nerir ixnrcrK

TANZiNNATL.r, l-r- \

VEo

BULGAR MESEI.ESIDokto ra T ezi'nin 5 0. yilr

Araqtrmalartnr, Osmanh arqiv belgeleri izerinde yo$un-laqtrran Prof. inalcrk, genellikle Osmanh tarihinin, \dafi,sosyal ve ekonomik yonlerini agrkhga kavuqturan -galrymalarr

ile bilim dtinyasrnda geniq bir iln ve saygrnhk kazanr4rgtrr.

Uluslararasr bilimsel dergi ve ansiklopedilerde, Osr$I"anlr

impaiatorlugu ile ilgili birgok maddelerin yazimasr, Prof.inalcrk tarafndan kaleme almmrgtr.

Turk bilimine armafian etmekle gurur duydugumuz Prof.Dr. Halil inalcrk'tn TAnzimat ue Bulgar Meselesi adh doktoratezr, ka.naatimrzce iki ydnden 6nem tagrmaktadr. Bunlardanbirincisi ve baghcasr, buyrik bir kudretle meydana getirilen vebilimsel krymetini koruyan bu eserin guncel sorunlara rqrk

tutmasr ve aqrkh|a kavuqturmasrdtr. ikincisi ise Prof.inalcrk'rn 7942'de doktora tezi olarak takdim ettigi bu eserin,

bu sene 50. Yilr dolmugtur. Prof. inalcrk, bu 50 yrl igindeherbiri aynbir krymet taqtyan dokuz kitap ile sayrlan:-i.gy:0'ze

yaklaqan bilimsel makaleyi yaynlamtgttr. Turkiye'yiuluslararasr bilimsel alanda temsil eden ve tarih biliminin,ozellikle de Osmanl r Tarlhi'nin az bilinen sosyal veekonomik tarihi ile kurum ve soru nlarrna agrkhk ve yeniyaklagrmlar getiren Prof. inalcrk'a minnettarh$rmrztn kugukbir arma$amdrc. Aynca, mevcudu grktr$r yrllarda tukenen veatanan bu eserin istek sahiplerince saSlanabilmesinin mutlu-lu$u yegane kazanctmtz olacak[r.

ANKARA UNIVERSITESI DIL VC TARIH.COGRAFYA FAKULTESI

DOKTORA TEZLERi SERiSi NO. 2

Dr. Halil Inalcrk

Tanzimat ve Bulgar Meselesi

Le Tanzlmat et

( Thbse

la Questlon Bulgare

de doctorat )

runr rAR'lT:l"Xt BAS

19 4 3

tlvtEVi

Il.

III.

Iqindekiler

Onstiz

I.

IV. Vidin isyanr ve Srrbistan

V. Ity"nda komitecilerin rolti

VI. isyanda Ruslann rolii ve ingiltere

Vtl. idari ve mali bozukluklar Yeni islihat ka-rarlart

'lll. Vidin Gospodarftk reiimi ve ilgasr Menge-

leri : Osmanh mirt arazi sistemi ile miinasebeti vefetihten <inceki devirlere ait izler. - Vidin gospo-darhk reiiminin hususiyetleri, Tanzimat'rn ildnr ileyaprlan isldhat. - 1850 deki durum ve gospodarh-Brn kaldrrrlmasr

IX. Umumi netice . .

Vesikalar

Fransrzca hiilisa

Bulgar tarihi iizerinde krsa bir bibliyografya

V-XI.

Imparatorlu$un umumi durumu ; Tanzimat, mer-

kezi, idari ve mali tegkildtta isl6hat; toprak mesele-si. - 1848 Avrupa ihtildlleri ve Osmanh lmparatorlufu. 1-16

lmparatorluk idaresinde Bulgarlartn umumi du-rumu : Patriklifin Bulgarlart Rumlagtrrma siyaseti.-Aksiilimel ve milll uyanr$. - 1841 den once muhte-lif isyan tegebbilsleri. - Nig isyanr ( 1841 ). - Kalasve lbrail hadiseleri. - Bulgaristan'da hognutsuzlu-

fun devamr. - Tahrikat. - Srrbistan ve Bulgarlar. 17-44

Vidin isyanr t ltt isyan tegebbtisii \rP basttnlmast

( 1849 ).-1850 isyantnrn zuhuru, Hiik0metin aldrgr ted-birler. - Bagrbozuklarrn harekete geqmesi ve isya-nrn basttnlmast 45-57

58-64

65-67

69-73

75-8r

83-107

109-111

115-134

137 -143145-148149-161indeks

6xsdzBulgar Tiirklerinin Karadeniz gimalinden gelerek ilk Bulgar

Devletini kurmalanndan ( 680-681 ) bugiine kadar Bulgaristan tarihiTtirk tarihinin giiphesiz en ziyad,e dikkatle araghrrlmafa desersahifelerinden birini tegkil etmektedir. Ttrkler, bilhassa Hunlardanberi Karadeniz Eimalindeki memleketleri ve Balkanlan kendilerinebir yerlegme ve devlet kurma sahasr yapmrglardr. Hunlardansonra, Ttirkltigiin garp kolunu tegkil eden Ogurlar, kalan Hun-larla kangarak Bulgar adr altrnda bu sahada hakimiyet kurdularve buradan zaman zaman istanbul rinlerine kadar ilerlediler.( Meseld 558-559 krgrnda Kutrigurlar hanr Zebergan'rn Istanbultizerine ytiriiyiigii). Bulgar.larrn, sonra onlarla beraber AvarlannBizans'la bu mticadeleleri, idareleri , altrndaki dagrnrk lslav kabile-lerinin yava$ yava$ Balkanlara sokulup yerleEmesini saSladr, vebciylece Balkan Yanmadasr, bilhassa V. asrr sonlanndan itibarenkuvvetle Islavlagmafa bagladr. Karadeniz gimalinde Kubrat'rn bti-yiik Bulgarya Hanhgtnrn pargalanmasrndan sonra Bulgarlardanbir krsmr garba ilerliyerek ( 645 ) Balkanlar tizerinde Bizans'la asrr-hk mticadeleyi devam ettirdiler ve nihayet 680-681 tarihlerindeburada, gelip yerlegmig Islav kabileleri iizerinde - bagka yabancrsahalara fatih srfatiyle gidip devlet kurmug bagka bir gok Tiirkziimreleri gibi-yepyeni bir devlet kurdular. lgte bu gtinkii lslavBulgarlar, tarihleririi bu devletle baglatmaktadrrlar- Mcizya'ya gelipbu de'ileti kuranlan, ekseriya iddia edildigi gibi savascr g<igebelerdenibaret tasayvur etmek hakikate tamamile aykrrrdrr. Bulgar Ttirk-leri yiiksek bir kiiltiir sahibi idiler. Geldikleri yerde stiriiciiliikkadar ziraatla da ofragryorlardr ve gehirleri vardr. Onlardan kalanmuazzam ibideler, kendilerinin hususi bir yazrlart, takvimleri (oniki hayvanh Tiirk takvimi) ve Bizans'tnkinden ayrr hususl karak-terde bir mimarileri oldu$unu ortaya koymugtur 1. Bu Bulgarlann

r Bak. G6za Feher, Les monuments de la culture protobulgare et leursrelatlons hongroises, Archaeologia Hungarica, VII' 1931, s. 168.

VI

kardegleri gimalde, bugiinkii Kazan mrntakasrnda tam manasrylaytksek kiiltiirlti bir Tiirk Devleti kurarlarken, onlar cenupta, kesifbir lsl6v kitlesi ortastnda lsldvlagarak ve hrristiyanhfa girerekaslf karakterlerini kaybettiler. Bilhassa VIII. asrrdi Islavlarrn Bul-gar aristokrasisi araslna kabul olunmasr bu Tiirk devletinin lslav-laEmasrna doiru btiyiik bir adrm oldu. omurtag handan (g14-g31)sonra bu cereyan gittikce kuvvetlendi ve hrirstiyanhfrn kabulolunmasr (865) ile beraber Tiirk-Bulgarrar temamiyie eriyip gitti.Bu devirde bilhassa lslavlarrn havarisi Metod u. Kiril ile temelleriatrlan Islav-Bulgar dini edebiyatr parlak bir gekilde geligti. Resmidil islavlagtr, Tiirkqe unvanlar atrldr. Bulgar taiininin bu enparlak safhasrnda bilhassa Bizans'la yaprlan asrrhk mticadele g<ize9arpar.. Ote taraftan IX. asrrda Bulgarlar, Balkan Yanmadasrndakibiittin lslavlar iizerinde hakimiyet davasrnda, ilk defa olarak,yeni kurulan Srrp Devletiyle (Ragka devleti) kargrlagrrlar. X. aslnikinci ya.srndan itibaren devlet iqeriden qokmiye taglar ve Bal-kanlar'da payrtahtrn hemen yanr baErnda boyle tehlikeii bir dev-letin varhSrnr hig bir zaman kabul etmemi$ olan Bizans, uzun veqiddetli bir mii"adele sonunda (976-10lg ) Bulgaristan'r tekrar ha-kimiyeti alttna alrr. Fakat Bulgaristan'rn Bizani hakimiyeti altrndabulundugu devirde (1018-1185) Karadeniz gimalind" yin. bir gokTiirk kavimleri (Pegenekler, LJzlar, Kumanlar) Balkaniuru inip Bi-zans'a miiqkil anlar yaqatrrlar ve bir krsmr burada yerlegirler.Nihayet bunlardan sonuncusu, Kumanlar, Mrizya'du y.n-id.n miis-takil bir Bulgar devletinin kurulmasrnda ve ya$amasrnda baghcabir amil olurlar 1. Kumanlar sayesinde Bulgaristan yeniden par-Iak giinler ya$ar. Karadeniz Eimalindeki Tiirk yurdunda Krpgakhanhfr yerine gegen Altrn-ordu, Krpgaklarrn ( Kumanlirin )Bulgaristan tizerindeki kuvvetli tesirini devam ettirir. lmparator-lufun batrsrnda Don nehri ile Tuna arasrnda hakim bulunanAltrn-Crdu Tuman beyi Nogay, Balkan iglerine kangarak Bulgaristantizerinde himayesini kurar ve Bulgar tahtrna Terter adrnda bir

I "ikinci Bulgar devletini kuran ve kurtaran gar Asen'in, kumanlar yallrzmiittefik ve yardtmcrsr de$illerdi, aynr zamanda bizzat kendi adrnr da kusursuzbir gekilde ancak Kuman dili ile izah edebiliyoruz. Asen siililesinin siinmesindensonraki Bulgar hanedanlart, $igmanlar, Dormanlar, Eltemirler ve Terterler dehep Kumanlardandrr." (L. RiEonyi, Tuna hattzastnda Kumanrar, flelreten, XI veXII, 1940, s. 422\'

VII

krpqagr getirir (1230) 1. Artrk Bulgaristan'tn gimalinde hemen te-

mamiyle Krpgaklar ( Kumanlar ) hakim bulunur. Bu devirde Bul-

garistan tarihi iizerinde krpEaklann hakim roliinti Bulgar tarih-

cileri de temamiyle kabul etmektedirler. Bundan sonra nihayet

XIII. asrrda Balkanlara Anadolu Ttirklerinin (evveld garbi Ana-

dolu beyliklerinden) akrnlarr baqlar. Asrrn ortalarrnda Osmanh

Ttirkleri yanmadaya sailam bir Eekilde ayak basarlar. Bilhassa

bilytk Kosova savagrndan sonra (1389) baEta strplann temsil et-

tigi Balkan devletlerinin mukavemeti temamiyle krnlrr. Tuna ve

Vidin'e kadar biittin Bulgaristan Osmanlt hakimiyeti altrna girer.

Itiraf etmek lizrmdrr ki lmparatorluiun en cinemli btilgele-rinden biri haline gelen bu memleketin idarl, iktisadt-iqtimathayatr hakkrnda hen0z esaslt hiq bir tetkik yaprlmamtqtrr 2.

Burada timar sisteminin tatbiki, biiyiik malikineler, Tiirk ko-

lonizasyonu, yeni Ttrk gehirlerinin kurulmast, Bulgarlann duru-

DU, Voynuk, do$ancr ve bagka Bulgar askerl taifeleri, bu

bolgenin imparatorluk iktisadiyatrndaki rolii, muhtelif devirlerde

idari teqkilittaki defigiklikler ve daha bunun gibi birgok

meseleler bu giin igin hemen hiq dokunulmamr$ bir halde

bulunuyor.

Umumiyetle bazr Balkanh miielliflerin de itiraf ettifi gibi 3,

osmanhlann Balkanlara geligi burada hiikilm siiren feodal

anargiye son vermig, k<iyltiyti ezen eski boyarlan kaldrrarak

srkr, muntazam bir devlet tegkildtr ve angaryaya' keyfi mua-

melelere meydan vermiyen sa$lam bir zirat-igtimat nizam kur-

nnugtur. Bulgaristan iizerinde bu suretle kuvvetle yerlegmiEye benimsenmig olan Osmanh hakimiyeti begyiiz yrl siirecektir.

Yukarrdanberi yaptrSrmrz bu seri bakrE gtisteriyor kibu memleketin ve Bulgarlann Tiirkltikle biitiin tarih boyunca

qok srkr mtinasebetleri olmugtur. Tiirk tarihi bilinmeden Bul-

garistan tarihi anlagrlamaz. Fakat biiytik Ttirk tarihinin bazt

I R. Grousset, Z' Empire des steppes, Paris 1939, s. 480.r Ahmet Refik'in Tiirk tdaresinde Bulgaristan( Edebiyat Fa. Mec. cilt VIII,

::.vr 6-7) adr altrnda negrettiSi vesikalardan baqka bilhassa son zamanlarda Prof.

l'. L. Barkan'rn imparatorlu$un iskAn ve toprak meseleleri iizerinde rnuhtelif

:,tcrrualarda grkan yazrlarr bq hususta yaptlmasr gereken iqlerin biiyiikliigilnii

': iioemini ortaya koymugtur.3 N. Iorga, Hist, des Etats balkaniques.

VIII

cinemli noktalan da, ancak Tiirkliiiiin bu bcilge ile miinasebetlerimeydana grkanldrktan sonra tam olarak aydrnlanabilir. Son ola-rak, XIX. asnn ikinci yansrndan itibaren Bulgar meselesinin bizimigin gittikge ne kadar hayati bir onem kazandrgrnr diigiinelim:lmparatorluiun en btiyiik pargalanma safhalanndan birini gos-teren 787 5-187 8 buhranr srrasrnda Bulgar meselesi, Bulgaristan'rnaynlma davasr birdenbire biitiin giddetiyle patlak vermig ve im-paratorluiun Eokiigtinde en cjnemli amillerden biri olmugtur. igte bukadar devamh ve srkr olan ve son devirlerde bi.isbiitiin biiyiik bironem kazanan bu miinasebetler hakkrnda dilimizde umuml mahi-yette veya monografi geklinde esash hiq bir eserin bulunmadrirnresefle soyliyelim 1. Biz burada, bu uzun miinasebetler tari-hinde son ve en kat'i bir safha olan Tanzimat devrinde Bulgarmeselesini, ve bunun da 1839-1853 arasrndaki ilk devresini inceli-yeceiiz.

Tarihler karrgtrrrhrsa Osmanh imparatorluiunda Bulgarmeselesi, birdenbire meydana grkmrg bir mesele olarak go-riini.ir. Hakikatte bu meselenin, biitiin imparatorluiun hayatrna vetarihine bailanan bir kokti vardtr.. Tanzimatla yeni bir muhtevakazandrnlmak istenen imparatorlugun temel miiesseselerinde vedevlet anlayrqrndaki inkiqaf ve briyiik koyhi kitlelerinin ziral - iE-

timat durumunu tayin eden toprak meseleleri dikkatle araEtrrrlacakolursa, bunlann bir Bulgar reayasl meselesini goktan ortaya at-ml$ bulunduiu gciriiliir. Biz, Tanzimat'rn ilAnrndan Krrtm harbinekadar Bulgarlann durumunu incelerken Tanzimat isldhatl ve top-rak meselesi ile derinden baih olarak bir Bulgar meselesinindaha, o zamanlar, imparatoriuk igin nasrl vahim bir safhayagirdiiini gosterecegiz. Krnm harbinden sonra Tanzimat ve Bul-gar mesplesi yeni bir gekil aldrirndan 1853-1878 arasrndaki dev-reyi baEka bir tetkike brrakryoruz. Burada inceleyecegimiz deviriqin baghca, Bagvekalet Argiv Dairesinde saklanan Osmanlt Dev-leti vesikalartna dayandrk. O devirde yaEamrg bazr Bulgar aydrnla-

I Tiirkgede toplu olarak Bulgar tarihinden bahseden $t iig esere rastladrk :

1-A. H. Bulgar tarihi, Trabzon, 7326. - Menge'den XIX. asri ortalanna kadargeten eser Euradan buradan tertipsiz bir qekilde yaprlmrg bir toplarnadan ibaret-tir; 2- H. Zeki, muhtasar Bulgar tarihi, Filibe 7912 - Bulgaristanda islAm mek-

tepleri igin yazrlmrgtrr; 3- M. $eref, Bulgarlar ve Bulgar devleti, Ankara 1934.

- ilmi deferi yoktur.

IX

.nrn ve rahiplerin hatrralarr, gazetler, ecnebi seyyah ve mi.imes-s:,ierin miiEahedeleri Tiirk vesikalannr tamamlamak ve kontrol et-:ek bakrmrndan qiiphesiz ayrlca onemlidir. Vaziyet dola-..r'rsiyle bunlarr temamiyle edinmek miimkiin olmadr. Bu--.:nla beraber Tiirk Argivindeki vesikalann bilhassa bizim::aqtrrmak istediiimiz sahada bilyiik boEluklar brrakmadrir.: bu devrin daima esas kaynair olarak kalaca$r etridiin mtita-.asrndan da anlaqrlacaktrr.. 1839 dan itibaren Bulgaristan'a ait, :sikalar Bagvekalet Argiv Dairesind e Bulgar mesalihine dair ira-.::-t senigge defteri' nde oldukqa toplu bir qekilde tesbit edilmiE-:', Fakat aynca bu deftere girmiyen pek Eok vesikanrn bulundu-

.-: da muhakkaktrr 1. XIX. asrrda Bulgarlar arasrnda gciriilen iiq:r'uk ayaklanmadan biri olan Vidin isyant'na ait vesikalar bu-..Ca hemen hemen tam bir gekilde bulunmaktadrr. Biz, bu hadi-,='''i, bilhassa bu malzemeye dayanarak nisbeten etrafh bir Eekil-r: tetkika frrsat bulduk ve tetkikimizin airrhk merkezini bu is-. :r hareketi teqkil etti. Eseri sonradan yazrlanlara baghca mehaz-.zrneti gciren C. Jiregeck'de 2 ve bu devrin tanrnmrg Bulgar ta-..rcisi N. Staneff'de;i bu isyan hakkrnda verilen mal0mat pek

: -i3 ve eksiktir a. Her halde srrf Bulgar kaynaklarr ile isyanrn

-.hiyeti hakkrnda doiru bir fikir edinmek miimktin deiildir.i:areff, isyan sebebleri olarak artrk her isyan igin krliqe haline;:.en, " tazyik, soygunculuk, Ttirk memurlannln ahlaksrzhir, ver-

: Aynr vesikalartn suretleri Dolmabahqe Sarayrnda on iig defter halinde: : t m rg bulunmaktadrr. Bu def terleri bana i!k def a haber vererek galrgma-

r'-:3 gok yardrm etmig olan Maarif VekAleti Talim ve Terbiye hey'eti iiyele-'-.1?:r sayrn Faik Reqid [Jnat'a ve bunlardan istifade etmekligim igin biitiin ko-... <.art gcistermiq olan milli saraylar miidiirii sayrn Sezai Selek'e burada bil-'.ss: teqekkiirii borg bilirim. Biz etiidde esas itibariyle vesikalarrn Arqiv'dekiri .a:rnr kullandrk. Fakat .Arqivde asrllarrnr bulamadrSrmrz bazr vesikalar da

: < iegildir. Bunlar igin Dolmabahge'deki suretlerine baq vurduk. Vesikalar igin::drirmrz krsaltrnalardan Arq. Argiv numarasrnr, I. irade nullraraslnr, rnelf.

. : :f '-r giistermektedir.- Geschichte der Bulqq.ren, Leipzig ve Prag, 1876.I Blgarija pod igo, Vazrazdane i osvobozdenie, Sofya, 1935 ( Bulgarca ).1 Vidin isyanr iizerine V. Todorof'un Bulgarca Vidinsko ttzstanie ( Sofya

--;-.'j25 ) adlr monografisini mdalesef temin edemedik. N. Staneff, yukardar - ;eqen kitabrnda bundan faydalanmrgtrr.

gilerin arttrnlmasr ve cebren toplattrrrlmasr..,, maddelerini strala-yrvermektedir. Halbuki Ttirk Argiv vesikalan bize isyanrn hakiklmahiyetini, safhalarrnr ve sebeblerini esaslt bir qekilde tetkik im-

kdnrnr vermektedir.Mevzuu iElerken evveld Bulgar reayasl meselesinin lmparator-

luiun umumi hayatr ile srkr ilgisini gcistermek iizere Tanzimat'tansonra kati surette yeni bir istikamete ycinelen devletin umumi

durumunu, biiyiik meselelerini inceledik. Bundan sonra 1850 Vidinisyanrna kadar Bulgarlarrn bir varhk olarak ortaya gtkmastna,

faaliyet ve miicadelelerine geqerek bunlan ayn bir bciliimde anlattrk.

Burada, belli baEh eserlerden aldrirmrz mal0matr vesikalarla

tamamladrk veya dtizelttik Nihayet bu bahsin sonunda Bul-

garistan'da bir isyan havast yaratan amilleri toplu bir

Eekilde gosterme[e gahqtrk. Bundan sonra temamiyle oriiinalvesikalara gcire 1850 Vidin isyanrnr anlattrk ve isyan sebeplerinin

ve bunlarla srkr srkrya baih olan islahatrn tahliline ve bilhassa,

gerek umumiyetle imparatorluiun iqtimal tarihi, gerekse

Bulgar reayasl meselesi bakrmrndan qok dikkate deger birmahiyet gcisteren Gospodarhk reliminin tetkikine geEtik. Etiidiin

sonundaki netice ile de brittin bu hadiselerin tarihl manaslnl umu-

ml bir gcirtiEte toplamrya gahg'trk. Nihayet gunu iEaret edelim kihadiseleri miimkiin olduiu kadar vesikalanyla gcistermek igin

notlarda bunlardan srk srk nakillerde bulunduk ve bu uzun

haEiyeler bazan okuyucu igin esas metnin akrqtnr bozacak bir

mahiyet aldr. Fakat iglenen noktalann yenilifi ve tetkikinmahiyeti goz cini.ine altntrsa, bunun zarurl oldufu her halde

teslim olunur. Bundan bagka liitabrn sonuna, esas iddialan tevsik

edecek mahiyette bazr vesikalarla yabancr devletlerin gonderdifi

bazr cinemli yazrlann tam suretlerini ekledik. En nihayette de Bul-

garistan tarihi i.izerine daha geniE bilgi edinmek istiyeceklere yar-

drm olmak iizere umuml bir bibliyografya ildve ettik.

Soziime son vermeden once, etiidiin hazrrlanmastnda biiyiikyardrmlanna mazhar oldugum Sayrn Hocam Dr. Bekir Srtkr Bay-

i.al'rn yakrn ilgisini, keza Sayrn hocaiarrm Prof. A. Muzaffer Go-

ker, Prof. E. Ziya Karal ve $inasi Altundai'tn deierli irEatlarrnr

burada giikranla anmair borg bilirim. Bulgarca metinlerin tercii-

XI

mesinde nazikdne yardrmlannr esirgemiyen Fakiilte talebelerindenBn. Firuze Ediimen'e de bilhassa minnettanm.

Nihayet bafrEladr$r imkinlarla eserin qrkmasrnr safhyan sayrnDekan Prof. Dr. S. A. Kansu'ya burada aynca tegekkiirti birborq sayarlm.

Hatil inaluk

23. lV. 1943-Ankara