UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA

DEPARTAMENTI I GJUHËS ANGLEZE

ARTUR MILER: DRAMA SOCIALPSIKOLOGJIKE

SI TRAGJEDI

PUNIM PËR GRADËN DOKTOR I SHKENCAVE NË LETËRSI

SPECIALITETI: LETËRSI BOTËRORE

Përgatiti: Udhëheqës Shkencor M.A. Marsela Turku Prof. Dr. Maks Daiu

Tiranë, 2014

- 2 -

MIRËNJOHJE.................................................................V

PARATHËNIE ...............................................................VI

HYRJE..........................................................................1

KREU I. DRAMA MODERNE AMERIKANE DHE ARTUR MILERI..................4

I.1. Zhvillimi i dramës moderne amerikane...............4 I. 1.1. Konteksti historiko-letrar ...............................4 I. 1.2. Tipare të dramës moderne amerikane........................8 I.2. Rrugëtimi i Milerit si dramaturg..........................16 I. 3. Identiteti hebre dhe krijimtaria e Milerit.......................36

KREU II. ESTETIKA E DRAMËS SË MILERIT....................42

II. Konceptimi milerian i tragjedisë..............................44 II. 1. Evoluimi i konceptit të tragjedisë.........................44 II. 2. Shkrimet e Milerit mbi tragjedinë.............................47 II. 2. 1. “Tragjedia dhe njeriu i zakonshëm”.........................48 II. 2. 2. “Mbi natyrën e tragjedisë”............................49 II. 3. Qasja arketipore e Northrop Frait për tragjedinë dhe kryevepra e Milerit “Vdekja e një komisioneri”.............................................................................52 II. 4. Nga tragjedia klasike te vizioni tragjik i dramës moderne...................................................................................54 II.5. Realizmi, simbolizmi dhe ekspresionizmi në dramat e Milerit...................................................................................59 II. 5. 1. Drama sociale e Ibsenit dhe Mileri..............................66 II. 5. 2. Ndërthurja e dramës psikologjike me atë sociale.......71

KREU III. TEMA DHE KARAKTERE.............................................76

III. 1. Çmitizimi i ëndrrës amerikane te “Vdekja e një komisioneri”............................................................................76

- 3 -

III. 2. Marrëdhëniet midis etërve dhe bijve te “Të gjithë bijtë e mi” dhe “Vdekja e një komisioneri”......................................................82 III. 3. Konflikti midis dëshirës individuale dhe përgjegjësisë shoqërore te “Të gjithë bijtë e mi”...............................................90 III. 4. Holokausti.............................................................................93 III. 5. Çështje të identitetit te “Rënia nga mali Morgan” dhe “Qelqi i thyer”.............................................................................................96 III. 6. Tradhtia dhe faji ...................................................................104 III. 7. Karakteret mashkullore........................................................110 III. 8. Karakteret femёrore.............................................................116

KREU IV. ARTI DRAMATIK I MILERIT ........................................131

IV. 1. Struktura dhe teknikat dramatike.................................131 IV. 2. Koncepti i Milerit për gjuhën e dramës .....................137 IV.3. Veçori të stilit.......................... .....................................139 IV. 3. 1. Përdorimi poetik i ligjërimit bisedor te “Vdekja e një komisioneri”...........................................................................141 IV. 3. 2. Imazhet poetike te “Prova e zjarrit”........................147

PËRFUNDIME.............................................................................158 BIBLIOGRAFIA............................................................................169 SHTOJCA I – ARTUR MILERI NË SKENAT SHQIPTARE.................................181 SHTOJCA II- KRONOLOGJI .......................................................184 PËRMBLEDHJA.........................................................................188

- 4 -

MIRËNJOHJE

Dëshiroj të shpreh falënderimet e mia për të gjithë ata që dhanë ndihmesën e tyre gjatë këtij rrugëtimit të gjatë dhe të lodhshëm. Së pari, dua të falënderoj udhëheqësin tim shkencor Prof. Dr. Maks Daiu, pa kontributin e tij ky punim nuk mund të zhvillohej i plotë. E falënderoj përzemërsisht për ndihmën dhe mbështetjen e vazhdueshme.

Gjithashtu dua të shpreh mirënjohjen time për drejtuesit e Fakultetit të Gjuhëve të Huaja, të cilët më dhanë mundësinë të vazhdoj studimet e doktoratës.

Një falënderim i veçantë dhe mirënjohje familjes sime për gjithë durimin, mbështetjen dhe sakrificën.

- 5 -

PARATHËNIE

01. Përligjia e temës

Ky punim synon një studim të thelluar të dramës së Artur Milerit, i cili edhe pse ka kaluar gati gjashtëdhjetë e pesë vjet nga suksesi i jashtëzakonshëm i kryeveprës së tij, «Vdekja e një komisioneri», ende konsiderohet si një nga dramturgët më të shquar dhe më me ndikim në SHBA. Pavarësisht nga fakti se dramat e Milerit pas 1960-ës nuk patën të njëjtën jehonë si ato të krijimtarisë së tij të hershme, opusi i tij dramatik ka qenë vazhdimisht në qendër të hulumtimeve dhe vëmendjes së kritikës. Shumë nga studimet e kryera deri tani kanë qasje tematike duke u fokusuar te marrëdhënia mes shoqërisë dhe politikës, ëndrra amerikane, ndikimi i Depresionit të Madh, por veprat e Milerit rrallë janë parë në kompleksitetin e tyre si tekste dramatike duke përfshirë një shumëllojshmëri qasjesh, analizash tekstore dhe hulumtimesh; ca më rrallë ato janë parë si pjesë e orvatjeve teatrore në shekullin XX për të shkuar përtej parimeve të realizmit në Amerikë, duke paraqitur një formë dramatike më poetike në kuadrin e dramës socialpsikologjike të ndërthur me elementë ekspresioniste. Nga pikëpamja teorike ky punim synon të trajtojë çështje të diskutueshme letrare, mbi rrymat, faktorët letrarë dhe jashtëletrarë, synon të paraqesë edhe një tipizim të dramës së Milerit ku hulumtimi teorik dhe analiza e vetë tekstit dramatik do të shtrihet në dy rrafshe, atë sinkronik dhe atë diakronik, duke krahasuar dramën e Milerit me dramën e traditës dhe atë bashkëkohore. Në këtë punim do t’i kushtohet vëmendje edhe mendimit filozofiko-estetik të Milerit shprehur përmes eseistikës së tij të pasur.

Ndonëse objekti i këtij studimi është drama socialpsikologjike e Artur Milerit, specifikat që shfaqi procesi i tij krijues, problemet e komunikimit me kritikën, me publikun amerikan në një shtrirje të gjerë kohore, prania dhe ndikimi i veprave të tij në teatrin mbarëbotëror, por edhe trajtimi jo i gjerë i studimeve në gjuhën shqipe, nxisin nevojën për një rrokje më gjithëpërfshirëse të krijimtarisë së tij. Për të kuptuar rolin e këtij dramaturgu, në zhvillimin e dramaturgjisë amerikane dhe asaj botërore, nevojitet ta shohim atë si një pjesë të sistemit letrar botëror.

Për të kuptuar vlerën që ka vepra e Milerit dhe vendin që ajo zë në trashëgiminë letrare, është e nevojshme të studiohet ajo përmes një vështrimi diakronik të zhvillimit të dramës para ardhjes së tij në letërsinë amerikane. Studimi sinkronik na ndihmon të kuptojmë se në ç’raporte është ajo me bashkëkohësit e vet, si Tenesi Uilliamsi apo më vonë me Eduard Ollbin; të nxjerrim në pah karakteristikat e përbashkëta që ato shfaqin, por edhe veçantitë e tyre. Nga ana tjetër, qasja krahasimtare mundëson një studim të thelluar të veprave të Milerit dhe përcaktimin e vlerave të tyre të qenësishme artistike.

- 6 -

Drama e Artur Milerit karakterizohet nga një larmi stilesh e përftesash krijuese, ndaj studimi dhe karakterizimi i saj nuk është i lehtë. Madje dhe mungesa e përputhjeve në disa përcaktime terminologjike letrare për karakterizimin e kësaj drame, është dëshmi e vështirësive dhe problemeve që lidhen me të, ndaj ky disertacion synon të thellojë njohjen e mëtejshme të lexuesit shqiptar me këtë personalitet të rëndësishëm në fushën e dramës dhe mendimit estetik letrar në kulturën botërore dhe atë amerikane në veçanti. Së fundmi, duhet theksuar se ndërmarrja e suksesshme e këtij studimi, paraqet vështirësi në disa rrafshe: kemi një shtrirje të gjatë kohore si objekt studimi, gati gjashtëdhjetëvjeçare, ndaj është pothuajse e pamundur që të bëhet një punim shterues për një hark kohor kaq të gjërë. Gjithashtu kemi një numër të shumtë dramash, por edhe pasqyrimin e gjerë të mendimit kritik bashkëkohor dhe filozofëve të ndryshëm për veprën e Artur Milerit.

02. Objekti dhe hipoteza e studimit

Objekti i disertacionit është studimi i thelluar i veprës dramatike të Artur Milerit. Punimi do të përqendrohet në larushinë tematike dhe stilistike të Milerit, si edhe në mendimin estetik që ngërthejnë esetë dhe dramat e tij. Hipoteza e punimit është të provojë ndërthurjen organike të sociales, psikologjikes dhe tragjikes me realizmin, ekspresionizmin dhe simbolizmin në dramën e Milerit. Studimi do të mbështetet në hipotezën kryesore se krijimtaria e Artur Milerit, vjen te lexuesi/spektatori/kritika si një vepër sa eksperimentuese aq edhe e traditës, ku bashkëjetojnë një larmi stilesh dhe teknikash dramatike që u ngjizën dhe u përsosën gjatë krijimtarisë së tij. Ky punim shkencor përpiqet të vërtetojë disa hipoteza të para si të pandara nga vetë objektivat e punimit: së pari, analizën e prirjeve mbizotëruese në krijimtarinë e Artur Milerit; Së dyti, vazhdimin e një diskutimi mbi krijimtarinë, tipologjinë, estetikën, stilin dhe mbi të gjitha për risitë që Mileri solli në dramën amerikane. Një analizë e tillë, është nisur më herët nga studiues të huaj dhe vendas, por edhe më të rinj kanë lënë gjurmët e tyre në këto hulumtime. Megjithatë synimi ynë nuk është sistemimi i studimeve të mëparshme, por një orvatje për një trajtim origjinal ku do të përpiqemi që krahas vlerësimeve të shumta të studiuesve më në zë, të japim edhe vlerësimin tonë vetjak. Kësisoj, një nga synimet e këtij punimi është të japë ndihmesën e tij në fushën e studimeve tona për dramën botërore bashkëkohore, duke u shërbyer edhe studentëve të letërsisë dhe të gjuhëve të huaja në universitetet shqiptare.

- 7 -

03. Metodologjia dhe struktura e punimit Drama amerikane bashkëkohore, veprat e Artur Milerit, ndikimi i dramës evropiane të fundshekullit XIX dhe shekullit XX në dramën amerikane dhe mbi të gjitha te Mileri, kërkon një shumësi qasjesh, për arritjen e rezultateve shkencore; qasje të cilat kushtëzohen nga karakteristikat e vetë teksteve të dramave. Tekstet letrare në këtë punim janë analizuar duke përdorur koncepte të kritikës letrare bashkëkohore. Punimi do të mbështetet edhe në instrumentet e letërsisë së krahasuar, metoda interpretuese, metoda krahasuese, analitike dhe sintetike duke i vështruar dramat e Milerit në marrëdhënie me dramën e traditës, por edhe atë bashkëkohore. Pjesë e metodologjisë do të jetë edhe ajo e pranëvënies, duke krahasuar tematikën, estetikën, stilin dhe gjuhën e përdorur nga Mileri me atë të dramaturgëve të tjerë. Kësisoj, janë gërshetuar metoda të ndryshme të studimit të letërsisë, të cilat ndryshojnë nga rezultatet e synuara. Në studim dramat do të kenë tri qasje kryesore, së pari, drama do të shihet si tekst në raport me tekstet dramatike pararendëse amerikane; si tekst më vete; dhe si tekst në raport me dramturgjinë evropiane. Për t’i përmbushur qasjet e mësipërme do të citohen shumë prej reflektimeve dhe interpretimeve të studiuesve të ndryshëm, janë parë me kujdes të veçantë tekstet dramtike në gjuhën origjinale të Milerit, ribotimet e dramave dhe ato pak përkthime që janë bërë në shqip. Gjithashtu, janë parë me vëmendje materiale plotësuese si afishe, kritika letrare pas vënies në skenë të shfaqeve etj. Ky studim nuk ka si qëllim të paraqesë jetën private të autorit, ndaj i është shmangur qasjes biografike, por duke mos anashkaluar atë pjesë personale që Mileri qëllimisht e ka ndërthur me krijimtarinë e tij.

Gjatë studimit drama e Milerit analizohet në rrafshe të ndryshme, duke trajtuar elementet e mirëfillta letrare me ndikimet joletrare, ku mund të përmendim ngjarjet historike si Depresioni, Holokausti, Lufta e Dytë Botërore apo makartizmi, me sfera të tjera të kulturës, si filozofia, mitet, psikanaliza, hebraizmi, aspekti fetar dhe moral etj. Kështu, teksti do të shihet në shumësinë e tij, duke i përngjarë një mozaiku ku çdo pjesëz është e domosdoshme për tërësinë e punimit.

Struktura e punimit

Në hyrje të punimit kemi dhënë një pasqyrë të Artur Milerit si dramaturg dhe si personalitet duke u ndalur në karakteristikat që shfaq krijimtaria e tij, mendimi estetik që e përshkon atë, ndikimet letrare dhe shkrimtarët që kanë ndikuar te ai.

Punimi është i organizuar në katër krerë:

Kreu i I, ka si qëllim të na japë një panoramë gjithëpërfshirëse jo vetëm të kontekstit historiko-letrar të zhvillimit të dramës moderne amerikane, tipareve të saj, por edhe të na sjellë në vëmendje etapat zhvillimore të dramës amerikane si të

- 8 -

pa shkëputur nga konteksti i dramës evropiane. Kështu, në këtë vështrim historiko-letrar të dramës moderne amerikane, do të ndalemi kryesisht në tipare që karakterizojnë atë dhe përfaqësuesit kryesor të saj si: Juxhin O. Nilli, Artur Mileri, Tenesi Uillimasi dhe Eduard Ollbin. Krijimtaria e Milerit do të shihet hap pas hapi, veprat e tij madhore, karakteristika të përgjithshme ideoartistike, filozofike e letrare duke bërë një përmbledhje të rrugëtimit të Milerit gjatë krijimtarisë së tij, duke u ndalur në momentet më të rëndësishme si dramaturg, eseist, njeri i artit dhe kulturës, por edhe mbi ndikimet letrare dhe joletrare që formësuan penën e tij. Sythi i fundit do të hulumtojë një tipar të qenësishëm në krijimtarinë e Milerit, shpesh të debatuar dhe të hedhur poshtë, që lidhet me identitetin hebre dhe ndikimin që ai ka pasur në vetë krijimtarinë e tij.

Në krahasim me romanin dhe poezinë, drama amerikane ishte më e ngadaltë në arritjen e pjekurisë dhe origjinalitetit. Shumë prej studiuesve, kritikëve dhe historianëve të letërsisë me të drejtë mëtojnë se, nëse e krahasojmë dramën amerikane me gjinitë e tjera letrare të shekullit XIX, do të vihet re mungesa e origjinalitetit, e koherencës dhe e shumë elementeve të tjera të domosdoshme për ta formësuar dhe për t’i dhënë asaj ngjyrimet e nevojshme kombëtare. Letërsia amerikane e shekullit XIX njohu krijimtarinë e penave të tilla si Hothorn, Po, Uitman, Mark Tuein, por asnjë dramaturg të të njëjtit kalibër si emrat e lartpërmendur. Humnera ndarëse midis dramës cilësore dhe gjinive të tjera letrare vazhdoi deri në vitet e pas Luftës së Parë Botërore, kur shënohet edhe fillimi i dramës moderne amerikane me veprën “Përtej horizontit” (1920) të O. Nillit.

Zhvillimi i dramës moderne në Amerikë lidhet me ndryshimet ekonomike, politike, sociale dhe kulturore të cilat ndryshuan mënyrën se si njerëzit dhe shoqëria jetonin, mendonin dhe punonin gjatë shekullit të XX. Këto ndryshime u paraqitën mjeshtërisht nga pena e dramaturgëve amerikanë si Juxhin O. Nill, Artur Miler, Tenesi Uilliams dhe Eduard Ollbi. Këta autorë e ngritën dramaturgjinë amerikane në një nivel të paimagjinueshëm për kohën me anë të gjuhës, temave, personazheve e strukturës dramatike. Mjafton të studiojmë dramat e këtyre autorëve si “Udhëtimi i gjatë i ditës për te nata” (1941) e O. Nillit, “Vdekja e një komisioneri” (1949) dhe “Pamje nga ura”(1956) të Milerit, apo “Koleksioni i kafshëve prej qelqi” (1944) dhe “Një tramvaj me emrin dëshira” të Ulliamsit apo “Historia e kopshtit zoologjik” (1951) e Ollbit për të kuptuar vlerat e dramës moderne amerikane. Drama moderne amerikane mbi të gjitha shquhet për eksperimentalizmin e saj në format dramatike dhe, në ndryshim nga drama e shekullit XIX, karakterizohet nga temat dhe stilet e larmishme. Te dramaturgët modernë amerikanë ndihet ndikimi i realizmit të Ibsenit dhe Çehovit.

Dramat e Milerit janë rrjedhojë dhe kurorëzim i një periudhe të gjatë eksperimentimesh: “*...+ shumë prej teknikave janë përpunuar gjatë nga eksperimentalistët e shekullit XX: vargu i lirë i Maksuell Andersonit, rrjedhshmëria

- 9 -

kohore dhe hapësinore e ekspresionistëve; rrëzimi nga Brehti i barrierës midis aktorit dhe publikut, dhe analiza e brendshme psikologjike e personazheve të O. Nillit.

1” Tematika e Milerit ngërthen përditshmërinë, marrëdhëniet brenda familjes,

lidhjen midis etërve dhe bijve, marrëdhëniet midis unit dhe shoqërisë apo ëndrrën amerikane. Realizmi u pasqyrua edhe në skenografi. Gjuha dramatike e realizmit e bën edhe më të prekshëm realitetin social dhe shtresën shoqërore që përfaqësojnë personazhet.

Ndikimi i shoqërisë mbi individin pasqyrohet në mënyrë të larmishme në dramën moderne amerikane. Mileri fajëson shoqërinë, por edhe individin i cili këmbëngul të realizojë ëndrra të flakura tutje nga koha. Personazhet e tij mund të gjenden jashtë sistemit ekonomiko-shoqëror të kohës, ndaj ata janë të turbullt mbi pozicionin e tyre dhe dështimin që pason. Ndërsa modeli shoqëror që na ofron Ollbi mbështetet në të shkuarën e Amerikës, në parimet revolucionare të kombit amerikan dhe në virtytet e individualizmit të humbur. Në dramat e Uilliamsit personazhet na paraqiten si njerëz të shkatërruar fizikisht dhe shpirtërisht ndërsa në sfond kemi një shoqëri indiferente ndaj dhimbjeve të tyre; në fund ata shkatërrohen jo nga korrupsioni politik, por nga “vetë forcat e brendshme të jetës”.

Drama e Milerit vjen te publiku jo vetëm si një ndërthurje e përvojës vetjake, identitetit dhe talentit të tij, por edhe u frymëzua nga tre shkrimtarë të mëdhenj njëkohësisht: Ibseni, Dostojevski dhe Çehovi. Nga Ibseni më së shumti vërehet ndikimi i së shkuarës në të tashmen, nga Dostojevski merret konflikti brenda individit, nga niveli psikologjik në atë moral, ndërsa nga Çehovi huazohet konflikti që buron nga forcat sociale me ato psikologjike.

Dramat e Milerit në mënyrë të përsëritur e lidhin ankthin e brendshëm të individit me jetën sociale dhe shoqërinë. Individi, uni i tij, vjen te lexuesi si një subjekt i pashkëputur nga zgjedhjet që ai bën gjatë rrugëtimit të tij në jetë. E shkuara historike dhe ajo vetjake, sipas Milerit, kanë ndikim të drejtpërdrejtë tek individi. E shkuara është e pranishme në të tashmen në mënyra nga më të ndryshmet, ndërsa morali shoqëror është një burim faji për individin.

Kreu II, synon të gjurmojë estetikën e dramës së Milerit duke nisur nga koncepti i tragjedisë, të cilin Mileri e ka nyjëtuar në shumë prej eseve të tij, do të shihet ndikimi i realizmit, ekpresionizmit, dramës sociale dhe dramës psikologjike. Kreu II synon të vërtetojë tezën se krijimtaria e Milerit është një ndërthurje origjinale e të gjitha këtyre estetikave. Për të realizuar dhe vërtetuar këtë do të analizohen jo

1 Donal Heiney, Recent American Literature, Barron’s Educational series, New York. 1958, p.

401.

- 10 -

vetëm dramat kryesore, poetika e tyre, tiparet stilistike që ato shfaqin, por edhe esetë në të cilat Mileri ka nyjëtuar qëndrimin e tij filozofiko-letrar dhe estetik.

Artur Mileri u ndikua nga teoritë moderne që vinin theksin te aspekti i formës dramatike në pasqyrimin artistik. Në esetë e tij Mileri, gjithmonë theksonte rëndësinë e formës së një vepre letrare, si edhe të lidhjes dialektikore midis kuptimit dhe trajtës. Ai nuk ishte ithtar i formës së pastër dhe në esenë e tij “Hija e perëndive”, Mileri deklaron se nuk është përkrahës i idesë së “artit për art”

2.

Pavarësisht se shumë prej dramave të Milerit nuk duket se mishërojnë modelin e dramës që ai propozon në esetë e tij, është me interes të kuptojmë argumentat që ai parashtron kundër realizmit tradicional në esetë e tij.

Megjithëse Mileri nuk ishte një formalist i mirëfilltë dhe as eksperimentues radikal, në shumë prej dramave të tij ai orvatet të përballë spektatorin/lexuesin me aspektet strukturore dhe formaliste të tekstit dramatik. Në një ese të botuar për dramën “Incident në Vishi” Mileri thotë se: “*...+ për hir të formës, ne duhet të ndërgjegjësohemi *...+ se kjo krijohet për të hedhur dritë mbi temën.”

3 Kësisoj, ai

thekson lidhjen dialektike midis formës dhe përmbajtjes. Pasi lexon esetë e shumta të Milerit, këmbënguljen e tij se forma është e lidhur me kuptimin, strukturën dhe skenografinë, arrin në përfundimin se drama e tij synon të jetë një reagim ndaj traditës realiste të dramave të vëna në skenat e Amerikës.

Kreu III, synon një qasje analitike dhe sintetike në trajtimin e temave madhore në disa prej dramave më të suksesshme të krijimtarisë së Milerit. Gjithashtu, në kreun e tretë do të hulumtojmë konceptet filozofike të formësimit të personazhit kryesor mashkullor dhe atij femëror, por duke u ndalur veçanërisht te evoluimi i personazheve femërore nga krijimtaria e hershme në atë të mëvonshme pas viteve 1960.

Mileri përmes dramave të tij ekspozon shoqërinë ndaj vetëndërgjegjësimit dhe vetëpërgjegjësisë; ai i mëshon idesë se sjellja e qenies njerëzore duhet të pasqyrojë përgjegjshmëri shoqërore dhe individuale duke ndihmuar në ruajtjen e drejtpeshimit në shoqërinë së cilës ai i përket. Në esenë e tij “Familja në dramën moderne” Mileri pohon se drama që nuk merr parasysh kontekstin shoqëror nuk

2 Arthur Miller, The Theatre Essays of Arthur Miller, ed. Robert A. Martin and Steven

R.Centola. New York: Da Capo, 1978, p. 179. 3 Arthur Miller, Collected Plays 1964-1982. Ed. Tony Kushner. New York: The Library of

America, 2012a, p. 751.

- 11 -

mund të përligjë vetveten: “*...+ fati i njeriut është i lidhur me fatin e shoqërisë”;4

familja është një element përbërës, por edhe viktimë e shoqërisë. Në të gjitha dramat e Milerit ndihet ndikimi i forcave shoqërore dhe këndvështrimi personal se çdo qenie njerëzore, si një pjesë e pandarë e shoqërisë, ka pushtetin për ta krijuar apo shkatërruar shoqërinë dhe historinë. Në dramën “Të gjithë bijtë e mi” Mileri le të kuptohet se familja është thjesht një mikrokozmos i shoqërisë ndaj së cilës individi duhet të tregojë përgjegjshmëri. Qëllimi tematik dhe filozofik i Milerit në dramën “Të gjithë bijtë e mi” shpreh dy qëndrime që bien ndesh me njëri-tjetrin. Nga njëra anë përvijohet konflikti brenda familjes dhe nga ana tjetër përvijohet konflikti me shoqërinë. Drama bazohet në parimin moral se individi duhet të mbajë përgjegjësi të plotë ndaj veprimeve të tij shoqërore, të pranojë idenë e vëllazërisë midis njerëzve, por drama sulmon edhe materializmin i cili shihet si armiqësor ndaj njerëzve dhe shoqërisë. Xho Kelleri mbron veten pas veprimit makabër duke këmbëngulur se parimet e tij janë ato të shoqërisë në të cilën ai jeton.

Në esenë e tij “Hijet e përëndive” (1958) Artur Mileri e vendos konfliktin atё-bir në themel të përparimit njerëzor, pasi konflikti i tyre simbolizon pushtetin e rënies dhe të rilindjes. “Të gjithë bijtë e mi” dhe “Vdekja e një komisioneri” kanë në qendër marrëdhëniet atё-bir dhe kalimin e pushtetit te djali i madh. Etërit e dramave “Të gjithë bijtë e mi”, “Vdekja e një komisioneri” dhe “Çmimi” kanë ngjyrime mitike në sytë e djemve të tyre. Ata duket sikur mishërojnë autoritetin e Zotit mbi njeriun, pushtetin e së shkuarës mbi të tashmen. Ndaj kjo lidhje, atё-bir, karakterizohet nga ndjenja e adhurimit dhe e vartësisë. Babai i trashëgon të birit pasurinë kulturore ose ekonomike. Në dramën “Të gjithë bijtë e mi” kjo trashëgimi merr formën e një pasurie ekonomike, një biznesi, që Xho Kelleri dëshiron t’ia trashëgojë të birit. Megjithatë ky simbol i vazhdimësisë dhe i kalimit të përgjegjësive është dëmtuar nga sjellja e padenjё e Xho Kellerit dhe e krimit të tij. Ndërsa në dramën “Vdekja e një komisioneri” ajo çka Uilli Loumeni kërkon t’u trashëgojë bijve është miti i ëndrrës amerikane. Për Milerin lidhja atё-bir jo vetëm simbolizon pikëtakimin midis së shkuarës dhe së tashmes, por edhe pasqyron identitetin kulturor të individëve. Shpërbërja e kësaj lidhjeje, shpërfaq fuqinë e forcave historike të cilat copëtojnë këtë identitet dhe minojnë lidhjen me të shkuarën dhe me njerëzimin. Dramat e Milerit “Të gjithë bijtë e mi” dhe “Vdekja e një komisioneri” paraqesin dështimin e variantit modern të ëndrrës së suksesit në Amerikë. Xho Kelleri dhe Uilli Loumeni janë përfaqësuesit që përpiqen të jetësojnë ëndrrën amerikane në shoqërinë e industrializuar të shekullit XX, Xho si një biznesmen i suksesshëm dhe Uilli si një komisioner i dështuar. Megjithatë, qëllimi i Milerit shkon përtej faktit

4 Arthur Miller, “The Family in American Drama” in The Theatre Essays of Arthur Miller,

Robert A. Martin, ed. New York: Viking, 1978, p. 73.

- 12 -

nëse ata janë të suksesshëm apo jo. Mileri hulumton rënien e mitit të Elxherit në shoqërinë moderne përmes rrënimit psikologjik të Uillit dhe kritikon zbrazëtinë e ëndrrës amerikane në shekullin e XX. Pra, drama është një satirë mbi ëndrrën amerikane të suksesit, të paraqitur përmes vuajtjeve dhe shpërbërjes së njё familjeje amerikane të shtresës së mesme. Drama personifikon atë që i ka ndodhur mitit të suksesit përgjatë krizës më të egër ekonomike në historinë amerikane. Dy nga ngjarjet që përcaktuan të gjithë krijimtarinë e Milerit dhe përsëriten në mënyrë të vazhdueshme janë Depresioni dhe Holokausti: “njëra ndryshoi një model të veçantë të organizimit social, një mit kombëtar, dhe interpretimin e historisë; tjetra duket se shkatërroi kuptimin e individualitetit dhe konceptin e shoqërisë si një rrjet që mbështetej mbi detyrimet [ndaj njëri-tjetrit] [...] E parë në këtë këndvështrim ironia e teatrit të absurdes (siç paraqitet nga Samuel Beketi dhe Eugen Jonesko) ishte një përgjigje logjike ndaj Holokaustit. Por Mileri mendon se kjo gjë e bën artin bashkëfajtor me forcat që e provokuan atë. Përpara ngjarjeve të tilla, sipas Milerit, arti ka një përgjegjësi të veçantë. Ai ose e përqafon këtë qendrim ironik dhe metafizik ose i bën ballë”

5. Të gjitha dramat e Milerit pohojnë idenë e

dramaturgut se arti nuk duhej të bëhet bashkëfajtorë apo të binte pre e forcave të tilla si Holokausti apo Depresioni.

Tema e krizës së identiteti trajtohet edhe në shumë prej dramave të Milerit pas viteve 1960, por ajo është kryesore veçanërisht në dramat “Rënia nga mali Morgan” dhe “Qelqi i thyer”. Robert Korrigani e përkufizon krizën e identiteti si një “konflikt midis unit moskuptues dhe një strukture shoqërore ose ekonomike të qëndrueshme. [...] Drama fillon ose kur protagonisti prish lidhjen e tij me shoqërinë, ose kur papritur, nën trysni, ai zbulon se kjo lidhje nuk ka ekzistuar kurrë. Për Milerin nevoja për të pasur këtë lidhje është absolute dhe dështimi për ta realizuar dhe/ose vazhduar përfundon në katastrofë”

6.

Kreu IV, trajton tiparet që karakterizuan artin dramatik të Milerit dhe teknikat dramatike që vërehen në dramat e tij më eksperimentale si «Vdekja e një komisioneri», «Pas rënies», «Rënia nga mali Morgan», «Lidhjet e z. Piter» etj. Gjithashtu në këtë syth analizohet e detajuar poetika e dramaturgut, sistemi i gjuhës së figurshme që Mileri krijon duke u bazuar te gjuha bisedore dhe përdorimi i foljeve të thjeshta përmes trajtimit të dy vepra të rëndësishme si «Vdekja e një

5 Christopher Bigsby, ed. Cambridge Companion to Arthur Miller, Cambridge, Cambridge

University Press, 1997, p. 4-5. 6 Robert W. Corrigan, “Arthur Miller” in Contemporary Dramatists, ed. James Vinston, St.

James Press Ltd.., London, 1973, p. 542.

- 13 -

komisioneri» dhe «Prova e zjarrit» për të kuptuar sistemin poetik të përdorur nga dramaturgu.

Artur Mileri ka shfaqur një larmi të madhe teknike në opusin e tij dramatik, nga struktura “retrospektive” ibseniane e “Të gjithë bijtë e mi” te teknika ekspresioniste te “Vdekja e një komisioneri”, struktura greke, me kor, e “Pamje nga ura”, struktura e ngjeshur klasike te “Çmimi” ose dueti lirik dhe ëndërror i “Elegji për një zonjë”” (1982). Nëse analizojmë lidhjen dialektike në dramat e Mileri vihet re se megjithë kërkimet e tij risuese, ai kurrë nuk e braktisi realizmin. Prirja për të eksperimentuar mishërohet më së miri te “Vdekja e një komisoneri” dhe shfaqet edhe në disa prej dramave të tij të mëvonshme si “Rënia nga mali Morgan” dhe “Lidhjet e z. Piter”.

Nën ndikimin e monodramës, ekspresionizmit dhe monologut të brendshëm, Mileri përpiqet t’u japë zë dilemave vetjake dhe ndrydhjeve të personazheve, pavarësisht se ai nuk e përjashton edhe dimensionin shoqëror, siç vërehet te “Vdekja e një komisioneri”, “Pas rënies”, “Rënia nga mali Morgan”. Përmes kësaj teknike dramaturgu kërkon të shprehë edhe ndjenjën e fajit nga pikëpamja subjektive, si edhe të rishfaqë të shkuarën me anë të kujtesës. Ana “epike” e dramave të Milerit vërehet më së miri te “Pamje nga ura”, “Ora amerikane”, “Rizgjimi i dëshpërimit” etj., ku ai përdor rrëfimtarin dhe stilizimin e personazheve, por edhe përmasën sociale dhe politike.

- 14 -

PËRFUNDIME

Artur Mileri është një personalitet poliedrik, pa dyshim një prej dramaturgëve më të njohur në botën e sotme letrare, e veçanërisht atë të teatrit, ku dramat e tij shfaqen pothuajse në të gjitha vendet e botës. Ai ka luajtur një rol aktiv jo vetëm përmes lëvrimit sasior dhe cilësor të gjinisë dramatike, por ka qenë aktiv edhe në fushën e kulturës dhe mendimit amerikan. Mileri shquhet për një veprimtari të gjatë krijuese, gati shtatëdhjetëvjeçare, që nga vënia në skenë e dramës së shkruar gjatë viteve të universitetit, “Asnjë batakçi” (1936), deri te drama e fundit më 2004, “Në përfundim të pikturës”. Opusi dramatik i Milerit pasqyron realitetin moral, social dhe politik të shekullit XX e më pas atë të shekullit XXI. Interesant është fakti se në Amerikë dramat e tij të vitetve 1940 dhe 1950 u përfshinë në literaturën e detyruar në shkolla e universitete dhe janë objekt studimi i vazhdueshëm, ndërsa dramat e viteve 1970-2000 nuk u mirëpritën nga kritika amerikane. Ndërkohë në Evropë disa prej këtyre të fundit janë vlerësuar me çmime.

Ndjekëse e traditës më të mirë të Ibsenit, Çehovit dhe Strindbergut, siç pohon edhe ai vetë, vepra e tij vepron në tri drejtime bazë: në aspektin shoqëror ajo nuk i kapërcen kufijtë e një shoqërie në tranzicion, në aspektin artistik ajo është një shfaqje origjinale e realizmit psikologjik dhe ekspresionizmit, ndërsa në kuptimin filozofik ajo pasqyron humanizmin dhe moralin hebre. Bota që Mileri jetëson është një botë e zymtë, ku njeriu ndihet i cenuar fizikisht dhe shpirtërisht, ku jeta i nënshtrohet trysnisë së shoqërisë moderne, ku gjithçka çmohet si të ishte pjesë e ndonjë ankandi dhe dinjiteti i njeriut nëpërkëmbet prej ligjeve dhe realitetit të ashpër. Filli që përshkon mendimin estetik të Milerit është lidhja e unit vetjak me atë publik, e psikologjikes me socialen. Drama e Milerit jo vetëm ndikohet, por është edhe një ndërthurje e: tragjedisë greke, dramës sociale të Ibsenit, asaj psikologjike të Çehovit, realizmit dhe ekspresionizmit. Nevoja për të kapërcyer realizmin tradicional dhe për të krijuar një dramë poetike ishte pikësynimi jo vetëm i Milerit, por edhe i Tenesi Uilliamsit. Risitë dramatike të Milerit, Uilliamsit, por edhe të pararendësve të tyre Juxhin O. Nill dhe Thornton Uajlder, u hapën rrugën dramaturgëve dhe teknikave eksperimentale në teatër gjatë viteve 1960 dhe 1970.

Dramat e Milerit në mënyrë të përsëritur e lidhin ankthin e brendshëm të individit me jetën sociale dhe shoqërinë. Individi, uni i tij, vjen te lexuesi si një subjekt i pashkëputur nga zgjedhjet që ai bën gjatë rrugëtimit të tij në jetë. E shkuara historike dhe ajo vetjake, sipas Milerit, kanë ndikim të drejtpërdrejtë tek individi. E shkuara është e pranishme në të tashmen në mënyra nga më të ndryshmet, ndërsa morali shoqëror është një burim faji për individin. Vepra e Milerit, ashtu si edhe

- 15 -

romani hebreo-amerikan i pasluftës, shndërrohet në një teleskop për të vëzhguar kodet morale mbi të cilat mund të rindërtohet bota e pasluftës, natyrën e përgjegjësisë individuale ndaj të tjerëve, kapërcimin e neurozave vetjake, çrregullimet psikologjike, shpërbërjen shoqërore. “Në mënyrë të ngjashme me Belloun dhe Malamudin, tema e Milerit është domosdoshmëria e njeriut për të farkëtuar një model veprimi vetjak dhe për të marrë përsipër përgjegjësitë shoqërore të cilat ishin braktisur rreth viteve 1920. Mileri mendonte se nevoja për ripërtëritje shpirtërore, ishte e domosdoshme, ndaj në veprat e tij ai kërkonte ringjalljen e vlerave morale. Personazhi milerian është mbartës i këtyre ideve dhe përpjekjeve.

Në veprat e para të Milerit gjejmë edhe ndikmin e filozofisë marksiste, por në veprat e mëvonshme ai u largua prej saj, pavarësisht se nuk hoqi dorë prej kritikës sociale shpeshherë të mbuluar me petkun e tematikës etike, të përgjegjësisë morale të individit, të fajit dhe shlyerjes së tij.

Pavarësisht nga përkushtimi i tij për të ripërtërirë dramaturgjinë amerikane të viteve 1940 dhe të kapërcente realizmin konvencional të Brodueit, Mileri ishte një novator i druajtur nëse e krahasojmë me bashkëkohësit e tij evropianë si Beketi, Jonesko etj. dhe me lëvizjen eksperimentale amerikane të viteve 1960. Me gjithë eksperimentimet, ai nuk arriti ta përmbyste këndvështrimin klasik mbi dramën dhe teatrin. Nëse i hedh një vështrim të shpejtë eseve dhe intervistave, nuk është e vështirë të kuptohet se Mileri e përshkruan dramën ideale duke u mbështetur te parimet dhe konceptet e Aristotelit. Mileri këmbëngul se drama duhet të ndjekë linjën e shkaqeve dhe të pasojave, pasi kështu mund të vërehet se si e shkuara ndikon në vendimet dhe veprimet e së ardhmes, edhe na paraqet një konflikt të organizuar mirë që ka një fillim, një zhvillim dhe një fund. Kështu, Mileri, pavarësisht qëllimit për të zhbërë realizmin, në asnjë nga dramat e tij nuk vihet re një përmbysje e plotë e tij. Madje edhe në dramat e tij të vona, të cilat janë edhe më eksperimentale, nuk mund të konsiderohen si tekste dramatike pasmoderne. Mileri asnjëherë nuk u shkëput plotësisht nga tradita dramatike amerikane e shekullit XIX dhe XX, por gjeti një linjë të ndërmjetme midis traditës dhe eksperimentalizmit.

Gjithmonë i shqetësuar për përmasën shoqërore të njeriut, Mileri thekson se drama e vërtetë, e frymëzuar nga modelet e tragjedive greke dhe elizabetiane, duhet të përshkruajë konfliktin midis nevojave të individit, bindjeve të tij dhe praktikave shoqërore. Kjo kornizë tematike, e cila ishte më e dukshme në dramat e hershme të Milerit, ngërthen konfliktin midis individit e shoqërisë, midis dy sisteme vlerash dhe është baza ku projektohet veprimi dramatik. Në dramat e tij madhore “Të gjithë bijtë e mi”, “Vdekja e një komisioneri”, “Prova e zjarrit”, “Pamje nga ura”, “Pas rënies”, “Rënia nga mali Morgan” etj., megjithë veçantitë e tyre, vërehen përpjekjet e shkrimtarit për të zbuluar dhe pasqyruar kontrastin midis ëndrrës dhe

- 16 -

ndrydhjes së këtyre ëndrrave, ndërmjet dëshirës për të ruajtur ndershmërinë e dinjitetin, brerjen e ndërgjegjes e ndjenjën e fajit, kërkimin e së vërtetës, ku e shkuara dhe e tashmja janë sa të pandara, po aq edhe të shkëputura nga realiteti i njëmendët. Vepra e larmishme e Milerit, gërsheton aspekte të ndryshme të jetës me tragjiken, me dramën e njeriut në shoqërinë moderne, poshtërimin e tij, braktisjen dhe ndjenjën e një vetmie torturuese. Pavarërisht se Mileri përpiqet të pasqyrojë me realizëm shkaqet e vërteta që e largojnë njeriun nga vetja dhe nga shoqëria, sipas tij, është babëzia materialiste, burimi i së keqes, siç është rasti i Xho Kellerit apo Uilli Loumenit.

Të krijohet ideja se Mileri kërkon të përçojë idenë se lumturia është e pamundur në një shoqëri ku çdo gjë matet dhe vlerësohet përmes fitimeve. Shumë prej personazheve të tij, qofshin këta të falimentuar ekonomikisht apo shumë të suksesshëm, nuk arrijnë ta prekin lumturinë si p.sh Laimeni te “Rënia nga mali Morgan” apo Uilli te “Vdekja e një komisioneri” etj. Sidoqoftë, Mileri nuk pasqyron vetëm cenimin e dinjitetit njerëzor nën trysninë e shoqërisë, por edhe përpjekjet e personazheve për të pohuar identitetin e tyre, për të mos lejuar njollosjen e emrit, qoftë edhe në kushtet më të vështira, për ta mbrojtur atë madje edhe kur u duhet të luajnë me vdekjen. Mileri e kërkon shpëtimin te vlerat shpirtërore të individëve. Dramat e tij kryesore zakonisht kanë një fund tragjik, në të cilin bashkë me fitoren morale të heroit mbi trysninë shoqërore, shprehet edhe frika për të ardhmen, dëshpërimi për këtë fitore tragjike dhe rrethin e mbyllur ku ata gjenden. Artur Mileri në shumë prej dramave të tij përpiqet të paraqesë në skenë konfliktin e brendshëm të personazheve, dyzimin e tyre, pasiguritë emocionale dhe psikologjike që buronin nga mungesa e koherencës së identitetit të tyre. Kështu dramat e Milerit “Të gjithë bijtë e mi”, “Vdekja e një komisioneri”, “Pamje nga ura”, “Prova e zjarrit”, “Pas rënies”, “Qelqi i thyer”, “Çmimi” dhe “Jenki i fundit” janë një ndërthurje e realizmit psikologjik me realizmin tradicional dhe teknikave ekspresioniste me konceptin e Milerit mbi dramën sociale. Kështu, Mileri na paraqitet si një dramaturg i përgjegjshëm. Për të bota e njeriut nuk është dhe nuk mund të jetë kurrsesi bardhë e zi; ajo është plot të panjohura psikologjike, që burojnë nga tradita morale e zakonore të trashëguara brez pas brezi; marrëdhëniet familjare, por edhe elemente të panjohura që lidhen me “ndalimet” ose “lejimet” që të mundëson jeta.

Sikurse Frojdi nënvizon rëndësinë e fëmijërisë, ashtu edhe Mileri u drejtohet artistikisht së shkuarës, kushteve shoqërore, riteve apo traditave për të depërtuar në psikikën e personazhit i cili nuk mund të kuptohet e aq më pak të interpretohet pa këtë shtresë të personalitetit të tij. Jeta e Uilli Loumenit është e lidhur ngushtë me të shkuarën e tij familjare, por edhe me atë të kulturës amerikane. Kujtimi i tij më i hershëm lidhet me qëndrimin e tij në një vagon mallrash në Dakotën Jugore, ku i ati bënte dhe shiste flaute, ndërsa ata lëviznin sa në një vend në tjetrin. Kjo

- 17 -

është edhe bota ideale për të, një botë në të cilën je i lirë të lëvizësh, të jetosh me atë çka prodhon dhe identiteti yt të farkëtohet nga veprimet e tua dhe jo të imponohet nga një profesion dhe produkt me të cilin nuk gjen asnjë lidhje organike. Në pavetëdijen e tij kjo është bota ideale në të cilën ai synon të jetojë. Por, e shkuara nuk është gjithmonë kaq idilike, kaq rozë. Vetë Uilli Loumen që fëmijë është viktimë e një tradhtie familjare; i ati e braktis atë dhe nënën e tij dhe largohet për në Alaska. Të njëjtën gjë bën edhe vëllai i tij Ben, i cili largohet për në Afrikë. Pra, Uilli ka lindur në një botë në ndryshim, në një epokë ku trysnia materiale kishte filluar të çbënte mitin baritor ndërsa Amerika kishte filluar të urbanizohej. Ndaj karakteri i Uillit nuk mund të interpretohet pa këtë shtresëzim kohor dhe hapësinor të Amerikës së dikurshme.

Mileri bashkon në një projektim tripërmasor botën e personazheve të tij, ku përmasa e parë është pavetëdija e gdhendur thellë në të shkuarën, përmasa e dytë ajo e përjetimeve dhe ndijimeve të momentit, ndërsa përmasa e tretë është bashkimi kaotik i dy përmasave të para, i së shkuarës me të tashmen, bashkim i cili shkakton pështjellim shpirtëror dhe psikologjik nga ku burojnë neuroza, por edhe veprime tragjike siç ndodh rëndom me personazhet e Milerit. Këto personazhe shpesh përballen edhe me konflikte të shumëfishta, së pari me veten, instinktet e trashëguara të cilat nuk janë luftuar plotësisht dhe që i shpie ata në rrugë të gabuar, duke kryer tradhti bashkëshortore (rasti i Uilli Loumenit, i Xhon Proktorit), duke shkaktuar vrasje kolektive (rasti i Xho Kellerit), duke u prirur nga incesti (“Pamje nga ura”), duke mashtruar gjithë shoqërinë për hakmarrje (rasi i Abigeilës) e shumë paudhësi të tjera; dhe së dyti ata përballen me mjedisin shoqëror (“Pamje nga ura”, “Të gjithë bijtë e mi”, “Qelqi i thyer”); dhe së treti me idealin për të cilin ata vazhdimisht luftojnë, për vetëpërmbushjen, suksesin ekonomik dhe shoqëror, të mishëruar dhimbshëm në ëndrrën amerikane, tek ajo dritë e “gjelber” që Uilli, ashtu si edhe Gatsbi, do ta lakmonte përherë.

Mileri e përdor nocionin e gjyqit dhe gjykimit si në kuptimin e mirëfilltë edhe në atë të metaforik. Për të mishëruar në një formë sa më të përshtatshme artistike idenë e “gjyqit të ndërgjegjes”, të fajit dhe të qendrimit ndaj tij, shpesh Mileri priret drejt një strukture dramatike, në të cilën parahistoria e ngjarjeve në dramë luan rol me rëndësi, mbasi mbi të zhvillohet “gjyqi”, zbërthehen situatat e karakteret, vendosen lidhjet me të kaluarën dhe më pas arrihet në zgjidhje.

Elementet e një koncepti etik abstrakt, dëshira e shkrimtarit për t’u shkëputur nga njeriu konkret historik dhe për të parë te ai atë që është universale, për të portretizuar njeriun në përgjithësi, për të nxjerrë në pah dramën e ndërgjegjes, pas së cilës fshihet drama e madhe shoqërore, kërkimi i motiveve psikologjike krahas motiveve shoqërore dhe ndikimeve filozofike, kanë bërë që drama e Milerit të ngjalli kurdoherë diskutime. Kështu, te drama “Pamje nga ura”, krahas demaskimit

- 18 -

të mitit të ëndrrës amerikane, kanë zënë vend konceptet frojdiste mbi instinktet seksuale që e shpien njeriun drejt shkatërrimit.

Pas gati dhjetë vjetësh nga botimi dhe vënia në skenë e “Pamje nga ura” (1956), Mileri boton dramën “Pas rënies” (1964), ku vizioni i tij dramatik shndërrohet. Nëse në krijimtarinë e hershme ai përqendrohet te konflikti midis individit dhe shoqërisë, në dramën “Pas rënies” ai rreket të zbulojë ato forca të brendshme të cilat kërcënojnë të shkatërrojnë dinjitetin e individit dhe të cenojnë anën e tij njerëzore. Nëse në dramat e para, Mileri vë në qendër konfliktin midis çështjeve publike dhe atyre vetjake apo midis së drejtës dhe së gabuarës, në dramat pas 1960-së, ato errësohen nga ankthi ekzistencial dhe filozofik. Këto të fundit paraqesin një hero që nuk vetëflijohet më në emër të një ideali apo përkushtimi, por mundohet të mbijetojë. Megjithatë, Mileri vazhdon të hulumtojë ndikimin e Depresionit të viteve 1930 edhe në drama të kësaj periudhe si te “Çmimi”, “Ora amerikane”, pjesërisht edhe te drama “Pas rënies”, por synimi i tij parësor është të trajtojë tema dhe ngjarje universale si te “Pas rënies”, “Incident në Vishi”, “Krijimi i botës dhe punët e tjera”, “Muzikë për të mbijetuar” dhe “Tavani i kryepeshkopit”. Pavarësisht se këto drama të vona janë vlerësuar shumë nga kritika në Evropë, ato kurrë nuk janë konsideruar nga kritikët amerikanë si shfaqje të pjekurisë artistike e Milerit. Kjo lidhet me faktin se tematika e këtyre dramave prek më shumë publikun evropian se sa atë amerikan.

Në dramat e hershme Mileri merret me pyetje të tilla si: kush është fajtor dhe pse? Gjithashtu në to heroi përballet me dilema të fuqishme morale të cilat qëndronin në themel të strukturës dramatike dhe tematike të dramës. Xho Kelleri e di shumë mirë se çfarë fsheh; Uilli Loumeni e kupton mjaft mirë se ku qëndron problemi i Bifit; Xhon Proktori e ka të qartë se pse Abigeila kërkon që Elizabeta të dënohet me varje si shtrigë. Edi Karbone, është i vetmi nga personazhet e hershme të Milerit, që nuk i ka plotësisht të qarta arsyet që e nxitin drejt tragjedisë, por e ka shumë të qartë se si duhet të veprojë për të larguar Rudolfin nga jeta e tij. Në dramat e vona ligji ose është i korruptuar si në “Incident në Vishi”, “Tavani i kryepeshkopit”, ose heroi kryesor nuk është në gjendje të kuptojë vlerat që fshihen pas angazhimit vetjak apo atij shoqëror si në rastin e Kuentinit te “Pas rënies”. Në dramat pas viteve 1960 Mileri nuk e shikonte më vdekjen si një zgjidhje të problemeve të heroit, ndaj kërkon një zgjidhje dhe këndvështrim më abstrakt, më përsiatës e retrospektiv duke i hapur shtigje të reja krijimtarisë së tij. Zhvendosja tematike në dramat e vona të Milerit, buron nga një ndryshim i cili lidhet me mënyrën se si Mileri vështron realitetin dhe individin. Disa syresh shprehin një qëndrim ekzistencialist, ku heroi përpiqet të kuptojë se ç’është reale në një botë ku ekzistenca e Zotit nuk është e pranishme dhe qenia është pre e egoizmit dhe e ngjyer me mëkat që në zanafillë. Personazhi Von Berg i dramës “Incident në Vishi” është heroi më ekzistencialist në krijimtarinë e Milerit. Von Bergu duket si ndërthurje e idealizmit të Kris Kellerit te “Të gjithë bijtë e mi” dhe

- 19 -

ndërgjegjes së fuqishme të Xhon Proktorit. Po ashtu edhe në dramën “Tavani i kryepeshkopit” kemi një shtesëzim të realitetit, i cili shkaktohet nga ideja se katër personazhet e dramës janë të përgjuar; kështu ata kthehen në aktorë dhe jetët e tyre në teatër; por ajo që i jep ngjyrime ekzistencialiste dramës është fakti se nuk ka asnjë të dhënë për ekzistencën e këtij “publiku” për të cilin ata aktrojnë. Duket sikur Mileri krijon një vendveprim të ngjashëm me kështjellën e Kafkës ku as Zoti, as njeriu dhe as shteti nuk ekzistojnë. Veprat e Milerit janë të ndërtuara në mënyrë të tillë që hap pas hapi vetë drama të rrëfejë të fshehtat e gjendjes shpirtërore të personazheve, ku në thelb të strukturës metodike të ndërtimit të dramës, ashtu si edhe te Ibseni, gjendet një bërthamë ekzistencialiste, ku e shkuara ushtron trysni mbi të tashmen. Struktura e dramës është e ngjashme me një monolog të brendshëm ku përballen pikëpamje të ndryshme, konflikte të brendshme mbi tematika të tilla si pozicioni i individit në shoqëri, e drejta dhe e gabuara, e mira dhe e keqja. Përplasjet më të mëdha ndodhin brenda individit, ku e mira dhe e keqja bashkëjetojnë. Ato janë dy linja paralele në dramë; personazhi, ashtu si edhe vetë lexuesi, nuk duhet të gabojë dhe nuk duhet të ketë dyshime mbi zgjedhjen e së mirës ndaj së keqes.

Prania e së shkuarës në vepër ka dy funksione: së pari ajo është pjesë e nostalgjisë, e kujtimeve, shërben si një urë lidhëse me të tashmen dhe, së dyti, ajo ushtron presion të vazhdueshëm mbi të tashmen. Personazhet e Milerit jetojnë e veprojnë të përndjekur nga fantazmat e së shkuarës. Uilli Loumen nuk arrin asnjëherë të shkëputet nga e shkuara, pasi burimi i dështimit të tij i ka rrënjët thellë në fëmijërinë e tij të largët dhe në marrëdhëniet me të vëllanë apo babanë.

Konflikti midis realitetit dhe jorealitetit është i qartë edhe te drama “Çmimi”. Në përfundim të dramës të dy vëllezërit largohen nga e shkuara e tyre, por dhe nga njëri-tjetri, duke qenë pjesërisht të vetëdijshëm për jetët e tyre. Për Milerin ky është çmimi që duhet paguar nëse nuk dallon se çfarë është e vërtetë dhe çfarë e rreme. Në këtë dramë, si në shumë prej dramave të Milerit, është i pranishëm edhe ndikimi i Depresionit të 1930 në jetën e amerikanëve të zënë në grackë midis ëndrrës mitike të Gatsbit të Madh gjatë viteve 1920 dhe realitetit e makthit të vitit 1930. Artur Miler ka shkruar më shumë rreth veprave të tij se çdo dramaturg tjetër amerikan. Në esenë “Hijet e perëndive”, më 1958, Mileri pohon se konflikti baba-bir qëndron në themel të zhvillimit njerëzor, pasi ky konflikt simbolizon temën e pushtetit dhe të ripërtëritjes. Lufta e birit për “zotërim- (apo) për liri”, ashtu siç shprehet edhe vetë Mileri, “nuk është vetëm lufta për të rrëzuar një autoritet, por

- 20 -

edhe për ta zëvendësuar atë me një tjetër”7. Dramat “Të gjithë bijtë e mi” (1947)

dhe “Vdekja e një komisioneri” (1949) përqendrohen, edhe pse në mënyra të ndryshme, në konfliktin baba-bir. Rrëzimi i autoritetit patriarkal, lidhet me një shumësi faktorësh: së pari, me faktorë personalë (“marrëdhënia e Milerit me të atin”); së dyti, me “kulturën hebreje” dhe së treti, me vizionin modernist e liberal të vetë Milerit si dramaturg. Këto drama kanë në qendër edhe përplasjen e koncepteve të ndryshme me njeri-tjetrin: tradita hebraike synon të përcjellë autoritetin atëror nga brezi në brez; modernistët himnizojnë fragmentarizmin dhe mosvazhdimësinë, ndërsa liberalët përpiqen të pohojnë vlerat e vëllazërisë përballë kaosit.

Mileri e shikon shoqërinë si të pandarë nga individi; “ajo është brenda njeriut dhe e rrethon atë, pikërisht si peshku që është brenda në det dhe deti është brenda peshkut, vendi i tij i lindjes dhe vdekjes, i premtimit dhe kërcënimit.”

8 Ndaj, sipas

Milerit, çdo dramë e rëndësishme duhet të pasqyrojë aspektin social në kuptimin më të gjerë të fjalës. Ai mendon se drama klasike greke kishte karakter social, pasi për grekët një dramë duhej të pasqyronte mënyrën se si njerëzit duhej të jetonin së bashku. Por mbi të gjitha, sipas Milerit, “askush nuk mund të krijojë një qenie të besueshme nga ana psikologjike në skenë nëse nuk kupton lidhjet e tij sociale dhe pushtetin që ato kanë pasur mbi të për ta bërë atë çka ai është tani dhe atë që ai nuk është”

9.

Për shkak të besimit që Mileri ka në ekzistencën subjektive dhe objektive të njeriut, ai e trajton personazhin e tij në dy nivele, në nivelin psikologjik dhe atë shoqëror. Personazhet portretizohen përmes unit të tyre dhe imazhit që ata kanë në shoqëri; pikërisht këtu lind edhe konflikti midis identitetit vetjak dhe shoqërisë. Mileri mendonte se ndërthurja e aspektit psikologjik dhe atij shoqëror ishte një nga arritjet dhe kontributet më të mëdha të tragjedisë greke, ndaj pohon me forcë se vlera e dramës rriten ndërsa “ajo trajton gjithnjë e më shumë tërësinë e njeriut”

10.

Koncepti i tij “tërësia e njeriut” nuk e trajton individin si të izoluar nga shoqëria, por si pjesë përbërëse të shoqërisë; njeriu mund të jetësojë statusin e tij si një “qenie e plotë” vetëm atëherë kur ndërgjegjësohet se është përgjegjës ndaj shoqërisë me veprimet që ndërmerr.

7 Arthur Miller, The Theatre Essays of Arthur Miller, (ed) Robert A. Martin, New York,

Penguin, 1978, p. 185, 193.

8 Arthur Miller, « Introduction,” Arthur Miller’s Collected Plays. New York, Viking, 1957,

p.30.

9 Ibidem.

10 Arthur Miller, “The Family in Modern Drama.” The Theater Essays of Arthur Miller, Robert A. Martin and Steven R. Centola ed. . NY: Da Capo, 1996, p. 54.

- 21 -

Ajo që vihet re në dramën e Milerit është refuzimi i besimit që Ibseni kishte në forcat e mbinatyrshme, por edhe pasqyrimi i ankthit ekzistencial të pasluftës. Në dramën e tij ai kërkon të paraqesë mungesën e drejtësisë hyjnore dhe një botë ku fati nuk është vetëm një zgjedhje rastësore, por është rrjedhojë e vullnetit dhe zgjedhjes së individit. Për Milerin njeriu ka të drejtë ta gdhendë vetë fatin e tij, ndaj ai është përgjegjës për veten dhe të tjerët.

Artur Mileri ka shfaqur një larmi të madhe teknike në opusin e tij dramatik, nga struktura “retrospektive” ibseniane e “Të gjithë bijtë e mi” te teknika ekspresioniste te “Vdekja e një komisioneri”, struktura greke, me kor, e “Pamje nga ura”, struktura e ngjeshur klasike te “Çmimi” ose dueti lirik dhe ëndërror i “Elegji për një zonjë”” (1982). Prirja për të eksperimentuar mishërohet më së miri te “Vdekja e një komisoneri” dhe shfaqet edhe në disa prej dramave të tij të mëvonshme si “Rënia nga mali Morgan” dhe”Lidhjet e z. Piters”. Megithatë, në krahasim me veprat e dramaturgëve të tillë si Dejvid Memit, Sem Shepërd, Toni Kushnër apo Pola Vogël, dramat “eksperimentale” të Milerit duken më konservatore.

Nën ndikimin e monodramës, ekspresionizmit dhe përroit të ndërgjegjes, Mileri përpiqet t’u japë zë dilemave vetjake dhe ndrydhjeve të personazheve, siç vërehet te “Vdekja e një komisioneri”, “Pas rënies”, “Rënia nga mali Morgan”. Ana “epike” e dramave të Milerit vërehet më së miri te “Pamje nga ura”, “Ora amerikane”, “Rizgjimi i dëshpërimit”.

Drama “Vdekja e një komisioneri” karakterizohet nga një teknikë ekspresioniste origjinale, e cila e ndihmon Milerin të hulumtojë pavetëdijen e personazhit, botën e tij të brendshme dhe kujtimet. Kjo vepër përbën themelin mbi të cilin do të ngriheshin dramat e mëvonshme si “Pas rënies” (1964), “Rënia nga mali Morgan” (1991), dhe”Lidhjet e z. Piters” (1998). Kjo dramë shquhet për formën e saj novatore dhe është konsideruar si një pikë kthese në tekstualitetin e dramës moderne. Megjithatë ajo është një nyje në një seri dramash të cilat përqendrohen te nyjëtimi i subjektivizmit të personazheve e cila filloi pjesërisht me Ibsenin, me Strindbergun dhe pati lulëzimin e saj me ekspresionizmin.

Asnjë nga dramat e Mileri nuk është kryekëput ekspresioniste dhe nën gjurmët e Uedekindit, Kaiserit apo Tollerit. Dramat e tij “Vdekja e një komisioneri”, “Pas rënies”, “Rënia nga mali Morgan”,”Lidhjet e z. Piters” kanë një formë origjinale dhe janë gërshetim i shumë rrymave së bashku. Kështu, Mileri ka huazuar nga ekspresionizmi vendveprimin simbolik dhe subjektivizmin e personazheve, por asnjë prej tyre nuk është krejtësisht ekspresioniste. Kështu, Mileri krijon një formë dramatike shumë origjinale që përqendrohet kryesisht te mendja e një personazhi të vetëm dhe aty paraqitet lidhja e së shkuarës me të tashmen. Mileri donte të ndërtonte një strukturë dramatike e cila do të lejonte tekstualitetin dhe elementet

- 22 -

teatrore të dramës të shprehin njëkohësisht: mendjen njerëzore ndërsa pasqyron të tashmen, ngacmohen nga e shkuara dhe nga konfliktet e brendshme.

Paraqitja e njëkohëshme e së tashmes dhe së shkuarës, u shndërrua në një nga shqetësimet kryesore të dramaturgut gjatë konceptimit të formës dramatike të dramës veçanërisht te “Vdekja e një komisioneri”, “Pas rënies”, “Rënia nga mali Morgan” etj. Nëse për të hulumtuar të shkuarën e mistershme të personazheve Mileri u mbështet te Ibseni dhe Strindbergu, nuk duhet të anashkalojmë faktin se ai i tejkaloi teknikat e tyre: Ibseni i mundësonte personazhit të tregonte të shkuarën në një situatë dramatike, ndërsa Strindbergu në dramat e tij përdor një personazh gjysmepik për të kujtuar dhe shpjeguar të shkuarën; Mileri i theu këto konvencione të formës dramatike dhe dramatizon një lëvizje të lirë midis së tashmes dhe së shkuarës; ai sintetizon në skenë të shkuarën dhe të tashmen. Siç vëren edhe vetë Mileri, “imazhi i komisionerit që në fillim pasqyron konceptin se në jetë asgjë nuk vjen sipas radhës dhe se çdo gjë ekziston së bashku dhe në të njëjtën kohë brenda nesh; *...+ qenia njerëzore në çdo moment është pasqyrë e së shkuarës së saj”

11.

Në dramat e Milerit udhëzimet e shumta skenike janë të domosdoshme për të kuptuar dhe interpretuar dramën, por edhe rrjedhën e lirshme të kohës (nga e tashmja në të shkuarën dhe anasjelltas), ndryshimet hapësinore etj. Që në fillim të dramës “Vdekja e një komisioneri” bëhet e dukshme se ngjarjet po zhvillohen njëkohësisht si në të tashmen, ashtu edhe në të shkuarën; dallimi kryesor midis këtyre dy kohëve vërehet te sjellja e personazheve ndaj kufizimeve hapësinore të shtëpisë, ndriçimit skenik dhe përdorimit të muzikës.

Drama të tilla si “Vdekja e një komisoneri”, “Pas rënies”, “Rënia nga mali Morgan” dhe”Lidhjet e z. Piters” nxjerrin në pah rëndësinë e kujtimeve, përroit të ndërgjegjes dhe ndërtimit episodik të subjektit. Këto drama vërtiten rreth subjektivizmit të personazhit kryesor mbi realitetin dhe në to mungon një linjë kronologjike e zhvillimit të ngjarjeve; përkundrazi vërehet një pranëvënie e qëllimtë e elementeve të fragmentarizuara të kujtimeve dhe realitetit, ku qëllimi kryesor i dramaturgut është të hulumtojë botën e brendshme të personazheve, ndjenjën e fajit, mohimit, përgjegjësisë morale nga një këndvështrim subjektiv. Drama e fut lexuesin/spektatorin brenda në mendjen e torturuar të personazhit kryesor, ku vëren se si e shkuara i përcakton të ardhmen.

Hulumtimet e Milerit mbi gjuhën, e veçanërisht mbi gjuhën dramatike, kanë zënë vend në shumë ese që ai ka botuar gjatë karrierës së tij. Megjithatë, kritikët shpesh

11 Arthur Miller, (1958). Plays: One. All My Sons, Death of a Salesman, The Crucible, A

Memory of Two Mondays, A View from the Bridge. London: Methuen Drama, 2007, p. 23.

- 23 -

nuk u kanë kushtuar vëmendjen e duhur këtyre eseve mbi natyrën e gjuhës dhe dialogut, mbi tensionin midis prozës realiste dhe gjuhës poetike në dramën e shekullit XX. Mileri i shkroi shumë nga dramat e tij të para në vargje. Ai pranonte se e kishte më të thjeshtë të shkruante në vargje se në prozë. Kështu, pjesa më e madhe dramës “Vdekja e një komisioneri”, pothuajse e gjithë drama “Prova e zjarrit” dhe varianti me një akt i dramës “Pamje nga ura” fillimisht u shkruan në vargje. Megjithatë, Mileri mendon se teatrit amerikan i mungon tradita e dramës në vargje dhe nuk përkrah as teatrin poetik; madje, sipas Milerit, edhe aktorët nuk e kanë të lehtë të aktrojnë me vargje. Në kohën kur dramat e Milerit u vunë në skenë publiku amerikan kërkonte dramat realiste, komeditë muzikore dhe prodhimet komerciale të Brodueit, duke mos shfaqur asnjë lloj interesi ndaj dramave në vargje.

Vetë Mileri pohon se: “prirja ime ka qenë për të ndryshuar stilet, sipas natyrës së subjektit tim [...] Me qëllim që ligjërimi të buronte natyrshëm nga personazhet dhe mjedisi i tyre në vend që t’ua imponoja një stil të përgjithshëm

12. Kështu në dramën

“Prova e zjarrit” gjuha që përdoret në fillim të dramës është ajo e dokumenteve të gjyqeve, për të përftuar më vonë elementet poetike, por deri në ata shkallë sa mund të buronte nga personazhet e saj, duke i bërë ato të besueshme.

Artur Mileri nuk është vlerësuar shumë si stilist; madje shpesh lihej menjanë pasi krahasohej me bashkëkohësin e tij Tenesi Uilliams, pika e fortë e të cilit ishte lirizmi i dramave të tij. Megjithatë, veprat e Milerit përshkohen nga shumë elemente poetike. Kështu te drama “Të gjithë bijtë e mi” përdoren aluzionet dhe simbolet fetare. Te “Vdekja e një komisioneri” metafora e përsëritur e sportit dhe e pemëve përçon përpjekjet e vazhdueshme të Uillit për të jetësuar ëndrrën amerikane. Te “Prova e zjarrit” gjuha poetike ilustron konfliktet që ndajnë komunitetin e Salemit, ndërsa një sërë imazhesh që i kundërvihen njëri-tjetrit e përforcojnë edhe më shumë këtë polarizim të shoqërisë si: imazhet e nxehtësisë dhe ftohtësisë, e së bardhës dhe së zezës, e dritës dhe e errësirës, e butësisë dhe rreptësisë etj. Në dramën “Pamje nga ura” metafora e dëlirësisë dhe e pafajësisë u jep ngjyrime mitike shtysave seksuale, psikologjike dhe morale. “Pas rënies” përdor metaforën e fëmijërisë dhe besimit fetar për të mbështetur kërkimin psikologjik të Kuentinit për një jetë të shpenguar. “Rënia nga mali Morgan” përdor transportin dhe udhëtimin për të treguar rënien e mirëfilltë dhe të figurshme të Laimen Feltit. Ndërsa te “Qelqi i thyer” përdoret imazhi i pasqyrës dhe qelqit të thyer për të lidhur botën e hebrenjve të Evropës në fillim të Holokaustit me botën e shkatërruar seksuale të Silvias dhe Filip Gellburgut.

12 Arthur Miller, "Introduction to the Collected Plays," Arthur Miller's Collected Plays, New

York: Viking Press, 1971, p. 3.

- 24 -

Në dramat e Milerit gjuha e figurshme mbështetet në tensionin që krijohet midis kuptimit të drejtpërdrejtë dhe atij metaforik, midis abstraktes dhe konkretes, midis kuptimit denotativ dhe konotativ. Mileri shpesh përdor imazhe, simbole, dhe metafora si elemente qendore dhe bashkuese duke i përsëritur ose duke i rishfaqur. Përmes gjuhës Mileri paraqet indin shoqëror që lidh individin me grupin dhe, shoqërinë me vullnetin individual. Dramat e Milerit janë të orientuara drejt përdorimit të gjuhës si një mjet komunikimi dhe indi shoqëror është gjithmonë në funksion të gjuhës. Megjithëse gjuha e përdorur në dramat e Milerit është lëvduar për realizmin e saj, ajo është përdorur me mjeshtëri për t’iu përshtatur personazheve të tij; madje shumë prej dramave të tij karakterizohen nga “realizmi poetik”.

Mileri pëqendrohet më së shumti në nivelin e ligjërimit bisedor të cilin e pasuron me elemente të poezisë, veçanërisht duke zhvendosur fjalët nga kuptimi i mirëfilltë tek ai i figurshëm. Ai përdor elemente figurative si metafora, simboli dhe loja pamore apo fjalësore për t’i dhënë ngjyrime poetike këtij ligjërimi. Por ajo që është edhe më e rëndësishme, këto elemente mbështesin konfliktin tragjik dhe temat sociale e psikologjike që janë në qendër të dramave më të spikatura të Milerit.

Esetë e Milerit «Mbi natyrën e tragjedisë» dhe «Tragjedia dhe njeriu i zakonshëm» i përkasin një momenti të caktuar historik, kur teatri po i parashtronte vetes pyetje mbi dobishmërinë dhe lidhjen që ekzistonte midis formave dramatike të së shkuarës. Studiues të shumë theksonin nevojën e formave të reja; T. S. Elioti dhe Kristofer Frai po hulumtonin dramën në vargje, ndërsa tragjedia greke po rishfaqej në versionin e saj modern si përshtatje ose si model. Ndërkohë shkatërrimet e luftrave botërore, Holokausti, kampet e përqendrimeve, dhuna që shumë individë përjetuan, kërkonin një hulumtim të hollësishëm të unit, natyrës njerëzore dhe, mbi të gjitha, të natyrës së artit. Artur Miler i parashtron idetë e tij mbi tragjedinë në esenë «Tragjedia dhe njeriu i zakonshëm» të cilën e shkroi menjëherë pas suksesit të veprës së tij «Vdekja e një komisioneri». Në esenë e tij ai jep arsyet se pse e shkroi dramën të cilën ai vetë e përkufizon si «një tragjedi klasike», pavarësisht se ajo i thyen parimet klasike të tragjedisë dhe mishëron më shumë një bashkëveprim të parimeve klasike me ato moderne. Përmes kësaj eseje Mileri ndezi polemika mbi atë që mund të konsiderohej tragjedia moderne. Kjo ese pohon idenë se njeriu i zakonshëm mund të jetë po aq i përshtatshëm për të qenë hero i tragjedisë sa ishin edhe mbretërit. Sipas Milerit, edhe njeriu i zakonshëm, që rrjedh nga shtresa e mesme e shoqërisë, mund të shfaqë të njëjtën kurajë si heronjtë me prejardhje aristokratike dhe mund të jetë i aftë të kryejë heroizma, të jetë i gatshëm të japë edhe jetën “për të siguruar dinjitetin vetjak” dhe “vendin që ai mendon se i takon”.

Një nga elementet e konceptit të Milerit për tragjedinë ka të bëjë me zgjimin, ngacmimin apo turbullimin e ndërgjegjes së publikut. Sipas tij, ajo dramë e cila nuk

- 25 -

hedh dritë mbi problemet morale, provokon te publiku vetëm ndjenjën e keqardhjes apo dhimbsurisë, pra patos, por ajo kurrë nuk mund të bëjë publikun të njëjtësohet me tragjedinë. Gjithashtu Mileri e shikon patosin si përbërës të melodramës, ku konfliktit është midis individëve të veçuar, ku kemi një linjë veprimi, nga ky konflik midis palëve buron patosi individual. Sipas Milerit, tragjedia na zbulon një ndërlikim psikologjik i cili buron nga konflikti i brendshëm që ka secili personazh, konflikt i cili ka jehonën e tij në shoqërinë e gjërë. Mileri, në kundërshtim me prirjen e teatrit të absurdes, këmbëngul se funksioni i artit nuk është të sanksionojë figurën e njeriut si viktimë, por të strukturojë një forcë të qëndrueshme për individin. Ai mendon se Ibseni, Strindbergu dhe Çehovi «kanë ndërtuar tragjedi të cilat dëshmojnë për një ndryshim të botës sociale dhe politike. Mileri dëshironte të shkonte një hap më tej, të gjente te njeriu i zakonshëm një ndjeshmëri tragjike, ndaj ai jo vetëm shkroi drama të cilat mishërojnë këtë koncept, por botoi edhe një numër esesh për ta shtjelluar atë. Në të vërtetë, teatri amerikan gjeti te Artur Mileri eseistin e tij më pjellor dhe një njeri të angazhuar fuqishëm kundër atyre ideve që e paraqesnin njeriun si një viktimë të historisë, absurdes së universit. Gjithsesi, teatri antik grek dhe «Poetika» e Aristotelit nuk janë të vetmet ndikime në konceptimin e tragjedisë nga Mileri. Teoria e Hegelit, e cila thyen konceptin e determinizmit duke shtuar përgjegjësinë vetjake të personazhit për veprimet e bëra, është një tjetër ndikim.

Mileri mendon se «ndjenja tragjike ngacmohet kur gjendemi pranë një personazhi i cili është gati të japë edhe jetën e tij, nëse do të ishte nevoja, për të siguruar vetëm një gjë – dinjitetin vetjak»

13. Për më tepër, Mileri shpreh idenë se ne i trembemi

mosjetësimit të imazhit që ne kemi zgjedhur për veten, pra asaj që mendojmë se jemi dhe asaj që jemi me të vërtetë. Personazhet e tij Xho Keller, Uilli Loumen, Xhon Proktori dhe Edi Karbone japin jetën në emër të një ideje, dëshire. Të gjitha këto personazhe, në mënyrë të ndërgjegjshme ose jo, në një moment të caktuar kuptojnë që është krijuar një hendek midis asaj që ata janë dhe asaj çka do të donin të ishin. Ndaj vdekja është e vetmja mënyrë për të kapërcyer këtë hendek.

Koncepti i Milerit për tragjedinë dhe heroin e saj, njeriun e zakonshëm, është një koncept bashkëkohor i mbështetur në parimet e tragjedisë klasike. Duket qartë se Mileri përmes paraqitjes së vetmisë, vuajtjeve, anonimitetit dhe dështimit të njeriut modern synon të mishërojë vizionin e tij tragjik të jetës në shoqërinë bashkëkohore. Në fund mund të themi se nuk ka shumë rëndësi nëse dramat madhore të Milerit janë tragjedi apo jo. Ajo që Mileri kërkon të përcjellë shkon përtej faktit nëse atyre u shkon për shtat kallëpi i teorive antike a bashkëkohore.

13 Arthur Miller, The Theatre Essays of Arthur Miller, ed. Robert A. Martin and Steven R.

Centola, New York, 1996, p. 4.

- 26 -

Çfarë ka rëndësi është dinamika e tyre e brendshme, realiteti që ato ofrojnë, pikëpamja se individi nuk është thjesht një produkt i procesit socialekonomik, apo mishërimi i absurdes, por një qenie që jeton në një kohë të caktuar, me detyrime të caktuara ndaj vetes dhe të tjerëve. Kjo përgjegjësi e lidh individin me historinë, kohën dhe shoqërinë. Për Mileri kjo lidhje përbën thelbin e dramës moderne.

- 27 -

BIBLIOGRAFIA

I.

Abbotson, Susan C. W. Thematic Guide To Modern Drama, Greenwood Press, 2003. -----. C. W. Critical Companion to Arthur Miller: A Literary Reference to His Life and Work. New

York: Facts on File, 2007. -----. Student Companion to Arthur Miller. Westport, CT: Greenwood Press, 2000 Ardolino, Frank. “Miller’s Poetic Use of Demotic English in Death of a Salesman”. Studies in

American Jewish Literature 17 (1998). Awal, Komal. “Cartharsis in Father-Son Relationship: A Study of Arthur Miller’s All My Sons

and Death Of a Salesman,” International Journal of Technical & Non-Technical Research, Vol. 4 No. 2 February 2013.

Bentley, Eric. Thirthy Years of Treason, New York, 1973. Bigsby, Christopher. "Miller and Middle America," Eighth International Arthur Miller Society

Conference, Nicolet College, Rhinelander, WI, 3 Oct. 2003. -----. ed., Arthur Miller and Company, London, 1990. Blumenthal, Eileen. «Liked, but Not Well Liked,» Village Voice, 10 April 1984. Brantley, Ben. "A Dark New Production Illuminates Salesman." New York Times, 3 Nov. 1998. Brater, Enoch. (ed.) Arthur Miller’s America: Theatre and Culture in a Time of Change, The

University of Michigan Press, 2005. -----. “Miller’s Realism and Death of a Salesman,” in Arthur Miller: New Perspectives, ed.

Robert A. Martin, Englewood Cliffs, N. J. : Prentice Hall, 1982. Brian, Parker. “The Articulate Victims of Arthur Miller”, in Harold Bloom ed. Arthur Miller’s

Death of Salesman: Modern Critical Interpretations, Chelsa House Publication, New York, 1988.

Carson, Neil. Arthur Miller, 1982, St. Martin’s Press, New York. Cavell, Stanley. Must We Mean What We Say?, Cambridge University Press, 2002. Clurman, Harold. Lies Like Truth: Theatre Reviews and Essays. New York: Macmillan. Corrigan,

1985. -----. The Fervent Years. London, 1946. Corrigan, R. W. Arthur Miller: A Collection of Critcal Essays , New Jersey, Prentice Hall, 1969. Couchman, Gordon W. "Arthur Miller's Tragedy of Babbit." Educational Theatre Journal 7

(1955). Daiu, Maks. Modern American Literature, SHBLU, Tiranë 2010, p. 287. Deak, Frantisek. The Symbolist Theatre: The Formation of an Avant-Garde, Baltimore: John

Hopkins University Press, 1993. Dodds, E. R. “On Misunderstanding the Oedipus Rex”, Twentieth Century Interpretations of

Oedipus Rex. Ed. Michael J. O’ Brein. Englewood Cliffs: Prentice-Hall Inc., 1968. Douglas Watt, “Death of a Salesman Powerful,” The New York Daily News, e ribotuar në

Easton (PA) Express, 13 May 1984. Downer, Alan S. “The American Theater”, Voice of America Forum Lectures, 1967. Draper, R. P. (ed.), Tragedy: Developments in Criticism, London: Macmillan, 1980. Easterling, P. E. ed., The Cambridge Companion to Greek Tragedy. Cambridge. 1997. Fiedler, Leslie. Waiting for the End, New York, 1964. Freedman, Morris. American Drama in Social Context, Carbondale and Edwardsville, III, 1971. Friedan, Betty. The Femine Mystique, New York, Dell Publication,1963. Fromm, Erich. The Art of Loving, London 1957.

- 28 -

Fry, Northop. The Anatomy of Criticism: Four Essays. Princeton: Princeton University Press, 1957.

Gelb, Barabara. “Question: Am I My Brother’s Keeper?,” New York Times Sec 2, (29 Nov. 1964).

Gilman, Richard. "Getting It Off His Chest, But Is It Art?" Chicago Sun Book Week 8 Mar. 1964. Gordon, Lois. “Death of a Salesman: An Appreciation”, The Forties: Fiction, Poetry, Drama,

DeLand, FL: Everett/Edwards, 1969. Greca, Dalip. “Pirro Mani, regjisori i madh shqiptar, qe i ktheu shfaqjet ne simfoni...”, Gazeta

Illyria, New York, www.revistaprestige.com. Guttmann, Allen. The Jewish Writer in America: Assimilation and the Crisis of Identity, New

York, 1971. Hamilton, Edith. The Greek Way, New York. W. W. Norton & Company. Inc. 1930. Handlin, Oscar. The Uprooted, Boston 1951. Hearn, Charles R. The American Dream in the Great Depression, Westport, Connecticut:

Greenwood Press, 1977. Heiney, Donald. Recent American Literature. Barron’s Educational Series, Inc.New York, 1958. Hogan, Robert. Arthur Miller. Minneapolis: University of Minnesota Press.1964. Ibsen, Henrik. Henrik Ibsen: Four Major Plays, New York, Penguin, 1990. James J. Martine (ed.), Critical Essays on Arthur Miller. Boston, Massachusetts, 1979. Jaspers, Karl. Tragedy is not Enough, New York, 1959. K. Oberg, Arthur ."Death of a Salesman and Arthur Miller's Search for Style."Criticism 9 (1967). Kaplan, Justin. and Bernays, Anne. The Language of Names, New York: Simon & Schuster,

1997. Kazin, Alfred. New York Jew, New York 1978, p. 9. Krasner, David. A Companion to 20th Century American Drama, Blackwell Publishing 2004. Levin, David. «Salem Witchcraft in Recent Fiction and Drama,» Arthur Miller’s The Crucible,

Text and Criticism. Ed. Gerald Weales, New York; Penguin Books, 1978. Linzer, Norman. The Jewish Family:Athority and Tradition in Modern Perspective, New York,

Human Science Press, 1984 Lukács, George. “The Sociology of Modern Drama.” The Tulane Drama Review vol. 9, no. 4,

1965. Malin, Irving. Jews and Americans, Carbondale, Souther Illinois University Press, 1955. Marino, Stephan A. «Metaphors of Survival : Incident At Vishy and The Archbishop’s Ceiling,»

Studies in American Literature 53, (Edwin Meller Press: New York, 2002). Mason, Jeffrey D. Stone Tower: The Political Theatre of Arthur Miller, The University of

Mitchigan Press, Ann Arborr, 2008. Mason, Jeffrey D. “Paper Dolls: Melodrama and Sexual Politics in Arthur Miller’s Early Plays”.

In June Schlueter (Ed.), Feminist Rereadings of Modern American Drama (pp. 103-115). Rutherford, N.J.: Fairleigh, Dickinson University Press, 1989.

Massa, Ann. (Ed.), American Declaration of Love, Houndmills: Macmillan, 1990. McCarthy, Mary. Sights and Spectacles, Theatre Chronicle, 1937-1956, New York 1957. McGowan, John. Postmodernism and its Critics, Ithaca, Cornell University Press, 1991. Miler, Artur. «Shtrigat e Salemit», (Perktheu: Enver Fico), Shtëpia botuese «Naim Frashëri»,

Tiranë, 1973. Miller, Arthur. “A Propos of After the Fall’, World Theatre, XIV (Jan.- Feb. 1965) p. 81. -----. A Treasury of the Theatre, John Gassner, ed. Simon and Schuster, New York, 1950. -----. A View from the Bridge/All my Sons, Penguin Classics 1961. -----. After the Fall, Pengiun Books, USA, 1980.

- 29 -

-----. All My Sons, Reynal and Hitchoock, New York, 1947. -----. Broken Glass, Harmondsworth, Penguin, 1994. -----. Collected Plays 1964-1982. Ed. Tony Kushner, New York: The Library of America, 2012. -----. Collected Plays, New York, Viking, 1957. -----. Creation of the World and Other Business, Playing for Time. (1981). London: Methuen

Drama, 2009. -----. Echoes Down the Corridor. Collected Essays 1944-2000, ed. Steven Centola,

Harmondsworth: Penguin. -----. Incident at Vichy, London 1965. -----. Interview with Charlie Rose, The Charlie Rose Show, Public Broadcasting System, 31

August 1994. -----. Playing for Time, Woodstock, IL: Dramatic Publishing, 1985. -----. Plays: Two. The Misfits, After the Fall, Incident at Vichy, The Price, The -----. Preface to Mr. Peters’ Connections, New York, Penguin, 1999. -----. The Man Who Had all the Luck. In Edwin Seaver, (ed), Cross Section: A Collection of New

American Writting, New York, 1944. -----. The Portable Arthur Miller, Pengiun Books 2010. -----. The Ride Down Mount Morgan, New York, 1999. -----. “Pamje nga ura”, (përktheu Leka Ndoja), Botime Pakti, 2012. Mottram, Eric. “Arthur Miller: The Development of a Political Dramatist in America.” Arthur

Miller: A Collection of Critical Essays, Robert W. Corrigan (Ed.). Englewood Cliffs, NJ: Prentice, 1969.

Murphy, Brenda. Miller: Death of a Salesman, Cambridge, England, 1995. Murray, Edward. Arthur Miller, Dramatist. New York: Frederick Ungar Publishing Co., Inc.,

1967. Nelson, Benjamin. Arthur Miller: Portrait of a Playwright, London, 1970. New York Times online dossier www.newyorktimes.com. Nietzsche, Friedrich. The Birth of Tragedy, (Trans. Shaun Whiteside), Pengiun Books, 1993. -----. The Portable Nietzsche. Ed. Walter Kaufmann. New York: The Viking Press, 1954. Nightingale, Bendeict. “Salesman Demonstrates Its Enduring Strengths,” The New York Times,

8 April 1984. Oikawa, Masahiro. “All My Sons as Precursor in Arthur Miller’s Dramatic World”, Ritsumeikan

Annual Review of International Studies, Vol. 1, 2002, p. 102. -----. “The terror of Failure and Guilt for Success: The American Dream in the Great Depression

and Arthur Miller’s The Man Who Had All the Luck.” Ritsumeikan Annual Review of International Studies, 2004. ISSN 1347-8214. Vol. 2. pp. 204, 122

Otten, Terry. The Temptation of Innocence in the Dramas of Arthur Miller. Columbia: University of Missouri Press, 2002.

Papagjoni, Josif. «Dialog me teatrin botëror», Shtëpia Botuese Shkenca, Tiranë, 2004. Papagjoni, Josif. «Teatri dhe dramaturgjia shqiptare» , SHBLU, Tiranë 2011. Peter, John. “A Raw Slice of Humanity,” Sunday Times, 14 August 1994. Pizer, Donal. Realism and Naturalism in the Nineteenth Century American Literature,

Carbonadale, Southern Illinois University Press. 1984. Prençi, Mexhit .“Pamje nga ura” - realizim artistik dinjitoz në Teatrin Kombëtar, Gazeta 55, 25

nëntor 2007. Reid, Kerry. “Arthur Miller, a man who gave women the last word, ” March 09, 2005, Chicago

Tribune.

- 30 -

Rich, Frank. & Aronson, Lisa. The Theatre Art of Boris Aronson, New York, Alfred A. Knopf, 1987.

Richards, A. Richards on Rhetoric: I. A. Richards--Selected Essays, 1929-1974. Ed. Ann E. Berthoff. New York: Oxford UP, 1991.

Robinson, James A. “All My Sons and Paternal Authority”, in Harold Bloom (ed), Bloom’s Modern Critical Views: Arthur Miller, New Edition, Infobase Publishing, New York, 2007.

Ross, George. Death of a Salesman, Text and Criticism, ed. Gerald Weales, New York, 1967. Roudane. Matthew C. (ed.), Conversations with Arthur Miller, Jackson, University Press of

Mississippi, 1987. Sarrazac, Jean-Pierre. Théâtres Intimes: Essais. Le Temps Du Théâtre. Paris: Actes Sud, 2010. Scanlan, Robert “The Late Plays of Arthur Miller”, in Brater (ed), Arthur Miller’s America

Theatre and Culture in a Time of Change, The University of Michigan Press, 2008, p. 187. Smiley, Sam. The Drama of Attack : Didactic Plays of the American Depression, Colombia,

Missouri, 1972. Stanley J. Kuintz (ed.), Twentieth Century Authors: A Biographical Dictionary of Modern

Literature, New York, 1955. Steinberg, M. W. “Arthur Miller and the Idea of Tragedy”. Ed. Robert W. Corrigan. Arthur

Miller: A Collection of Critical Essays. Englewood Cliffs: Prentice-Hall Inc., 1969. Steiner, George. No Passion Spent: Essays 1978-1996, London 1996. Steven R. Centola. “Family Values in Death of a Salesman”. CLA Journal 37, no. 1. (September

1993). Styan, J. L. Modern Drama in Theory and Practice, Cambridge University Press, New York,

2009. Szondi, Peter. Théorie du Drame Moderne. Penser Le Théâtre. Belval, (1965). Éditions Circé,

2006. Tammaro, Thomas M. "Introduction." Arthur Miller and Tennessee Williams: Research

Opportunities and Dissertation Abstracts. Ed. Tetsumaro Hayashi. Jefferson, NC: McFarland, 1983, p. 10.

Teachout, Terry. "Concurring with Arthur Miller." Commentary 127.6 (June 2009). Unamuno, Miguel de. The Tragic Sense of Life in Men and Nations, (Trans. Anthony Kerrigan),

Princeton: Princeton University Press, 1972. Unanati, Datar. “Psychoanalytic Study of the Plays of Arthur Miller”, International Journal on

English Language and Literature, Vol. 1, No. 1, p. 24. Wager, Walter ed., The Playwrights Speak. New York. 1968. Walker, Julie A. Expressionism and Modernism in the American Theatre; Bodies, Voices,

Words,. Cambridge University Press 2005. Weales, Gerald. “Arthur Miller,” The American Theater, Alan S. Downer (ed.), N. p.: Voice of

America Forum Lectures, 1967. Weales, Gerald. “Plays and Analysis,” Commonweal, LXVI, July 12, 1957. Whitefead, Alfred North. Adventures and Ideas, London, Cambridge University Press, 1935. Wilcox, Robert Harland. The Poetry of Realistic Drama. Diss. U of Wisconsin, 1982. AnnArbor. Willett, John. "Brecht on Theatre", Hill and Wang, 1992. Williams, Raymond. “The Realism of Arthur Miller”, Universities and Left Review, 7 Autumn

1959. -----. Modern Tragedy. London 1969. -----. Politics of Modernism: against the New Conformists. New York, London: (1989), Verso,

2007. Williams, Tennesse. The Glass Menagerie, Penguin Books, Canada, 1999.

- 31 -

Yau, Xiaojuan. Zhou, Tiannan. & Long, Yufei. “Confined Spirits’ Struggle: Housewife-mother Figures in Arhtur Miller’s Early Plays”, English Language and Literature Studies, Vol. 2, No. 3; 2012.

Zeifman, Hersh. “All My Sons after the Fall: Arthur Miller and the Rage for the Order,” in The Theatrical Gamut: Notes for a Post-Becettian Stage, ed. Enoch Brater, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1995. http://articles.chicagotribune.com/2005-03-09/features/0503090083_1_linda-loman-female-characters-martin-gottfried March.

II. Ali, Syed Mashkoor, ed. Arthur Miller: Twentieth Century Legend. Jaipur: Surabhi Publications,

2006. Bigsby, C. W. E., ed. The Cambridge Companion to Arthur Miller. Cambridge: Cambridge UP,

1997. Bloom, Harold, ed. Arthur Miller: Modern Critical Views. NY: Chelsea, 1987. -----, ed. Arthur Miller’s All My Sons: Modern Critical Interpretations. NY: Chelsea, 1988. -----, ed. Arthur Miller’s Death of a Salesman: Modern Critical Interpretations. NY: Chelsea,

1988; Updated edition, 2007. -----, ed. Arthur Miller’s The Crucible: Modern Critical Interpretations. NY: Chelsea, 1998; (up.

Ed) 2008. -----, ed. Modern Literary Characters: Willy Loman. NY: Chelsea, 1990. Brater, Enoch, ed. Arthur Miller’s America: Theater & Culture in a Time of Change. Ann Arbor:

Univ. of Michigan Press, 2005. -----, ed. Arthur Miller’s Global Theater. Ann Arbor: Univ. of Michigan Press, 2007 Centola, Steven R., ed. The Achievement of Arthur Miller: New Essays. Dallas, TX:

Contemporary Research Press, 1995. -----, and Michelle Cirulli, eds. The Critical Response to Arthur Miller. Westport, CT: Praeger,

2006. Corrigan, Robert W., ed. Arthur Miller: A Collection of Critical Essays. Englewood Cliffs, NJ:

Prentice-Hall, 1969. Ferres, John H., ed. Twentieth Century Interpretations of The Crucible: A Collection of Critical

Essays. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1972. Koon, Helena W., ed. Twentieth Century Interpretations of Death of a Salesman: A Collection

of Critical Essays. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall, 1983. Marino, Stephen A., ed. "The Salesman Has A Birthday”: Essays Celebrating the Fiftieth

Anniversary of Arthur Miller's Death of a Salesman. Lanham, MD: UP of America, 2000. Martin, Robert A., ed. Arthur Miller: New Perspectives. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall,

1982. Martine, James J., ed. Critical Essays on Arthur Miller. Boston: G. K. Hall, 1979 Meserve, Walter J., ed. The Merrill Studies in Death of a Salesman. Columbus, OH: Merrill,

1972. Roudané, Matthew C., ed. Approaches to Teaching Miller’s Death of a Salesman. NY: Modern

Language Association, 1995. Weales, Gerald, ed. Arthur Miller, Death of a Salesman: Text and Criticism. NY: Viking, 1967. -----, ed. Arthur Miller, The Crucible: Text and Criticism. NY: Viking, 1971. III. Adam, Julie. Versions of Heroism in Modern American Drama: Redefinitions by Miller,

Williams, O’Neill and Anderson. NY: St. Martin’s Press, 1991.

- 32 -

Adamczewski, Zygmunt. The Tragic Protest. The Hague: Martinus Nijhoff, 1963, 172-192: “The Tragic Loss: Loman the Salesman”.

Adler, Thomas P. American Drama, 1940-1960: A Critical History. NY: Twayne, 1994, 62-83: “Arthur Miller: Fathers and Sons, Society and the Self”

June Schlueter, ed. Feminist Rereadings of Modern American Drama. Rutherford, NJ: Fairleigh Dickinson UP, 1989.

Babcock, Granger. “‘What’s the Secret?’: Willy Loman as Desiring Machine.” Pp. 110-117 in Norma Jenckes, ed. New Readings in American Drama: Something’s Happening Here. NY: Lang, 2002

Banfield, Chris. “Arthur Miller.” Pp. 82-96 në Clive Bloom, ed. American Drama. NY: St. Martin’s Press, 1995.

Bhaskara Panikkar, N. Individual Morality and Social Happiness in Arthur Miller. Atlantic Highlands, NJ: Humanities Press, 1982.

Biggs, Murray. “The American Jewishness of Arthur Miller.” Pp. 209-228 në David Krasner, ed. A Companion to Twentieth-Century American Drama. Malden, MA: Blackwell, 2005.

Bigsby, Christopher. Arthur Miller: 1915-1962. Cambridge, MA: Harvard UP, 2009. -----. Arthur Miller: A Critical Study. NY: Cambridge UP, 2005. -----. Confrontation and Commitment: A Study of Contemporary American Drama, 1959-66.

Columbia: Univ. of Missouri Press, 1968. -----. A Critical Introduction to Twentieth-Century American Drama, II. Cambridge: Cambridge

UP, 1984. -----.Modern American Drama, 1945-2000. Cambridge: Cambridge UP, 2000, 69-123: “Arthur

Miller: The Moral Imperative”. Brashear, William R. The Gorgon’s Head: A Study in Tragedy and Despair. Athens: Univ. of

Georgia Press, 1977, 134-149: “The Empty Bench: Arthur Miller and Social Drama” (1966 essay on After the Fall as tragedy).

Brater, Enoch. Arthur Miller: A Playwright’s Life and Works. London: Thames and Hudson, 2005.

-----. “Ethics and Ethnicity in the Plays of Arthur Miller.” Pp. 123-136 in Sarah B. Cohen, ed. From Hester Street to Hollywood: The Jewish-American Stage and Screen. Bloomington: Indiana UP, 1983.

Bredella, Lothar. “Literary Texts and Intercultural Understanding: Arthur Miller’s Play Death of a Salesman.” Pp. 200-219 in Peter Funke, ed. Understanding the USA: A Cross-Cultural Perspective. Tübingen: Narr, 1989.

-----. “Understanding a Foreign Culture Through Assimilation and Accommodation: Arthur Miller’s The Crucible and Its Dual Historical Context.” Pp. 475-522 in Rüdiger Ahrens et al., eds. Text—Culture—Reception: Cross-Cultural Aspects of English Studies. Heidelberg: Winter, 1992.

Clurman, Harold. The Collected Works of Harold Clurman: Six Decades of Commentary on Theatre, Dance, Music, Film, Arts, and Letters. Ed. Marjorie Loggia and Glenn Young. NY: Applause Theatre Book Publishers, 1994.

-----. On Directing. NY: Macmillan, 1972, 242-253: “Director’s Notes for Incident at Vichy”; 292-299: “Letter to Boris Aronson Apropos of The Creation of the World and Other Business”.

Cohn, Ruby. Dialogue in American Drama. Bloomington: Indiana UP, 1971, 68-96: “The Articulate Victims of Arthur Miller”.

-----. “Which is Witch?” Pp. 77-87 in Matthew Roudané, ed. Public Issues, Private Tensions: Contemporary American Dramatists. NY: AMS Press, 1992.

Corrigan, Robert W. The Theatre in Search of a Fix. NY: Delacorte, 1973, 325-347: “The Achievement of Arthur Miller”.

- 33 -

Davis, Walter A. Get the Guests: Psychoanalysis, Modern American Drama, and the Audience. Madison: Univ. of Wisconsin Press, 1994, 103-146: “All in the Family: Death of a Salesman”.

Dukore, Bernard F. Death of a Salesman and The Crucible: Text and Performance. Basingstoke: Macmillan, 1989.

Dusenbury, Winifred L. The Theme of Loneliness in Modern American Drama. Gainesville: Univ. of Florida Press, 1960, 16-26 (Death of a Salesman).

Eisinger, Chester E. “Focus on Arthur Miller’s Death of a Salesman: The Wrong Dreams.” Pp. 165-174 in David Madden, ed. American Dreams, American Nightmares. Carbondale: Southern Illinois UP, 1970.

Erickson, Leslie G. Re-Visioning of the Heroic Journey in Postmodern Literature: Toni Morrison, Julia Alvarez, Arthur Miller, and American Beauty. Lewiston, NY: Edwin Mellen Press, 2006, 151-187: “From Innocent to Magician: Biff’s Journey to Autonomy in Arthur Miller’s Death of a Salesman”.

Falb, Lewis W. American Drama in Paris, 1945-1970. Chapel Hill: Univ. of North Carolina Press, 1973, 37-50: “Arthur Miller”.

Foulkes, Peter A. Literature and Propaganda. London: Methuen, 1983, 83-104: “Demystifying the Witch Hunt (Arthur Miller)”.

Freedman, Morris. American Drama in Social Context. Carbondale: Southern Illinois UP, 1971. Furst, Lilian R. Idioms of Distress: Psychosomatic Disorders in Medical and Imaginative

Literature. Albany: State Univ. of NY Press, 2003, 129-148: “‘Legs turned to butter’: Arthur Miller, Broken Glass (1994)”.

Ganz, Arthur F. Realms of the Self: Variations on a Theme in Modern Drama. NY: NY UP, 1980, 122-144: “Arthur Miller: Eden and After”.

Gardner, R. H. The Splintered Stage. NY: Macmillan, 1965, 122-134: “Tragedy of the Lowest Man”.

Gordon, Lois. “Death of a Salesman: An Appreciation.” Pp. 273-283 në Warren French, ed. The Forties: Fiction, Poetry, Drama. Deland, FL: Everett/Edwards, 1969.

Gottfried, Martin. Arthur Miller: His Life and Work. Cambridge, MA: DaCapo Press, 2003. Graubard, Mark. Witchcraft and Witchhunts Past and Present: The Blame Complex in Action.

Rockville, MD: Kabel, 1989 Greenfield, Thomas A. Work and the Work Ethic in American Drama 1920-1970. Columbia:

Univ. of Missouri Press, 1982, 101-119 (Death of a Salesman and All My Sons). Griffin, Alice. Understanding Arthur Miller. Columbia: Univ. of South Carolina Press, 1996. Hadomi, Leah. The Homecoming Theme in Modern Drama: The Return of the Prodigal: “Guilt

to Be on Your Side”. Lewiston, NY: Edwin Mellen Press, 1992, 49-62: “Rhythm Between Fathers and Sons: Death of a Salesman”.

Harap, Louis. Dramatic Encounters: The Jewish Presence in Twentieth-Century Drama, Poetry, and Humor and the Black-Jewish Literary Relationship. NY: Greenwood Press, 1987, 121-131: “Arthur Miller”.

Harshbarger, Karl. The Burning Jungle: An Analysis of Arthur Miller’s Death of a Salesman. Washington, DC: UP of America, 1978.

Hayman, Ronald. Arthur Miller. London: Heinemann, 1970. Hays, Peter L., and Kent Nicholson. Arthur Miller’s Death of a Salesman. London: Continuum,

2008. Heilman, Robert B. The Iceman, the Arsonist, and the Troubled Agent: Tragedy and

Melodrama on the Modern Stage. Seattle: Univ. of Washington Press, 1973, 142-161. Higgins, David. “Arthur Miller’s The Price: The Wisdom of Solomon.” Pp. 85-94 in Frank

Baldanza, ed. Itinerary 3: Criticism. Bowling Green, OH: Bowling Green UP, 1977.

- 34 -

Hogan, Robert. Arthur Miller. Minneapolis: Univ. of Minnesota Press, 1964 (45 pp.). Huftel, Sheila. Arthur Miller: The Burning Glass. NY: Citadel, 1965. Hughes, Catharine. Plays, Politics, and Polemics. NY: Drama Book Specialists, 1973, 15-25:

“The Crucible”. Isser, Edward R. Stages of Annihilation: Theatrical Representations of the Holocaust. Madison,

NJ: Fairleigh Dickinson UP, 1997, 62-72: “Arthur Miller and the Holocaust”. Jerz, Dennis G. Technology in American Drama, 1920-1950: Soul and Society in the Age of the

Machine. Westport, CT: Greenwood Press, 2003. Johnson, Claudia D., and Vernon E. Johnson. Understanding The Crucible: A Student Casebook

to Issues, Sources, and Historical Documents. Westport, CT: Greenwood Press, 1998. Jordan-Finneran, Ryder. Individuation and the Power of Evil on the Nature of the Human

Psyche: Studies in C. G. Jung, Arthur Miller, and William Shakespeare. Lewiston, NY: Edwin Mellen Press, 2006, 45-163.

Kazan, Elia. “Excerpts from Elia Kazan’s Notebooks for Death of a Salesman.” Pp. 44-59 në Kenneth T. Rowe. A Theatre in Your Head. NY: Funk & Wagnalls, 1960.

Last, Brian W. Arthur Miller, Death of a Salesman: Notes. London: Longman, 1980. Leaska, Mitchell A. The Voice of Tragedy. NY: Robert Speller, 1963, 273-278 on Death of a

Salesman. Levin, David. In Defense of Historical Literature: Essays on American History, Autobiography,

Drama, and Fiction. NY: Hill and Wang, 1967. Lewis, Allan. American Plays and Playwrights of the Contemporary Theatre. 2nd ed. NY:

Crown, 1970, 35-52: “Arthur Miller” (After the Fall). Lima, Robert. Stages of Evil: Occultism in Western Theater and Drama. Lexington: UP of

Kentucky, 2005. Lowe, Valerie. “‘Unsafe Convictions’: ‘Unhappy’ Confessions in The Crucible: A Pragmatic

Explanation.” Pp. 128-141 në Jonathan Culpeper, et al., eds. Exploring the Language of Drama: From Text to Context. London: Routledge, 1998.

Mander, John. The Writer and Commitment. London: Secker and Warburg, 1961, 138-152: “Arthur Miller’s Death of a Salesman”.

Manocchio, Tony, and William Petett. Families Under Stress: A Psychological Interpretation. London: Routledge and Kegan Paul, 1975, 129-168: “The Loman Family”.

Martine, James J. The Crucible: Politics, Property, and Pretense. NY: Twayne, 1993. McConachie, Bruce. American Theater in the Culture of the Cold War: Producing and

Contesting Containment, 1947-1962. Iowa City: Univ. of Iowa Press, 2003, 43-50 (Death of a Salesman), 263-281 (The Crucible).

Meyers, Jeffrey. The Genius and the Goddess: Arthur Miller and Marilyn Monroe. Urbana: Univ. of Illinois Press, 2009.

Mielziner, Jo. Designing for the Theater. NY: Bramhall House, 1965, 23-63: “Designing a Play: Death of a Salesman”.

Morgan, Edmund S. “Arthur Miller’s The Crucible and the Salem Witch Trials: A Historian’s View.” Pp. 171-186 në John M. Wallace, ed. The Golden and the Brazen World: Papers in Literature and History, 1650-1800. Berkeley: Univ. of California Press, 1985.

Mottram, Eric. “Arthur Miller: The Development of a Political Dramatist in America.” Pp. 127-161 në John R. Brown and Bernard Harris, eds. American Theatre. London: Arnold, 1967.

Murphy, Brenda. “Arthur Miller: Previsioning Realism.” Pp. 189-202 në William W. Demastes, ed. Realism and the American Dramatic Tradition. Tuscaloosa: Univ of Alabama Press, 1996.

-----. Miller’s Death of a Salesman. Cambridge: Cambridge UP, 1995 (“Plays in Production”).

- 35 -

-----, and Susan C. W. Abbotson. Understanding Death of a Salesman: A Student Casebook to Issues, Sources, and Historical Documents. Westport, CT: Greenwood Press, 1999.

Murray, Edward. Arthur Miller, Dramatist. NY: Ungar, 1967. Nelson, Benjamin. Arthur Miller: Portrait of a Playwright. NY: McKay, 1970. Orr, John. Tragic Drama and Modern Society: A Sociology of Dramatic Form from 1880 to the

Present. 2nd ed. Basingstoke: Macmillan, 1989, 206-240: “Williams and Miller: The Cold War and the Renewal of Tragedy”.

Otten, Terry. After Innocence: Visions of the Fall in Modern Literature. Pittsburgh: Univ. of Pittsburgh Press, 1982, 133-148: “After the Fall”.

Ozieblo, Barbara. “The Complexities of Intertextuality: Arthur Miller’s Broken Glass and Maria Irene Fornes’ Fefu and Her Friends.” Pp. 101-112 në Marc Maufort and Franca Bellarsi, eds. Crucible of Cultures: Anglophone Drama at the Dawn of a New Millenium. Brussels: Lang, 2002.

Paolucci, Anne. “Arthur Miller’s Death of a Salesman: The Tragic Hero Redefined.” Pp 366-384 në Anne and Henry Paolucci. Hegelian Literary Perspectives. Smyrna, DE: Griffon House for the Bagehot Council, 2002.

Parker, Dorothy, ed. Essays on Modern American Drama: Williams, Miller, Albee, and Shepard. Toronto: Univ. of Toronto Press, 1987, 55-106.

Partridge, C. J. The Crucible. Oxford: Blackwell, 1971. -----. Death of a Salesman. Oxford: Blackwell, 1969. Popkin, Henry. “Arthur Miller: The Strange Encounter.” Pp. 218-239 në Alan S. Downer, ed.

American Drama and Its Critics. Chicago: Univ. of Chicago Press, 1965. Porter, Thomas E. Myth and Modern American Drama. Detroit: Wayne State UP, 1969, 127-

152: “Acres of Diamonds: Death of a Salesman”; 177-199: “The Long Shadow of the Law: The Crucible”.

Prudhoe, John. “Arthur Miller and the Tradition of Tragedy.” Pp. 341-352 në Hans Itschert, ed. Das amerikanische Drama von den Anfängen bis zur Gegenwart. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1972.

Rahv, Philip. The Myth and the Powerhouse. NY: Farrar, Straus & Giroux, 1965, 225-233: ‘Arthur Miller and the Fallacy of Profundity’; repr. Literature and the Sixth Sense. Boston: Houghton Mifflin, 1970, 385-391.

Rajakrishnan, V. The Crucible and the Misty Tower: Morality and Aesthetics of Commitment in the Theatre of Arthur Miller. Madras: Emerald, 1988.

Rama Murthy, V. American Expressionistic Drama; Containing Analyses of Three Outstanding American Plays: O’Neill: The Hairy Ape; Tennessee Williams: The Glass Menagerie; Miller: Death of a Salesman. Delhi: Doaba, 1970.

Reitz, Bernhard. “From Loman to Lyman: Arthur Miller’s Comedy.” Pp. 93-106 in Reitz, ed. New Forms of Comedy. Trier: Wissenschaftlicher Verlag, 1994.

Robinson, James A. “Both His Sons: Arthur Miller’s The Price and Jewish Assimilation.” Pp. 121-139 in Marc Maufort, ed. Staging Difference: Cultural Pluralism in American Theatre and Drama. NY: Lang, 1995.

Roudané, Matthew C. American Drama Since 1960: A Critical History. NY: Twayne, 1996, 176-205: “Myths of the American Dream”.

Rustin, Margaret, and Michael Rustin. Mirror to Nature: Drama, Psychoanalysis, and Society. London: Karnac, 2002, 190-217: “Arthur Miller: Fragile Masculinity in American Society” ( All My Sons, Death of a Salesman, and A View from the Bridge’).

- 36 -

Savran, David. Communists, Cowboys, and Queers: The Politics of Masculinity in the Work of Arthur Miller and Tennessee Williams. Minneapolis: Univ. of Minnesota Press, 1992, 20-75: “Arthur Miller: ‘Why Can’t I Say “I”?’”.

Scanlan, Tom. Family, Drama, and American Dreams. Westport, CT: Greenwood, 1978, 126-155: “Family and Society in Arthur Miller”.

Schlueter, June. Dramatic Closure: Reading the End. Madison, NJ: Fairleigh Dickinson UP, 1995, 78-85: “The Ride Down Mount Morgan: Scripting the Closing Scene”.

-----, and James K. Flanagan. Arthur Miller. NY: Ungar, 1987. Smith, Leonard. The Crucible by Arthur Miller. Basingstoke: Macmillan, 1986. Stambusky, Alan A. “Arthur Miller: Aristotelian Canons in the Twentieth Century Drama.” Pp.

91-115 in William E. Taylor, ed. Modern American Drama: Essays in Criticism. Deland, FL: Everett / Edwards, 1968.

Schlueter, June. ed. Feminist Rereadings of Modern American Drama. Rutherford, NJ: Fairleigh Dickinson UP, 1989.

Sterling, Eric. Arthur Miller’s Death of a Salesman. Amsterdam: Rodopi, 2008.