Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego

w Warszawie

Wydział Nauk Ekonomicznych

Dawid Stanisław Bródka

167071

Dorobek Misesa i dorobek Hayeka

w teorii cyklu koniunkturalnego

Mises’ and Hayek’s literary output in business cycle theory

Praca licencjacka

na kierunku – ekonomia

Praca wykonana pod kierunkiem

doktora Andrzeja Jędruchniewicza

Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej

Warszawa 2016

Streszczenie

Dorobek Misesa i dorobek Hayeka w teorii cyklu koniunkturalnego

Celem pracy było omówienie wkładu dwóch wybitnych przedstawicieli szkoły austriackiej

w ekonomii, to jest Misesa i Hayeka, w rozwój teorii cyklu koniunkturalnego.

Najważniejszym wkładem Misesa było pierwsze w historii przedstawienie teorii w sposób

sformalizowany oraz późniejsze wzbogacenie jej o dodatkowe elementy, takie jak m.in.

zagadnienie wymuszonych oszczędności i konsumpcja kapitału. Hayek rozwinął teorię

Misesa, a jego oryginalny wkład w teorię obejmował m.in. ekstensywną krytykę

niemonetarnych teorii cyklu koniunkturalnego oraz kompleksową analizę zmian w

poziomach wydatków na różnych etapach struktury produkcji w trakcie poszczególnych

faz cyklu. W pracy wskazano na rozwój teorii widoczny w analizie porównawczej obydwu

badaczy oraz na niewielkie różnice w zakresie ekspozycji problemu.

Słowa kluczowe: Mises, Hayek, cykl koniunkturalny, teoria kapitału, szkoła austriacka

Summary

Mises’ and Hayek’s literary output in business cycle theory

The objective of this thesis was to elaborate on contribution of two prominent Austrian

economists, that is Mises and Hayek in the field of business cycle theory. The main

contribution of Mises includes first formalization of the theory, as well as additional

considerations developed later like, among others, forced savings and capital consumption

problem. The main contribution of Hayek includes, among others, critique of non-

monetary business cycle theories and extensive analysis of changes in expenditures on

different levels of structure of production in the business cycle. Thesis contains an

overview of the development of ABCT (Austrian Business Cycle Theory) as well as an

overview of slight differences in presenting the problem between the two researchers.

Key words: Mises, Hayek, business cycle, theory of capital, Austrian School

Spis treści

Wstęp ..................................................................................................................................... 4

Rozdział 1. Metodyka pracy .................................................................................................. 5

1.1. Zakres tematyczny pracy ............................................................................................. 5

1.2. Cel pracy ..................................................................................................................... 5

1.3. Metodyka badań .......................................................................................................... 5

Rozdział 2. Charakterystyka szkoły austriackiej w ekonomii ............................................... 6

2.1. Rys historyczny szkoły ............................................................................................... 6

2.2. Metodologia badań ...................................................................................................... 7

2.3. Wartość, użyteczność i dobra ekonomiczne ............................................................. 12

2.4. Rynek, konkurencja, ceny i przedsiębiorczość ......................................................... 16

Rozdział 3. Podstawy teorii kapitału szkoły austriackiej..................................................... 20

3.1. Teoria pieniądza ........................................................................................................ 20

3.2. Teoria kapitału i struktury produkcji ......................................................................... 22

3.3. Rynek czasowy i oszczędności ................................................................................. 29

3.4. Pogłębienie struktury produkcji i zmiana stanu równowagi ..................................... 32

Rozdział 4. Dorobek Misesa w teorii cyklu koniunkturalnego............................................ 36

4.1. Wpływ Bohm-Bawerka i Wicksella na teorię cyklu koniunkturalnego Misesa ....... 36

4.2. Pieniądz i bankowość w ujęciu Misesa ..................................................................... 38

4.3. Popyt na pieniądz , stopy procentowe i cykl koniunkturalny ................................... 41

Rozdział 5. Dorobek Hayeka w teorii cyklu koniunkturalnego ........................................... 46

5.1. Krytyka niemonetarnych teorii cyklu koniunkturalnego .......................................... 46

5.2. Rozwinięcie teorii Misesa ......................................................................................... 48

5.3. Przebieg ekspansji kredytowej .................................................................................. 52

5.4. Rozwiązanie problemu „paradoksu” oszczędności ................................................... 54

5.5. Efekt Ricardo............................................................................................................. 57

Podsumowanie ..................................................................................................................... 58

Spis ilustracji ........................................................................................................................ 59

Bibliografia .......................................................................................................................... 60

4

Wstęp

Teoria cyklu koniunkturalnego jest jednym z najważniejszych zagadnień teorii

ekonomii. W związku z globalnym kryzysem finansowym w roku 2008, szczególnego

znaczenia nabrały rozważania teoretyków szkoły austriackiej (w tym wciąż aktualne

spojrzenie na problem autorstwa Misesa i Hayeka), które stanowią ciekawą alternatywę w

wyjaśnianiu wahań koniunkturalnych, w stosunku do teorii głównego nurtu.

Celem niniejszej pracy było omówienie wkładu Misesa i Hayeka w rozwój teorii

cyklu koniunkturalnego. Praca składa się z pięciu rozdziałów, wstępu oraz podsumowania.

W pierwszym rozdziale omówiona została metodyka pracy. Przedstawiony został

zakres tematyczny pracy, główny cel badań wraz z celami szczegółowymi oraz sama

metodyka badań.

W rozdziale drugim przestawiono charakterystykę szkoły austriackiej w ekonomii,

której reprezentantami byli tytułowi badacze. Rozdział zawiera krótkie omówienie historii

szkoły, opis metodologii prowadzonych przez przedstawicieli szkoły badań oraz

wynikające z niej implikacje w zakresie teorii wartości, użyteczności oraz

przedsiębiorczości.

W rozdziale trzecim przedstawiono podstawy teorii kapitału szkoły austriackiej.

Omówiono rolę pieniądza oraz przybliżono zagadnienia teoretyczne z zakresu teorii

struktury produkcji. Ponadto, wskazano na kluczową rolę rynku czasowego w

międzyokresowej koordynacji działań podmiotów oraz na konsekwencje wynikające ze

wzrostu podaży oszczędności.

Rozdział czwarty zawiera omówienie dorobku Misesa w teorii cyklu

koniunkturalnego. Wskazano na znaczący wpływ teorii kapitału Bohm-Bawerka oraz teorii

naturalnej stopy procentowej Wicksella na teorię Misesa. Omówiono kluczową dla analizy

Misesa rolę ekspansji kredytowej w wywoływaniu zaburzeń koniunkturalnych oraz

dodatkowe rozważania autora dotyczące m.in. zagadnienia wymuszonych oszczędności i

konsumpcji kapitału.

Rozdział piąty zawiera omówienie dorobku Hayeka w teorii cyklu

koniunkturalnego. Przedstawiono krytyczne argumenty Hayeka wysuwane pod adresem

niemonetarnych teorii cyklu koniunkturalnego. Zwrócono uwagę na rozwinięcie przez

Hayeka pierwotnej wersji teorii Misesa oraz na dodatkowe rozważania badacza z zakresu

przebiegu ekspansji kredytowej. Ponadto, omówione zostało rozwiązanie problemu

paradoksu oszczędności oraz efekt Ricardo.

5

Rozdział 1. Metodyka pracy

1.1. Zakres tematyczny pracy

Tematem niniejszej pracy jest omówienie dorobku Ludwiga von Misesa oraz

Friedricha von Hayeka dotyczącego teorii cyklu koniunkturalnego. Praca porusza

zagadnienia z zakresu historii myśli ekonomicznej, metodologii badań ekonomicznych

oraz elementów teorii ekonomii szkoły austriackiej. W pracy scharakteryzowano samą

szkołę austriacką, zwracając uwagę na jej historię oraz metodologię badań prowadzonych

przez jej przedstawicieli, co skontrastowano z założeniami głównego nurtu w ekonomii.

Przestawiono również współczesną wersję teorii kapitału i struktury produkcji oraz jej rys

historyczny. Wskazano na duże znaczenie jakie tradycja sekwencyjnego podejścia

austriackiego w teorii struktury produkcji miała dla rozwoju teorii cyklu Misesa-Hayeka.

1.2. Cel pracy

Głównym celem pracy było przedstawienie dorobku Misesa i Hayeka w teorii

cyklu koniunkturalnego, ze wskazaniem na rozwój teorii i ewentualne różnice w podejściu

obydwu badaczy. Realizacji celu głównego posłużył cele szczegółowe, to jest:

przedstawienie charakterystyki szkoły austriackiej w ekonomii,

omówienie podstaw teorii kapitału szkoły austriackiej,

przedstawienie teorii pieniądza i teorii stopy procentowej.

1.3. Metodyka badań

Praca opiera się na przeglądzie literatury przedmiotowej autorstwa przedstawicieli

szkoły austriackiej w ekonomii. Oprócz najważniejszych dzieł tytułowych badaczy,

wykorzystano także opracowania teoretyczne przygotowane przez autorów współczesnych.

W pracy wykorzystano metodę opisową oraz porównawczą. Całość analizy opiera się na

metodzie dedukcyjnej. Analizowane zagadnienia ogólne oraz meritum pracy opierają się

na początkowej analizie i zdefiniowaniu zagadnień szczegółowych, co zgodne jest z

praktyką stosowaną przez badaczy austriackich.

6

Rozdział 2. Charakterystyka szkoły austriackiej w ekonomii

2.1. Rys historyczny szkoły

Fundamenty szkoły austriackiej położone zostały przez Carla Mengera w

roku 1871, 50 lat po publikacji klasycznych Zasad ekonomii politycznej i opodatkowania

Davida Ricardo. 31-letni wówczas Menger publikuje w Wiedniu swoje Zasady ekonomii.

Traktat Mengera rozpoczyna nowy nurt badań ekonomicznych, nazywany dzisiaj szkołą

austriacką w ekonomii. Jednocześnie Menger jako jeden z trzech badaczy w ówczesnym

czasie (obok W.S. Jevonsa i L. Walrasa), tworzy koncepcję użyteczności krańcowej.

Friedrich von Hayek we wstępie do Zasad ekonomii wspomina słowa Friedricha

von Wiesera1, który twierdził, że bezpośrednim powodem pracy naukowej Mengera było

doświadczenie zdobyte w trakcie pracy w redakcji dziennika Wiener Zeitung, gdzie

zajmował się informacjami dotyczącymi stanu rynków i gospodarki. Menger zauważył

wówczas rozbieżność między klasycznymi teoriami ekonomicznymi, a rzeczywistą

praktyką gospodarczą, zwłaszcza w zakresie formowania się cen.

Traktat Mengera jest wyjątkowy. Nie tylko idzie pod prąd coraz bardziej

popularnym w ówczesnym czasie metodom matematycznym oraz teoriom szkoły

historycznej, ale wprowadza przy tym zupełnie nową jakość, tworząc punkt wyjścia dla

późniejszych teorii Wiesera, Bohm-Bawerka, a następnie Misesa, Hayeka, Rothbarda i

kolejnych pokoleń przedstawicieli szkoły austriackiej, których główny obóz myśli

ekonomicznej skupiony jest obecnie w Stanach Zjednoczonych.

Początkowe nawiązanie do Ricardo nie jest tu przypadkowe. W polskim

tłumaczeniu tytułu opus magnum Mengera użyto sformułowania „ekonomia”, miast

„ekonomia polityczna”. Podobna sytuacja miała miejsce w tłumaczeniu na język angielski.

W sposób zamierzony lub nie podkreśla to dodatkowo przełomowość Zasad…, wraz z

nowatorskim podejściem badawczym Mengera oraz nowopowstałej szkoły.

Najnowsze badania nad historią myśli wskazują, że początków rozumowania

charakterystycznego dla szkoły austriackiej należy doszukiwać się jeszcze w czasach

Hiszpańskiego Złotego Wieku2. Chodzi tutaj o scholastyków hiszpańskich z Salamanki i

Coimbry, których XVI-wieczne dzieła zawierają wiele elementów podobnych do tradycji

szkoły austriackiej (m.in. posługiwanie się logiką werbalną jako aparatem badawczym, ale

1 C. Menger, Principles of Economics, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama, 2007, s. 16.

2 J. Huerta de Soto, The Austrian School Market Order and Entrepreneurial Creativity, Edward Elgar

Publishing Limited, Cheltenham UK, 2008, s. 29.

7

również jej implikacje prowadzące do podobnych wniosków w zakresie teorii wartości i

teorii pieniądza). Wskazywał na to sam Hayek w swoim wykładzie z okazji przyznania mu

Nagrody Banku Szwecji3. Huerta de Soto uważa, że związek między myślą scholastyków

hiszpańskich, a późniejszym „ponownym odkryciem” jej przez Mengera jest wręcz

bezpośredni4. Król Hiszpański Karol V Habsburg mianował w XVI w. swego brata

Ferdynanda I arcyksięciem Austrii. Słowo „Austria” oznacza po prostu „wschodnią część

imperium”. Scholastycy hiszpańscy mieli zatem realny wpływ na kształtowanie się myśli

ekonomicznej szkoły austriackiej, co związane było z wzajemnym oddziaływaniem

historycznym, kulturowym oraz politycznym między obydwoma krajami.

2.2. Metodologia badań

Austriacka szkoła ekonomii (zwana dalej ASE) charakteryzuje się unikalnym

podejściem metodologicznym w zakresie analizy procesów ekonomicznych. Mowa tutaj o

prakseologii. „Dla austriaków5 ekonomia jest częścią znacznie szerszej nauki, czyli ogólnej

teorii ludzkiego działania (a nie ludzkich decyzji)”6. W znaczący sposób odróżnia to ASE

od ekonomii głównego nurtu, co postaramy się wykazać w niniejszym podrozdziale.

Analiza prakseologiczna w ekonomii została po raz pierwszy dokładnie opisana

przez Ludwiga von Misesa7. Jak jednak zaznacza Hoppe, podstawy prakseologii były

wykorzystywane już przez J. B. Saya, jak również N. W. Seniora8. Należy również

pamiętać, żeby odróżniać prakseologię tradycji austriackiej od innych jej nurtów, które

często nie mają ze sobą nic wspólnego9. Aprioryczne „podejście austriackie” jeszcze do

połowy XIX w. było podejściem ortodoksyjnym, które wykorzystywano we wszystkich

najważniejszych traktatach ekonomicznych. Ekonomiści coraz chętniej jednak skłaniali się

ku empiryzmowi metodologicznemu, charakterystycznego dla nauk przyrodniczych.

Zawarte poniżej rozważania wpisują się w nurt dualizmu metodologicznego, którego

3 F. A. von Hayek, The Pretence of Knolwedge, wykład noblowski z 11 grudnia 1974 roku.

4 J. Huerta de Soto, The Austrian School…, s. 34.

5 W dzisiejszych czasach, terminem tym określa się każdego przedstawiciela ASE, niekoniecznie

pochodzącego z Austrii. 6 J. Huerta de Soto, Spór metodologiczny (Methodenstreit) Szkoły Austriackiej, mises.pl, s. 3.

7 Zobacz: L. von Mises, Ludzkie Działanie Traktat o Ekonomii, Instytut Misesa, Wrocław 2007.

8 H. H. Hoppe, Economic Science and the Austrian Method, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama,

2007, s. 10. 9 Zobacz np. T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, wyd. 2, Zakład im. Ossolińskich, Wrocław, 1958.

8

przedstawiciele (do których możemy zaliczyć m.in. Misesa) postulują rozdzielenie

narzędzi badawczych stosowanych w naukach przyrodniczych oraz społecznych10

.

Wyjątkowość ASE polega na świadomym odrzuceniu empiryzmu na rzecz

apriorycznej dedukcji aksjomatu o ludzkim działaniu11

. Aksjomatu, ponieważ nawet próba

jego zaprzeczenia stanowi akt ludzkiego działania nakierunkowanego na osiągniecie

konkretnego celu. Samo ludzkie działanie można zdefiniować właśnie jako zachowanie

celowe12

. To z pozoru banalne twierdzenie dostarcza jednak potężnych narzędzi

badawczych. Każde kolejne twierdzenie wynikające z tego aksjomatu jest uniwersalnie

prawdziwe pod warunkiem, że opiera się na logicznej, przyczynowo-skutkowej dedukcji.

Istotnie, według niektórych przedstawicieli ASE13

implikacje wynikające z aksjomatu o

ludzkim działaniu pozwalają na stworzenie teorii ekonomii obejmującej wszystkie jej

dziedziny. Warto wspomnieć o odkrytym w ten sposób prawie użyteczności krańcowej lub

prawie przewagi komparatywnej. Ponieważ ich prawdziwość została już udowodniona

(aksjomatem), nie istnieje potrzeba ich weryfikacji na drodze empirycznej14

. Nawet

gdybyśmy chcieli przeprowadzić eksperyment celem potwierdzenia niektórych teorii

ekonomicznych, nie jesteśmy w stanie wyeliminować wpływu poszczególnych czynników,

co jest istotą badań eksperymentalnych15

. Nie pozwala na to kompleksowość ludzkiego

działania, które jest jednocześnie praprzyczyną wszelkich obserwowanych zjawisk

społecznych i ekonomicznych. W świetle krytyki badaczy austriackich możemy wyróżnić

dwa powody jałowości prób weryfikacji empirycznej teorii ekonomicznych.

Po pierwsze, o ile teoria ekonomiczna nie zawiera błędu logicznego, wszelkie

badania empiryczne w kierunku jej potwierdzenia stają się po prostu niepotrzebne

(popełniony zostaje tzw. błąd kategoryczny)16

. Mogą one co najwyżej udowodnić

zgodność opisanego przez nas teoretycznie zjawiska z rzeczywistością. Z drugiej strony,

jeżeli dostarczają one wyników sprzecznych z teorią, to problem leży po stronie samego

10

L. von Mises, Human Action a Treatise on Economics, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama,

1998, s . 18. 11

Nie wszyscy przedstawiciele szkoły odrzucali (odrzucają) empiryzm. Dość wspomnieć, że sam Hayek nie

uważał się za prakseologa. Zobacz: J. Wozinski, Hayek i odejście od prakseologii, [online]

http://mises.pl/wp-content/uploads/2009/12/Hayek-i-odejscie-od-prakseologii.pdf [dostęp 19.04.2016]. 12

M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. 1, Warszawa, Fijor Publishing, 2008, s. 111. 13

M. N. Rothbard, In Defense of “Extreme Aprorism”, [online]

https://mises.org/sites/default/files/Defense%20of%20Extreme%20Apriorism,%20In_6.pdf [dostęp

19.04.2016] s. 5. 14

M. N. Rothbard, Prakseologia – metodologia Szkoły Austriackiej, [online]

http://mises.pl/blog/2005/10/24/235/ [dostęp 19.04.2016] 15

M. N. Rothbard, In Defense…, s. 2. 16

J. B. Wiśniewski, Metodologia austriackiej szkoły ekonomii: obecny stan wiedzy, [online]

http://mises.pl/wp-content/uploads/2012/12/Wisniewski-metodologia-ASE.pdf,[dostęp 19.04.2016], s. 5.

9

badania. Jest to jednocześnie druga strona medalu badań empirycznych w ekonomii-

najdokładniejszy nawet pomiar nie jest w stanie uchwycić wszystkich zmieniających się w

dynamiczny sposób zjawisk charakterystycznych dla gospodarki, będącej sumą

indywidualnych działań ludzkich. Z tego samego powodu żadne zdarzenia historyczne nie

mogą być podstawą formułowania uniwersalnie obowiązujących w ekonomii praw.

Wszelkie statystyki i pomiary są wynikiem nieustannie zmieniających się warunków i

kontekstu sytuacyjnego.

Powyższe argumenty są często przedmiotem krytyki, a austriakom zarzuca się

oderwanie ich teorii od świata realnego. Jak jednak wskazuje Hoppe, jest to bardzo wąskie

rozumowanie17

. Ponieważ działanie ludzkie jest zjawiskiem jak najbardziej realnym,

również wnioski dotyczące jego analizy są osadzone w świecie rzeczywistym. Brak

możliwości dokonania dokładnego pomiaru lub obserwacji w żaden sposób nie

dyskredytuje teorii ekonomicznych ASE. Nie dyskredytuje również ekonomii na tle

innych, bardziej „scjentystycznych” nauk18

.

W naukach przyrodniczych nie znamy praprzyczyny obserwowanych zjawisk i w

gruncie rzeczy, nie ma to dla nas większego znaczenia19

. Zjawiska przyrodnicze mają

charakter deterministyczny lub quasi-deterministyczny20

. Dzięki temu jesteśmy w stanie

dokładnie lub chociaż w przybliżeniu stwierdzić jakie czynniki i w jakim stopniu wpływają

na obserwowane zjawiska. Najpierw jednak muszą one wystąpić w świecie rzeczywistym.

Dopiero później na ich podstawie formułujemy teorie, a czynnikiem decydującym o ich

prawdziwości jest nieustanna weryfikacja empiryczna. Jest to zatem dokładne

przeciwieństwo sytuacji z jaką mamy do czynienia w naukach społecznych. Człowiek, w

przeciwieństwie np. do ruchu ciał na których przeprowadza się eksperymenty fizyczne, jest

umotywowany w swoim działaniu. Oczywiście musi się on liczyć z warunkami w jakich

funkcjonuje, jednak o ostatecznym przebiegu i rezultacie podjętego działania decydują

indywidualne cechy charakteru i subiektywistyczne postrzeganie rzeczywistości.

Z tej perspektywy ciężko przyjąć obiektywny punkt odniesienia w postaci

jakichkolwiek danych. W fizyce i matematyce mamy do czynienia ze zmiennymi o

określonych miarach, między którymi występują ścisłe lub probabilistyczne zależności.

17

H. H. Hoppe, Economic Science…, s. 22. 18

L. von Mises, Theory and History an Interpretation of Social and Economic Evolution, Ludwig von Mises

Institute, Auburn, Alabama, 2007, s. 240. 19

M. N. Rothbard, Notatka o ekonomii matematycznej, [online] http://mises.pl/wp-

content/uploads/2010/03/Rothbard-notka-o-matematycznych.pdf [dostęp: 19.04.2016], s. 2. 20

M. Machaj, Jak być popperystą w ekonomii?, Granice Nauki Lectiones & Acroases Philosophicae,

VI 1 (2013), s .188.

10

Dlatego zasadne staje się wykorzystywanie wszelkiego rodzaju równań i funkcji, celem

ułatwienia analizy. Zdaniem większości austriaków, stosowanie tych samych metod w

ekonomii jest niedopuszczalne. Zdarzenia historyczne nie są homogenicznym zbiorem na

którym możemy przeprowadzać badania ilościowe21

.

Nie pomaga tutaj rozdzielenie ekonomii na dwa działy w postaci mikro i

makroekonomii. Austriacy sądzą że traktowanie tych dyscyplin odrębnie i stosowanie w

nich różnych podejść badawczych nie przyczynia się w żaden sposób do lepszego

zrozumienia zjawisk ekonomicznych. Szczególną krytykę kierują austriacy w stronę badań

nad mechanicznymi zależnościami między agregatami makroekonomicznymi, których

„związek z indywidualnym ludzkim działaniem jest trudny, o ile w ogóle możliwy, do

zrozumienia”22

.

Sama analiza matematyczna w ekonomii skupia się jedynie na wąskim i mało

interesującym pojęciu równowagi23

. Nazwa jednego z głównych narzędzi analizy-

„równanie”- domyślnie zawiera w sobie to założenie. Dzięki analizie prakseologicznej

wiemy jednak, że proces rynkowy ze swej natury jest dynamiczny, a nie statyczny (co

celowo, bądź nie zakłada każde równanie matematyczne). Gospodarka za pośrednictwem

rynku jedynie dąży do pewnego stanu ustalonego, zwanego przez ekonomistów ASE

gospodarką działającą jednostajnie24

, jednak nigdy go nie osiąga. Związane jest to z

nieustannie zmieniającymi się warunkami działania ludzkiego, na które mają wpływ

warunki naturalne i środowisko, ale również działanie ludzkie samo w sobie (mamy do

czynienia ze sprzężeniem zwrotnym). Na bieżąco w społeczeństwie tworzona jest nowa

informacja, zapewniająca proces koordynacji25

, przy czym zmienia się również stan

ustalony do którego dąży gospodarka. Równania matematyczne całkowicie pomijają ten

dynamiczny charakter procesów gospodarczych (wynikający przede wszystkim z

pojawienia się nowej informacji), co sprawia, że nawet najdokładniejsze obliczeniowo

modele ekonomiczne (których dokładność stanowi odrębny problem) nie są w stanie

uchwycić spontanicznego zachowania podmiotów26

.

Co proponują austriacy? Rozważmy hipotetyczny przykład. Załóżmy, że na

podstawie danych empirycznych z pewnego okresu stwierdziliśmy zależność między

21

L. von Mises, Theory and History…, s. 87. 22

J. Huerta de Soto, Spór metodologiczny…, s. 6. 23

J. Huerta de Soto, Socjalizm, rachunek ekonomiczny i funkcja przedsiębiorcza, Instytut Misesa, Warszawa,

2011, s. 124. 24

M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. 2, Fijor Publishing, Warszawa 2008, s. 10. 25

J. Huerta de Soto, Socjalizm, rachunek ekonomiczny…, s. 33. 26

Ibid., s. 187.

11

zjawiskiem A oraz zjawiskiem B. Czy zaobserwowanie tej zależności wystarcza do

stworzenia/potwierdzenia teorii ekonomicznej? Czy jeżeli w kolejnych okresach nie

stwierdzimy tej zależności, to czy teoria ekonomiczna jest błędna? Zgodnie z postulatami

empirystów, na obydwie te odpowiedzi powinniśmy odpowiedzieć twierdząco. Jak jednak

widać, takie postępowanie w żaden sposób nie pogłębia naszego stanu wiedzy i nie

prowadzi do lepszego wyjaśnienia zjawisk ekonomicznych. Według austriaków, niezbędna

jest aprioryczna analiza aksjomatu działania. Historia może być jedynie polem do analizy i

odtwarzania jej zgodnie z wcześniej udowodnionymi teoriami27

. Jak przekonuje

Wiśniewski, takie postępowanie jest szczególnie użyteczne dla zilustrowania teorii

ekonomicznej tym, „którym brak zdolności wnioskowania koniecznych do śledzenia

logicznych kroków, które wiodą do konkluzji, z jakich składa się ogół teorii

ekonomicznej”28

. Należy jednak pamiętać o właściwym pojmowaniu faktów historycznych

i ekonomicznych tak, aby nasza analiza była spójna z teorią.

Do powyższych rozważań należy dodać stanowisko przedstawicieli ASE wobec

formalizmu matematycznego. Jak przekonuje Rothbard, logika werbalna dużo lepiej

nadaje się do formułowania praw ekonomicznych29

. Stosowanie symboli matematycznych

w nauce tak kompleksowej jak ekonomia prowadzi albo do omówionych wcześniej

niespójności (często niezamierzonych), albo do naruszenia zasady Brzytwy Ockhama,

według której należy dążyć do jak najprostszego opisu zjawisk naukowych.

Niestety, pomimo wielu zasadnych uwag przedstawicieli ASE, ekonomia głównego

nurtu podąża w stronę empiryzmu. Machlup uważa, że jest to pokłosie „kompleksu

niższości nauk społecznych” i restrykcyjnych definicji „Nauki” stosowanych w

dzisiejszych czasach30

. Faktycznie, wydaje się że wielu uczonych zachęconych precyzją

fizyki, chemii i innych nauk przyrodniczych, zaprzecza naukowemu charakterowi

aprioryzmu, uznając go za dogmatyczny. Jednakże wymóg, aby wszystkie nauki (w tym

nauki społeczne, z ekonomią na czele) opierały się na obserwacjach i dokładnym ich

pomiarze jest wysoce niepraktyczny. Metoda „eksperymentalna”, u podstaw której leżą

m.in. metromania i predykcjonizm, nie czyni jej w żaden sposób bardziej naukową od

logiki stosowanej, wykorzystywanej przez austriaków. Co więcej, to „dążenie do

27

L. von Mises, Theory and History…, s. 219. 28

J. B. Wiśniewski, Metodologia austriackiej szkoły…, s. 7. 29

M. N. Rothbard, Notatka o ekonomi…, s. 2. 30

F. Machlup, Kompleks niższości nauk społecznych, [online] http://mises.pl/wp-

content/uploads/2013/01/Kompleks_nizszosci_nauk_spolecznych.pdf [dostęp: 19.04.2016], s. 3.

12

ustanowienia monopolu jednej metody” przy jednoczesnym dyskredytowaniu badaczy

stosujących inny warsztat, w poważny sposób zakłóca rozwój ekonomii jako nauki.

2.3. Wartość, użyteczność i dobra ekonomiczne

Ludzkie działanie zdefiniowaliśmy we wcześniejszym podrozdziale jako działanie

celowe. Człowiek działa, ponieważ dąży do osiągnięcia pewnych skutków, które w sposób

subiektywny wartościuje, tzn. uważa, że ich wystąpienie poprawi w przyszłości sytuację, w

jakiej aktualnie się znajduje31

. Mówiąc krótko- dąży do zaspokojenia swoich potrzeb. Tym

samym tworzy skalę preferencji, która odpowiada kolejno podejmowanym przez niego

działaniom. Należy pamiętać, że skala ta ma jedynie charakter porządkowy; człowiek nie

przypisuje swoim działaniom wartości opartych na jednostkach kardynalnych. Nie

możemy więc wykonywać żadnych kalkulacji związanych wartościowaniem ludzkim ani

„wewnątrz” skali pojedynczego człowieka, ani, co ważniejsze, między skalami różnych

ludzi32

. Tym samym koncepcje jednostek użyteczności (jak np. utyle) tracą na znaczeniu.

Wszelkie rzadkie środki, jakie człowiek wykorzystuje do osiągnięcia celów

nazywamy dobrami ekonomicznymi, a ich wartość zależy bezpośrednio od tego w jaki

sposób przyczyniają się one do zaspokojenia konkretnej potrzeby. Ogólnie rzecz biorąc,

wartość dóbr ekonomicznych zależy od a) ich zdolności do zaspokajania potrzeb ludzkich

oraz b) ilości w jakiej występują. Zajmiemy się najpierw kwestią samych potrzeb.

Dobra ekonomiczne, które w bezpośredni sposób przyczyniają się do zaspokojenia

potrzeb człowieka austriacy nazywają dobrami konsumpcyjnymi lub dobrami pierwszego

rzędu. Dobra, które służą zaspokajaniu potrzeb człowieka w sposób pośredni (np. maszyny

umożliwiające produkcję dóbr konsumpcyjnych) lub dopiero w przyszłości będą w stanie

je zaspokoić (np. dojrzewające wino) w nomenklaturze ASE noszą nazwę dóbr pośrednich

lub dóbr wyższego rzędu. Terminy te stworzone zostały przez Carla Mengera33

. Swoją

teorię dóbr ekonomicznych oparł na zależnościach występujących między dobrami

bezpośrednio konsumowanymi, a dobrami które konieczne są do ich powstania. Zauważył,

że zanim dobro trafi do konsumenta, przechodzi przez kolejne etapy produkcji, na których

pojawia się wartość dodana34

. Im „bliżej” konsumpcji znajduje się dane dobro, tym niższy

jego rząd/etap (pierwszy rząd to dobra konsumpcyjne) i odwrotnie- im „dalej” od

31

M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku…, t. 1, s. 116. 32

L. von Mises, Human Action…, s. 97. 33

C. Menger, Principles of Economics…, s. 55. 34

Należy zaznaczyć, że Menger nie używa tego sformułowania, jednak na podstawie treści jego analizy

możemy posłużyć się tym terminem.

13

konsumenta znajduje się dane dobro, tym wyższy jego rząd/etap (drugi, trzeci, czwarty

itd.). Najwyższy etap produkcji, jest jednocześnie etapem początkowym. Jest to

podstawowa terminologia towarzysząca teorii kapitału i struktury produkcji, którą

zajmiemy się w rozdziale 3., a na której oparta jest również teoria cyklu koniunkturalnego

tradycji austriackiej. Należy dodać, że definicje pojęcia „rzędów” w odniesieniu do dóbr

ekonomicznych zasadniczo odróżniają szkołę austriacką od ekonomii głównego nurtu,

gdzie są one stosowane w odniesieniu do dóbr konsumpcyjnych, na podstawie pomiaru

elastyczności dochodowej popytu35

.

Planując działanie i ustalając swoje preferencje, człowiek kieruje się jedynie

aktualnie dostępnymi środkami36

. Odczuwając daną potrzebę, najwyżej będzie cenił dobra

pierwszego rzędu, bezpośrednio służące jej zaspokojeniu. Jednocześnie dobra wyższego

rzędu będą miały dla niego mniejszą wartość, ze względu na ich pośredniość. Wynika z

tego, że wartość dóbr pośrednich zależy tylko i wyłącznie od możliwości pozyskania z nich

dóbr konsumpcyjnych. Proces wartościowania przebiega w dół struktury produkcji- im

wyższy etap na którym znajduje się dane dobro, tym niższa jego wartość. Wartość dobra

nie jest ustalana na podstawie „obiektywnych” czynników, takich jak np. praca, ponieważ

nie mają one znaczenia z punktu widzenia potrzeb człowieka. Konieczny jest tutaj

subiektywizm metodologiczny, czego nie dostrzegali klasycy (np. Ricardo), a co

doprowadziło do powstania całych teorii ekonomicznych, opartych na nieprawidłowych

założeniach37

.

Nie oznacza to jednak, że czynniki produkcji nie mają dla człowieka wartości38

. Na

początku każdej struktury produkcji muszą pojawić się czynniki pierwotne w postaci pracy

(nakłady ludzkiej energii) i ziemi (elementy natury nie pochodzące z działalności

człowieka). Warunkiem pojawienia się kolejnych etapów produkcji są czynniki wtórne,

czyli dobra kapitałowe (zaliczane do dóbr pośrednich). Ponadto na każdym z nowych

etapów nadal wykorzystywane są czynniki pierwotne. Ponieważ proces wartościowania

przebiega w dół struktury produkcji, konkretne czynniki cenione są ze względu na ich

możliwości w zaspokajaniu potrzeb ludzkich, podobnie jak pozostałe dobra ekonomiczne.

Kryterium bezpośrednio wpływającym na wartość czynników jest ich

specyficzność. Mówiąc krótko, im mniej specyficzny czynnik, tym bardziej jest

35

D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

1993, s. 115. 36

L. von Mises, Human Action…, s. 93. 37

Chodzi w szczególności o teorię wyzysku Karola Marksa. 38

M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku…, t. 1, s. 122.

14

uniwersalny pod względem zastosowań39

. Odnosi się to zarówno do czynników

pierwotnych, jak i wtórnych. Produktem zaangażowania czynników są dobra zaspokajające

potrzeby człowieka. Jeżeli, w wyniku na przykład zmiany mody, produkty konkretnej

ziemi, pracy i dóbr kapitałowych utracą swą możliwość zaspokajania ludzkich potrzeb, to

stracą także na wartości. Im mniej specyficzne były te czynniki, tym mniej stracą one na

wartości, ponieważ mogą być zaangażowane w inną działalność.

Działając człowiek bierze pod uwagę również warunki zewnętrzne. Jak

wspominaliśmy wcześniej, warunkiem nadania środkowi jakiejkolwiek wartości jest

rzadkość jego występowania. Mówiąc ogólnie, proces wartościowania przebiega wtedy,

kiedy zapotrzebowanie na dane dobro jest większe, niż jego dostępność40

. Nie oznacza to,

że pozostałe dobra są dla człowieka bezużyteczne; należy rozróżnić pojęcie użyteczności

oraz wartości. Użyteczność, a więc zdolność do zaspokajania przez dany środek potrzeb

człowieka, jest warunkiem niezbędnym do nadania mu charakteru dobra w ogóle. Na

przykład powietrze jest niezbędne do przetrwania, ale z reguły dostępne jest dla każdego w

niegraniczonych ilościach. Nie jest ono zatem środkiem, a jedynie ogólnym warunkiem41

ludzkiego działania, dlatego nie podlega procesowi wartościowania. Oczywiście jesteśmy

w stanie wyobrazić sobie sytuację, w której powietrze staje się dobrem ekonomicznym, ze

względu na swoją rzadkość (np. w kosmosie).

Ponadto, każda fizyczna jednostka jakiegoś dobra wartościowana jest oddzielnie, ze

względu na cel, którego osiągnięciu służy42

. W niektórych sytuacjach do osiągnięcia

danego celu potrzeba kilku jednostek danego dobra. W takim wypadku jednak, procesowi

wartościowania poddawany jest cały komplet dóbr, który zaspokaja potrzebę. Kluczowa

jest tutaj kwestia jednorodności wartościowanych dóbr. Jeżeli z danego zestawu

posiadanych przez człowieka dóbr o tych samych właściwościach fizycznych, jedne

cenione są wyżej od innych, mamy do czynienia z różnymi dobrami. Dobra stają się

ekonomicznie homogeniczne, gdy człowiek postawiony przed problemem zrezygnowania

z jednego z nich, traktuje je w sposób identyczny43

. Załóżmy, że człowiek posiada na co

dzień 5 litrów czystej wody, z której każdy litr służy kolejno: zaspokojeniu pragnienia,

gotowaniu, myciu, praniu ubrań oraz pojeniu zwierząt. W przypadku zmniejszenia

dziennego zapasu do 4 litrów, zrezygnuje z najmniej pilnej potrzeby jaką jest pojenie

39

F. A. Hayek, The Pure Theory of Capital, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama 2009, s. 251. 40

C. Menger, Principles of Economics…, s. 117. 41

M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku…, t. 1, s. 116. 42

F. von Wieser, Social Economics, Adelphi Company, New York, 1927, s. 93. 43

L. von Mises, Human Action…, s. 122.

15

zwierząt, aby zapewnić sobie najwyższą użyteczność w nowej sytuacji. Porzucone

przedsięwzięcie reprezentuje użyteczność krańcową posiadania 1 litra wody. Rozumując

analogicznie, pierwszy litr wody pozyskany celem bezpośredniego spożycia będzie miał

dla człowieka większą użyteczność, niż kolejny litr przeznaczony na gotowanie itd.

Sytuacja przedstawia prawo malejącej użyteczności krańcowej, według którego „wraz ze

wzrostem zasobu dobra, użyteczność każdej [jego] dodatkowej jednostki spada”44

.

Naszą analizę możemy zastosować również do sytuacji, w której człowiek posiada

zasoby wielu homogenicznych dóbr jednocześnie. Wówczas mamy do czynienia z

„rywalizującymi” użytecznościami krańcowymi zasobów. W przypadku konieczności

rezygnacji z części posiadanych dóbr, człowiek zrezygnuje z krańcowej jednostki tego

zasobu, który ma dla niego mniejszą użyteczność krańcową, czyli służy zaspokojeniu

mniej pilnych potrzeb. I na odwrót- decydując o pozyskaniu kolejnej jednostki dobra,

wybierze to, które ma dla niego najwyższą użyteczność krańcową. Podobnie, na podstawie

użyteczności krańcowej, określana będzie wartość czynników produkcji.

Analiza teorii wartości nie byłaby pełna, gdybyśmy nie wskazali na jeszcze jeden z

kluczowych czynników wpływających na proces wartościowania, jakim jest czas45

. Czas

nierozłącznie związany jest z każdym ludzkim działaniem, a ponieważ jest on dobrem

rzadkim, również posiada subiektywnie określoną przez dany podmiot wartość. Generalnie

rzecz biorąc, człowiek preferuje posiadanie dóbr tego samego rodzaju i ilości teraz, niż w

przyszłości. W działaniu ludzkim mamy do czynienia z uniwersalnie obowiązującym

prawem preferencji czasowej46

. Nie oznacza to jednak, że przyszłość ma dla działającego

człowieka niewielkie znaczenie. Jak przekonuje Bohm-Bawerk, wszystko zależy od

subiektywnego jej postrzegania oraz od aktualnej sytuacji, w jakiej znajduje się człowiek47

.

Co więcej, ustalając skalę preferencji i podejmując działanie nieustannie porównujemy

wartość dóbr teraźniejszych oraz dóbr przyszłych. Ponieważ proces wartościowania

odbywa się w teraźniejszości, dobra przyszłe są dyskontowane do kategorii teraźniejszych.

Im wyższa preferencja czasowa człowieka, tym mniejszą wartość będą dla niego miały

dobra przyszłe i vice versa. Sama preferencja czasowa człowieka, będzie wypadkową

użyteczności krańcowej dóbr teraźniejszych oraz zdyskontowanej użyteczności krańcowej

44

M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku…, t. 1, s. 138. 45

J. Huerta de Soto, The Austrian School…, s. 45. 46

E. von Bohm-Bawerk, The Postivie Theory of Capital, G. E. Stechert & Co., New York, 1930, s. 237.

Chociaż sam Bohm-Bawerk nie używa tego pojęcia i zostało ono zdefiniowane później, to dobrze

podsumowuje jego wywód. 47

Ibid, s. 243.

16

dóbr przyszłych. Jest to specyficzny przypadek „rywalizujących” użyteczności

krańcowych dwóch zasobów.

Na proces wartościowania mają ponadto wpływ niepewność, możliwości wymiany

i ogólna dynamika procesu rynkowego. Wkraczamy tutaj w obszar teorii

przedsiębiorczości, czym zajmiemy się w poniższym podrozdziale.

2.4. Rynek, konkurencja, ceny i przedsiębiorczość

W poprzednim podrozdziale przeanalizowaliśmy teorię powstania wartości. Nasza

analiza skupiała się na jednostce działającej w izolacji. Społeczeństwo składa się jednak z

wielu jednostek działających jednocześnie, z których każda dąży do zaspokojenia

własnych potrzeb. Jeśli między ludźmi pojawi się sposobność do wymiany, którą będą

mogli i chcieli wykorzystać, możemy mówić o powstaniu rynku48

. Proces rynkowy

koordynowany jest przez konkurencję, która jest wynikiem indywidualnie wykonywanych

funkcji przedsiębiorczych.

Możliwości dokonania wymiany w sposób diametralny wpływają na decyzje

podejmowane przez ludzi. Nie są oni już ograniczeni tylko własnymi zasobami, a

posiadane przez nich dobra cenione są zarówno ze względu na bezpośrednią możliwość

zaspokojenia dzięki nim potrzeb, jak i ze względu na możliwość pozyskania za nie dóbr,

które są w stanie zaspokoić inne, wyżej cenione potrzeby49

. Istotą procesu rynkowego jest

podnoszenie użyteczności wszystkich jego uczestników. Wymieniane na rynku dobra

cenione są w sposób nierówny. Jest to fundamentalny warunek każdej transakcji. Tym

samym obydwie strony transakcji odnoszą korzyść i zwiększają swoją użyteczność. O tym

jakie dobra i w jakich ilościach będą wymieniane na rynku, decydują przypisywane im

przez uczestników transakcji użyteczności krańcowe. Chodzi o użyteczności krańcowe

zasobów dóbr już posiadanych i dóbr, które człowiek może uzyskać w procesie

wymiany50

. Jednak w przypadku rynku na którym działa wielu ludzi, człowiek musi liczyć

się również z ich skalami preferencji. Działania podmiotów manifestują się w siłach

rynkowych, tj. w popycie po stronie kupujących i podaży po stronie sprzedających, a

zjawiskiem „napędzającym” cały proces rynkowy jest konkurencja51

.

48

I. M. Kirzner, Market Theory and the Price System, D. van Nostrand Co. Inc., Princeton, New Jersey,

1963, s. 2. 49

C. Menger, Principles of Economics…, s. 227. 50

E. von Bohm-Bawerk, The Postivie Theory of…, s. 167. Jest to nic innego, jak kolejny przypadek

„rywalizujących” użyteczności krańcowych wewnątrz skali preferencji człowieka. 51

I. M. Kirzner, Competition and Entrepreneurship, The University of Chicago Press, Chicago, 1973 s. 12.

17

Austriacy rozumieją konkurencję w sposób zupełnie odmienny, niż ekonomiści

głównego nurtu. Podczas gdy neoklasyczne modele konkurencji koncentrują się na jej

rezultacie końcowym (cenie równowagi), ekonomiści ASE analizują całą dynamikę

procesu uwarunkowanego przedsiębiorczością. Jak przekonuje Kirzner, w sytuacji

równowagi pojęcie konkurencji staje się pojęciem pustym52

. Mówiąc krótko, rynek nigdy

nie jest w równowadze, a jedynie do niej dąży. Koncepcja equilibrium rynkowego

całkowicie pomija człowieka i jego działanie, które z natury jest dynamiczne. Również

otoczenie, w którym zachodzi działanie zmienia się i dostosowuje do nowego optimum,

które jednak nigdy nie zostaje osiągnięte. Dlatego w społeczeństwie mamy do czynienia z

nieustającym procesem dostosowania, który skutkuje nowymi, bardziej sprzyjającymi

warunkami. Istotnie, według austriaków konkurencja jest jednym z głównych źródeł

postępu cywilizacyjnego53

.

Warunkiem koniecznym do zaistnienia faktycznego procesu rynkowego z

konkurencją uwarunkowaną przedsiębiorczym ludzkim działaniem, jest wolność

podejmowania działań oraz ukształtowana instytucja prawa własności54

. Przy czym

działania podejmowane przez ludzi muszą odbywać się w granicach prawa własności

właśnie. Taki system pozwala ludziom zarówno na współpracę, jak i działanie

indywidualne, umożliwia pogłębianie podziału pracy i specjalizację produkcji. Działanie

ludzkie wytwarza w społeczeństwie informację i wiedzę, której Huerta de Soto przypisuje

6 cech: „1) jest ona praktyczna i subiektywna, a nie naukowa; 2) jest to wiedza unikatowa;

3) jest ona rozproszona w umysłach wszystkich ludzi; 4) zazwyczaj jest to wiedza

niejawna, a więc niedająca się zwerbalizować; 5) powstaje ona ex nihilo, z niczego, jako

następstwo przedsiębiorczych działań; 6) jest to wiedza, która może być przekazywana,

zwykle nieświadomie, za sprawą bardzo skomplikowanych procesów socjalnych”55

. Nie

będziemy tutaj omawiać wszystkich wyżej wymienionych cech. Na potrzeby naszej

analizy wystarczy dodać, że tak scharakteryzowana wiedza i informacje nigdy nie są dane

w całości w danym miejscu i czasie, ale są odkrywane właśnie dzięki procesowi

rynkowemu i konkurencji56

.

52

Ibid., s. 13. 53

F. A. Hayek, Competition as a Discovery Procedure, The Quarterly Journal Of Austrian Economics Vol. 5,

No. 3 (Fall 2002), s. 9. 54

I. M. Kirzner, Market Theory…, s. 13. 55

J. Huerta de Soto, Socjalizm, rachunek ekonomiczny…, s. 26. 56

F. A. Hayek, The Use of Knowledge in Society, [online]

http://www.econlib.org/library/Essays/hykKnw1.html [dostęp 19.04.2016], s. 4.

18

W konsekwencji w społeczeństwie pojawiają się nośniki tej wiedzy w postaci cen

rynkowych, które bynajmniej nie są cenami równowagi. Dostarczają one informacji

dotyczącej aktualnych warunków gospodarowania w całej gospodarce, również w skali

lokalnej. To właśnie ceny są bezpośrednią wskazówką dla pojedynczych uczestników

rynku, co do względnego znaczenia dóbr i usług oraz pozwalają na koordynację działań

wszystkich jego uczestników57

. Wnioski te dotyczą rynku dóbr konsumpcyjnych i

pośrednich, ale również rynku czynników produkcji. To właśnie dzięki systemowi

cenowemu dobra trafiają do najpilniej ich potrzebujących, a czynniki produkcji

wykorzystywane są w najbardziej dochodowych (czyli najważniejszych) sektorach

gospodarki. Co najważniejsze, proces ten jest spontaniczny i bezosobowy.

Co sprawia, że proces koordynacji w ogóle zachodzi? Działając w izolacji człowiek

w naturalny sposób dąży do alokacji zasobów, celem zaspokojenia najważniejszych

potrzeb. Jednak w warunkach rynkowych nie jest to aż tak oczywiste. Tym co napędza

konkurencję, proces rynkowy i alokację zasobów w całej gospodarce jest

przedsiębiorczość58

. Działający człowiek-przedsiębiorca podejmuje decyzje na podstawie

niepełnej i niedoskonałej wiedzy i wykorzystuje pojawiające się okazje59

. Chodzi o obecne

w danej sytuacji niedostosowania i błędne alokacje zasobów. Błędne w tym sensie, że

przeniesione do innej działalności, dostrzeżonej przez przedsiębiorcę, mogą zostać

wykorzystane bardziej efektywnie (vide przynieść większy zysk). Tym samym sprawnie

działający system cenowy pozwala na prowadzenie przez przedsiębiorcę kalkulacji

ekonomicznej. Wysokie zyski są dla przedsiębiorcy sygnałem, że postępuje w sposób

właściwy, zaspokajając popyt konsumentów. Straty z kolei są sygnałem do zaprzestania

„marnotrawienia” ograniczonych zasobów. Co ważne, wysiłek przedsiębiorcy polega

jedynie na realokacji środków już wykorzystywanych. Nie doszło do zmiany procesu

technologicznego lub pogłębienia struktury produkcji, a jedynie do odkrycia nowej

wiedzy, za sprawą której doszło do poprawienia warunków działania, co jest istotą procesu

rynkowego60

.

Należy dodać, że każde działanie przedsiębiorcy związane jest z ryzykiem, co jest

wynikiem ograniczoności zasobów61

. Działając na rynku przedsiębiorca poświęca środki

ponosząc koszt. Kieruje się przy tym oczywiście motywem zysku, ale nie ma pewności co

57

F. A. Hayek, Competition as a Discovery…, s. 13. 58

I. M. Kirzner, Competition and…, s. 32. 59

Ibid., s. 39. 60

F. A. Hayek, Competition as a Discovery…, s. 10. 61

I. M. Kirzner, Market Theory…, s. 17.

19

do tego, czy go osiągnie. Ex ante zawsze wybiera działanie, które ma dla niego najwyższą

wartość. Jeśli jednak nie przyniesie ono zamierzonego efektu, ex post dostrzeże popełnione

błędy i zrewiduje pod ich kątem przyszłe plany. Ryzyko, niepewność i oczekiwania są

uwzględniane w kalkulacji ekonomicznej i wpływają na proces wartościowania62

.

Podsumowując, w powyższym rozdziale przeanalizowaliśmy najważniejsze ogólne

założenia teorii austriackiej szkoły ekonomii. Zwróciliśmy uwagę na specyfikę

metodologiczną badań prowadzonych przez jej przedstawicieli i skontrastowaliśmy ją ze

stanowiskiem ekonomii głównego nurtu. Posługując się prakseologią, przedstawiliśmy

najważniejsze elementy teorii wartości i przedsiębiorczości. W następnym rozdziale

rozwiniemy zagadnienie struktury produkcji i teorii kapitału.

62

Ibid., s. 83.

20

Rozdział 3. Podstawy teorii kapitału szkoły austriackiej

3.1. Teoria pieniądza

Teoria cyklu koniunkturalnego szkoły austriackiej opiera się na analizie zaburzeń

monetarnych w gospodarce. Zasadne staje się zatem krótkie omówienie teorii pieniądza i

roli jaką pełni on w gospodarce.

W poprzednim rozdziale poruszone zostały kwestie związane z wymianą rynkową.

Wspomnieliśmy o rozszerzeniu możliwości zaspokajania potrzeb ludzkich, które są z nią

związane. Nasze rozważania dotyczyły w głównej mierze wymiany barterowej, która jest

rozwiązaniem dalece niedoskonałym. Barter wymaga zaistnienia specyficznych warunków

związanych z zapotrzebowaniem na konkretne dobra lub usługi ze strony obydwu

uczestników wymiany. Rodzi to ogromne problemy dla pogłębiania podziału pracy i

rozwoju społeczno-ekonomicznego63

.

W miarę postępującej w społeczeństwie wymiany, coraz większego znaczenia

nabierają dobra charakteryzujące się dużą zbywalnością, co powoduje diametralny wzrost

ich wartości i, co za tym idzie, wzrost popytu na nie. Naturalnie obserwujemy zjawisko

wyłaniania się pewnego dobra lub grupy dóbr, które w danym miejscu i czasie stają się

powszechnie akceptowalne. Słowem, pojawia się pieniądz64

.

Idąc za błyskotliwą teorią instytucji społecznych Mengera, należy określić pieniądz

mianem instytucji społecznej65

. Menger dowiódł, że pieniądz jest wytworem procesu

społecznego, złożonego z działań wielu anonimowych osób, które w sposób spontaniczny

odkrywają pewne wzorce zachowań, pozwalające na łatwiejsze niż dotychczas osiąganie

indywidualnych celów. Odkrycia te są wynikiem metody prób i błędów, a gdy okażą się

dostatecznie użyteczne, stopniowo rozprzestrzeniają się na całe społeczności i narody. Tak

było również z pieniądzem, zwłaszcza pieniądzem kruszcowym opartym o złoto, na

podstawie którego funkcjonował pierwszy międzynarodowy system wymiany walutowej66

.

Omawiając zagadnienie pieniądza należy skrytykować definiowanie go w wąskim

znaczeniu prawnego środka płatniczego67

. Prowadzi to często do zaskakujących

wniosków, jakoby pieniądz był wytworem nie spontanicznego porządku społecznego, a

63

C. Menger, Principles of Economics…, s. 258. 64

L. von Mises, The Theory of Money and Credit, Yale University Press, New Haven, 1953, s. 9. 65

C. Menger, On the Origins of Money, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama, 2009, s. 38. 66

P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, wydanie drugie zmienione,

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 186. 67

D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia, t. 2, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa

1993, s. 96.

21

działalności państwa. Jak jednak udowadnia Mises, państwo nie jest w stanie nadać

żadnemu towarowi roli pieniądza z góry68

. Państwo może podejmować różne działania

mające na celu jego legitymizację jako środka wymiany (np. oznaczanie monet,

banknotów), jednak kluczowe znaczenie ma zgoda na jego użycie w transakcji, wyrażona

przez strony biorące w niej udział.

Należy zaznaczyć że pieniądz jest towarem i podlega takim samym prawom i

zjawiskom ekonomicznym, jak każdy towar dostępny na rynku69

. Możemy więc mówić o

popycie na pieniądz, podaży pieniądza oraz jego cenie wyrażonej w jednostkach dóbr,

które mogą być za niego zakupione. Wyjątkowość pieniądza polega na tym, że popyt nań

wynika głównie70

z uniwersalnej zbywalności w zamian za inne towary, czyli z jego roli

jako środka wymiany. Jest to podstawowa funkcja pieniądza, z której wynikają pozostałe

funkcje, jak np. obrachunkowa, płatnicza czy tezauryzacyjna71

. Z punktu widzenia naszej

analizy szczególnie ważna jest funkcja obrachunkowa, która pozwala na kalkulację

ekonomiczną prowadzoną przez przedsiębiorców na poszczególnych etapach struktury

produkcji.

Pojawienie się pieniądza pozwala na wykształcenie się systemu cenowego,

obejmującego całą gospodarkę72

. Dzięki denominacji wszystkich dóbr i usług do cen

pieniężnych, możliwe staje się prowadzenie kalkulacji ekonomicznej, która obejmuje

koszty, przychody i wyniki działalności. Należy zaznaczyć, że kalkulacje prowadzone są

przez wszystkich uczestników rynku, nie tylko przedsiębiorców prowadzących działalność

gospodarczą. Poprawne funkcjonowanie systemu cenowego staje się podstawą wszelkich

przedsięwzięć podejmowanych w gospodarce.

Pieniądz pozwala na skoordynowanie działań różnych podmiotów za sprawą cen

rynkowych. Istotnie, jest on swego rodzaju katalizatorem rozwoju ekonomicznego. Jednak

gdy tylko stanie się on trwałą częścią życia społecznego, jego zadanie zostaje

wypełnione73

. Podaż pieniądza używanego w społeczeństwie nie ma wpływu na poziom

dobrobytu społecznego; pieniądz jest jedynym dobrem, którego wzrost podaży nie

prowadzi do wzrostu ogólnej użyteczności. W tym względzie pieniądz jest neutralny.

68

L. von Mises, The Theory of Money…, s. 60. 69

M. N. Rothbard, What Has Government Done to Our Money, Ludwig von Mises Institute, Auburn,

Alabama, 2010, s. 9. 70

Możemy sobie wyobrazić sytuację, w której pieniądz jest ceniony sam w sobie, a dobrem konsumpcyjnym

staje się jego posiadanie. 71

Z. Dobosiewicz, Wprowadzenie do finansów i bankowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

2007, s. 23. 72

M. N. Rothbard, What Has Government Done…, s. 11. 73

L. von Mises, The Theory of Money…, s. 142.

22

Jednakże same zmiany jego podaży neutralne nie są. Skutkiem zmian w podaży pieniądza

nie będzie jedynie zmiana ogólnego poziomu cen. Austriacy postrzegają ten problem dużo

bardziej dogłębnie i owszem, przyznają że w długim okresie dojdzie do ogólnego

wzrostu/spadku cen w gospodarce (w zależności od kierunku zmiany podaży pieniądza),

jednak zagadnieniem dużo istotniejszym staje się analiza „miejsca wpływu” lub

„wypływu” pieniędzy z gospodarki.

Zdaniem austriaków zmiany podaży pieniądza prowadzą do redystrybucji

majątkowej w społeczeństwie. Jak wskazuje Sieroń74

, po raz pierwszy zwrócił na to uwagę

Richard Cantillon, od którego nazwiska pochodzi nazwa tego zjawiska tj. efekt Cantillona.

Efekt jest szczególnie widoczny przy wzroście podaży pieniądza. Nowy pieniądz

„wpływa” do gospodarki opartej na starej strukturze cenowej. Gdy tylko zostanie wydany,

powoduje rozprzestrzeniający się wzrost cen wszystkich dóbr oferowanych na rynku. Ci,

którzy otrzymają pieniądz jako pierwsi, nie odczuwają wzrostu cen, który na bieżąco

powodowany jest ich wydatkami. Stare ceny wraz z nominalnym wzrostem sald

gotówkowych, powodują realne polepszenie ich sytuacji. Z drugiej strony ci, którzy

otrzymają nowy pieniądz jako ostatni, muszą na bieżąco działać w warunkach rosnących

cen, a zwiększone w mniejszym stopniu salda gotówkowe nie wystarczają na pokrycie

realnej straty wynikającej z inflacji.

Sama inflacja zasobów pieniężnych jest według austriaków główną przyczyną

powstawania cykli koniunkturalnych75

. Oprócz redystrybucji majątku, zmiany podaży

pieniądza prowadzą do niedostosowań czasowych w strukturze produkcji, co będzie

przedmiotem dalszej analizy.

3.2. Teoria kapitału i struktury produkcji

Możemy teraz przejść do omówienia jednego z kluczowych zagadnień w teorii

cyklu koniunkturalnego szkoły austriackiej. Koncepcja kapitału i struktury produkcji jest

być może najbardziej oryginalnym i wartościowym wkładem szkoły austriackiej w myśl

ekonomiczną76

. W najbardziej zwięzłej i treściwej formie przedstawił ją Mark Skousen,

który scharakteryzował podejście austriaków jako polegające na „przedstawieniu rynku

jako długiej serii procesów produkcji, które znajdują się na różnych stopniach

74

Zobacz: A. Sieroń, Klasyfikacja efektu Cantillona, Ekonomia – Wrocław Economic Review 21/4 (2015) 75

M. Skousen, Struktura produkcji Giełda, kapitał, konsumpcja, Fijor Publishing, Warszawa 2011, s. 317 76

Należy zaznaczyć, że podejście „sekwencyjne” było rozwijane przez ekonomistów wielu różnych szkół

kontynentalnych. Zobacz: Ibid., s. 53-82.

23

ukończenia”77

. Jest to podejście dużo bardziej skomplikowane od popularnej teorii

neoklasycznej, dzielącej rynek na dobra konsumpcyjne i produkcyjne, które dopełniają się

w bezczasowej strukturze horyzontalnej. Austriacy bardzo mocno podkreślają wertykalny

charakter struktury gospodarczej, a dobra ekonomiczne umieszczają zgodnie z rzędami78

jakie zajmują w czasowej strukturze produkcji. Jest to w istocie przeniesienie analizy

mikroekonomicznej na grunt makroekonomiczny.

Zanim jednak przejdziemy do omówienia struktury produkcji, należy sprecyzować

co właściwie austriacy rozumieją przez kapitał i jak odróżnia to ich szkołę od podejścia

głównego nurtu. W makroekonomicznym podejściu neoklasycznym kapitał

charakteryzowany jest jako strumień wydatków inwestycyjnych na dobra i usługi w danym

okresie79

. Podejście austriackie przyjmuje koncepcję mikroekonomiczną, charakteryzującą

kapitał jako ogólny zasób dóbr kapitałowych dostępnych w społeczeństwie i przenosi go

na grunt makroekonomii80

. Powodem tego jest chęć uniknięcia nadmiernej agregacji

analizowanych zjawisk. Jak przekonują austriacy, agregacja wydatków inwestycyjnych

przeznaczanych na heterogeniczne dobra kapitałowe prowadzi do znacznego uproszczenia

i niekompletności analizy, co widać zwłaszcza w przypadku kłopotów, jakie neoklasycy

napotykają przy próbach wytłumaczenia zjawiska cykli koniunkturalnych81

.

Dobra kapitałowe są natomiast jednym z czynników produkcji, które służą do

produkcji dóbr pierwszego rzędu. Są to po prostu dobra wyższych rzędów produkcyjnych,

które tworzą stadia struktury produkcji82

. W istocie, możemy dobra kapitałowe postrzegać

jako nagromadzony w nich czas i pracę, które zwiększają ogólną produktywność. Wśród

dóbr kapitałowych często wyróżnia się dobra kapitałowe trwałe i obrotowe. Również

austriacy stosują to rozróżnienie, choć niektórzy uznają je za nieprecyzyjne83

. Wszystkie

dobra kapitałowe wymagają wydatków inwestycyjnych na każdym etapie struktury

produkcji.

Warunkiem koniecznym powstania dóbr kapitałowych są inwestycje, które są

możliwe dzięki wcześniejszym oszczędnościom84

. Nie należy rozumieć tych dwóch

77

M. Skousen, Struktura produkcji…, s. 174. 78

Na temat rzędów dóbr ekonomicznych patrz rozdział 2.3. 79

R. Milewski, E, Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015,

s. 235. 80

L. A. Hahn, Common Sense Economics, Abelard-Schumann Limited, Norwich, 1956, s. 26. 81

Neoklasycy nie stworzyli teorii będącej w stanie wytłumaczyć różnic dynamikę cen na różnych etapach

struktury produkcji. 82

J. Huerta de Soto, Money, Bank Credit, and Economic Cycles, Ludwig von Mises Institute, Auburn,

Alabama, 2006, s. 272. 83

M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku…, t. 2, s. 211. 84

R. W. Garrison, Time and Money, Taylor & Francis e-Library, 2002, s. 25.

24

kategorii w sensie stricte pieniężnym. W prymitywnej gospodarce bez instytucji pieniądza

również będziemy mieli do czynienia z formowaniem się kapitału. Oszczędności to po

prostu konsumpcja odłożona w czasie. Powstałe dzięki oszczędnościom dobra kapitałowe,

pozwalają na większą produktywność w przyszłych okresach i zwiększenie konsumpcji.

Objawia się tutaj działanie prawa preferencji czasowej- dzisiejsze dobrowolne

„wyrzeczenia” muszą być wynagrodzone większą konsumpcją w przyszłości.

Austriacy często stosują pojęcie „okrężności” procesów produkcji, które odnosi się

do produktywności struktury produkcji. Jego twórcą, jak również twórcą austriackiej teorii

kapitału w ogóle jest Bohm-Bawerk. W swojej analizie przekonuje, że im bardziej okrężne

metody produkcji, tym większa ich produktywność85

. Sama „okrężność” jest jednak

pojęciem dość niefortunnym i od zawsze wzbudzała kontrowersje86

. Bohm-Bawerk zwraca

uwagę na znaczenie dóbr kapitałowych w procesie produkcji, które pozwalają na większą

ogólną produktywność. Okrężność rozumiana jest tutaj jako metody pozwalające na

zwiększenie wydajności produkcji poprzez wydłużenie struktury produkcji, a zatem czasu

jaki mija od pierwszego do końcowego etapu przedsięwzięcia. Metody okrężne stosowane

są na różnych etapach produkcji, a ich znaczenie w zwiększaniu ogólnej produktywności

można porównać do podziału pracy. Podział pracy pojedynczej osoby na wiele etapów

realizowanych przez różnych ludzi pozwala na zwiększenie wydajności. Podobnie okrężne

metody produkcji polegają na podziale produkcji na etapy, które realizowane oddzielnie

dają ogólnie większą produktywność. Powstanie dodatkowych etapów związane jest

jednak z produkcją pośrednio tylko związaną z zaspokajaniem potrzeb87

. Oprócz tego,

niektóre potrzeby mogą być zaspokojone tylko przy wykorzystaniu metod okrężnych, co

bezpośrednio związane jest z zastosowaniem zaawansowanych dóbr kapitałowych.

Najprostszym przykładem stosowania metod okrężnych jest zastosowanie

maszyn88

. Pracownicy wyposażeni w maszyny produkują na różnych etapach produkcji.

Swoją pracę poświęcają nie bezpośrednio produkcji dobra konsumpcyjnego, ale dobra

pośredniego, które będzie użyte na niższym etapie produkcji. Pomimo tego, że maszyny

pozwalają na szybszą i bardziej produktywną produkcję, cały proces trwa dużo dłużej.

Jego początkiem nie jest praca wykonywana przez pracownika, ale praca związana z

powstaniem samej maszyny. W tym sensie proces jest bardziej okrężny.

85

E. von Bohm-Bawerk, The Postivie Theory of…, s. 17. 86

R. W. Garrison, Austrian Capital Theory: The Early Controversies, [online]

https://www.auburn.edu/~garriro/d1bohm.htm [dostęp 22.05.2016]. 87

Ibid., s. 19. 88

L. A. Hahn, Common Sense…, s. 30.

25

Nie należy okrężności procesów produkcyjnych mylić z kapitałochłonnością. Jak

wskazuje Lachmann, analiza Bohm-Bawerka dotyczy sytuacji, w której zwiększone

nakłady kapitałowe nie powodują pojawienia się prawa malejących przychodów89

.

Kluczem do zrozumienia tego zagadnienia jest heterogeniczność dóbr kapitałowych oraz

różnorodność poszczególnych etapów produkcji. Nakłady jednolitych dóbr kapitałowych,

przy innych czynnikach niezmienionych, powodują spadek krańcowej produktywności.

Nowe, bardziej okrężne etapy produkcji pozwalają na „drastyczne” zwiększenie

wydajności produkcji, co dokonuje się poprzez pogłębienie struktury kapitałowej90

, czym

zajmiemy się później. Należy dodać, że większa wydajność okrężnych procesów

produkcyjnych jest wnioskiem wypływającym z analizy empirycznej i nie ma

bezpośredniego związku z aksjomatem działania91

.

Duże znaczenie w analizie austriaków zajmuje postęp techniczny, chociaż i tutaj

pojawia się różnica w podejściu ASE i głównego nurtu92

. Ekonomiści głównego nurtu

podkreślają kluczowe znaczenie stopnia zaawansowania technologicznego w rozwoju

gospodarczym; w tradycji „angloamerykańskiej” przyjmuje się, że aktualny kształt

struktury produkcji jest podyktowany stanem wiedzy technicznej. Tym samym panuje

przekonanie, że to poziom zaawansowania wiedzy technicznej jest czynnikiem

ograniczającym wzrost gospodarczy. Austriacy przyjmują z kolei, że zastosowanie

nowocześniejszych metod produkcji jest przede wszystkim ograniczone nakładami

inwestycyjnymi, a posiadanie odpowiedniej wiedzy technicznej na temat metod produkcji

nie oznacza jeszcze, że zostaną one wykorzystane. Do wykorzystania konkretnych metod

potrzebne są odpowiednie nakłady kapitałowe.93

Wiedza techniczna to po prostu wiedza

dotycząca łączenia i zaangażowania czynników wytwórczych w procesie produkcji. Co za

tym idzie, postęp techniczny może powodować reorganizacje i zmiany w strukturze

kapitałowej.

Na rysunku 1. mamy przedstawioną przykładową strukturę produkcji w gospodarce

znajdującej się w stanie równowagi. Struktura składa się z 5 etapów. Kolejne etapy

ponumerowane są zgodnie z odległością od wydatków konsumpcyjnych. Zanim zostaną

wyprodukowane dobra konsumpcyjne, konieczne są przedsięwzięcia na wszystkich

przedstawionych etapach struktury. Im wyższy etap produkcji, tym mniej przetworzone

89

L. M. Lachmann, Capital and Its Structure, Sheed Andrews and McMeel, Inc. Subsidiary of Universla

Press Syndicate, Kansas City, 1978, s. 82. 90

Ibid. 91

E. von Bohm-Bawerk, The Postivie Theory of…, s. 20. 92

F. A. Hayek, The Pure Theory…, s. 48. 93

Ibid., s. 72.

26

dobra i mniejsza ich wartość. Dobra przemieszczają się w dół struktury produkcji aż dotrą

do konsumentów. Wartość dóbr pośrednich imputowana jest w górę struktury produkcji94

.

Rysunek 1. Przykładowa struktura produkcji

Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Huerta de Soto, Money, Bank Credit, and Economic Cycles,

Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama, 2006, s. 293.

Takie przedstawienie struktury produkcji ma dwie zalety95

. Rozpiętość pozioma

pozwala na pokazanie wartości pieniężnej każdego z etapów (im szerszy etap, tym większa

jego wartość). Rozpiętość pionowa z kolei pozwala na pokazanie czasu w jakim odbywa

się produkcja- od surowców, przez kolejne etapy kapitałowe, do gotowych dóbr

konsumpcyjnych.

Całkowite wydatki w gospodarce wynoszą 370 j.p., z czego 100 j.p. odpowiada

wydatkom na dobra konsumpcyjne, a 270 j.p. wydawane jest na etapach pośrednich. 200

j.p. i 70 j.p. z etapów pośrednich to popyt na dobra teraźniejsze odpowiednio właścicieli

dóbr kapitałowych i pierwotnych czynników produkcji. Istnieją dwie możliwości

94

G. Callahan, Economics for Real People, 2nd edition, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama, 2004

s. 126. 95

R. W. Garrison, Austrian Macroeconomics: A Diagrammatical Exposition, Institute for Humane Studies,

Menlo Park, California, 1978, s. 5.

27

interpretacji etapów pośrednich. Każdy z etapów możemy postrzegać jako jeden rok z

pięcioletniego okresu produkcji dobra finalnego lub jako jednocześnie zachodzące w

gospodarce procesy produkcji. To drugie podejście przypomina sposób interpretacji

piramidy wieku, obrazującej wymianę pokoleniową.

Zwróćmy uwagę, że w naszym przykładzie całkowite wydatki konsumpcyjne

stanowią ok. 33% wszystkich wydatków w gospodarce w danym okresie. Z tego powodu

austriacy odrzucają wskaźnik PKB (obejmujący wydatki konsumpcyjne i inwestycje

brutto) jako miarę wielkości gospodarki. Dużo dokładniejszym miernikiem np. w

warunkach polskich jest wielkość produkcji globalnej, która, według przyjętej przez GUS

metodologii, obejmuje również wydatki pośrednie.96

I tak PKB Polski stanowi 50,03%,

produkcji globalnej kraju, z czego 39,13% to wydatki konsumpcyjne, a 10,87% to

inwestycje brutto97

. Natomiast sam Produkt Krajowy Brutto, stanowi wartość brutto

jedynie z nazwy98

. Wielkość inwestycji brana pod uwagę w obliczaniu miernika PKB

dotyczy amortyzacji środków trwałych i przedsięwzięć wydłużających strukturę

kapitałową. Dla zobrazowania całej aktywności gospodarczej w danym okresie, kluczowe

staje się uwzględnianie również wydatków na etapach pośrednich, które przeznaczane są

na kapitał obrotowy i produkty nieukończone, a które mają miejsce niezależnie od siebie w

różnych kanałach gospodarki. Zatem w naszym przykładzie faktyczne inwestycje brutto

wynoszą 200 j.p. i stanowią ok. 66% łącznych wydatków w gospodarce w danym okresie.

Inwestycje dokonywane są przez kapitalistów na poszczególnych etapach struktury

produkcji. Jak przekonują austriacy, znacząca przewaga wydatków inwestycyjnych nad

wydatkami konsumpcyjnymi jest cechą charakterystyczną rozwiniętych gospodarek

kapitalistycznych99

.

Struktura produkcji ma kilka charakterystycznych cech, które wymagają

omówienia. Po pierwsze, należy zauważyć że na każdym z etapów pojawiają się wydatki

składające się na dochody czynników wytwórczych, czyli pracy, ziemi i kapitału. Płace i

renty (dochody czynników pierwotnych) zobrazowane są jako transfer „w dół”100

struktury

produkcji (łącznie 70 j.p.), natomiast odsetki (dochody czynników wtórnych)

96

Zobacz: GUS, Rachunki kwartalne produktu krajowego brutto w latach 2009-2014, Warszawa, Marzec

2015, s. 16-17. Wymienione w publikacji elementy wliczane w zużycie pośrednie oraz amortyzacja środków

trwałych zawarta w inwestycjach brutto zdają się odpowiadać wydatkom pośrednim z terminologii ASE. 97

Obliczenia własne na podstawie: Ibid., s. 52. 98

Zobacz: G. Reisman, Keynesowskie PKB postawione na głowie, [online]

http://mises.pl/blog/2012/08/01/reisman-keynesowskie-pkb-postawione-na-glowie-oszczednosci-a-nie-

konsumpcja-jako-glowne-zrodlo-wydatkow/ [dostęp 19.04.2016]. 99

M. Skousen, Struktura produkcji…, s. 226. 100

W dół etapów pośrednich, czyli w górę na rysunku 1.

28

transferowane są „na prawo” i dopiero „na górze” struktury sumują się (łącznie 30 j.p.).

Dochody czynników wytwórczych muszą być równe finalnym wydatkom konsumpcyjnym,

ponieważ źródłem dochodów mogą być tylko wydatki101

. Ostatecznie wszystkie dochody

odnotowywane w gospodarce są dochodami czynników pierwotnych. (Odsetki to po prostu

wynagrodzenie pracy kapitalistów, którzy zyskownie alokują kapitał. Tym samym

nieuzasadnione jest określanie kapitału, jako „samopomnażającej się wartości”)102

.

Po drugie, zwróćmy uwagę, że poza dochodami czynników wytwórczych, na

każdym z etapów największa część wydatków jest reinwestowana celem podtrzymania

struktury produkcji i zapewnienia środków pieniężnych kapitalistom na etapie

wcześniejszym. Na każdym etapie wydatki te ponoszone są niezależnie od siebie103

i

obrazują zupełnie oddzielne rodzaje aktywności gospodarczej. Wydatki te pokrywają

również deprecjację dóbr kapitałowych na danym etapie.

Jednym z najczęściej podnoszonych zarzutów wobec teorii struktury produkcji

ASE jest rzekome „podwójne liczenie” wydatków w aktywności gospodarczej104

.

Austriacy wskazują jednak, że krytyka ta jest nieuzasadniona. Ekonomiści głównego nurtu

zbyt entuzjastycznie przyjmują wąskie założenia rachunkowości, które świetnie nadają się

do zastosowania w skali przedsiębiorstwa, ale tracą na przydatności w skali całej

gospodarki z działającymi niezależnie (w czasie i przestrzeni) podmiotami.

Po trzecie, nawet w wypadku tak skonstruowanej struktury produkcji mamy do

czynienia z pewną agregacją. Nie jest ona jednak posunięta aż tak daleko, jak w przypadku

analizy neoklasycznej, która łączy całą aktywność produkcyjną w jeden etap,

poprzedzający konsumpcję. Ponadto, sama liczba etapów jest całkowicie arbitralna i służy

jedynie ułatwieniu analizy. W ostatnim okresie na popularności zyskuje czteroetapowa

koncepcja zagregowanej struktury produkcji autorstwa Marka Skousena105

, dzieląca

gospodarkę na etapy pośrednie: surowców, produkcji, dystrybucji i konsumpcji. Z

powodzeniem jest ona wykorzystywana do badań empirycznych na podstawie danych

statystyki masowej typu input-output.

Po czwarte, na każdym z etapów używane są mniej lub bardziej specyficzne

czynniki, o czym wspominaliśmy w poprzednim rozdziale. Generalnie jednak, im dalsza

101

M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku…, t. 2, s. 25. 102

I. M. Kirzner, Essays on Capital and Interest: An Austrian Perspective, [online]

http://www.libertarianismo.org/livros/Israel%20Kirzner%20-%20Essays%20On%20Capital.pdf [dostęp

19.04. 2016], s. 50. 103

Choć musimy pamiętać, że istnienie struktury podyktowane jest produkcją dóbr konsumpcyjnych na

pierwszym etapie, co stanowi ostateczny cel wszelkiej działalności gospodarczej. 104

G. Reisman, Capitalism A Treatise on Economics, Jameson Books, Ottawa, Illinois, 1990, s. 46. 105

M. Skousen, Logika ekonomii, Fijor Publishing, Warszawa, 2015, s. 385.

29

odległość etapu od konsumpcji, tym bardziej specyficzne czynniki znajdują tam

zastosowanie106

. Im bardziej specyficzny czynnik, tym większy będzie koszt alternatywny

jego drugiego najbardziej opłacalnego zastosowania107

. Dotyczy to zarówno czynników

pierwotnych, jak i wtórnych.

Po piąte, stopa procentowa decydująca o wysokości odsetek otrzymywanych przez

kapitalistów jest równa w całej strukturze108

. Dzieje się tak, ponieważ w naszym modelu

struktury produkcji gospodarka znajduje się w równowadze. Przedsięwzięcia bardziej

zyskowne, niż te podyktowane stopą równowagi, przyciągnęłyby kapitalistów z innych

etapów o niższej stopie zwrotu, co zrównoważyłoby stopę procentową. Z odwrotną

sytuacją mielibyśmy do czynienia w przypadku niższej stopy zwrotu na danym etapie, co

spowodowałoby odpływ kapitału z tego etapu.

3.3. Rynek czasowy i oszczędności

Zagregowana w całym społeczeństwie wielkość oszczędności determinuje

rzeczywistą stopę procentową109

. Austriacy również tutaj różnią się w swoim podejściu od

ekonomistów głównego nurtu, którzy stopę procentową rozpatrują w wąskim znaczeniu

rynku pieniężnego110

. Fundamenty analizy stopy procentowej i zysku z kapitału położone

zostały przez Bohm-Bawerka, w jego błyskotliwej teorii kapitału111

. Nie tylko w sposób

spójny i kompleksowy tłumaczy ona zjawisko stopy procentowej, wynikającej z

indywidualnych preferencji czasowych uczestników rynku, ale rozdziela jej składniki

związane z czystym zyskiem z wykorzystania kapitału, zyskiem przedsiębiorcy i premią za

ryzyko112

. Szczególnie silnie czerpią z analizy Bohm-Bawerka Mises i Rothbard, którym

zawdzięczamy sformalizowaną koncepcję rynku czasowego, według której stopa

procentowa jest zjawiskiem obejmującym całą gospodarkę.

Rysunek 2. przedstawia kształtowanie się rynkowej stopy procentowej w

warunkach przedstawionych strukturą produkcji w poprzednim rozdziale. Popyt jest

106

Jest to spowodowane istotą okrężności dłuższych procesów produkcyjnych. 107

P. Lewin, Capital in Disequilibrium The Role of Capital in a Changing World, 2nd edition, Ludwig von

Mises Institute, Auburn Alabama, 2011, s. 159. 108

R. von Strigl, Capital & Production, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama, 2000, s. 58. 109

M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku…, t. 2, s. 63. 110

W istocie, austriacy postrzegają również krańcową efektywność kapitału jako część rynkowej stopy

procentowej. Jest to zgodne z teorią kapitału Bohm-Bawerka. Zobacz: R. P. Murphy, Why Do Capitalists

Earn Interest Income?, [online] https://mises.org/library/why-do-capitalists-earn-interest-income [dostęp

19.04.2016]. 111

Zobacz: E. von Bohm-Bawerk, The Positive Theory of… Klasyczny traktat Bohm-Bawerka do dziś jest

aktualny i poza niejasną koncepcją „średniego okresu produkcji” nie zawiera błędów teoretycznych. 112

Ibid., s. 309.

30

wynikiem działania uczestników zgłaszających zapotrzebowanie na dobra teraźniejsze, co

wiąże się z dostarczaniem podaży dóbr przyszłych. Podaż reprezentowana jest przez

uczestników dostarczających dobra teraźniejsze w zamian za dobra przyszłe. Popyt i podaż

wyznaczane są przez indywidualne preferencje czasowe wszystkich uczestników rynku113

.

Rysunek 2. Rynek czasowy według właścicieli czynników produkcji

Źródło: P. Newman, Rothbard’s Time Market and The Demand for Present Goods, The Quarterly Journal of

Austrian Economics, Spring 2014, s. 53.

Mamy tutaj do czynienia z poglądowym przedstawieniem teorii czystej stopy

procentowej. Popyt na dobra dzisiejsze to popyt ze strony tych uczestników, którzy

preferują dobra dzisiejsze nad dobra przyszłe. Będą to nie tylko kredytobiorcy i

pożyczkobiorcy na rynku pieniężnym, ale również dostarczyciele czynników

wytwórczych. Czynniki wytwórcze to nic innego jak środki służące do produkcji dóbr

przyszłych114

. Oznacza to, że zgodnie z prawem preferencji czasowej muszą być one w

danym momencie warte mniej, niż ich produkt. Zatrudnienie czynników (w tym czynnika

pracy) to po prostu specyficzny przykład transakcji na rynku czasowym. Pracownicy i

„wypożyczający” właściciele ziemi i kapitału angażują się w strukturę produkcji preferując

natychmiastowe wynagrodzenie (mają wysokie preferencje czasowe lub przynajmniej

wyższe niż dostarczyciele dóbr teraźniejszych). Zrzekają się tym samym swojego „owocu

pracy” lub odsetek, czyli oferują podaż dóbr przyszłych będącą wynagrodzeniem za dobra

teraźniejsze. Dlatego w terminologii ASE bardzo często stosowane jest pojęcie

zdyskontowanej wartości czynników wytwórczych, które stosowane jest celem analizy

wynagrodzeń otrzymywanych w gospodarce. Teorie wyzysku Marksa i innych „badaczy”

113

M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku…, t. 2, s. 72. 114

L. von Mises, Human Action…, s. 521.

31

socjalistycznych tracą zatem na znaczeniu. W istocie, pozbawienie prawa do dóbr

przyszłych ze strony osób oferujących dobra teraźniejsze, dużo adekwatnej obrazowałoby

wyzysk115

. Na to właśnie wskazywał Bohm-Bawerk, kiedy opisywał zjawisko odsetek.

Odsetki są zawsze związane z istnieniem preferencji czasowej i wynagrodzeniem za

oszczędności (czyli za wstrzymanie się od konsumpcji, vide od wykorzystania dóbr

teraźniejszych). Zasadniczym zjawiskiem towarzyszącym udostępnieniu dóbr

teraźniejszych jest różnica w dostępności tych samych dóbr w czasie i przestrzeni, co

nagradzane jest właśnie odsetkami116

.

Sama krzywa popytu na dobra teraźniejsze jest malejąca. Im mniejsza stopa

procentowa, tym bardziej opłacalny jest natychmiastowy przychód, niż przychód odłożony

w czasie powiększony o niewielkie odsetki. W sytuacji niskich stóp procentowych,

preferowany przez społeczeństwo będzie wynajem własnych czynników wytwórczych, jak

również chętniej zaciągane będą kredyty i pożyczki. Zagregowaną krzywą popytu tworzą

uczestnicy zgłaszający popyt na „fundusz wyżywieniowy”117

oraz uczestnicy zgłaszający

popyt na kredyty i pożyczki. Popyt tych pierwszych jest znacznie większy oraz mniej

elastyczny, co przekłada się na ogólną mniejszą elastyczność krzywej popytu na

oszczędności, niż krzywej podaży118

.

Z odwrotną sytuacją mamy do czynienia w przypadku krzywej podaży

oszczędności. Obrazuje ona jednocześnie popyt na dobra przyszłe, co zgodne jest prawem

preferencji czasowej. Dobra teraźniejsze zostaną dostarczone na rynek tylko, gdy będzie z

tym związane wynagrodzenie w postaci dóbr przyszłych o większej wartości. Podobnie jak

w przypadku krzywej popytu również krzywą podaży należy rozpatrywać jako zjawisko

obejmujące całą gospodarkę, a nie tylko rynek pieniężny. Kapitaliści zajmujący się

bezpośrednim dostarczaniem dóbr teraźniejszych dla czynników wytwórczych będą

dostarczali zdecydowanie większą podaż, niż ci działający na rynku kredytowym. W

istocie, rola tych pierwszych polega na podtrzymywaniu struktury produkcji i, co za tym

idzie, poziomu życia społeczeństwa119

.

Krzywa podaży oszczędności będzie oczywiście rosnąca. Im wyższa stopa

procentowa, tym bardziej opłacalne staje się oszczędzanie (większa konsumpcja w

115

Koniecznie zobacz drugi akapit w: E. von Bohm-Bawerk, The Positive Theory of…, s. 338. Jest to jedna z

najbardziej zwięzłych i celnych krytyk teorii Marksa. 116

Ibid., s. 295. 117

Kategoria wprowadzona przez Bohm-Bawerka, stosowana również przez Misesa. Na potrzeby naszej

analizy wystarczy przyjąć, że są to inwestycje brutto w strukturze produkcji. 118

P. Newman, Rothbard’s Time Market and The Demand for Present Goods, The Quarterly Journal of

Austrian Economics, Spring 2014, s. 53. 119

L. von Mises, Human Action…, s. 484.

32

przyszłości w zamian za mniejszą konsumpcję teraz). Według austriaków, krzywa podaży

będzie wykazywać się większą elastycznością, niż krzywa popytu, chociaż również będzie

mocno nieelastyczna120

.

Należy zaznaczyć, że popyt i podaż oszczędności w ujęciu austriaków to dwie

strony tego samego medalu121

. Obydwa zjawiska można sprowadzić do czystych

preferencji czasowych poszczególnych uczestników rynku, które zagregowane wyznaczają

proporcje między konsumpcją a oszczędnościami i, co za tym idzie, stopę procentową

równowagi. Jak przekonamy się w dalszej części analizy, ma ona zasadnicze znaczenie dla

koordynacji międzyokresowych działań podejmowanych w strukturze produkcji i stanowi

trzon teorii Misesa-Hayeka.

3.4. Pogłębienie struktury produkcji i zmiana stanu równowagi

Powyższe rozważania dotyczące struktury produkcji oraz podaży oszczędności

związane były ze stanem równowagi gospodarki działającej jednostajnie. Jak jednak

zaznaczaliśmy w rozdziale 1. rynek ze swej natury jest dynamiczny. Zajmiemy się teraz

przekształceniami zachodzącymi w strukturze produkcji wynikającymi ze zmian w podaży

oszczędności.

Na rysunku 3. mamy przedstawioną pogłębioną strukturę produkcji. Austriacy

używają pojęcia pogłębienia/wydłużenia struktury produkcji w odniesieniu do

przekształceń gospodarczych, powodujących powstanie bardziej kapitałochłonnej struktury

produkcji.

Nowa struktura produkcji różni się od tej na rysunku 1. Większe oszczędności

pozwalają na dłuższe oczekiwanie przed powstaniem ostatecznych dóbr konsumpcyjnych i

na utrzymanie większej ilości etapów pośrednich (dłuższej struktury produkcji). Skutkiem

jest większa produktywność gospodarki, przejawiająca się zwiększoną ilością i jakością

produkowanych dóbr konsumpcyjnych122

.

Zmianie uległa nie tylko długość struktury, ale również szerokość poszczególnych

etapów. Trzy etapy najbliższe konsumpcji etapy uległy zwężeniu (wartość wydatków na

etapach zmniejszyła się), podczas gdy dwa pozostałe zostały poszerzone (wartość

wydatków na etapach zwiększyła się). Pojawiły się również dwa nowe etapy pośrednie.

Proces ten był możliwy dzięki zwiększeniu oszczędności netto o 25 j.p.

120

P. Newman, Rothbard’s Time Market…, s. 53. 121

L. von Mises, Human Action…, s. 521. 122

J. Huerta de Soto, Money, Bank Credit…, s. 329.

33

Rysunek 3. Pogłębiona struktura produkcji

Źródło: Opracowanie własne na podstawie J. Huerta de Soto, Money, Bank Credit, and Economic Cycles,

Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama, 2006, s. 334.

Musiało zatem dojść do zmniejszenia konsumpcji. Rzeczywiście, ostateczne

wydatki konsumpcyjne wynoszą teraz 75 j.p. (spadek o 25 j.p.). Zwiększyły się jednak

wydatki pośrednie, które wynoszą teraz łącznie 295 j.p. (wzrost o 25 j.p.), z czego 225 j.p.

i 70 j.p. to popyt na dobra teraźniejsze ze strony odpowiednio właścicieli dóbr

kapitałowych i właścicieli czynników pierwotnych123

. Zwróćmy uwagę, że wbrew teoriom

keynesistowskim, oszczędności netto nie „wypływają” z gospodarki, a zasilają jej etapy

pośrednie, prowadząc do zwiększonej produkcji. Widzimy ponadto, że wydatki pośrednie

stanowią dużo większą część ogólnej aktywności gospodarczej, niż same wydatki

konsumpcyjne124

.

123

Na temat wyliczania odpowiednich proporcji wydatków na poszczególnych etapach w zależności od

wysokości stopy procentowej i podaży oszczędności zobacz: R. Fillieule, A Formal Model in Hayekian

Macroeconomics, The Quarterly Journal of Austrian Economics, Autumn 2007. 124

Dotyczy to nie tylko naszego rysunku. Mark Skousen posługując się makroekonomicznymi danymi typu

input-output dla gospodarki amerykańskiej wykazał, że dla roku 2012 faktyczne wydatki w gospodarce USA

były ponad dwukrotnie wyższe, niż PKB oraz ponad trzykrotnie wyższe niż wydatki konsumpcyjne. Zobacz:

M. Skousen, Logika ekonomii…, rozdział 15. i inne traktujące o strukturze produkcji.

34

Jak widać łączny popyt na dobra teraźniejsze ze strony właścicieli czynników

pierwotnych nie uległ zmianie w kategoriach nominalnych, przy czym wzrost oszczędności

powoduje wzrost wielkości produkcji. Naturalnie prowadzi to do deflacji cenowej na

etapie dóbr konsumpcyjnych. W tak przedstawionej gospodarce progresywnej następuje

realna poprawa sytuacji majątkowej właścicieli pierwotnych czynników produkcji125

. Nie

wszyscy jednak zyskują od razu. Przedsiębiorcy prowadzący działalność na etapach

najbliższych konsumpcji początkowo ponoszą straty lub odnotowują zmniejszenie zysków

księgowych, co jest wynikiem mniejszego popytu i nowych preferencji czasowych

społeczeństwa. Dotyczy to w szczególności bezpośredniego etapu konsumpcji.

Straty są jednak sygnałem dla przedsiębiorców do zaprzestania inwestowania w

niedochodowe działalności. W tym samym czasie na dalszych etapach nadal osiągane są

znaczące zyski. Dlatego możemy zaobserwować niemal podwojenie wielkości inwestycji

na etapie piątym (z 18 do 31,71 j.p.). Jest to spowodowane przenoszeniem działalności

przedsiębiorców z etapów bliższych konsumpcji, gdzie notowali oni straty.

Oprócz tego ulepszenia kapitałowe na etapach najdalszych konsumpcji powodują

ogólnogospodarczą obniżkę kosztów produkcji. Stanie się to jednak dopiero po upływnie

pewnego czasu i będzie ostatecznym efektem zwiększonych oszczędności. Zagadnienie to

łączy się z rolą jaką w strukturze produkcji pełni postęp technologiczny. Wydatki na

etapach najdalszych od konsumpcji przeznaczane są na inwestycje w metody okrężne, w

tym na badania i rozwój126

. Należy zaznaczyć, że wzrost oszczędności nie może być

jednorazowy, a społeczeństwo musi być zdecydowane na permanentne oszczędzanie

większej części otrzymywanych dochodów.

Wydatki w strukturze produkcji dążą do nowej równowagi. Relatywne różnice

między wartościami wydatków na kolejnych etapach muszą być równe, ze względu na

poszukiwanie przez przedsiębiorców najwyższej stopy zwrotu. Jak wspominaliśmy przy

okazji naszej pierwotnej struktury produkcji, wszelkie odchylenia od stopy procentowej

będą niwelowane- mówiąc kolokwialnie, „rynek nie znosi próżni”. Nowa stopa

procentowa spowodowana zwiększeniem oszczędności netto zmniejszyła się z 10% do

1,7%. Nastąpiło przesunięcie krzywej podaży oszczędności w prawo.

W powyższym przykładzie przyjmujemy, że wzrost dobrowolnych oszczędności

był wynikiem zmniejszenia popytu na dobra teraźniejsze jedynie ze strony kapitalistów. W

praktyce możemy mieć do czynienia ze spadkiem wydatków na dobra teraźniejsze również

125

M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku…, t. 2, s. 254. 126

M. Skousen, Struktura produkcji…, s. 281.

35

ze strony właścicieli czynników pierwotnych. Zmieniło by to jedynie dystrybucję ogólnego

dochodu w strukturze produkcji, jednak nie miałoby wpływu na naszą analizę. Wzrost

dobrowolnych oszczędności zawsze prowadzi do pogłębienia struktury produkcji127

.

Stosunkowo niedawno założenia austriackiego modelu struktury produkcji

związane ze wzrostem oszczędności stały się przedmiotem debaty akademickiej. Jak

wskazuje Machaj128

, kluczowe dla pogłębiania struktury produkcji okazują się nie niskie

stopy procentowe, a zwiększona kwota oszczędności w wymiarze pieniężnym. W istocie,

gdyby wyizolować wpływ niskich stóp procentowych, okazałoby się, że prowadzą one do

zmniejszania liczby etapów pośrednich129

. Ponieważ jednak ich spadek wynika zawsze ze

wzrostu oszczędności (pomijamy na razie kredyt fiducjarny), to dochodzi do pogłębienia

struktury produkcji.

Krytykę standardowego modelu szkoły austriackiej przeprowadza również

Hulsmann130

. Wychodzi on ze słusznego założenia, że model austriacki poświęca dużą

uwagę ogólnej podaży oszczędności. Zauważa jednak, że prawie zupełnie pomija się w

nim rolę popytu na oszczędności, który może wynikać np. z napływu imigrantów, wzrostu

skłonności do pracy itp.131

. Hulsmann zdaje się jednak przeoczać kluczowe założenie

koncepcji rynku czasowego tj. podaż i popyt na oszczędności są zjawiskami bezpośrednio

ze sobą związanymi. Nie może dojść do nagłego zwiększenia popytu na dobra teraźniejsze,

bez jednoczesnego spadku popytu na dobra przyszłe (spadku podaży oszczędności).

Niemniej jednak artykuł Hulsmanna zawiera wiele ciekawych rozważań teoretycznych,

spójnie wpisujących się w analizę szkoły austriackiej.

Podsumowując, w powyższym rozdziale rozwinęliśmy koncepcję teorii kapitału i

struktury produkcji. Nasze rozważania przedstawione zostały na przykładzie gospodarki

stacjonarnej oraz rozwijającej się. Przedstawiona w rozdziale koncepcja rynku czasowego

pozwala na lepsze zrozumienie koordynującej roli stóp procentowych, co stanowi trzon

teorii cyklu koniunkturalnego Misesa-Hayeka. W następnym rozdziale zajmiemy się

dorobkiem teoretycznym Misesa w tej dziedzinie.

127

J. Huerta de Soto, Money, Bank Credit…, s. 315. 128

M. Machaj, System pieniężny i stabilność makroekonomiczna, [online]

http://mises.pl/blog/2012/02/05/machaj-system-pieniezny-i-stabilnosc-makroekonomiczna/#_ftn1 [dostęp

19.04.2015]. 129

R. Fillieule, A Formal Model in Hayekian Macroeconomics…, s. 202. 130

Zobacz: J. G. Hulsmann, Structure of Production, [online]

http://www.guidohulsmann.com/pdf/Structure_Production_Reconsidered.pdf [dostęp 19.04.2015]. 131

Ibid., s. 13.

36

Rozdział 4. Dorobek Misesa w teorii cyklu koniunkturalnego

4.1. Wpływ Bohm-Bawerka i Wicksella na teorię cyklu koniunkturalnego Misesa

Ludwig von Mises jako pierwszy ekonomista szkoły austriackiej przedstawił

główne założenia teorii cyklu koniunkturalnego oparte na teorii heterogenicznych zasobów

kapitałowych w gospodarce. Ekstensywnie wykorzystywał dorobek teoretyczny swojego

nauczyciela, Bohm-Bawerka, który pod koniec życia zdawał się samemu dostrzegać

zależności koniunkturalne, którymi później zajmował się Mises132

. Bohm-Bawerk jako

twórca teorii czystej stopy procentowej był na prostej drodze do odkrycia głównej

przyczyny występowania wahań koniunkturalnych w gospodarkach kapitalistycznych,

związanych ze sztucznymi zmianami rynkowych stóp procentowych, które nie mają

pokrycia w zmianach poziomu realnych oszczędności społecznych. Sformalizowanie tych

zagadnień przypadło Misesowi i Hayekowi.

Teoria pieniądza i kredytu do dzisiaj jest przez niektórych ekonomistów uważana

za najważniejszy traktat o pieniądzu i kredycie bankowym w historii myśli ekonomicznej.

Przełomowość traktatu Misesa polegała przede wszystkim na kompleksowości z jaką

podszedł do zagadnienia bankowości i pieniądza. Mises przeprowadza ekstensywną

krytykę m.in. ilościowej teorii pieniądza, teorii dotyczących procesów wartościowania, czy

też pomiaru wartości pieniądza. Najważniejszym punktem wyjścia jest jednak rozdział 3.

traktatu, gdzie ma miejsce analiza roli banków kreujących pieniądz. Nie bez powodu to w

traktacie o pieniądzu została po raz pierwszy sformalizowana teoria cyklu

koniunkturalnego. Centralnym zagadnieniem związanym z cyklicznymi wahaniami

koniunkturalnymi uczynił Mises sferę pieniądza, bankowości i stóp procentowych.

Duże znaczenie dla teorii Misesa miały również prace szwedzkiego ekonomisty

Knuta Wicksella. Pomimo przywiązania Wicksella do ilościowej teorii pieniądza133

, jego

teoria naturalnej stopy procentowej została z powodzeniem zaadoptowana i

przeformułowana na potrzeby analizy prowadzonej przez Misesa.

Wicksell zauważył, że zwrot z zainwestowanych w produkcję dóbr kapitałowych

może różnić się od zwrotu jaki można uzyskać inwestując pieniężnie na rynku

kredytowym. Tym samy wprowadził podział na sferę realną oraz pieniężną w gospodarce.

132

R. W. Garrison, Biography of Eugen von Bohm-Bawerk, [online] https://mises.org/library/biography-

eugen-von-b%C3%B6hm-bawerk-1851-1914 [dostęp 19.04. 2016]. 133

R. G. Anderson, Wicksell’s Natural Rate, [online]

https://research.stlouisfed.org/datatrends/pdfs/mt/20050301/cover.pdf [dostęp 19.04.2016].

37

Tak długo jak, stopy procentowe na rynku pieniężnym pozostają poniżej „krańcowej

efektywności kapitału” (stóp procentowych w gospodarce realnej), tak długo

przedsiębiorcy będą pożyczać środki na rynku pieniężnym celem zakupu dóbr

kapitałowych. Zwiększony popyt powoduje wzrost cen dóbr pośrednich134

. W sytuacji

odwrotnej mamy do czynienia z likwidacją mało dochodowych inwestycji i deflacją na

rynku dóbr pośrednich.

Co ciekawe, Wicksell zdawał sobie sprawę, że wahania cenowe nie są uniwersalne

i dotyczą pewnych gałęzi gospodarki bardziej niż innych. W szczególności rozróżniał

działalności w których okres kredytowania był dłuższy i to w tych gałęziach dostrzegał

szczególne zagrożenie fluktuacjami cenowymi, związanymi ze zmianami stóp

procentowych135

. Naturalnie jest to związane z okresem przydatności danego dobra

kapitałowego. Szersze spektrum dyskonta związanego z „dalszymi” okresami używania

dobra prowadzi do większych zmian jego ceny, związanych ze zmianami stopy dyskonta.

Wątek ten podjął również Mises, który już w pierwotnej wersji swojej teorii cyklu

koniunkturalnego dostrzegał, że im dalszy od konsumpcji etap produkcji (co implikuje

dłuższy okres zwrotu i większą kapitałochłonność), tym większe wahania cenowe

związane ze zmianami stóp procentowych136

.

Równowaga w modelu Wicksella występuje, gdy naturalna stopa procentowa

równa się stopie na rynku kredytowym. Występuje wtedy brak skłonności do zmiany

podejmowanych przez przedsiębiorców decyzji gospodarczych. Jak jednak wskazuje sam

Wicksell, taka sytuacja jest czystym konstruktem teoretycznym i w praktyce rzadko ma

miejsce137

. Model Wicksella cierpi jednak na inne nieścisłości. W istocie Wicksell w

sposób niejasny dokonuje opisu czynników determinujących naturalną stopę

procentową138

. Pomimo entuzjastycznego przyjęcia teorii kapitału Bohm-Bawerka, dzieli

zasoby kapitałowe na stałe i „mobilne”. Podczas gdy Bohm-Bawerk skupia się na relacji

między podażą a popytem na dobra teraźniejsze dostarczane przez kapitalistów, Wicksell

stara się zdeterminować relacje zachodzące między popytem na pracę i kapitał, na czym

traci sama analiza.

Analiza sfery pieniężnej wprowadza u Wicksella dodatkowe zamieszanie.

Wprowadzona przez niego dychotomia związana z naturalną i rynkową stopą procentową

134

K. Wicksell, Interest & Prices, Sentry Press, New York, New York, 1962, s. 89. 135

Ibid., s. 91. 136

L. von Mises, The Theory of Money…, s. 345. 137

K. Wicksell, Interest & Prices…, s. 106. 138

Ibid., s. 122.

38

prowadzi do nieprawidłowych wniosków. Wicksell postrzega dobra kapitałowe nie jako

zasób, a strumień rządzący się oddzielnymi prawami niż kredyt na rynku pieniężnym139

.

Powodem przyjęcia tych założeń jest większa „elastyczność” zasobów pieniężnych.

Doskonale widać tutaj ograniczenia ilościowej teorii pieniądza przyjętej przez Wicksella.

Zagadnienia związane ze zmianami stóp procentowych analizowane są przez Wicksella

głównie na gruncie zmian cenowych. Pomimo, że dostrzegał różnice w dynamice zmian

cenowych w różnych gałęziach produkcji, to pominął w swojej analizie źródło wpływu

nowych środków pieniężnych do systemu gospodarczego i oparł się jedynie na różnicach

w kapitałochłonności. Ponadto, mało uwagi poświęca roli środków fiducjarnych. W

istocie, najsłabszym punktem analizy Wicksella zdaje się być właśnie jego teoria

monetarna i ograniczona rola jaką przypisuje bankowości i działalności kredytowej.

4.2. Pieniądz i bankowość w ujęciu Misesa

Mises dostrzegał ułomności analizy Wicksella. Do zrozumienia teorii cyklu

koniunkturalnego kluczowe jest zapoznanie się z typologią pieniądza jaką przedstawia w

swoim traktacie. Spowodowane jest to ograniczonymi założeniami przyjmowanymi przez

wcześniejszych badaczy (w tym właśnie Wicksella), którzy nie dostrzegali roli jaką

ekspansja kredytowa systemu bankowego pełni w oddziaływaniu na ogólną podaż

pieniądza. Co ciekawe, pomimo niemal wieku od pierwszego wydania książki Misesa,

zaproponowany przez niego podział niewiele stracił na swojej aktualności.

Rysunek 4. podsumowuje rozważania Misesa, zgodnie z którymi zasób pieniądza w

szerokim znaczeniu zawiera w sobie zasób pieniądza w znaczeniu wąskim oraz substytuty

pieniądza. Pieniądz w znaczeniu szerokim to łączna ilość dóbr wykorzystywanych przez

podmioty w społeczeństwie w charakterze środka wymiany140

. Pieniądz w znaczeniu

wąskim dzieli się na pieniądz towarowy (np. złoto, srebro), kredytowy (roszczenia

pieniężne o absolutnie pewnej wartości i terminie wykupu) i pusty (którego wartość jest

wynikiem specjalnego oznaczenia i który wyróżnia się jedynie tym elementem spośród

dóbr o podobnych właściwościach fizycznych). Nie wszystkie kategorie muszą

występować w danym miejscu i czasie, ale właściwie każdy występujący środek wymiany

możemy zakwalifikować do jednej z nich141

.

139

Ibid., s. 136. 140

L. von Mises, The Theory of Money…, s. 138. 141

Nawet tak innowacyjne rozwiązania jak Bitcoin mieszczą się w ramach zaproponowanej przez Misesa

typologii. Zobacz: A. Sieroń, Czym jest Bitcoin?, Ekonomia – Wrocław Economic Review 19/4 (2013).

39

Rysunek 4. Typologia pieniądza według Misesa

Źródło: A. Sieroń, Czym jest Bitcoin?, Ekonomia – Wrocław Economic Review 19/4 (2013), s. 39.

Oprócz tego, Mises wyróżnia również substytuty pieniądza; wśród nich środki

fiducjarne oraz certyfikaty pieniężne. O ile certyfikaty pieniężne to po prostu roszczenia

dotyczące pewnej kwoty w pieniądzu o wąskim znaczeniu, o tyle środki fiducjarne

stanowią sztuczne powiększenie zasobów pieniądza w znaczeniu szerokim. W swojej

analizie Mises pomija znaczenie pieniądza zdawkowego i koncentruje się na depozytach i

banknotach nie mających pokrycia w pieniądzu o znaczeniu wąskim.

Mises skupia się na skutkach jakie kreacja środków fiducjarnych niesie dla systemu

gospodarczego142

. W odniesieniu do tego elementu podaży pieniądza użyliśmy określenia

„sztuczne”. Jak wskazuje Mises oraz inni przedstawiciele ASE, kreacja środków

fiducjarnych wiąże się ze zwiększeniem podaży pieniądza ponad jego realne zasoby,

oparte na pieniądzu w znaczeniu wąskim. Zjawisko to, nazywane ekspansją kredytową, jest

początkiem cyklu koniunkturalnego. W czasach Misesa dotyczyło ono zarówno dodruku

banknotów bez pokrycia w pieniądzu towarowym, jak i kreacji depozytów na żądanie.

Nowatorskie podejście Misesa polegało na dostrzeżeniu i opisie zaburzeń jakie inflacja

środków fiducjarnych powoduje w systemie gospodarczym. Wcześniejsi badacze i

zwolennicy teorii ilościowej (w tym Wicksell) skupiali się jedynie na wąskich kategoriach

142

Mises nigdzie nie definiuje początkowego stanu równowagi. Jego rozważania dotyczą ogólnych skutków

związanych z działalnością kredytową banków.

40

z zakresu „poziomu cen.” Błędnie zakładali ponadto, że kreacja środków fiducjarnnych

jest jedynie odpowiedzią na zwiększony popyt na pieniądz.

Jak wskazuje Mises i inni badacze austriaccy, współczesne pojęcie bankowości

„myli i miesza” dwa różne rodzaje działalności- działalność pożyczkową z depozytową143

.

Współcześnie bankierzy zajmują się pożyczaniem środków pieniężnych swoich klientów

na procent. Robią to jednak nie tylko z funduszami faktycznie im pożyczonymi, ale

również z depozytami. Istotą problemu jest to, że w tym drugim przypadku pierwotny

posiadacz środków nie uczestniczy w transakcji kredytowej, ponieważ pieniądze, które

zdeponował w banku, nadal traktuje jako część swojego salda gotówkowego, nawet jeżeli

zostały one pożyczone. Jak przekonuje Murphy144

, problem występowania cykli

koniunkturalnych związany z kreacją środków fiducjarnych może być zrozumiany tylko,

gdy zdamy sobie sprawę z tego w jaki sposób część depozytów bankowych oraz

banknotów znajduje oraz nie znajduje pokrycia w pieniądzu w znaczeniu wąskim.

Mises dzieli zatem działalność kredytową banków na udzielanie „kredytu

towarowego” oraz „obrotowego”145

. W pierwszym przypadku pożyczane pieniądze

faktycznie stanowią transakcje na tynku czasowym, tj. stanowią wyrzeczenie się dóbr

teraźniejszych jednej ze stron kontraktu146

. W drugim przypadku natomiast, następuje

ekspansja kredytowa, za pomocą kreacji środków fiducjarnych. To co sprawia, że banki w

ogóle są w stanie tworzyć nowe depozyty na żądanie oraz banknoty, to fakt że są one

doskonałymi substytutami pieniądza147

. Oznacza to, że są one traktowane przez

społeczeństwo jak faktyczny pieniądz, dzięki czemu bardzo rzadko dochodzi do ich

faktycznego „wykupienia”, ponieważ nikt nigdy nie jest końcowym „konsumentem”

pieniądza. Ponadto, społeczeństwo nie jest w stanie rozróżnić substytutów pieniądza o

faktycznym pokryciu w pieniądzu w znaczeniu wąskim, od środków fiducjarnych.

Sposób, w jaki następuje ekspansja kredytu obrotowego, nie ma większego

znaczenia148

. Banki mogą: a) pożyczać zgromadzone depozyty bezpośrednio, b) tworzyć

nowe środki w formie fizycznej, a także c) tworzyć nowe środki w formie zapisu na

rachunku bankowym. Źródłem problemu pozostaje fakt, że pierwotny depozytariusz nadal

przekonany jest o prawie własności do swoich pieniędzy, podczas gdy bank udziela tego

143

M. N. Rothbard, Mystery of Banking, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama, 2008, s. 75. 144

R. P. Murphy, Study Guide to The Theory of Money and Credit, Ludwig von Mises Institute, Auburn

Alabama, 2011, s. 136. 145

L. von Mises, The Theory of Money…, s. 265. 146

Transakcje na rynku czasowym zostały omówione w rozdziale 3.3. 147

L. von Mises, The Theory of Money…, s. 50. 148

Ibid., s. 271.

41

prawa innym podmiotom, nie pozbawiając go depozytariusza. Ponieważ pieniądz jest

instytucją społeczną opartą na przekonaniach wykorzystujących go podmiotów, dochodzi

do zwiększenia podaży pieniądza w szerokim znaczeniu.

Mises porusza ponadto zagadnienia związane z systemami clearingowymi oraz

runami na banki. Obydwa zagadnienia nie mają w dzisiejszych czasach większego

znaczenia, ze względu na istnienie banków centralnych. Co ciekawe, ciężko w analizie

Misesa znaleźć jednoznaczne sądy wartościujące, dotyczące sposobu organizacji systemu

bankowego. Ekstensywna krytyka kierowana w stronę utrzymywania przez bankierów

cząstkowych rezerw depozytowych, kontrastuje z pozytywnym stosunkiem Misesa do

oszczędności systemowych, jakie w0ynikają z istnienia i kreacji środków fiducjarnych149

.

4.3. Popyt na pieniądz , stopy procentowe i cykl koniunkturalny

Istnienie substytutów pieniądza, prowadzi do zmniejszenia popytu na pieniądz w

znaczeniu wąskim150

. Widoczne jest to zwłaszcza w systemach pieniężnych opartych na

pieniądzu towarowym, gdzie nie ma potrzeby ciągłego posiadania faktycznych zasobów

pieniężnych (np. złota).

Zwolennicy „elastycznego” systemu pieniężnego uważają, że środki fiducjarne

tworzone w ramach substytutów pieniężnych są odpowiedzią na zwiększony popyt ze

strony rozwijającej się gospodarki. Jednakże popyt na pieniądz jest zawsze lub prawie

zawsze związany z chęcią zakupu innych dóbr lub usług. Popyt przedsiębiorstw na kredyt

będzie po prostu popytem na dobra kapitałowe, tyle że w ujęciu pieniężnym. Mises

zaznacza, że sama kreacja środków fiducjarnych poprzez kredyt cyrkulacyjny nie

przyczynia się do tworzenia nowych dóbr kapitałowych i nie powiększa dobrobytu

społecznego, a prowadzi jedynie do redystrybucji siły nabywczej na rzecz kredytobiorców,

co nieodłącznie związane jest z inflacją pieniężną. Ponadto, tworzenie przez banki

środków fiducjarnych ma raczej charakter autonomiczny i nie jest odpowiedzią na popyt

społeczeństwa. Dzieje się tak dlatego, że popyt na kredyt determinowany jest wysokością

jego stopy procentowej, a ponieważ jest ona ustalana przez kredytodawców (banki), to jej

sztuczne obniżanie poniżej stopy naturalnej tworzy „okazje” inwestycyjne dla

potencjalnych przedsiębiorców151

. Im niższe stopy procentowe, tym więcej opłacalnych

inwestycji można zrealizować. Istotnie, sytuacja ujemnych stóp procentowych z jakimi

149

Zobacz: J. M. Herbener, Ludwig von Mises on The Gold Standard and Free Banking, [online]

https://mises.org/library/ludwig-von-mises-gold-standard-and-free-banking-0 [dostęp 19.04.2016]. 150

R. P. Murphy, Study Guide to The Theory of Money Credit…, s. 153. 151

L. von Mises, The Theory of Money…, s. 351.

42

borykają się obecnie największe banki centralne świata jest „aberracją, której znaczenie

trudno przecenić i której skutki trudno sobie wyobrazić”152

. Przy ujemnych stopach

procentowych każda inwestycja staje się inwestycją opłacalną. Mises nie dopuszczał

możliwości spadku stóp procentowych poniżej zera153

, jednak hipotetycznie analizował ich

skutki.

Jak wskazuje Murphy154

, w analizie Misesa mamy do czynienia z trzema

przypadkami związku między ogólną podażą/popytem na pieniądz oraz poziomem stóp

procentowych. Po pierwsze, może dojść do zwiększenia/zmniejszenia inwestowanych na

poszczególnych etapach produkcji oszczędności, co w sposób bezpośredni wpłynie na

wielkość „funduszu wyżywieniowego” oraz na wysokość stóp procentowych. Po drugie,

deflacyjna lub inflacyjna redystrybucja majątkowa w społeczeństwie, może doprowadzić

do zwiększenia zasobów pieniężnych znajdujących się rękach osób o wysokich

preferencjach czasowych, co w sposób pośredni obniży wysokość stóp procentowych i vice

versa. Po trzecie, w transakcjach kredytowych zawieranych w warunkach rosnących cen

pojawia się często premia inflacyjna, która również wpływa na stopy procentowe.

Nie możemy wskazać na istnienie zależności ilościowych między podażą

pieniądza, a stopami procentowymi jednak zwiększanie podaży środków fiducjarnych

może odbywać się tylko i wyłącznie w warunkach malejących stóp procentowych155

. Gdy

banki zmniejszają stopy procentowe sygnalizują przedsiębiorcom większą dostępność

oszczędności. Pożyczone pieniądze inwestowane są w nowe, dłuższe procesy produkcyjne.

Następuje spadek bezrobocia oraz wzrost cen dóbr pośrednich, zwłaszcza tych

stosowanych w najbardziej kapitałochłonnych procesach produkcyjnych. Następuje faza

dobrobytu, inaczej zwana boomem.

Nie doszło jednak do faktycznego wzrostu oszczędności, dlatego nowe inwestycje

nie mogą zostać dokończone. Wydłużenie struktury produkcji jest fizycznie nie możliwe do

utrzymania, ze względu na czasochłonność dłuższych procesów produkcyjnych. Z czasem

boom przeradza się w kryzys- spodziewana wcześniej większa podaż dóbr

konsumpcyjnych lepszej jakości nie dochodzi do skutku, co powoduje wzrost cen na tym

etapie. Inwestujący w trakcie boomu przedsiębiorcy desperacko poszukują źródeł

finansowania, jednak banki zmuszone są do podwyższenia stóp procentowych. Dzieje się

152

K. Kolany, Rozszerza się czarna dziura ujemnych stop procentowych, 2015-04-27 [online]

http://www.bankier.pl/wiadomosc/Rozszerza-sie-czarna-dziura-ujemnych-stop-procentowych-7255119.html

[dostęp 19.04.2016]. 153

L. von Mises, The Theory of Money…, s. 356. 154

R. P. Murphy, Study Guide to The Theory of Money Credit…, s. 176. 155

G. North, Mises on Money, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama, 2012, s. 106.

43

tak dlatego, gdyż pojawia się ryzyko ich upadłości, a często nawet upadku całego systemu

bankowego (w czasach Misesa- ze względu na powiązania clearingowe). Rozpoczęte w

trakcie boomu projekty inwestycyjne przestają być opłacalne i zostają porzucone. Ceny

dóbr pośrednich spadają, a wcześniejsze niskie stopy procentowe okazują się wynikiem

sztucznego zwiększenia podaży pieniądza i muszą wrócić do stopy naturalnej. Im dłużej

banki utrzymują stopy procentowe kredytów poniżej poziomu naturalnej stopy

procentowej, tym bardziej dotkliwy późniejszy kryzys156

.

Przyczyną występowania kryzysów w pierwotnej wersji teorii Misesa jest zatem

nieprawidłowa alokacja zasobów w czasowej strukturze produkcji157

. „Wewnętrzne tarcia”

związane z niedopasowaniem widoczne są szczególnie w różnej dynamice cen na

poszczególnych etapach struktury. Punktem zwrotnym między boomem, a kryzysem jest

pojawienie się deflacji, zwłaszcza na dalszych etapach struktury produkcji.

Jednym z głównych elementów krytyki kierowanej w stronę teorii Misesa jest

rzekome przyjęcie przez niego założenia „pełnego wykorzystania czynników

wytwórczych” poprzedzającego ekspansję kredytową. Zdaniem krytyków, gdy ekspansja

kredytowa zachodzi w warunkach niepełnego wykorzystania czynników wytwórczych, nie

doprowadzi to do załamania gospodarczego. Jak jednak podkreśla Lachmann, Mises wcale

nie zakłada takiego stanu rzeczy, a wręcz przeciwnie- eksponuje uniwersalność swojej

teorii158

. Tak czy inaczej, istnienie niewykorzystanych zasobów nie ma większego

znaczenia- gdy tylko pojawi się dodatkowy popyt na zasoby czynników produkcji

spowodowany ekspansją, a ich podaż zostanie wyczerpana, cykl koniunkturalny jest

nieunikniony159

.

Oprócz Teorii pieniądza i kredytu, rozważania Misesa dotyczące teorii cyklu

koniunkturalnego można znaleźć w jego licznych esejach ukazujących się głównie w

czasach Wielkiego Kryzysu oraz w jego opus magnum, czyli Ludzkim działaniu.

Znajdują się tam dodatkowe rozważania, dotyczące m.in. zagadnienia

wymuszonych oszczędności160

. Zgodnie z teorią, inflacja środków pieniężnych wcale nie

musi prowadzić do niemożliwego w utrzymaniu boomu, jeżeli nowe środki trafiają do

osób o wysokiej skłonności do oszczędzania. Tym samym zostaną one zainwestowane

156

L. von Mises, The Theory of Money…, s. 365. 157

R. W. Garrison, Overconsumption and Forced Saving in the Mises-Hayek Theory of Business Cycle,

[online] https://www.auburn.edu/~garriro/strigl.htm [dostęp 19.04.2016]. 158

L. M. Lachmann, Capital and Its Structure…, s. 113. 159

L. von Mises, Monetary Stabilization And Cyclical Policy, [w:] The Causes of The Economic Crisis and

Other Essays Before and After The Great Depression, Ludwig von Mises Institute, Auburn, Alabama, 2006,

s. 110. 160

L. von Mises, Human Action…, s. 546.

44

zgodnie z preferencjami czasowymi właścicieli. Jednocześnie osoby o wyższych

preferencjach czasowych zostają pozbawione siły nabywczej i w tym znaczeniu

oszczędności te są „wymuszone”.

Krytyka tej koncepcji ma charakter dużo bardziej prakseologiczny. Mises zwraca

uwagę, że większa skłonność do oszczędzania pewnych grup społecznych (np. osób

bogatych) nie występuje uniwersalnie i jest jedynie obserwacją

psychologiczną/historyczną. Mises zwraca tutaj również uwagę na przeciwieństwo

wymuszonych oszczędności, tj. konsumpcję kapitału. Jego zdaniem, inflacja pieniężna

może prowadzić do fałszywego odczucia wzrostu poziomu zamożności. Rosnące ceny

wraz z rosnącymi nominalnie saldami gotówkowymi, skutkują niekiedy

nieproporcjonalnym zwiększeniem wydatków konsumpcyjnych. Tym samym dochodzi do

realnego spadku poziomu oszczędności oraz niemożności utrzymania struktury kapitałowej

na wcześniejszym poziomie. Kapitał potrzebny zwłaszcza na dalszych etapach zostaje

skonsumowany.

Oprócz tego w Ludzkim działaniu Mises odpowiada na niektóre kontrowersje

dotyczące jego teorii. Wskazuje, że istotą problemu występowania cykli koniunkturalnych

nie jest „przeinwestowanie”, a jedynie inwestowanie w nieprawidłowe, nieodpowiadające

strukturze czasowej działalności161

. Kredyt fiducjarny nie tworzy nowych dóbr

kapitałowych, a więc nie możemy mówić o zbyt dużych inwestycjach. Faktycznie

dochodzi tylko do nieprawidłowej alokacji zasobów już dostępnych. Według Misesa,

związane jest to z fałszywymi sygnałami rynkowymi, które są wynikiem tworzenia

środków fiducjarnych przez banki.

W argumentacji Misesa w Ludzkim działaniu pojawia się zagadnienie kalkulacji

ekonomicznej. Jest to nic innego jak zaaplikowanie teorii niemożliwości kalkulacji

ekonomicznej w socjalizmie, na grunt teorii cyklu koniunkturalnego. Rynkowa stopa

procentowa (a raczej cały zestaw rynkowych stóp procentowych na różnych etapach

produkcji) jest po prostu ceną i stanowi sygnał dla przedsiębiorców, co do podejmowania

decyzji. Kreacja kredytu fiducjarnego obniża stopę procentową na rynku pieniężnym, co

przekłada się na sztuczne jej obniżenie w strukturze produkcji. Bez faktycznych cen

rynkowych niemożliwe jest skoordynowanie procesów produkcji zarówno horyzontalnie,

161

L. von Mises, Human Action…, s. 556.

45

jak i wertykalnie. Naturalnie prowadzi to do popełniania przez przedsiębiorców błędów

inwestycyjnych162

.

Gdzie indziej Mises przekonuje, że sama inflacja, jak również deflacja, nie jest

istotą problemu163

. W cyklu koniunkturalnym są to naturalne zjawiska związane z

ekspansją kredytową i późniejszym kurczeniem się zasobów pieniądza. W teorii cyklu

koniunkturalnego szkoły austriackiej dużo istotniejsza jest przyczyna występowania tych

zjawisk, czyli manipulacje podażą pieniądza. Również obawy związane z gospodarką

progresywną i towarzyszącą jej deflacją są bezzasadne. Opierają się na wąskim

rozumowaniu z zakresu ilościowej teorii pieniądza. Mises obala zarzuty m.in. Keynesa i

Fishera i wskazuje, że sztuczne „stabilizowanie” wartości pieniądza nieuchronnie będzie

wiązało się ze zmianami jego podaży, co prędzej czy później będzie skutkować

pojawieniem się cyklu koniunkturalnego. Rzekoma szkodliwość deflacji dla

prowadzonych przez przedsiębiorców interesów jest dużo mniejsza, niż nieodwracalne

skutki jakie wywołuje cykl koniunkturalny.

Należy zwrócić uwagę na aparat badawczy Misesa. Już Teoria pieniądza i kredytu

zawiera elementy typowo prakseologiczne (introwertyczna analiza nastawiona na

subiektywizm poznawczy). Przejawia się to między innymi w podziale czynników

mających wpływ na wartość pieniądza na czynniki obiektywne i subiektywne. Mises

konstruuje spójną teorię ogólnoekonomiczną wychodząc z poziomu pojedynczych,

działających podmiotów. Im późniejsze dzieła omawiamy, tym bardziej objawia nam się

formalizm werbalny i charakterystyczna dla szkoły austriackiej prakseologia, z punktu

widzenia której szczególne znaczenie ma Ludzkie działanie. Charakterystyczny jest

ponadto brak użycia przez Misesa jakichkolwiek schematów i rysunków.

Podsumowując, w powyższym rozdziale przeanalizowaliśmy dorobek pierwszego z

tytułowych badaczy. Wskazaliśmy na podstawy teoretyczne teorii Misesa, których

doszukiwać możemy się u Bohm-Bawerka i Wicksella. Prześledziliśmy pierwotny opis

teorii opisującej powstanie cyklu koniunkturalnego, który spowodowany jest ekspansją

kredytową sektora bankowego. Omówiliśmy również dodatkowe zagadnienia związane z

teorią jak i zarzuty wysuwane pod adresem Misesa. W następnym rozdziale zajmiemy się

dorobkiem teoretycznym Hayeka w zakresie teorii cyklu koniunkturalnego.

162

R. P. Murphy, A Gabriel, Study Guide to Human Action A Treatise on Economics, Ludwig von Mises

Institute, Auburn, Alabama 2008, s. 207. 163

L. von Mises, Monetary Stabilization And Cyclical Policy…, s .97.

46

Rozdział 5. Dorobek Hayeka w teorii cyklu koniunkturalnego

5.1. Krytyka niemonetarnych teorii cyklu koniunkturalnego

Nazwisko Hayeka wydaje się być dużo bardziej znane w kręgach akademickich, niż

nazwisko jego nauczyciela. Swoją rozpoznawalność zawdzięcza Hayek dużo większym

„kontrowersjom”164

, jakie wzbudzały jego prace teoretyczne oraz przyznana mu w latach

70. nagroda Banku Szwecji. Nagroda Nobla została przyznana za osiągnięcia w dziedzinie

tworzenia teorii cyklu koniunkturalnego rok po śmierci Misesa. Niektórzy autorzy

spekulują, że powodem otrzymania nagrody przez Hayeka była jego większa

„elastyczność” i „rozsądność”, związana z „mniej radykalnymi” poglądami165

. Tak czy

inaczej, nie bez powodu teoria cyklu koniunkturalnego szkoły austriackiej bywa nazywana

teorią Misesa-Hayeka, a zwłaszcza początkowe prace Hayeka na ten temat stanowią

prostolinijną kontynuację dorobku Misesa.

Pierwszym usystematyzowanym dziełem Hayeka dotyczącym teorii cyklu

koniunkturalnego, było wydane pierwotnie w 1929 r. Monetary Theory and the Trade

Cycle. Hayek dokonuje przeglądu różnych podejść teoretycznych tłumaczących problem

cyklu koniunkturalnego. Szczególnej krytyce poddaje podejścia o charakterze

niemonetarnym. Słusznie zauważa, że wszystkie podejścia pomijające rolę sfery pieniężnej

nie są w stanie wytłumaczyć cykliczności omawianego zjawiska166

. W swoim traktacie,

Hayek wyróżnia trzy grupy teorii niemonetarnych: 1) teorie zmian w technice produkcji, 2)

teorie psychologiczne i 3) teorie zmian wielkości oszczędności i inwestycji167

.

Większość teorii niemonetarnych czasów Hayeka dostrzegała zmiany w „danych

ekonomicznych” potrzebnych dla działania gospodarki, jednak nie wyjaśniała ich

przyczyn. Głównym mankamentem pierwszej grupy wyróżnionej przez Hayeka, jest brak

podstaw teoretycznych w zakresie wytłumaczenia przyczyn braku dążenia gospodarki do

równowagi w okresie nadmiernych inwestycji tj. boomu. Same zmiany w technice

produkcji oraz nowe rozwiązania technologiczne nie mogą być powodem, dla którego

przedsiębiorcy masowo popełnialiby błędy inwestycyjne. Inwestycje w nowe technologie

wymagają ponadto zazwyczaj dużych nakładów kapitałowych, te z kolei są finansowane

164

Chodzi zwłaszcza o lata 30. i wykłady Hayeka na London School of Economics. Wtedy również doszło

do jego konfrontacji intelektualnej z Keynesem. 165

Zobacz wywiad z H. H. Hoppe, Socjaldemokratyczny Hayek [online] http://www.hanshoppe.com/wp-

content/uploads/publications/hoppe_interview_polish.pdf [dostęp 19.04.2016] 166

F.A. Hayek, Monetary Theory and the Trade Cycle [w:] Prices & Production and Other Works, Ludwig

von Mises Institute, Auburn, Alabama, 2008, s. 25 167

Ibid., s. 25.

47

głównie kredytem. Prowadziłoby to do zwiększonego popytu na kredyt i zwiększenia stopy

procentowej w okresie boomu, podczas gdy w rzeczywistości stopy procentowe spadają168

.

Hayek odrzuca również teorie psychologiczne. Szczególnej krytyce poddaje teorię

autorstwa Pigou, który zakłada masowe popełnianie błędów w przewidywaniach

przedsiębiorców169

. Teorii brakuje podstaw teoretycznych w zakresie endogenicznych

przyczyn masowych błędów w kalkulacjach ekonomicznych. Inni autorzy teorii

zakwalifikowani do tej grupy przez Hayeka zakładają, że owszem przedsiębiorcy sprawnie

prowadzą kalkulację ekonomiczną, ale tylko w krótkich okresach produkcji. Natomiast gdy

w grę wchodzi wieloetapowa i długa struktura produkcyjna nie są w stanie w odpowiedni

sposób przewidzieć przyszłego popytu i z obawy o prześcignięcie ich przez innych

producentów produkują za dużo, co skutkuje boomem produkcyjnym i późniejszą deflacją

cenową. To na co nie zwraca uwagi m.in. Hardy170

to fakt, że przedsiębiorca działa jedynie

w oparciu o ceny rynkowe i różnice między kosztami, a możliwymi do uzyskania

przychodami. Nie obchodzi go końcowy popyt, ani kształt struktury produkcji, a jedynie

ceny na etapie w którym sam prowadzi działalność. Jedną z tych cen jest stopa

procentowa, co już teraz daje nam pewien obraz tego, w którą stronę będzie zmierzać

argumentacja Hayeka.

Podobnie obala Hayek teorie związane ze zmianami w podaży

oszczędności/inwestycji. „Najbardziej rozwinięta” z tych teorii autorstwa Spiethoffa jest

przedmiotem szczególnej krytyki171

. W niezrozumiały sposób zakłada ona, że rozpoczęcie

kapitałochłonnych procesów produkcji przez przedsiębiorców wiąże się z niepełną

informacją co do możliwości pozyskania finansowania kredytem w późniejszych etapach

inwestycji. W trakcie procesów produkcyjnych rzekomo dochodzi do niedopasowania

wielkości oszczędności do inwestycji podejmowanych przez przedsiębiorców. Po raz

kolejny jednak Hayek wskazuje na koordynującą rolę stóp procentowych. Jeżeli zgodnie z

założeniami teorii kapitału szkoły austriackiej, „stopa procentowa równowagi” wyznacza

faktyczną ceną kapitału poprzez działanie popytu i podaży w sferze oszczędności, to

przyczyn występowania zaburzeń w strukturze produkcji należy szukać w czynnikach

wpływających na sztuczne zaniżanie stóp procentowych, czyli fałszowanie cen

rynkowych, co uniemożliwia sprawną kalkulację ekonomiczną. Hayek rozważa bardzo

ciekawe zagadnienie teoretyczne- czy cykl koniunkturalny może pojawić się w gospodarce

168

Ibid., s. 36. 169

Ibid., s. 41. 170

Ibid., s. 32. 171

Ibid., s. 39. Jak wskazuje Hayek, szczególnie silnie czerpał z teorii Spiethoffa Keynes.

48

barterowej172

? Wszelkie niemonetarne teorie cyklu koniunkturalnego powinny być

możliwe do zaadaptowania na grunt prymitywnej organizacji życia gospodarczego.

Większość z nich opiera się jednak na założeniach w zakresie formowania się cen

pieniężnych i ekscesywnej kreacji kredytu, które w jakiś sposób odchylają się od

warunków równowagi. Rozwiązanie zjawiska cykliczności koniunktury oraz jej

charakterystycznego przebiegu fazowego musi być związane ze sferą monetarną i kreacją

nowego kredytu173

.

5.2. Rozwinięcie teorii Misesa

„Głównej przyczyny cyklicznych fluktuacji należy szukać w zmianach podaży

pieniądza, których pojawienie się prowadzi do fałszowania procesów wyceny i

nieprawidłowej alokacji zasobów”174

. Hayek doskonale podsumowuje tym zdaniem

rozważania samego Misesa. Zwiększona podaż kredytu prowadzi oczywiście do obniżenia

stopy procentowej poniżej jej poziomu naturalnego, co skutkuje cyklem koniunkturalnym.

Po pierwsze, Hayek zwraca uwagę, że sama monetarna stopa procentowa nie musi

ulec zmianie, by pojawił się cykl koniunkturalny175

. Faktycznym powodem występowania

cykli koniunkturalnych w gospodarce są różnice w poziomie naturalnej i monetarnej stopy

procentowej. Wystarczy że dojdzie do spadku poziomu oszczędności w społeczeństwie (co

podniesie poziom stopy naturalnej), podczas gdy banki nie zmniejszą swojej akcji

kredytowej, utrzymując stopę monetarną na niezmienionym poziomie. Doprowadzi to do

zwiększonej akcji kredytowej (ponad poziom społecznych oszczędności) jak w klasycznej

sytuacji obniżania stóp monetarnych.

Pojawia się tutaj problem wzrostu społecznego popytu na dobra teraźniejsze, co

jedynie szczątkowo analizował Mises176

. Jak wskazuje Hayek, gwałtowny wzrost popytu

na pieniądz może być związany z „szeregiem czynników”177

, np. katastrofą naturalną,

słabymi zbiorami, pojawieniem się innowacji itp. Problem przedstawiony został z poziomu

pojedynczego banku doświadczającego zwiększonego popytu na kredyt, który wkrótce

przenosi się na cały system bankowy. Według Hayeka, banki działające w oparciu o

rezerwę cząstkową nie mogą pozwolić sobie na podwyższenie stóp procentowych w tej

172

Ibid., s. 42 173

Ibid., s. 49 174

Ibid., s. 74 175

Ibid., s. 78 176

Mises skupiał się na „naturalnych” czynnikach powodujących wzrost społecznego popytu na pieniądz (np.

przyrost naturalny). Nie analizował natomiast nagłych zmian, które pojawiają się u Hayeka. 177

Ibid., s. 90

49

sytuacji, z uwagi na utratę rynku na rzecz konkurencji. Naturalną konsekwencją

zwiększonego popytu społecznego będzie zatem zmniejszenie ogólnego poziomu

płynności i udzielanie większej ilości kredytów z już przyjętych depozytów. Nowe

depozyty rozchodzą się po całym systemie bankowym i powodują dodatkowe zwiększenie

się puli pieniądza gotowego do dalszego pomnażania. Tak więc bezpośrednim skutkiem

gwałtownego wzrostu popytu na kredyt będzie zmniejszenie utrzymywanych przez banki

rezerw depozytowych178

. Boom powstały w ten sposób trwa dopóty, dopóki banki są w

stanie utrzymywać monetarną stopę procentową poniżej stopy naturalnej, którą Hayek

nazywa czasem „stopą równowagi”179

. Jest to możliwe tylko w warunkach ciągle

rosnących zasobów pieniądza.

Co za tym idzie, Hayek ostro krytykuje ówczesny, „elastyczny” system kredytowy

(niewiele w tym względzie różniący się od dzisiejszego), jako powodujący „uszkodzenia

automatycznego mechanizmu, który równoważy poszczególne części systemu

ekonomicznego i prowadzi do nieprawidłowych przedsięwzięć, które wcześniej, czy

później załamują się”180

. Przyczyną występowania cyklu koniunkturalnego u Hayeka jest

nie tyle samo obniżanie przez banki poziomu monetarnej stopy procentowej poniżej

poziomu naturalnego, ale jej celowe utrzymywanie na zmniejszonym poziomie, skutkujące

niską płynnością banków. Hayek podobnie jak Mises nie widzi problemu w samych

zmianach ogólnego poziomu cen i traktuje je jedynie jako skutek zaburzeń monetarnych.

Odrzuca tym samym propozycje niektórych autorów dotyczące utrzymywania „stabilnego

poziomu cen”.

Warto dodać, że pomimo krytyki wysuwanej pod adresem systemu monetarnego

opartego na kreacji środków fiducjarnych, Hayek uważa ewentualne reformy dążące do

jego stabilizacji za „utopijne”181

. W dziwny sposób stwierdza ponadto, że ewentualna

stabilizacja osiągnięta zostałaby kosztem znacznego spowolnienia postępu

ekonomicznego. Nie dostrzega tym samym stanowiska Misesa, że boom nie tylko

nieuchronnie przeradza się w kryzys, ale że nieprawidłowe inwestycje weń poczynione

wiążą się z nieodwracalną stratą czasu i zasobów społeczeństwa, których recesja nie jest w

stanie „odbudować”. Jak zauważa Huerta de Soto, Hayek w Prices and Production zmienił

178

Ibid., s. 93. Należy zaznaczyć, że sytuacja ta dotyczy fazy boomu. W fazie kryzysu banki zmuszone są do

podwyższenia stóp procentowych ze względu na postępującą inflację oraz ryzyko upadku systemu

bankowego. 179

J. Godłów-Legiędź, Doktryna społeczno-ekonomiczna Friedricha von Hayeka, Wydawnictwo naukowe

PWN, Warszawa, 1992, s. 160. 180

F.A. Hayek, Monetary Theory and the Trade Cycle…, s. 95. 181

Ibid., s. 102.

50

zdanie na ten temat182

. Ponadto, należy słowa Hayeka rozpatrywać w kategoriach

związanych przede wszystkim z trudnościami wynikającymi z upowszechnianiem się

nowych technologii w warunkach wyższych stóp procentowych.

W Monetary Theory and The Trade Cycle jako pierwszy autor wprowadza do

analizy szkoły austriackiej sposób przeliczania maksymalnej wielkości akcji kredytowej,

na jaką mogą sobie pozwolić banki i wyprowadza podstawowy wzór na mnożnik kreacji

pieniądza183

. Ujmuje w nim nie tylko stopę rezerw depozytowych utrzymywaną przez

banki, ale również zasób gotówki utrzymywanej przez konsumentów, poza depozytami w

bankach184

.

W Prices & Production Hayek przeprowadza dogłębną krytykę ówczesnych teorii

monetarnych. Jej znaczenie z punktu widzenia teorii cyklu koniunkturalnego jest nie do

przecenienia. Co ciekawe, Hayek nie poddaje jednoznacznej krytyce teorii ilościowej, a

jedynie wskazuje na jej „oderwanie” od ogólnej teorii ekonomii, co skutkuje błędnymi

wnioskami teoretycznymi, do jakich dochodzą jej zwolennicy185

. Podobnie jak Mises

podkreśla znaczenie relatywnych poziomów cen (występujących pomiędzy etapami w

strukturze produkcji), które jego zdaniem są głównym czynnikiem determinującym

aktywność gospodarczą. Hayek szczególnie zwraca uwagę na opisywany przez nas w

rozdziale 3.1. efekt redystrybucji majątkowej związany ze zmianami w podaży

pieniądza186

. Łączy to zagadnienie z problemem różnic w poziomie cen na poszczególnych

etapach produkcji oraz problemem stóp procentowych. Hayek adaptuje wicksellowską

teorię naturalnej stopy procentowej. Jednocześnie przeprowadza krytykę wąskiego

podejścia Wicksella związaną z analizowaniem ogólnego poziomu cen, gdzie dużo

ważniejszą rolę przypisuje właśnie „efektom Cantillona”. Mówiąc krótko „jeżeli

przyjmiemy, że przy stabilnym poziomie cen, ceny relatywne mogą zmieniać się z powodu

zmian w oddziaływaniu sfery monetarnej oraz, że ceny relatywne mogą pozostać bez

zmian tylko w przypadku zmian w ogólnym poziomie cen, musimy porzucić myśl o

ogólnej równowadze ekonomicznej w warunkach braku zmian w ogólnym poziomie

cen”187

. Oznacza to, że w dynamicznie rozwijającej się gospodarce stabilizowanie

ogólnego poziomu cen jest przyczyną cyklicznych fluktuacji w sferze produkcji. Dzieje się

182

J. Huerta de Soto, Money, Bank Credit…, s. 471 183

Ibid., s. 85 184

Jeśli chodzi o najbardziej aktualne rozważania dotyczące kreacji pieniądza i depozytów zobacz Rozdział

IV w J. Huerta de Soto, Money, Bank Credit…. 185

J. Godłów-Legiędź, Doktryna społeczno-ekonomiczna Friedricha von Hayeka…, s. 149. 186

F.A. Hayek, Prices and Production [w:] Prices & Production and Other Works, Ludwig von Mises

Institute, Auburn, Alabama, 2008, s. 202. 187

Ibid., s. 219.

51

tak dlatego, że dążenie do równowagi ekonomicznej w gospodarce progresywnej jest ze

swej natury deflacjogenne. Tym samym Hayek świetnie podsumowuje wcześniej

wspomniane „oderwanie” zwolenników teorii ilościowej od ogólnej teorii ekonomii.

Kolejnym ważnym uzupełnieniem rozważań Misesa jest niewątpliwie omówienie

roli jaką wydatki na trwałe dobra konsumpcyjne pełnią w strukturze kapitałowej i w cyklu

koniunkturalnym. Jak wskazuje Hayek, trwałe dobra konsumpcyjne stanowią szczególny

przypadek dóbr obecnych na wielu etapach pośrednich jednocześnie i tym samym należy

klasyfikować je po prostu jako specyficzny przykład dóbr pośrednich188

. Tym samym ich

rola w cyklu koniunkturalnym jest podobna, tzn. im bardziej trwałe dobro konsumpcyjne,

tym większe będą wahania popytu na nie, w zależności od fazy cyklu koniunkturalnego.

Duża zasługą Hayeka jest jego propozycja graficznego przedstawienia struktury

produkcji189

. Pozwoliło to na łatwiejsze zaprezentowanie zagadnień znanych wówczas

tylko zaawansowanym teoretykom kontynentalnym, co miało szczególne znaczenie

zwłaszcza podczas jego wykładów na London School of Economics w latach 30.

Oryginalne „trójkąty Hayeka” przeszły od tamtej pory wiele udoskonaleń, a ich

współczesną wersję wraz ze szczegółową interpretacją można znaleźć w rozdziale 3.2.

niniejszej pracy. Istotnie odróżnia to jednak podejście Hayeka od podejścia stosowanego

przez Misesa, który operował niemal wyłącznie logiką werbalną. Niechęć Misesa do

uproszczonych konstrukcji schematycznych wynikała z jego daleko posuniętego

formalizmu i dokładności. Hayek natomiast pomimo że wielokrotnie podkreślał

nieścisłości towarzyszące uproszczonej formie graficznej oraz wskazywał na jej

ograniczenia (między innymi na statyczność), zdecydował się ją stosować. Podejście

Hayeka z perspektywy czasu wydaje się być bardziej słuszne, co widać w szczególności w

większej popularności jego dzieł oraz, co zauważyliśmy sami, faktycznej pomocy w nauce

ekonomii, jaką stanowi zaproponowany przez niego schemat.

188

Ibid., s. 229. 189

Ibid., s. 228. Jak wskazuje sam Hayek, pomysł na przedstawienie struktury produkcji w formie trójkątów

(znanych później jako “trójkąty Hayeka”) pojawił się celem zastąpienia “nieporęcznych” tabel strukturalnych

użytych w The „Paradox” of Saving. W przypisie 41. dodaje również, że pomimo swojego oryginalnego

zamysłu co do graficznego przedstawienia struktury w formie trójkątów, pierwotne zasługi w tym zakresie

należą do W.S. Jevonsa, z którego dorobkiem w tej dziedzinie Hayek miał styczność później.

52

5.3. Przebieg ekspansji kredytowej

Właściwe sformułowanie teorii cyklu rozpoczyna Hayek od założenia pełnego

wykorzystania czynników wytwórczych w gospodarce190

. Nowe środki fiducjarne trafiają

do producentów na etapach pośrednich, którzy zachęceni niższą od naturalnej stopy

procentowej stopą na rynku kredytowym rozpoczynają procesy inwestycyjne. Ponieważ

jednak czynniki wytwórcze są w pełni wykorzystane, nowi producenci muszą

„przelicytować” producentów już je wykorzystujących. Prowadzi to do wzrostu ceny

wykorzystania czynników pierwotnych, zwłaszcza pracy. Jednocześnie będzie miało

miejsce zastępowanie pierwotnych czynników wytwórczych dobrami kapitałowymi, które

stają się relatywnie tańsze w wykorzystaniu za sprawą obniżki stóp procentowych191

.

Proces ten przebiega w podobny sposób również w przypadku, gdy mamy do

czynienia ze zwykłym wzrostem ogólnego poziomu oszczędności. W gospodarce

progresywnej zwiększone wydatki na etapach pośrednich muszą być jednak

zrównoważone przez spadek wydatków konsumpcyjnych. Sytuację ekspansji kredytowej

zasadniczo odróżnia brak spadku wydatków konsumpcyjnych192,193

. Zaangażowanie

odciągniętych od etapów bliższych konsumpcji czynników (zwłaszcza pierwotnych) na

etapach pośrednich, wydłużających sztucznie strukturę, skutkuje zmniejszoną podażą dóbr

konsumpcyjnych194

. Rezultatem jest inflacja cen dóbr konsumpcyjnych. Krótko mówiąc,

ma miejsce międzyokresowe niedopasowanie produkcyjne, a nowopowstała struktura

produkcji przestaje odpowiadać społecznym preferencjom czasowym.

Co więcej, podejmowane w trakcie ekspansji inwestycje na etapach pośrednich

związane są z wypłacaniem właścicielom czynników pierwotnych nowych dochodów.

Ponieważ nie doszło do zmian w preferencjach czasowych, nowe dochody poskutkują

dodatkowym zwiększeniem popytu na dobra konsumpcyjne co jeszcze bardziej podsyca

190

Ibid., s. 266. Jak wskazywaliśmy w rozdziale 4.3., nie dyskredytuje to w żaden sposób omawianej teorii. 191

Ma miejsce tzw. efekt Ricardo. Co ciekawe, powyższe wnioski możemy znaleźć właśnie w Prices &

Production (1931), podczas gdy sam Hayek używa tego określenia po raz pierwszy dla podobnych

spostrzeżeń dopiero w Profits, Interest and Investment (1939). Oznacza to, że doskonale zdawał sobie sprawę

z działania efektu jeszcze przed wyśledzeniem jego opisu u Ricardo. 192

Ibid., s. 267. 193

W Prices & Production Hayek, podobnie jak Mises, używa określenia „oszczędności wymuszone”,

jednak robi to w innym kontekście. Wymuszone oszczędności to dla Hayeka sztucznie pobudzone przez

ekspansję kredytową wydatki na etapach pośrednich. Zobacz: R. W. Garrison, Overconsumption and Forced

Saving… 194

W celu dokładnego zapoznania się ze sposobem w jaki kredyt fiducjarny oddziałuje na strukturę produkcji

wraz z interpretacją graficzną, zobacz: J. Huerta de Soto, Money, Bank Credit…, s. 348. Na potrzeby naszej

analizy wystarczy dodać, że powstała w wyniku oddziaływania kredytu fiducjarnego struktura produkcji jest

nietrwała i prędzej czy później „rozpada się” w bardziej prymitywny twór.

53

inflację195

. Wynikiem będą zmiany relatywnych poziomów cen i większe zyski na etapach

najbliższych konsumpcji. Nowa, „napompowana” fiducjarnym kredytem struktura

produkcji jest inherentnie niestabilna, a utrzymuje się dopóki, dopóty postępuje wzrost

podaży pieniądza196

.

Gdy ekspansja kredytowa dobiega końca (co prędzej czy później musi mieć

miejsce) następuje spadek popytu na dobra pośrednie. Jednocześnie inflacja trwa jeszcze

przez pewien czas, co związane jest z opóźnieniami zachodzącymi między podjętymi

wcześniej procesami inwestycyjnymi, a wypłatami dochodów dla czynników pierwotnych.

Hayek wskazuje, że podobna sytuacja ma miejsce, gdy nowy kredyt fiducjarny zostaje w

całości przeznaczony na wydatki konsumpcyjne.

Bezpośrednim skutkiem inflacji cen dóbr konsumpcyjnych będą większe zyski na

najniższych etapach struktury, co spowoduje ponowny napływ czynników produkcji. W

tym samym czasie będzie miała miejsce deflacja cenowa na etapach wyższych. W

szczególności będzie dotyczyła czynników specyficznych, których wykorzystanie staje się

nieopłacalne z powodu braku finansowania spowodowanego podwyższeniem stóp

procentowych. Wybiegające daleko w przyszłość plany inwestycyjne muszą zostać

porzucone. Hayek stosuje tutaj metaforę ludzi znajdujących się na bezludnej wyspie,

którzy nagromadziwszy oszczędności (w postaci dóbr pośrednich, jak np. jedzenie, części)

postanowili zbudować ogromną maszynę, mającą służyć do zaspokojenia wszystkich ich

potrzeb. Zanim jednak maszyna została ukończona, okazuje się, że brakuje dóbr

pośrednich- oszczędności okazały się zbyt małe. Mówiąc wprost, kapitał został

skonsumowany i konieczne jest ponowne rozpoczęcie dużo krótszych procesów

produkcyjnych197

. W warunkach realnych następuje skrócenie struktury produkcji, poprzez

likwidację jej najdalszych etapów.

Jak jednak wskazuje Hayek, proces ten nie zawsze przebiega bezproblemowo. W

istocie, okres przejściowy między zmianami strukturalnymi w gospodarce będzie wiązał

się niewykorzystaniem pewnej ilości czynników produkcji, co Hayek uważa za główny

195

Hayek przeocza tutaj sytuację, w której nowe dochody zostają zaoszczędzone. Jak jednak łatwo się

domyślić, jeżeli przynajmniej część nowych dochodów zostanie wydana na dobra konsumpcyjne, inflacja

staje się nieunikniona. Teoretycznie możliwa jest sytuacja, w której ekspansja kredytowa zbiega się w czasie

z obniżeniem społecznych preferencji czasowych. Kluczowe są jednak wydatki poszczególnych uczestników

rynku, które musiałyby być całkowicie zainwestowane lub zaoszczędzone. 196

Ibid., s. 269. 197

Ibid., s. 272. Przykład jest dość obrazowy, ale niedokładny. Przede wszystkim dlatego, że bardzo ciężko

mówić o kalkulacji ekonomicznej w warunkach prymitywnej, wyizolowanej gospodarki (taka w domyśle jest

aktywność ekonomiczna mieszkańców wyspy). Tym bardziej ciężko wyobrazić sobie jej fałszowanie

sztuczną obniżką stóp procentowych.

54

element, którego wyjaśnienie musi znajdować się w każdej teorii cyklu198

. Kryzys dotyka

jednak nie tylko dóbr pośrednich, znajdujących się na porzuconych etapach struktury

produkcji. Kryzysowi zawsze towarzyszy bezrobocie, które związane jest z

dostosowywaniem struktury produkcji do społecznych preferencji czasowych. Według

Hayeka, jakiekolwiek interwencje zewnętrzne (tj. rządowe) ingerujące w proces

dostosowawczy (tj. w relację między popytem na dobra konsumpcyjne, a pośrednie) nie

tylko nie prowadzą do wyjścia z fazy spadkowej cyklu, ale przedłużają ją.

5.4. Rozwiązanie problemu „paradoksu” oszczędności

Pomimo, że problem paradoksu oszczędności jest kojarzony przede wszystkim z

teoriami keynesowskimi, to, jak wskazuje Hayek w swoim słynnym artykule z 1929 r.

„przekonanie, że oszczędności powodują spadek siły nabywczej konsumentów poniżej

możliwości zakupu produkowanych w danym czasie dóbr (…) jest niemal tak stary, jak

sama ekonomia polityczna”199

. Tym bardziej zagadkowe staje się jak, pomimo

wielokrotnie przedstawianych rozwiązań teoretycznych tego problemu, nadal mamy do

czynienia z przyjmowaniem jego założeń teoretycznych jako prawdziwe200

.

Przedmiotem krytyki w swoim artykule, uczynił Hayek teorie autorstwa W.T.

Fostera oraz W. Catchingsa201

. Zgodnie z ich założeniami teoretycznymi „paradoks” to

rzekomy konflikt między działaniami jednostek, zmierzającymi do poprawy swojej

sytuacji poprzez oszczędności, a możliwościami całego społeczeństwa w zakresie

produktywnego ich wykorzystania. Foster i Catchings starają się przekonać, że pomimo

wzrostu wielkości i jakości produkcji dóbr konsumpcyjnych, wynikającego ze

zwiększonego poziomu oszczędności, dojdzie jednocześnie do obniżenia ogólnego

poziomu popytu, co ostatecznie skutkuje kryzysem gospodarczym. Pomimo zwiększania

oszczędności z myślą o poprawie swojej indywidualnej sytuacji dzieje się dokładnie na

odwrót. Stąd paradoks.

198

J. Godłów-Legiędź, Doktryna społeczno-ekonomiczna Friedricha von Hayeka…, s. 167. 199

F.A. Hayek, The “Paradox” of Saving [w:] Prices & Production and Other Works, Ludwig von Mises

Institute, Auburn, Alabama, 2008, s .133. 200

Zdumiewające jest jak najpopularniejsze obecnie podręczniki do nauki ekonomii zawierają omówienie

tego problemu bez krytycznego komentarza. Zobacz na przykład: D. Begg…, Ekonomia, t. 2, s. 62. Daleko

posunięty formalizm matematyczny, za pomocą którego przedstawiony jest tam przykład problemu

skutecznie maskuje inherentne sprzeczności na podłożu aksjomatycznym. 201

W celu pełnej listy omawianych przez Hayeka tekstów autorstwa Fostera i Catchingsa, zobacz: F.A.

Hayek, The “Paradox” of Saving…, s .136.

55

Hayek przedstawił wyjaśnienie paradoksu w duchu szkoły austriackiej202

. Jest to

ważne osiągnięcie teoretyczne, również z punktu widzenia teorii cyklu koniunkturalnego,

którego przyczyn często błędnie doszukuje się w nadmiernym poziomie oszczędności

społecznych203

. Wyjaśnienie Hayeka opiera się na przedstawionej przez nas w rozdziale 3.

teorii kapitału.

Hayek przekonuje, że zwiększone oszczędności prowadzą nie tylko do wzrostu

produkcji, ale również wzrostu konsumpcji oraz całkowitych dochodów, co prowadzi

gospodarkę do nowego stanu równowagi o wyższym poziomie zarówno ogólnej podaży

dóbr jak i popytu na nie. Przejawia się to w pogłębieniu struktury kapitałowej, co

przedstawiliśmy w rozdziale 3.4. W istocie, zwolennikom paradoksu oszczędzania

całkowicie brak podstaw teoretycznych w zakresie zjawiska kapitału, odsetek oraz

struktury produkcji. Błędnie zakładają oni, że zmniejszone wydatki konsumpcyjne

powodują ogólnogospodarcze straty przedsiębiorców, związane z ujemnymi różnicami w

kosztach i przychodach produkcyjnych. Jak jednak zaznaczyliśmy w rozdziale 3.4. straty

dotyczą tylko etapów najbliższych konsumpcji i to jedynie w początkowym etapie

pogłębienia, podczas gdy etapy dalsze nadal notują zyski. Jak jednak zaznacza Hayek,

Foster i Catchings (jak również inni, współcześni teoretycy paradoksu oszczędzania)204

w

swojej analizie de facto przyjmują jedynie dwuetapową strukturę produkcji, z podziałem

na konsumpcję i całkowicie zagregowaną produkcję205

.

Jest to klasyczny błąd popełniany przez keynesistów i neoklasyków. Jak

zaznaczaliśmy w rozdziale 3., tak daleko posunięta agregacja heterogenicznych procesów

produkcyjnych, w których stosowane są zupełnie różnie dobra kapitałowe jest po prostu

fałszowaniem rzeczywistości. Nie powinny zatem dziwić wnioski zwolenników paradoksu

oszczędzania; skoro spadek wydatków konsumpcyjnych zawsze wiąże się ze spadkiem

wydatków na etapie produkcyjnym bezpośrednio ją poprzedzającym (która oprócz

konsumpcji jest jedynym etapem w ich modelu), to musi to skutkować niekorzystną dla

gospodarki sytuacją. Hayek przekonuje, że zwiększone oszczędności nie wypływają poza

gospodarkę, natomiast zawsze powodują zwiększenie nakładów na nowe dobra

kapitałowe. Gdy zakończy się ich produkcja (tzn. minie dodatkowy czas związany z

202

R. Blumen, Hayek on the Paradox of Saving, [online] https://mises.org/library/hayek-paradox-saving

[dostęp 09.05.2016]. 203

J. M. Keynes, General Theory of Employment, Interest and Money, [online]

http://cas.umkc.edu/economics/people/facultypages/kregel/courses/econ645/winter2011/generaltheory.pdf,

[dostęp 09.05.2016], s. 228. 204

Krytykę współczesnych teoretyków paradoksu można znaleźć na przykład w: M. Skousen, Struktura

produkcji…, s. 290. 205

F.A. Hayek, The “Paradox” of Saving…, s. 154.

56

pogłębianiem struktury produkcji), na stałe wchodzą w nową strukturę (tworząc nowe

etapy) ale pod warunkiem ciągłego zapobiegania ich deprecjacji i zużyciu. Do tego

potrzebne są nowe zasoby czynników pierwotnych (pracy i ziemi), które zostały

odciągnięte od etapów najbliższych konsumpcji. Musi się to odbyć kosztem spadku

produkcji na tych etapach, co jest adekwatne do preferencji społecznych, które przejawiają

się w nowych, niższych wydatkach konsumpcyjnych206

. Co więcej, ogólnogospodarcze

koszty w długim okresie będą miały tendencję spadkową, ze względu na ulepszenia

kapitałowe poczynione w strukturze produkcji. Pomimo spadku dochodów nominalnych na

pewnych etapach, dojdzie do realnego wzrostu bogactwa.

Blumen wskazuje, że inwestycje (dezinwestycje) będące skutkiem zwiększonych

(zmniejszonych) oszczędności nigdy nie zwiększają (nie zmniejszają) ogólnej produkcji w

gospodarce w sposób proporcjonalny207

. Możliwe jest to na poziomie pojedynczej firmy,

która dokonuje zakupu już istniejących dóbr kapitałowych. W istocie, analiza zwolenników

paradoksu oszczędzania milcząco zakłada istnienie jednej firmy, obejmującej zasięgiem

działalności całą (jednoetapową) produkcję. Inwestycje w kapitał już istniejący są w stanie

zwiększyć produkcję pojedynczej firmy, jednak do zwiększenia ogólnej produktywności

potrzebne są inwestycje netto208

.

Rozważania Fostera, Catchingsa i innych teoretyków paradoksu oszczędzania są w

świetle krytyki Hayeka nie do przyjęcia. Proponują oni zazwyczaj „klasyczne

rozwiązanie” paradoksu, poprzez działania inflacyjne209

. Zdaniem zwolenników

paradoksu, problemem wywołującym kryzysy gospodarcze są okresy „podkonsumpcji”.

Jednak o ile nie mamy do czynienia ze strukturą produkcji sztucznie zaburzoną kreacją

kredytu fiducjarnego, to „brakująca” siła nabywcza jest wynikiem zwiększonej

produktywności na etapach pośrednich; oznacza to, że większa część dochodów zostaje

zaoszczędzona i wydana na etapach pośrednich. Tym samym wracamy niemal do punktu

wyjścia kontrowersji związanych z paradoksem oszczędzania, po raz pierwszy

kompleksowo obalonym przez Saya i jego słynne już prawo rynków210

.

206

Ibid., s. 153. 207

R. Blumen, Hayek on the Paradox… 208

F.A. Hayek, The “Paradox” of Saving…, s. 170. 209

Ibid., s. 146. 210

M. N. Rothbard, Say’s Law of Markets [online] https://mises.org/library/says-law-markets [dostęp

09.05.2016].

57

5.5. Efekt Ricardo

Termin „efekt Ricardo” został po raz pierwszy użyty przez Hayeka w jego Profits,

Interest and Investment, na określenie „znanej propozycji autorstwa Ricardo, zakładającej

że wzrost płac realnych będzie skutkował zastępowaniem przez kapitalistów pracy ludzkiej

maszynami i vice versa”211

. Jak jednak wskazywaliśmy w rozdziale 5.3., elementy

rozumowania charakterystyczne dla opisu efektu Ricardo możemy znaleźć już Prices &

Production212

. W Profits, Interest and Investment jednak, Hayek zaadaptował efekt do

swojej teorii cyklu koniunkturalnego.

Autor wskazuje na działanie „odwróconej” wersji efektu w szczególności w

końcowej fazie boomu213

. Ta faza cyklu charakteryzuje się dużym zatrudnieniem na

etapach najbliższych konsumpcji oraz nasyceniem popytu na dobra konsumpcyjne (tzn., że

jakikolwiek jego dalszy wzrost doprowadzi do inflacji cen na tym etapie). Nieuniknione

pojawienie się inflacji spowoduje spadek realnych kosztów zatrudnienia, jeżeli nominalny

wzrost płac okazuje się niższy niż wzrost cen dóbr konsumpcyjnych. „Tutaj właśnie

pojawia się działanie efektu Ricardo”- inflacja na etapie dóbr konsumpcyjnych powoduje

wzrost zysków nie tylko na etapach najbliższych konsumpcji (co wiąże się z wyższymi

cenami końcowymi), ale również we wszystkich przedsięwzięciach pracochłonnych214

.

Skutkiem jest przestawianie się produkcji przedsiębiorstw z metod wykorzystujących

kapitał, na metody bazujące na wykorzystaniu pracy. Według Hayeka, dzieje się to na dwa

sposoby. Po pierwsze, przedsiębiorcy zdecydują się na łączenie w procesach

produkcyjnych większej ilości pracy z niezmienionymi zasobami kapitałowymi, np. za

pomocą podwójnych zmian pracowniczych. Po drugie, nowo instalowane maszyny będą

najprawdopodobniej przestarzałe- będą mniej pracooszczędne oraz mniej trwałe. Efekt

Ricardo będzie działał dopóty, dopóki krańcowa efektywność pracy nie zrówna się z

aktualną stopą procentową na rynku kredytowym215

.

Efekt dodatkowo wzmaga spadek popytu na dobra pośrednie w fazie następującej

po boomie i przyspiesza nadejście kryzysu. Jednocześnie, będzie korzystnie oddziaływał

na zatrudnienie- jeżeli pozwoli mu się zadziałać i nie zostaną podjęte działania mające na

celu ponowne sztuczne obniżenie stóp procentowych.

211

F.A. Hayek, Profits, Interest and Investment [w:] Profits, Interest and Investment and Other Essays on

The Theory of Industrial Fluctuations, Augustus M. Kelley Publishers, Clifton, 1975, s. 8. 212

Zobacz przypis 190. niniejszej pracy. 213

F.A. Hayek, Profits, Interest and Investment, s. 11. 214

Ibid., s. 14. 215

Ibid., s. 16.

58

Podsumowanie

Teoria cyklu koniunkturalnego wciąż stanowi jedno z największych wyzwań

teoretycznych stojących przed ekonomistami. Teorie Misesa i Hayeka stanowią silny

fundament, na którym zbudowany został ogromny dorobek późniejszych teoretyków. Duże

znaczenie ma nie tylko dalszy rozwój teorii opartej na tradycji obydwu badaczy, ale

również rozważania dotyczące kształtowania się ich myśli ekonomicznej, co starano się

przybliżyć w niniejszej pracy. Zasadne staje się wskazanie najważniejszego elementu

niniejszej pracy, to jest analizy i usystematyzowania dorobku obydwu badaczy, wraz z

przedstawieniem niewielkich różnic w zakresie ekspozycji problemu. Analiza autorska

pozwoliła na wyśledzenie opisu efektu Ricardo u Hayeka w Prices & Production (1931)

przed jego formalnym opisem w Profits, Interest and Investment (1939).

Szkoła austriacka w ekonomii przeżywa obecnie swój renesans. Coraz częściej

można spotkać się ze znajomością teorii tradycji austriackiej wśród nie tylko naukowców,

ale również studentów i zwykłych ludzi. Przejawem tego zainteresowania jest również

powyższa praca licencjacka. Polska jest jednym z krajów cieszących się szczególnie

dużym zainteresowaniem ideami wolnościowymi, z którymi nierozłącznie związane są

teorie ASE216

. W całym kraju działają nieformalne Kluby Austriackiej Szkoły Ekonomii,

które przeprowadzają co roku szereg spotkań tematycznych. Szczególnie atrakcyjna

wydaje się tutaj prostota przekazu płynąca z teorii ASE, którego zrozumienie nie wymaga

dużego treningu teoretycznego. Jednocześnie zaawansowane opanowanie teorii ASE

stanowi duże wyzwanie. Amerykański aforyzm „easy to learn, hard to master” (ang.

„łatwy w zrozumieniu, trudny w opanowaniu”) zdaje się dobrze to podsumowywać.

Sama ASE stanowi ciekawą alternatywę w wyjaśnianiu współczesnych kryzysów

gospodarczych w stosunku do teorii głównego nurtu ekonomii. Warto wspomnieć o

współczesnych przedstawicielach myśli austriackiej, takich jak np. Peter Schiff, Mark

Skousen, czy Roger Garrison, którzy z powodzeniem wykorzystują narzędzia opracowane

w ramach tradycji ASE (w tym głównie przez Misesa i Hayeka) do analizy zjawisk

koniunkturalnych w gospodarce. Autor ma nadzieję, że powyższa praca przyczyni się do

dalszej popularyzacji myśli ekonomicznej tytułowych badaczy oraz szkoły austriackiej w

ogóle.

216

Widać to na przykład w statystykach wyszukiwarki Google, gdzie Polska znajduje się w czołówce krajów

poszukujących informacji dotyczących haseł takich jak „Mises”, „szkoła austriacka”, „Ludzkie działanie” itp.

59

Spis ilustracji

Rysunek 1. Przykładowa struktura produkcji ...................................................................... 31

Rysunek 2. Rynek czasowy według właścicieli czynników produkcji ................................ 35

Rysunek 3. Pogłębiona struktura produkcji ......................................................................... 38

Rysunek 4. Typologia pieniądza według Misesa ................................................................. 44

60

Bibliografia

Anderson, R.G., 2005. Wicksell's Natural Rate. Monetary Trends, March

Begg, D., Fischer, S. & Dornbusch, R., 1993. Ekonomia, t. 1. Warszawa: Państwowe

Wydawnictwo Ekonomiczne.

Begg, D., Fischer, S. & Dornbusch, R., 1993. Ekonomia, t. 2. Warszawa: Państwowe

Wydawnictwo Ekonomiczne.

Blumen, R., 2008. Hayek on the Paradox of Saving. 1 września.

Bohm-Bawerk, v., 1930. The Positive Theory of Capital. New York: G. E. Sechert & Co.

Bożyk, P., Misala, J. & Puławski, M., 2002. Międzynarodowe stosunki ekonomiczne,

wydanie drugie zmienione. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.

Callahan, G., 2004. Economics for Real People, 2nd edition. Auburn, Alabama: Ludwig

von Mises Institute.

Dobosiewicz, Z., 2007. Wprowadzenie do finansów i bankowości. Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

Fillieule, R., 2007. A Formal Model in Hayekian Macroeconomics. The Quarterly Journal

of Austrian Economics, jesień. s.193-208.

Fisher, I., 1912. The Purchasing Power of Money. New York: The Macmillan Company.

Garrison, R.W., 1978. Austrian Macroeconomics: A Diagrammatical Exposition. Menlo

Park, California: Institute for Humane Studies, Inc.

Garrison, R.W., 1990. Austrian Capital Theory: The Early Controversies. In Caldwell, B.J.

Carl Menger and his legacy in economics. Durham and London: Duke University Press.

s.133-54.

Garrison, R.W., 2002. Time and Money. London and New York: Taylor & Francis Group.

Garrison, R.W., 2004. Overconsumption and Forced Saving in The Mises-Hayek Theory

of Business Cycle. History of Political Economy, lato. s.323-49.

Garrison, R.W., 2007. Biography of Eugen von Bohm-Bawerk (1851-1914). [online]

https://mises.org/library/biography-eugen-von-b%C3%B6hm-bawerk-1851-1914 [dostęp

23 maja 2016].

Godłów-Legiędź, J., 1992. Doktryna społeczno-ekonomiczna Friedricha von Hayeka.

Warszawa: Wydawnictwo naukowe PWN.

GUS, 2014. Rachunki kwartalne produktu krajowego brutto w latach 2009-2014.

Warszawa.

Hahn, L.A., 1956. Common Sense Economics. Norwich: Abelard-Schumann Limited.

Hayek, F.A., 1945. The Use of Knowledge in Society. American Economic Review,

wrzesień. s.519-30.

Hayek, F.A., 1975. Profits, Interest and Investment. In von Hayek, F.A. Profits, Interest

and Investment and Other Essays on The Theory of Industrial Fluctuations. Clifton:

Augustus M. Kelley Publishers.

Hayek, F.A., 2002. Competition as a Discovery Procedure. The Quarterly Journal of

Austrian Economics, jesień. s.9-23.

61

Hayek, F.A., 2008. Monetary Theory and The Trade Cycle. In Hayek, F.A. Prices &

Production and Other Works. Auburn, Alabama: Ludwig von Mises Institute.

Hayek, F.A., 2008. Prices and Production. In Hayek, F.A. Prices & Production and Other

Works. Auburn, Alabama: Ludwig von Mises Institute.

Hayek, F.A., 2008. The "Paradox" of Saving. In Hayek, F.A. Prices & Production and

Other Works. Auburn, Alabama: Ludwig von Mises Institute.

Hayek, F.A., 2009. The Pure Theory of Capital. Auburn, Alabama: Ludwig von Mises

Institute.

Hoppe, H.H., 2007. Economic Science and the Austrian Method. Auburn, Alabama:

Ludwig von Mises Institute.

Huerta de Soto, J., 2006. Money, Bank Credit, and Economic Cycles. Auburn, Alabama:

Ludwig von Mises Institute.

Huerta de Soto, J., 2006. Spór metodologiczny (Methodenstreit) Szkoły Austriackiej.

[online] http://mises.pl/pliki/upload/methodenstreit.pdf [dostęp 23 maja 2016].

Huerta de Soto, J., 2008. The Austrian School: Market Order and Entrepreneurial

Creativity. Cheltenham UK: Edward Elgar Publishing Limited.

Huerta de Soto, J., 2011. Socjalizm, rachunek ekonomiczny i funkcja przedsiębiorcza.

Warszawa: Instytut Misesa.

Hulsmann, J.G., 2011. The structure of production reconsidered. [online]

http://granem.univ-angers.fr/_resources/Cahiers/2011/DT_GRANEM_034.pdf [dostęp 23

maja 2016].

Keynes, J.M., 2003. General Theory of Employment, Interest and Money. [online]

http://cas.umkc.edu/economics/people/facultypages/kregel/courses/econ645/winter2011/ge

neraltheory.pdf [dostęp 23 maja 2016].

Kirzner, I.M., 1963. Market Theory and the Price System. Princeton, New Jersey: D. van

Nostrand Co. Inc.

Kirzner, I.M., 1973. Competition and Entrepreneurship. The University of Chicago Press:

Chicago.

Kirzner, I.M., 1979. Essays on Capital and Interest: An Austrian Perspective. [online]

http://www.libertarianismo.org/livros/Israel%20Kirzner%20-

%20Essays%20On%20Capital.pdf [dostęp 23 maja 2016].

Kotarbiński, T., 1958. Traktat o dobrej robocie. wydanie drugie, Wrocław: Zakład im.

Ossolińskich.

Lachmann, L.M., 1978. Capital and Its Structure. Kansas City: Sheed Andrews and

McMeel Inc.

Lewin, P., 2011. Capital in Disequilibrium. Auburn, Alabama: Ludwig von Mises

Institute.

Machaj, M., 2012. System pieniężny i stabilność makroekonomiczna. [online]

http://mises.pl/blog/2012/02/05/machaj-system-pieniezny-i-stabilnosc-makroekonomiczna/

[dostęp 23 maja 2016].

Machaj, M., 2013. Jak być popperystą w ekonomii? Granice Nauki Lectiones & Acroases

Philosophicae, VI 1 (2013). s. 184-96.

62

Machlup, F., 2013. Kompleks niższości nauk społecznych. [online]

http://mises.pl/blog/2013/03/01/machlup-kompleks-nizszosci-nauk-spolecznych/ [dostęp

23 maja 2016].

Menger, C., 2007. Principles of Economics. Auburn, Alabama: Ludwig von Mises

Institute.

Menger, C., 2009. On The Origins of Money. Auburn, Alabama: Ludwig von Mises

Institute.

Milewski, R. & Kwiatkowski, E., 2015. Podstawy ekonomii. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.

Mises, L. von, 1953. The Theory of Money and Credit. New Haven: Yale University Press.

Mises, L. von, 1998. Human Action a Treatise on Economics. Auburn, Alabama: Ludwig

von Mises Institute.

Mises, L. von, 2006. Monetary Stabilization and Cyclical Policy. In Mises, L. von, The

Causes of The Economic Crisis and Other Essays Before and After The Great Depression.

Auburn, Alabama: Ludwig von Mises Institute.

Mises, L. von, 2006. The Causes of Economic Crisis. In von Mises, L. von, The Causes of

Economic Cises and Other Essays Before and After The Great Depression. Auburn,

Alabama: Ludwig von Mises Institute.

Mises, L. von, 2007. Theory and History an Interpretation of Social Economic Evolution.

Auburn, Alabama: Ludwig von Mises Institute.

Mises, L. von, 2012. Economic Calculation in the Socialist Commonwealth. Auburn,

Alabama: Ludwig von Mises Institute.

Murphy, R.P., 2003. Why Do Capitalists Earn Interest Income? [online]

https://mises.org/library/why-do-capitalists-earn-interest-income [dostęp 23 maja 2016].

Murphy, R.P., 2008. Study Guide to Human Action. Auburn, Alabama: Ludwig von Mises

Institute.

Murphy, R.P., 2011. Study Guide to The Theory of Money and Credit. Auburn, Alabama:

Ludwig von Mises Institute.

Newman, P., 2014. Rothbard's Time Market and The Demand for Present Goods.

Quarterly Journal of Austrian Economics, wiosna. s. 46-66.

North, G., 2012. Mises on Money. Auburn, Alabama: Ludwig von Mises Institute.

Reisman, G., 1990. Capitalism A Treatise on Economics. Ottawa, Illinois: Jameson Books.

Reisman, G., 2012. Keynesowskie PKB postawione na głowie. [online]

http://mises.pl/blog/2012/08/01/reisman-keynesowskie-pkb-postawione-na-glowie-

oszczednosci-a-nie-konsumpcja-jako-glowne-zrodlo-wydatkow/ [dostęp 23 maja 2016].

Rothbard, M.N., 2005. In Defense of "Extreme Apriorism". [online]

https://mises.org/library/defense-%E2%80%9Cextreme-apriorism%E2%80%9D [dostęp

23 maja 2016].

Rothbard, M.N., 2005. Prakseologia - metodologia Szkoły Austriackiej. [online]

http://mises.pl/blog/2005/10/24/235/ [dostęp 23 maja 2016].

Rothbard, M.N., 2008. Ekonomia wolnego rynku. Warszawa: Fijor Publishing.

63

Rothbard, M.N., 2008. Mystery of Banking. Auburn, Alabama: Ludwig von Mises

Institute.

Rothbard, M.N., 2010. Notatka o ekonomii matematycznej. [online]

http://mises.pl/blog/2010/03/30/rothbard-notatka-o-ekonomii-matematycznej/ [dostęp 23

maja 2016].

Rothbard, M.N., 2010. What Has Government Done to Our Money. Auburn, Alabama:

Ludwig von Mises Institute.

Rothbard, M.N., 2012. Say's Law of Markets. [online] https://mises.org/library/says-law-

markets [dostęp 23 maja 2016].

Sieroń, A., 2013. Czym jest Bitcoin? Ekonomia - Wrocław Economic Review, nr 19/4. s.

31-51.

Sieroń, A., 2015. Klasyfikacja efektu Cantillona, Ekonomia – Wrocław Economic Review

nr 21/4. s. 17-41.

Skousen, M., 2011. Struktura produkcji: Giełda, kapitał, konsumpcja. Warszawa: Fijor

Publishing.

Skousen, M., 2015. Logika ekonomii. Warszawa: Fijor Publishing.

Strigl, R. von, 2000. Capital & Production. Auburn, Alabama: Ludwig von Mises

Institute.

Wicksell, K., 1962. Interest & Prices. New York: Sentry Press.

Wieser, F. von, 1927. Social Economics. New York: Adelphi Company.

Wiśniewski, J.B., 2012. Metodologia austriackiej szkoły ekonomii: obecny stan wiedzy.

[online] http://mises.pl/blog/2012/12/17/wisniewski-metodologia-austriackiej-szkoly-

ekonomii-obecny-stan-wiedzy/ [dostęp 23 maja 2016].

Wozinski, J., 2009. Hayek i odejście od prakseologii. [online]

http://mises.pl/blog/2009/12/19/jakub-wozinski-hayek-i-odejscie-od-prakseologii/ [dostęp

23 maja 2016].