüzeydeolduğundanölçeğingeliştirilmesürecibaşarılıolduğusöylenebilir.Bunagörehemölçeğinboyutlarıhemdebütünüaçısındaniçtutarlılıkkatsayılarıkabuledilebilirdüzeydeolduğuiçinölçeğingüvenilirolduğuortayakonmuştur.DiniŞuurÖlçeği(DŞÖ)sadecedinpsikolojisialanıiçindeğilaynızamandadinsosyolojisivediğersosyalbilim-lerdedekullanılabilir.

KaynakçaAkyüz,N.veÇapcıoğlu,İ.(2011).Ana başlıklarıyla din sosyolojisi,(I.Baskı).Ankara:

GündüzEğitimveYayıncılık.Allport, G.W. and Ross, J. M. (1967). Personel religious orientation and Prejudice.

Journal of Personality and Social Psychology,5,432-443.Arslantürk,Z.(1997).Sosyal bilimler için araştırma metot ve teknikleri.İstanbul:MÜİF.

VakfıYayınları.Bakıllani,EbuBekir,M. (1987).et-temhid’ül-evail ve telhisü’d-delail,R.J.McCarthy

(nşr.).Beyrut:Müessesetü’lKütübi’s-Sakafiyye.Certel,H.(2003).Din psikolojisi.(I.Baskı).Ankara:AndaçYayınları.Charet,F.X.(2010).Consciousness.InDavidA.Leeming,KathrynMaddenandStanton

Marlan (Ed.),Encyclopedia of Psychology and Religion,NewYork:SpringerScience.

Cirhinlioğlu,F.G.(2013).Dindarlık, ruh sağlığı ve modernite.(I.Baskı).Ankara:NobelYayınları.

Comte,A.(1986).Pozitivizmin ilmihali.(Çev.P.Erman).İstanbul:MEBYayınları.Cürcani, Ebu’l Hasan S. Ş.A. (1987, 1308). et-Tarifat. İstanbul: Şirketi Sahafiyye-i

Osmaniye.


Çetinkaya,Y.D.(2008).Toplumsal hareketler: Tarih, teori ve deneyim.İstanbul:İletişimYay.

ElmalıH.Yazır.(1992).Hak dini Kur’an dili.10(2),İstanbul:AzimDağıtım.Frager, R. (2011). Kalp, Nefs ve ruh (tekamül, denge ve uyumun sufice psikolojisi).

(I.Baskı).(Çev.İbrahimKapaklıkaya).İstanbul:GelenekYayıncılık.Fukuyama,Y.(1961).Themajordimensionofchurchmembership.Review of Religious

Research,2:154-161.Gazali,EbuHamidM. (1975). İhya-u Ulumui’d-Din. (I.Baskı). (Çev.A.Serdaroğlu).

İstanbul:BedirYayıncılık.Glock,C.Y.(1962;1972).Onthestudyofreligiouscommitment. Research Supplement

to Religious Education,57,98-110.Glock,C.Y.(1959).ThereligiousrevivalınAmerica.(Ed.J.Zahn).In Religion and the

Face of America,Berkeley:UniversityExtension,UniversityofCalifornia.Gorsuch,R.L.(1988).Psychologyofreligion.Annual Review of Psychology,39,201-

221.Haerich, P. (1992). Premarital sexual permissiveness and religious orientation: A

preliminaryınvestigation. Journal for the Scientific Study of Religion,31,361-365.

Himmelfarb,H.S.(1975).Measuringreligiousınvolment.Social Forces,53:606-618.James,W.(1902;1961).Thevarietiesofreligiousexperience.NewYork:TheModern

Library.Karasar, N. (1994). Bilimsel araştırma yöntemi. (23. Baskı). Ankara: Hacettepe-Taş

Kitapçılık.Kavros,P.M.(2010).Religion.In Encyclopedia of Psychology and Religion(Ed.David

A.Leeming,vd.).USA:SpringerScience.Kayıklık, H. (2000). Dini yaşayış biçimleri: psikolojik temelleri açısından bir

değerlendirme.YayınlanmamışDoktoraTezi,İzmir:DEÜSosyalBil.Enst.King,M.B.,andHunt,R.A.(1969).Measuringthereligiousvariable:Amentedfindings.

Journal for Study of Religion,6:173-85.King,M.B.(1967).Measuringthereligiousvariable:NineProposedDimension.Journal

for the Scientific Study of Religion, c.6,173-185.Kirkpatrick,L.A.andHood,R.W.Jr.(1990).Intrinsic-extrinsicreligiousorientation:the

boonorbaneofcontemporarypsychologyofreligion?.Journal for the Scientific Study of Religion,29,442-462.

Kirman,M.A.(2004).Sosyolojisi terimleri sözlüğü,(I.Baskı).İstanbul:RağbetYay.Koenig,H.G.,McCullough,M.E.,andLarson,D.B.(2001).Handbook of religion and

health.NewYork:OxfordUniversityPress.


Köktaş,M.(1993).Türkiye’de dini hayat.İstanbul:İşaretYayınları.Köse,A.veAyten,A.(2012).Din psikolojisi.(I.Baskı).İstanbul:TimaşYayınları.Lenski,J.(1961).The religious factor, a sociological study of religion’s ımpact on politics,

economics, and family life.Connecticut:GreenwoodPress.Lowenthal,K.M.(1995).Religion and mental health, London:ChapmanandHall.Lowenthal,K.M.(2004).The psychology of religion.England:OneworldPublication.Lowenthal,K.M.(2010).Conscience.In Encyclopedia of Psychology and Religion. (First

Edition). (Ed.DavidA.Leeming,KathrynMaddenandStantonMarlan),NewYork:SpringerScience.

Matheis,E.N.,Tulsky,E.N.andMatheis,R.J.(2006).Therelationbetweenspiritualityand quality of life among ındividuals with spinal cord ınjury.Rehabilitation Psychology,51(3),265-271.

Mutlu, K. (1989). Bir dindarlık ölçeği (Sosyolojide yöntem üzerine tartışma). İslami Araştırmalar Dergisi,3(4),194-199.

Ok, Ü. (2009), Dini şemalar ölçeğinden inanç veya dünya görüşü şemaları ölçeğine.Cumhuriyet Ünv. Sosyal Bilimler Dergisi,35,149–155.

Ok,Ü.(2011),Dinitutumölçeği:ölçekgeliştirmevegeçerlilikçalışması.Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi,8(2),528–549.

Onay,A.(2004).Dindarlık etkileşim ve değişim.(I.Baskı).İstanbul:DemYayınları.Pargament,K. I.,Magyar-Russell,G.M.&Murray-Swank,N.A. (2005).The sacred

andthesearchforsignificance:Religionasauniqueprocess.Journal of Social Issues,64,665-687.

Pargament, K. I. (1997). The psychology of religion and coping: Theory, research, practise.NewYork:Guilford.

Peker,H.(200).Din psikolojisi.(2.Baskı).Samsun:SedaMatbaası.Pratt, J. B. (1920). The religious consciousness: A psychological study. New York:

MacMillian.Richard,P.S.&Bergin,A.E.(2005).A spirituel strategy for counseling and psychotherapy.

(2.ed.).Washington,D.C:AmericanPsychologicalAssociation.Sayar, K. (2008). Geçmişin bilgeliği bugünün psikoterapileriyle buluşabilir mi? Sufi

psikolojisi(Ed.KemalSayar),İstanbul:TimaşYayınları.Saygılı,S.(2011).Beyin ve ruh.(5.Baskı).İstanbul:ElitKültürYayınları.Schultz,D.P,&Schultz,S.E.(2007).Modern psikoloji tarihi. (Çev.YaseminAslay).

İstanbul:KaknüsYayıncılık.Sencer,M.(1989).Tolum bilimlerinde yöntem.İstanbul:BetaBasım-Yayın.Şehristani,Ebu’lFethM.(1975). el-Milel ve’n-Nihal,(tah.A.EmirAli).Beyrut:Daru’l-

Marife.


Şentürk,H.(2013).İslami hayatın psikolojik temelleri,İstanbul:İzYayıncılık.Şentürk,H.(2013).Din psikolojisine giriş,(I.Baskı).İstanbul:İzYayıncılıkTopuz, İ. (2011). Gazali’de dini tutum ve davranışlar -dini yaşam biçimleri. Marife

Dergisi,157-177.Tümer, G. (1994). Din (DİA maddesi). Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.

İstanbul:TürkiyeDiyanetVakfı.Uysal,V.(1995).İslami dindarlık ölçeği üzerine bir pilot çalışma (A Pilot Study on The

Islamic Religiosity). İslami Araştırmalar Dergisi,8(3-4),263-271.VonHügel,F.(1908). The mystical element of religion, as studied ın saint catherine of

genoa and her friends.(2.Ed.).London:J.M.Dent&Sons.Wach,J.(1944).Sociology of religion.Chicago:Unv.ofChicagoPress.Webster,M.(2002).Webster’s uniandrsal encylopedia.BarnersandNobleBooks.Wullf,D.M.(1997).Psychology of religion: Classic and Comtemporary.(SecondEd.).

JohnWiley,andSonsInc.Yaparel,R.(1987).Dinintarifimümkünmü? D.E.Ü. İlahiyat Fak. Dergisi,4,403-417.Yıldız,M.(2014).Ölüm kaygısı ve dindarlık. (2.baskı) .İzmir:İlahiyatFakültesiVakfı

Yay.Zinubaur, B. J., Pargament, K. I., ve Scott,A.B. (1999). The emerging meanings of

religiousness and spirituality: problems andprospects. journal of personality, 67,889-919.

Documents

DİNİ ŞUUR ÖLÇEĞİ: GEÇERLİK VE GÜVENİRLİK ÇALIŞMASI · 2019-10-04 · DİNİ ŞUUR ÖLÇEĞİ: GEÇERLİK VE GÜVENİRLİK ÇALIŞMASI 403 Tek boyutlu dindarlık ölçeklerinin