DU^UNCELER II

KURUWILAR

YAZARIN OBUR ESERLERI

(DiRiLi§ YAYINLARI'ndan)§iiR:

§ijRLER 1 Hizirla Kirk Saat§liRLER II Taha'nm Kitabi/Giii Mujtusu§|1RLER III K6rfez/§ahdamar/Sesler§liRLER IV Zamana Adanmi§ Sozier§ijRLER V Ayinler/(^e§meler§iiRLER VI Leyla lie Mecnun§iiRLERVII Ate§ Dansi§liRLERVIII Almyazisi Saati§iiRLER IX Monna RosaGUN D06MADAN (§iirlerin Toplu Basimi)

HiKAYE:HiKAYELER I MeydanOrtaya (^ikti|mdaHiKAYELER II Portreler

PiYES:PlYESLER NARMAGAN

CEViRi §iiR:BATI §iiRLERiNDEN-iSLAMIN §iiR ANITLARINDAN

DII§UNCE:RUHUN DiRlLiSi'KIYAMET A§ISI-gAG VE ILHAM I-II-III-IV*iNSANLIGIN DIRiLi§i-DiRiLi§ NESLiNIN AMENTUSU •YlTIKCENNET'MAKAMDA^iSLAMIN DiRiLi§i* DiRiLi§ MU§TUSU•VAROLMA SAVA§I'iSLAM*lSLAM TOPLUMUNUN EKONOMiKSTROKTURU • DOSLFNCELER I • GUNDONUMU • DIRiLlSiNCEVRESlNDE • FIZIKOTESI AQISINDAN UFUKLAR VE DAHAOTESi I-II-III- YAPI TA§LARI VE KADERiMlZlN QAGRISI I-II •UNUTU§ VEHATIRLAYI§-gAGDA§ BATI DU§ONCESiNDEN-

DENEME:

EDEBIYAT YAZILARII Medeniyelin Riiyasi Riiyanin Medeniyeti §iirEDEBiYAT YAZILARI H Di^imizin ZanEDEBIYAT YAZILARI III Egik Ehramiar

iNCELEME:YUNUS EMRE'MEHMED AKIF^MEVLANA

GUNLUK YAZILAR:

FARKLAR-SUTUN-SOR'GUN SAATi

S6YLEYi§LER:roportaj:

TARiHiN YOL AGZINDAkonferans:

giKI§ YOLU I- Ulkemizin Gelece|iQIKI§ YOLU II- Medeniyetimizin Dirili^i

meydan konujmasi:QIKI§ YOLU III- Kutlu Millet Gerfegi

SEZAl KARAKOg

DU^UNCELERII

KURUMLAR

Devlet Ba§kanligi-Universite

Televizyon-Sinema

3. baski

DiRiLi§ YAYINLARINuruosmaniye Cad.Derin Han, No: 8/1 34410Cagalogiu-istanbul

Posta (;eid:348155 Tel: (0212) 519 04 57www.diri1isyayinlari.gen.

Dirili$ Yayinlan: 49Birincibaski :1997

Ikinci baski ;2004

BU KITAP

Bu kitap, 17 Ekim 1988 - 27 Mart 1989 tarihleriarasinda, Haftahk Dirili; Dergisi'nde, -kimileriba§yazi olarak-. yazar ya da Dirili§ imzasiylayayinlanan bir seri yazidan olu§mu§tur. Dipnotlan,metin kitapla§irken konmu§tur.

© Dirili§ Yayinlan. BU KITAP DAHIL BUTUN ESERLERI-MtZiN TUM YAYIN HAKLARl SAKUDIR (Degeriendirmeamaciyla yapilacak kisa alintilar di5mda, yazarm yazib izniolmadan,hi9bir surettealinamaz,90galtilamaz, 9evirisi yapi-lamaz,radyo,TV'lerde okunamaz,kaset ve CD'iere aktanla-maz, Internet dosyasi a9ilamaz).

Baski CiltrBayrak Maatbacilik San. veTic. Ltd. §tiDavutpa§a Cad. No: 14/2 Topkapi/istanbulIstanbul-Ekim 2011

DtI§tjNCELERII

kurumlar

DEVLET BA§KANLIGI

Devlet ba§kanhgi, ister tiim insanlik tarihi agi-sindan, ister belli bir toplumun tarihi a9isindan dii-§unulsun, onemi inkar edilemez bir konu ve kurum-dur. ister hilafet, ister kiralhk, ister cumhuriyet sis-temiyle idare edilsin, bir iilkenin tiim toplum olayla-n, di§ ve i9 siyaset ve ekonomi hareketleri, makam-dan makama toplana toplana, gehp devlet ba§kanli-ginda dii^mlenecektir. Devlet ba§kanligi, sadece enyiiksek yonetim makami olmakla kalmaz, ayni za-manda, o toplumun di§anda temsil edilmesini iistle-nen bir makam, milli bir semboldiir de.

Antik 9aglarda devlet ba§kanlarina verilenonem, giderek a§in bir ilgi ve ili§kiye d5nu§mu§, hera§inhk gibi ve her a§inhktan 90k bu a§inhgin zara-nni da yine insanhk 9ekmi§tir. Hiikiimdara mutlakkudret ve giderek hatta ilahhk izafe edilmi§tir.Onunla da kahnmami§, bu kez ailesi de ilahla§tinl-mi§tir. Firavunlann tannla§masi, Nemrud'un kendi-

8 DO^ONCELER II : KURUMLAR

sini tann olarak ilan etmesi, bu zulum putlannmmezarlari i9in bile binlerce insanin kirbag altinda9ali§tinlmalan, bu zorbalann, insanlan her vesiley-le ezmeleri, onlan kul ve kble olarak gormeleri, in-sanlik igin bir istirap, trajedi kaynagi olinu§tur.

i§te bu insanhk dramidir ki, peygamberleri hii-kiimdarlarla sava§maya goturmiiftiir. Nemrud'akar§i Hz. Ibrahim, Firavun'a kar§i Hz. Musa, Al-lah'dan ba§ka ilah tanimamak ugrunda ve bu yalan-ci ilahlari devirmek niyetiyle bayrak a9tilar. Hii-kiimdarlann ilahla§tinlmasi, tevhid dininin bir nu-marali miicadele alani oldu. Yine bu sebebledir ki,insanhk, hep en uygun devlet ba§kanhgpi sisteminiaradi durdu. Site-devletlerinde zaman zaman cum-

huriyet, demokrasi denemeleri oldu. Fakat bunlaruzun siirmedi. Anar§i ve terbr getirdi genelhkle 6z-giirliik ve e§itlik iddialan. Sonimda da bu site-dev-letler, imparatorluklar tarafindan sihnip supiiruldii.Biiyiik devletler bir nevi cumhuriyetle ba§lasa dadiktatorliige ve arkasindan da babadan ogula ge9mesuretiyle imparatorluga donu§uyordu. Hiikiimdarla-ra, kutsalla§tinlmi§ hanedan iiyelerine, insanlann90k iistiinde, adeta bulutlarda ya§ayan, eri§ilmez,dokunulmaz ki§ilermi§ goruniimii vererek, insanla-ra, biijdik kitlelere hakim olma amaci giidiiliiyordu.Pers imparatorlugu, Roma imparatorlugu bununparlak misalleridir. SezaFin oldiiriilmesi, diktatorlii-gii onleyemedi. Sezar ailesi, Roma imparatorlan ai-lesi oldu. Ve hatta ilah olarak ilan edildiler. Firavun-

lar sanki bu kez bu §ekil altinda dirilmi§lerdi. Onakar§i da Hz. Isa ve havarileri, beUd dolayli, fakat et-

DEVLET BA§KANLIGI I 9

kin bir sava§ a9ti. Roma da hiristiyanlikla sava§ti.Neticede, biri yikildi, oburii de bozuldu.

insanlik yine de, babadan ogula ge9me, yanikrallik, hanedan usuliinden ote bir sistem geli§tire-medi. Binlerce yil, insanlann idaresi krallar ve ha-nedanlar elinde kaldi. Qin hanedanlan, Japon veHint hanedanlan, Avrupada da kral hanedanlan, u-fak istisnalaria yirminci yiizjnla kadar geldi. Atinasitesi, orta9agda, Milano, Floransa ve Venediktekiufak cumhuriyetler bu istisnalan te§kil eder. Bunla-n da ger9ek bir cumhuriyet veya demokrasi olarakkabul etmek mumkiin degildir; beiki, bu §ehir-devletyonetimlerini, hizip idareleri, kabile idareleri, ailehakimiyetleri gibi gormek gerekir.

Peygamber Efendimizin yonetimi, daha sonrahahfeler yonetimi, KuPan-i Kerimin istedigi adaletve devlet anla)ri§ina gore, insanlann mutlulugunusaglayan ideal devletin ger9ekle§mesi bi9imi olarakteceUi etti. Eflatun'un, Aristo'nun devlet nazariyele-ri, pratikte hi9 bir zaman ideal bir devleti dogura-mami§ti. Eflatun'un denemelerinin ne derece ba§an-sizhkla ve felaketle bittigini biliyoruz. Aristo'yu ho-casi ve filozofu olarak yaninda bulunduran Iskenderise kendini ilah olarak goriiyordu. Bu filozoflann ho-calan olan Sokrates'i ise §ehir yonetimi zehir i9erekolmeye mahkum etmi§ti. Du§uncelerine bir cevapolarak.

Ama KuPan-i Kerimin, teferruati insanlara ve§artlara birakarak, ana 9izgileriyle 9izdigi devlet,pratikte de en miikemmel §ekliyle Peygamber Efen-dimiz ve Halifeler tarafindan kurulup i§letildi. Is-

10 Dtr^UNCELER II ; KURUMLAR

lam 90k hizh yayildigindan bu kadar ideal bir siste-mi tiim kitlelerin hazmetmesi miimkiin olmadi. In-

sanlar rejimi §urasindan burasindan 9ekerek, hane-dan sistemine gotiirmek istediler. Hz. Osman'in §e-hadeti, Hz. All ve Hz. Muaviye ihtilafi, Siffin muha-rebesi gibi bilinen talihsizlikler sonucunda ylne yo-netim babadan ogula, hanedan sistemine dondii.Esasen Kur'an-i Kerim biitiin zamanlar i9in gelmi§kitap olarak devletin §ekli bakimindan 90k detaylive kati bir rejim onermiyor, daha 90k yonetimin oziive bu yonetimin sonu9lannin olumlu olmasi i9in il-keler vaz ediyordu. §ura "dani§ma" ilkesi, adalet,yani zulmetmeme ilkesi, gorevlerin ehline teslimi ilkesi, servetin hep ayni ki§iler arasinda dola§mamasiilkesi gibi ilkelerin hakim olmasi §artiyla yonetimbi9imini insanlann kendi akillanyla se9mesine a9ikkapi kahyordu. Ger9i, Peygamber Efendimiz ve hali-felerin tercihi a9ikti. Devlet ba§kani bir nevi se9imlei§ ba§ina gelmeliydi. Biat miiessesesi de bu tercihinka9inilmaz sonucuydu. Ama dedigimiz gibi, insan-lar, ne denli yararlanna olursa olsun, radikal nite-likte yeniliklerin seviyesine zamaninda yiikselemi-yor. Nitekim sonunda, Emevi hanedam, daha sonraAbbasi hanedam, Endiiliisteki Emevi hanedam, Fa-timi hanedam, Sel9uklu hanedam, Atabekler hanedam, Osmanh hanedam vb. yirminci jdizyila kadar,do^da ve batidakiler gibi, isl&m Diinyasinda da hanedan sistemi svirdii. Bir farkla ki, islam devletleri,§eklen hanedan sistemleri i9inde idiler ama, oz itiba-riyle, obiirlerinden mahiyet farkina sahiptiler. §eri-atla bagimliydi halife. Hiikiimdarda mutlak hakimi-

DEVLET BA§KANLI6I I 11

yet yoktu. Omer ibni Abdiilaziz (Emevi halifesi, bir90k Abbasi halifesi), Selguk ve Osmanli hxikumdanbunun §uurunda olarak e§siz bir yonetim sergilemi§-ler, cumhuriyet, demokrasi rejimlerini aratmayacakadil ve mutlu bir diizen kurmu§lardir. §uphesiz gd-revinin sininni a§an, suistimal eden hiikumdarlarda g6rulinu§tur.

Avrupa'da topun icadi, mutlak kralliklann ku-rulmasi i9in teknolojik ortami hazirlami§ oldu. Din,Avrupa'da teorik olarak ybnetime kan§niiyordu. Birahlak telkininden ibaret kaliyordu. Ama pratikte,Vatikan, devletini kurmuf, devletleriistii bir rol pe-§indeydi. Papalar ve krallar 9ati§masi, uyu§masi,refonnlar, daha sonra krallara kar§i isyanlar, yenidevrimler getirdi. Krallikla demokrasi, cumhuriyetsistemleri garpifti ve bu gati^ma Birinci Diinya Sa-va§ina kadar geldi.

islam, sadece pratikte kendine mahsus devletini kurmakla kalmami§ , teoride de, konulan incedeninceye i§lemi§tir. Devlet ba§kaninin ozellikleri, islam yonetim rejimi, §artlan, 9e§ith bilginler ve dii-§unurlerce incelenmi§tir. "Medine't-iil Fazila" "Hu-ruQalessultan" gibi terimleriyle Islam idare ve siya-set ilke ve diizeni tarti§ilmi§ ve geh§tirilmi§tir. Pratikte de gergekten e§siz ve iistiin bir yonetim gergek-le§tirilebilmi§tir.

Farabi, Gazali, Maverdi gibi bilginler, devletin,devlet ba§kanliginin teorigini yapmi§lardir. Ni-zamiilmiilk Siyasetname'siyle bir )ruzu teoriye, biryiizii pratige bakan, orneklerle somutla§an, tecrii-beyle gu9lenmi§ bir yonetim tasvirini vermektedir

12 Dtr^tFNCELER II : KURUMLAR

bize. Muhyiddin-i Arabi gibi, meliklere nasihat edenbilginler big de eksik degildi islam Aleminde. Camigibi, fehzadelere egitim igin dort ba§i mamur kitap-lar yazan (Baharistan), nice §air, mutasawif vardi.Ayni gelenegin Osmanlilarda da devam ettigini go-riiyoniz. Telifler ve terciimelerle, tarihler ve dogru-dan bu konuda yazilmi§ kitaplarla, etkin bir egitim-le, padi§ah ve vezirler, idareciler, giiglii bir telkin al-tinda tutulmu§Iardir. Onun i^indir ki, Peygamberi-mizin dort halifesi, Omer bin Abdiilaziz, HarunRe§id, Selahaddin-i Ej^^bi, Alparslan, Fatih SultanMehmed, Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Siiley-man gibi biiyiik halife, hukiimdar, kumandanlar gel-mi§tir.

Fakat, bu harika gidi§, ancak Avrupa'nin dirili-§ine kadar siirdii. Avrupa dirildik9e, Islam Alemi,hatta biitiin diinya sondii.

Diinyayi hakimiyeti altina alip somiiren ve akilalmaz bir refah ve lukse kavu§an Avrupa, bununlada tatmine ermedi ve mutlu olamadi. Kendi igindeboliindii. Mutlak yonetimler, sinif kavgalannin tesirialtinda, ihtilallerle sarsildi. Birinci Cihan Harbi,mutlak hukiimdarhklann, kralliklann, ikinci CihanHarbi de irili ufakh modern kihkli diktatorliiklerin

sonu ve mezan oldu.Bundan yalmz komiinizm dik-tatorliigii kurtardi yakasini."' Amerika'nin zaferi,demokrasinin diinyaca taklidi akimini dogurdu. Qokmethiyesi yapilmasina kar§in bu da ideal bir yone-tim olmaktan uzaktir. Mutlak monar§ilere, diktator-liiklere tercih edilir ama, bu, onun derinden derine

(1) Rusya'da komiinizm, biiindigi gibi, ancak 1991 de 96ktu.^in'deki komiinizm doktatorlugii ise hala siiriiyor.

DEVLET BA§KANLIGI I 13

malul oldugu hastahklan gormezlikten gelmemizesebeb olamaz. Ekonomik giicii de ebnde bulundurangizli ve milletlerarasi giigler, kamuoyunu §u veya buyonde yonlendirilebiliyorlar bu rejimde. Basin tekeli,demokrasiyi ve halkoyunu istenilen yone §evirmekigin en biiyiik arag olarak kullaniliyor.

Tanzimattan bu yana giderek yonetimde de ba-tililafti Tiirkiye. Sonunda padi§ahlik ve hilafet orta-dan kaldinldi. Tek parti donemi, sonra 50k parti do-nemiyle cumhuriyet rejimi geldi.

Yiizyillarca surmu§ bir kurum, bir girpida kaldi-nlmakla yok olmaz. Denebilir ki, Lavosier kanunu,toplumsal olaylarda da ge9erUdir. Asirlarca surmu§ve adeta bir kutluluk kazanmi§ halife - padi§ah dii-§uncesi, cumhuriyetten sonra aydinlann ve halkinfuuraltina gegti. Qanakkale sava§lannda 250.000§ehitvererekkorunan deger, istanbul'du, ba§kent'ti,Hilafet Merkeziydi, padi§ah ve halifeydi. Hilafet vepadi§ahligi, milletimiz ihtilal yapip devinnedi. Istanbul i§gal edildigi i9in fiilen sona erdi miiesses-enin hakimiyeti. Cumhuriyet rejimi, fiili durumunkabulii, Batiya verilen odiin ve biraz da devrimci biraydin grubunun emri vakisi olarak ger9ekle§ti. Tekparti doneminde de, 90k parti doneminde de, cum-hurbafkamnin ordudan gelmesi (Celal Bayar yan-is-tisnasiyla), aydinlann §uuraltinda, haUfe-padi§ahinyerini alsa alsa bir askerin alabilecegi psikolojisiylea9iklanabilir. Osmanh Devleti'nde de, ne kadar kan-h ihtilaller yapilim§ olursa olsun, bir vezirin padi§ahyapilmasi du§unulmemi§tir. Padi§ah, ayni zamandabir numarah yeni9eri ocagi iiyesi, asker oldugundan.

14 Dtj!§tjNCELER II : KURUMLAR

miiessese ortadan kalkip yerini cumhurba§kanhgialinca, devlet ba§kanligina bir askerin getirilmesikurali, sosyal psikoloji kanunlari geregince i§ledidurdu.

Batilila§ma siireci, Tiirkiye'yi sivil cumhurba§-kanlan donemine de gotiirecektir/^' Bugiin bir askerkokenli cuinhurba§kanligi fikri, bir parga sarsib3U§,fakat heniiz sivil cumhurba§kani fikri tarn gii? ve ce-saret kazanamami§tir. Bir tereddiit ve gegi§ donemipsikolojisini ya§iyor siyasi hayat Tiirkiye'de. Baka-lim, yine asker cumhurba§kanliginda mi kalacak yada sivil cumhurba§kanligi donemine mi gegecek top-lum? Heniiz toplumsal §uuralti, bir sivil cumhurba§-kanhgini kabul edecek kadar ge9mi§ten annama-mi§tir. Ama, 90k partililik, sivil cumhurba§kanligikonusunu yava§ yava§ giindeme getirmi§tir. Di§ veig gizli mihraklar, bu gegi? psikolojisini istismar et-mek istidadindadirlar. Kitle olaylanni kullanma, bugizli kavganin bir stratejisi olarak goziikiiyor.

(1) Nitekim, daha sonra, bu doneme gegildi.

DEVLET BA§KANLIGI

II

Tiirkiye Cumhuriyeti, kurulu§unun 66. yilinda,hala bir devlet ba§kanli^ sistemi araja§i iginde go-ziikiiyor. Bu da, onun, teorik du§uncelerin geU§iniin-den degil de tamamen fiili bir durumdan dogdugu-nun kesin bir kanitidir. Balkan Sava§i, Birinci Diin-ya Sava§i, Kurtulu§ Sava§i gibi arka arkaya gelipmilletimizi uzun siire oliim kalim §artlan i9indeyiizdiiren biiyiik olaylann dnrdugu bir noktada be-lirdi Ciimhuriyet. O biiyiik hengame ve yersarsinti-lanndan sonra, ortada kalnu§, yandan, onden, arka-dan gelen basinglann zoruyla umulmadik bir formabiiriinmii§ bir e§ya gibi goziimiiziin oniinde buldukonu.

Bu fevkalade §artlarda ve hizli akan giinlerdebir emrivaki gibi dogmu§ rejim, kendini bir tiirliinormal giinlerin rejimine d6nu§tiirmesini bilemedi.Bir iki ^okpartibbk denemesi, rejimi kokten siipiire-cek izlenimini verdigi igin, diinyadaki ornekleriyle

16 DU§t)NCELER II : KURUMLAR

bilinen demokrasiye zamaninda ge9ilemedi. Millet-vekili se9imleri, onceleri, merkezden illere bildirilenadaylann ikinci derecede se9menlerce onaylanma-sindan ibaretti. Ikinci se9menleri de, birinci derecede se9menler olan halkin se9mesi gerekirdi. Beledi-yenin oniine bir sandik konur, bir bayrak serilir; soz-de ikinci se9menler boylece se9ilmi§ olurdu. Ger9ek-te, ikinci se9men adaylanm, tek Uste halinde hiikii-met tayin eder, i9ine bir ka9 oy atilan sandikia sozdese9im yapilmi? ve ikinci se9menler onaylannu§ olurdu. Sonra o ikinci se9menler, halkevinde toplanir,Merkezden bildirilmi§ olan milletvekili adaylanna(o zaman mebus denirdi) tek liste halinde oy verirdi.Saninm, o oylamalar da a9ik yapihrdi. Sonra bu §e-kilde olu§an meclis toplanir, cumhurba§kanini se9er-di.

1945'te 9okpartili diizene ge9tik. 1946 se9imi,demokrasi kurali olan "gizli oy, a9ik tasnif kurahmntersine, a9ik oy, gizli tasnif sistemiyle yapildi. Bunave baskilara ragmen bilhassa Bati Anadolunun oyla-nyla se9imi kaybetti tek parti iktidan CHP Ama se-9im sonucunu istedigi gibi tanzim ve ilan ederekkendini se9imi kazanmif gibi gosterdi.

1950 se9imi, Cumhuriyet doneminde yapilan ilkse9imdi denebilir. Genellikle oyunu serbest9e ve gizliolarak kullandi vatanda§. Tek dereceli oldu se9im.A9ik tasnifle sonu9 belirlendi bu kez. CHP iktidandevretti. Kimileri, inonii'nun goniil nzasiyla, hattagenerallerin "vermeyelim" demelerine ragmen iktidan devrettigini, bazilan da tam tersine, generallerin: "pa§a iktidan vermezse, ihtilal yapacaklanm"

DEVLET BAsKANLigi II 17

soyledigini yazdilar. Gergek §u ki, di§an hesaba ka-tilarak, Amerika'mn zEiferinin tesiriyle demokrasiyegefilmi§ti. Yine, bu sebeple iktidar devredildi. Egerinbnii iktideiri devretmeseydi, ihtilal olmazdi. Ama,50k partili diizende balk nazarinda 50k kotii durumadiigerdi. Sanki pasif bir ihtilalle devrilmi§ti Inbnu.Beyaz ihtilal deniyordu buna. Askerler de bu geli§-meyi durduramazlgirdi 0 giinler.

1950 de iktidara gelen Demokrat Pgirti'nin enbiiyiik hatasi Anayasayi degi§tirmemesidir. Sadecedilini degi§tirdi DP Anayasanin. Sanki, halkin §ika-yeti sadece Anayasa'mn dilindemni§ gibi. Menderes,1960 da ortadan kaldiramadigi, ama bazen a§ar gibigoziiktugu, o eski CHP Anayasasim ihlal ettigi ba-hanesiye asildi. Onu kokten kaldinp yeni bir anaya-sa yapabilseydi, belki de bu Eikibete ugramazdi.

1950-1960 arasinda, cumhurba§kamm hep mec-lis segti. O giinkii sistemde, segimi kazanan partiba§kam adeta otomatikman cumhurba§kam oluyor-du.

1960'dan 1980'e kadar, cumhurba§kani segimle-ri, hep fiili ?6zum tarzlarimn hukuki goruniime bii-rundiirulmesi §eklinde oldu. 1960'da Gursel'in kar-§isina aday olarak §ikacak olan Ali Fuat Ba§gil teh-ditle adayhktan ahkondu. Dort - be§ ay da basit birbahaneyle gozaltinda tutuldu Ba§gil.

Giirsel oliince, Genelkurmay Ba§kam Sunay'inbir senatoriin istifa ettirilmesi ve onun yerine senator atanmasi, daha sonra da cumhurba§kam segil-mesi suretiyle kilifina uydurulup yapildi devlet ba§-kanligi segimi.

18 DU^ONCELER II : KURUMLAR

1972 de ayni oyun, zamamn Genelkurmay Ba§-kani Giirler tarafindan sahneye konulmak istenince,politikacilann manevrasi ile, o degil de, bir ba§kaasker, Korutiirk cumhurba§kani oldu.

1961 Anayasasi sistemi, teoride partiler arasin-da uzla§ma olmazsa, cumhurba§kani segimini kilit-leyecek bigimde bir sistemdi. Fiilen buna ba§ka et-kenler de katihyordu. 1980 de, 6 ay cunihurba§kam-m segemedi Mecbs. Anar§i, toplumu bitirecek duru-ma gebni§ti. 12 Eyliil ihtilali bu §artlarda oldu.

Evren'in, 1982 anayasasiyla birlikte, cumhur-ba§kanli^ i9in halkoyuna miiracatini onlemek iginpartililer 90k gayret gosterdiler. "Pa§a oya ba§vur-ma, patlama olur" diyorlardi. Ama Konsey oyunagelmedi. Halkojoina gidildi. Halk, %90'i a§an bir §e-kilde Evren'in lehinde oy verdi. Eger CHP.'li yazarve politikacilara kanip da bundan ka9inilsaydi, Ev-ren'i yipratmak i9in hep se9ilme §eklini ileri siiriipduracaklardi.

Yeni Anayasa da, eski sisteme tepki olarak,cumhurba§kani se9imini 90k kolayla§tirdi. Ama bu-giin goriiliiyor ki, Anayasadaki bir ka9 madde, cum-hurba§kani se9imi i9in yeterli olmuyor. Yeniden sis-temin degi§tirilmesi isteniyor. Bugiine kadar ya sis-temle ilgili anayasa maddeleri kagit iistiinde kalmi§,ya da sistem degi§tirilmi§. Bugiin yine sistem, yeter-siz gorviliiyor.

Halk tarafindan se9ilse, cumhurba§kani gu9le-necektir diye korkuluyor. Meclis se9se, bu makam,iktidar partisinin elinde olacak diye 9ekiniliyor. Biz-de genellikle tepkilere gore kurallar konuyor. 1961

DEVLET BA§KANLI6I 11 19

Anayasasinda cumhurba§kani segimi DP doneminetepki olarak iyice gu9le§tirilmi§ ve bu, 1972 de cum-hurba§kani segiminin kilitlenmesine sebep olmu§-tur. 1982 Anayasasi da, 1961 Anayasasmin bu sis-temine tepki olarak onu mecliste segmeyi son derecekolay hale getirdi. Dordiincii oylamada 90gunlugukim ahrsa cumhurba§kani o olacaktir. Aksi takdirdeMeclis fesh edilecektlr. Bu §ekil de mahzurlu goriilii-yor. Dogru diiriist bir sistemin bulunmadigi ortada.

Belki de, bu, asbnda, siyasi ve hatta toplumsalsistemin zaafini ortaya koyan bir a9ik, bir ipucudur.

Her cumhurba§kani se9imi, kendi sistemini vekurallanm yine kendisi getiriyor.

Toplumun bu en iist makami i9in, aydinlardanet bir fikir bulunmamasi, her konuda oldugu gibibu konuda da boliinmeleri, miladi 2000 3alina yakla-fildigi §u yillarda bile, en dnemli kararlarda da ge-nel olarak muallakta oldugumuzu ayan beyan if§a e-den bir tezahiir oluyor.

(1) Tiirkiye'nin bajkanlik sistemine ge9mesi, ilk kez, 1989'daDirilij'te tarafimizdan ileri surulmu§, 1990 da da partimizin (Diril-ij Partisi'nin) programina alinmijti. Ancak, jekil vesistem, ruh ve Qzle dengeienebilir ve anlamlanabilirse yararli olur.

UNIVERSITE

Universite de, toplumumuz gibi, toplumumuzuntiim kxirumlan gibi, ozellikle obiir e^tim ve ogretimmiiesseselerimiz gibi, Tanzimat'tan bu yana, krizleriginde. Bir tiirlii yerine oturamamanin sarsintilany-la kivramp duruyor.

Fatih devrinde kurulu§unu en yiiksek diizeye^ikaran Osmanli Donemi Medresesi, yiizjallar bo-yunca toplumu ayakta tutmu§, fakat 18. y.y. dansonra zamanla diinyada olup bitenleri tami taminadegerlendirememi§, giderek sanki igine kapanmi§ gibi bir goriiniim almi§, Tanzimat'tan sonra da, 6z ev-latken iivey evlat durumuna du§urulerek Batidangelme sozde modern okullann yaninda ya§amaya 9a-balami§, hizla hayat alani daralmi§, Cumhuriyetlede tamamen tasfiye edilmi§ temel bilim kurumu-muzdu. Cumhuriyet doneminde, doguda ve giineydo-guda bazi dag koylerinde gizlice egitimini siirdvir-mek isteyen medrese, Osmanli bilim hayatindan veorganizasyonundan kalan son kinntilardi.

UNlVERSlTE I 21

Tanzimat'tan sonra, medrese geli§tirilerek iini-versitemizin yenidogu§unu yapmasi gerekirken, as-keri ve idari te§kilatta oldugu gibi, bunda da, za-manla, eski miiesseseler terk edilmi§, sozde yepyenibir §ekilde kurulmasi yoluna gidilmi§tir. Yeni9erilikortadan kaldinlarak yeni ordu diizeni, eski idari ya-pi yikilarak Bati tipi biirokrasi, medrese ortadankaldinlarak yine bati taklidi Universite kuruldu.

Bu yd, elbette yanli§ oldu. Bir nevi kolaya ka-9i§ti bu. Bir toplumu birden degd§tirmek miimkiinolmadigi gibi onun kurumlanni da bir 9irpida silipatamazsiniz. Miiesseselerde yenilik yapmak miim-kiindiir. Ama bu, fir9ayla resim yapmaya benzemez.Yenilenme, ''eski"den 9ikanlan ipu9lannin uzatilma-si, geli§tirilmesi ve beslenmesiyle, yeniden yorum-lanmasiyla olur. Yoksa kokten ge9mi§in inkan, mii-essesenin oturacagi tabam berhava eder. Muall&ktademektir o kurum. Duba iizerindedir, denizde salla-nip duracaktir. Dubalar hizla 9uruyecek, o miiessesede 3akilip gidecektir.

Bin yillik gelenek ve tecriibelerle, ruhlara i§le-mi§ saglam ilkelerle yerine oturmu§ toplumumuzu,Batinin igfal ettigi aydinlar, Bati magdurlan, Tanzi-mat'la birlikte, diizelteyim derken, bozmaga, huzurakavu§turayim derken huzurdan mahrum etmegeba§ladilar. Ustelik, bu, kolay da olmadi. Tanzimat,Me§rutiyet, Cumhuriyet, halka niifuz edemedi. Halkbir hisara 9ekilmi§ gibi i9ine kapamp bir savunmavaziyetine girdi. Aydinlan, iist kademesi elde edil-mi§ bir toplumdu bu. Tbplum, bunu seziyor, fakat okadroyu deviremiyor, ancak, ruhuyla, hatta 3ruz ifa-

22 Dtj§(jNCELER II : KURUMLAR

deleriyle bu aydinlan kendine yabanci buldu^nu veonlan reddettigini belli ediyordu. Ancak, 90k partibdiizene gegildikten sonra, radyo, televizyon gibiaraglann ^ogalip teknolojik imkanlarla donanmasiy-la birlikte, batici kadro, halki, giderek artan biroranda etki altina almaya ba§ladi. Diinyamn hi? biryerinde bir toplumun direni§i bu kadar uzun siirme-rai§tir. Bu bakimdan, elbet, toplumumuzu diger top-lumlarla kan§tiramayiz bile. Ama, ne kadar anli§anb olursa olsun, bir direni§, sadece bir direni§tirve eninde sonunda 96zulmege mahkumdur. Nitekim,bizim toplumumuz da, §anli bir Plevne miidafaasiyaptiktan sonra tesbm bayra^ni 9ekini§ gibi gorii-niiyor.

Bu batici kadro, bir tiyatro sahnesinde gibi, iki-ye aynlmif, tuluat yaparak, hokkabazlik ederek,halki kazanmak i9in bir boliimiinu obiir boliimiiyleyanftirmakta ve 9arpi§tirmaktadir. Bir boliim liberal, kapitabst baticidir, obiirii sosyabst batici. Her bi-ri, kendisinin halktan yana oldugunu iddia eder.Halk adina, biri iktidarbk, obiirii de mubalefetliktaslar. Halk, onceleri yabanci, sonra laka}^; goriiniir,daba sonra da bu oyunu giiliin? bulacaktir. Fakatoyun kizi§ip ati§ma §iddetlenince, halk da oyuna ge-lecektir. Qiinkii: 0 da boliinmii§, taraf tutmaga ba§-lami§tir artik.

Asia, bu ortamda, halkin ger9ek aydinlan dog-maz. Dogsa da, siyaset sahnesinde onlara yer veril-mez. Onlar dogmasin diye de, onlann sahtelerine,takbtlerine, halk oyunun, %10 unu, ya da en 90k%15 ini ge9memek iizere, etki altinda tutsunlar, de-

UNlVERSlTE I 23

§aij sebebi olsunlar diye imkan saglanir. Onlannson derece seviyesiz basin ve yayinlanna imkan ta-mmr. Halkin ger^ek ideolojisi, son derece seviyesizbir planda sozde temsil imkani bulnr; boylece, halkidiriltecek, gergek kurumlanna kavu§turacak o kad-ro asla dogmaz ve gelmez.

Tanzimattan bu yana, toplumumuzu batiya uy-gun bir toplum yapmak i§in bir "donuftiirme" faali-yeti siiriip gidiyor. Bu "d6nu§turme" i§inin, kiiltiirdegi§imi hareketinin jeneratorii ve transformatoriiolarak da iiniversite se9ilmi§tir. Buna sonradan basin ve §imdi de televizyon eklendi. Bu "d6nu§um"letoplumumuzun beyni yikanacak, gegmifle ilgisi ko-partilacak, son a§amada da her halde hiristiyanla§-tinlarak tarih sahnesinden silinmesi saglanim§ ola-caktir. Beyin oyle yikanacak ki, sanki o ge9mi§i hi9ya§amami§ gibi olacak, hatirlatildi^ zaman da oge9nii§ten utanacak.

Bu "donu§um", iist kadroda %90, hatta dahafazla tamamlanmi§tir. Halkta ise bu nisbet, a§agiyukan %50 dir. Evet, toplumumuz, bugiin %1 nisbe-tinde bir aydin kadroyla, kendi benligini bulmaga,yitirmemege 9ali§iyor. imkanlar a9isindan durumumutsuz ise de, hak olan, hakikat olan dava, savu-nulmak i9in, imkanlara bakmaz.

Zaman zaman siyaset9iler de, "donu§um (trans-formasyon)" dan bahsetmektedirler. Aslinda ayni do-nu§umdur soz konusu olan. Ama onlann yorumufarkli. Onlann yorumu, son derece optimist (iyim-ser) bir yorum. Maddeten kalkmma, Batinin 9agda§seviyesine varma yorumu. i§i boyle alirsak, bazi

24 DO^ONCELER II : KURUMLAR

alanlarda bir ilerleme vardir. Ama, bir 90k alanda dagerinin gerisiyiz. Eger bir mektup, Istanbul'danAnadolu'nun bir kasabasina hala bibnem kag giindegidiyorsa, evine gitmek igin ak§am balk otobxis du-ra^nda bir saat bekliyorsa, halkin yemek yedigi lo-kantalarda pislikten gegilmiyorsa, sozde oturup ko-nu§ma, bulu§ma, yeri olan kahvehaneler kumar ba-takhanelerine d6nu§mu§se, maddi anlamda batih-la§ma ve 9agda§la§ma sozii de heniiz gergeklefmek-ten 90k uzaktir.

Rub itibariyle de, kapitalist diizene doniifineolaja, geri doniilmez bir gidi§ degildir. Ozel miilkiyetdiifiincesi, serbest gahfma g6ru§u, toplumumuzabusbiitiin yabanci fikirler sayilmaz. Osmanb toplu-mu, kendine mabsus bir §ekilde, devlet giicii ve im-kanini, toplum kurumlarinin faaliyetlerini ve ki§ile-rin te§ebbuslerini birle§tiren bir sistemle ya§iyordu.Cumburiyet doneminde balk doniikla§nii§, adeta te-§ebbus kabiliyetini yitirmeye ba§lanu§ti. Qok partilidiizene ge9i§ten sonra, Menderes, Demirel ve Ozaldbnemlerinde, bazi kesikliklerle kapitalist karakte-rin yogunla§tinlmasi bareketi devam etmi§tir. Ama,yine bir iktidar degi§imi, sol zibniyetin geli§i, bunuber zaman kirabilir. Ornegi de goriildii.

Asil temel yapi degi§ikligi, kurumlarda olacakolan inkilaplardir. Universite ne diin, ne bugiin, top-lumumuzu gelecek zamana gikaracak bilim kurumuolabilmi§tir. Bir parga iiniversiteye benzer gibi oldu-gu 1968 yillannda di§andan talebe bareketleri itbaledilmi§tir. 1980'den sonra da, meslek adami yeti§ti-ren, bir nevi meslek lisesi derecesinde bir bavaya

UNlVERSiTE I 25

burundurulmu§tur. Solcular, gene o yikici, anar§istiiniversiteyi geri getirmek istemektedirler. Kuruludiizen de, bugiinkvi §ekli koruma gabasinda. Bu iki-lemin di§inda bir formiil diifunen yok. Qiinkii: o for-miil, ta temel meseleye, medeniyetimizin hayat me-mat meselesine gidip ula§maktadir.

Bu sorunlar iizerinde durmak, milletimizin ye-niden kendini bulmasina ilk temel katkilardan biri

olacaktir.

UNIVERSITE

II

Universite, bir toplumun temel ta§lanndan biri-dir. Universite, iilkenin beyni mahiyetindedir. Toplumun hafizasi, idraki, muhakemesi ve ibdai, orda do-gar, orda geli§ir, biiyiir ve ordan beslenerek ya§ar.Universite, zihin hayatinin ba§lica kaynagi clan "dii-§unce"nin jnivasidir. Universite'de bilim olarak do-gan zihin verimleri, toplumun her kanadina, herkatina "du§unce" olarak ya)ahr. Toplumda dogan"du§unce"leri de, universite, bilimin geli§mesi iginbir nevi "kiiltiir" alani olarak kabul etmek zorunda-

dir. Diifiinurler, toplumu a§an, iiniversitenin de a§i-n gekingenligi ve kuralcihgiyla hiir ufuklanni bagla-mayan bu3dik yeteneklerdir. Elbet, iiniversiteler, ge-kingen ve kuralci olmak zorundadirlar. Bilim, adamiadim adim ilerler, ku§ gibi ugup gitmez. Her adimmiatarken uzun uzun du§unur. Ayagini yere bastiktansonra da bir dump soluk alir. Ayagimn alti saglammidir diye iyice yoklar. Sonra dbniip gerisine bakar.Ne kadar yol almi§tir, olger, bi9er. Boylece, son dere-

UNtVERSiTE II 27

ce ihtiyatli §ekilde ilerler bilim. Du§unceyi ise busantim santim ilerleme kuralina baglamak zordur.Du§unce, kimi zaman, gobeginden bagli oldugu bilim gibi yava§ yava§ ilerler, ama, kimi zaman dahizli hizli. Qiinkii : du§unce bilimden ziyade duygu-larla irtibathdir. Heyecan, yeni du§uncelerin dogma-si igin zihinleri kam9ilar. Ilham, heyecan, hayal veduyarlihgm kanatlandirdigi du§unce demektir. Dii-§uncenin geli§im hizi, ilham siirecinde birden artarve o siireg bitince, tekrar normale doner. Universite-nin kuralci disipliniyle omniniin sonuna kadar bagliolmasa da, du§unurun, ba§langi9ta bir bihm egitimialmi§ olmasi hemen hemen zaruridir. Bilimi ku9um-seyemez ve tamamiyle inkar edemez du§unur. Uni-versite de du§unuru ku9iimseyemez ve onun toplum-daki etkisini ve topluma sagladigim inkar edemez.Du§unurler, iiniversite 9ali§malanndan yararlana-caklar, iiniversiteler de, du§unurlerin a9tiklan alan-larda me9hulun ma)rinlanni ayiklaya ayiklaya iler-leyeceklerdir. Du§unurler ve bilim adamlan bir top-lumun zihin hayatim yoneten liderler gibidirler. Bir-birlerine muhta9tirlar. Aralannda bir kopukluk ol-mamah, aksine, bir diyalog bulunmahdir. Batida fi-lozoflar, Doguda ve islamda hakimler (bilgeler), bihm ve du§unceden ve islamda dinden kaynaklananbir ahlak ogretisi ve edimi getiren, ornek bir ki§iliksunan onderlerdir. Goriildiigu gibi, saglikh bir top-lumda, bihm hayati, du§unce hayati, din hayati, ahlak hayati sihhatli ih§ki i9inde olmak zorundadir.Ekonomi, pohtika ve sanat hayati da, bihm, din, dii-§unce ve bilgeliklerin etkisinde ve gblgesinde kendi

28 DtigONCELER II : KURUMLAR

sistemlerini kuracjiklardir.

Tiirkiye'de, iiniversite, medrese ile gizli agik sa-va§im verdi. Di§ta tasfiye edilen medrese, iiniversiteogretim kadrosunda belli bir oranda mensubunu bu-lunduruyordu. Bu, iiniversitenin kendi ig muhasebe-si gibi, vicdan azabi gibi, §uuraltinda olu§an bir oze-le§tiri golgesi gibi bir §eydi. Medreseyi oldiiren iiniversite, ruhunda bu cinayetinin hatirasim atamiyor-du. ilk giinah hatirasi gibiydi bu iiniversitenin. San-ki medrese, sag kalan bazi unsurlariyla, iiniversitenin igine "sizmi§ti". Vakayi boyle yorumluyor, boylehissediyordu tam "batilila§mi§" unsurlari Universi-tenin. Birinci Cihan Sava§i yillan, Osmanli devleti-nin biti§i, bati tipi yeni devletin dogu§u yillarim,iiniversite de, iginde bir kaynayi§la gegirdi. Ne za-man ki, devrimler yapildi, o zaman, once yazi gitti,sonra, sira medresenin son "sizintilar"inin da temiz-lenmesine geldi. 1933 yilmda yapilan iiniversite re-formu, uzun siiren iiniversite-medrese gekigmesinisona erdirdi. Sahasmin tek otoritesi olan nice ki§ilerbir gmarm devrili§i gibi devrilip gitti. Yerlerine niceliyakatsiz ki§i oturdu. Artik gegmigten gelen her §eysilinip atilmi§ti. Batici iiniversite kurulmu§tu.

Ama, bu gare oldu mu? Gergekten bu bir iiniversite miydi? iiniversite nedir? Doguda iiniversite ney-di (yani medrese), batida neydi? Bunun iizerindedurmak gerekir.

Medrese, bizde toplumun temel taglarindan bi-riydi. Biri din, biri ordu, biri idare ise, biri de medre-seydi. Medresenin, din ile kokten bir ili§kisi vardi.Ogretim, politika (idare) ve askerlikle dogrudan ilgi-

ONiVERSiTE II 29

siz ise de, bir kurum olarak, idareyi de ve ruhuylaordu ocaklanni da besliyor, gozetiyor, bir noktadadenetliyordu. Fetva, icranin bilim adina onayi de-mekti. Bu yiizden, asker ba§kaldirmalannda medre-senin i§birli^, ya da onayi bazan da parmagi vardir.Yonetim, ordu, medrese, ahenkle i§lerse diizen yii-riirdii. Bunlardan bir veya ikisi, obiirlerine veya bi-rine kar§i harekete geQerse, diizen bozulur, isyanlar,ihtilaller, padi§ah devirmeler ba§gosterirdi. Tarihte-ki ihtilaller, hep ilmiye simfinin, yani medreseninki§kirticihgina baglanmamahdir. Onun, uzaktan velist kademesiyle padi§ahi, yonetimi ve askerigozetmesi, gozetlemesi ve hatta bir nevi ^aktir-madan denetlemesi olmasaydi, Osmanh devleti, oy-lesine, alti yiiz jnl devam edemezdi. Hele her zamandu§manlarla Qevrili ve adeta siirekli sava§ igindeclan toplum, ayakta kalamazdi. Ama, bu gozetim, gi-derek, zaruri hallerde miidahele prensibini a§mi§tir.Zaman zaman medrese, yonetimin ya da askerinoyuncagi olmu§, onlar onu emelleri i9in kullanmi§-lardir. Bu da memleketin felaketini hazirlayan se-beplerden birini te§kil etmiftir.

Medreseyi redd-i miras edercesine red ve inkareden iiniversite, onun yoz devrinin bu kotii gelenegi-ni, sanki bir hikmet, bir nasmi§ gibi benimsemi§.Sultan Aziz'in tahttan indirili§inden tutun da, bin-bir gu9luk i9inde iilkeyi par9alanmaktan ve di§ du§-manlardan korumaya 9ali§an Sultan II. Abdiilha-mid'i devirmek i9in gizli hucrele§me yatagi olmayave onun devrilmesinde biiyiik rol oynamaya deginnice acikli olaydan birinci derecede sorumlu bulim-

30 DU§UNCELER II : KURUMLAR

mu§tur. ittihatgilann elinde oyxincak olmu§, sonraonlardan bir ara kendini kurtarir gibi gorunmu§sede, Cihan Harbinde Devletin 9oku§u, onu da silip sii-purmu§tur. Cumhuriyet, diizenini kurarken onu dayeniden duzenlemi§tir. Ashnda bu devirde Universi-te jdiksek okul durumundadir. 1983 reformu da geg-mi§ten kalan ferdi kifilikleri de tasfiye etmi§tir. Av-rupa'dan siginan, 90!^ musevi, sahalannda tanm-mi§ bazi profesorleri biinyesine almi§ da olsa, iini-versite, 0 devirde ashnda ihtisas okullan toplulu-gundan ibarettir. Bilim iiretme, icat yapma, bilimekatkida bulunma gibi ozelhklerden mahrumdur.

Osmanli devrinde, onceleri vakiflann kurdugumiiessese clan medreseler, devletin di§inda bir maliozerklige sahipti. Nihayet, padi§ahlann veya vezir-lerin kurdugu medreseler de vakiftan ibaretti. Ama,Tanzimattan sonra kurulan Darulfunun (iiniversi-te), Devletin but9esine bagli oldugundan politikaci-larin buyrugu altina girmi§ demekti. Cumhuriyetdoneminde de, Devletten aldi parasini Universite.Mali ozerkligi yoktu. Sesi sedasi da 9ikmadi uzunsiire. Fakat, ne zaman ki, 90k partili rejim ba§ladi, 0vakit, en kisa zamanda Universite kendini politika-mn i9inde buldu. Medresenin yozlafmi§ halinden binbeter (ve ixstelik onun son anina kadar korudugumiisbet yanlanndan da mahrum) bir halle ve iislup-la giinliik politikamn i9ine daldi. Daha 1951 yihndamuhalefet9e el altmdan diizenlenen irtica! mitingle-rinde, universite gen9ligi militan gibi kullamldi. 27Mayis ihtilah ise universite gen9ligi one itilerek ba§-latildi, dyle yiirutiildu ve oyle bitirildi. 27 Mayis ih-

ONiVERSlTE II 31

tilalini yapan cuntayi da, en kisa zamanda iiniversi-te hocalan yonlendirip ola}^ bir intikam alma §ekli-ne soktular. Anla§ildi ki, medresenin yoz donemininbu kotii adetini Cumhuriyet iiniversitesi de tarn birmiras gibi devralmi^tir.

1968 talebe hareketleri, yine, iiniversitenin, se-^imi biiyiik bir gogunlukla kazanmi§ bir iktidarakar§i ba§kaldin§i §ekline donu§turuldu politikaci-larca. Ya da zaten politikacilar bu sonuca varmakigin iiniversiteyi once "masum talebe istekleri ileharekete ge9irmi§lerdi. Masum talebe hareketleri!Universitenin politikaya alet edili§i boyle ba§lar. Ar-kasindan forumlar gelir. Daha yeni iiniversiteye gel-mi§ bir gen9 ne bilsin, kimin yetkili, kimin yetkisizoldugunu? Universitenin i9indeki solcu ogretim iiye-leri, gen9leri "forum" diizenlemeye ittiler. 1968 olay-lannda, konferans salonlan, ders salonlan, "forum"diizenleme yerleri oldu. Hocalarin kiirsiileri i§galedildi, daha sonra iiniversiteler i§gal edildi. Hocalarel altindan bunlan desteklediler. Talebe sag-sol diyeikiye boliindii. Dogu§ler, kavgalar oldu. Biiyiik gaze-telerin destegiyle iiniversitelerde "gerici avi"! yapil-di. 12 Mart'a boyle 9iktik. 1973 - 1980 arasi anar§ive teror devrinde, ogrenciler, hocalar vuruldu. Anar-§i biitiin iilkeye yayildi, yillarca teror kol gezdi so-kakta. 12 Eyliil buna tepki ve tedbir olarak, iiniversiteyi, Cumhuriyetin ilk yillanndaki gibi ogrencile-rin sadece dersiyle me§gul oldugu bir ogretim miies-sesesi haline getirmek i9in yeni bir sistem kurdu.Bu, ifrattan tefrite donii§tii. Zaten, iiniversite, Tan-zimat'tan bu yana hep ya ifrati ya§adi, ya da tefnti.

32 dO^ONCELER II : KURUMLAR

Asil gorevi olan ogretim ve bilim yapmanin yamsiraolgiilii bir di§a aQilim ozelligini gosteremedi.

Batida da, iiniversite, kilise 9evresinde bilimigin kurulan vakiflann eseri oldu. Reform hareketi,iiniversite ^evrelerinde dogdu. Bugiin, gerek Ameri-ka, gerek Avrupa'da vakiflann (90gu kilise vakfi) ku-nimlandir iiniversiteler. Devlete kar§i mali ozerkbk-leri vardir. Teorik olarak bilim ozerkligi, politikozerklik vardir. Ama 9evrelerin biiyiik etkisi de ven--dir Universitenin iizerinde. Universite, ihtilal ki§-kirticilip ya da militanligi yapamaz. Oradaki iiniversiteler, kendi medeniyetleri 9er9evesinde, kuruludiizeni bozmamak iizere ozgiirdiirler. 1968 talebehareketleri, gerek Fransa'da, gerek Almanya'da §id-detle bastinldi. Bizde bastinlmamasi ondan sonraki

felaketlerin ana kaynag^ oldu.

UNIVERSITE

III

Universitenin diizelmesi, orta ogrenimin diizel-mesine bagli. Orta ogretimin diizelmesi ise iiniversi-tenin diizelmesine. Fasit daire. Egitim ve ogretimbir kere bozulmu§sa, i§aret etti^miz fasit daire olu-§acaktir. Bu yiizden de onu diizeltmek gergekten zo-run zoru. Ama yine de 9iki§ yolu olmali. 0 da, metotolarak, bir yandan orta ogretimi diizeltilirken, biryandan da iiniversiteyi diizeltmek gibi ikili bir sis-tem olabilir. Ama her halde agirhk iiniversitenin dii-zeltilmesinde olmalidir. Orta ogretimi yine iiniversi-teden gelen yonetecektir de ondan.

Universitenin diizeltilmesi konusundaki dii§iin-celerimizin genel ^ergevesini gizmeden once, orta ogretimin, 5diksek onetime gonderecegi ogrenciye, enazindan metodlu olmayi, kiitiiphanelerden ve kitap-lardan nasil yararlanacagim bilmeyi, gereksiz tesiraltmda kalmamayi, bir fikri kar§itlan ve altematif-leriyle birlikte dii§iinmeyi, bilim, dii§iince, inang,ideoloji, teori ve pratik aynmim ve segimini yapabil-

34 Dtj§UNCELER II : KURUMLAR

meyi 6^etmi§, kisaca ki§ilik sahibi olma yetenepniyeterince i§lemi§ olmasi gerektigine i§aret edelim.Boylece, iiniversitede bir uzmanlik kazanacak olanogrenci, bir taraftan da ki§iligini geli§tirmeye devametmeli, diinyada olup bitenleri serinkanlihkla izle5dpdegerlendirebilmeli, genel kiiltiir, edebiyat ve giizelsanatlar konusunda da alakasim korumali, bilgisiniartirmali ve zevkini inceltmelidir.

Ge9mi§te bunun aksini gordiik. Universiteye ge-len ogrenciye "forum var!" denilince sanki dersmi§gibi ko§ulmu§ ve orada anar§i ve teror seminerleriyapilmi§tir. Ogrenci, kolaylikla ideolojik propagan-dalara kapilmi§ ve tesir altinda kalmi§tir. Qiinkii: li-sede, o ogrenciye, forum nedir, ideoloji nedir, din ne-dir, kiiltiir nedir, kapitalizm nedir, sosyalizm nedir,diinyada neler olup bitmektedir, ^agimizi ugra§tiransorunlar nelerdir? Propaganda nedir? Propagandaetkisi nasil saglanir? konulannda hemen hemen hi?bir §ey 6gretilmemi§tir. Kendisine ezberletilen ko-nulann gogu da kisa zamanda aklindan 9ikacak olangencin oniinde, ya adeta diinyayla ilgisini kesip biruzmanlik elde etme ya da tamamen i§i sokak politi-kaciligina dokme gibi iki yol bulunmaktadir. Bu ikiyol da gergekte tehlikeUdir. Biri, sozde ihtisas sahibiolmu§, 3niksek tahsillilik gururuna sahip bir insan9ikaracaktir kar§imiza. Bu ki§i, toplumda, kendinegiivenip her konuda otorite gibi konu§acak, aslindaise, toplum i§lerinde balk ki§ileri kadar bile isabetlihiikiim veremeyecektir. Halk, me§gul ola ola, pratikolarak da olsa, politika ve benzeri konularda kendin-den umulmayacak bir §ok kararlar verebilecek bir

UNIVERSITE III 35

tecriibeye sahip olabilir. Halk ki§isi, ummi de olsa,sagduyusu, kulagimn delik olu§u, oraya buraya girip9ikmasi ile toplum olaylannda korkusuz ve tela§sizbir tutum ve tavir takinma giivenine kavu§mu§tir.Universitede, yalniz uzmanlik alaninda 9ali§mi§ ki§iise, toplum konulannda bu sagduyuyu ve ogjenmeazmini yitirmi§tir. Ikinci tip ise 90k daha tehlikeli-dir, kendi ihtisasini dahi savsaklayip profesyonelpartizan olup 9ikar. Belki bir giin iinversiteyi de biti-rir ama, boyleleri, ihtisasinin da geregini yerine ge-tiremeyeceginden toplumda onulmaz yaralar a9ar.

1968 talebe hareketleriyle ba§layip 12 Eyliil1980'e kadar siiren donemde, universitede anar§i veteror kol gezdi. Hocalar hi9 de makamlanna yara§irbir ahlak ve dayamklilik sergileyemediler. Kiirsiile-rini terorist talebelere terk ettiler, onlarla i§birligiyaptilar. Universite ozerkligini ogrencilerin birbirinidogme, kovma ve kovalamacasi §eklinde uyguladi-lar. Universitede adam oldiiriilurken olaya miidahe-le i9in i9eri girmek isteyen polise, "polis iiniversiteyegiremez" diyerek kar§i konuldu. i9eride adam oldii-riilse bile polis i9eri giremezmi§! Bu universite yil-larca asli gorevinden uzak kaldi, bilim yuvasi oldu-gunu unuttu.

Bu, kendiliginden olmadi. Arkaplanda bunuplanlayanlar, diizenleyenler ve ayarlayanlar vardi.Neden yaptilar bunu? Sakin sakin du§undu^muz-de, bunun sebebini a9ik se9ik goriiyoruz. Bu da, tar-ti§mayla ba§a 9ikamadigi g6ru§u, kaba kuwetle sus-turma, sindirme taktigidir.

Evet, 1960'dan sonra 27 Ma3ns ihtilaline yardim

36 Dtj§tINCELER II ; KURUMLAR

etmi§ olan solcular, meydana 9iktilar. Biiyiik guriil-tiilerle toplumu oldu bittiye getirip sosyalizm devri-mini ger9ekle§tirmek istediler. Halk Partisi'nin gen9elemanlanni kisa zamanda elde ettiler. Basin sol

renge boyandi. Bu da yetmedi, iiniversiteyi ve dahasonra da tekel olan Devlet Televizyonunu ele ge9ir-meye 9ali§tilar. Her yerde ba§anh oldular. Ama iini-versitede, ne de olsa bilim ocagi oldugu i9in, istedik-leri kadar hizla ilerleyemiyorlardi. Hatta bazi solcudo9entler bile, sosyal, tarihi bir konuyu biraz incele-yince ba§ka sonu9lara vanyordu. Universitede tari-hin yorumu a9isindan, toplumu kendine getirebile-cek bir takim kivilcimlar, ferrareler belirmi§ti. Bu,giderek artabilir, bir yangina d6nu§ebilirdi. i§te, bu-nun i9in, ne yapip yapip bu iiniversiteyi 9ali§tirma-mak, asli gorevini bile yapamayacak duruma getiripterore ve anar§iye bogmak gerektigi kanaatine vara-rak eyleme ge9tiler. Ger9ekten de, iinversite, yillarcagorevini yapamadi. Ogretim yapilamadi, bilim 9ah§-malari baltalandi. Universitesi i§lemeyen bir top-lumsa elbet felah bulamazdi. Nitekim kisa siirede

toplum da daha beter bir teror ve anar§inin i9inedu§tu. Yillarca toplumdan kan akti. Di§anda nelerolup bittigine bile kimse bakmadi. 12 Eyliil'e kadarbu bbyle devam etti.

12 Eyliil, bu anar§i ve teror iiniversitesine tepkiolarak, siitliman bir iiniversite kurmak istedi. Dahaewel, tamamen kendi ba§ina buyruk, daha dogrusuba§ibozuk olan fakiilte ve iiniversiteleri, hi9 bir ka-rar vermeden yillarca en seviyesiz politik oyunlarlaiiyeleri birbirleriyle bogu§an senatolari siki sikiya

UNIVERSITE III 37

baglamak i9in, yeni bir diizen kurdu. Ifrattan tefritegitti. Ogrenciler, lise ogrencisi durumuna, ogretimiiyeleri de yiiksek okul hocalari durumuna getiril-mek istendi. Bu diizen, gatir 9atir 9atirdamaktadir.Ya§ayamayacagi a9iktir. Ama o yikilirken, solcular,yeniden o ba§i bo§, ba§ibozuk, sbzde ozerk, ger9ekteyikici iiniversiteyi geri getirmek istemektedirler.Hak ne onda, ne bundadir. Ama hakki temsil edeceku9uncu yol, u9uncu tez, ortada goriinmemektedir.Qiinkii: onu temsil edecek ger9ek aydinlar topluluguve ondan dogacak kurulu§ ve olu§lara imkfin veril-memi§tir. Ya kirk katir ya kirk satir du§uncesi ege-mendir. Ya lise gibi sus pus, ve suya sabuna dokun-mayan, sadece dersine 9ali§ip, diplomasini alip ha-yata atilan ogrencilerin ve karatahtada bir §eyler 9i-ziktiren hocalann meydana getirdigi iiniversite, yard kendine liberaller denilenlerin sozde iiniversitesi,

ya da tam sosyalist ihtilalci militanlar ocagi, beyin-leri yikanmi§, teror ve anar§iye ko§an, bomba patla-tan, yakip yikan insanlann bannagi, illegallik buca-gi iiniversite. §imdi bu ikisi 9arpi§makta ve konu§-maktadir. Asil iiniversitenin, ihtisasla ki§iligin, ah-lak ve idealizmin, diinya}^ bilip anlamanm ve yonet-menin yollarini arayanlarin oca^, ge9mi§ten gelipgelecege giden bin yillik bilim ocagi olma §uurununmayalandigi bir yer olma ozelligini ta§iyan iiniversite, ger9ek iiniversite ve onu kuracak aydmlann al-ternatif olarak ortaya 9ikmalan, i§te buna meydanverilmiyor, bu hatira bile gelsin istenmiyor. Kapita-Ustler ve solcular el birligi yapip (bilhassa basinla)davayi ba§ka yone kaydinyorlar. A9ik oturumlar da

38 DtigUNCELER II : KURUMLAR

arka planda, ihtilalcilikle suspusculuk tarti§masi§eklinde cereyan ediyor.

Fatih, yaptirdigi ve vakfettigi medreselerdekendisi i9in bir hiicre ayirmak isteyince, hocalar"imtihan ederiz. Eger ba§anrsan bir oda veririz" de-diler. Fatih, imtihan oldu ve oyle bir hiicre sahibi ol-du. Hocalar, bu hiicreyi istemege, Fatih'in ilim a§ki-mn sebep oldugunu ve onun, bilgisiyle, 9ali§masiylabuna lajnk bulundugunu bilmez degillerdi elbet. A-ma, kotii bir ornek olmasindan korkup imtihansizbir hiicre vermediler ona. Bir yol agilmasindan kork-tular. Verselerdi, daha sonra, akhna esen padi§ah,vezir, bey gelecek, bir oda i§gal edecek, daha sonrada istedigine verecek, medrese de i? hiirriyetini jdti-recek, giderek de yozla§acakti. Fatih i9in konan bukural ve benzeri kurallar, uzun siire tasalluttan,miidaheleden korudu medreseyi. En son durumdabile, zaman zaman nice onurlu oldugunu gosterdi o.Tanzimat'tan sonraki iiniversitede ise, bu ki§ilikteneser kalmadi. Zaman zaman o formasyona yakla§tigianda da, 1968 talebe olaylannda oldugu gibi, iiniver-site, ki§kirticiliklara kan§tinldi, allak bullak edildi.

UNIVERSITE

IV

Kendi medeniyetimizi birakip sozde batilila§mahavasma girdi^mizden bu yana toplum miiessesele-ri hep galkanti i^indedir. Her miiessesede yapilmakistenen diizeltme, genellikle bir bozulu§ getiriyor,Gergek iiniversitemizin kurulu§u da, elbet, toplumu-muzun kurtulu§undan sonra olacaktir. Yani kendinegeli§inden, bu tarihi sarho§luktan ayildiktan sonra.Ama 0 giine kadar elimizi kolumuzu baglayip dura-cak degiliz. Zaten elimizi kolumuzu baglayip dursak,0 giin gelmez, kurtulu§ hi? bir zaman ger?ekle§mez.Kurtulu§, ancak ?ali§ip ?abalayarak vanlacak birmerhalenin adidir. Oturup Mehdi beklemek inanci,islamin inanci degildir. Qali§ip, bir giin Mehdi gika-caksa, onun 9iki§ ortamini hazirlamak gerekir. EgerMehdi ?ikacaksa, bu bir sonu? olacaktir. Ortaminhazirlanmasiyla biitiin miisliimanlan kurtaracak birhder dogabilir. Bir ki§i hi? bir zaman tek ba§ina bir§ey yapamaz. Bir kadronun dogmasi lazimdir ki,aralarindan biri ba§ olabilsin. Yani, islam Alemini

40 DU§tjNCELER II : KURUMLAR

Mehdi adh veya lakapli ya da fonksiyonlu birininkurtarmasi mukadderse, musliimanlar, oyle biriniaralanndan 9ikarabilecek, ve onun te§ebbusunde ba-§anya ula§masi igin de 9evresi olacak bir aydinlarkademesine sahip olabilecek bir seviyeye varmaki9in gece giindiiz 9ali§mahdirlar.

Toplumun toptan diizelmesi i9in 9ali§malar ya-pilirken, miiessese miiessese olarak da diizeltme dii-§unulebilir. Yani biitiinden par9aya, par9adan bii-tiine metodu uygulanmali bu konuda. Bu yiizden,bir yandan genel duzeli§ ve dirili§ i9in du§uncelerileri siiruliirken, bir yandan da belli konularda birtakim oneriler belirtilebilir. Belki bu onerileri kimse

kale almayacak; kimseye etki yapmayacaktir bu tek-lifler. Boyle de olsa, du§unceleri siralamakta faydavardir. Bugiin bir takim du§unceleri ku9uk goren,begenmeyen ya da kabul etmeyenler, belki de sanil-digindan daha kisa bir zamanda onlara muhta9 ola-bilirler, onlardan yararlanmak zorunlulugunu duya-bilirler. Halk ne giizel demi§tir: bir ijdlik yap, denizeat, balik bilmezse Hahk bilir. Du§uncelerin siralan-masi, bir gxin yararlanilmak iizere, elde hazir olma-sini saglayacaktir ki, bir nevi proje repertuvanna,ar§ivine bir katki demektir.

Gelecegi bilemeyiz; yava§ yava§ mtiesseselerdiizelirse, belki, bu, biituniin kurtulu§una gotiirenyol olur.

Universiteler, her §eyden once amacini iyi tesbitetmelidir. Bu ama9, bir yandan devletin ve toplumunihtiyaci olan uzman ki§ileri yeti§tirmek, yeti§tirenle-ri yeti§tirmek ve bilim yapmak diye 119 boliim olarak

UNlVERSITE IV 41

du§unulebilir. Universite yonetimini ve organizasyo-nunu da bu 119 amaca gore diizenlemek gereklidir.En geni§ daire, memleketin ihtiyaci clan ihtisas sa-hipleri dairesidir. Ikinci daire, bunlann o^etiminiyapacak ki§ilerin dairesidir. En kii^iik daire de, sirfbilim 9ah§masi dairesidir. ihtisas yapip ozel sektor-de ya da kamu sektoriinde gorev alacak olanlar, ha-len mevcut miiesseseler (ornegin, hukuk fakiilteleri-ni Adalet, tip fakiiltelerini Saglik Bakanligi vb.) ileili§kili yapmak icap eder. Hatta, devletin oncedenplanlamasiyla a§agi yukan ogrenciler mezun olduk-lannda i§leri hazir olmah. Yoksa, bugiinkii gibi gi-derse, ileride toplum i9in bujnik bir problem olacak-tir bu. Fakiilte bitiren ki§ilerin i§siz kalma felaketi.Bunlar, 3nizbinleri, milyonlan bulursa, toplumu 90kbiiyxik bir kaos, felaket bekliyor demektir. Sirf bilimyapacak ki§iler de, bugiin hocalann maruz kaldigidurumlardan, binlerce kagit okuma, siirekli imti-hanlar yapmadan kurtanlmahdir. Bu U9 kademeyiyerii yerine koyamazsaniz, mezun olduktan sonraba§ibo§ gezen umutsuz yiizbinler, ders anlatmak veimtihan kag^di okumaktan bunalan, bogulan ve el-bet ilmi 9ah§ma yapmasi imkam kalmayan hocalarsistemine yer verirsiniz ki (a§agi yukan bugiinkiisistem), bu universite, elbet, kendisinden isteneniyerine getiremeyecek bir miiessese olacaktir.

Universitede, bu U9 amaca, bu U9 kademeye gore, bir i9 diizen, bir de di§la ili§kiler diizeni kurulma-lidir. Ne ge9mi§in ba§ibo§, politik, anar§ist, ideolojivurgununu yemi§ iiniversitesi, ne de bugiiniin don-mu§luk diizeni. Biz, tek sistem degil, ii9lii sistem

42 DU§0NCELER II : KURUMLAR

oneriyoruz. Bilim i9in 9ali§anlar, yani bir nevi hoca-lann hocalan tabakasi, bilim ve kanaatte tam ozgiirolmah, ama politikaya bilimi alet etmemeleri i9intedbir ahnmali. Hocalar tabakasi, bunlar bir partiyemensup olabilirler, ama, politik tavirlanm Universi-teye ta§iyamazlar. Universiteyi partilerinin emelle-rine alet edemezler. Ogrenciler de istedikleri partiyemensup olabibrler, gen9lik te§ekkulerinde 9ali§abi-lirler, ama iiniversite adina kimsenin hareket etmehakki olmamalidir. "Universite gen9ligi", ge9mi§tehep belli bir parti tarafindan istismar edildi. Bartizan ogrenciler sozde universite adina ortaya atilir,bihaber gen9ler de arkalarindan siiriiklenir gider.Buna meydan vermemek i9in, gen9lere ihtisaslan di-§mda bir takim genel kiiltiir, diinya olaylan, fikirlerkonulannda konferanslar ve dersler verilmeli; haya-ti ve insam aydin yapan dinamik bilgiler ve kiiltiirdersleri ve konferanslar. Bunun i9in ayn bir o^etimorg^tii kurulmah. Bunlardan genel bir yoklama ilefakiilte bitirme sinavi birle§tirilmeli. Aneak, dikkatedilmeli, bu ocagi da sol ideoloji mensuplan i§gal et-mesin. Toplumumuz hakkinda, insanlara kar§i nasildavramlacagi hakkinda, yakin ge9mi§imiz, diinya veinsanlar hakkinda bilgiler verilecek bu miiessese deyozla§tinlmamalidir.

Bugiinkii edebiyat fakiilteleri 90k yetersizdir.Kadrolanmn 90k geni§letilmesi lazimdir. Islam dii-§iiniirleri ve bilginleri i9in kiirsiiler, enstitiiler, (me-sela bir Gazzali, bir Muhyiddin-i Arabi, bir Mevlana,bir Katip Qelebi enstitiisii ve kiirsiisii) kurulmalidir.Eski eserlerin yeniden basilmasi, sadele§tirme tek-

UNi VERSITE IV 43

nikleri, gunumiiz diline 9evirme teknikleri ogretil-melidir. Tarih kadrolan da 90k geni§letilmelidir. Bii-tiin kiitiiphanelerden ogrenci ve ogretim uyeleriningeceleri ve tatil giinleri de yararlanmalari saglan-mahdir.

Personeli belli sayiya varan miiesseselere (isterkamu, ister ozel te§ekkuller olsun) psikologlar, sos-yologlar, felsefe mezunlannin ahnmasi mecburi tu-tulmalidir. Dani§man ya da ara§tirmaci rehber ola-rak da olsa. Ogrenci, mezun edilip birakilmamali,devletin kurdu^ bir kurum onu izlemeli ve i§ haya-tina adapte etmeli.

ilahiyat Fakiiltesi mezunlarina ayrica misyo-nerlere uygulanan metodlan da gorerek ve ondan ib-ret alarak, genel kiiltiir, tarih ve edebiyat kultiiriikazandinlmah, sabirli olma, dayanikli olma gibi ira-de deneyimleri yaptinlmah, iilkeler, kanunlan, adet-ler, orfler hakkinda bilgiler verilmelidir. islam kla-sikleri ogretim ve egitimini geli§tirmeli ve bu alanaaydinlann biiyiik ilgisi 9ekilmelidir. i9te ve di§ta.Osmanhlarda oldugu gibi.

Ezbercilikten, luzumsuz bilgilerle hafizaninyiiklenmesinden kurtulmali ogrenciler. Ara§tirmaci-lik yonii geli§tirilmeli ogrencinin. Belli kitap ve not-lara bagbliktan kurtanlip ilgili alanin tiim literatii-rii ile tam§tinlmah; yabanci dil iiniversitede ogretimdili haline getirilmemeli, aydinin a§agihk duy-gusuna kapilmasina meydan verilmemeli ve daha90k saf bilim alaninda kalacak olanlar i9in yog^n bire^tim ve ogretim konusu olmali.

Universitenin yeniden diizenlenmesi i9in uzun

44 D(j§UNCELER II : KURUMLAR

vadeli planlar yapilmah ve bu planlar tarti§ilmali-dir, tarti§maya agik tutulmalidir.

Universite mezunu deyince, aklimiza, bilgili,kiiltiirlu, belli bir alanda uzman olmu§, ho§g6rulu,topluma saygili, tarih §uurunu ta§iyan, toplumdabelli bir yer edinerek olumlu katkilarda bulunan,dindar ve yurtsever bir aydin ki§i gelmelidir. Aydin-lar kadrosu, bu ozellikte gengler ve olgun ya§ta in-sanlardan olu§mu§ ulke, gelecegine giivenle bakabi-lecektir.

TELEVIZYON

Batili, siirekli olarak dikkat eden ve dikkat 90-ken, dikkat gekmek, dikkati iistiinde toplamak iste-yen bir insan tipini olu§turuyor. tnsanoglunun tabi-atinda var bu gergi. Ancak, olgunla§tigi blgiide, dikkat gekme isteginden kurtulur insanoglu. Dikkat9ekmekle ba§kalanni rahatsiz ettiginin farkina va-rir insan ahlaken yiikseldikge. Tasawuf, bu ahlakien ileri dereceye gotiirdii. Ve islam toplumu, olgun-lukta en ileri insanlann meydana getirdigi bir top-lum oldu. Miisliimanlar, ge9mi§te, dikkat ederler, a-ma dikkat 9ekmemege 9ali§irlardi. Bati toplumunda,dikkat 9ekme, on planda gelen bir ozellikti. Hatta,yeni gaglara kadar, Batida, dikkat 9ekme gabasi, bel-ki de, dikkat etme ozelli^nden daha baskindi. BelkiRonesans, tek insan psikolojisi agisindan bakarsak,Batimn, dikkat 9ekme ozelligine, dikkat etme ozelli-gini de eklemesidir. Bu iki ozellik birle§ince, psikolo-jik bir kuwet, bir eneiji dogdu. Batimn kendini Batiyapi§i boylece ger9ekle§ti. Gergi, Budizmde de "dik-

46 DU§UNCELER II : KURUMLAR

kat" onemliydi. Ama bu dikkat, sadece, insanin, ah-laki a9idan kendini kontrolii demekti. Belli birama9la, diinyaya, teoriyle beslenmi§ bir baki§la bak-mak, dikkat etmek, bunu bir kurala ve disiplinebaglamak, yani bilim goziiyle dikkati degerlendir-mek ve verimlendirmek, islam bilginlerinin getirdigibir yenilik. Bati, bunu Ronesansta "iktibas" etti vekorkun9 bir §ekilde geli§tirdi.

Islam bilginlerinin di§a dikkatlerine kar§ilik,mutasawiflar i9e dikkat iizerinde yogunla§tirdilar9ali§malanni. i9e dikkat, i9 dikkat, i9te dikkat, amadi§ta dikkat 9ekmeme, tasawufun bu konudaki ilke-leri idi. Islam bilginleriyle mutasawiflann, adeta,i§b6lumu yaparcasina i9 ve di§ dikkati payla§malansonucunda, bu5nik islam medeniyeti dogdu, biiyiidiive serpildi.

Bati ise, Ronesanstan sonra, di§ dikkati, sistem-le§tirip diinyayi ku§atacak bir istila araci, giicii hali-ne getirdi. Buna kar§ihk, manevi cephede, sahte al-9akgdnullulukleriyle, dikkati 9ekme iptilasindankendilerini kurtarmalanmn sozkonusu bile olama-

yacagi belliydi. Nitekim, diinyanin her tarafina gi-den misyonerler, fedakar i§ ve hizmet insanlan go-riintiisii i9inde, insanlann gonliinii aldatamadilar.Asyalisi da, Afrikalisi da, Batihnin bu sahteliginisezdi. Kananlar ve kanmi§ gibi goriinenler, belki da-ha 90k 9ikar ili§kisi olanlar, bir aga takihp kalanlar-di.

Batinin bu dikkati 9ekme saplantisinin koke-ninde, dogulu bniinde, tarihin karanlik 9aglarina ka-dar uzanan bir a§agilik duygusuna kapilma yazgisi

TELEVIZYON I 47

bulunmakta, kendine giivensizli^ni saklama ve te-lafi etme tela§i yatmaktadir. Bati, bundan hi9 bir za-man kurtulamadi. Do^yu yere serdigi zaman bile.Onca zafer ve yengi, bu ig tatminsizli^, bo§Iugu gi-dermege, doldurmaya yetmedi.

Bugiinse daha biiyiik bir tela§ i9indedir Bati.Qiinkii: Dogu ve Afrika, sirtindan Batiyi atmaga 9a-h§maktadir. Bunun farkinda olan Bati, dikkatini vedikkat 9ekme albenisini en list dereceye 9ikarma 9a-basini gostermektedir. Dikkatini azamiye 9ikamiasifazla bir fayda vermemiftir. Qiinkii: dvinyaya baki^i,20 yy. ortalannda zirveye 9iknii§, bundan sonra yeri-ni artik 5nikselme yerine, yava§ yava§ ini§e birak-mi§tir. Demek ki, diinyada, her §eyin bir sinin var-dir ve "bir §ey sininni ge9ti mi, tersine donu§ur".A§in dikkat, goriilen §eyi goriilmez kilar. Fazla ya-kinlik, fazla uzakhk gibi bir etki yapar. Insan, a§inbakma veya a§in yakla§mayla, par9aya, aynntiyadikkat etmekten, biitiine ve asla dikkat etme gere^-ni gozden ka9inr. Fotograf makinasi, telefonu, telsizive uydulan ve muhabirleriyle diinyayi gozleyen Bati, yine de, kendi di§indakileri anlamanm simni bu-lamami§, ona yabanci kalmi§tir. Gbniillerin birbirinehitap etmedigi yerde insanlar birbirlerine hep kapalive yabanci kalacaklardir. Bati ise, goziinii dort a9tigihalde gonlunii insanlara siki sikiya kapami§tir. Qiin-kii : O kendini iistiin, kendi di§indakileri a§agi go-riir. Misyonerlerdeki sahte iyilik melegi rolvi, aslindaiistiin ve mutlu insanin "a§agi" insanlara acimasi veonlara kurtanci elini uzatmasi bi9iminde ve duygu-suyladir. Insan sevgisinden ve e§itlik duygusundan

48 Dtj§UNCELER II : KURUMLAR

nasipsiz bir durumali§tir bu. Di§mdakileri hor gor-me ve kugiimseme duygusundan kendisini kurtara-mami§tir Bati. Biitiin saklamasina ve aksini iddiaetmesine ragmen bu hissi sintmi§ ve insanlarca se-zilmi§tir. Bu da, batilmm iginden atamadigi antik vearkaik a§agihk duygusunun tersine 9evrilmi§ bir te-zahiirunden ba§ka bir §ey degildir.

Dikkati son sininna varan, hatta ondan gerisingeri 9ark etmeye ba§layan Bati, dikkat 9ekme ozelli-gini hala yiikseltme marifetini gostermektedir. Za-ten ayakta duru§u da, bu, "atraksiyon" sayesinde ol-maktadxr.

Uzun sure Do^nun dikkatini 9ekememi§tir ba-tili. Dogulu, bir 9agdan sonra adeta i9ine kapanmi§,"dairemi bozmayiniz" diyecek kadar bile tepki gos-tennemi§, adeta hayaller, riiyalar ve hiilyalar diin-yasina dalmi§tir. Parlak ge9mi§ zaman bile, belki, o-nun i9in bu riiyalann bir 9e§idi, bir tiiiii, bir par9asi-dir. Bunu goren Bati, gerek kendi tatminsiz ruhu-nun i§tihasi sonucu, gerek kendi di§indaki alemikendine hayran etmek ya da kendi iistiinlugunu tar-ti§masiz kabul etme §okuyla 9arpmak, boylece de zaman kazanmak, egemenligini devam ettirmek yo-lunu se9ti.

Bu sebeble, once gazeteyi icat etti. Giinliik gaze-te, basin, Doguda ve Islam Dxinyasinda da aydin9evrede bir yanki buldu. Ama balk fazla etkilenme-di. Bunun iizerine radyo ve sinemayi ke§f etti Bati.Sinema hayalci ve hiilyaci Doguda biraz daha i9eniifuz etme imkanini sagladi. Radyo, evlere ve ki§i-lere direkt etki yapma imkanini temin etti.

TELEVIZYON I 49

Fakat, butiin bunlar, Batinin 19. yy.'da elde etti-gi ustiinliigunu devam ettirmeye yetmedi. Qiinkii:tarihin ve kaderin tilsimiyla yiizlerce yildir uyuyankit'alar adeta bir devin uyani§i cinsinden uyanmayaba§lami§ti.

Zaten, batilimn bir yandan uyutma, bir yandanda "dikkati gekme" niyeti i9in kullandigi araglar, ikitarafli kesen bir bigakti. Bir yandan uyutuyor, biryandan uyandinyordu. Bir de, buna, Batinin kendiiginde boliiniip diinyayi payla§ina kavgasina giri§-mesinin, bliim kalimli iki cihan sava§inin gikafinineklenmesi, Dogunun ve bir dereceye kadar islamDiinyasimn bu "uyam§i"im hazirladi ve hizlandirdi.

Gergi, bu uyanma, pek §uurlu bir uyanmayabenzemiyor. Hatta yer yer uyani§, adeta daha biiyiikbir uykuya dali§ goruntusunii veriyor. Bati da, onle-yemedigi uyani§i yozla§tirmak igin elinden geleniyapiyor. Bakiyorsunuz, bu uyaniflar, bu ba§kaldin§-lar, bu bagimsizlik 9abalan, ya kapitalizme d6nu§meve ali§ma temrinine, ya da sosyalistle§meye ve ko-miinistlefmeye 9evrilmeye ba§lami§. Nasyonalizmve sosyalizm, Batinin ektigi tohumlar, aynlik to-humlandir. Ger9ek uyani§ ve dirili§i onlemek i9insa9ilan zehir tohumlandir. Ama, bu zehirli tohumlarbile, zaman zaman Batiya da 9evrilmi§ silahlar gibirol oynadigindan, Batinin yiiregi de hopluyor ara si-ra.

Durmayan Bati zekasi ve muhayyilesi, yeni ye-ni ara9larla, bu uyanmayi kirmak ve yozla§tirmak,Dogu insanini §oke etmek huyundan vazge9miyor.Ger9ekten de, bir siire de olsa, bu, di§indaki diinyayi

50 DU§0NCELER II : KURUMLAR

allak bullak ediyor. Bir zaman kazaniyor, kaybettisanilan yerde birden yenilgisini zafere 9evirmi§ gibioluyor.

i§te, Batinin bu bulu§lanndan sonuncusu vebelki de en biiyiigu "televizyon" dur. Milli duygulanbiraz da Batimn diirtmesiyle uyanmi§ Asya ve Afri-ka iilkeleri, kendi geleneklerine ve ge9ini§lerine tarnddnecekken, televizyon gikageldi ve iilkelerin yeniba§layan kendine donme hareketine korkun? birdarbe indirdi.

Diinyanin her tarafinda, televizyon, Batimn bualandaki iistunliigu sebebiyle, yenilip, kogulmaktaolan uygarliklannin, sanki sahte bir ric'at yapmi§gibi geri doniip yerli kiiltvirlere ta §ahdamarlann-dan saldirma araci olmu§, ya da en azmdan bu go-nintiiyii vermi§ bulunuyor. Batiya bir kez daha moral saglami§, kaybetmege yiiz tuttugu kendine gii-venme duygusunu tazelemi§, yerli kiiltiirii diriltmesava§im verenlere de yeni bir gu9luk, problem 9ikar-mi§tir Televizyon. Basin ve radyonun tahribatina birde televizyonun tahribati eklenmi§ ve Batiya da di§-ta tutunmalari i9in bir dayanak noktasi olmu§tur.

§uphesiz, bu tahribat, televizyon, basin ve radyonun ara9 olarak kendilerinden dogan bir tahribatdegildir. Onlann kullamli§indan dogan bir tahribat-.tir. Bu ara9lar iki tarafi keskin bi9aklar gibidir. Et-kileri de kullani§larina baglidir. Batimn etkisiyleyerli kiilturii ve mensup olunan medeniyeti yok et-meye yonelik olarak kullanilan bu vasitalar, tersinekullanilabilse, zulum iken rahmet, oldiiriicii iken di-riltici, yikici iken yapici vasitalar haline donii^iirler.

TELEVIZYON I 51

Ama, dedigimiz gibi, bir §uurla, bir ki§ilikle, bir ide-alizmle kullanilirlarsa. Ancak bbyle kullanilmazlar.Qiinkii: bunu kullanacak elemanlari yine Bati egit-mekte ve onlara felah bulmaz, §ifasiz bir a§aplikduygusu a§ilamakta, onlari goniillii kiiltvir ajani ola-rak programlamaktadir.

TELEVIZYON

II

Bati, Dogu'nun ve hatta muslumanlann fazlasoyuta (miicerrete) kagtigini goriince, ruhuna zatenuygun olana, somuta (mu§ahhasa) sarildi. Somut-guydu, daha 90k somutgu oldu, soyutu da somutun,teorigi olarak kullandi ve geli§tirdi.

Dogu, gizgide minyaturii segmi^ken, Bati, ken-dini resim sanatina verdi. Resimden filme gegti. Biz-de, Karagoz, perdede hayal aleminde kalirken, Batigoriintii sanatini enine, boyuna ve derinligine ku-cakladi. Goriintu ve somut, belki insanin bu diinya-dan yukanlara 5dikselmesine engel bir psikolojik ta-kintidir diye gerek Doguda, gerek islam iilkelerindebelli bir noktadan ileriye g6turulmemi§ olsa gerek.Oysa Bati bu diinyaya, daha fazla bu diinyaya sanl-mak istedigi igin, duygularla seslenen her noktadanve her agidan bakmayi ve hareket etmeyi denemi§durmu§tur.

Gbruntiide, once sinema, sonra televizyon, Bati-nin adeta yeni bir diinya kurmasina neden oldu. In-

TELEViZYON II 53

sani duygulanndan yakalayan ve hamur gibi yogu-rup zaman i^inde §ekillendiren bir diinya. Tarihinsayfalanm hizh hizli 9eviren bir diinya. Sinema 6n-cesi insanla sinema sonrasi insan arasinda sanki

jdizjnllar varmi§ gibi bir u9urum a9mak isteyen birte§ebbuse cesaret verdi bu yeni goriintii saltanati.Orta9agdan Yeni Qaga ge9i§te bile insan tipi i9in bukadar biiyiik bir fark gozlenemez en azindan gorii-nu§te. Groriintii, bir nevi, insan ruhunu da, belli birdiizen i9inde olaylan beige beige dosyalama ali§kan-li^m kazanmaya itti.

ikinci Diinya Sava§i, Asya'nin, Afnka'nin ve Islam Alemi'nin bir par9a kendine gelmesine firsatverdi. Avrupalilar, diinyayi payla§ma hirsiyla birbi-rine dii§iince, payla§ilacak diinya, bir par9a kimilda-maya, somiirgecilik narkozunun tesirinden siynlma-ya ba§ladi. Bu da, giderek dinlerin canlanmasina,ge9mi§in hatirlanmasina ve yerli kiiltiiriin 6zgiinle§-meye ybnelmesine yol a9ti. Bu durumu 1950-1970arasinda Tiirkiye'de de gozlemlemek miimkiindiir.

Bu gidi§ten biiyiik kaygiya dii§en Bati, bir 90ktedbirlerle yeni bir uzun vadeli plan uygulayarakkendi etkinligini yeniden kazanmak ve siirdiirmeki9in olanca dehasini harekete ge9irdi.

Diinyanm her tarafinda ihtilaller, darbeler, su-ikastler tertip ettirdi. Bu konuda Avrupa iilkeleriger9ekten uzmandirlar denebilir. Ingilizler, Fransiz-lar, Ruslar ve Amerikahlar, bir iilkede darbe yaptir-ma, ihtilal 9ikartma tekniginde bir hayli ustadirlar.O kadar ki, darbe veya ihtilal yapilan iilke, bunundi§andan geldiginin bile farkina varmaz. Ihtilal i9in

54 D0§UNCELER II : KURUMLAR

kulanilan ki§iler, bu ihtilali kendilerinin yaptiginisamrlar. Kendilerine kar§i darbe yapilan ya da ihti-lal gikanlan insanlar ise bunun sorumlusu olaraksadece muhaliflerini gbriirler. Kapitalisti ve komii-nisti ile Bati, hareketi ger9ekle§me safhasina sok-tuktan sonra ortada goriinmez, etki alanindan ^eki-lir. Hatta, o ihtilal yapip da ba§ariya ula§anlannkar§isina ge9ip, bu kez, onlan bu zayif noktalann-dan siki§tirmaya ba§larlar. Ihtilal yapmanin hesabi-m ve tavizini isterler.

Ancak, iilkelerin kendilerine d6nu§unu bu hare-ketler bile durduramami§tir. Bu tip ihtilal hareket-leri, darbeler, hele halkin se9tigi hiikumetlere ve ik-tidarlara kar§i olursa, kisa zamanda, yani ilk §a§-kinhk ve api§ma ge9er ge9mez, yeni gelenlere kar§ibir tepkiye d6nu§mu§tur (Mesela Tiirkiye'de 27 Ma-yis Hareketi, halkta boyle bir tepkiyi dogurmu§, 90kpartili demokrasiye dbniilur doniilmez de devrilenindevami olan parti iktidara gelmi§, ortahgi velveleyeveren sosyalizm giiriiltusu, 90k cihz imkanlarla geli-§en yerli du§unce ve kiiltiir hareketinin dogmasinive etkinle§mesini bnleyememi§tir. Dirili§ du§unceside, bu hay huy, fikir plamndaki bu 9alkantilar i9indedogmu§ ve geh§nii§tir).

Bu hareketlerin de yeterli olmadigini goren Bati, "talebe hareketleri" denen bir yeni senaryoyu sah-neye koymu§tur 1968 yilinda. Hala Bati i9in bununne anlami oldugu, ni9in 9iktigi, nasil geli§tigi ve ne-den oyle delinmi§ balon gibi birden sondiigii anla§il-mi§ degildir. Bu konuda yazilan bir 90k kitap, mese-lejd ciddi olarak ele almami§, bu kitaplann yazarla-

TELEViZYON II 55

n, hep kendi hayallerindeki fantezi tipi reformlarlabu hareketler arasinda bir baglanti kurmaya 9ah§-nu§lardir. Biitiin bu a9iklamalar inandirci olmaktan90k uzaktir. Qiinkii: asil sebeb, bu hareketlerinAvrupa'da bir etki yapmasi degil, maymun taklit9il-1^ huyunu felah bulmaz bir §ekilde kapmi§ olanDo^, Afrika ve Islam Ulkelerine bir mesaj vermek,taklit edecekleri bir model sunmakti. Talebeler ba§-kaldiracak, ordan ba§kaldin i§9iye si9rayacak, ordanda orduya ve aydin 9evrelere yayilacakti. Nitekim,bir 90k iilkede boyle oldu. Bizde on 119 yil siiren biranar§i ve teror devri ya§andi. Hiikumetler devrildi.Biitiin canlanma hareketleri durdu. Hatta bugiinGiiney Kore'de ayni oyun bir hayli gecikmi§ olarakoynamyor.

Ancak, gerek darbeler, ihtilSller, gerek talebehareketleri, biitiin kitleleri ta ruhlanndan kavnya-miyor. Onun i9in Batinin daha kokten tesirli, kiiltiirtemelh bir bulu§ yapmasi lazimdi. i§te bu bulu§, te-levizyondur. Kendi kiiltiiriiniin iyice somutla§tirma9izgisinden dogmu§ bu araci, nihayet, Bati, Do^ya,Asya'ya, Afrika'ya, Isldm Ulkelerine siirmesini bildi.Zaten buna da pek ihtiya9 kalmadi. O iilkeler, kofupbu sihirli kutuyu iilkelerine ta§idilar.

Bizim memleketimize de, televizyon, 1968 tale-be hareketlerinin hemen ardindan geldi. Geldigin-den bu yana da, korkun9 manevi tahribatini her giinbiraz daha arttirarak, Batinin hizmetindeki goreviniumulandan fazlasiyla yerine getirdi ve getiriyor.

Siyasi iktidarlar arasinda da, ele ge9irme baki-mindan bir kavga sebebi olan televizyon, aslinda

56 DU§tFNCELER 11 : KURUMLAR

zihniyet bakimindan, geldiginden bu yana, her de-virde, kendi kiiltiir ve medeniyetimizi, bir iki goster-melik mimari ve musiki programi di§inda kiigiimse-mi§, hor g6rmu§, yok sayini§, folklorden ote bir varli-gimiz oldu^nu her haliyle kabule yana§mami§ veyillar ge^tikge, nesillerin ruhunda a9acagi onulmazyaradan adeta habersiz, ya da bunun §uurunda ise,bu sevingle sarho§, yolunda yuriiyiip gitini§tir.

iktidarlar, genellikle sag olduklan halde, kiiltiirkonusundaki ihmalkarliklan, bilgisizlik ve ilgisizlik-leri, ba§a getirdikleri insanlann gogu kez meseledenhabersiz olu§u, uzun vadede bir §eyler anlar gibiolunca da, politik oyunlarla yerlerinden kaydinhpgotiiriilmeleri, yiUar i^inde, bu yarayi kangren hali-ne getirmi§tir.

Qocuklara yonelik programlar, tarn bir yikim,IJlke i9in. Kendi masal kahramanlanni ogrenmeden,isimleri bile tiirk9ele§tirilmemi§, miisliimanligauyarlanmaini§ amerikan, japon, avrupali masal kah-ramanlariyla, adlan ve sanlanyla tani§makta veisimleri, cisimleri, dinleri, adetleri, iilkeleriyle ha§irne§ir olarak bunlan benimsemekte ve ruhuna ge9ir-mekte 90cuk. Bir yandan kolaya ka9ip hazir prog-ramlara konmanin rahath^, diger taraftan a§agihkduygusuyla kendi ruhundan kopmanin duygusuzlu-

i9inde onlann eliyle, 9ocuklar i9in boyle bir asimi-lasyon hareketi yillardir siiriip gidiyor da, bir Al-lah'in kulu ki§i sesini 9ikanp bir §ey soylemiyor. Av-rupahlann, somiirgelerinde bile bu kadanni uygula-diklanni sanmiyoruz. Hi9 bir iilkede, kendi toplu-mundan bir §ey almadan, benligini yabanci iilkeler-

TELEVtZYON 11 57

den olu§turan 90cuk tipi bulunacagini du§unmekmiimkun degildir.

Evet, Televizyon i9in bir kavga var, ama, ne ya-zik ki, bu kavga, sen, ben kavgasindan ba§ka bir §eydegildir. Sozde sagcilann elinde iken de Devlet Tele-vizyonu yine Batinin emrinde, 90cuklanmizin ruhla-nni tahrip eden, §iddet, vur kir filmleriyle, anlam-siz, sanat ve fikir degerinden mahrum, tahrik ediciamerikan dizileriyle, yirtimp dog^nen, bagiran, ilkelmiizik 9i^rtkanliklanyla dekiiltiirizasyon (kiiltiir-suzle§tirme) aletiydi.

Belki, bugiin, bir adim daha atilarak, daha a9ikbir §ekilde, kendi kiilturumuzu hi9e sayip Batiyaadapte olma yolu tutulmu§tur. Bu niyet, ger9i ba§-tanberi, adeta Televizyonun temel ilkesidir. Kadro-sunun ana 9ekirdep, her zaman bu g6ru§u ta§imi§-tir. Kendi kiiltiirumuzden uzakla§tinp son derecesathi ve ilkel bir baticiliga saplanma, bu gidi§in §ah-damanm olu§turmu§tur. §inidi de belki, bu 9ekir-dek, tiim govdeyi, tezatsiz bir §ekilde kendi kadrosuhaline getirmek i9in hizla hareket etmi§ ve operas-yonunu tamamlami§ bulunuyor.

Televizyon, ger9ekten, 90k onemli ve etkili biralet. Evin i9ine girmi§ bir kiiltiir de^§ini araci. Bu,yirmi yil i9inde, nice zaman solculuk, gizli veya a9ikanar§i ve teror propagandas!, §iddet taraftarligi ya-pildi Tiirkiye'de Televizyon araciligiyla. Zaman zaman da rovii, mulenruj tipi sozde eglence gorevi ye-rine getirildi. Su i9er gibi insanlarin oldiiruldugii se-viyesiz dizilerin biri bitip biri ba§liyor. Evli kadmla-nn kocalanna ihanetleri aleladeden olay gibi bu di-

58 DU§UNCELER II : KURUMLAR

zilerde. Giderek Televizyon, bir cinsel te§hir yeri ha-line geliyor. Kisacasi, Ortakpazar'a'^' hazirlama adialtinda, artik gegmi^inden tarn kopmu§, yeni bir tipinsan dogurulmak i^in doniiyor garklar. Toplumu,ge9mi§le kalan son pamuk ipleri de boylecekoparilarak, bo§luklara, karanliklara, ugurumlarayuvarlama niyetinde gibi, piirtiik piirtiik ekranin3dizu.

Haberler, oldum olasi sol havada. Di§ politikayietkileyecek tarzda yapilan yayinlar oluyor haberle-rin iginde. Bilinmez, Di§i§leri bu yorumlari nasilkar§iliyor? Televizyon, §u anda tekel durumunda ol-duguna gore'̂ \ di§ politikayla ilgili yorumlar, Devle-ti baglar. Acaba Devletin di§ politikasi bu mudur?Bir kag omek, verilirse, bu nokta daha somut bir §e-kilde anla§ihr. Ziya-iil Hak oldiiriildugu zaman,TRT, O'nun daha 50k Ziilfikar Ali Butto'yu idam et-tirmesi iizerinde durmu§tu. Kurt Waldheim, Tiirki-ye'de konukken, hep aleyhinde olan sozler ve gbste-riler verilmi§ ve gelecek segimde bir daha aday ol-masinin ve kazanmasinin miimkiin olmadigi belirtil-mi§ti. Memleketimizde misafir bir cumhurba§kani-nin bir kag jnl sonra yapilacak segime giremiyeceginisoylemenin ne gibi geregi olabilir? Daha onceleri deTelevizyonda ya5nnlanan bir kag dizide Hindistan'inIngiliz i§gali zamam, miisliimanlar hep u§ak goste-rilmi§, bir dizide de Cinnah, bain, hilekar, uzla§maz,musliimanlar da katliam yapan insanlar olarak ta-nitihni§; Nehru ise, nazik, entellektiiel, ban§9i ve is-

(1) AB'ne(2) 1988 yili sozkonusudur.

TELEViZYON II 59

tikbali goren biiyiik bir insan olarak tasvir edilmi§ti.Dost ve karde§ Pakistan'a kar§i bu ne kadar kotiibir davrani§ti. Ustelik yanli§ ve haksiz da. Qunkii:katliam yapan hintlilerdi. Miislumanlan oldiiren on-lardi. Cinnah da, big de oyle bir insan degildi.

Pakistan segimlerinde taraf tutan bir yayin yap-mak ne derece dogrudur? Tutulan taraf kazansa bileTiirkiye'nin tarafsiz olmasi gerekmez mi? Kurumda9ali§anlar solcu olunca, Devletin, televizyondan yan-sitilmasi gerekli politikasi da solIa§iyor mu? Biitiinbunlar, televizyon konusunun ne denli bir problem-ler yumagi halinde goziilmeyi bekledipnin i§aretidirdenebilir.

Edebiyat, kendi edebiyatimiz ekrandan kovul-mu§tur. Olum yildoniimii i^in takvim yapraginda ol-dugu gibi yapilan gostermelik programlar bile taraflibir tutumla geliyor ekrana. Orhan Veli, Oktay Rifat,Birinci Kanalda iken, Yahya Kemal'in otuzuncubliim yildoniimii Ikinci Kanalda. Artik biitiin programlar, belli tandansli gazetecilerin elinde. Bununda vebali, elbet, i§in kiinhiinden habersiz iktidarla-nn, sagci ge9inen, eline nice imkan ge9mi§ aydinla-nndir. Onlar, zamamnda gerekeni yapmadilar. E§dost ahbab kaydirdilar, §imdi de elden ka9irdiklaribu saltanata dogiiniip duruyorlar, bade harab-iilBasra.

(3) 1988 yili soz konusudur. O zaman ozcl TV'lcr olmadigi i9inTRT Birinci Kanal, 90k onemliydi.

TELEVIZYON

III

Allah'in e§yaya bagi§ladigi biiyiik giiglerden bi-rinin ke§fiyle bulunan televizyon, iyi kullanildigitakdirde ne bu3dik bir nimet olur. Ama, bugiinkii gi-bi, gerekb olanin tarn tersi bir yonde kullanili§i ise,bir toplum i9in en onemli gokiintii i§aretlerindendir.

tJlkemizde, Birinci Diinya Sava§i'ndan bu yana,toplumu diri tutmak yoniinde o kadar zaman kaybe-dilmi§tir ki, bunun telafisi, ancak televizyon gibi ha-rika bir iletin olanca giiciiyle ve adeta 3drmid6rt sa-at devreye sokulmasiyla mumkiin olabilir. Bu ilahifirsat ka^inldigi gibi, bir de tarn zit dogrultuda kul-lanilirsa, o zaman dogrusu affedilmez bir hata i§len-mi§ ve adeta bunun bedeli olarak ag^r bir ceza hak-kedilmi§ olur.

Kaybedilen zaman, ge9mi§imizin yeni nesilleretamtilmasi, yani kultiir planinda, siirekli olarak,adeta bir aki§ halinde bilgileri canli tutma vazifesi-nin yerine getirilmesi gerekirken, bunun yapilma-masi sebebiyle kaybedilen zamandir.

Osmanli Devleti zamamnda, topluma ve ki^ilere

TELEVIZYON III 61

verilmesi gerekli bilgi ve ahlak, yiizlerce 3aldan beriolu§mu§ metotlar ve sistemlerle, kiiltiir dinamikleri-nin harekete gegirilmesiyle saglaniyordu. Belki, sonyiizyillardaki eksiklik, diinyada olup bitenlerin, geli-§en cografyanin, degi§en Bati hayatimn, bilim veteknolojik ilerlemelerin yeterince kiiltiire ve egitimekatilamamasindan, yansitilamamasindan doguyor-du. Yoksa, kendi kiiltiir ve egitimi, toplum olduk^aiyi bir §ekilde oziimsiiyordu. Bugiinse, tarn tersine,Bati kiiltiiriiniin adeta hiicumuna, baskmina ugra-mi§ clan ki§i zihni ve ruhu, kendi tarih ve kiiltiirii-miiziin uzak veya yakin donemlerinin yabancisi ol-maga mahkum ediliyor. Sel baskinini andiran batikiiltiirii dokiintiilerine a3mlan zamana kiyasla kendikiiltiiriimiiz i^in aynlan zaman, hi? denecek kadarazdir.

Yakin tarihimiz, ekrana gelemez. On yillikMenderes devri, sanki yoktur, ya da bir tabu done-midir. Otuziigyillik Sultan Abdiilhamit doneminin,uzun siire ve hala boykota, sansiire ugrami§ bir tabu donem olmasi gibi. Televizyon, Divan edebiyati-mizi yok saymakta. Onun 5agda§ bir §ekilde ekraninbinbir imkanindan yararlanilarak giindeme getiril-mesi sanki miimkiin degilmi§ gibi.

i? ve di§, ge9mi§ ve gelecek i^in siirekli olarakbelgesellerle gen? nesle yonelik programlar yapilma-si zaruri iken, boylesi programlar, o kadar azdir ki,binde bir boyle bir program gosterilse (batidan ithaledilerek elbet) ?ok biiyiik alaka uyandirmaktadir.

Din kiiltiirii, haftada bir programa siki§tinlarakge?i§tirilmekte, kandil giinlerinde de mevlitle yeti-nilmektedir. Oysa, bu ozel saatin di§inda, din kiiltu-

62 DU§UNCELER II : KURUMLAR

rii, genel kiiltiir programlannin i^ine sinmi§ olarakverilmeli ki, dinle ilgisi kesilmi§ gen9ler de yava§ ya-va§ ona isinsin. Muhjdddin-i Arabi, Gazzali, Mevla-na ve daha nice biiyukler igin programlar yapilmali-dir. Din ve kiiltiir, birbirinden ayrilamaz derecedei9i9e iki toplum giiciidiir. Dinden tamamen soyutlan-mi§ kiiltiiriin ya§amasi miimkiin degildir. Din, kiil-tiiriin i9inde govde i9indeki can gibidir. Can gidince,govde de kuru3nip gidecektir.

Televizyonu sadece eglence vasitasi, bir disko gi-bi gormek, biitiin bir halka hitap eden kiirsiiyii, ken-di kiiltiiriine yabancila§mi§ bir avu9 gencin yoz ter-cihine gore ayarlamak, ne biiyiik bir talihsizliktir.

Televizyon, okulda verilen dersler gibi degilsede daha geni§ anlamda, halkm egitildigi bir forumgibi dii§iiniilmeli ve degerlendirilmelidir. Halkagerenkli din, ahlak, toplum, edebiyat, tarih ve sanatbilgi ve §uuru, zevki, kuru dersler halinde de^l, can-li ve renkli, dolayli dolaysiz programlarla ve herprograma sinmi§ bir ruh ve sizmi§ bir kiiltiir oziiolarak verilmelidir. Ruslann, Qinlilerin, Amerikali-larin, Avrupahlann, Japonlann, Israillilerin bunuyaptiklanndan hi9 §iiphe etmeyiniz. Bu bir §ove-nizm degildir. Bu, bir milletin olu§umunda bu hari-ka imkanin kullanilmasindan ibarettir.

Televizyon problemini, sadece bir "genel miidiir"meselesi saymak konu3ai saptirmak olur. Mesele, birkadro meselesidir. O da, bir zihniyet meselesi de-mektir. Ba§langi9ta, solcular, televizyon konusundaatak davranmi§lar, televizyonu ele ge9irmi§lerdir.Her alanda kendi adamlanni hanl hanl empoze et-mektedirler. Sagcilar ise, her zaman oldugii gibi sadece lafla vakit ge9irmektedirler. Basinda da, iini-

TELEVIZYON III 63

versite de boyle olmu§, hep vakit kaybetmi§lerdir.Ozel televizyonlann kurulmasi da yakindir. Ka-

pitalistiyle, solcusuyla baticilar, devlet televizyonu-nu ele ge9irdikten sonra ozel televizyon kurma ha-zirligi igindedirler. Bu milletin hakiki sahipleri ol-masi gereken kendi kiiltiiruinuz ve idealimizin iddi-acilari ise, bundan haberdar bile degillerdir. Yiizkiisiir yildir basin, yayin, iiniversite, politika hayatitamamen yabanciya uyniu§ bir kadronun kontroliin-dedir. Televizyon da oyle. Yann kurulacak ozel televizyon da oyle olacaktir. Ger^ek basin, iiniversite,yayin, televizyon ve siyasi partileri kuracak idealist,kiiltiirlii ve §uurlu kadro gelmedik^e de bu hep boyleolacak, islam adini bol bol kullamp da son derece il-kel kalan sozde cemaatler, her zaman kar§idakilereyenilerek onlann gu9lenmesine sebep olacaklardir.Boyle kisir ve yoz topla§malar, her §eyden habersiznesillere: "i§te miisliimanlar bunlardir, i§te islambudur" diye gosterilecekler, bir hiisran sebebi olacaklardir."

Bu millete ait gergek bir televizyon, OsmanliDevrinden ahnan konularla sanat degeri olan filmier iireterek, biitiin diinyaya, ozellikle islam iilkele-rine bimlan satabilir, hem bu)dik para kazanir, hem

(1) Aynen boyle oldu. Yinmiye yakin ozel TV kuruidu. Ozel tclc-vizyonlar, yaptiklan 24 saatlik yayinia, insanimizi Bati'ya hizlaadapte etme transformatorii gibi 9ali§makladirlar. Sdzde islam?tclevizyonlar ise, yine obiirlerinin ijgalinde, etkisinde, tak-lidindedirler. Maddi imkanlarina ragmen bir 90k bakimdan ilkel vegetlo televizyonu olmaktan kurlulamamaktadirlar. Ortadogu'ya, Islam Alemi'ne ve tiim diinyaya hitap ederck varolu§umuzu tcmel-lendirecekolan 90k boyutlu ve 90k gu9lu bir lelcvizyonagina sahipolacagimiz yerde, ebed?csaret ve yok olu^umuzu hazirlayan bir agamahkum olmamiz, ne aci!

64 Dtr§UNCELER II : KURUMLAR

kendimizi tanitma, hem de g6ru§ ve fikirlerimizinpropagandalarini yapma gorevini yerine getirmi§olur. Diinyada, goriinmeyen planda siirekli bir fikir,ideoloji sava§i cereyan etmektedir. Asil sava§an, kiil-tiirlerdir. Bu konuda Tiirkiye, olduk9a pasif hareketetmekte, hep di§ kiilturiin tesirine maruz kalmakta,kendisi kiiltiir ihra? edememektedir. Folklor gosteri-lerindeki ba§an, bir milletin kendini kabul ettirmesiigin yeterli bir kiiltiir faaliyet ve varhgi sayilamaz.Eski kiiltiiriimiiziin biitiin bazineleri barekete ge?i-rilmebdir. Hafiz, Sadi, Attar, Nizami gibi fars edebi-yatinin devleri, ekrana uyarlanmabdir. Arap, Acem,ve Tiirk edebiyati ve tiim islam kiiltiiriiniin klasikle-ri giincelle§tirilerek yapim konusu yapilmali ve bun-lar diinya televizyon piyasasina siiriilmelidir. Evliya^elebi, ne e§siz bir dizi olabilir, dii§iiniiliiyor mu?Yunus Emre ve daba nice biiyiikler? Dint, taribi, sos-yal konulu filmier i9in topragimiz en verimli bir kiiltiir topragidir. Yalniz bu film ve diziler, milletlerara-si sanat degeri ifade edecek seviyede yapilmabdir;yoksa, miisamere diizejdni a§mayacak, bamasi birka9 sozle sanat seviyesi saglanacak sanilan, ge9mi§-te talibsiz orneklerini gordiigiimiiz cinsten filmieriiretmenin bir yaran yoktur. Bbyleleri para ve za-man kaybi demektir.

Televizyon, kendi medeniyetimizin, di§anya ses-lenen kiirsiisii olmalidir. Ge9mi§te Osmanhlann sa-bip 9iktigi, tiim islam kiiltiir ve literatiirii goriintiidiliyle yeniden kazamlmahdir. Osmanhlar, boyleceevrensel olabilmi§lerdi. Biz de, ayni evrensellik yolu-nu 9agda§ bir bi9imde a9arak dirilebilir ve yenidenvarolabiliriz.

SINEMA

Tiirkiye'de sahipsiz, ba|ibo§ birakilmi§ bir top-lum kurumu da sinemadir. Oysa gagimizda sinemakadar ki§ilere etki eden ka9 miiessese vardir? Tele-vizyonu doguran ve besleyen temel sanat dali olduguda hatirlanirsa, onemi bir kat daha artmaktadir. Te-levizyon, sinemanin yerini almaya ne kadar ^abasarfederse etsin, yine, bir kurum olarak geli§iyle onune kadar sarsmi§ olursa olsun, ticari bakimdan, buyillar, ne kadar olumsuz bir tarzda sinema piyasasi-m etkilemi§ bulunursa bulunsun, sinema ile 6zde§le-§emez, onun yerini alamaz. Televizyon televizyon-dur, sinema sinemadir. Ba§langi9ta, birbirini §u ve-ya bu yonde etkileyeceklerdir. Sonunda bu etkile§imbelli bir durulmaya gidecektir. Sinema, televizyondi§inda eski §a§aali giinlerine kavu§mak i^in birta-kim degi§ikliklerle kendini yenileyerek, tazeleyerekya§amasmi siirdiirmek yolunda olaganustii bir galif-ma gostermek zorundadir.

Sinema, televizyon oniinde bazi dezavantajlara

66 DU§tINCELER II : KURUMLAR

ve bazi avantajlara sahiptir. Televizyon, evin i^inegirmi§ biiyuk bir kolaylik aracidir. Buna kar§ilik, si-nema, tiyatro gibi, gezme ve gevre degi§tirme ihtiya-cim da kendiliginden kar§ilayan bir miiessesedir.Yani biri ''yakin"in fayda ve sakincalarini ta§iyor;yoksa, tiim faydalar televizyonda ve tiim sakincalarsinemadadir zannedilmemelidir. Bunun di§inda, si-nemamn televizyona gore biiyvik bir avantaji, tiimcephejd kaplayan perdesi ve karanhkta her tiirlii et-kiden soyutlanma, yogunla§ma, konsantre olma im-kamdir. Seyirci, adeta olaylann i9inde ya§ar. Televizyon, i§ikta ve aile iginde, yemek yenerek, 9ay i9i-lerek seyredilebildiginden ve ekran tiim cepheyikaplamadigindan bu derece insam kavrama giiciinesahip degdldir. Bu bakimdan, sinemamn televizyonsebebiyle tiim silinip gidecegd beklenemez. Belki,hep onun varligini, gu9lii rekabetini dii§iinerek ya-§amak ve varolmak durumunda olacaktir.

Sinema i9in belki televizyondan da daha tehli-keli rakip olarak video dii§uniilebilir. Bir nevi, video,eve girmi§ sinema gibi goriilebilir. Bize kalirsa, video da, ev-9ar§i farki yiiziinden sinemamn yerini tu-tamaz. Belki ona ortak, bir nevi kuma gibi dii§iinii-lebilir. ^^deo, televizyonla sinema arasinda bir ara,bir ge9i§ durumu gibidir. O da, televizyon gibi siirek-li olarak sinemayi tehdit edip duracaktir. Televizyonve vldeonun olmadigi vakitlere gore, sinema ger9ek-ten daha gii9 §artlar i9indedir. Bunlann varligi, sinemamn ortadan kalkmasmi degil, ona, belki daha90k itina gosterilmesini gerektiriyor.

Tiirkiye'ye girdi gireli sinema kendi halinf

SiNEMA 67

kedilmi§tir. Tiyatro, bir genel mudurliik gergevesin-de devlet9e ve miidiirlukler olarak belediyelerce hi-maye kanatlan altina alinmi§, §imdi de ozel tiyatro-lar i9in siibvansiyonla ayni destek saglanmaya ba§-lanmi§ken, sinema, tamamen piyasanm idrak, iz'an,insaf ve imkanma birakilmi§tir. Oysa sinema, tiyat-rodan 90k daha geni§ bir etki alamna sahiptir. ithalfilmlerle 90k geni§ bir repertuvan vardir sinemamn.Daha yaygin, daha cazip bir kurum olma §ansini ta-fimaktadir. Teknolojik geli§me, tiyatrodan 90k, sine-majn zenginleftirmektedir. Boyle oldu^ halde, ne-dense Tiirkiye'de sinema ihmal edilmi§, sadece nea9idan oldugu pek belli olmayan bir sansiire tabi tu-tulmakla biitiin meselenin hallolunacagi sanilmi§tir.

Sinema, 9agin getirdigi biiyiik bir sanattir. 7.sanat denilen sinemayi gormezlikten gelemeyiz. §iirgibi, mimari gibi, musiki gibi sinema da artik kendiba§ina bir sanat sayilabilecek geni§ etkinhge kavu§-mu§ ve bunun siirekli oldugu, aradan ge9en yiiz yilayakin bir zaman i9inde meydana 9ikmi§tir. Onu, sadece zararlanm onleme a9isindan de^l, ondan fay-dgdanma, faydalanm azamiye 9ikarma a9ismdan daele alma gerekir. Her sanat gibi onu da tiim devlettekehne ve kontroliine almak dogru olmasa da bun-ca onemli ve gen9 nesiller i9in hayat memat 9apindaetkili bir sanati tamamen ticaret erbabimn istedigigibi at oynatacagi bir alan gibi kabul etmek, topluma9isindan 90k mahzurlu ve tehlikelidir. Nitekim,Tiirkiye'de bu mahzurlar olanca §iddetiyle kendiniduyurmu§tur. O kadar ki, devlet tekeli durumundadogacak mahzurlar bunlarin yaninda devede kulak.

68 DU§tlNCELER II : KURUMLAR

ya da Qocuk oyuncagi kabilinden kalmi§tir.Sinema, Tiirkiye'ye girdigi giinden bugiine, bel-

ki, i§ik, renk, fotograf, 9ekim gibi teknik a9idan iler-lemi§se de, sanat a9isindan siirekli du§u§ g6stenni§-tir. Onceleri hi9 olmazsa zaman zaman bir edebi ese-re baglanma niyet ve istidadi gosteren senaryo, gide-rek son derece gayri ciddi bir ugra§ gibi onem a9isin-dan geri plana itilmi§tir. Anla§iliyor ki, yapimcilarve yonetmenlerin edebi kiiltiirleri son derece du§ukve zevkleri yok gibidir. Onlara gore dnemli olan, i§ik,renk, 9ekim vb. dir. Senaryo o kadar onemli degildir.Qogu kez yonetmenler bir senaryo uyduruvermekte-dirler. Senaryo makinalan gibi insanlar vardir Tiir-kiye'de. Bunlar, durmadan senaryo iiretirler. (^ok ve-lutturlar da ondan mi? Hayir. Sadece, eserlerinin es-er, senaryolannin senaryo olmamasmdan. Genellik-le, sinemada olanlar, 9ekirdekten yeti§mi§lerdir,alaylilardir, mekteplileri hor goren alaylilardan.Tiirkiye'de sanat eseri filimlerin alaka gormeyecegiinancindadirlar. Bunlar, oylesi filimleri, maddi a9i-dan da iiretmenin kolay olmadigini soylerler. Biitiinbunlar dogrudur, ancak, bu durum, senaryoyu, fil-min sanat eseri olmasini bir kenara biraktirmayi ge-rektirmez. Bu inan9ta olanlar sinemayi biraksalar,daha ijd ederler.

Diinyanin hi9 bir iilkesinin sinemasi, bizimki•kadar gayr-i ciddi degildir. O kadar ki, "tiirk filmi"denince, akla, o tiirlii bir film geliyor ki, bunun diin-yada bir ba§ka orneg^ yoktur. Fakir kiz-zengin 90cukya da tersi, zengin erkek - fakir kiz, bir kaza ya damucize kabilinden gozii a9ilan kor gibi, sozde en

SINEMA 69

acikh yerinde giildiiren konulanyla, qagla, iilkeyle,fikirlerle, sanatla ili^kisi olmayan bir film tiiriiniinadi oldu ne yazik ki "tiirk filmi". Latin Amerika, Ma-caristan, Misir, hatta Hint filmi, gordiigumiiz baziornekleriyle, yerli filmlerden kiyas kabul etmez iis-tiinluktedirler. Hatta kar§ila§tirmak miimkun degil-dir. ^iinkii: kar§ila§tirma, ajmi cinsten iki §ey ara-sinda mumkiindiir. Oysa, yerli filmleri film sajmiakmiimkiin degildir ki, yabancilann filmleriyle kar§i-la§tirma yapilabilsin. Ustiine iistliik, qagla, iilkeyle,sanatla ilgisiz bu filmier, sirf onlan desteklemekamaciyla yillar yili her hafta televizyonda gosterildi.Halkm seviyesi budur demekti bu. Oysa, boyle birdu§unce halka iftiradir. ijd filmlerin hepsi gerek televizyonda, gerek sinemalarda hep alaka gormu§tur.Kbtii filmier, yerli filmier de big bir zaman yapimci-lanni, iireticelerini ihya etmemi§tir.

Sinema, giderek, ciddiyetini jdtirmi?, daha son-ra sozde ideolojik bir karakter kazanmi§, boylecekendini hakhla§tirmak istemi§, bir daha i9inden 91-kamayacagi bir bataga saplanip kalnu§tir. Sanatta,batililann 9ektikleri 9ileden habersiz, alabildig^neiiretilen faydasiz, zararli, para, emek ve doviz kaybihesapsiz bir alan olmu§ sinema bizde. Sanki, baziki§iler bilerek sinemayi boyle sahipsiz birakmi§larki, onun aracihgiyla bu soylu (rub soylulugunu kas-tediyoruz) milletin ahlaki, zevki bozulsun, degerlizamani yil boyu kaybedilsin, hatta sagduyusu bileyitsin. Hainlik derecesine varan bir kasit veya ih-mal, insani utan9tan yere ge9irecek seviyede birsinema do^rtmuf. Zavalh insanlanmiz, elli yil ve

70 DU§UNCELER II ; KURUMLAR

daha fazla bir zamandir, bu kiiltiir, his kafa, ahlakve rub oldiiriicii kurumun sultasi altinda manen ezi-

lip 9urutulmu§tur.Bir sinema genel miidiirlugu bile kurulmanu§-

tir. Hangi bakanlik ilgilenecektir bu kurumla bellidegildir (sansiir di§inda). Devlet, yerli sinemanin do-^§u igin big bir §ey yapmamiftir.

Qaresi, Ye^ilgam'in islabi degildir. Qiinkii: bun-ca yoz bir sinema islab edilemez. Yefilgam'i kendibaline birakmak, yeni ba§tan sifirdan ba§layarak,sinemayi kurmak gerekir. Yok edilen Yenigeri Ocagibelki islab edilebilirdi. Ama, bu Ye§ilgam, islab edilemez.

Me§bur (!) aktorleri ve yildizlan, iinlxi (!) yonet-menleri, yapicilari, stiidyolariyla Ye§ilgam'i unut-mab, yeni ba§tan, yetenekli gengler egitilerek, mut-laka edebi bir eserin yine yetkin ki§ilerce senaryo-la§tirilmasi suretiyle ve devletin ciddi kontroliindeyapim ve iiretimiyle yeni filmier meydana getirilipyine kontrollii sinemalarda oynatilmab. Konular, ta-ribimizden, gergek bayatimizdan abnmab, ciddi ya-zarlarca yazilmi§ senaryolarla filmle§tirilmeb. Devlet, ber alanda yardimini esirgememeli, planlama,projele§tirme, sinemayi yeni ba§tan kurma, bir grosplan konusu olmali. Sinema olu§tuktan sonra, yava§yava§ ozel sektorde de rakip bir sinema do^rulma-ya gab§ilmah.

(1) Nitekim, gegen yillar iginde, Ye§ilgam islah olmami§, yokolup gitmi§; ortada, kaderin cilvesi olarak, sanatga degersiz, fakat,eski Istanbul'un adeta ebediyycn yitirdigimiz c§siz goriintiilerinive eski semt, mahalie hayalini, insan orneklerini korudugu igin,beige degcrine paha bigiiemcyecek clan filmier kalmi§lir.

SiNEMA 71

Me§hur degil me9hul, geng, yeni yeteneklerdenoyuncu, meghul degil me§hur edebi eserlerden se-naryo esasina dayanan, kendi kultiiriimuzu, inangve ahlakimizi, kendi oz hayatimizi esas alan bir si-nema kurulmadik9a, sinemamiz var denilemez.Sun'i, koksiiz, 9ag di§i, sanat zevkini olduriicii bir si-nemaya sinemamiz demek miimkiin degildir.

Sinema, milletimizin egitimi i9in 90k onemli birkurumken, bu, §imdiye kadar adeta bir anti-egitim,irfanin ve kiiltiirun yikim vasitasi olmu§tur demekmiibalaga olmaz. Hatta, §imdi, buna bir de basin vetelevizyon eklenerek, tamamen kendine yabanci birmillet ortaya 9ikanlmaya 9ali§ilmaktadir.

SON

igiNDEKiLER

7 DevletBa§kanligi I

15 Etevlet Ba§kanli^II

20 Universite I

26 Universite 11

33 Universite HI

39 Universite IV

45 Televizyon I

52 Televizyon n

60 TelevizyonIII

65 Sinema