Doktoratura Jolanda Hyska, Fakulteti i Mjekesise, Departamenti i

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I MJEKËSISË

DEPARTAMENTI I SHËNDETIT PUBLIK

VLERËSIMI I PROGRESIT PËR ELEMINIMIN E DEFIÇENCËS JODIKE NË SHQIPËRI, PAS

FUTJES SË KRIPËS SË JODIZUAR

KANDIDATI: Jolanda HYSKA UDHËHEQËSI SHKENCOR: Prof. Ylli SAROLLI

Tiranë 2012

VLERËSIMI I PROGRESIT PËR ELEMINIMIN E DEFIÇENCËS JODIKE NË SHQIPËRI, PAS FUTJES SË KRIPËS SË JODIZUAR

Disertacion i paraqitur për mbrojtjen e grades: “Doktor i Shkencave Mjekësore”

Jolanda HYSKA

2012

REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I TIRANËS

DISERTACION

I

PARAQITUR NGA

Zj. JOLANDA HYSKA

PER MARRJEN E GRADËS SHKENCORE

DOKTOR

SPECIALITETI: SHËNDET PUBLIK TEMA: “VLERËSIMI I PROGRESIT PËR ELEMINIMIN E

DEFIÇENCËS JODIKE NË SHQIPËRI, PAS FUTJES

SË KRIPËS SË JODIZUAR”.

MBROHET ME DATË __ /__ / 2012 PARA JURISË 1. Enver ROSHI KRYETAR

2. Genc BURAZERI ANËTAR ( OPONENT)

3. Arben LUZATI ANËTAR ( OPONENT)

4. Agim Shehi ANËTAR

5. Dinika BOCARI ANËTAR

Udhëheqës shkencor: Prof. YLLI SAROLLI

Përmbledhje Qëllimi: Vlerësimi i progresit për eleminimin e defiçencës jodike në Shqipëri pas futjes së kripës së jodizuar. Metodologjia: Ky studim është i tipit transversal, i kryer në një kampion përfaqësues të popullatës. Metoda e kampionimit të përdorur është ajo e rekomanduar nga WHO dhe ICCIDD e kampionimit të stratifikuar në klastera, në përputhje me permasën e popullatës (probability proportionate to size”). Në studim janë përfshirë 840 fëmijë të moshës 6-12 vjec që jetojnë në 4 zona të ndryshme gjeografike dhe 365 gra shtatzëna të po atyre zonave ku u përzgjodhën fëmijët. Indikatorët e përdorur ishin: nivelet e jodit në urinë, ekzaminimi i gjëndrës tiroide me palpim dhe ekografi dhe nivelet e jodit në kripën që përdoret në familje. Rezultatet: Mediana e përqëndrimit të jodit në kripë në nivel familjeje rezultoi 21, 2 mg/kg. Shkalla e jodizimit të kripës ishte si vijon: 60, 3 % e mostrave ishin të jodizuara në mënyrën e duhur (≥15 ppm) dhe në 39, 7 % të tyre jodizimi u gjet nën nivelet e rekomanduara (<15 ppm). Prevalenca e gushës tek fëmijët rezultoi: me palpim 53, 5 % dhe me ultrasonografi 21.1 %. Mediana e jodit në urinë ishte 86, 2 µg/L, me luhatje të dukshme midis zonave të ndryshme (3.52 – 1079 µg/L). Niveli i jodit në urinën e femijeve u gjet si vijon: në 55, 6 % të fëmijëve nën 100µg/L dhe në 26.7 % të tyre me i ulët se 50 µg/L. Ndërsa mediana e jodit urinar tek gratë shtatzëna rezultoi 95.3 µg/L. Përfundime: Shqipëria, edhe pas futjes së përdorimit të kripës së jodizuar, rezulton të jetë një vend me defiçencë jodike, e cila është më e shprehur në zonat e brendshme malore. Prandaj vëmendja duhet të përqëndrohet në rritjen e ndërgjegjësimit të popullatës mbi përfitimet në shëndet nga përdorimi i kripës së jodizuar si dhe në përmirësimin e cilësisë së kësaj kripe që i ofrohet konsumatorit. Fjalë kyc: Kripa e jodizuar, fëmijë, gra shtatzëna, gjendja e jodit, jodi urinar. Abstract Objective: To assess the progress with elimination of IDD in Albania after the introduction of iodized salt. Design: This is a transversal study. Sampling method is “probability proportionate to size” cluster method recommended by WHO, ICCIDD. 840 children, aged 6-12 years, living in four different regions and 365 pregnant women living in the same areas were enrolled for the study. The indicators used, consisted of measurement of the proportion of households consuming iodized salt, the iodine concentration in urine, and the prevalence of clinical goiter. Main outcome: Median iodine concentration in household iodized salt was 21. 2 mg/kg, with 60.3 % of the brands being adequately and 39.7 % non adequately iodized. In children the prevalence of goitre was 53.5 % by palpation and 21.1 % by ultrasound imaging. Median urinary iodine was 86.2 µg/L, with pronounced geographical variations (range 3.52-1079 µg/L). In particular, 26.7 % of the children had urinary iodine less than 50 µg/L and 55.6 % less than 100 µg/L. In pregnant women the median urinary iodine was 95.3 µg/L. Conclusion: It seems that despite iodine prophylaxis the iodine status in the population is still poor in Albania. It seems that efforts should be directed to increase the sense of consciousness in the population and to improve the quality of salt brands actually present on the market.

Keywords: Iodized salt, children, pregnant women, goitre, iodine status, urinary iodine concentration. Përmbajtja: 1. Parathënie IV 2. Pamjaftueshmëria jodike dhe impakti në shëndetin VI human. (Sfondi) 2.1 Pamjaftueshmëria e Jodit dhe shëndeti human, tabloja globale VI dhe ajo e vendit.

a) Shëndeti publik dhe deficencat e mikronutrientëve me prejardhje

nga kequshqyerja.

b) Jodi dhe funksionet e tij në organizmin e njeriut

c) Definicioni dhe etiologjia e çrregullimeve me prejardhje nga deficenca e jodit (IDD).

d) Impakti i deficiencës së Jodit në shëndetin human.

e) Kequshqyerja dhe mungesa e Jodit, impakti i saj në shëndetin publik

f) Progresi global për eleminimin e IDD-së.

2.2 Metodat për identifikimin e IDD-së dhe survejanca e saj. XI

a) Masa e tiroides dhe përhapja e gushës.

b) Jodi urinar

c) Përqëndrimet serike të TSH-it, hormoneve të tiroides dhe tireogloblinës.

2.3 Parandalimi dhe kontrolli i IDD-së . XIV

a) Metodat e korrigjimit të defiçencës jodike

b) Kripa si produkt i përzgjedhur për fortifikimin me jod.

2.4 Vlerësimi dhe monitorimi i programeve për kontrollin e IDD –së. XVII

a) Indikatorët e procesit b) Indikatorët e impaktit

c) Indikatorët e qëndrueshmërisë

2.5 Bashkëpunimi ndër-sektorial si strategji per realizimin me sukses XXI të programit të Jodizimit Universal të Kripës me qëllim eleminimin e IDD-së, 2.6 Avokatia & komunikimi si mjete për mobilizimin e autoriteteve të XXII shëndetit publik dhe për edukimin e publikut.

a) Ligjet, politika dhe avokatia: komunikimi me politikëbërësit.

b) Marketingu social

c) Edukimi i konsumatorit 3. Hipoteza e studimit: 1

4. Qëllimi i studimit: 1

5. Objektivat e studimit: 1

6. Metodologjia e kërkimit: 2

a) Përzgjedhja e indikatorëve të nevojshëm për monitorimin e situatës se IDD-se dhe ecurisë së programit per çrrenjosjen e IDD-se në Shqipëri.

b) Përcaktimi i grup-popullates dhe i madhësisë së mostrës për vlerësimin e impaktit te përdorimit të kripes së jodizuar në shëndetin e popullatës shqiptare.

c) Kriteret metodologjike

d) Përpunimi statistikor i të dhënave. 7. Paraqitja dhe diskutimi i rezultateve 15

a) Të dhënat mbi perdorimin e kripës së jodizuar.

b) Të dhënat mbi situatën e jodurise në popullatën e përzgjedhur.

c) Të dhënat nga vlerësimi i tiroides tek fëmijët d) Rezultatet antropometrike.

e) Analiza ushqimore

f) Diskutim

8. Përfundime dhe Rekomandime 51

a) Përfundime

b) Rekomandime

9. Bibliografia 54

10. Anex 57

I. Parathënie DEFIÇENCA JODIKE DHE JOD-PROFILAKSIA NE SHENDETIN PUBLIK Defiçenca jodike është pasojë e marrjes së pamjaftueshme të jodit të siguruar nëpërmjet ushqimeve. Indikatori më i mirë i gjendjes së jodit është mediana e jodit urinar (UI). Ai është indikator i marrjeve të fundit dietetike të jodit dhe përdoret si një kriter për përcaktimin e rëndesës së defiçencës jodike. Pasoja fiziologjike e defiçencës jodike është hipotiroidizmi. Efektet e tjera shëndetësore të defiçences jodike ndryshojnë në varësi të stadit të jetës dhe përfshijnë crregullimet e riprodhimit, mortalitetin infantil, vonesat e zhvillimit mendor të fetusit, vonesat në rritjen e tij fetale ose postnatale, uljen e aftësive konjitive, kretinizmin dhe gushën endemike, përfshirë edhe gushën nodulare toksike. Aktualisht deficienca e jodit konsiderohet si shkaku kryesor i dëmtimeve të parandalueshme të trurit në nivel botëror. Ky është motivimi bazë pse sot gjithë bota lufton për eliminimin e Çrregullimeve nga Defiçenca Jodike (IDD). Parandalimi i IDD-së është i mundur në sajë të shtimit të jodit në dietë. Metoda më e rekomanduar për shtimin e jodit në dietë, është fortifikimi me jod i kripës për konsum human e shtazor, e cila po zbatohet gjerësisht sot në botë, përfshirë edhe vendin tonë. Kjo, pasi crregullimet nga pamjaftueshmëria e jodit edhe në vendin tonë janë identifikuar prej shume vitesh si një shqetësim serioz i shëndetit publik, për shkak të rezerva të kufizuara natyrore të jodit. Pamjaftueshmëria jodike është ndeshur pothuajse në të gjithe Shqiperinë dhe forma të ashpra të saj janë ndeshur sidomos në disa zona malore. Përballe kësaj situate, bazuar edhe në pervojën e vendeve të tjera, drejtuesit e shëndetit publik në Shqipëri, hartuan një politikë të eliminimit te IDD-se, bazuar në furnizimin ekskluziv me kripë të jodizuar të popullatës shqiptare, si dhe filluan një fushatë ndërgjegjësimi masiv të publikut për të nxitur një rritje të shpejtë të pranimit të kripës së jodizuar dhe rrjedhimisht, edhe konsumin e vazhdueshëm dhe të qëndrueshëm të saj nga ana e popullsisë shqiptare. Pas gjithë këtyre ndërhyrjeve të ndërmarra, implementimi i këtij projekti kërkimor tentoi vlerësimin e progresit për eleminimin e pamjaftueshmërisë jodike në Shqipëri pas futjes së kripës së jodizuar, si strategjia afatgjatë, më e qëndrueshme dhe më e suksesshme për crrënjosjen e defiçences jodike kur ajo paraqitet si problem i shëndetit publik. Ky studim e ka pikënisjen e tij nga Programi i Bashkëpunimit Shkencor dhe Teknologjik midis Shqipërisë dhe Italisë, (i mbështetur nga Ministria e Arsimit dhe

Shkencës e Shqipërisë), i cili bëri të mundur trajnimin tim pranë Klinikës së Endokrinologjisë dhe Mjekësisë Nukleare në Spitalin e Bolzanos, lidhur me implementimin e jodprofilaksisë si mënyra më efikase për përmirësimin e gjendjes së jodit në popullatat jod-deficiente. U zgjodh pikërisht Provinca Autonome e Bolzanos pasi kjo provincë ka qenë e njohur për shkallën e lartë të deficencës jodike në popullatë dhe rezultatet e shkëlqyera që punonjësit e shëndetit kanë arritur në eleminimin e deficiencës jodike, nëpërmjet zbatimit të programit të përdorimit universal të kripës së jodizuar. Më pas ky studim u mbështet nga Instituti i Shëndetit Publik dhe zyra e UNICEF-it në Tiranë të cilët bënë të mundur realizimin e studimit në nivel kombëtar dhe përdorimin e një seti të plotë indikatorësh për vlerësimin e progresit për eleminimin e deficencës jodike në popullatën shqiptare. Dua të theksoj rolin dhe kontributin e cmuar të:

• Ministrisë Shqiptare të Shëndetësise, Komitetit Kombëtar të IDD-së. • Klinikës së Endokrinologjisë pranë Universitetit “Nënë Tereza” të Tiranës. • Laboratorit të Analizave të Ujit, pranë Agjensisë së Mjedisit të Bolzanos, • Laboratorit të Kimisë Ushqimore, pranë Institutit të Shëndetit Publik, Tiranë • Drejtorive të Kujdesit Shëndetësor Parësor të të gjithë rretheve që u perfshinë

në këtë studim, të cilët mbeshtetën dhe bashkëpunuan për hartimin dhe realizimin e këtij studimi.

Një mirënjohje e vecantë është për Prof. Ylli SAROLLIN, udhëheqësi shkencor i disertacionit.

2. Pamjaftueshmëria jodike dhe impakti në shëndetin human. (Sfondi)

2.1 Pamjaftueshmëria e Jodit dhe shëndeti human, tabloja globale dhe ajo e vendit.

a) Shëndeti publik dhe deficencat e mikronutrientëve me prejardhje nga

kequshqyerja. Mbi 2 miliardë njerëz në botë vuajnë sot nga defiçencat e mikronutrientëve, (5) (8) të shkaktuara kryesisht nga një dietë e varfër me vitamina dhe minerale. Rëndësia e këtyre defiçencave për shëndetin publik varet nga magnituda dhe pasojat e tyre në shëndet. Faktorët kyç të këtyre Defiçencave (5) janë: Varfëria, mungesa e mundësisë për të marrë ushqime të shumëllojshme, mungesa e njohurive mbi praktikat e përshtatshme të ushqyerjes, marrjet e pakta nga dieta dhe biodisponueshmëria e ulët nga ushqimet; incidenca e lartë e sëmundjeve infektive, infeksionet e shpeshta nga parazitët, diarrea, dhe çrregullimet e ndryshme nga keqpërthithja (malabsorbimi); kërkesat e larta fiziologjike në rritje gjatë shtatzënisë dhe laktacionit; mungesa e shërbimeve sociale, analfabetizmi, niveli i ulët arsimor, gjendja e dobët ekonomike dhe varfëria, etj Kequshqyerja nga mikronutrientët ka qenë e përhapur kryesisht në vendet e industrializuara, por akoma më shpesh po ndeshet tashmë edhe në vendet në zhvillim. Rreth 700 milionë persona vuajnë nga forma klinike të këtyre defiçencave dhe mbi 2 miliardë janë të prekur nga format sub-klinike. Kequshqyerja mund të prekë të gjitha grupmoshat, por fëmijët e vegjël dhe gratë e moshës riprodhuese janë më të riskuar për zhvillimin e defiçencave nga mikronutrientët. Kequshqyerja nga mikronutrientët ka shumë efekte negative në shëndetin e njeriut, por vetëm një pjesë e tyre është klinikisht e dukshme (5). Tridhjetë për qind e popullsisë së botës rezulton sot e prekur nga defiçenca e hekurit, jodit ose vitaminës A. (5) Përveç këtyre tre problemeve të mëdha të shëndetit publik, defiçencat e mikronutrientëve të tjerë si zinkut, kalciumit, acidit folik dhe vitaminave të tjera janë shumë të përhapura në botën në zhvillim. Por, defiçencat e këtyre tre mikronutrientëve, për shkak të përhapjes së tyre të gjerë në nivel global, kanë tërhequr më shumë vëmendjen. Në lidhje me përhapjen, shkaqet dhe kontrollin e pamjaftueshmërisë së tyre ka tashmë një informacion të konsiderueshëm në dispozicion të specialistëve të shëndetit publik.

b) Jodi dhe funksionet e tij në organizmin e njeriut Jodi është një element shumë i rëndësishëm për jetën. Ai është i nevojshëm për rritjen dhe zhvillimin që në periudhën fetale. Një personi i nevojiten mesatarisht 150 mg jod/ditë, me qëllim (59) përmbushjen e nevojave të organizmit. Gjatë gjithë jetës së tij sasia e jodit që i nevojitet është rreth një lugë caji. Jodi është një element esencial i hormoneve të tiroides. Defiçenca e jodit në organizëm çon në prodhimin e pamjaftueshëm të këtyre hormoneve, duke prekur kështu pjesë të ndryshme të trupit të

njeriut, duke shkaktuar një numër patologjish që njihen me emrin Crregullimet nga Defiçenca Jodike (IDD- Iodine Deficiency Disorders). Defiçenca jodike vazhdon të jetë një problem i madh i shëndetit publik për shumë popuj në të gjithë botën, veçanërisht për fëmijët e vegjël dhe gratë shtatzëna. Kjo defiçence shkakton jo vetëm gushë por mund të sjellë aborte, lindje të parakohshme, vonesa në rritjen fizike dhe mentale, dëmtime të pakthyeshme të trurit dhe zhvillim psikomotor të vonuar të fetusit, foshnjës apo femijës. Ajo ul aftësitë përqëndruese të të mësuarit tek fëmijët si dhe prek gjithashtu funksionet riprodhuese. Aktualisht deficienca e jodit konsiderohet si shkaku kryesor i dëmtimeve të parandalueshme të trurit në nivel botëror. Ky është motivimi bazë pse sot gjithë bota lufton për eliminimin e çrregullimeve nga Defiçenca jodike (IDD-ja).

c) Definicioni dhe etiologjia e çrregullimeve me prejardhje nga Pamjaftueshmëria e jodit (IDD).

Çrregullimet nga Defiçenca Jodike (39) i referohen të gjitha pasojave nga mangësia e jodit në një popullatë, të cilat mund të parandalohen nëpërmjet sigurimit të marrjeve të duhura të sasisë së jodit nga kjo popullatë. Defiçenca jodike ndodh kur marrjet e jodit bien poshtë niveleve të nevojshme, duke bërë që tiroidja të mos jetë në gjendje të sintetizojnë sasi të mjaftueshme të hormone-ve tiroidale. Niveli i ulët i hormoneve të tiroides në gjak në këtë rast është faktori kryesor përgjegjës për dëmtimin e zhvillimit të trurit dhe efekteve të tjera të dëmshme të njohura së bashku si "Çrregullimet nga Defiçenca Jodike (8). (Tabela 2.1) Tabela 2.1: Spektri i crregullimeve nga deficenca e jodit tek njerëzit:

Grupet fiziologjike Pasojat shëndetësore nga Defiçenca jodike Fetusi Aborte, lindje e parakohshme, deficencë

mendore,defekte psikomotore, shurdh-memeceri, dëmtime të pakthyeshme të trurit,

I porsalinduri Rritje e mortaliteti perinatal, vonesa mendore, dhe zhvillim të prapambetur fizik.

Fëmijët dhe adoleshentët Rritje të mortalitetit infantil, vonesa progresive në zhvillimin mendor dhe fizik, ngathtësi, ulje te përqëndrimit, etj

Tek të rriturit Gusha me të gjithë komplikacionet shoqëruese.

Për të gjithë popullatën Gusha, hipotiroidizëm, dëmtime mendore të pakthyeshme, ndjeshmëri më të lartë ndaj rrezatimit bërthamor, etj

Adapted from BS Hetzel 1983 (7) Jodi është një element kimik natyror. Ai gjendet në forma të ndryshme kimike, ku më të rëndësishmet janë joduri, jodati dhe jodi esencial. Jodi është i pranishëm në sasi të mjaftueshme dhe konstante në ujin e detit, por shpërndarja e tij në tokë dhe ujrat e rrjedhshëm është e pabarabartë.(19)

Mangësia e jodit është veçanërisht e ndeshur në zonat malore (p.sh. Himalajet, Ande, Alpet) dhe zonat me përmbytje të shpeshta, por edhe shumë zona të tjera paraqiten gjithashtu jod-deficiente (p.sh. Afrika Qëndrore, Azia Qëndrore, pjesa më e madhe e Evropës përfshirë edhe Shqipërinë). Jodi është pjesë thelbësore e strukturës kimike të hormoneve të tiroides. Tiroidja vetë prodhon dy hormone, tiroksinën (T4) dhe trijodotironinën (T3), të cilat lëshohen në gjak dhe arrijnë në organe target, veçanërisht në mëlçi, veshka, muskuj, zemër dhe tru. Hormonet e tiroides veprojnë në keto organe duke ndikuar në shumë reaksione të ndryshme kimike, që zakonisht kanë të bëjnë me prodhimin e proteinave kyçe. Që organizmi të funksionojë mirë, ai duhet të ketë nivelin e duhur të këtyre hormoneve. Defiçenca jodike ndodh kur marrjet e jodit bien poshtë niveleve të rekomanduara. (shih më poshtë tabela 2.2). Tabela 2.2: Marrjet e Rekomanduara të Jodit sipas UNICEF, WHO (36).

• 90 μg - për fëmijët parashkollor (0-59 muaj); • 120 μg - për nxënësit (6 deri në 12 vjet); • 150 μg - për adoleshentët (mbi 12 vjet) dhe të rriturit; • 250 μg- për gratë shtatzëna dhe ne periudhën e laktacionit

Faktori kryesor përgjegjës për defiçencen jodike është marrja e ulët e jodit nga dieta (9). Kjo ndodh në popullsitë që jetojnë në ato zona ku toka ka një përmbajtje të ulët të jodit si pasojë e shkrirjes së akullnajave ose efekteve të përsëritura të tretjes së borës, largimit te ujërave dhe reshjeve të mëdha. Në këto zona të globit jodi largohet nga toka nëpërmjet ujërave rrjedhëse, në etapat e ndryshimeve gjeologjike dhe është transportuar nga lumenjtë dhe përrenjtë deri në det. Kështu konsumimi i të lashtave të rritura në këto toka të varfëruara nga jodi nuk siguron tek individi sasitë e mjaftueshme të jodit nga dieta.

d) Impakti i deficiencës së Jodit në shëndetin human.

Fillimisht defiçenca jodike konsiderohej si një problem i vogël, që shkaktonte gushën. Vetë gusha shpesh shihej si një cen i papëlqyer apo njollë beninje kozmetike. Tashmë eshte e njohur se efektet e mungesës së jodit në zhvillimin e trurit përbëjnë një kërcënim për zhvillimin social dhe ekonomik të shumë vendeve. (19) Defiçenca jodike, me efektet e saj në zhvillimin e trurit, ka cuar miliona njerëz në një jetë me perspektiva të pakta dhe zhvillim të prapambetur të vazhdueshem. Njerëzit që jetojnë në zonat e prekura nga defiçenca e rëndë jodike paraqiten me një koeficient inteligjenc (IQ) deri në 13, 5 pikë më të ulet se njerëzit e komuniteteve që banojnë në zona pa mangësi jodi, ndërsa kretinizmi prek 5-15% të popullsisë së këtyre zonave (10). Kjo deficencë mentale ka një efekt të menjëhershëm në kapacitetin e të mësuarit të fëmijës, shëndetin e grave, cilësinë e jetës në komunitet, dhe produktivitetin eko-nomik. Kretinizmi është forma më ekstreme klinike e IDD-së. ( 40) Për nga rëndësia per shëndetin publik ka më shumë vlerë grada e dëmtimive të trurit dhe reduktimit të kapacitetit konjitiv, pasi ato prekin gjithë popullatën (11). Si rezultat i

kësaj, aftësia mendore e fëmijëve dhe të rriturve te presupozuar normal dhe që banojnë në zona me defiçence jodike, është me e ulët në krahasim me atë cka duhej të ishte. Defiçenca ul edhe mbijetesën e fëmijëve, shkakton gushën, dhe pengon rritjen dhe zhvillimin e tyre. Fëmijët jod-deficentë mund të rriten apatikë, me vonesa progresive në zhvillimin mendor dhe fizik, të ngathtët, dhe me shkallë të ulët përqëndrimi. Në gratë shtatzëna defiçence jodike shkakton aborte, vdekshmëri fetale, dhe komp-likime të tjera. Periudha më kritike per fetusin paraqitet nga tremujori i dytë i shtatzënisë deri në vitin e tretë pas lindjes (8, 9). Nga ana tjetër ndër të gjitha crregullimet e tjera të shkaktuara nga deficenca e nutrientëve, IDD-ja është çrregullimi më i lehtë dhe më pak i kushtueshëm për t’u parandaluar. Shtimi në mënyrë konstante i një sasie të vogël jodi në kripën që njerëzit konsumojnë çdo ditë është ajo çka nevojitet per ta parandaluar shfaqjen e IDD-se. Sot ekzistojnë mënyra efektive dhe të përballueshme për të parandaluar defiçencen jodike dhe problemet që ajo shkakton. Mënyrat me rezultative janë jodizimi i kripës, dhe monitorimi efektiv e sistematik i gjendjes ushqyese të jodit (pjesë e të cilit është edhe ky punim). Realisht eliminimi i IDD-së është sot një çështje kritike e zhvillimit, që meriton prio-ritet.

e) Kequshqyerja dhe mungesa e Jodit, impakti i saj në shëndetin publik

• Situata e IDD-së në nivel global Globalisht 2.2 miliardë njerëz (38% e popullsisë së botës) jetojnë në zona me mangësi jodi dhe në risk prej komplikimeve të saj (12). Prej këtyre 285 milion (36.4%) janë fëmijë të moshës shkollore. Rreth 655 milion njerëz janë me gushë, 26 milion kanë dëmtime të trurit nga munge-sa e jodit dhe 5,7 milion prej tyre janë kretin. Rajonet e WHO-se, të renditura sipas numrit absolut të njerëzve të prekur janë Azia Jug-Lindore, Evropa, Paqësori Perëndimor, Afrika, Mesdheu Lindor dhe Amerika. Prevalenca më e ulët është gjetur në Amerikë 10.1% dhe Paqësorin Perëndimor 25.7% ndërsa përhapja më e lartë në Europë 59.9%. ( 34) Edhe pse ekzistojnë xhepa me defiçence të rëndë jodike, rreth 80 % e kësaj deficience luhatet nga forma e lehtë në ate të mesme. Në Evropën Perëndimore dhe Qëndrore mbi gjysma e popullsisë është në risk për defiçence jodike. Rreth ¼ e vendeve ku IDD-ja përbën një problem të shëndetit publik kanë programe të dobëta ose nuk kanë fare programe të shëndetit publik që t’i adresohen këtij pro-blemi (13). Pavarësisht këtyre statistikave, gjendja e përgjithshme globale e defiçencës jodike që nga viti 2003 po paraqet përmirësime duke reflektuar faktin se strategjia aktuale e jo-dizimit të kripës është efektive. (46) Sot ka më pak vende ku mungesa e jodit konsiderohet të jetë një problem i shëndetit publik se sa kanë qenë në vitin 2003. Megjithatë, akoma 47 vende vazhdojnë të kenë probleme nga mungesa e jodit (6). Në disa pjesë të botës, si për shembull, në disa pjesë të Evropës Lindore dhe Perëndi-more, defiçenca jodike është rishfaqur në formën e saj subklinike, edhe pse ishte eli-minuar më parë. Kjo nënvizon nevojën për forcimin e sistemit te survejancave per kontrollin sistematik te gjendjes se jodit në nivel global.

Korrigjimi i defiçencës jodike, kur kryhet në kohën e duhur, pakëson ose eliminon të gjitha pasojat e saj. Kur dieta përmban jod të shtuar ndeshet vazhdimisht ulja e rasteve të reja (incidencës) të IDD-së, ndërsa kur programet e kontrollit të IDD-së në një popullatë dikur jod-defiçente ndërpriten, rindeshet përsëritja e IDD-së (5).

• Situata e IDD-së në Shqipëri dhe impakti i saj në shëndetin publik Shqipëria është një vend me rezerva të kufizuara natyrore të jodit. Nivelet e këtij mikroelementi në ujin e pijshëm dhe në ushqime janë shumë të ulta. Ky fakt është i lidhur ngushtë me crregullimet si pasojë e pamjaftueshmërisë jodike në vendin tonë. Prevalenca e gushës në fëmijë të moshës 7-14 vjec në zonat ku uji nuk përmban jod është 78-92% ndërsa aty ku përmbajtja e jodit në ujë është 8.95µg/l, prevalenca e gushës është vetëm 15.25%.(1) Në vitin 1980 një survejancë kombëtare tregoi që defiçenca jodike ishte endemike në vend me një prevalencë të gushës (TGR) ndërmjet 41% dhe 92% (2). Survejanca të shkeputura konfirmojnë shkallën e rëndë të IDD-së në vendin tonë. Në vitin 1994, TGR e përcaktuar me ultratingull në 241 fëmijë në 4 fshatra në Veri ishte 28.9%. Një survejancë me 32 klastera në 2395 fëmijë 8-10 vjec në 1993 gjeti një mesatare të ekskretimit urinar të jodit ndërmjet 2-49µg/L dhe prevalencë të IDD-së 97,: me një gradë defiçence 63% e rëndë, 30% e moderuar, 5% e lehtë (3). Në të njëjtin vit 33% e të sapolindurve në qytetin e Tiranës kishin një nivel në gjak TSH>5mU/L. Një studim i marsit te vitit 2003 në 826 fëmijë të 7 shkollave të rrethit të Korcës referoi një medianë të UI-së prej 17µg/L dhe 45µg/L respektivisht për zonën rurale dhe urbane (4). Shqipëria ka marrë disa masa të rëndësishme për të vendosur bazat e një programi të suksesshëm të kontrollit të IDD. Këto përfshijnë: Krijimin e Komitetit Kombëtar të IDD; nxjerrjen e një VKM-je të Këshillit të Ministrave per: “Importin e kripës së gjellës së jodizuar” ku për herë të parë u përcaktuan standardet kombëtare mbi nivelet e jodit në kripë; implementimin e disa fushatave sensibilizuese në lidhje me këtë problem si dhe ngritjen dhe funksionimin e Sistemit Kombëtar për Monitorimin e cilësisë së kripës së jodizuar sipas niveleve. Përvoja e viteve të mëvonshme për plotësimin e kuadrit ligjor në lidhje me jodizimin universal të kripës çoi në hartimin e Ligjit Nr. 9942, datë 26.06.2008 “Për parandalimin e çrregullimeve të shkaktuara nga pamjaftueshmëria e jodit në organizmin e njeriut“ (35). Ky ligj përfshinte gjithë gamën e veprimtarive, që nga importi, prodhimi dhe deri tek konsumatori, duke realizuar që konsumatori në mënyrë të drejtë për drejtë, por edhe të tërthortë të konsumojë vetëm kripë të jodizuar Pas gjithë këtyre ndërhyrjeve të ndërmarra, implementimi i këtij projekti kërkimor tenton vlerësimin e progresit për eleminimin e pamjaftueshmërisë jodike në Shqipëri pas futjes së kripës së jodizuar, si strategjia afatgjatë, më e qëndrueshme dhe më e suksesshme për crrënjosjen e defiçences jodike kur ajo paraqitet si problem i shëndetit publik. Indikatorët e përzgjedhur për këtë studim ishin: nivelet e jodit në urinë, ekzaminimi i gjendrës tiroide me palpim dhe ekografi, nivelet e jodit në kripë në nivel familjeje (7).

f) Progresi global për eleminimin e IDD-së. Ndërmjet 1994 dhe 2006, numri i vendeve që kryejnë vlerësimin e jodit në urinë në nivel kombëtar është rritur në 94, dhe falë këtyre studimeve janë tashmë të dispo-nueshme të dhëna mbi defiçencen jodike në mbi 92% të popullsisë botërore. Nuk ka

ende të dhëna për 63 vende, të cilët bashkë përfaqësojnë rreth 8 % të popullsisë botërore. (41) Në bazë të studimeve kombëtare/lokale të kryera në 130 shtete, rezulton se në 83 vënde IDD-ja nuk është më një problem i shëndetit publik, në krahasim me vitin 1993 ku progresi ishte arritur vetëm nga 4 vende (6). Marrja e jodit (reflektuar nga përqëndrimi mesatar i jodit urinar) në 83 vende të tjera është si vijon: "adeguat (100-199 µg/l) " ose "mbi nivelin e rekomanduar (200-299 µg/l) " në 76 vende; dhe "me teprice ( ≥ 300 µg/l) " në 7 vende. Aktualisht 70% e familjeve në të gjithë botën kanë qasje për (dhe përdorin) kripë të jodizuar (14) dhe 34 vende kanë arritur eleminimin e deficencës jodike nëpërmjet jodizimit universal të kripës. Ndërkohë që mbi 120 shtete janë duke implementuar programin e jodizimit të kripës (përfshirë këtu edhe Shqipërinë). 2.2 Metodat për identifikimin e IDD-së dhe survejanca e saj. Në të kaluarën, Defiçenca jodike në një rajon të caktuar konsiderohej e lidhur me disa karakteristika të caktuara gjeografike si p.sh: me praninë e vargjeve malore dhe fu-shave aluviale, me vendet në lartësi të mëdha dhe në distanca të konsiderueshme nga deti. Kjo konfirmohej nga prevalenca e lartë e gushës që ndeshej shpesh në popullsinë e këtyre zonave. Megjithatë, vlerësimi i IDD-se nëpërmjet matjes së jodit në urinë apo dhe metodave të tjera treguan që IDD-ja mund të ndeshet në zona pa asnjë nga këto karakteristika. Në fakt defiçencë jodike sinjifikative është gjetur edhe: • në zona ku prevalenca e gushës ka qenë e ulët dhe nuk shfaqet si problem; • në zonat bregdetare; • në qytete të mëdha; • në vende shumë të zhvilluara; • në zona ku defiçenca jodike është konsideruar e eliminuar. Përhapja e IDD-së është më e madhe se sa mendohej më parë. Për këtë arsye disa shtete kanë filluar ta konsiderojnë të gjithë vendin në risk për pamjaftueshmëri jodike, dhe ta trajtojnë të gjithë popullsinë si një target për kontrollin e IDD-së me anën e përdorimit të kripës së jodizuar. Nevoja për të qenë vazhdimisht vigjilentë nxjerr ne pah rëndësinë e kryerjes së survejancave periodike të jodit në urinë ne të gjitha vendet e riskura, përfshirë edhe vendet ku IDD-ja konsiderohet nën kontroll. Me qëllim përcaktimin e nevojës dhe natyrës së ndërhyrjeve për korrigjimin e jodit në zonat jod-deficiente kryhet fillimisht vlerësimi i gjendjes se jodit në nivel popullate. Së pari, problemi vlerësohet me anë të prevalencës dhe gradës së gushës. Kur zma-dhimi i gushës është i vogël, diagnostikimi apo përcaktimi i gradës së saj është i vështirë. Në këtë rast kryhet testimi i urinës për sasinë e jodit të ekskretuar dhe në bazë të vlerave të përftuara përcaktohet edhe serioziteti i problemit në shëndet publik (15) . Kur nevojiten informata më të hollësishme bëhet vlerësimi i niveleve jo normale të hormoneve (p.sh. TSH-it). Tradicionalisht prania e defiçences jodike është diagnostikuar, me anë te konstatimit me sy të lirë të gushës. Në shekujt e kaluar, në disa pjesë të Evropës, gusha ishte aq e zakonshme saqë konsiderohej normale. Kur madhësia e saj ishte modeste, ishte

madje edhe kozmetikisht e dëshirueshme, sic shprehet edhe në disa nga portretet e Rilindjes. Megjithatë, testimi i jodit urinar dhe metoda të tjera për diagnostikimin e defiçencës jodike, kanë demonstruar se çrregullimet nga mangësia e jodit mund të ndeshen edhe në shumë zona të tjera, ku prevalenca e gushës me palpim nuk ka treguar asnjë problem të shëndetit publik (15). Nivelet e gushës mbeten të dobishme për vlerësimin fillestar të problemit, por aktualisht nuk janë të përshtatshme për qëllime monitorimi. Shumë vende vazhdojnë të përdorin TGP-të (total goitre prevalence) kur përsh-kruajnë situatën e tyre kombëtare, shpesh për shkak të mungesës të matjeve të tjera. Megjithatë në dekadën e kaluar, një numër vendesh gjithmone në rritje kanë filluar të përdorin Jodin Urinar (madje edhe për një vlerësim fillestar te defiçences jodike) ne vendet e tyre.

a) Masa e tiroides dhe përhapja e gushës.

Madhësia e gjëndrës tiroide varet nga sasia e jodit të siguruar nga dieta. Kështu volumi i tiroides rritet nëse organizmi nuk merr sasinë e duhur të jodit. Prevalenca e gushës është një tregues i vonuar i defiçences jodike, duke qenë se ky zmadhim i tiroides ndodh gjatë një intervali kohor që varion nga disa muaj në disa vjet (15, 16). Tradicionalisht madhësia e tiroides përcaktohej me anë të inspektimit dhe palpimit, por ultrasonografia e tiroides ofron një metodë më të saktë dhe më objektive. Ajo tashmë përdoret në disa rajone të botës, në veçanti në Evropë dhe ka gjasa që të përdoret më gjerësisht në të ardhmen. Vlerat normative për volumin e tiroides së matur me ultrasonografi shprehen si një funksion i moshës, gjinisë dhe sipërfaqes trupore (17). Një gjëndër tiroide konsiderohet si gushë kur vëllimi i saj është mbi percentilen 97, e përcaktuar për moshë, gjini dhe sipërfaqe trupore të popullatave të mangëta në jod. Prevalenca e gushës në popullata me marrje të mjaftueshme të jodit është nën 5% (15). (shih tabelën 2.3 më poshtë) Tabela 2.3: Kriteret epidemiologjike për vlerësimin e gradës së IDD-së, në bazë të prevalencës së gushës në fëmijët e moshës shkollore.

Shkalla e IDD së e shprehur % të numrit total të femijëve të ekzaminuar.

Nr. fëmijëve me gushë % Pa E lehtë E mesme E rëndë

0.0-4.9% 5.0-19.9% 20.0-29.9% ≥30%

b) Jodi urinar

Jodi urinar (UI) është një marker i mirë i marjeve dietike ditore të jodit, pasi pjesa më e madhe e jodit të absorbuar ekskretohet nëpërmjet urinës. Por duke qenë se nivelet individuale të jodit në urinë variojnë nga dita në ditë, shpesh edhe brenda ditës, këto të dhëna përdoren zakonisht për vlerësimin e marrjeve dietetike të jodit në nivel popullate. Tashmë jodi urinar është indeksi i zgjedhur për vlerësimin e shkallës së defiçences jodike, si dhe për monitorimin dhe vlerësimin e korrigjimit të saj (15). Përvoja ka treguar se përqëndrimet e jodit urinar të matura në kampionet e urinës së

mëngjesit, kur kryhen me metodologjinë e duhur, sigurojnë një vlerësim të saktë të gjendjes së jodit në popullatë (18). Kjo metodë vlerëson marrjen e jodit nga ushqimi në kohën e matjes (fotografi casti), ndryshe nga madhësia e tiroides e cila pasqyron marrjen e jodit nga dieta për periudha më të gjata, në muaj apo vite. Prandaj, shpesh gusha vazhdon të jetë e pranishme edhe kur popullata ka arritur marrjen e mjaftueshme të jodit nga dieta (në bazë të përqendrimit mesatar të jodit në urinë.) (19) Për të parë statusin e jodit dietetik në një popullatë të perzgjedhur, vlera e medianës së jodit urinar konsiderohet më e dobishme se vlera e mesatares, pasi vlerat e jodit urinar në popullata zakonisht janë të shpërndara jo normalisht. (19) Tabela në vazhdim tregon kriteret epidemiologjike që rekomandohen aktualisht për vlerësimin e jodit nga dieta, bazuar në përqëndrimet mesatare të UI-së në fëmijët e moshës shkollore (15). Tabela 2.4: Kriteret epidemiologjike për vlerësimin e jodit nga dieta, në bazë të përqendrimit mesatar te UI-së së matur në fëmijët e moshës shkollore.

Mediana e jodit urinar (μg / l) Marrjet e jodit Jodi nutricional <20 Te pamjaftueshme Pamjaftueshmëri e rëndë jodike

20-49 Te pamjaftueshme Pamjaftueshmëri e mesme jodike

50-99 Te pamjaftueshme Pamjaftueshmëri e lehte jodike

100-199 Te mjaftueshme Optimal

200-299 Më shumë se të mjaftueshme Risk për hipertiroidizëm të induktuar nga Jodi në grupet vulnerabël, brenda 5-10

vjetesh nga futja e kripës së jodizuar.

≥ 300 Te tepërta Risk për pasoja negative në shëndet (si hipertiroidizmi i

induktuar nga jodi, apo sëmun- djet autoimmune të tiroides)

Burimi: OBSH / UNICEF / ICCIDD (15)

c) Përqëndrimet serike të TSH-it, hormoneve të tiroides dhe

tireogloblinës. (Matja e përbërësve të gjakut).

Efektet e defiçencës jodike pasqyrohen edhe nga ndryshimet e niveleve të TSH-it, hormoneve të tiroides dhe tireoglobulinës në serum. Në popullatat jod-defiçente është tipike rritja e TSH-t dhe e trijodotironinës në se-rum, (T3), ndërsa nivelet e tiroksinës (T4) ulen, në raport me popullatën e shën-doshë. Megjithatë, të gjitha këto indekse mund të jenë ende brenda vlerave normale edhe në praninë e një defiçence jodike, pasi nuk janë aq të ndjeshëm sa për të vle-rësuar nivelet e lehta të pamjaftueshmërisë jodike, përveçse rastet e rënda të saj.

Tireoglobulina serike (Tg) përfaqëson një indeks shumë të ndjeshëm të një gjendje tiroideje të hiperstimuluar (19) . Në zonat endemike TSH-i neonatal në serum është shpesh i lartë për shkak të hiper-sensitivitetit të neonatëve ndaj efekteve të defiçences jodike. I vetmi tregues, i cili parashikon më së miri dëmtimet e trurit dhe prapambetjen e zhvillimit intelektual të foshnjës është TSH-i neonatal i ngritur. Kështu dy elementë të gjakut: TSH-i dhe tireoglobulina mund të shërbejnë si indi-katorë survejance. Ndërsa përcaktimi serik i hormoneve të tiroides zakonisht nuk është i rekomanduar pasi këto teste janë më të vështira, më të kushtueshme dhe indikatorë më pak sensitivë (19).

2.3 Parandalimi dhe kontrolli i IDD-së . Strategjia e rekomanduar për kontrollin e IDD-së bazohet në korrigjimin e mangësi-së me anë të sigurimit të jodit të nevojshëm për organizmin. Komponentët kryesorë të nevojshëm për zbatimin e kesaj strategjie janë katër:

• korrigjimi i defiçencës jodike, • monitorimi dhe vlerësimi i programeve për kontrollin e IDD –së, • bashkëpunim ndër-sektorial, • avokatia dhe komunikimi për mobilizimin e autoriteteve të shëndetit publik dhe

për edukimin e publikut. a) Metodat e korrigjimit të defiçencës jodike

Metodat kryesore për korrigjimin e defiçencës jodike në popullatë duke rritur marrjen e jodit janë: dieta e larmishme, suplementimi dhe fortifikimi i ushqimit.

• Dieta e larmishme dhe Suplementimi (shtesat) me jod Një dietë e larmishme do të thotë rritje e konsumit si në sasi dhe në llojshmëri të ushqimeve të pasura me jod. Mënyra më e preferuar për përmirësimin e ushqyerjes së një popullate është dieta e larmishme, sepse ajo përmirëson marrjen e shumë përbërësve ushqimor në të njëjtën kohë (jo vetëm të mikronutrientit në fjale). Jodi është i pranishëm në florën (vecanërisht algat) dhe faunën detare. Burime të tjera jodi janë qumështi dhe nënproduktet e tij si kosi, djathi etj. Po kështu veza është një burimi i mirë i jodit të absorbueshem nga organizmi, soja, spinaqi, brokoli etj. (42) Megjithatë si një strategji për të luftuar defiçencën jodike, metoda e dietës së larmishmi ka kufizimet e saj, ku ndër më të rëndësishmet përmendim: nevojën për të ndryshuar sjelljen, nevojën për edukimin e popullatës mbi ushqimet që përmbajnë jod, dhe niveli i ndryshem ekonomik i individëve. Suplementimi është termi i përdorur për të përshkruar sigurimin e dozave relativisht të mëdha të mikronutrientëve, zakonisht në formën e tabletave, kapsulave ose shurupeve. Kjo metodë ka përparësinë e furnizimit me një sasi optimale të një lënde ose grup lëndësh ushqyese të veçanta, dhe shpesh është mënyra më e shpejtë për të kontrolluar defiçencat në individët që janë identifikuar defiçent. Në vendet në zhvillim, programet e suplementimit janë përdorur gjerësisht për të siguruar jodin, hekurin, acidin folik apo vitaminën A për grupet në nevojë. Por

furnizimi jo i rregullt me suplemente apo hezitimi i individëve për t’i përdorur ato bëhen shpesh pengesa për suksesin e kësaj metode. (5) Shtesat e para të jodit të përdorura kanë qenë në formën e një solucioni oral të jodit si Lugoli, i cili jepej çdo ditë. Pas Luftës së Dytë Botërore u bë një progres i konside-rueshëm në reduktimin e IDD-se me anë të përdorimit të formave vajore të jodit (fi-llimisht intramuskulare) dhe në vitet 1990, nëpërmjet administrimit oral të kapsulave vajore të jodit. Administrim oral i kapsulave vajore të jodit ka disa përparësi ne krahasim me formën intramuskulare pasi kapsula nuk ka nevojë për kushte të veçanta të ruajtjes ose per personel të trajnuar për injeksion, dhe ajo mund të jepet ne nje doze te vetme një herë në vit. Megjithatë krahasuar me kripën e jodizuar, kapsulat vajore janë më të shtrenjta dhe shpërndarja e tyre mund të jetë e vështirë pasi kërkon kontakt të drejtpërdrejtë me çdo person. Me futjen në shkallë të gjerë të përdorimit të kripës së jodizuar, përdorimi i kapsulave vajore tani rekomandohet vetëm për popullatat që jetojnë në zonat endemike me defi-çence të rëndë dhe ku nuk ka qasje në kripë jodizuar.

• Fortifikimi i ushqimeve me jod Fortifikimi i ushqimeve është shtesa e qëllimshme e një ose më shumë mikronutrientëve në ushqime të veçanta, në mënyrë që të rritet marrja e këtyre mikronutrientëve, me qëllim korrigjimin ose parandalimin e një defiçence të demonstruar dhe për përfitime në shëndet. Shpesh në një produkt të vetëm ushqimor mund të shtohet një mikronutrienti i vetëm, ose një kombinim mikronutrientësh. Ndikimi në shëndetin publik i fortifikimit të ushqimit varet nga një numër parametrash, por më të rëndësishmit janë niveli i fortifikimit, aftësia e fortifikuesve për t’u përthithur nga organizmi, dhe sasia e konsumit të ushqimit të fortifikuar. Defiçencat e 'makro' dhe 'mikro' nutrientëve shpesh bashkëkzistojnë dhe që të dyja format ndikojnë në rritjen fizike, zhvillimin mendor dhe imunitetin.(5) Përdorimi i ushqimeve të fortifikuara mund të zgjidh të dyja këto probleme. Kështu edhe fortifikimi i ushqimeve me jod konsiderohet një mënyrë efektive për të luftuar defiçencën e këtij mikronutrienti. Gjatë shekullit të kaluar janë fortifikuar me jod shumë ushqime të përzgjedhura si: buka, qumështi (20), uji dhe mielli i grurit (21). Nga një këndvështrim teknik i çështjes, shtimi i kripës së jodizuar në bukë ka treguar se është një mënyrë efektive për sigurimin e një sasie konstante të jodit me dietë vetëm në ato vende ku buka është ushqim baze. Megjithate ka disa kufizime qe pengojnë përdorimin masiv të bukës si një mjet për fortifikimin me jod , ku mund të përmenden: mungesa e një qendre të centralizuar të prodhimit të bukës e cila e bën të vështirë monitorimin e procesit të fortifikimit dhe niveleve të jodit në produktin final; konsumi i një sasie të ndryshueshme buke në nivel popullate, dhe larmia e llojeve të bukës që prodhohet (5). Jodi në qumësht i siguruar nëpërmjet shtimit të jodit në produktet e bulmetit me origjinë kryesisht nga qumështi i lopës është përdorur si një instrument për kontrollin e defiçencës jodike në vende të ndryshme si : Evropa Veriore, Britania, Irlanda e Veriut dhe SHBA-të. (43) Megjithate llojshmëria e qumështeve të përdorur nga popullata e bën atë një mjet jo të përshtatshëm për fortifikimin me jod.

Uji është gjithashtu një mjet potencial për fortifikimin me jod pasi ai konsumohet cdo ditë (43). Por në raport me kripën, limitimi i përdorimit të tij vjen si pasojë e ekzistencës së një numri shumë të madh burimesh ujore dhe shpërhapjes së tyre. Për më tepër edhe jodi vetë ka stabilitet të kufizuar në burimet ujore. Kjo e bën jodizimin e ujit shumë te vështirë për t’u kontrolluar dhe jo të përshtatshëm si një mjet i përzgjedhur për fortifikim me jod. Megjithate në disa vende jodizimi i ujit është përdorur me sukses si metoda më e përshtatshme për korrigjimin e defiçencës jodike (psh në Tailand, Afrikën Qëndrore, Mali, Malajzi, Itali, etj) (5) b) Kripa si produkt i përzgjedhur për fortifikimin me jod.

Kripa është ushqimi më i përhapur, i përdorur gjerësisht për fortifikimin me jod. Ajo u fut për herë të parë në 1920 në Shtetet e Bashkuara (22) dhe në Zvicër (23). Megjithatë, kjo strategji nuk u riaplikua gjerësisht deri në 1990 kur Asamblea Botërore e Shëndetësisë miratoi Jodizimin Universal te Kripës (USI) si metodën e zgjedhur për korigjimin e defiçencës jodike. Jodizimin Universal i Kripës përfshin procesin e jodizimit të të gjithë kripës për konsum human ( përfshirë industrinë ushqimore dhe konsumin në nivel familjeje) dhe shtazor. Më shumë se 98 vende, duke përfshirë edhe Shqipërinë e kanë sot të përfshirë në legjislacion jodizimin e detyrueshëm të kripës (5). Kripa konsiderohet sot si produkti me i mirë i përzgjedhur për fortifikimin me jod pasi: kripa është një ushqim që konsumohet nga të gjithë, konsumi i kripës është mjaft i qëndrueshëm gjatë gjithë vitit, prodhimi i kripës është zakonisht i përqendruar në duart e pak prodhuesve, teknologjia e jodizimit te kripës është e lehtë për t’u zbatuar dhe jo shumë e

kushtueshme shtimi i jodit në kripe nuk ndikon në shijen, ngjyrën ose erën e saj, cilësia e kripë se jodizuar mund të monitorohet në nivelet e prodhimit,

shitjes dhe në nivel familjeje, programet e jodizimit te kripës janë relativisht të lehta për t'u zbatuar.

Megjithatë, ekzistojnë edhe disa pengesa (43) gjatë zbatimit të programit të Jodizimit Universal të Kripës sic janë: vështirësitë në zbatimin e legjislacionit për kripën e jodizuar, prania shpesh e një numri të madh prodhuesish të vegjël dhe mungesa e një

sistemi efektiv dhe operacional monitorimi, furnizimi jo i rregullt me lëndët fortifikuese që përdoren, furnizimi i papërshtashëm i popullatës me kripë të jodizuar kundrejt asaj të

pajodizuar, risku i shfaqjes së hipertioridizmit të induktuar nga jodi (44)

Në mënyrë që të plotësohen kërkesat e popullsisë per jod (mesatarisht 150 μg jod/person te rritur) rekomandohet të shtohen 20 deri në 40 ppm jod/kg kripe (duke supozuar një konsum mesatar prej 10 g kripë/ditë/person, nje humbje të jodit rreth 20%

nga momenti i prodhimit deri në pikat e shpërndarjes dhe rreth 20% humbje gjatë gatimit të ushqimit,) (24). Por tashmë supozimi i konsumit mesatar prej 10 g kripë/ditë/person nuk mund të jetë më i vlefshëm, pasi të dhënat tregojnë se marrjet e kripës në popullatë ndryshojnë në mënyrë të dukshme nga një vend në tjetrin. (45) Gjithashtu nivelet e konsumit të kripës kanë filluar të reduktohen në vazhdim të politikave të shendetit publik që synojnë të arrijnë një konsum të kripës në popullatë jo më shumë se 5 gr/ditë/person (WHO 2007) me qëllim parandalimin e riskut kardivaskular. Prandaj nivelet e fortifikimit me jod duhet të përshtaten nga autoritetet shëndetësore, përgjegjëse për zbatimin e programit të Jodizimit Universal të Kripës, të cdo vendi në përputhje me të dhënat që disponojnë lidhur me gjendjen e jodit nga dieta në popullatat respektive. Konsumi mesatar i kripës në nivel kombetar është e dhënë kyce për përcaktimin e niveleve të jodit që duhet shtuar në kripë. Ekzistojnë dy forma kimike të jodit të përshtatshme për t'u përdorur si fortifikues në ushqime: jodati dhe joduri. Ato shtohen zakonisht si kripëra kaliumi, por nganjëherë edhe si kripëra kalciumi ose natriumi. Joduri i kaliumit në kripë përdoret prej 80 vjetesh si shtesë në bukë ndërsa joduri i kaliumit prej 50 vjetësh. Për jodizimin e kripës preferohet më shumë perdorimi i jodatit te kaliumit kundrejt jodurit të kaliumit, pasi është formë më e qëndrueshme, sidomos në vendet me klimë të nxehtë dhe të lagësht (5).

• Përvoja e përdorimit të kripës së jodizuar në industrinë ushqimore në Europë. Zvicra, Bullgaria, Hollanda, Gjermania, Danimarka, Bjellorusia, Bosnje Hercegovina, Kroacia, Serbia dhe Maqedonia).

Kripa e jodizuar është përdorur me sukses në industrinë e përpunimit të ushqimeve prej dekadash në disa vende përfshirë këtu dhe vende të industrializuara. Studime të kryera për të përcaktuar nëse kripa e jodizuar në krahasim me kripën e pajodizuar, ndikon në përpunimin dhe cilësinë (shijen, ngjyrën, aromën) e ushqimeve (prodhime mishi, djath, konserva perimesh, buke, patatina), kanë treguar që si kripa e fortifikuar me jodat ashtu dhe ajo e fortifikuar me jodur nuk ndikojnë në cilësinë e këtyre produkteve. (48) Në Zvicër kripa është jodizuar që në vitin 1920 dhe sot 80% e kripës që përdoret në industrinë ushqimore është e jodizuar, pothuajse të gjitha furrat e bukës dhe restorantet përdorin këtë kripë. Zvicra është një model shumë i mirë edhe në prodhimin e djathit me kripë të jodizuar. (Gruyere cheese) (49) (50). Në Bullgari përdorimi i kripës së jodizuar ka filluar që në 1958, së pari për zonat endemike. Në 1994 ka filluar përdorimi universal i kripës së jodizuar, për njerëzit, kafshët dhe gjithë industrinë ushqimore. Përdorimi i kripës së jodizuar shtrihet sot në të gjitha furrat e bukës, në fabrikat e përpunimit të qumështit, si dhe në ato të konservave (52).Në Hollandë kripa jodizohet që prej 1969. Fillimisht jodi shtohej në kripën e tavolinës dhe të gatimit ndërsa më vonë edhe në përgatitjen e bukës. Është interesant fakti i përdorimit vullnetar të kripës së jodizuar prej të gjithë prodhuesve të bukës, në këtë vend. Në Gjermani edhe pse përdorimi i kripës së jodizuar në nivel familjeje është vullnetar, industria ushqimore e ka futur përdorimin e kripës së jodizuar në proceset prodhuese që në vitin 1989. (60-80%) e nënprodukteve të mishit prodhohet me kripë të jodizuar. Në Danimarkë kripa e

jodizuar është bërë e detyrueshme në vitin 2000 për kripën e tavolinës dhe për kripën që përdoret për prodhimin e bukës. (51) Rreth 98% e bukës është e jodizuar. Në Bjellorusi vendimi i qeverisë për përdorimin e detyruar të kripës së jodizuar në të gjithë industrinë ushqimore, ka cuar në eleminimin e pamjaftueshmërisë jodike në të gjithë popullatën duke përfshirë edhe gratë shtatzëna. Në Bosnjë Hercegovinë, Kroaci, Serbi, Maqedoni, përdorimi i kripës së jodizuar është i detyruar në të gjithë zinxhirin e industrisë ushqimore. Kripa e jodizuar nuk është një ilac dhe as produkt dietetik. Ajo nuk dëmton shijen e ushqimit dhe nuk ka asnje efekt të dëmshëm mbi organizmin (vetëm nëse përdoret me tepricë), përkundrazi është shumë e nevojshme për një shëndet të mirë (48) Kripa e jodizuar në formë KI është e rekomanduar për prodhimin e konservave të perimeve si forma më e qëndrueshme dhe pa efekte negative të ngjyrës dhe konsistencës. Të gjitha praktikat e vendeve, të cilat kanë pasur sukses në eleminimin e pamjaftueshmërisë jodike kanë përdorur kripën e jodizuar jo vetëm si kripë tryeze, por edhe në industrinë për përpunimin e ushqimeve.

• Siguria në qasje për të kontrolluar defiçencën jodike.

Fortifikimi dhe suplementimi me Jod janë të sigurtë nëse sasia e jodit të përdorur është brenda intervaleve të rekomanduara. Për më shumë se 50 vjet kripa e jodizuar është shtuar në bukë pa efekte toksike të dukshme (25). Megjithatë, një rritje e shpejtë e konsumit te jodit mund të rrisë riskun e toksicitetit nga jodi në ata individë të cilët kanë pasur më parë pamjaftueshmeri jodike kronike. Në përgjithësi fortifikimi i ushqimeve me jod është shumë i sigurt. Hipertiroidizmi i induktuar nga jodi dhe efekte të tjera të mundshme negative mund të shmangen pothuajse tërësisht nëpërmjet sigurimit të kontrollit të cilësisë dhe monitorimit të vazhdueshëm të fortifikimit me jod. (5) Prandaj, pavarësisht formës së fortifikimit të përdorur, dozat e fortifikuesit duhet të aplikohen në mënyrë të tillë që të sigurojnë mbrojtjen e të gjithë konsumatorëve si dhe të japin maksimumin e përfitimit për grupet target.(5)

2.4 Vlerësimi dhe monitorimi i programeve për kontrollin e IDD –së Monitorimi i cdo ndërhyrjeje shëndetësore është i domosdoshem për t‘u siguruar se ajo po funksionon siç është planifikuar, si dhe për të patur informacionin e nevojshëm për ndermarrjen e veprime korrigjuese nëse është e nevojshme. Përveç kësaj, vlerësimi periodik i programeve të shëndetit është i nevojshme për të vlerësuar nese janë përmbushur qëllimet e përgjithshme dhe objektivat e tij.(19) Programi i jodizimit të kripës si çdo ndërhyrje tjetër shëndetësore, kërkon një sistem efektiv për monitorimin dhe vlerësimin. Sfida qëndron në aplikimin e indikatorëve të IDD-së duke përdorur metoda të vlefshme, të besueshme dhe me kosto minimale. Indikatorët e ndryshëm që janë përdorur për monitorimin dhe vlerësimin e programeve të kontrollit te IDD-se ndahen në tre grupe (19) kryesore: a) Indikatorët e procesit: Janë indikatorë që përdoren për monitorimin dhe vlerësimin e procesit të jodizimit të kripës. Këta indikatorë pasqyrojnë monitorimin e përmbajtjes së jodit ne kripë në vendin e prodhimit / importimit dhe në nivel familjeje, dhe në disa raste, kontrollin në nivelet e shitjes me pakicë / shumicë. Monitorimi merr në konsideratë edhe përdorimin e kripës së jodizuar në industrinë ushqimore. b) Indikatorët e impaktit: Jane indikatorë që përdoren për vlerësimin e gjendjes së jodit ne popullate, si dhe për monitorimin dhe vlerësimin e impaktit të jodizimit të kripës mbi popullatën. Këta janë: -Mediana e jodit në urinë (e cila është treguesi kryesor që përdoret për të vlerësuar statusin aktual të jodit në popullatë). - Vlerësimi i gushës me palpim apo me ultratinguj. - Matja e hormonit stimulues së tiroides (TSH) tek neonatët ose i tireoglobulinës në fëmijët e moshës shkollore. c) Indikatorët e qëndrueshmërisë: Jane indikatorë që vlerësojne shkallën e suksesit në eliminimin e defiçencës jodike, dhe gjykojnë qëndrueshmerine e arritjeve për dekadat ne vazhdim. Indikatorët e qëndrueshmërisë përfshijnë një kombinim të medianës së jodit urinar në popullatë, disponueshmërisë se kripës se jodizuar në mënyrën e duhur në nivel familje, dhe një paketë indikatoresh programatik, të cilët konsiderohen si prova të qëndrueshmërisë (si psh. ngritja dhe funksionimi i një Komiteti Kombëtar Multisektorial i IDD-së, mbështetja ligjore për Jodizimin Universal të Kripës, demonstrimi i angazhimit politik nëpërmjet një buxheti të përcaktuar për IDD-në, hartimi dhe funksionimi i programeve të edukimit dhe mobilizimit social për përdorimin e kripës së jodizuar, akses për laboratore që analizojnë jodurinë dhe jodin në kripë, vlerësimi i gjëndjes së jodit në popullatë cdo 5 vjet, demonstrimi i bashkëpunimit të vazhdueshëm me industrinë e kripës etj shih tabelën 2.5).

Tabela 2.5: Kriteret për monitorimin e progresit drejt eliminimit të qëndrueshëm të çrregullimeve nga Defiçenca jodike si problem i shëndetit publik.

Indikatorët Qëllimi

Jodizimi i kripës • Nr. i familjeve (%) që përdorin kripë të jodizuar në mënyrë adeguate > 90%

Jodi urinar • Përqindja e popullsisë me nivel të UI-së nën 100 μg / l <50% • Përqindja e popullsisë me nivel të UI nën 50 μg / l <20%

Indikatorët programatikë Të paktën 8 në 10 • Organ kombëtar përgjegjës para qeverisë për eliminimin e IDD-së. Ai duhet të jetë multidisiplinar, që të përfshijë fushat përkatëse të të ushqyerit, mjekësinë, arsimin, industrinë e kripës, median, dhe konsumatorët, me një kryetar të emëruar nga Ministri i Shëndetësisë; • Evidenca të angazhimit politik për USI-në dhe eliminimin e IDD-së; • Caktimi i një personi përgjegjës për programin për eliminimin e IDD-së; • Legjislacion apo rregullore për Jodizimin Universal të Kripës - USI; • Angazhim për progres në eliminimin IDD, me akses në laboratorët që janë në gjendje të ofrojnë të dhëna të sakta mbi jodin ne kripë dhe në urinë; • Një program edukimi dhe mobilizimi social për publikun, mbi rëndësinë e IDD-së dhe konsumit të kripës së jodizuar; • Të dhëna të rregullta për kripën e jodizuar në nivel prodhimi, tregëtimi dhe familjeje; • Të dhëna të rregullta laboratorike mbi jodin urinar në fëmijët e moshës shkollore, nëpermjet analizës së kampioneve të përshtatshem për zonat me risk të lartë; • Bashkëpunim me industrine e kripës për ruajtjen e kontrollit të cilësisë, dhe • Një databazë për regjistrimin dhe raportimin e detyrueshëm të rezultateve ose të procedurave të rregullta të monitorimit veçanërisht për jodin në kripë, jodin urinar dhe, nëse është e mundur, TSH-n neonatal.

Source: WHO et al. Monitorimi i defiçencës jodike dhe kontrolli i programeve përfshijnë një sërë hapash të mirë-llogaritura (15). Këto hapa kryhen në bazë të një rendi logjik, duke filluar me monitorimin e:

• cilësisë se kripës, • ushqyerjes së përshtatshme me nje dietë të pasur me jod, • zhdukjes progresive të gushës, dhe së fundi, • normalizimit të funksionit të tiroides.

Jodizimi i kripës nuk është një qëllim në vetvete, por vetëm një mënyrë për të arritur ushqyerjen optimale me jod. Prandaj monitorimi i cilësisë së kripës se jodizuar, kry-het paralel me monitorimin e gjendjes se jodit në popullatë.

Duke qenë se niveli i jodit urinar është një marker i mirë i marrjeve dietetike të jodit, ai konsiderohet indikatori i preferuar për vlerësimin e korrigjimit të defiçencës jodike. Ndryshimet e prevalencës së gushës pas normalizimit të ID-së janë të ngadalta dhe shpesh jo të plota, dhe është shumë e vështirësi për t’u diagnostikuar zvogëlimi i permasave të gushës, duke bërë kështu që prevalenca e gushës të jetë me pak e ndjeshme ndaj korrigjimit. Në rastet kur përmbajtja e jodit në kripën e konsumuar dhe përqëndrimi i jodit në urinë rezultojnë të normalizuara, atëherë mund të kalohet në vlerësimin e funksionit aktual të tiroides, nëpërmjet përcaktimit të niveleve të TSH-it, T4-s, T3-t dhe tiroglobulinës në serum me qëllim konfirmimin e korrigjimit, vecanërisht për grupet më vulnerabël.

• Monitorimi i jodizimit të kripës. Sigurimi i cilësisë së kripës është hapi i parë në procesin e eliminimit të defiçencës jo-dike në nivel popullate. Falë një partneriteti shumë të mirë me prodhuesit e kripës, sot është kaluar nga monitorimi i kontrollit të cilësisë në drejtim të sigurimit të cilësisë. Metodat e sigurimit të cilësisë janë të përcaktuara mirë dhe aplikimi i tyre mbetet përgjegjësi e prodhuesve të kripës. Kontrolli i cilësisë së jodit në kripë është i nevojshëm për eliminimin me sukses të problemit të IDD-së së një vendi. Teknika më e besueshme për të bërë një përcaktim sasior të nivelit të jodit në kripë është titrimi. Kjo konsiston në matjen e jodit të çliruar nga jodati ose joduri i pranishëm në një mostër kripe, në prani të thiosulphatit të natriumit me niseshten si indikator i jashtëm. Laboratorët shtetërorë dhe industria e kripës duhet të kenë mjedise për të bërë të mundur zbatimin e kësaj metode dhe përdorimin e saj për monitorimin e cilësisë së kripës. Gjatë dekadës së fundit, janë zhvilluar edhe disa lloje kitesh të testeve të shpejtë të përcaktimit të jodit për t’u përdorur në këtë fushë. Ata japin rezultate cilësore, duke treguar nëse jodi është i pranishëm ose mungon. Edhe pse besueshmëria e tyre në përcaktimin e sasisë së pranishme të jodit të është e diskutueshme (60) përdorimi i tyre mbetet i vlefshëm si një mjet efektiv për kontrollin dhe sigurimin e cilësisë, si dhe për avokim.

• Monitorimi i gjendjes të jodit. Ekskretimi urinar i jodit (UI) rekomandohet si treguesi i zgjedhur për monitorimin e korrigjimit të pamjaftueshmërisë jodike (15). Prevalenca totale e gushës është përdorur shumë në të kaluarën e afërt për të vlerësuar dhe monitoruar pamjaftueshmërine jodike. Megjithatë, ajo është një tregues i cili ndryshon shume ngadale ne kohe, dhe prandaj, është më pak i ndjeshëm se jodi urinar në vlerësimin e një ndryshimi të ndodhur kohët e fundit në statusin e sigurimit të jodit nëpërmjet ushqyerjes (15).

• Monitorimi i funksionit të tiroides.

Objektivi final i programit për korrigjimin e pamjaftueshmërise jodike është normalizimi i funksionit të tiroides, i fokusuar veçanërisht në grupet më të ndjeshëm ndaj pasojave të kësaj defiçence: gratë shtatzëna dhe në laktacion dhe fëmijët e vegjël.(Indikatorët biokimike të rekomanduar per t’u përdorur janë përmendur me lart). Nivelet normale të fraksioneve të lira të tiroides dhe të TSH-it regojnë një furnizim të përshtatshëm me jod të hormoneve të tiroides në nivel qelizor. Normalizimi i nivelit të tireoglobulinës në serum tregon zhdukjen e gjendjes së

hiperstimuluar të tiroides, i cili ndodh pak më vonë se normalizimi i T4-s dhe TSH-it në serum.

2.5 Bashkëpunimi ndër-sektorial si strategji per realizimin me sukses të programit të Jodizimit Universal të Kripës me qëllim eleminimin e IDD-së.

Dy janë objektivat kryesore të Programit të Fortifikimit të Kripës me Jod: • të krijojë një mjedis të përshtatshëm që e bën kripen e jodizuar gjerësisht të

disponueshme dhe bën të mundur blerjen e saj nga individët, • të ndihmojë në krijimin e sjelljeve individuale të shëndetshme, me qëllim

rritjen e kontributit të kripës së fortifikuar në përmirësimin e gjendjes së jodit në organizëm.

Përmbushja e këtyre objektivave kërkon angazhim politik, mbështetje të industrise, ndryshimin apo forcimin e ligjeve dhe rregulloreve kombëtare, praktikave të prodhimit dhe marketingut, normave të komunitetit, politikave dhe strukturave në mënyrë të atillë që të sjellin, tek grupet në nevojë, kripë të fortifikuar në mënyrën e duhur. Suksesi i programit të fortifikimit të kripës me jod kërkon bashkëpunimin aktiv të pesë grupeve kryesore: Komunitetit shkencor, i cili identifikon problemin e kequshqyerjes nga jodi dhe propozon zgjidhjet e mundshme – p.sh fortifikimin e ushqimeve të ndryshme me jod, mjetin fortifikues të përshtatshëm, etj. Qeverisë, e cila duhet të ofrojë sistemin rregullator dhe mbështetjen administrative për zbatimin e programit të fortifikimit; Konsumatorëve, të cilët duhet të edukohen në lidhje me përfitimet shëndetësore dhe koston e ulët të fortifikimit të kripës me jod, për të rritur kërkesën për konsum të kripës së fortifikuar, Agjencive ndërkombëtare ndihmëse, të cilat mund të luajnë një rol koordinues dhe mbështetës për krijimin e një mjedisi favorizues të fortifikimit të ushqimit dhe të sigurojnë financim fillestar për programin e fortifikimit; (p.sh UNICEF-ICCIDD- GAIN Rrjeti për Eliminimin e Qëndrueshëm të Pamjaftueshmërise Jodike, Aleanca Globale për Përmirësimin e Ushqyerjes etj) (5). Roli parësor i këtyre aleancave ështe sensibilizimi dhe mobilizimi i vendim-marrësve në lidhje me dimensionin e kequshqyerjes nga jodi në shëndetin publik dhe për të siguruar mbështetje për programet e fortifikimit me jod të ushqimeve. Industrise ushqimore, e cila duhet të jetë në gjendje të krijojë produkte të fortifikuara ekonomikisht të qëndrueshëm, që janë të përballueshëm, të sigurtë dhe të shëndetshëm. Gjasat për sukses të një programi fortifikimi përmirësohen ndjeshëm nëse mbështeten nga një sërë aktivitetesh që bashkërisht ndihmojnë në krijimin e një mjedisi të përshtatshëm për fortifikim. Në praktikë kjo do të thotë nxitjen e ndryshimeve në të gjitha nivelet - individi, komuniteti, industrie dhe politike.

2.6 Avokatia & komunikimi si mjete për mobilizimin e autoriteteve të shëndetit

publik dhe për edukimin e publikut. Në përgjithësi, nevojat e komunikimit shtrihen nga avokimi për të mbajtur fortifikimin në programin e politik-bërësve, tek hartuesit e programeve dhe industria ushqimore, deri tek edukimi i konsumatorit në mënyrë që ata të kuptojnë përfitimet e fortifikimit me jod. (5) Ka një numër metodologjish të njohura mbi mënyrat e komunikimit të mesazheve në lidhje me përfitimet nga fortifikimi me mikronutrientë në përgjithësi, e vlefshme kjo edhe për fortifikimin me jod të kripës. Mund të përmendim: avokimin, marketingun social dhe edukimin në ushqyerje.

a) Ligjet, politika dhe Avokatia: komunikimi me politikëbërësit. Ligjet (ose rregulloret) përdoren për të shpejtuar ndryshime shoqërore kur ky ndryshim është i kushtueshëm dhe cënon përfitimet individuale. Në kuptimin e shëndetit pjesa më e madhe e ligjeve dhe rregulloreve synojnë arritjen e të mirave kolektive mbi dëshirat ose përfitimet individuale.Për ndikim maksimal në vëmendjen e publikut, mediave dhe hartuesve të politikave, avokimi duhet të fokusohet në një ose një numër shumë të kufizuar çështjesh; duhet të arrijë shpejt në thelbin e diskutimit dhe të përfundojë shpejt; duhet të shtojë elemente emocionale dhe lokale; duhet t’i përgjigjet pyetjes: Përse duhet të bëjmë kujdes?

b) Marketingu social është përdorimi i teknikave të marketingut të zhvilluara nga sektori privat për të arritur qëllimet e sektorit publik. Në fushën e shëndetit publik, kjo teknikë është përdorur me sukses në programe të ndryshme të ushqyerjes, si ushqyerja e të miturve, shtesat me hekur, programet e dietave të larmishme si dhe me shume efektivitet edhe në jodizimin e kripës

c) Edukimi i konsumatorit: Kjo metode është më efektive kur përfitimet e një ndryshimi janë të dukshme dhe ndryshimi nuk është i kushtueshëm sa të cënojë ekonomikisht personin ose grupin. Në të kaluarën mendohej se mjaftonte vetëm një komunikim minimal për të "edukuar" publikun. (5) Megjithatë përvoja me kripën e jodizuar ka treguar se në realitet, është e nevojshme një ndërhyrje shumë më komplekse. Ndërhyrjet edukative funksionojnë më mirë kur marrësi i informacionit ka shprehur një dëshirë apo angazhim për të ndryshuar sjelljen dhe tani është duke kërkuar informacion se çfarë dhe si të bëjë për të kryer ndryshimin. Informacioni me njohuritë e ofruara duhet të jetë i thjeshtë, i qartë dhe i kuptueshëm. Disa nga aksionet e ndërhyrjes tek konsumatori përmendim: Futja e moduleve të IDD-së në kurikulat e arsimit 9-vjecar dhe trajnimi i mësuesve, pasi shkolla është një vend i mirë për përcjelljen e mesazheve; trajnimi i studentëve që vijnë nga zona me deficencë jodike për njohuri mbi IDD-në dhe aftësimin e tyre për këshillim të popullatës ku ata jetojnë lidhur, me deficencën jodike dhe parandalimin e saj; futja e moduleve të IDD-së në shkollat mjekësore dhe zhvillimi i aftesive të personelit për këshillimin e gruas; qartësimi i informacioneve të gabuara si: “kripa e jodizuar prish produktet ushqimore” apo koncepteve të gabuara që: “jodi mund të sigurohet nga inhalimi buzë detit”, përdorimi i qendrave shëndetësore dhe konsultoreve të grave si kanale të mira dhe efektive informacioni mbi IDD-në dhe rëndësinë e saj.

Përdorimi i partnerëve indirekt është një alternativë tjetër, sic është psh. Lidhja me median. Media ka një fuqi të madhe përsa i përket përcjelljes së mesazhit të një audience të gjerë. Midis TV-së, radios dhe gazetave, televizioni ka përparësi pasi ai kap të gjitha shtresat e popullsisë, përfshirë edhe analfabetët. Që në fillim të programeve të fortifikimit të ushqimit, është e rëndësishme të përdoret dhe/apo të përshtatet gjuha teknike dhe terminologjia e shëndetit publik, shkencës së ushqimit dhe sektorit të biznesit në një fjalor të përbashkët, të kuptueshëm për të gjithë profesionistët e përfshirë nga fusha të ndryshme. Për menaxherët apo ekipet e programeve të IDD-së që merren me mobilizimin social, aktivitetet e komunikimit në përgjithësi ndjekin pesë hapat vijues për çdo segment të shoqërisë: (1) qartësimi i objektivave, (2) identifikimi i partnerëve, (3) zhvillimi i një plan veprimi, (4) mbështetja e partnerëve dhe aleancat, dhe (5) monitorimi dhe vlerësimi i rezultateve.(61) Duke qenë se vlerësimi çon në mënyrë të paevitueshme përsëri në rivlerësimin e programit, këto hapa përsëriten në një cikël të vazhdueshëm të rishikimit dhe të përmirësimit të programit. Objektivi në përpjekjet tona të komunikimit është ndryshimi i sjelljeve, dhe arritja e saj kërkon një afrimitet të caktuar dhe shkëmbim të mendimeve. Programet që synojnë të ndryshojnë sjelljet individuale e kanë të dobishme klasifikimin e audiencës target si audiencë primare, sekondare terciale , etj si p.sh: nënat dhe gratë e moshës riprodhuese,/ pronaret e dyqaneve/ punonjësit e shëndetësisë / mësuesit e shkollave. Ndërsa në kuadër të mobilizimit të grupeve shoqërore, të gjitha grupet janë primare. Kështu njerëzit e biznesit janë po aq të rëndësishme sa ligjvënësit, ligjvënësit aq të rëndësishme sa edhe punonjësit e shëndetësisë dhe tregëtarët. Të gjithë grupet janë të lidhur sëbashku si një zinxhir, dhe nëse një hallkë këputet, i gjithë programi mund të prishet, pasi objektivi i të gjitha përpjekjeve tona është ndryshimi i sjelljes për t'i dhënë fund dëmtimit të trurit dhe dëmtimeve fizike të shkaktuara nga IDD-ja. Hapi 1-re. Qartësimi i objektivave: Programet kombëtare të IDD-së në të gjithë botën përmbajnë dy objektiva universale të komunikimit(1): të ndihmojnë individët që të përshtatin sjelljen në mënyrë që të parandalojnë efektet nga magësia e jodit. Shëmbuj të përshtatjes së sjelljes përmendim blerjen e kripës së jodizuar, ruajtjen e saj larg nga mjediset e lagështa dhe temperaturat e larta apo dhe gatim me kripë të jodizuar.(2) të krijojë një mjedis shoqëror dhe politik që nxit ndryshimin e sjelljes në nivel individual. Kjo përfshin ndryshimin e normave në komunitet, politikave, ose strukturave. Hapi 2-te. Identifikimi i partnerëve: Në çdo fazë të zhvillimit të një programi IDD-je, është i dobishëm identifikimi i partnerëve të mundshëm, mbështetësve dhe jo mbështësve (jo përkrahësve); vlerësimi i njohurive të tyre, se çfarë opinionesh ata mbartin, si dhe rolin që ata luajnë në përparimin ose në pengimin e aktiviteteve të programit. Hapi 3-te. Zhvillimi i një plan veprimi: Një plan veprimi për IDD-në përfshin përpjekjet sistematike për të mobilizuar segmente të ndryshme të shoqërisë. Ai përfshin një plan marketingu për kripën e jodizuar dhe një plan për mobilizimin e segmenteve të ndryshme të shoqërisë. Në programet IDD-së, në aspektin e zhvillimit të produktit, mundësitë e vetme për të ndryshuar janë paketimi dhe çmimi i kripës së jodizuar. Niveli i jodit përcaktohet nga

teknologë, dhe shumica e vendeve zakonisht zgjedhin për të promovuar vetëm një lloj kripë, e cila është kripë e zgjedhur e cilësisë së lartë. Zhvillimi i mesazheve të ndryshme për t’iu përgjigjur shqetësimeve më të rëndësishme të çdo audience target është hapi në vazhdim, duke realizuar një kombinim të kanaleve të komunikimit (personel shëndetësor, mësues të shkollave, radio, televizion, qendrat fetare, tubimet politike) për të bërë të mundur që grupe të ndryshme të kalojnë të gjitha "Fazat e Ndryshimit", domethënë nga shkallë e “të qenurit i pavedijshëm”, ne “i motivuar për të ndryshuar sjellje” dhe në fund “mbajtjen (konsolidimin) e sjelljes së re”. Hapi 4-t. Mbështetja e partnerëve dhe aleancat: Ekspertët teknikë dhe partnerët që marrin pjesë në takimet e planifikimit të komunikimit formojnë një Komitet Drejtues ose një Ekip menaxhues për të koordinuar aktivitetet, mesazhet dhe segmentet e ndryshme të shoqërisë. Ekipi menaxhues shqyrton dhe regullon raportin me median sa herë që është nevojshme, për një event që kërkohet apo nga një mundësi që krijohet. Hapi 5-t. Monitorimi dhe vlerësimi: Gjatë zbatimit planifikuesit e komunikimit duhet të bëjnë një shqyrtim paraprak, edhe pse strategjitë e mesazhit janë përcaktuar tashmë dhe kanalet e komunikimit janë përzgjedhur. Menaxherët, ekspertët teknikë dhe specialistët e komunikimit mund kërkojnë mënyra për përdorimin efektiv të gjetjeve. Ata mund të sugjërojnë përmirësime dhe te identifikojnë probleme para se ato të bëhen evidente. Procesi i riplanifikimit: Në vlerësimin dhe rishikimin e strategjive të komunikimit ndihmojnë analizat e komunikimit, të mbajtura të paktën çdo gjashtë muaj. Këto analiza bazohen në sondazhet dhe studimet e shitjes kripës së jodizuar, cilësisë së saj, etj. Të dhënat e përftuara përdoren për të ripërcaktuar qëllimet e programit për fazën e ardhshme të aktiviteteve. Me procesin e vlerësimit, cikli i mobilizimit shoqëror rifillon sërish. Kështu, përpjekjet për kontrollin e IDD-së përtërihen vazhdimisht dhe forcohen në çdo sferë shoqërore.

3. Hipoteza e studimit

Pas implementimit në shkallë të gjërë të programit për përdorimin e kripës së jodizuar pritet një situatë e përmirësuar e IDD-së në Shqipëri. 4. Qëllimi i studimit:

Vlerësimi i situatës së defiçencës jodike në Shqipëri pas implementimit të Programit Kombëtar për eleminimin dhe kontrollin e IDD-së me anë të kripës së jodizuar. 5. Objektivat e studimit:

a) Vlerësimi i impaktit të përdorimit të kripës së jodizuar në shëndetin e popullatës shqiptare nëpërmjet përcaktimit të niveleve të jodit në urinën e fëmijëve 6-12 vjec e të grave shtatzëna; dhe të përcaktimit të volumit të tiroides të fëmijëve të moshës 6-12 vjec të vendit.

b) Vlerësimi i përdorimit të kripës së jodizuar dhe i markave të saj që përdoren në

zona të ndryshme.

c) Përcaktimi i shpërndarjes së pamjaftueshmërisë jodike në RSH (rihartëzimi i pamjaftueshmerise jodike) lidhur me karakteristikat gjeografike të vendit dhe ato demoDiagramae të popullatës.

d) Vlerësimi i ecurisë dhe qëndrueshmërisë së pritshme të ndryshimit

(përmirësimit) të mundshëm të situatës së IDD-së në Shqipëri.

e) Përdorimi i të dhënave për promovimin e përdorimit efikas të kripës së jodizuar për parandalimin e çrregullimeve nga IDD-ja në popullatën shqiptare.

6. Metodologjia e kërkimit.

Për të bërë të mundur vlerësimin e impaktit të përdorimit të kripës së jodizuar në reduktimin apo eleminimin e çrregullimeve nga defiçenca jodike në një popullatë të dhënë, është i nevojshëm përcaktimi i prevalencës së defiçencës jodike (ID-së) në këtë popullatë, (e thënë ndryshe një fotografim casti i situatës në shqyrtim). Përcaktimi i prevalencës së ID-së nga ana e vet, kërkon realizimin e një studimi transversal të një kampioni përfaqësues të popullatës (1). Metoda e kampionimit të rekomanduar është “probability proportionate to size”(26), (27), (28). Kjo metodë bazohet në kampionimin e stratifikuar në klastera, në përputhje me përmasën e popullatës, në përdorim kjo prej disa vitesh për vlerësimin e mbulesës vaksinale dhe e adoptueshme edhe për indikatorë të tjerë të vlerësimit të gjendjes shëndetësore. (2) Kushti kryesor për adoptimin e kësaj metode është të pasurit në dispozicion të një liste me njësitë bazë të kampionimit dhe popullsinë e tyre. Njësitë bazë përzgjidhen me probabilitet, në përputhje me përmasën e tyre dhe çdo njësi e seleksionuar në këtë mënyrë, përbën një klastër. Për çdo zonë gjeografike duhet të përzgjidhen 30 klastera, me qëllim që të sigurohet një përcaktim i vlefshëm i prevalencës. (3) Një studim me 30 klastera nuk është i mjaftueshëm për të gjitha zonat gjeografike, pasi një dizenjim i tillë parashikon një situatë homogjene të territorit në studim. Në rast se dihen apo presupozohen situata të ndryshme atëherë këshillohet ndarja e teritorit në zona homogjene dhe përzgjedhja e 30 klasterave për çdo zonë.

a) Përzgjedhja e indikatorëve të nevojshëm për monitorimin e situatës së IDD-së dhe ecurisë së programit për çrrënjosjen e IDD-së në Shqipëri.

Indikatorët e përzgjedhur për realizimin e këtij studimi ishin: nivelet e jodit në kripën që konsumohej në nivel familjeje, nivelet e jodit në urinë, ekzaminimi i gjendrës tiroide me palpim dhe ultrasonografi. Këta indikatorë i referohen kritereve të miratuara nga WHO-ja dhe UNICEF-i, për monitorimin e progresit drejt eliminimit të qëndrueshëm të çrregullimeve nga defiçenca jodike. (19) (Tabela 6.1) Tabela 6.1: Kriteret për monitorimin e progresit drejt eliminimit të qëndrueshëm të çrregullimeve nga Defiçenca jodike si problem i shëndeti publik.

Indikatorët Qëllimi

Jodizimi i kripës • Përqindja e familjeve që përdorin kripë të jodizuar në mënyrë adekuate > 90%

Jodi urinar • Përqindja e popullsisë me nivel të UI-së nën 100 μg / l <50% • Përqindja e popullsisë me nivel të UI nën 50 μg / l <20%

Prevalenca e gushës (TGR) • Përqindja e femijëve me gushë <5%

b) Përcaktimi i grup-popullatës dhe i madhësisë së mostrës për vlerësimin e impaktit të përdorimit të kripës së jodizuar në shëndetin e popullatës shqiptare.

1. Popullata në studim

Popullata objekt i studimit ishin fëmijët e moshës 6-12 vjec, nxënës të shkollave 9-vjecare dhe gratë shtatzëna. Fëmijët u përzgjodhën nga klasat e para deri në të shtatat. Gratë shtatzëna (jo më shume se 6 muaj shtatzënë, rekomanduar edhe nga ekspertët e Komitetit të IDD-së në Shqipëri), u përzgjodhën nga i njëjti vendbanim me fëmijët e përzgjedhur. Fëmijët e moshës shkollore ishin shumë të përshtatshëm për këtë survejancë pasi ata kanë ndjeshmëri të lartë ndaj çrregullimeve nga pamjaftueshmëria jodike, gjenden lehtësisht (kryesisht nëpërmjet grumbullimeve në shkolla) si dhe lejojnë ndërthurjen e një sërë aktivitetesh mbikqyrëse apo vlerësuese njëkohësisht. (18) Gjithashtu përfshirja e grave shtatzëna në studim justifikohet me argumentin se gjen-dja e jodit tek gratë shtatzëna është vecanërisht thelbësore për shkak të ndjeshmërisë të fetusit ndaj mungesës së jodit.(18) Gratë shtatzëna ishin lehtësisht të arritshme në Qendrat e Kujdesit Shëndetësor Parësor. Për përfshirjen e fëmijëve në studim u informuan prindërit dhe mësuesit lidhur me që-llimin e studimit. U kërkua leja praprake e Ministrisë së Arsimit për të bërë të mundur punën në shkollë si dhe konsesusi i prindërve për përfshirjen e fëmijëve të tyre në studim.

2. Metoda e kampionimit

Për kampionimin u përcaktuan katër zona territoriale, të cilat u supozuan homogjene në lidhje me fenomenin në vëzhgim: qytete dhe fshatra në zonën bregdetare; dhe qytete dhe fshatra në zonën e brendshme. Për çdo zonë gjeografike u përcaktuan 30 klastera, me qëllim që të sigurohet një përcaktim i vlefshëm i prevalencës. Ndarja fshat : qytet justifikohej me rezultatet e një studimi të kryer në Jug të Shqipërisë ku theksohej një diferencë sinjifikative midis prevalencës së gushës tek fëmijët e qytetit dhe asaj të fshatrave përreth (4). Ishte gjithashtu me interes shkencor evidentimi i ndonjë diference të mundshme të prevalencës midis zonës bregdetare dhe asaj të brendshme. Ndarja mes fshatit dhe qytetit ishte e tipit administrativ. (53) Ndarja e zonës bregdetare me atë të brendshme u krye nëpërmjet përfshirjes në zonën bregdetare të shkollave që ndodheshin në rrethet Shkodër, Lezhë, Kurbin, Kavajë, Lushnjë, Fier, Vlorë dhe Sarandë. Pra rrethet e përmendura përfaqësonin zonën bregdetare dhe rrethet e tjera zonën e brendshme.

3. Përmasa e kampionit

Përzgjedhja e kampionit u krye me ndihmën e Observatorit Epidemiologjik të Provincës Autonome të Bolzanos, Itali. Për çdo njësi territoriale u përzgjodhën 30 klastera dhe për çdo klastër 7 nxënës dhe 3 rezervë Numri total i fëmijëve të përzgjedhur në të gjitha shkollat ishte 840. Klasterat u përzgjodhën me metodën sistematike dhe probabilitet perzgjedhjeje të përpjesshëm me numrin e nxënësve në klasa nga e para tek e shtata.

Për një disenjim të tillë: 30 klastera me 7 nxënës / klaster:

- Prevalenca e pritshme ishte – 83% - Intervali i koefidencës - 95%, - Saktësia relative - 0.2 - Efekti i tipit të studimit - 2

Nxënësit brenda çdo klasteri u përzgjodhën me metodën rastësore të thjeshtë. Në rast se mungonte ndonjë nga nxënësit e përzgjedhur në shtatëshe, atëhere ky zëvendësohej me rezervën e parë të përzgjedhur. Për zëvendësimet u mbajt gjithmonë parasysh përdorimi i rezervave sipas radhës së përzgjedhjes së tyre. Nxënësit e nje klasteri nuk duhej të zëvendësoheshin me nxënës të klasterave të tjera. Për përcaktimin e nxënësit të përzgjedhur merrej për bazë pozicioni i nxënësit në rregjistrin e klasës. Në rast se shkolla e përzgjedhur frekuentohej nga më pak se 10 nxënës, atëherë ata i bashkoheshin nxënësve të shkollës më të afërt duke i konsideruar të gjithë nxënësit e të dy shkollave si një popullate të vetme prej nga përzgjidhej kampioni. Ne rastin e shumë klasave të të njëjtit nivel (p.sh. 2 klasa të treta) nxënësit bashkoheshin në një listë të vetme duke filluar nga klasa e parë e me radhë. Të paktën 3 gra shtatzëna që jetonin në të njëjtën zonë banimi me klasterat ( shkollat) e përzgjedhura u përfshinë në studim ; me një total prej 360 gra shtatzëna (rekomanduar nga ekspertë të UNICEF-it). Ato u përzgjodhën në mënyrë rastësore pranë Konsultorit të Gruas të Qëndrave të Kujdesit Shëndetësor Parësor të rretheve. Metoda e pershkruar me lart solli kampionimin e meposhtëm të paraqitur në tabelën 6.2 dhe 6.3 Tabela 6.2: Shkollat dhe nxënësit e përzgjedhur sipas klasave dhe pozicioni i çdo nxënësit në regjistrin e klasës.

Nxënës Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënes

ID Rrethi Shkolla 1 2 3 4 5 6 7 0039 Berat Andrea Mbrica 7 16 16 14;

28 32; 28

0100 Berat Sali Gjuka 42 49; 59

48; 33; 42

54

0114 Berat 28 Nëntori 20 5; 32 37; 21

48 8

0125 Kucovë Perondi 3; 9 41 36 13; 38

5

0139 Kucovë " Koco Korcari" 23 24 12; 28

62; 12; 56

0158 Mat Macukull 25; 5; 7; 4

7; 23; 24

0206 Mat Fullqet 13 21 20; 22; 8

7 7

0229 Bulqizë Tejzall 15 9; 2 18; 12; 19; 13

0294 Durrës Radë 11 4 15; 2 7; 33

Nxënës Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënes

ID Rrethi Shkolla 1 2 3 4 5 6 7 27

0306 Durrës Sukth Katund 12 45 20 57 1; 3 18 0319 Durrës Hamza Shahini 10 7; 8;

11 15; 25;

10 0330 Durrës ShënaVlash 14; 54;

60 48; 43

79 25

0331 Durrës Njazi Mastori 30 53 85; 79

93; 15

19

0343 Durrës Jusuf Puka 31; 28 48 44; 29; 21

61

0347 Durrës Marie Kaçulini 39; 61 5 20; 84

24; 28

0350 Durrës Qemal Mici 67 117; 48

18 57; 119

42

0353 Durrës Hasan .Koçi 113; 83 134 97 147 104; 26 0356 Durrës Bajram Curri Nr

1 103 29;

48 53;

96 25; 13

0359 Durrës Isuf Ferra 45 17; 98

35 92 96 107

0365 Durrës Turgut Ozal 8; 43 36; 12; 42; 33

19

0376 Krujë Nr 1 Fushë -Krujë

142; 184

33 19; 38; 96; 181

0385 Krujë Burizanë 27 21 23 24; 74

40 14

0430 Elbasan Katundi I Ri 9 27; 45

11; 49

9 52

0449 Elbasan Krastë 6; 12; 9; 5; 7

15; 7

0455 Elbasan Abdyl Myzyri 65 96 11; 3 50; 95

43

0465 Elbasan J. De Rada 75 22 29; 84

61 24 25

0503 Elbasan Mamël 1; 3 14; 4 12; 5

8

0544 Elbasan Valas 5 11; 7 16; 12

7; 13

0587 Elbasan Shilbatër 2; 3 3 7; 12

14; 10

0603 Librazhd Vilson Blloshmi 95; 12; 99

57; 41

54; 42

0628 Librazhd Dilaver Nezha Qukës

7 15 13 32; 33

16; 1

0694 Librazhd Funarrës 13 16 18 10 21 22; 16 0717 Gramsh 35 Vjetori 42; 71 64;

39; 58

23 8

0756 Gramsh Grazhdan 3 17; 3 12; 5

4; 12

0798 Peqin Shezë 7 29 46; 48; 2

76 58

0836 Fier Liri Gero 57; 76 129; 47

97; 59; 26

Nxënës Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënes

ID Rrethi Shkolla 1 2 3 4 5 6 7 0840 Fier Pinellopi Pirro 86;

59 85; 23

62; 74

51

0846 Fier Meleq Gosnishti 110; 62

115; 87

60 78; 99

0854 Fier Feride Begaj 18 43 12; 6 26 20 22 0870 Fier 8 Dëshmorët 4 5 9; 19 4 5; 20 0885 Fier Sheqmarinas 14 8; 3;

9; 10 1; 12

0899 Fier Vangjel Sota 14 2; 25; 23

11 7; 22

0911 Fier Kafaraj 10; 17 5 7 27 10 14 0927 Fier Didin Bishani 2 21 36;

33; 27

12 6

0937 Fier Numani 24 64; 10; 65

41; 27

41

0945 Mallakastër

Besëlidhja 32 51; 19

56; 68

10 37

0992 Lushnjë Kongresi i Lushnjës

65 80 70 78 35; 123; 43

0996 Lushnjë Karbunarë e Madhe

18 47; 6; 11

56 28 22

1003 Lushnjë Dushk 57 60; 79

71 52 96 63

1010 Lushnjë Cermë e Sipërme

23 30; 4 26; 33

50 59

1029 Lushnjë Babunjë 25 24; 3 18 3; 18; 19

1048 Lushnjë Allkaj 7 14; 12; 8

3 1; 20

1070 Lushnjë Karbunarë e Vogël

4 25; 17

25 26; 11; 41

1147 Tepelenë Bardhyl Joka 23 21 30; 22

4; 12

40

1277 Përmet Nonda Bulka Përmet

47; 13

15 43 70; 62

4

1287 Korçë Dishnicë 21 8; 10 25 8; 13 1 1331 Korçë Maliq 38; 65 4; 24 65 28;

16

1351 Korçë Vashtemi 29 11; 9 8 52 26; 27

1405 Korçë S. Qirjazi 9 38 11; 53

60; 64

79

1508 Pogradec Servet Agolli 6; 45 64; 7 4; 36 27 1556 Pogradec Islam Mani 2 4; 5;

3 1; 2 7

1650 Tropojë "Babinë" 6 6; 5; 4

19 6; 4

1670 Lezhë Tale 35 18 6 53; 13; 27

27

1679 Lezhë Treshë 3 23; 17

11 9 32; 7

1700 Lezhë Dajç 21 2; 21 8 17; 13; 27

1724 Lezhë Gjergj Fishta 22; 39; 39

Nxënës Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënes

ID Rrethi Shkolla 1 2 3 4 5 6 7 26 23;

222;

112 1733 Kurbin Nr.4 62;

36 78 23 52 76; 45

1742 Kurbin Shemri 6; 5 1; 7; 8

3 6

1743 Kurbin Milot 73 5 64; 23

8; 49; 62

1826 Shkodër Azem Hajdari 63 67; 77

80; 40

73; 34

1830 Shkodër Branko Kadia 24 25; 80

69 71; 11

68

1834 Shkodër Dëshmorët e Prishtinës

57 37; 90; 87

31; 51

99

1844 Shkodër Dobraç 11 12 40 38 6 46; 36

1863 Shkodër Bërdicë e Madhe 21 21; 16

8; 11 3; 37

1868 Shkodër Laç 63 52 26; 71

15 28; 63

1880 Shkodër Dragoç 33 16 34 20; 8 18 6 1922 Shkodër Ashtë 6; 7;

5 17 4; 12;

14 1955 Shkodër Shirq-Mushan 26 39;

17 39 30;

26 12

1980 Shkodër Miqësia 14 15; 3 14; 11; 7;

4

2046 Malësi ë Madhë

Vërmosh 6; 4 7; 8 14; 17; 11

2053 Pukë Migjeni 84 88 41 86; 2;

19; 103

2142 Tiranë AHMET GASHI 65 5; 122

44; 84

7; 120

2146 Tiranë BAJRAM CURRI 41 51 60; 32

102 109 121

2151 Tiranë FAN NOLI 37 10 26; 83

39 61; 79

2154 Tiranë HASAN VOGLI 34 22 59; 17

72 9 111

2159 Tiranë KUSHTRIMI LIRISË

72; 86; 105

118; 7

90 122

2166 Tiranë MIHAL GRAMENO

4; 96 114; 77; 9

136; 9

2170 Tiranë RAMAZAN JARANI

94 175 18; 199

190 79; 54

2175 Tiranë SABAUDIN GABRANI

81; 12

70 134; 107

51; 20

2179 Tiranë 1 MAJI 42; 110 129 91; 33

116; 87

2184 Tiranë ANDROKLI 146 110; 8 57 156;

Nxënës Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënes

ID Rrethi Shkolla 1 2 3 4 5 6 7 KOSTALLARI 188 143

2189 Tiranë KOLË JAKOVA 57 99 20 114 185 74; 137 2198 Tiranë MURAT

TOPTANI 21 74 35;

61; 64

34; 48

2212 Tiranë WILLSON 32; 2; 28

18; 17

37; 1

2274 Tiranë Ferraj 14; 9 6 8 19; 25

8

2292 Tiranë Laknas 109; 125

45 6 87; 81; 62

2305 Tiranë Krrabë 22; 7 35 28 16 1; 28 2328 Tiranë Kodër e Kuqe 48;

41; 17

70 110 35; 23

2384 Tiranë Vishaj 4 8 1 6; 11; 2; 1

2420 Kavajë Golem 13; 7; 38

60; 38

49 21

2453 Kavajë Levonjë 2 4; 2 1; 2; 5; 3

2467 Kavajë Rreth-Greth 4 6 3 3; 4 14; 12

2487 Kavajë Mehmet Babamusta

5 81; 122;

45

55; 118

35

2490 Kavajë Fiqiri Kurti 34; 58; 19; 70

82; 43; 28

2496 Vlorë Lef Sallata 78; 9 42; 81

50 105; 36

2499 Vlorë Muco Delo 16 76 44; 54

30 63 32

2503 Vlorë Rilindja 105; 102

108; 78

48 145 33

2508 Vlorë Ibrahim Kushta 28; 39 70 33 63; 48

47

2545 Vlorë Qani Nuredini 19 18 5; 2 19; 27

7

2589 Vlorë Eqerem Beqiri 38 34 12; 28

18; 46

5

2609 Sarandë 9 Tetori 22; 18; 47; 102

48; 71

123

2632 Sarandë Dhivër 1; 2 2; 1 6; 3 1 2646 Sarandë 9 Tetori 43;

83; 46

21; 31; 112

103

2682 Delvinë Shkolla 8 vjeçare I Maj

14 13 30 15; 16; 13; 32

2735 Delvinë Shkolla 8 vjeçare Vrion

1 9; 10; 7; 4

2 5

2756 Skrapar HYSEN ZYKA 4 4; 17; 7

7 3 4

2781 Dibër Selim Alliu 1 10 92; 13

Nxënës Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënës

Nxënes

ID Rrethi Shkolla 1 2 3 4 5 6 7 8;

9; 7 2807 Dibër Vojnikë 24 24; 6 8 8; 6;

7

2857 Dibër Blliçë 35 13 25 1; 15 4; 45 2947 Kukës 8VJ"Gani

Sadiku"Nangë 32 39 15 3 41 12 39

Tabela 6.3: Shkollat dhe nxënësit rezervë të përzgjedhur sipas radhës së nxjerrjes nga regjistri i klasave. ID Rrethi Shkolla Rezerva ^1 Rezerva ^2 Rezerva ^3

0039 Berat Andrea Mbrica Nr. 22 klasa 7 Nr. 30 klasa 7 Nr. 65 klasa 6 0100 Berat Sali Gjuka Nr. 112 klasa 7 Nr. 31 klasa 1 Nr. 56 klasa 3 0114 Berat 28 Nëntori Nr. 32 klasa 5 Nr. 4 klasa 3 Nr. 39 klasa 1 0125 Kucovë Perondi Nr. 30 klasa 3 Nr. 43 klasa 5 Nr. 36 klasa 6 0139 Kucovë " Koco Korcari" Nr. 38 klasa 1 Nr. 24 klasa 7 Nr. 9 klasa 4 0158 Mat Macukull Nr. 8 klasa 6 Nr. 4 klasa 2 Nr. 28 klasa 7 0206 Mat Fullqet Nr. 6 klasa 7 Nr. 3 klasa 1 Nr. 5 klasa 2 0229 Bulqizë Tejzall Nr. 10 klasa 4 Nr. 4 klasa 1 Nr. 20 klasa 4 0294 Durrës Radë Nr. 5 klasa 5 Nr. 16 klasa 3 Nr. 14 klasa 7 0306 Durrës Sukth Katund Nr. 46 klasa 1 Nr. 70 klasa 3 Nr. 52 klasa 3 0319 Durrës Hamza Shahini Nr. 18 klasa 4 Nr. 11 klasa 6 Nr. 2 klasa 5 0330 Durrës ShënaVlash Nr. 16 klasa 7 Nr. 61 klasa 3 Nr. 26 klasa 2 0331 Durrës Njazi Mastori Nr. 78 klasa 5 Nr. 74 klasa 7 Nr. 1 klasa 3 0343 Durrës Jusuf Puka Nr. 24 klasa 2 Nr. 7 klasa 7 Nr. 36 klasa 3 0347 Durrës Marie Kaçulini Nr. 109 klasa 1 Nr. 43 klasa 4 Nr. 72 klasa 7 0350 Durrës Qemal Mici Nr. 140 klasa 5 Nr. 12 klasa 3 Nr. 132 klasa 1 0353 Durrës Hasan .Koçi Nr. 111 klasa 2 Nr. 9 klasa 3 Nr. 1 klasa 1 0356 Durrës Bajram Curri Nr 1 Nr. 92 klasa 7 Nr. 107 klasa 6 Nr. 76 klasa 7 0359 Durrës Isuf Ferra Nr. 65 klasa 1 Nr. 28 klasa 6 Nr. 3 klasa 1 0365 Durrës Turgut Ozal Nr. 17 klasa 7 Nr. 36 klasa 2 Nr. 34 klasa 3 0376 Krujë Nr 1 Fushë -Krujë Nr. 146 klasa 6 Nr. 86 klasa 4 Nr. 175 klasa 2 0385 Krujë Burizanë Nr. 25 klasa 7 Nr. 38 klasa 5 Nr. 12 klasa 3 0430 Elbasan Katundi I Ri Nr. 9 klasa 5 Nr. 46 klasa 2 Nr. 34 klasa 2 0449 Elbasan Krastë Nr. 8 klasa 1 Nr. 2 klasa 3 Nr. 9 klasa 3 0455 Elbasan Abdyl Myzyri Nr. 69 klasa 2 Nr. 37 klasa 2 Nr. 54 klasa 6 0465 Elbasan J. De Rada Nr. 90 klasa 2 Nr. 69 klasa 7 Nr. 83 klasa 7 0503 Elbasan Mamël Nr. 1 klasa 6 Nr. 9 klasa 3 Nr. 6 klasa 6 0544 Elbasan Valas Nr. 9 klasa 1 Nr. 16 klasa 2 Nr. 2 klasa 2 0587 Elbasan Shilbatër Nr. 8 klasa 7 Nr. 2 klasa 2 Nr. 2 klasa 1 0603 Librazhd Vilson Blloshmi Nr. 74 klasa 5 Nr. 27 klasa 4 Nr. 40 klasa 6

0628 Librazhd Dilaver Nezha Qukës

Nr. 3 klasa 7 Nr. 40 klasa 6 Nr. 30 klasa 7

0694 Librazhd Funarrës Nr. 9 klasa 4 Nr. 15 klasa 6 Nr. 5 klasa 6 0717 Gramsh 35 Vjetori Nr. 12 klasa 4 Nr. 6 klasa 5 Nr. 53 klasa 3 0756 Gramsh Grazhdan Nr. 5 klasa2 Nr. 8 klasa 1 Nr. 1 klasa 2 0798 Peqin Shezë Nr. 29 klasa 2 Nr. 44 klasa 6 Nr. 22 klasa 4 0836 Fier Liri Gero Nr. 6 klasa 7 Nr. 58 klasa 4 Nr. 29 klasa 3 0840 Fier Pinellopi Pirro Nr. 2 klasa 5 Nr. 93 klasa 1 Nr. 42 klasa 6 0846 Fier Meleq Gosnishti Nr. 53 klasa 4 Nr. 2 klasa 3 Nr. 133 klasa 3 0854 Fier Feride Begaj Nr. 17 klasa 1 Nr. 26 klasa 3 Nr. 38 klasa 2 0870 Fier 8 Dëshmorët Nr. 12 klasa 5 Nr. 16 klasa 7 Nr. 7 klasa 4 0885 Fier Sheqmarinas Nr. 2 klasa 4 Nr. 16 klasa 4 Nr. 11 klasa 3 0899 Fier Vangjel Sota Nr. 13 klasa 5 Nr. 12 klasa 6 Nr. 8 klasa 6 0911 Fier Kafaraj Nr. 31 klasa 2 Nr. 22 klasa 2 Nr. 16 klasa 1

ID Rrethi Shkolla Rezerva ^1 Rezerva ^2 Rezerva ^3

0927 Fier Didin Bishani Nr. 21 klasa 6 Nr. 20 klasa 4 Nr. 32 klasa 5 0937 Fier Numani Nr. 9 klasa 2 Nr. 4 klasa 3 Nr. 2 klasa 2 0945 Mallakastër Besëlidhja Nr. 48 klasa 4 Nr. 26 klasa 2 Nr. 52 klasa 1 0992 Lushnjë Kongresi i Lushnjës Nr. 52 klasa 4 Nr. 7 klasa 6 Nr. 87 klasa 7 0996 Lushnjë Karbunarë e Madhe Nr. 51 klasa 3 Nr. 22 klasa 6 Nr. 74 klasa 4 1003 Lushnjë Dushk Nr. 49 klasa 1 Nr. 80 klasa 1 Nr. 17 klasa 7 1010 Lushnjë Cermë e Sipërme Nr. 35 klasa 7 Nr. 14 klasa 5 Nr. 22 klasa 1 1029 Lushnjë Babunjë Nr.15 klasa 2 Nr. 16 klasa 1 Nr. 28 klasa 7 1048 Lushnjë Allkaj Nr. 1 klasa 1 Nr. 2 klasa 4 Nr. 6 klasa 4 1070 Lushnjë Karbunarë e Vogël Nr. 20 klasa 6 Nr. 7 klasa 5 Nr. 4 klasa 6 1147 Tepelenë Bardhyl Joka Nr. 8 klasa 4 Nr. 5 klasa 6 Nr. 43 klasa 7

1277 Përmet Nonda Bulka Përmet


1287 Korçë Dishnicë Nr. 20 klasa 6 Nr. 10 klasa 6 Nr. 12 klasa 3 1331 Korçë Maliq Nr. 4 klasa 2 Nr. 81 klasa 3 Nr. 57 klasa 6 1351 Korçë Vashtemi Nr. 14 klasa 2 Nr. 37 klasa 2 Nr. 35 klasa 2 1405 Korçë S. Qirjazi Nr. 49 klasa 7 Nr. 43 klasa 3 Nr. 73 klasa 3 1508 Pogradec Servet Agolli Nr. 11 klasa 2 Nr. 28 klasa 6 Nr. 2 klasa 6 1556 Pogradec Islam Mani Nr. 3 klasa 5 Nr. 10 klasa 7 Nr. 6 klasa 2 1650 Tropojë "Babinë" Nr. 7 klasa 5 Nr. 5 klasa 4 Nr. 5 klasa 2 1670 Lezhë Tale Nr. 41 klasa 4 Nr. 41 klasa 5 Nr. 31 klasa 5 1679 Lezhë Treshë Nr. 10 klasa 4 Nr. 11 klasa 3 Nr. 15 klasa 7 1700 Lezhë Dajç Nr. 18 klasa 7 Nr. 16 klasa 6 Nr. 14 klasa 4 1724 Lezhë Gjergj Fishta Nr. 115 klasa 7 Nr. 40 klasa 5 Nr. 29 klasa 7 1733 Kurbin Nr.4 Nr. 79 klasa 5 Nr. 31 klasa 3 Nr. 88 klasa 7 1742 Kurbin Shemri Nr. 9 klasa 4 Nr. 4 klasa 1 Nr. 12 klasa 4 1743 Kurbin Milot Nr. 10 klasa 2 Nr. 43 klasa 5 Nr. 47 klasa 4 1826 Shkodër Azem Hajdari Nr. 49 klasa 6 Nr. 78 klasa 1 Nr. 71 klasa 7 1830 Shkodër Branko Kadia Nr. 35 klasa 3 Nr. 16 klasa 7 Nr. 9 klasa 5

1834 Shkodër Dëshmorët e Prishtinës


1844 Shkodër Dobraç Nr. 56 klasa 4 Nr. 21 klasa 6 Nr. 68 klasa 3 1863 Shkodër Bërdicë e Madhe Nr. 2 klasa 6 Nr. 41 klasa 7 Nr. 13 klasa 7 1868 Shkodër Laç Nr. 53 klasa 5 Nr. 71 klasa 7 Nr. 17 klasa 7 1880 Shkodër Dragoç Nr. 62 klasa 7 Nr. 6 klasa 4 Nr. 35 klasa 7 1922 Shkodër Ashtë Nr. 9 klasa 2 Nr. 7 klasa 6 Nr. 11 klasa 6 1955 Shkodër Shirq-Mushan Nr. 12 klasa 2 Nr. 26 klasa 3 Nr. 54 klasa 5 1980 Shkodër Miqësia Nr. 13 klasa 1 Nr. 8 klasa 1 Nr. 3 klasa 3

2046 Malësi e Madhe Vermosh


2053 Pukë Migjeni Nr. 1 klasa 2 Nr. 50 klasa 4 Nr. 22 klasa 6 2142 Tiranë AHMET GASHI Nr. 107 klasa 7 Nr. 78 klasa 5 Nr. 90 klasa 7 2146 Tiranë BAJRAM CURRI Nr. 29 klasa 5 Nr. 70 klasa 5 Nr. 68 klasa 4 2151 Tiranë FAN NOLI Nr. 65 klasa 7 Nr. 38 klasa 4 Nr. 38 klasa 2 2154 Tiranë HASAN VOGLI Nr. 108 klasa 6 Nr. 23 klasa 1 Nr. 94 klasa 6 2159 Tiranë KUSHTRIMI LIRISË Nr. 110 klasa 5 Nr. 111 klasa 2 Nr. 84 klasa 7 2166 Tiranë MIHAL GRAMENO Nr. 146 klasa 2 Nr. 106 klasa 6 Nr. 133 klasa 5 2170 Tiranë RAMAZAN JARANI Nr. 1 klasa 4 Nr. 161 klasa 7 Nr. 149 klasa 4

2175 Tiranë SABAUDIN GABRANI


2179 Tiranë 1 MAJI Nr. 42 klasa 5 Nr. 24 klasa 4 Nr. 60 klasa 4

2184 Tiranë ANDROKLI KOSTALLARI


2189 Tiranë KOLË JAKOVA Nr. 153 klasa 2 Nr. 59 klasa 6 Nr. 51 klasa 4 2198 Tiranë MURAT TOPTANI Nr. 11 klasa 3 Nr. 9 klasa 5 Nr. 41 klasa 4 2212 Tiranë WILLSON Nr. 30 klasa 4 Nr. 4 klasa 4 Nr. 37 klasa 3 2274 Tiranë Ferraj Nr. 20 klasa 3 Nr. 28 klasa 7 Nr. 21 klasa 7 2292 Tiranë Laknas Nr. 117 klasa 7 Nr. 35 klasa 2 Nr. 22 klasa 5 2305 Tiranë Krrabë Nr. 5 klasa 1 Nr. 40 klasa 4 Nr. 9 klasa 1

ID Rrethi Shkolla Rezerva ^1 Rezerva ^2 Rezerva ^3

2328 Tiranë Kodër e Kuqe Nr. 83 klasa 3 Nr. 70 klasa 3 Nr. 58 klasa 7 2384 Tiranë Vishaj Nr. 2 klasa 3 Nr. 3 klasa 2 Nr. 3 klasa 3 2420 Kavajë Golem Nr. 8 klasa 5 Nr. 67 klasa 7 Nr. 18 klasa 7 2453 Kavajë Levonjë Nr. 4 klasa 2 Nr. 6 klasa 4 Nr. 5 klasa 2 2467 Kavajë Rreth-Greth Nr. 3 klasa 5 Nr. 4 klasa 3 Nr. 4 klasa 7 2487 Kavajë Mehmet Babamusta Nr. 19 klasa 5 Nr. 50 klasa 6 Nr. 40 klasa 7 2490 Kavajë Fiqiri Kurti Nr. 55 klasa 2 Nr. 17 klasa 7 Nr. 40 klasa 4 2496 Vlorë Lef Sallata Nr. 65 klasa 6 Nr. 41 klasa 2 Nr. 76 klasa 5 2499 Vlorë Muco Delo Nr. 18 klasa 6 Nr. 64 klasa 2 Nr. 59 klasa 6 2503 Vlorë Rilindja Nr. 42 klasa 7 Nr. 94 klasa 7 Nr. 43 klasa 3 2508 Vlorë Ibrahim Kushta Nr. 16 klasa 2 Nr. 33 klasa 6 Nr. 51 klasa 2 2545 Vlorë Qani Nuredini Nr. 7 klasa 4 Nr. 2 klasa 1 Nr. 16 klasa 5 2589 Vlorë Eqerem Beqiri Nr. 34 klasa 2 Nr. 1 klasa 6 Nr. 19 klasa 4 2609 Sarandë 9 Tetori Nr. 38 klasa 7 Nr. 101 klasa 5 Nr. 1klasa 5 2632 Sarandë Dhivër Nr. 2 klasa 7 Nr. 3 klasa 7 Nr. 4 klasa 7 2646 Sarandë 9 Tetori Nr. 14 klasa 5 Nr. 17 klasa 5 Nr. 73 klasa 3

2682 Delvinë Shkolla 8 vjeçare I Maj


2735 Delvinë Shkolla 8vjeçare Vrion


2756 Skrapar HYSEN ZYKA Nr. 5 klasa 6 Nr. 16 klasa 7 Nr. 7 klasa 4 2781 Dibër Selim Alliu Nr. 12 klasa 5 Nr. 39 klasa 4 Nr. 62 klasa 6 2807 Dibër Vojnikë Nr. 6 klasa 1 Nr. 7 klasa 1 Nr. 20 klasa 2 2857 Dibër Blliçë Nr. 33 klasa 1 Nr. 17 klasa 1 Nr. 13 klasa 6

2947 Kukës 8VJ"Gani Sadiku"Nangë


c) Kriteret metodologjike për:

1. Marrjen dhe analizën e mostrave për përmbajtjen e Jodit në kripë, Kampionet e kripës për vlerësimin e niveleve të jodit u grumbulluan random nga të gjithë fëmijët dhe gratë shtatzëna. Këto mostra kripe u morën dhe u ruajtën në enë plastike (rreth 40-50 gr) të mbyllura hermetikisht dhe u transportuan në Laboratorin e ISHP-së për analizim. Përmbajtja e jodit në kripë u percaktua me anën e metodës standarte të titrimit jodometrik të përshkruar nga De Maeyer, Lowenstein dhe Thilly (WHO Gjenevë 1979). Kriteret e përdorura për vlerësimin e përdorimit të kripës së jodizuar në nivel familjeje jane bazuar në pikat cut-off të propozuara për klasifikimin e kripës së jodizuar (7) si më poshtë:

Kripë e pa jodizuar <15ppm Kripë e jodizuar ≥15ppm

Për kontrollin e cilesisë së analizës 100 mostra kripë u analizuan në të njëjtën kohë nga Laboratori i analizave të ujit të Agjensisë së Mjedisit në Bolzano, në Itali me metodën e teknikës ICP-MS ( Inductively Couples plasma Spectrometry).

2. Marrjen, ruajtjen dhe analizën e mostrave të urinës për përcaktimin e jodit urinar. Mostrat për vlerësimin e jodit në urinë u grumbulluan në mënyrë rastësore nga fëmijët dhe gratë shtatzëna. Këto mostra të grumbulluara në enë plastike hermetike ( rreth 8 ml urinë për çdo individ) u transportuan për në Laboratorin e ISHP-së në termobokse brënda 48 orëve nga marrja dhe u ruajtën në -20° C. Më pas kampionet e grumbulluara u analizuan në Laboratorin e analizave të ujit të Agjensisë së Mjedisit së Bolzanos, në Itali. Jodi në urinë u përcaktua me anën e teknikës ICP-MS ( Inductively Couples Plasma – Mass Spectrometry, Perkin -Elmer, Canada), me një hollim paraprak të mostrave 1:10(V/V). Kriteret e përdorura për vlerësimin e pamjaftueshmërisë jodike (ID), sipas medianës së nivelit të jodit në urinë, janë bazuar në vlerat cut-off dhe nivelet e propozuara të prevalencës së defiçencës jodike sipas shkallës së sinjifikancës për shëndetin publik (15) si më poshtë :

IDD e rëndë mediana <20µg/L IDD e mesme mediana 20-49µg/L IDD e lehtë mediana 50-99µg/L

Mungesë defiçence mediana >100µg/L

3. Ekzaminimin e funksionit të tiroides me anë të vlerësimit të madhësisë së gushës me palpim dhe ultrasonografi.

Ekzaminimi i tiroides me palpim u krye në pozicionin ulur më qafën e tendosur, në bazë të kritereve të WHO/UNICEF/ICCIDD (7), (15) Rezultatet e ekzaminimit të gjendrës tiroide janë klasifikuar në bazë të sistemit e klasifikimit të gushës të modifikuar sipas OBSH-së si më poshtë (7), (15):

Gradë 0: Gushë jo e palpueshme ose e dukshme me sy Gradë 1: Gushë që është e palpueshme, por jo e dukshme kur qafa është në pozicion

normal (tiroidja nuk është e zmadhuar në mënyrë të dukshme). Gradë 2 Një zmadhim në qafë që është i dukshëm kur qafa është në pozicion normal dhe

që përputhet me një tiroide të zmadhuar kur qafa palpohet. Grada e IDD-së nga këndvështrimi i problemit në shëndet publik është vlerësuar në bazë të prevalencës së gushës tek fëmijët si më poshtë (7):

IDD e lehtë: 5.0-19.9% IDD e mesme 20.0-29.9% IDD e rëndë >30.0%

Për ekzaminimin e tiroides me ekografi u përdor aparat ultrasonograf portabël i tipit SonoSite 180 Plus, Esaote duke përdorur një transduktor 5 cm linear 7.5 MHz . Matja e volumit të tiroides u krye në pozicionin shtrirë me qafën e tendosur. Vëllimi i secilit lob u llogarit me anën e formulës V (ml) = gjerësia (cm) x gjatësia (cm) x thellësia (cm) x 0,479. Vëllimi i tiroides është shuma e vëllimit të dy lobeve.Vëllimet e tiroides më të mëdha se 97th percentile u konsideruan si të zmadhuara. Gjetjet nga ekzaminimi ekoDiagrama i tiroides u vlerësuan në bazë të Zimmerman (29)

4. Vlerësimin auxologjik.

Vlerësimi i auxologjik u krye në të gjithë fëmijët. Për matjet u përdorën një peshore elektronike profesionale e markës LAICA, dhe një stadiometër portable i markës SECA. Gjatësia dhe pesha u vlerësua dhe u shpreh si Z-score në bazë të diagramave të rritjes e CDC-së (30).

Sipërfaqja trupore (BSA ose Body Surface Area, e cila u përdor për normalizimin e vlerave të vëllimit të tiroides), u llogarit me formulën (62) ne vijim: BSA = peshë (kg)0,425 x gjatësi (cm) 0,725 x 71,84 x 10 – 4.

5. Vlerësimin e tireopative familjare, përdorimin e kripës ne nivel familjeje dhe zakonet ushqyese të fëmijëve.

Një pyetësor i hartuar dhe organizuar në disa pjesë (Anex 2), bëri të mundur sigurimin, nga ana e prindërve të fëmijëve e të dhënave lidhur me praninë e tireopative familjare duke iu përgjigjur pyetjes së pyetësorit nëse: “Midis familjarëve tuaj a ka ndonjeri gushë të zmadhuar?” Praktikat mbi konsumin e kripës së jodizuar në familje si dhe markat më të preferuara u vlerësuan nëpërmjet plotësimit të një tabelë me përgjigje të mbylluara (tabela 6.4).

http://www.ajcn.org/content/79/2/231.long%23R2

Tabela 6.4: Përdorni kripë të jodizuar në shtëpi? Niki Po Jo

La Familja Po Jo

Kalas Po Jo

Kripë Vlore të Jodizuar Po Jo

Të tjera ( Specifiko) Po Jo

Zakonet ushqyese të fëmijëve të tyre u vlerësuan me anë të një minipyetësori të shpeshtësisë së konsumit të disa ushqimeve e shprehur në herë/javë. Prindërit iu përgjigjen pyetjes: “Sa shpesh, ha zakonisht fëmija juaj fruta, perime mish dhe peshk?” duke zgjedhur një mundësi për çdo grup ushqimesh. (Tabela 6.5) Tabela6.5: Zakonisht, sa shpesh fëmija juaj ha fruta, perime mish dhe peshk?

Kurrë

Më pak se 1 x në javë

1 x në javë

2-4 ditë në javë.

5-6 ditë në

javë

1 x në ditë, (çdo ditë)

> 1 x në ditë

Fruta

Perime

Mish

Peshk

d) Përpunimi statistikor i të dhënave.

Për hedhjen dhe ruajtjen e të dhënave në kompjuter u përdor sistemi SAS Enterprise Guide 4.1 (Cary, NC, USA) (31).

Përpunimi statistikor i niveleve të jodit në urinë u krye me anë të sistemit STATA Vs 8.Variablat e shpërndarë normalisht janë krahasuar me anë të t- testit të Studentit. Variablat e shpërndarë jonormalisht janë krahasuar me anë të medianave me testin e Wilcoxon Rank Sums. Lidhjet janë testuar nëpërmjet koeficientit të korrelacionit Pearson, ndërsa për proporcionet është përdorur testi i Chi-Square dhe Fisher’s exact test (i cili u përdor për rastet ku numri i pritshëm i observuar është më pak se 5). Kufiri i sinjifikancës së përzgjedhur ishte 95 %. 7. Paraqitja dhe diskutimi i rezultateve

Në studim u përfshinë 840 fëmijë të moshës 6-12 vjec dhe 365 gra shtatzëna që jetonin në të njëjtën zonë me femijët e përzgjedhur. Për përfshirjen e fëmijëve të tyre në studim të gjithë prindërit dhanë paraprakisht aprovimin e tyre. Raporti meshkuj / femra ishte afërsisht 1/1. Për secilën zonë gjeografike u përcaktua një numër i barabartë fëmijësh. Shpërndarja e kampionit që u përfshi në studim sipas 4 zonave gjeografike është dhënë në tabelën 6.6. Pesë fëmijë u përjashtuan nga vlerësimi final për shkak të mungesës së të dhënave të plota, kështu që përpunimi statistikor u krye për 835 fëmijë.

Tabela 6.6: Shpërndarja e kampionit të fëmijëve në bazë të rretheve dhe zonave gjeografike

Zona

Bregdetare

Zona e

Brendshme

Totali

` Qytet Fshat Qytet Fshat

Berat - - 14 7 21

Bulqizë - - 7 7

Delvinë - - 7 7 14

Dibër - - 7 14 21

Durrës 56 28 - - 84

Elbasan - - 21 28 49

Fier 28 42 - - 70

Gramsh - - 7 7 14

Kavajë 14 21 - - 35

Korçë - - 14 14 28

Krujë - - 7 7 14

Kurbin 14 7 - - 21

Kucovë - - 7 7 14

Kukës - - - 7 7

Lezhë 7 21 - - 28

Librazhd - - 7 14 21

Lushnjë 14 35 - - 49

M. Madhe - - - 7 7

Mallakastër - - 7 - 7

Mat - - - 14 14

Përmet - - 7 - 7

Peqin - - - 7 7

Pogradec - - - 14 14

Pukë - - 7 - 7

Sarandë 14 7 - - 21

Shkodër 35 35 - - 70

Skrapar - - - 7 7

Tepelenë - - 7 - 7

Tiranë - - 91 35 126

Tropojë - - - 7 7

Vlorë 28 14 - - 42

Totali 210 210 210 210 840

a) Të dhënat mbi përdorimin e kripës së jodizuar.

Nga analiza e pyetësorëve rezultoi që 837/ 840 familje (99, 6%) pohojnë se përdorin kripë të jodizuar. Në përfundim të punës në terren u grumbulluan prej femijëve 839 kampione kripe dhe nga gratë shtatzëna 365 kampione kripe. Vlerësimi i niveleve të jodit në të gjithë numrin e mostrave të analizuara rezultoi me një medianë prej 21.2 mg/kg. Në zonën bregdetare/fshat mediana e jodit në kripë ishte në vlerën më të ulët krahasuar me tre zonat e tjera gjeografike prej 15.9 mg/kg e ndjekur nga zona e brendshme/fshat me 16.4 mg/kg, zona bregdetare/ qytet me 18.5 mg/kg. Ndërkohë në zonën e brendshme/qytet u paraqit vlera më e lartë e medianës së jodit në kripë, prej 26.5 mg/kg jod ne kripë. (Tabela 6.7) Tabela 6.7: Medianat e përqëndrimeve të jodit në kripë në nivel kombëtar dhe sipas

zonave gjeografike, të paraqitura sipas rendit rritës të vlerave.

Zonat gjeografike Mediana e përqëndrimit të jodit në kripë

mg/kg* Bregdetare/fshat 15.9

E brendshme/fshat 16.4

Bregdetare/qytet 18.5

E brendshme /qytet 26.5

Nivel kombëtar 21.2 * vlerat e kripës së jodizuar ≥15mg/kg (ose ppm)

Kjo diferencë në medianat e jodit në kripë sipas zonave bregdetare/e brendshme mendohet se lidhet me përdorimin më të lartë të kripës së pajodizuar në zonën bregdetare si rezultat i konsumit të lartë të kripës së pajodizuar që prodhohet në Fabrikën e kripës në Vlorë. Edhe nga monitorimi periodik i tregut është konstatuar që kjo fabrikë ka qenë shpesh edhe pikë furnizimi për tregun për konsum human të rrethit të Vlorës dhe rretheve të tjera përreth. Ndërsa diferenca mes zonës urbane/rurale shpjegohet me faktin se akoma konsumatori i zonës rurale heziton të përdorë kripën e jodizuar me frikën e dëmtimit të produkteve ushqimore, kryesisht konservave që ai prodhon për periudhën e dimrit. Në tabelën 6.8 janë paraqitur nivelet e përmbajtjes së jodit në kripë, sipas zonave të ndryshme gjeografike, të shprehura në bazë të numrit të mostrave (N), vlerës mesatare (Mean), deviacionit standart (SD) dhe p50. Tabela 6.8: Përmbajtja e jodit në kripë (mg/kg) sipas zonave gjeografike.

Zona gjeografike N Mean SD p50

Bregdetare/fshat 300 19.67* 17.59* 15.90*

Bregdetare/qytet 302 21.70 15.79 18.5

E brendshme/fshat 301 20.54 19.12 16.40

E brendshme /qytet 301 26.63 16.02 26.50

Totali 1204 22.14 17.37 21.20

* mg/kg

Nga analiza e niveleve të jodit në kampionet e grumbulluara rezultoi se 60.3% e kampioneve kishin përmbajtje Jodi ≥15 ppm (pra ishin të jodizuara sipas parametrave të rekomanduara WHO, ICCIDD) ndërsa 39.7% e tyre ishte pa jod ose me përmbajtje jodi nën 15ppm. (Tabela 6.9)

Tabela 6.9: Vlerësimi i niveleve të jodit në kripë në Shqipëri.

Përqëndrimi i Jodit Numri i mostrave Nr. Mostrave (%)

E jodizuar ≥15ppm 726 60.3

E pajodizuar <15ppm 478 39.7

Totali 1204 100.0

Zona e brendshme konsumonte më shumë kripë të jodizuar (63.62%) në raport me zonën bregdetare, ndërsa përqindja më e lartë e kripës së pajodizuar ose të jodizuar jo në mënyrën e duhur (0 ppm > % i Jodit < 15 ppm) u ndesh në zonën bregdetare (43.02%). (Tabela.6.10) Megjithatë duket se kjo nuk ka ushtruar ndonjë efekt negativ mbi popullatën e zonës bregdetare duke parë se ajo paraqitet me frekuencë më të ulët të gushës, dhe përqëndrim më të lartë të jodit në urinë krahasuar me fëmijët që jetojnë në zonën e brendshme. Ndryshimi i mënyrës së të ushqyerit sic është konsumi më i lartë i peshkut, apo pozita gjeografike ndoshta mund të kenë luajtur rol. Tabela 6.10: Shpërndarja e përdorimit të kripës së në bazë të përqëndrimit të jodit në

kripë sipas zonave gjeografike. (Pr=0.018) Zona <15ppm ≥15ppm Totali

Bregdetare 259

43.02 *

343

56.98

602

100.00

E brendshme 219

36.38

383

63.62

602

100.00

Totali 478

39.70

726

60.30

1204

100.00 * Numrat me poshtë janë në %

Konsumi i kripës së jodizuar në zonën bregdetare rezultoi më i lartë në popullatën qytetase (60, 9 %) kundrejt popullatës rurale ( 53 %) . (Tabela 6.11)

Tabela 6.11: Shpërndarja e përdorimit të kripës në bazë të përqëndrimit të jodit në kripë për Zonën Bregdetare (p = 0.058)*

Zona bregdetare E pajodizuar

<15ppm

E jodizuar ≥15ppm Totali i mostrave

Fshat 141

47.00 **

159

53.00

300

100.00

Qytet 118

39.07

184

60.93

302

100.00

Totali 259

43.02

343

56.98

602

100.00 * Testi Fisher

** Numrat më poshtë janë në %

Diferenca e përdorimit të kripës së jodizuar për zonën e brendshme ishte shumë e ndjeshme përsa i përket përdorimit të saj në fshatra (52.49 %) në raport me në qytetet e kësaj zone (74.75%). Zona e brendshme/qytet kishte edhe konsumin më të lartë të kripës së jodizuar në raport me të gjitha zonat e tjera (Tabela 6.12) Tabela 6.12: Shpërndarja e përdorimit të kripës në bazë të përqëndrimit të jodit në

kripë për Zonën e Brendshme (p = 0.000)* Zona e brendshme E pajodizuar

<15ppm

E jodizuar

≥15ppm

Totali

Fshat 143

47.51**

158

52.49

301

100.00

Qytet 76

25.25

225

74.75

301

100.00

Totali 219

36.38

383

63.62

602

100.00 * Testi Fisher

** Numrat më poshtë janë në %

Rezultatet e përftuara treguan se përmbajtja e jodit në kripë për zonën e brendshme ishte dukshëm më e lartë në zonën urbane në raport me atë rurale (p = 0.000) (Tabela 6.12), ndërsa në qytetet e zonës bregdetare përmbajtja e jodit në kripë ishte relativisht më e lartë se në fshatrat e kësaj zone (p=0.058) (Tabela 6.11). Përqindja e mostrave të kripës që rezultoi e pajodizuar luhatej nga 36.38% në zonën e brendshme në 43.02% në zonën bregdetare, me përqindjen më të lartë të përdorimit të kripës së pajodizuar në fshatrat e të dyja zonave (47.0% në zonën bregdetare/fshat dhe 47.51% në zonën e brendshme/fshat).

Në diagramën 6.1 janë paraqitur përqindjet e kripës së jodizuar dhe pajodizuar në nivel kombëtar dhe sipas zonave gjeografike.

Diagrama 6.1: Shpërndarja e kripës së jodizuar në bazë të përmbajtjes së jodit dhe sipas zonave të ndryshme gjeografike (%). Pra në total, 726 mostra (60.3%) të kripës së analizuar kishin një përqëndrim jodi ≥15 ppm. Kjo e dhënë shërben si një indikator për vlerësimin e progresit të një vendi në arritjen e qëllimit për Jodizimin Universal të Kripës. Sic sugjerohet edhe në kriteret e WHO, UNICEF, dhe ICCIDD, me qëllim eleminimin e pamjaftueshmërisë jodike si një problem i shëndetit publik, niveli i konsumit të kripës së jodizuar në nivel familjeje duhet të përfshijë mbi 90% të popullatës (7). (Tabela 6.13)

Tabela 6.13: Krahasimi i rezultateve të studimit me kriteret për monitorimin e progresit ne arritjen e qëllimit për jodizimin universal të kripës.

Indikatori : Përdorimi i Kripës së jodizuar

Objektivi Rezultati i studimit

Numri i familjeve ( %) që konsumojnë kripë të jodizuar.

> 90%

60.3%

Përqindja e mostrave pa përmbajtje jodi ishte thuajse e barabartë në të dyja zonat (zona bregdetare 15.83% dhe zona e brendshme 15.98%). Ekzistonte një ndryshim sinjifikativ midis dy zonave përsa i perket përqindjeve të mostrave me përmbajtje jodi > 0 ppm deri <7 ppm (zona bregdetare 48.65% dhe zona e brendshme 60.73%). Për nivele të jodit midis ≥7ppm dhe <15ppm përqindja e mostrave në zonën bregdetare (35.52%) ishte më e lartë se në zonën e brendshme (23.29%) . (Tabela 6.14) Tabela 6.15: Numri i mostrave të kripës së pajodizuar sipas përqëndrimeve të ndryshme të jodit (ppm) p*= 0.01

0

10

20

30

40

50

60

70

80

53 47

60.93

39.07

52.49

47.51

74.75

25.25

52.75 47.25

67.83

32.17 %

Zona bregdetare Zona brendshme Totali

Përqëndrimi i jodit

( ppm) Zona bregdetare Zona e brendshme Totali

0 41 15.83**

35 15.98

76 15.90

>0 deri <7 126 48.65

133 60.73

259 54.18

≥7deri <15 92 35.52

51 23.29

143 29.92

Totali 259 100.00

219 100.00

478 100.00

* Testi Fisher ** Numrat më poshtë janë në %

Klasifikimi i mostrave të kripës sipas përmbajtjes së jodit, tregoi se vetëm 6.3% e kripës së analizuar në nivel kombëtar nuk kishte fare përmbajtje Jodi, ndërsa sipas zonave këto vlera shkonin respektivisht nga 5.8% ( zona bregdetare) në 6,8% ( zona e brendshme). (Tabela 6.16 dhe Diagrama 6.2) Tabela 6.16: Shpërndarja e mostrave të kripës në bazë të përmbajtjes së jodit, sipas zonave gjeografike dhe në nivel kombëtar.

Përmbajtja e jodit (ppm)

Zona Bregdetare Zona e Brendshme

Totali

0 41 6.8*

35 5.8

76 6.3

>0 and <15 218 36.2

184 30.56

402 33.4

≥15 343 56.9

383 63.1

726 60.3

Total 602 100.00

602 100.00

1204 100.00

* Numrat më poshtë janë në %.

Diagrama 2: Shpërndarja e mostrave të kripës me përmbajtje të ndryshme jodi, sipas zonave të ndryshme gjeografike (%).

Nga analiza totale e mostrave të grumbulluara nga fëmijët rreth 60% e tyre rezultuan me jod dhe 40% pa jod ose me jod nën vlerat e lejuara. (Tabela 6.17) Tabela 6.17: Konsumi i kripës sipas përmbajtjes së jodit tek fëmijët, në %. Jodi | Frekuenca. % Kumulative ------------+----------------------------------- Nën normë | 336 40.05 40.05 Në normë | 503 59.95 100.00 ------------+----------------------------------- Totali| 839 100.00 Kishte një diferencë të dukshme të përdorimit të kripës së jodizuar tek fëmijët e zonës urbane (68.8%) në raport me zonën rurale (51%). (Tabela 6.18) Tabela 6.18: Konsumi i kripës sipas përmbajtjes së jodit tek fëmijët, i shprehur në %, sipas zonave rurale dhe urbane. | Jodi Zona | Nën normë Në normë | Totali -----------+----------------------+---------- Fshat | 205 214 | 419 | 48.93 51.07 | 100.00 -----------+----------------------+---------- Qytet | 131 289 | 420 | 31.19 68.81 | 100.00 -----------+----------------------+---------- Totali | 336 503 | 839 | 40.05 59.95 | 100.00

0

10

20

30

40

50

60

70

0 ppm 0-15 ppm >15 ppm

6.8

36.2

56.9

5.8

30.56

63.1

6.3

33.4

60.3

%

Z. bregdetare Z.brendshme Totali

Në vlera të përafërta me fëmijët ishin edhe përqindjet e kripës së konsumuar nga gratë në bazë të përmbajtjes së jodit në mostër. (Tabela 6.20) Tabela 6.20: Konsumi i kripës sipas përmbajtjes së jodit tek gratë, i shprehur në %. Jodi | Frekuenca % Kumulative ------------+----------------------------------- Nën normë | 142 38.90 38.90 Në normë | 223 61.10 100.00 ------------+----------------------------------- Totali | 365 100.00 Konsumi i kripës së jodizuar tek gratë e zonës urbane (65.57%) ishte më i lartë se në zonën rurale (56.59% ) .(Tabela 6.12) Tabela 6.21: Konsumi i kripës sipas përmbajtjes së jodit tek gratë, i shprehur në %, sipas zonave rurale dhe urbane. | Jodi Zona | Nën normë Në normë | Totali -----------+----------------------+---------- Fshat | 79 103 | 182 | 43.41 56.59 | 100.00 -----------+----------------------+---------- Qytet | 63 120 | 183 | 34.43 65.57 | 100.00 -----------+----------------------+---------- Totali | 142 223 | 365 | 38.90 61.10 | 100.00 Pearson chi2 = 3.0961 Pr = 0.078 Mbi 12 lloje kripërash konsumoheshin nga popullata në studim. Markat e mostrave të kripës të grumbulluara janë paraqitur sipas një rendi zbritës në bazë të shpërndarjes së tyre e shprehur në % në tabelën 6.22. Niki ishte marka më e konsumuar e kripës në nivel kombëtar me 63.65%. Rreth 10% e mostrave të kripës ishin blerë në treg të papaketuara, (të palejueshme për konsum human). Vetëm 3.15% e popullatës konsumonte kripë të prodhuar në vend (Kripa Vlora) ndërsa pjesa tjetër ishtë e importuar kryesisht nga Greqia, Italia etj.

Tabela 6.22: Shpërndarja e mostrave sipas markave të kripës.

Marka Numri I mostrave Përqindja

Niki

Nelson

E hapur

Pa emërtim

Elka

Vlora

E zezë

Kalas

Diamant

La famiglia

Joni

Gol

S’ka mostër

767

106

85

42

39

38

37

36

24

19

9

2

1

63.65

8.8

7.05

3.49

3.24

3.15

3.07

2.99

1.99

1.58

0.75

0.17

0.08

Totali 1205 100.00

Numri më i lartë i mostrave me përmbajtje jodi brenda niveleve të rekomanduara rezultuan në këto marka kripë: ”Kalas” (80.56 %), ”Niki” (80.18 %) dhe ”Elka” (66.67 %). (Tabela 6.23) Tabela 6.23: Përmbajtja e jodit në kripë sipas markave (në numër dhe %)

Marka <15ppm ≥15ppm Totali

Niki 152

19.82*

615

80.18*

767

100.00*

Nelson 93

87.74

13

12.26

106

100.00

E hapur 81

95.29

4

4.71

85

100.00

Pa emërtim 26

61.90

16

38.2

42

100.00

Elka 13

33.33

26

66.67

39

100.00

Vlora 27 11 38

71.05 28.95 100.00

E zezë 37

100.00

0

0.00

37

100.00

Kalas 7

19.44

29

80.56

36

100.00

Diamant 21

87.50

3

12.50

24

100.00

La famiglia 10

52.63

9

47.37

19

100.00

Joni 9

100.00

0

0.00

9

100.00

Gol 2

100.00

0

0.00

2

100.00

Totali 478

39.70

726

60.30

1204

100.00

*në përqindje

Markat e kripës me përmbajtje jodi nën vlerat e rekomanduara, apo pa përmbajtje jodi ishin ”Joni” (100 % e mostrave), ”Gol” (100 %), ”Kripa e zezë” (100 %), dhe ”Kripa e hapur” (95.29 %). (Diagrama 6.3)

Diagrama 6.3: Përmbajtja e Jodit në kripë sipas markave

<15ppm >15 ppm

Me qëllim kontrollin e cilësisë së analizës së Jodit në kripë të Laboratorit Ushqimor, pranë Institutit të Shëndetit Publik, u dërguan për analizë në Laboratorin e Analizës së Ujrave të Agjensisë së Mjedisit, në Bolzano 100 kampione kripe të analizuara më parë në ISHP. Korrelacioni midis këtyre dy përcaktimeve analitike rezultoi r =0.71 (p<0,001) (Tabela 6.24) Tabela 6.24: Mesatarja dhe Deviacioni Standart, për përcaktimin analitik të jodit në

kripë, i kryer nga Laboratori i Tiranës dhe Laboratori i Bolzanos. Variable N Mean Std. Dev Sum. Minimum Maximum

L. Bolzano 99 21.46687 20.86071 2125 0.20000 118.00000

ISHP Tirana 99 22.60657 16.20063 2238 0 63.50000

r = 0,71 (p<0,001)

b) Të dhënat mbi situatën e jodurisë në popullatën e përzgjedhur.

Rezultatet e jodurisë vlerësuar në bazë të kritereve të përcaktuara nga WHO, UNICEF and ICCIDD (7) treguan një Defiçencë Jodike të Lehtë në nivel kombëtar (shih hartën e Defiçencës Jodike në Shqipëri Anex 1) Analizat e kampioneve të urinës treguan që mediana e përqëndrimit të jodit në urinë tek fëmijët në nivel kombëtar ishte 86.2µg/L. (Tabela 6.25) Zona e brendshme fshat paraqitej zona më e prekur nga defiçenca jodike (mediana e jodit në urinë 59, 1 µg/L) në raport me të gjitha zonat e tjera (p <0.001). Situata në zonën bregdetare fshat (mediana e jodit në urinë 69,6 µg/L) ishtë më e mirë se në atë të brendshme por jo aq e mirë sa në zonat urbane respektive bregdetare / brendshme (përkatësisht 113/119 µg/L ). Tabela 6.25: Medianat e përqëndrimit të jodit në urinë tek fëmijët në nivel

kombëtar dhe sipas zonave gjeografike, ku zonat janë renditur në bazë të një rendi rritës të vlerave të medianave.

Zonat gjeografike Medianat e përqëndrimit të jodit në urinë

µg/L** Zonë e brendshme/fshat 59.1

p<0,001 kundrejt zonës së brendshme/qytet* p<0,001 kundrejt zonës bregdetare/fshat* p<0,001 kundrejt zonës bregdetare/qytet*

Zonë bregdetare /fshat 69.6 p<0,001 kundrejt zonës bregdetare/qytet*

p<0,001 kundrejt zonës së brendshme/qytet* Zonë bregdetare /qytet 113.0

p<0,001 kundrejt zonës së brendshme/qytet* Zonë e brendshme/qytet

119.0

Nivel Kombëtar

86.2

* Wilcoxon Rank Sums ** kufiri i normës 100-199µg/l

Në diagramën 6.4 janë paraqitur intervalet e vlerave mesatare të jodurisë tek fëmijët për çdo zonë gjeografike ku vihet re se fshatrat e të dy zonave kanë një luhatje të intervalit të jodurisë nga “shumë të ulëta” te “normale” e theksuar kjo vecanërisht për zonën e brendshme/fshat ku edhe mediana e jodurisë u ndesh në vlerën e saj më të ulët (59.1µg/l).

Diagrama 6.4: Vlera mesatare e jodurisë sipas zonave tek fëmijët (IC 95%).

Tek gratë shtatzëna mediana e përqëndrimit të jodit në urinë në të gjithë kampionin ishte 95.3µg/L (me një interval që shkonte 7,56-6650 µg/L). Sipas zonave gjeografike vlerat u paraqitën si vijon: 122.0µg/L në zonën bregdetare/qytet; 98.0µg/L në zonën bregdetare/fshat; 100.0µg/L zonën e brendshme/ qytet dhe 70.7µg/L në zonën e brendshme/fshat (P<0.001) (Tabela 6.26) Vlera e medianës tek gratë paraqitej në mënyrë sinjifikative më e ulët se rekomandimet e fundit të Shoqatës Amerikane të Tiroides (54) Rekomandimet e reja të kësaj Shoqate bazohen në faktin se gjatë shtatzënisë rritet niveli i ekskretimit urinar të jodit si pasojë e rritjes së shpejtësisë së filtrimit glomerular. Kjo gjë con në zbrazjen e rezervave totale të jodit në organizëm dhe në zonat me defiçencë jodike mund të krijojë përshtypjen e gabuar se popullata ka nivelet e duhura të marrjeve jodike. (55) Prandaj intervalet ekzistuese të referencës mund të cojnë në një mbivlerësim të ushqyerjes së përshtatshme me jod të gruas shtatzënë, sidomos gjatë periudhës së trimestrit të parë dhe fillimit të trimestrit të dytë të shtatzënisë, sic raportohet së fundi edhe nga Stilwell et al. (55) Kjo është një pikë shumë e rëndësishme pasi është raportuar edhe më parë se një defiçencë e lehtë e jodit tek nënat gjatë zhvillimit të fetusit mund të dëmtojë funksionin intelektual të fëmijës (56, 57, 58), pa harruar edhe impaktin social të kësaj pasojë. Tabela 6.26: Medianat e përqëndrimit të jodit në urinë te gratë shtatzëna, në nivel kombëtar dhe sipas zonave gjeografike ku zonat janë renditur në bazë të një rendi rritës të vlerave të medianave:

Bregdetare/qytet Bregdetare/fshat Brendshme/qytet Brendshme/fshat

Zonat

80,0

100,0

120,0

140,0

160,0

95% CI I µg/L

Zonat gjeografike Medianat e përqëndrimit të jodit në urinë / µg/L**

Zonë e brendshme/fshat

70,7 p=0,0037 kundrejt zonës së brendshme/qytet * p=0,016 kundrejt zonës bregdetare /fshat * p<0,001 kundrejt zonës bregdetare /qytet *

Zonë bregdetare /fshat 98.0 p=0.039 kundrejt zonës bregdetare /qytet *

Zonë e brendshme/qytet 100.0 Zonë bregdetare /qytet 122.0 Nivel Kombëtar 95.3

* Wilcoxon Rank Sums ** kufiri i normës 100-199µg/L Në nivelet e përqëndrimit të jodit në urinë ndërmjet grave shtatzëna dhe fëmijëve në kampionin në total nuk u gjend ndonjë ndryshim i dukshëm, përvecse në Zonën Bregdetare/fshat ku u vu re një ndryshim sinjifikativ (P=0.026) i përqëndrimit të jodit në urinë ndërmjet tyre. Duke marrë në konsideratë fëmijët dhe gratë shtatzëna së bashku mediana e përqëndrimit të jodit në urinë rezultoi 90.7µg/L. Ndryshimet sinjifikative ndërmjet vlerave të medianave të përqëndrimeve të jodit në urinë janë dhënë në Tabelën 6.27. Tabela 6.27: Mediana e përqëndrimit urinar të jodit e fëmijëve dhe grave shtatzëna sëbashku sipas zonave gjeografike dhe në nivel kombëtar, të paraqitura sipas një rendi rritës të vlerave.

Zona Gjeografike

Mediana e jodit në urinë në µg/L**

Zona e brendshme/fshat

60.8 p<0,001 kundrejt zonës së brendshme/qytet*

p=0,004 kundrejt zonës bregdetare/fshat* p<0,001 kundrejt zonës bregdetare/qytet*

Zona bregdetare/fshat

76.9 p<0.001 kundrejt zonës bregdetare/qytet *

p<0.001 kundrejt zonës së brendshme/qytet * Zona e bregdetare/qytet 114.0 Zona brendshme /qytet 114.0 Nivel Kombëtar 90.7 * Wilcoxon Rank Sums ** Rendi i normës 100-199µg/L Në tabelën 6.28 dhe diagramën 6.5 janë paraqitur vlerat e medianës së jodit në urinë për fëmijët, gratë shtatzëna, dhe fëmijët dhe gratë shtatzëna të marra së bashku, sipas zonave gjeografike dhe në nivel kombëtar.

Tabela 6.28: Mediana e jodit në urinë (µg/L) tek fëmijët, gratë shtatzëna, fëmijët dhe gratë shtatzëna të marra sëbashku, sipas zonave gjeografike dhe në nivel kombëtar.

Zona Gjeografike Fëmijët Gratë shtatzëna Fëmijët + Gratë shtatzëna

Zona e brendshme/fshat 59,1 70,7 60,8

Zona bregdetare/fshat 69,6 98,0 76,9

Zona bregdetare/qytet 113 122,0 114

Zona e brendshme/qytet 119 100,0 114

Totali 86,2 95,3 90,7

Diagrama 6.5: Mediana e jodit në urinë (µg/L) tek fëmijët, gratë shtatzëna, fëmijët dhe gratë shtatzëna të marra sëbashku, sipas zonave gjeografike dhe në nivel kombëtar Përqëndrimet e jodit në urinë për të gjithë fëmijët luhateshin nga një nivel i rëndë i mungesës së jodit (<20µg/L) deri në tepricë (300+ µg/L) , ku 28.9% e fëmijëve të marrë në studim kishin një përqëndrim të jodit në urinë midis 50 dhe 99µg/L, që do të thotë një Defiçencë Jodike të Gradës së Lehtë; 19.9% kishin një përqëndrim të jodit në urinë ndërmjet 20 dhe 49µg/L (Defiçencë Jodike e Gradës së Mesme); dhe 6,8% e tyre < 20 µg/L (Defiçencë Jodike e Gradës së Rëndë). (Tabela6.29 dhe Diagrama 6.6)

20

40

60

80

100

120

140

Femije Grate shtatzena Femijet+Grate

Tabela 6.29: Shpërndarja e defiçencës jodike, sipas zonave gjeografike, në bazë të përmbajtjes së jodit në urinë (µg/L).

Zonat gjeografike Nr. Fëmijëve (%) në bazë të përmbajtjes së jodit në urinë (µg/L).

0-19. 20-49. 50-99 100-199 200-299 300+ Zonë bregdetare /qytet 0,5% 11,9% 32,9% 38,6% 12,4% 3,8% Zonë bregdetare /fshat 6,2% 31,4% 30,5% 17,6% 3,7% 7,6% Zonë e brendshme/qytet 1,4% 9,0% 27,6% 42,9% 13,3% 5,7% Zonë e brendshme/fshat 19,0% 27,1% 24,8% 17,1% 9,5% 2,4% Totali 6,8% 19,9% 28,9% 29,0% 10,5% 4,9% Numri fëmijëve. 57 167 243 244 88 41

Diagrama 6.6: Shpërndarja e defiçencës jodike tek fëmijët, sipas zonave gjeografike, në bazë të niveleve të përqëndrimit urinar të jodit, (µg/L). Po kështu edhe përqëndrimi i jodit në urinë për gratë shtatzëna rezultoi me një shtrirje nga mungesë e rëndë (<20µg/L) në tepricë jodi (300+ µg/L), (Tabela 6.30 dhe Diagrama 6.7).

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45 Qytet bregd.

Fshat bregd,

Qytet brendsh.

Fshat brendsh.

Totali

Tabela 6.30: Shpërndarja e defiçencës jodike tek gratë shtatzëna sipas zonave gjeografike.

Zonat gjeografike Nr. grave shtatzëna (%), në bazë të përmbajtjes së jodit në urinë (µg/L)

0-19. 20-49. 50-99 100-199 200-299 300+ Zona bregdetare/qytet 1.1% 12.1% 26.4% 33.0% 22.0% 5.5% Zona bregdetare/fshat 3.4% 23.0% 25.3% 31.0% 10.3% 6.9% Zona e brendshme/qytet 4.4% 16.5% 28.6% 25.3% 13,2% 12.1% Zona e brendshme/fshat 11,0% 28.6% 27.5% 22.0% 8.8% 2,2% Nivel kombëtar 5.0% 20.0% 26,9% 27.8% 13.6% 6.7% Rreth 10.5% e fëmijëve rezultuan me përqëndrime të jodit në urinë të rendit 200–299µg/L (në risk për hipertiroidizëm të induktuar nga jodi, ndërsa në risk për hipertiroi-dizëm apo sëmundje autoimune të tiroides) (>300µg/L) ishin 4.9% e fëmijëve dhe 6.7% e grave shtatzëna. (Tabelat 6.29 dhe 6.30)

Diagrama 6.7: Shpërndarja e defiçencës jodike tek gratë shtatzëna sipas zonave gjeografike, në bazë të përqëndrimit urinar të jodit, (µg/L). Numri i fëmijëve me marrje të mjaftueshme të jodit ishte më i lartë në zonën e brendshme/qytet (42.9%) në krahasim me numrin e fëmijëve në zonën e brendshme/fshat (17.1%). Defiçenca jodike e rëndë ndeshej më shpesh tek fëmijët që jetojnë në zonën e brendshme/fshat (19%) dhe shumë më rrallë tek fëmijët e zonës bregdetare/qytet (0.5%). Defiçenca jodike ishte më e rëndë në fshatrat e të dyja zonave gjeografike se sa në qytetet e këtyre zonave, pa ndonjë ndryshim sinjifikativ ndërmjet meshkujve dhe femrave (p>0.05). Një situatë e ngjashme paraqitej edhe për gratë shtatzëna ( shih diagramat ne vazhdim).

0

5

10

15

20

25

30

35 Z bregd. Qytet Z bregd. Fshat Z.brendsh.Qytet Z.brendsh.Fshat Totali

Diagrama 6.8: Perqindja e femijeve dhe grave shtatzena sipas niveleve te permbajtjes se jodit urinar (µg/L) ne zonen bregdetare/qytet.

Diagrama 6.9: Perqindja e femijeve dhe grave shtatzena sipas permbajtjes se jodit urinar (µg/Lne zonen bregdetare/fshat

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

0-19 20-49 50-99 100-199 200-299 300+

Femije

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

0-19 20-49 50-99 100-199 200-299 300+

Femije

Diagrama 6.10: Perqindja e femijeve dhe grave shtatzena sipas niveleve te permbajtjes se jodit urinar (µg/L) ne zonene e brendshme/qytet

Diagrama 6.11: Perqindja e femijeve dhe grave dhe shtatzena sipas niveleve te permbajtjes se jodit urinar (µg/L) ne zonen e brendshme /fshat. Në diagramën 6.12 paraqitet shpërndarja e pamjaftueshmërisë jodike tek fëmijët dhe gratë shtatzëna, në bazë të përqëndrimit urinar të jodit (µg/L), në nivel kombëtar ku vihet re një homogjenitet i të dyja kurbave, i cili tregon qartë situatën e ngjashme të jodit në të dy grupet e studiuara.

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

50%

0-19 20-49 50-99 100-199 200-299 300+

Femije

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

0-19 20-49 50-99 100-199 200-299 300+

Femije

Diagrama 6.12: Perqindja e femijeve dhe grave shtatzena sipas niveleve te permbajtjes se jodit urinar (ug/L) ne nivel kombetar. Në total 26.7% e fëmijëve dhe 25% e grave shtatzëna paraqitën përqëndrim urinar të jodit <50µg/L; ndërkohë që 55.6 % e fëmijëve dhe 54.9 % e grave shtatzënë kishin një përqëndrim urinar të jodit <100 µg/L një tjetër indikator ky që na lejon vlerësimin e pamjaftueshmërisë jodike dhe monitorimin e progresit të eleminimit të IDD-së si një problem i shëndetit publik. (Bazuar në kriteret e WHO, UNICEF, dhe ICCIDD, për arritjen e qëllimit të eleminimit të IDD-së, si një problem i shëndetit publik duhet që përqindja e kampioneve të urinës me një nivel jodi <100µg/L të jetë <50% të popullatës dhe përqindja e kampioneve të urinës me një nivel jodi <50µg/L duhet të jetë <20% të popullatës.) (Tabela 6.31) Tabela 6.31: Krahasimi i rezultateve të studimit me kriteret e monitorimit të progresit për eleminimin e IDD-së si problem i shëndetit publik.

Indikatori i nivelit të jodit në urinë Objektivi Rezultati i studimit

• Përqindja nën 100µg/L

• Përqindja nën 50µg/L

<50%

<20%

55.6%

26.7%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

0-19 20-49 50-99 100-199 200-299 300+

Femije

c) Të dhënat nga vlerësimi i tiroides tek fëmijët.

Vlerësimi i tiroides u krye nëpërmjet palpimit dhe matjes së volumit me ultrasonografi.

1. Vlerësimi i volumit të tiroides me palpim.

Prevalenca e gushës me palpim rezultoi 53, 5%, përkatësisht 30.3% (252 fëmijë) grada 1 dhe 23.2% grada 2 (193 fëmijë), duke treguar se Shqipëria (bazuar në kriteret epidemiologjike për vlerësimin e shkallës së IDD-së nëpërmjet prevalencës së gushës tek fëmijët e shkollave - WHO, UNICEF, ICCIDD 11 ) vazhdon të jetë ende një vend me IDD të rëndë. (Grafiku 6.1) Grafiku 6.1: Prevalenca e gushës me palpim tek fëmijët

Gusha u ndesh më shpesh në zonën e brendshme fshat dhe më pak në qytetet e të dy zonave. Grada 1 e gushës u ndesh në të katër zonat në studim por pak më e shpeshtë në qytetet e zonës së brendshme (34.8 %) ndërsa Grada 2 e gushës ishte më frekuente në fshatrat e zonës së brendshme (44.5 %). (Tabela 6.32)

Tabela 6.32: Prevalenca e gushës me palpim sipas gradëve sipas zonave gjeografike Zona

bregdetare /qytet

Zona bregdetare

/fshat

Zona brendshme

/ qytet

Zona brendshme

/fshat

Totali

Grada 0 64,7% 45,7% 52,2% 23,9% 46,5%

Grada 1 23,7% 31,0% 34,8% 31,6% 30,3%

Grada 2 11,6% 23,3% 13,0% 44,5% 23,2%

Totali 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0%

N 207 210 207 209 833

Në bazë të gjinisë, prevalenca e gushës rezultoi 50.3% te meshkujt (31.1% -Gradë 1 dhe 19.2% -Gradë 2) dhe 57.5% tek femrat (29.7% -Gradë 1 dhe 27.5% -Gradë 2) me nje diference te dukshme te ndeshjes se gushes Grada 2 tek femrat ne raport me meshkujt (Tabela 6.33)

Grade 0 47%

Grade 1 30%

Grade 2 23%

Tabela 6.33: Prevalenca e gushës me palpim sipas Gradëve, në bazë të gjinisë.

Grada 0 Grada 1 Grada 2 Totali

Meshkuj 49,6% 31,1% 19,2% 100,0%

Femra 42,8% 29,7% 27,5% 100,0%

Totali 46,3% 30,4% 23,3% 100,0%

N 383 252 193 828

Raportuan prani të tiropative në familje 6.5% e prindërve të intervistuar mbi anamnezën familjare të tireopative. Nga ekzaminimi manual i gushës u vu re një përqindje progresive e gradës së gushës tek fëmijët, prindërit e të cilëve raportuan anamnezë pozitive për tiropatitë familjare. (tabela 6.34) Tabela 6.34: Rezultatet e ekzaminimit manual të qafës dhe anamnezës familjare të

Tiropative ( në %).

Gradë 0

Gradë 1

Gradë 2

Totali

N

Anamnezë positive 2,6% 8,4% 11,6% 6,5% 53

Anamnezë negative 97,4% 91,6% 88,4% 93,5% 767

Totali 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 820 N 380 250 190 820

2. Vlerësimi i volumit të tiroides me ultrasonografi

Nga ekzaminimi ekoDiagrama i tiroides tek femijet u konstatua prania e nodujve në tiroide vetëm në 11 raste nga 838 ekzaminime të kryera (1.3%). Vlerat e vëllimit të tiroides të matur me ultrasonografi në bazë të gjinisë dhe moshës rezultuan si më poshtë (Tabela 6.35):

Tabela 6.35 : Vëllimi i tiroides në bazë të gjinisë dhe moshës (shprehur si mesatarja, deviacioni standart, dhe përmasa e kampionit.)

Meshkuj Femra

Mosha(vjec) Mesatarja Std. Dev N Mesatarja Std. Dev N

6 2,14 0,89 44 2,12 1,30 28

7 2,20 1,23 59 2,52 1,75 48

8 2,59 1,15 44 2,91 1,49 63

9 3,14 1,38 49 3,11 1,56 61

10 3,60 1,49 70 3,81 2,08 58

11 3,70 1,34 59 4,24 1,95 63

12 5,12 3,32 62 5,39 3,57 67

Volumi i tiroides sipas zonave gjeografike në studim rezultoi më i lartë në zonën e brendshme /fshat dhe me i ulët në zonën bregdetare/qytet. (Diagrama 6.13)

Diagrama 6.13: Volumi i tiroides sipas zonave (IC 95%)

Vlerat më të larta të volumit mesatar të tiroides (për Interval Koefidence 95%) ndesheshin në individë me marrje të pamjaftueshme të jodit (0-99 µg/L). (Diagrama 6.14)

Bregdet qytet Bregdet-fshat Brendshme-qytet Brendshme-fshat Zonat

2,50

3,00

3,50

4,00

4,50

5,00

95% CI VOL_TIR

Diagrama 6.14: Volumi i tiroides (95% IC) sipas niveleve të marrjeve të jodit.

Mesatarja e vëllimit të tiroides të vlerësuar me ekografi rezultoi Grada 0-2.21ml; Grada1 -3.62ml dhe Grada 2 - 6.05 ml (Tabela 6.36).

Tabela 6.36 : Mesatarja e vëllimit të tiroides në bazë të Gradës së gushës Grada e gushës Mesatarja e vëllimit të tiroides (ml) Std. Dev N

Grada 0

2,21 0,82 388

Grada 1

3,62 1,15 252

Grada 2

6,05 3,12 193

Pearson Chi-Square p<0,001

Prevalenca e gushës me ultrasonografi në të gjithë kampionin e fëmijëve e përshtatur për gjini dhe moshë rezultoi 21.1% (42.9% tek meshkujt 57.1% tek femrat; p=0.09) (diagrama 6.15). Prevalenca e gushës shkonte drejt një trendi rritës nga 6.8 % në zonën bregdetare/qytet, 11.8 % në zonën e brendshme/qytet, 15.3 % në zonën bregdetare/fshat, me shpeshtësinë më të madhe të ndeshjes (38.2 %) në zonën e brendshme/fshat.

0-99µg/L 100-199µg/L 200-299µg/L

300µg/L +

Marrjet e Jodit

2,50

3,00

3,50

4,00

95% CI VOL_TIR

Diagrama 6.15: Prevalenca e fëmijëve me vëllim të tiroides >97% percentile të klasës së referencës, në bazë të moshës dhe gjinisë për zona të ndryshme gjeografike. (mediana 21.1%)

- Kur të dhënat e prevalencës së gushës u përshtatën për siperfaqe trupore (BSA) dhe gjini, prevalenca e gushës në të gjithë grupin ishte 24.4%; dhe respektivisht për çdo zonë rezultoi 9.9 % në zonën bregdetare/qytet, 10.2 % në zonën e brendshme/qytet, 18.9 % në zonën bregdetare/fshat dhe 44.0 % në zonën e brendshme/fshat. (Diagrama 6.16)

Diagrama 6.16: Prevalenca e fëmijëve me vëllim tiroide >97% percentile të klasës së Referencës, në bazë të BSA dhe gjinisë (mediana 24.4).

9,9

18,9

10,2

44,0

24.4

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Z.bregdet.qytet

Z.bregdet.fshat

Z.brendsh.qytet

Z. brendsh.fshat

38,2

11,8

15,3

6,8

21.1

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

Z.bregdet.qytet Z.bregdet.fshat Z.brendsh.qytet Z. brendsh.fshat

Në bazë të rezultateve u vu re se ekzistonte një korrelacion sinjifikant midis rezultateve të përftuara nga ekzaminimi i gushës me palpim dhe ekzaminimit të volumit të tiroides me ekografi (Wilcoxon Rank Sums test, p<0,001 (Tabelat 6.36 dhe 6.37); midis ekzaminimit të gushës me palpim dhe niveleve të jodit në urinë (Wilcoxon Rank Sums test, p<0,001) ( Tabela 6.38 dhe 6.39) ; dhe midis ekzaminimit e volumit të tiroides me ekografi dhe niveleve të jodit në urinë (Pearson’s Correlation, p<0,001). Tabela 6.36:

Wilcoxon Scores (Rank Sums) per:

Volumi tiroides me Ultrasonografi

Gusha me palpim N Sum of

Scores Expected

Under H0 Std Dev

Under H0 Mean

Score

1 dhe 2 444 255396.0 186258.0 3497.27635 575.216216

0 394 96145.0 165283.0 3497.27635 244.022843

Average scores were used for ties.

Tabela 6.37:

Ekzaminimi qafës me palpim Volumi Tiroides Std. Dev IC 95%

Gradë 0 2.21 0.84 2,13-2,30

Gradë 1 3.65 1.19 3,50-3,80

Gradë 2 6.18 3.08 5,77-6,59

Tabela 6.38:

Wilcoxon Scores (Rank Sums) per:

IODURIA

Grada e gushës me

palpim N Sum of

Scores Expected

Under H0 Std Dev

Under H0 Mean

Score

1 dhe 2 445 171024.50 187122.50 3509.81607 384.324719

0 395 182195.50 166097.50 3509.81607 461.254430

Average scores were used for ties.

Tabela 6.39:

Ekzaminimi qafës me palpim Jodi urinar Std. Dev IC 95%

Gradë 0 123.80 93.50 114,0-133,6

Gradë 1 123.80 103.00 111,2-136,5

Gradë 2 80.00 103.60 66,3-93,8

r=-0.17, p<0.001

d) Rezultatet antropometrike. Nga matjet antropometrike rezultuan: Vlera mesatare e gjatësisë për fëmijët 136.5 cm; ndërsa mediana 136.3 cm; Vlera mesatare e peshës 31.9 kg, mediana e peshës 29.9 kg; Vlera mesatare e moshës 9.5 vjec, mediana e moshës 10 vjec; Vlera mesatare e sipërfaqes trupore 1.10 m2 ndërsa mediana 1.08 m2. (Tabela 6.40) Tabela 6.40: Mesatarja, deviacioni standard, dhe mediana e disa parametrave. Totali i kampionit -Fëmijë.

Mesatarja Std. Dev. Mediana

Gjatësia (cm) 136,5 12,8 136,4

Pesha (kg) 31,9 9,5 29,9 Mosha (vjec) 9,5 2,1 10 BSA (m2) 1,10 0,21 1,08 Përqëndrimi urinar I jodit (μg/l) 112,9 103,1 86,2 Volumi I Tiroides (ml) 3,70 2,28 3,20

Z-score i gjatësisë tek fëmijët ishte –0.24 ± 1.03 (mediana –0.25), z-score i peshës –0.35 ± 1.01 (mediana –0.4) dhe z-score i BMI –se –0.27 ± 1.02 (mediana –0.26). Fëmijët e fshatrave të të dy zonave bregdetare dhe e brendshme së bashku, ishin më të shkurtër (-0.08 ± 1.05 vs –0.38 ± 1.00; p<0.000) dhe me peshë më të ulët (-0.17 ± 1.04 vs -0.49 ± 0.96; p<0.000) krahasuar me fëmijët e qytetit. Në zonën e brendshme/fshat gjatësia dhe pesha (të shprehura ne z-scores sipas zonave të ndryshme gjeografike) ishin në mënyrë sinjifikative më të ulta se në zonat e tjera. (Tabela 6.41) Tabela 6.41: Testi i krahasimit të z-scoreve midis zonave të ndryshme.

E brendshme/fshat kundrejt

bregdetare/qytet


bregdetare/fshat


e brendshme /qytet z Gjatësia p=0.004 P=0.006 P<0.001 z Pesha p=0.004 p=0.014 P<0.001

N 404 404 405 Nga analiza e të dhënave antropometrike (të rritjes) u vu re që fëmijët e zonës së brendshme/fshat, krahasuar me fëmijët e zonave të tjera, ishin më të shkurtër dhe me një peshë më të ulët. Nuk është e qartë nëse këto vonesa në zhvillim janë rezultat i kushteve më të dobëta social – ekonomike që mbizotërojnë në këto zona; mund të jenë me prej-ardhje nga disfunksioni i tiroides si pasojë e jodit të pamjaftueshëm apo kombinimi i të dy grupfaktorëve.

e. Analiza ushqimore

Nga analiza e pyetësorëve të shpeshtësisë së konsumit rezultoi se frutat dhe perimet konsumoheshin më shpesh në zonën e brendshme sesa në zonën bregdetare. Mishi konsumohej më shpesh në zonat bregdetare/qytet, bregdetare/fshat, dhe e brendshme/qytet. (Tabela 6.42 dhe 6.43)

Tabela 6.42: Mediana e shpeshtësisë e konsumit të disa ushqimeve e shprehur në

herë/javë.

Zona

Perime Fruta Mish Peshk Kripë

N Mediana Mediana Mediana Mediana (Po/Jo)

Bregdetare/qytet

210 4.25 5.50 3.00 0.50 Po

Bregdetare/fshat

210 5.50 5.50 3.00 0.50 Po

E Brendshme/qytet

210 5.50 7.00 3.00 0.50 Po

E Brendshme/fshat

210 7.00 7.00 1.00 0.50 Po

Tabela 6.43: Konsumi javor i frutave, perimeve mishit dhe peshkut tek fëmijët.

Kurrë >1 x/javë

1x/javë

2-4 ditë/javë

5-6

ditë/javë

1 x/ditë

<1x/ditë

Totali %

Frutta 0,5% 2,3% 6,8% 27,1% 17,1% 27,7% 18,5% 100,0

Perime 0,2% 1,8% 4,9% 34,3% 21,0% 29,9% 7,8% 100,0

Mish 1,3% 12,3% 23,1% 40,9% 9,2% 11,9% 1,2% 100,0

Peshk 24,1% 52,0% 18,1% 4,3% 0,8% 0,5% 0,1% 100,0

Në diagramën 6.17 vihet re se fëmijët që kanë një shpeshtësi më të lartë të konsumit të peshkut i përkasin grupit të fëmijëve me Gradë Gushe me palpim 0.

Diagrama 6.17: Numri mesatar i konsumit javor peshk (95% IC) në lidhje me gradën e tiroides me palpim Në vijim janë dhënë të përmbledhura rezultatet e përftuara nga matja apo vlerësimi i disa parametrave tek fëmijët sipas zonave gjeografike dhe në total. Tabela 6.44: Vlerat mesatare, deviacioni standart dhe mediana për disa parametra. Totali i kampionit.

Mesatarja Deviacioni Std. Mediana

Gjatësia (cm) 136,5 12,8 136,4

Pesha (kg) 31,9 9,5 30,0

Mosha (vjec) 9,5 2,1 10

Sipërf. trupore (m2) 1,10 0,21 1,08

Joduria (μg/l) 116,8 03,1 89,1

Volumi i tiroides (ml) 3,52 2,28 3,05

0 1 2

0,40

0,50

0,60

0,70

0,80

0,90

95% CI Kons. Peshk

GRADA E PALPIMIT

Tabela 6.45: Vlerat mesatare, deviaconi standart dhe mediana për disa parametra. Zona bregdetare-qytet.

Mesatarja Deviacioni Std. Mediana Gjatësia (cm) 137,4 12,8 137,4 Pesha (kg) 32,7 9,1 31,0

Mosha (vjec) 9,6 2,1 10 Sipërf. trupore (m2) 1,12 0,19 1,09

Joduria (μg/l) 131,9 85,2 113,0 Volumi i tiroides (ml) 2,84 1,31 2,55

Tabela 6.46: Vlerat mesatare, deviacioni standart dhe mediana për disa parametra. Zona bregdetare-fshat

Mesatarja Deviacioni Std. Mediana Gjatësia (cm) 134,9 12,7 133,8

Pesha (kg) 30,8 9,2 28,8 Mosha (vjec) 9,2 2,1 9

Sipërf. trupore (m2) 1,08 0,20 1,04 Joduria (μg/l) 109,5 124,9 69,2


Tabela 6.47: Vlerat mesatare, deviaconi standart dhe mediana për disa parametra. Zona e brendshme-qytet.


Gjatësia (cm) 138,6 12,9 138,0

Pesha (kg) 33,5 10,1 31,1

Mosha (vjec) 9,6 2,1 10

Sipërf. trupore (m2) 1,14 0,21 1,10

Joduria (μg/l) 139,6 100,4 118,0


Tabela 6.48: Vlerat mesatare, deviaconi standart dhe mediana për disa parametra. Zona e brendshme- fshat.


Gjatësia (cm) 135,0 13,1 135,4

Pesha (kg) 30,5 9,2 28,8

Mosha (vjec) 9,5 2,1 10

Sipërf. trupore (m2) 1,07 0,20 1,05 Joduria (μg/l) 86,4 89,3 59,1 Volumi i tiroides (ml) 4,55 2,81 4,00

f. Diskutim Të dhënat, e përftuara nga ky studim, vënë në dukje një përmirësim të situatës së pamjaftueshmërisë jodike në popullatë krahasuar me të dhënat e vitit 1993 (Diagrama 6.18). Në vitin 1993 Shqipëria ka qenë një vend me prevalencë shumë të lartë të defiçencës jodike prej 97.2% (3) ku 62.7% e popullsisë së asaj kohe vuante nga defiçencë e rëndë, 29.1% nga defiçencë e mesme dhe 6.4% e popullsisë nga defiçencë e lehtë. Vetëm 2.8 % e popullsisë nuk kishte pamjaftueshmëri jodike. Të dhënat e fundit paraqesin një prevalencë të defiçencës jodike 55.6%, ku pamjaftueshmëria e rëndë prek vetëm 6.8% të popullatës. Kështu nga studimi ynë rezulton të kemi kaluar në Prevalencë të Lehtë të defiçencës jodike në popullatën shqiptare në krahasim me Prevalencën e Rëndë jodike të ndeshur në vitin 1993. Një përmirësim i dukshëm u vu re edhe në marjen dietetike të jodit nga popullata (në vitin 1993 mediana e jodit në urinë 23µg/L), gjatë viteve të përdorimit të kripës së jodizuar (në studimin tonë- mediana e jodit në urinë 86.2 µg/L) në nivel kombëtar. Këtë përmirësim e vë në dukje edhe intervali i luhatjes së përqëndrimit urinar të jodit, ku në vitin 1993 përqëndrimi urinar i jodit ishte midis vlerave 2-49 µg/L ndërsa në këtë studim rezultoi midis 3,52-1079 µg/L.

Diagrama 6.18: Paraqitja e krahasuar e të dhënave të studimit me ID-në e vitit 1993. Të dhënat e përqëndrimit të jodit në urinë ishin të lidhura në mënyrë të zhdrejtë me prevalencën e gushës (p <0.001) te fëmijët (ashtu si dhe pritej). Frekuenca më e lartë e gushës u ndesh tek fëmijët me marrjet më të pakëta të jodit nga dieta (përmbajtja më e ulët e jodit urinar). Këta fëmijë jetonin më së shumti në fshatrat e zonës së brendshme dhe më pak në zonën bregdetare dhe zonat urbane. Ndërkohë që të dhënat e jodit urinar ndryshonin paralelisht me konsumin e kripës së jodizuar për çdo zonë. Kështu, zona e brendshme qytet e cila ka medianën më të lartë të jodit urinar ka edhe konsumin më të lartë të kripës së jodizuar. (Diagrama 6.19)

0

10

20

30

40

50

60

70

62.7

6.8

29.1

19.9

6.4

28.9

%

ID e Rende (0-19µg/l) ID e Mesme (20-49µg/l) ID e Lehte ( 50-99µg/l)

Diagrama 6.19: Shpërndarja gjeografike e jodit në urinë, konsumit të kripës

se jodizuar dhe gushës sipas BSA-së dhe gjinisë, tek fëmijët.

Situatë më e keqe paraqitej në zonën e brendshme/fshat. Në këtë zonë rreth 1/2 e popullatës përdorte kripë të pajodizuar (47,51%); kishte prevalencën më të lartë të gushës së Gradës 2 (44, 5%), dhe marrjet e jodit nga dieta i kishte në minimim (mediana e jodit në urine 60,8µg/l). ( Diagrama6.19) Popullata e zonës urbane, e cila konsumonte në një përqindje të lartë kripë të jodizuar, paraqitej më pak jod deficiente sesa popullata e zonave rurale. Vecanërisht në zonën e brendshme/qytet ku përdorimi i kripës se jodizuar ishte 74, 75%, mediana e jodit në urinë rezultoi në vlerën e saj më të lartë të ndeshur prej 114µg/l, (Diagrama 6.19). Edhe nga analiza e përbashkët e të dhënave të përftuara nga fëmijët dhe gratë, u konstatua i njëjti korelacion i jodit urinar në popullatë dhe konsumit të kripës së jodizuar, me të njëjtën tendencë gjeografike si tek fëmijët. Pra në popullatën e zonës së brendshme/fshat konsumi i kripës së jodizuar ishte në nivelet më të ulëta 47% dhe popullata jod-deficente ishte 68.1% në lidhje me cdo zonë tjetër në studim. (Diagrama 6.20). Ndërkohe ¾ e popullatës së zonës brendshme/qytet (74.75%) konsumonte kripë të jodizuar duke bërë që 38% e popullatës të mos plotësonte nevojat e saj për jod nga dieta. Korelacioni i të tre indikatorëve të përdorur nga ana jonë për analizën e situatës së jodit në popullatën në studim tregoi se përdorimi i lartë i kripës së jodizuar siguron nivele më larta të jodit në organizëm duke bërë të mundur zvogëlimin e gushës dhe korrigjimin e të gjithë efekteve të tjera të shkaktuara në organizëm nga hipotiroidizmi

0 20 40 60 80

100 120 140

59.6

119

69.6

113

86.2

52.49

74.75

53 60.93 59.95

44

10.2

44

9.9

24.4

mediana e jodit ne urine jodi ne kripe> 15ppm mediane gushes BSA/gjini

Diagrama 6.20: Korrelacioni midis përdorimit të kripës së jodizuar dhe defiçencës së jodit në urinë për zona të ndryshme gjeografike (fëmijë dhe gra shtatzëna së bashku).

Kështu, profilaksia me anë të përdorimit të kripës së jodizuar shprehet efektive në korrigjimin e defiçencës jodike.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

53 60.93 52.49

74.75

52.75

67.83 68.1

45.2

71

38.1

69.55

41.65

%

jodi ne kripe > 15 ppm jodi ne urine < 100 ug/l

8. Përfundime dhe Rekomandime: a) Përfundime

1. Të dhënat e këtij studimi, të kryer pas ndërhyrjes prevenuese në shkallë të gjerë me anë të përdorimit të kripës së jodizuar, ashtu sikurse pritej, dëshmojnë një përmirësim të ndjeshëm të situatës së IDD-së, krahasuar me të dhënat e studimeve të mëhershme (shih anex 1 Harta e IDD-së në Shqipëri)

2. Megjithë aplikimin e jod profilaksisë me anë të kripës së jodizuar dhe përmirësimin e gjendjes së jodit në popullatë, situata e IDD-së në Shqipëri vazhdon të jetë ende problematike për shëndetin publik. Kjo situatë konfirmohet nga:

Nivelet e ulëta të jodit të gjetura në urinën e fëmijëve (55.6% e tyre me nivele të jodit urinar më të ulëta se 50µg/L) e të grave (25% kishin nivele më të ulëta se 50µg/L).

Të dhënat mbi madhësinë e gjendrës tiroidale (gusha u ndesh në 53.5% të fëmijëve të ekzaminuar me palpim dhe 21.1% e fëmijëve të ekzaminuar me ekografi).

3. Situata e IDD-së paraqitet më e rëndë në zonat rurale se sa në ato urbane dhe në zonat

e brendshme të vendit në raport me ato bregdetare.

4. Niveli problematik i IDD-së në Shqipëri konfirmohet edhe nga të dhënat e mostrave të kripës, të analizuara për jod, të cilat tregojnë se, megjithëse shumica dërmuese e popullatës deklaron se (99.6%) përdor kripë të jodizuar, programi i kontrollit të IDD-së me anë të kripës së jodizuar ka ende mangësi:

Jodizimi i saj u gjet brenda niveleve të rekomanduara vetëm në 60.3% të mostrave të kripës (shumë larg objektivit të rekomanduar)

Ndërsa 39.7% e tyre ishin fare pa jod ose ai ishte nën nivelin e rekomanduar prej 15 ppm (OBSH, UNICEF etj).

5. Në zhvillimin fizik të fëmijëve të zonës së brendshme/fshat, në raport me popullatën

tjetër të vendit, vihet re një prapambetje në rritje. Këto diferenca mund jenë probabilisht të lidhura me situatën jo të mirë të IDD-së, por ato mund të jenë edhe rezultat i kushteve të dobëta social – ekonomike, prandaj kërkojnë hulumtim të mëtejshem.

6. Përmirësimi i situatës së IDD-së në popullatën shqiptare riafirmon USI-n (Jodizimin

Universal të Kripës) si strategjinë më të efektshme për eleminimin dhe kontrollin e IDD-së, megjithatë, vazhdimi i një situate të IDD- së ende problematike për shëndetin publik, e bën të domosdoshëm:

Rishikimin e të gjithe kompleksit të masave ligjore, administrative e edukative për përmirësimin e skemës së përdorimit të kripës së jodizuar.

Vazhdimin e mëtejshëm të monitorimit të situatës për të verifikuar ecurinë dhe qëndrueshmërinë e procesit dhe efektivitetin e tij.

7. Midis konsumit te ulët të kripës së jodizuar, niveleve të ulëta të jodit urinar dhe

pranisë së gushës në popullatën në studim ekziston një korrelacion domethënës i cili inkurajon vazhdimësinë e programit efektiv të kontrollit të IDD-së me anë të kripës së jodizuar dhe monitorimin e niveleve të jodit në urinën e popullatave.

8. Krahas mungesës së jodit në popullatë dhe riskut madhor të hipotiroidizmit, tek - tuk

kemi edhe shfaqjen e riskut për zhvillim të hipertioridizmit dhe patologjive të tjera te lidhura me nivelet e larta ose shumë të larta të jodit në organizëm.

b) Rekomandime

1. Të forcohen të gjitha masat për zbatimin në vazhdimësi të Programit të Jodizimit

Universal të Kripës e të përdorimit të saj në të gjithë vendin:

a. Nivelet e fortifikimit të kripës me jod të përshtaten me të dhënat kombëtare të marrjes së jodit nëpërmjet dietës së popullatës duke marre në konsideratë së bashku të dhënat e kripës që konsumohet dhe të dhënat e medianës së jodit në urinën e popullatës.

b. Të monitorohet në vazhdimësi përmbajtja e jodit në kripë si një proces i

rëndësishëm për të rritur më tej efikasitetin dhe sigurinë e procesit të fortifikimit me jod.

c. Të forcohet rolit i kontrollit të Inspektoriatit Sanitar Shtetëror në:

i. prodhimin, paketimin, transportin ruajtjen dhe tregëtimin e kripës së

jodizuar ii. monitorimin e nivelit të jodizimit të kripës nga prodhuesi deri tek

konsumatori.

d. Të merren masa për të shmangur qëndrimin e zgjatur të kripës së jodizuar në treg e cila con në humbjen e jodit në produkt dhe uljen e efektivitetit të programit kombëtar për crrënjosjen e IDD-së.

e. Të merret në konsideratë zbatimi i një programi suplementimi të jodit në popullatë në ato zona ku u konfirmua prania e nje defiçence të rëndë jodike.

2. Rekomandohet që përmbajtja e jodit në kripën e jodizuar të jetë në vlera që nuk bëhen

shkak për rritjen e riskut të hipertiroidizmit të induktuar nga jodi.

3. Të vazhdojë ndjekja e efektivitetit dhe ecurisë së programit kombëtar për prevenimin e IDD-së nëpërmjet monitorimit sistematik të eksktretimit urinar të jodit në: Fëmijët e moshës shkollore (arsimit 9-vjecar) dhe Gratë shtatzëna

4. Të vlerësohet impakti i profilaksisë me ane të kripës së jodizuar në popullatën me vlera të

larta të jodurise, me qëllim përjashtimin e rasteve me patologji të tiroides dhe vlerësimin e rasteve që mund të vijnë si pasojë e shtesave të jodit në kripë.

5. Të kryhet depistimi i hipotiroidizmit kongenital si një hap tjetër për korrigjimin e

çrregullimeve nga pamjaftueshmëria në popullatë.

6. Të forcohen përpjekjet për promovimin e një përqasje multisektoriale e multidisiplinare për prevenimin e IDD-së e cila të involvojë të gjithë sektorët që mund të ndikojnë në kontrollin e IDD-së: vendimmarrësit e nivelit qëndror e vendor, median, shkollën, shërbimin shëndetësor, prodhuesit dhe tregëtuesit e ushqimeve, sektorin e sigurisë së ushqimeve etj. 9. Bibliografia

1. IDD in Albania. Kalo,I. Karafili,L. Poster presented at Brussels Symposium on IDD 4/1992

2. Current IDD status database ICCIDD : http://www.people.virginia.edu/∼jtd/iccidd/mi/idd_003.htm

3. IDD in Albania. Bardhoshi et.al IDD Newsletter 13(1) 1997 4. Zimmermann MB, Bridson J, Bozo M et al. Severe iodine deficiency in Southern

Albania. Int.J.Vitam. Nutr. Res; 73(5), 2003, 347-350 5. Allen L et al.Guidelines on food fortification with micronutrients. Geneva, WHO and

FAO, 2006. 6. http://www.who.int/nutrition/publications/micronutrients/FNBvol29N3sep08.pdf 7. WHO, UNICEF, ICCIDD Indicators for assessing Iodine Defficiency Disorders and

their control through salt iodization 1992. 8. Iodine status worldwide WHO Global Database on Iodine Deficiency 2004 9. Delange F. The disorders induced by iodine deficiency.Thyroid, 1994, 4:107–128 10. Bleichrodt N, Born MP. A meta-analysis of research on iodine and its relationship to

cognitive development. In: Stanbury JB, ed. The damaged brain of iodine deficiency. New York, Cognizant Communication, 1994:195–200.

11. Stanbury JB. The damaged brain of iodine deficiency. New York, Cognizant Communication, 1994.

12. “Prevalence of iodine deficiency worldwide” Bruno de Benoist ,Maria Andersson, Bahi Takkouche , Ines Egli The Lancet, Volume 362, Issue 9398, Pages 1859 - 1860, 29 November 2003

13. “Iodine supplementation of pregnant women in Europe: a review and recommendations”. M Zimmermann and F Delange. European Journal of Clinical Nutrition (2004) 58, 979–984.

14. Sustainable elemination of Iodine Deficiency: Progres since the 1990 World Summit fort children . UNICEF, 9-14.

15. WHO, UNICEF, ICCIDD. Assessment of iodine defi ciency disorders and monitoring their elimination: A guide for programme managers. Geneva, World Health Organization, 2001.

16. Gorstein J. Goiter assessment: Help or hindrance in tracking progress in iodine deficiency disorders control program? Thyroid, 2001, 11:1201–1202.

17. Zimmermann MB et al. New reference values for thyroid volume by ultrasound in iodinesufficient schoolchildren: a World Health Organization/Nutrition for Health and Development Iodine Defi ciency Study Group Report. American Journal of Clinical Nutrition, 2004,79:231–237.

18. Indicators for assessing Iodine Deficiency Disorders and their control through salt iodisation. WHO-ICCIDD-UNICEF. Micronutrient series. 1995.

19. Assessment of iodine deficiency disorders and monitoring their eliminatioA guide for programme managers Third edition WHO 2007.

20. Iodine, milk, and the elimination of endemic goitre in Britain: the story of an accidental public health triumph. Journal of Epidemiology and Community Health, 1997, 51:391–393.

21. Anonymous. Iodized water to eliminate iodine deficiency. IDD Newsletter, 1997, 13:33–39. Marine D, Kimball OP.

22. Prevention of simple goiter inman. Archives of Internal Medicine, 1920, 25:661–672. 23. Bürgi H, Supersaxo Z, Selz B. Iodine deficiency diseasesin Switzerland one hundred

years after Theodor Kocher’s survey: a historical review with some new goitre prevalence data. Acta Endocrinology (Copenhagen), 1990, 123:577–590.

http://www.who.int/nutrition/publications/micronutrients/FNBvol29N3sep08.pdf

http://www.thelancet.com/search/results?fieldName=Authors&searchTerm=Bruno+de%20Benoist

http://www.thelancet.com/search/results?fieldName=Authors&searchTerm=Maria+Andersson

http://www.thelancet.com/search/results?fieldName=Authors&searchTerm=Bahi+Takkouche

http://www.thelancet.com/search/results?fieldName=Authors&searchTerm=Ines+Egli

http://www.thelancet.com/journals/lancet/issue/vol362no9398/PIIS0140-6736(00)X9270-7

24. WHO, UNICEF, ICCIDD. Recommended iodine levels in salt and guidelines for monitoring their adequacy and effectiveness. Geneva, World Health Organization, 1996 (WHO/NUT/96.13).

25. Bürgi H, Schaffner T, Seiler JP. The toxicology of iodate: A review of the literature. Thyroid, 2001, 11:449–456.

26. Sullivan KM, May S Maberly G. Urinary iodine assessment: a manual on survey and laboratory methods, 2nd ed. UNICEF, PAMM, 2000.

27. World Health Organization. Expanded Program on Immuniziation. The EPI coverage Survey, training for mid level managers. WHO, 1991.

28. Description and comparison of the methods of cluster sampling and lot quality assurance sampling to assess immunization coverage. WHO, 2001

29. Zimmermann, M.B.; Hess, S.Y.; Molinari, L. et al. New reference values for thyroid volume by ultrasound in iodine-sufficient schoolchildren: a World Health Organisation/Nutrition for Health and Development Iodine Deficiency Study Group Report. Am. J. Clin. Nutr. 2004;79:231-7

30. www.CDC.gov/growthcharts 31. SAS Enterprise Guide 4.1 (Cary, NC, USA). 32. Dunn JT, Semigran MJ, Delange F. 1998. The prevention and management of iodine-

induced hyperthyroidism and its cardiac features. Thyroid 8:101–106. 33. WHO, UNICEF, ICCIDD. Recommended iodine levels in salt and guidelines for

monitoring their adequacy and eff ecti veness. Geneva, (WHO/NUT/96.13). 34. http://www.who.int/vmnis/database/iodine/iodine_data_status_summary/en/index.htm

l 35. http://www.moh.gov.al/moh/index.php?module=5&item=57 36. http://www.who.int/nutrition/publications/micronutrients/PHN10(12a).pdf WHO.

Prevention and control of iodine deficiency in pregnant and lactating women and in children less than two years old

38. http://www.tiroide.net/iodio.htm 39. Hetzel BS. Iodine deficiency disorders (IDD) and their eradication. Lancet, 1983, 2:1126–1129. 40. Delange F. Iodine deficiency as a cause of brain damage. Postgraduate Medical Journal, 2001,77:217–220. 41. Benoist B et al. Iodine deficiency in 2007: Global progress since 1993. Food and

Nutrition Bulletin, vol 29, no. 3, 195-202, September 2008. 42. http://www.thyroid.com/it/guide-it.html 43. “Salt as aVehicle for Fortification. Report of a WHO Expert Consultation

Luxembourg 21-22 March 2007 44. Stanbury JB et al. Iodine-induced hyperthyroidism: occurrence and epidemiology.Thyroid, 1998, 8:83-100

45. INTERSALT Cooperative Group. INTERSALT: an international study of electrolyte excretion and blood pressure. Results for 24 hour urinary sodium and potassium excretion. Briti sh Medical Journal, 1988, 297:319–328. 46. Iodine deficiency in 2007: Global progress since 2003 Bruno de Benoist et al. Food and Nutrition Bulletin, vol. 29, no. 3 © 2008, 47.”Review of use of iodized salt in processed foods. “Justus.M de Jong 2007. 48.”Effect of iodized salt on the colour and taste of food“. (Report of a study carried out for UNICEF, 1995. West CE, de Koning FLHA, 49. ”Interprofession du Gruyère” see http://www.gruyere.com/)

http://www.who.int/vmnis/database/iodine/iodine_data_status_summary/en/index.html

http://www.who.int/vmnis/database/iodine/iodine_data_status_summary/en/index.html

http://www.moh.gov.al/moh/index.php?module=5&item=57

http://www.who.int/nutrition/publications/micronutrients/PHN10(12a).pdf

http://www.tiroide.net/iodio.htm

http://www.thyroid.com/it/guide-it.html

50. Study Tour Report The use of iodized salt in food processing industry in Switzerland UNICEF Regional Office CEE/CIS –UNICEF Country Office Moldova. March 27- 30, 2006

51.”Iodine content in bread and salt in Denmark after iodization and the influence on iodine intake. “Lone. B Rasmussen, Lars Ovesen and al. IJOFSN May 2007

52. Turkey study tour to Bulgaria 14-16 march 2005, Dr. Canan Sargin, UNICEF Turkey April 2005 (Report on Bulgaria's experience on the use of iodised salt in food processing industry)

53. INSTAT, Institute of Statistics. http://www.instat.gov.al 54. The Public Health Committee of the American Thyroid Association 2006 Iodine

supplementation for pregnancy and lactation – United States and Canada: recommendations of the American Thyroid Association. Thyroid 16:949-951.

55. Stilwell G,Reynolds PJ, Parameswaran V,Blizzard L, Greenaway TM, Burgess JR 2008 The influence of gestational stage on urinary iodine excretion in pregnancy. J Clin Endocrinol Metab. May 2008, 93(5) 1737-1742

56. Qian M, Wang D, Watkins WE, Gebski V, Yan YQ, Li M, Chen ZP. The effects of iodine on intelligence in children: a meta-analysis of studies conducted in China. 2005 Asia Pac J Clin Nutr. 2005;14(1):32-42.

57. Tai M. The devastating consequence of iodine deficiency. Southeast Asian J Trop Med Public Health. 1997; 28 Suppl 2:75-7. PMID: 9561638 [PubMed - indexed for MEDLINE]

58. O'Donnell KJ, Rakeman MA, Zhi-Hong D, Xue-Yi C, Mei ZY, DeLong N, Brenner G, Tai M, Dong W, DeLong GR. Effects of iodine supplementation.

59. http://www.iccidd.org/pages/iodine-deficiency/the-need-for-iodine.php 60. Pandav CS et al. Validation of spot-testing kits to determine iodine content in salt.

Bulletin of the World Health Organization, 2000, 78:975–980. 61. Jack C. Ling and Cynthia ReaderWilstein: ” Ending iodine deficiency now and

forever”,http://www.iccidd.org/pages/technical-resources/advocacy-communication/iccidd-communications-guide

62. Zimmermann MB, Saad A, Hess SY, Torresani T, Chaouki N. Thyroid ultrasound compared with World Health Organization 1960 and 1994 palpation criteria for determination of goiter prevalence in regions of mild and severe iodine deficiency. Eur J Endocrinol 2000;143:727–31

http://www.iccidd.org/pages/iodine-deficiency/the-need-for-iodine.php

http://www.iccidd.org/pages/technical-resources/advocacy-communication/iccidd-communications-guide

http://www.iccidd.org/pages/technical-resources/advocacy-communication/iccidd-communications-guide

Anex 1 RIHARTËZIMI I DEFIÇENCËS JODIKE NË SHQIPËRI

Moderate Mild No

Severe

ANEX 2: SKEDA E FEMIJEVE

Plotesohet nga personeli shendetesor 1) ID_SHKOLLA // 2) ID_NXENES // ( shkruhet nje numer progresiv nga 1-7 per nxenesit sipas rradhes se vizites) 3)DATA E VIZITES (dd/mm/vvvv) 4) SEKSI Mashkull Femer

5) DATA E LINDJES 6) PESHA (ne Kg pa rroba) 7) GJATESIA (Ne cm pa kepuce)

PREVALENCA E IDD-se NE FEMIJET E ARSIMIT 9-VJECAR DHE

GRATE SHTATZENA, PAS FUTJE SE KRIPES SE JODIZUAR NE

SHQIPERI

PYETESOR Instituti i Shendetit Publik, Tirane

UNICEF Provinca Autonome e Bolzanos, Itali

8) USHQYERJA Zakonisht, sa here ne jave femija juaj ha : (Shenohet nje kryq per çdo rresht)

Kurre

Me pak se 1 here ne jave

Nje here ne jave

2-4 dite ne jave.

5-6 dite ne

jave

1 here ne dite,

(çdo dite)

Me shume

se 1 here ne dite

Frutta 7ٱ 6ٱ 5ٱ 4ٱ 3ٱ 2ٱ 1ٱ

Perime 7ٱ 6ٱ 5ٱ 4ٱ 3ٱ 2ٱ 1ٱ

Mish 7ٱ 6ٱ 5ٱ 4ٱ 3ٱ 2ٱ 1ٱ

Peshk 7ٱ 6ٱ 5ٱ 4ٱ 3ٱ 2ٱ 1ٱ

9) ) NE SHTEPI PERDORNI KRIPE TE JODIZUAR ?

NIKI Po 1ٱ Jo 2ٱ

LA FAMILJA Po 1ٱ Jo 2ٱ

KALAS Po 1ٱ Jo 2ٱ

KRIPE VLORE TE JODIZUAR Po 1ٱ Jo 2ٱ

TE TJERA Po 1ٱ Jo 2ٱ 10) NUMRI I ANETAREVE TE FAMILJES 11) ANAMNEZA FAMILJARE Po Jo 12) PREJ SA VITESH JETONI NE KETE VENDBANIM ? 13) KU KENI BANUAR ME PARE

plotesohet nga personeli shendetesor

14) PERFUNDIMET E VIZITES SE QAFES ME PALPIM Grada 0

Grada 1

Grade 2 15) PERSHKRIMI I QAFES (fakultativ) 16) PREZENCA E NODUJVE NE TIROIDE

Po Jo

17) GJATESIA NE TE DJATHTE TE TIROIDES ( mm) 18) GJERESIA NE TE DJATHTE TE TIROIDES ( mm) 19) TRASHESIA NE TE DJATHTE TE TIROIDES ( mm) 20) GJATESIA NE TE MAJTE TE TIROIDES ( mm) 21) GJERESIA NE TE MAJTE TE TIROIDES (in mm) 22) TRASHESIA NE TE MAJTE TE TIROIDES (in mm) 23) JODURIA (µg/)l SHENIM 24)

Moster kripe Po ٱ Rezultati

i analizes

Me jod ٱ Jo ٱ Pa jod ٱ

ANEX 3: SKEDA E GRUAS SHTATZENE

Plotesohet nga personeli shendetesor 1) ID_SHKOLLA (shkruhet variabli id_shkolla sipas planit te kampionimit) 2) ID_GRUAJA ( shkruhet nje numer progresiv nga 1-3 qe i vihet gruas sipas rradhes se vizites) 3) DATA E VIZITES (dd/mm/vvvv)

4) MUAJI I SHTATZENISE (nga 1-6 muaj) 5) JODURIA (µg/)l SHENIM

Moster kripe Po ٱ Rezultati i

analizes Me jod ٱ

Jo ٱ Pa jod ٱ

PREVALENCA E IDD-se NE FEMIJET E ARSIMIT 9-VJECAR DHE

GRATE SHTATZENA, PAS FUTJE SE KRIPES SE JODIZUAR NE

SHQIPERI

PYETESOR Instituti i Shendetit Publik, Tirane

UNICEF Provinca Autonome e Bolzanos, Itali

Documents

Doktoratura Jolanda Hyska, Fakulteti i Mjekesise, Departamenti i