Archeologia Polski 1978, 23, z. 1-2, pp. 211-214

http://www.rcin.org.pl

212 R E C E N Z J E

lewy dolny narożnik, a elementem lokalizacyjnym koła — środek koła, nie jest tu konsekwentnie stosowana. Nawiasem zaznaczmy rzadko spotykane na mapach oznaczenie obszaru występowania pewnych zjawisk metodą zasięgów (areałów), nieraz prostym sposobem przez wprowadzenie konturu (linii), odpowiadającego granicom tego obszaru, nieraz też przez wykonanie na mapie znaku powierzchnio-wego w postaci plamy (desenia) bez linii konturu.

Teksty objaśniające do map, o objętości od 0,5 do 2 stron, podają w sposób syntetyczny, ale dostatecznie szczegółowy, archeologiczne, a nieraz także i histo-ryczne wiadomości o występowaniu i rozpowszechnieniu stwierdzanych zjawisk w danej epoce lub okresie pradziejowym. Zjawisko najbardziej charakterystyczne dla danej epoki lub okresu, które warunkowało jeśli nie wszystkie inne, to przynaj-mniej znaczną liczbę pozostałych zjawisk, omówione zostało nieco szerzej. Do każ-dego tekstu objaśniającego na końcu załączona jest krótka bibliografia. Uwzględ-niono w niej pozycje wydane przeważnie po 1945 r., głównie w języku angielskim, a także niemieckim, francuskim, włoskim i hiszpańskim. Archeologa polskiego za-interesuje niewątpliwie sprawa, które z prac polskich zostały tu wykazane. Nie-stety, poza referatami, pomieszczonymi w zbiorze „The Mesolithic in Europe"1, jest to tylko jedna książka Konrada Jażdżewskiego2. Nawiasem zaznaczę, że liczba i różnorodność uwzględnionych w tej bibliografii pozycji czechosłowackiej, ra-dzieckiej, rumuńskiej i węgierskiej literatury przedmiotu — też jest bardzo skrom-na (razem 10 pozycji ogłoszonych w języku angielskim w latach 1961-1970).

Tematycznie atlas można podzielić na dwie części, z których pierwsza, obej-mująca jeden rozdział (I: „Palaeolithic Sites in the Old World", s. 14-49), przed-stawia zagadnienia dotyczące przede wszystkim antropogenezy i narodzin kultury oraz pierwotnego osadnictwa w plejstoceńskiej epoce pradziejów Starego Świata. Część druga, na którą składa się sześć rozdziałów (II: „Africa", s. 50-59; III: „Western Asia", s. 60-87; IV: „The Mediterranean Basin", s. 88-131; V: „Europe with Russia", s. 132-185: VI: „South and East Asia, Australasia and the Pacific", s. 186-211;

1 The Mesolithic in Europe, S. K. Kozłowski red., Warszawa 1973. 2 K . J a ż d ż e w s k i , Poland, London 1965. Sądzę, że należałoby rozszerzyć

ten wykaz i dodać chociażby tak podstawowe prace, jak np.: W. C h m i e l e w -s k i , Civilisation de Jerzmanowice, Warszawa 1961, czy też: The Neolithic in Poland, T. Wiślański red., Wrocław—Warszawa—Kraków 1970. Niejedno uzupeł-nienie znalazłoby się także w artykułach opublikowanych w języku angielskim, francuskim i niemieckim w czasopiśmie „Acta Archaeologica Carpathica", t. 1: 1958 - 15: 1975 oraz „Archaeologia Polona", t. 1: 1958 - 17: 1976, jak też w wydaw-nictwie publikowanym w języku francuskim „Inventaria Archaeologica. Corpus des Ensembles Archéologiques", Pologne, Łódź—Warszawa. Z punktu widzenia in-formacji o stanowiskach archeologicznych w Polsce badanych w latach 1944-1964 ważne jest opracowanie: I. G ó r s k a , L. P a d e r e w s k a , J. P y r g a ł a , W. S z y -m a ń s k i , Badania archeologiczne w Polsce w latach 1944-1964 (Recherches Archéo-logiques en Pologne de 1944 à 1964), Wrocław—Warszawa—Kraków 1965. Zestawie-nia stanowisk archeologicznych badanych w Polsce w latach 1966-1975 podawane są systematycznie w dziale zatytułowanym „Przegląd najnowszych badań tereno-wych" (Survey of recent field Reserch), który prowadzi czasopismo „Sprawozdania Archeologiczne", t. 19: 1967 - 25: 1973 oraz t. 27: 1975 - 28: 1976. Warto tu zasygna-lizować bodaj próbę syntetycznego ujęcia zagadnień dotyczących paleolitu i mezo-litu w Polsce, którą ostatnio dali wraz z zestawieniem odnośnych stanowisk ar-cheologicznych i nowszą bibliografią: W. C h m i e l e w s k i , R. S c h i l d , H. W i ę c -k o w s k a , Paleolit i mezolit, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. I, Wrocław—War-szawa—Kraków—Gdańsk 1975.

Archeologia Polski 1978, 23, z. 1-2, pp. 211-214

http://www.rcin.org.pl

R E C E N Z J E 213

VII: „The Americas", s. 212-236), poświęcona jest zagadnieniom dotyczącym dzie-jów społeczeństw na niższych szczeblach rozwojowych ze szczególnym uwzględnie-niem społeczeństw trybalnych, społeczeństw i państw o ustroju niewolniczym i spo-łeczeństw półfeudalnych, tak europejskiego kręgu kulturalnego, jak innych kręgów cywilizacyjnych, cywilizacji odległych, nieraz zaginionych. Właściwą problematykę atlasu poprzedza rozdział wprowadzający („Introduction", s. 9-13) z objaśnieniem znaków map (s. 9) i zwięzłymi uwagami na temat prahistorii i metod określania wieku absolutnego zdarzeń i obiektów z czasów pozbawionych źródeł pisanych (s. 9-10), rozwoju archeologii (s. 10-11), człowieka przeszłości (s. 11-12), konstrukcji modeli, podejmowanych przez prahistoryków i dla prahistorycznych badań (s. 12) oraz archeologicznych badań terenowych (s. 13).

W pierwszej części atlasu dużo miejsca poświęcono sprawie rozmieszczenia i wieku znalezisk szczątków kostnych praneandertalskich istot człowiekowatych i człowieka neandertalskiego w różnych częściach Starego Świata, a zwłaszcza zna-lezisk szczątków kostnych form wczesnoludzkich w Afryce (w załączonej na s. 21 mapie Afryki zademonstrowano również obszar występowania form, ujmowanych wspólną nazwą podrodziny Australopithecinae). Przedstawiono rozmieszczenie ścien-nej sztuki i drobnej rzeźby paleolitycznej ze szczególnym uwzględnieniem figurek kobiet (tzw. Venus) z terenów Europy. Zwrócono wreszcie uwagę na zaczynającą się wraz z początkami okresu klimatu postglacjalnego nierównoległość rozwoju osadnictwa i gospodarki poszczególnych regionów Europy. Obiekty (stanowiska) archeologiczne z ziem objętych dzisiejszymi granicami państwa polskiego uwzględ-niono tu w bardzo skromnym wyborze na pięciu mapach, z których cztery dotyczą rozmieszczenia w różnych częściach Europy stanowisk odnoszonych do okresu po-między interglacjałem Holstein i Eemian (s. 32-33), do środkowego paleolitu (s. 34--35), do górnego paleolitu (s. 38-39) i do okresu klimatu postglacjalnego (s. 48-49), piąta natomiast daje ilustrację problematyki przestrzennej związanej ze sztuką gór-nego paleolitu (s. 42-43).

W drugiej części atlasu zwrócono wielokrotnie uwagę na zmiany jakie zacho-dziły w podstawach rolniczego zagospodarowania niektórych (bynajmniej nie wszy-stkich) obszarów Starego i Nowego Świata w neolicie i epoce metali (miedzi, brązu i żelaza). Zwrócono uwagę również na ciekawe i niezwykle interesujące zjawisko kształtowania się rejonizacji produkcji, a zwłaszcza regionalnej specjalizacji pew-nych regionów w produkcji górniczej (np. region Krzemionek) oraz hutniczej (ale nie wspomniano nic o tzw. hutnictwie świętokrzyskim, mającym bogatą literaturę i to nie tylko w języku polskim), a także na zjawisko nasilania się urbanizacji w różnych obszarach Starego i Nowego Świata. Zestawiono poglądy na tzw. „rewo-lucję neolityczną" i „rewolucję miejską". Omówiono nieco szerzej wczesne cywi-lizacje w dolinie Nilu, Tygrysu i Eufratu, w basenie Morza Śródziemnego, w Chi-nach, w Mezoameryce i Ameryce Południowej. Wiadomości z zakresu historii po-litycznej, historii techniki i kultury materialnej, archeologii jednostek etnicznych, archeologii sztuki i religii nie są całkowicie pominięte, chociaż ograniczono je do pewnego minimum. Stanowiska (obiekty) archeologiczne z obecnego terenu państwa polskiego uwzględniono tutaj, podobnie jak w części pierwszej, w dość skromnym wyborze w dziesięciu mapach zawartych w rozdziale „Europa z Rosją". Pierwsza z tych map, dotycząca rozpowszechniania się rolnictwa w Europie (s. 134-135), opra-cowana jest prawie wyłącznie jako obraz rozmieszczenia obiektów (stanowisk) z datami uzyskanymi metodą radioaktywnego węgla, przy czym wzięte są pod uwagę najświeższe dane (np. stanowisko w miejscowości Strzelce oznaczone zostało już jako obiekt z datą C14 skorygowaną). Cztery następne mapy przedstawiają za-gadnienia dotyczące przede wszystkim osadnictwa w różnych obszarach Europy i zawierają: rozmieszczenie stanowisk tzw. kultur naddunajskich (s. 138-139), roz-mieszczenie neolitycznych stanowisk w Europie Północnej (s. 144), rozmieszczenie

Archeologia Polski 1978, 23, z. 1-2, pp. 211-214

http://www.rcin.org.pl

Archeologia Polski 1978, 23, z. 1-2, pp. 211-214

http://www.rcin.org.pl