JUHA LEIVISKÄ

Duvarlarla Dans Eden Mimar:Juha LeiviskäHÜSEYÝN YANAR

38 BETONART | İLKBAHAR 2007

Yapýtlarýnýn birçok yerinde adým adým yükselen,doruklara çýkan fonksiyonla birleþen estetiði,yükselen hacimlerin hiyerarþisi, Mevlevilerinmistik seremonilerinde olduðu gibi JuhaLeiviskä'nýn mimarisinde de bir arada.

Leiviskä'yý yazmaya karar verdikten sonra,onunla oldukça rahat ve kendiliðindenbir sohbet yaptýk. Ne yazacaðýmýdüþünmeye baþladým. Leiviskä'yý biliyordum.Tasarladýðý mekânlarý görmüþtüm, içlerindedolaþmýþtým. Onlarý hissetmiþtim. Bunakarþýn nedense uzun bir süre, hiçbir þeyyazamadým. Leiviskä'yý yazmak hem çokkolay, hem de çok zordu. Günler geçti gitti.Daha sonra, bir raslantý... Konya Tasavvuf

Müziði Topluluðu, Helsinki’ye geldi ikigösteri için. Bizim Mevlevilerin SavoyTiyatrosu'nda yaptýklarý gösterilerini,semazenleri ve ayinlerini dikkatle izledim.Konser sonrasýnda tiyatrodan çýkarkenkafamdaki parça parça birçok þey bir arayageldi. Aradýðým Leiviskä'yý nihayetbulmuþtum. Juha Leiviskä. Kuzeyde, onuçizgileri arda arda çeken adam olaraktanýrlar. O çizgileri uzattýkça uzatýr.

39BETONART | İLKBAHAR 2007

Leiviskä'nýn stili kimseye uymaz. Moderndir,gelenekseldir, buraya aittir. Projeyigördüðünüzde ya da içine girdiðinizde,Leiviskä'nýn çizdiðini hemen anlarsýnýz. Birkutu yaptýðý çok az görülmüþtür. Kýrýlanduvarlar, açýlý duvarlar, kesiklikler,parçalanmalar, birbirini takip eder, hareketiçinde mekanlara dönüþür. Ne binasý olursaolsun yapýtlarý farklý zamanlarda her yanýyaþayan farklý bölümleriyle, uzun bir evebenzer, ya da bütün bina adetameydanlarýyla, yollarýyla birimlerden oluþanbir yerleþmedir. Onun birçok binasýnda buhissedilir. Tek elden çýkmýþ detaylarý vedekorasyonu ile benzer bir temada, birmüzik parçasý dinler gibi, bir mekandandiðerine geçilir.

Bazý otoriteler onu, yapýtlarý ile KuzeyAvrupa mimari geleneðine, bazýlarý Aalto ilebaþlayan, Ervi ile devam eden bir çizginindevamýna baðlar. Kendisinin de zamanzaman bazý kaynaklarda tanýmladýðý gibimimarisinin derinlikleri bir tarafta Findoðasýndan, geleneksel Fin mimarisininkýrsal örneklerinden, çok eski ahþaptanyapýlmýþ kilise iç mekanlarýndan gelir.Yerleþme dokularýndaki kendiliðindenparçalanmalar, bölünmeler, ana mekanmimarisinin etrafýndaki daðýlmalar, onunyapýtlarýnda baþka derinlikler bulur. Kendihiyerarþisi içinde mekanlarýn birbirinesaygýsý vardýr. Týpký her zaman andýðý,hatýrladýðý mimarlýk tarihinden Nils ErikWickberg, proje atölyelerinden HildingEkelund, Aulis Bloomstedt ve sanatdünyasýndan Unta Pusha gibi kendisinefarklý yönleri ile bu iþi öðreten, ilk iþaretlerigösteren Helsinki Mimarlýk Okulun'ndakihocalarýna olan saygýsý gibi. Rietveld'degördüðü De Stijl akýmýndan basit þeyleryapmayý öðrenmiþtir. Wickberg' ingezilerinde gördüðü Alman Barok kiliseleresempati duyduðunu söyler. Vyborg'dakiAalto'nun kitaplýðýndan, Brygmann'ýnTurku'daki kilisesinin Mies'in BarselonaPavyonu'nun ve Paul Nelson'un Asýlý Evi'ninkendisi etkisinden söz ettiði yazýlarýndan,röportajlarýndan bilinir. Daha önce,üniversite öncesi yýllarýný geçirdiði TampereKenti de kendisini etkileyen yerlerdenbiridir. Oradaki komþuluk iliþkilerindekiinsaniyet, doða ve inþa edilen çevrearasýndaki iliþki, oyun oynadýklarý avlular,doða ile iç içelik… Birçok Fin kentindeolduðu gibi, orada da bu ülkedeki birçokkent gibi, bir tarafý düzenli grid bloklar,cadde bölüþümleri ile düzenli, diðer tarafýbaðlý olduðu, açýldýðý göller ve içindetaþýdýðý nehirler gibi organik bir yapý, birtarafý disiplinli bir tarafý özgür bir anlayýþ,Leiviskä'ya belki de bu anlamda ilerisi içinharika bir baþlangýç saðlar ve ona yolgösterir. Bu kent belki de çok derinlerde bir

tarafý özgürlüðü bir tarafý da disiplinliolmayý gösterir mimarlýk eðitimi öncesiLeiviskä'ya. Ama bütün bunlarýn ötesindeLeiviskä'nýn mimarlýk yaþamýnda hepyanýnda olan, çok özel bir referansý vardýr,Ýstanbul'daki Ayasofya. Uzun yýllar önce,1961 yýlýnda gördüðü Ayasofya.

Birkaç yýl önce, Finli öðrencilerle birlikteHelsinki Mimarlýk Okulu'ndatamamladýðýmýz Anadolu ile ilgili bir atölyesonrasý, gözlem ve çalýþmalar yapmak içinÝstanbul'a gelmiþtik. Gezinin bir yerindeFýndýklý'daki Akademi'de bir konuþmayapmak için bulunan Leiviskä da bizimgruba katýlmýþtý. Daha sonra hep birliktedayanamayýp tekrar geldiðimiz Ayasofya'yagitmiþtik. Bizim grubun hocalarýndanWilhelm Helander ile birlikte kilisenin içindebir aþaðý bir yukarý koþuþturuyorlardý altkatta. Helender ile onun heyecanýnýöðrencilerle yukarýdaki galeriden keyifleizlemiþ, paylaþmýþtýk. Ben de doðrusukimbilir kaç kez gördüðüm Ayasofya'yý Finlidostlarla hocalarla, öðrencilerle, tekrar birbaþka gözle görmüþ, bir defa dahaderinden incelemiþtim. Leiviskä Ýstanbul'akýrk altý yýl önce gelmiþti ve gördüðüAyasofya onu bugünkü gibi çok etkilemiþti.Mimarlýðý ile yýllar boyunca yarattýðýdünyasýnýn derinliklerinde ona yön verenönemli bir referans noktasý, nirengitaþlarýndan biri olmuþtu. Bir sohbetimizdeMimar Sinan'ýn kubbeyi kurtarmak adýnayaptýðý güçlü dayanaklarý ve bunlarýnAyasofya'nýn silüetine etkisi üzerine

1 Pakila Kilisesi'nin altarý

2 Vaasa projesinin maketi

2

JUHA LEIVISKÄ

40 BETONART | İLKBAHAR 2007

düþündüklerini sordum. Aslýnda sormakistediðim Ayasofya'nýn kendisiydi. Çokgeçmeden oraya geldik. Sinan'ýn eklentileritarihin bir parçasýdýr," demiþti. Onlarýnartýk Ayasofya'nýn ayrýlmaz parçalarýolduðunu söylemiþti. Ayasofya'nýn aslýndaiçindeki mimariden kaynaklandýðýný,dýþarýsýnýn iç mekanýn ne istediðindendoðduðunu, böylece mekanýn ortayaçýktýðýný vurgulamýþtý. Ayasofya'nýn içi,dýþýný vermiþti. Ayasofya'nýn dýþý ona görebir "shelter" (barýnak) idi. Yani bir anlamdakendi binalarýnýn cephelerinde olduðu gibi.

Leiviskä'nýn çizgileri özgündür. Çok basittir.Adeta her mimarýn yapabileceði kadarbasit olan bir ilkeyi, bir sürü projesindetemalaþtýrýr, yýllar içinde Leiviskä kendinitrade marký yapar. Herkes, duvarlarý aradakesiklikler býrakarak aþaðý yukarý inipçýkarak biribiri ardýna çeker ama, belki dedünya yüzünde bunda ýsrar edip, ýsrarettikçe de kendine özgü derinlikler bulantek mimar Leiviskä'dýr. Bu da onu Leiviskäyapar. Tabii bu sadece görsel anlamdayalnýz plandaki duvarlarýn estetiðinden,armonisinden doðmaz. Kaynaðý üç boyutlukaydýrmalardan gelir. Bu kurala her þeyuyar, mekanlarda drama yaratan ýþýðýnsüzülmeleri de ona göredir. Mekana dolaylýolarak gelecek ýþýða yol açan kaydýrmalar,fonksiyoneldir. Aynen yukarýlardahavalandýrma borularýný, akustik teçhizatý,kablolarý saklayan benzer üç boyutlukaydýrmalarla yapýlan, hep bir nedeni olandekorasyonlar gibi. Leiviskä bu çekmeleriadeta isteyerek karmaþýklaþtýrmýþtýr. Amabu karmaþýklaþtýrma ne tek tekmekanlarda ne de projenin tamamýndabütünlüðü daðýtýr. Tam tersi bina daha dabütünleþir ve kendine özgü olur. Bukarmaþýklaþtýrma binayý daha da serbesthale getirir. Bu koparmalarýn altýnda da birparçalama fikri yatar. Sade ve minimalistmekan anlayýþý yerine mekanlarda buoyunlara dayanan çokluk fikri vardýr. Anakilise mekanlarýnda geç Barok iç mekanhavasý sezilir. Duvarlar daha çok yatay vedüþey lineer hatlara baðlý modernistüsluplarla dekore edilir. Çekmelertasarladýðý projelerin hem planlarýnda hemde kesit ve cephelerinde, hacimlerindeapaçýk gözüken duvarlarýn oyunu, kendimimarlýðýnýn derinliklerinde, birçok yerdenbeslenen Leiviskä düþüncelerinin þekli dilioluþur. O da kutularý kýrar, abartýlýçekmelerle onlarý soyutlaþtýrýr ve daðýtýr.Bazen de açýlarý özgürce kullanarak birbiriardýna yan yana getirerek mimarlýðýnýyaratýr. Ama her þeye karþýn, onuntasarýmlarýnda, mekanlarda yürüyeninsanýn ölçeði esas alýnýr. Ayaklarý yere

basan bir mimaridir. Hareket halindedir,sanki akar. Bir yerden bir yere gider adýmadým. Duvarlarýn, mekanlarýnsýralanmalarýný, hýzýný hisseder gibi olunur.Bir müzik parçasý dinler gibidir. Baþlangýçý,yükseliþleri, yavaþlamasý, finali her þeyi ilesanki bir nota atlamadan akar. Kendiritimlerini yaratýr. Ayný zamanda birmüzisyen olan, piyano da çalanLeiviskä'nýn klavyesindeki notalarýn yanyana geliþ ritmi gibidir sanki.

Ýki Nirengi NoktasýLeiviskä'nýn, çok sayýda bina ve bazý kenttasarýmý projeleri planladýðý ve uyguladýðýbilinir. Benim bu deðerlendirmede hedefaldýðým, mimarýn bazý yapýtlarýný yan yanagetirerek kendi içinde bir bütün, bir resimoluþturmak ve giderek Leiviskä mimarisininbazý yanlarýný ortaya çýkarmaktýr. Böyle birsenaryoda Leiviskä'nýn iki önemli yapýtýnýdiðerlerinin arasýndan çekip incelemeninbaþköþesine koymak istiyorum. Çünkü buiki proje soyut anlamda, ana hatlarý ileLeiviskä çalýþmalarýnýn özetidir. Sözünüettiðim ikiliden birisi Vallila Projesi (1984-1991), diðeri ise Vaasa'daki Mezarlýk veKilise projesidir (1968). Aralarýnda tasarýmaçýsýndan 16 yýl vardýr. Bunlardan Vallilauygulanmýþtýr. Vaasa ise bir yarýþmaprojesidir ve uygulanmamýþtýr. Bu ikisininarasýnda da daha sonra sözünü edeceðim,bunlardan daha önce tasarlanýp, 1984yýlýnda tamamlanan Myyrmäki Kilisesigirecektir.

Sörnainen yakýnlarýndaki Vallila Projesi,ortasýndan tramvay raylarýnýn, onlarýnyanýnda ise diðer geliþ gidiþ yoðun trafikyollarýnýn geçtiði eksenin hemenyanýbaþýnda yer alan dikdörtgen birarsadadýr. Kent içinde bir yayýlmýþ birdamla gibidir. Kitaplýk, çocuk yuvasý ve sýraevlerden oluþur. Vaasa Projesi ise kentindýþýnda tasarlanmýþtýr. Mezarlýk, kilisebinasý ve su bir araya gelir. Vaasa birpeyzaj projesidir.

Vallila'nýn sýnýrlarý etrafýndaki yollarla vekonut adalarýyla sýnýrlanmýþ bu anlamdabinalar yan yana bitiþmiþ sýkýþtýrýlmýþtýr.Dikdörtgen konturun etrafýndaki mekan,kalýnlýðýný yaratmak için sanki bir akordeongibi açýlýr kapanýr. Ortadaki boþlukkompleksin merkezidir. Arsadaki ahþaphacimlerle kaplý iki diyagonal kenarlardabulunan, biri kitaplýk diðeri çocuk yuvasýolan, binalarýn giriþleri tam köþelerindendir.Dikdörtgen arsanýn diðer iki köþesindenbiri orta boþlukla olan cadde iliþkisinisaðlar, diðeri ise konut bölümlerininönündeki ön bahçelere uzanýr. Diyagonal

3

4

3,4 Vaasa projesinin vaziyet planý ve planý

5 Vallila kitaplýðý planý

6 Vallila kitaplýðý iç mekan

7 Vallila kitaplýðýnýn iç bahçesinden görünüþ

5

JUHA LEIVISKÄ

41BETONART | İLKBAHAR 2007

boþluk aksý organik biçimde organikhacimlerin arasýndan, bir köþeden diðerineakar gider. Tümüyle farklý fonksiyonlarýetrafýnda bir araya getirir. Farklýfonksiyonlardan oluþan yapý adasý, ortadameydaný olan bir köy gibidir. Bu defahareket ortaya odaklanýr, her þey ortadakibirleþtirici boþluk içindir sanki, binalarbunun etrafýnda döner. Ýrrasyonel olmasýnakarþýn, farklý açýlar arasýnda mekanorganizasyonu adeta matematikseldir.

Bunun aksine Vaasa'da mezarlýk ve kiliseprojesinde her þey özgür ve geniþ peyzajýnüzerine yayýldýkça yayýlýr. HareketVallila'nýn merkeziliðinin aksine yataydýruzadýkça uzar. Bir aðaçýn köklerine benzerbir þekilde, nehirlerin kollarý aralarýnamezarlýk parçalarýný ve ileride onlarýbaðlayan köprüleri alýr ve giderek birleþir,kilise ve eklerinin olduðu önlerinde küllerinkonduðu içeriye ýþýklarýn alýndýðý duvarlaronlarý karþýlar, her þey bu noktaya akar.Nehrin sularýnýn vardýðý gölet, buduvarlarýn eteðinde büyür. Proje hemplanda hem de kesitte adým adým doruknoktasýna çýkar. Üç ana parçadan oluþanduvarlar, ana dekorlarý oluþturur, burasýoyunun oynandýðý bir sahnedir. Doða birdinleme salonu olur etrafýnda. Duvarlarýn

arkasýndaki daralan üçgendeki iki platformve orta yarýktaki merdivenler kulisininkapýsýdýr, giriþidir. Bu anlamda senaryohem giriþten kiliseye, sonra töreninyapýlacaðý mezarlýða ve oradan geridönüþe baðlý olarak hem aþaðýdan yukarýhem de yukarýdan aþaðý ters yönde çalýþýr.Sereserpeliði, yayýlmasý, kýsacasý her þeyidoðanýn ritmi ile oluþur, proje kendipeyzajýný yaratýr. Vallila kompleksi bir mekanýn nasýl kentintürlü etkilerine, gürültüsüne arkasýný dönüp

6

7

JUHA LEIVISKÄ

42 BETONART | İLKBAHAR 2007

kendi fonksiyonlarýyla, kendi dinamiklerinebaðlý olarak yaþayabileceðini, özel bir adaolabileceðini gösterir. Ýçe dönüklüðüsembolize eder. Vaasa ise, Vallila'daki içekapanýklýðýn tersine özgürlüðü temsil eder.Burada adeta bir Land Art oluþturulur.Vaasa projesinde Leiviskä peyzajý ve onunritmini dinler, Vallila projesinde ise kenti vekentin ritmini dinlediði gibi. Ýkisininarasýndaki fark, nefes alma ve vermearasýndaki fark gibidir. Biri olmadan diðeriolmaz.

Helsinki'deki Alman Büyükelçiliði Binasý(1986 -1993), yukarýda baþköþeyekoyduðumuz Vallila projesinin bir anlamdafarklý bir versiyonudur. Vallila'dadiyagonalden kendi köþesine akanLeiviskä, Alman Elçiliði'nde yine benzerdiyagonal bir biçimdeki giriþle peyzajbaðlantýsýný arar. Proje giriþten doðaya,boþluklarla akar. Bu eksenin iki yanýndagenel ve özel mekanlar yer alýr veVallila'nýn aksine hacimlerinkompozisyonunda, dýþa, doðaya dönükgiderek parçalanan, kalýn konturlaroluþturur. Tabii ki Vallila'nýn aksine AlmanElçiliði’nde arsa özgürdür hacimlerdeki veduvarlardaki hareketlenme de, bunagöredir.

Ayný þekilde Japonya'daki HakushuLokanta Projesi (1990-1991) de VaasaProjesi'nin alt projesi olarak görülebilir.Proje, adeta arsanýn köþe noktasýna doðruçekilmiþtir. Ýki yanda birbiri ardýna çekilenduvarlar, yan konturlarý oluþturur ve binayýormana doðru arsa sýnýrlarýna yaslanarakaçar. Duvarlarýn birleþiminde 700 kiþiliklokanta mekaný tasarlanmýþtýr. Mutfakmerkezde yer alýr. Yine hem yan duvarlarhem de hacimleri köþe noktasýna doðruyükselir. Özel bir köþe yaratýlýr. Bütünenstalasyon, Viski Müzesi'nin yakýnýndakiköþe arsada oradaki viski binalarýna doðrudönen bir baþlangýç noktasýný yaratmayýhedefleyen, sanki düþey tomruklarlaoluþturulmuþ bir nesnedir, heykeldir.Binanýn bütünü ile yine kendi peyzajýnýyaratýr.

Bir Baþyapýt Myyrmäki KilisesiVallila ile Vaasa Projesi arasýna yineLeiviskä'nýn çok önemli, usta iþi birprojesini, Myyrmäki Kilisesi'ni (1980-1984)koymak, ikisinin arasýndaki yere üçüncü birçizgiyi yerleþtirmek istiyorum. MyyrmäkiProjesi, mimarýn yaptýðý çoðu ibadetbinasýnda olduðu gibi dinsel içerikli birköydür. Hemen uzun arsanýn yanýndangeçen demiryoluna arkasýný dönmüþduvarlarýnýn önünde, projeyi çektikçe çeker,

uzattýkça uzatýr, yükseldikçe yükseltir.Bütün kompozisyonun zirvesi ana ayinmekanýdýr. Ýtmelerle çevresi dekore edilenana mekan geniþletilebilen, sürmekapýlarla derinleþtikçe derinleþen birmekandýr. Yanýndaki kilisenin çankulesinden baþlýyarak, en arkadakimekanlara doðru, alçaldýkça alçalýr vekilisenin çocuk yuvasý bölümüne dek iner.Giriþler, fuayeler uzun kavaklarýn olduðuormana bakar. Sürprizli köþeleriyleilerlerken, saða sola dönen fuayegiriþlerinin olduðu iç sokakta adeta ikibaðýmsýz mekan adasý diðer büyük mekanparçalarýndan sanki bilinçli olarakkopartýlýr. Dik açýsal bir biçimde, her yönedoðru oynamalara baðlý olarak kompozeedilen ýþýðý bu oynamalarla istediði yerdenbinaya davet eden planlama üç boyuttaarka duvarýn önünde, doðal peyzajýnyanýnda, insan yapýmý bir topografyayýandýrýr. Adeta binanýn kendisi bir peyzajolur. Ýnce uzun arsada abartýlý bir biçimde,yukarýdan açaðý rahatça yayýlarak iner.Leiviskä projelerindeki vaziyet planýndakigereksinimlerden kaynaklanan hep akmafikri, hacimlerin yan yana gelerekhareketlenmeleri bu projede de çokbelirgindir. Vaziyet planýnda arka taraftainip çýkan saðýr duvarlar trenin gürültüsünükeserken, bina ormana bakan cephesindeise, yukarýdan inen ince uzun boþluk vedoluluklarýyla aðaçlarýn arasýnda kamufleolur ve kaybolur. Kuopio'daki MännistöKilisesi (1986-1992) ve eklerinde deplanlama açýsýndan daha önce tasarlananMyyrmäki Kilisesi ile benzer bir tavýr gözeçarpar.

Myyrmäki Kilisesi ile ayný yýllardatasarlanan ve inþa edilen KirkkonummiCemaat Merkezi (1980-1984) projesi de,yine böyle uzun bir eksende uzatmalaradayalý bir mekanlar dizisidir. Leiviskä'nýn üçduvara yapýþýk planlamalarýyla ilgi çekicibenzerlikleri olan Thoren-Söderström(1987-1990) için tasarladýðý, arkasýormana dönük önü denize açýlan ev veKoovola Kilisesi için yapýlan yarýþmaprojesi(1971), de Myyrmäki çizgisindedir.

Yukarýdakilerin dýþýnda yer alan birçokönemli projede Myyrmäki Kilisesi ilesembolleþtirdiðimiz fikir, Leiviskä'nýn akan,sanki hareket halindeki mimari geriçekilmelerinin baþka versiyonlarýdýr.Aralarýnda tekrarlamalara dayalý ritmikkompozisyonlar da yer alýr. Leiviskä'nýn çokanlamlý bulduðu ve özel bir proje olaraktanýmladýðý, Filistin Beytüllahim'deki Dar-alAkademi Kültür Merkezi’nde (1998)hacmin üç seviyede tasarlanan, birbirine

5

8

9

8 Alman Büyükelçiliði planý

9 Japonya'daki Hakushu Restoraný’nýn planý

10,11 Myyrmäki Kilisesi vaziyet planý ve zemin kat plan

12 Myyrmäki Kilisesi ön cephe

JUHA LEIVISKÄ

43BETONART | İLKBAHAR 2007

yaklaþýp açýlan, köþe tekrarlamalarýarasýnda akan giden mekana dönüþmesiya da ünlü opera sanatcýsý Karita Mattilaiçin Parainen'de planladýðý evde (1995)bayýr aþaðý inen mekanlardaki parça parçaduvarlarýn olmasý gibi. Helsinki ModernSanatlar Müzesi (1993) için yarýþmaönerisinde ise, duvarlarýn çekmeleri budefa kalýnlaþan þerit mekanlarýn, Seinäjokimezarlýk planlamasý ile birlikte tasarladýðýkilisede (1972), yan yana gelen bitiþik ikiduvar zonu arasýnda, parça parçahareketlenen küçük duvarlarýn bu büyüksýnýr duvarlarýna paralel oynamalarýna ve

hatta Estonya Sanat Müzesi (1994)yarýþma önerisinde ya da Katajanokkagiriþindeki bir diðer yarýþma projesi ARMI(2002) önerisinde olduðu gibi buçekmelerle oluþan, dokusal planlamalarainsan yapýsý topografyalara dönüþür. Birbaþka dizide ise Oulu'daki PuolivälinkangasKent Merkezi ile St. Thomas KiliseKompleksi’nde (1971-1975) L þeklindekiavlulu mekanlar, hatta Ýmtra'daki KentHolü ve Sanat Merkezi Projesi'nde (1966)duvarýn önündeki uzun boþluðun üçtarafýný tamamlayan, bazýsý avlulu, ayrýkhacimler, Kajani Sanat Müzesi'nde (1985-

10

12

11

JUHA LEIVISKÄ

44 BETONART | İLKBAHAR 2007

1988) altýgen sergi holleri, Helsinki ViulutieCaddesi'ndeki yerleþmede gruplar halinde biraraya gelen konut dizileri (1974-1975),Danimarka'daki Ribe Sanat Müzesiprojesindeki (1966) Myyrmäki Kilisesibenzeri bir duvarýn önünde yer alan, ölçülerihafif farklýlaþan, yamuk mekanlar veTurku'daki Ekumenikal St Henry Kilisesi'nde(1995) ileriye hamle yapan, iç bükeyleþenkontur çizgileri ve Pirkkala Kilisesi'nde(1989) açýlý yine iki duvar önünde yer alanmahmuza benzer üçgen köþeler, gibiörneklerde deðiþik þekillerde sýralanan,birbirine benzer hacimlerin tekrarlamalarýnabaðlý ritimler söz konusudur.

Pakila'da inþa edilen Ýyi Çoban Kilisesi de(1997-2002), Leiviskä'nýn yönleri hafifçefarklýlaþan açýlý duvarlarý, akar gibibiraraya getirerek, ýþýðý adeta mekanasüzdüðü, kendine özgü ritimlerinikullandýðý önemli bir diðer yapýtýdýr.Koovola Kent Holü (1964-1968)Leiviskä'nýn Bertel Saarnio ile olan beraberplanladýðý ilk binalardan biridir. Yukarýdaana hatlarýný çizmeye çalýþtýðýmýz, dahasonraki Leiviskä çalýþmalarýnda pekrastlanmayan bir düzen içindedir.Dýþarýdan cephesi tabii ki Aalto'nunKatajanokka'daki Enzo Gutzeit Büro Binasýile yine Helsinki'deki Sosyal Sigortalar

13

13 Myyrmäki Kilisesi ana salonu

14 Myyrmäki Kilisesi ana salondaki altar

15 Oulu'daki St. Thomas Kilise Kompleksi dýþ görünüþ

16 St. Thomas Kilisesi iç görünüþ

JUHA LEIVISKÄ

45BETONART | İLKBAHAR 2007

binasýný çaðrýþtýrýr. Aþaðý yukarý, kareplanýn içinde yer alan binada, içmekandaki boþluk etrafýndakiparçalanmalar, sanki onu sonrakiLeiviskä'ya yaklaþtýrýr. Japon mekanlarýnýhatýrlatýr. Hatta biraz abartýyla insanýmetabolistlere bile götürür, orta boþluketrafýndaki eklentiler mega strüktürlerdekitakýlmalarý düþündürür. Sonuç olarakLeiviskä'nýn her binasý bir maceradýr.Benzer detaylar kullanýlsa da küçük birevde de, büyük bir kilisede, bir konut, biryerleþme ya da kent merkezi yerleþmesindede, bir restorasyon çalýþmasýnda da aynýtevazu, ama bunun yanýnda dramatiksahnelemeler ile karþýlaþýrsýnýz. ÖrneðinLemi'deki Nikaama Evi'nde (1965-1968)olduðu gibi ev etrafýndaki duvarý,bahçedeki teraslamasý ve giriþi ile kendioyununu kendi yaratýr. Myyrmäki'nin dekendi oyununu yaratmasý, adým adým diðermekanlarla el ele, büyük salona doðruçýkmasý gibi.

Makaleyi yazýnýn baþýnda kýsaca sözünüettiðim derviþlerle, Mevlevilerle bitirelim.Tekrar onlarýn Helsinki'deki olaðanüstügösterilerine geri dönerek, çerçeveyitamamlayalým. Ýki gece üst üste buradakitanýnmýþ Savoy Tiyatrosu'nda sahne alantopluluk, gösterilerine izleyicilerin önündedizilip verdikleri selamýn arkasýndan, çalgýcýgrubunun ilahileriyle baþladýlar. Herkesi birbaþka aleme götüren etkileyici ney sesi ilediðer çalgýlar bir araya geldi. Mistiktasavvuf müziðinin giriþinden sonra dairedüzeninde, baþta Dede olmak üzere herkesyerini aldý. Ona selamlar verildi. Adýmadým sabýrla herkesin yerini aldý. Adýmadým, þüphesiz bütün törenin doruknoktasý, semazenlerin dans bölümünegeçildi. Sanki bütün hazýrlýk bu final kýsýmiçindi.

Ayaklarýn merkeziliði etrafýnda önce kapalýolan kollar ve vücudu saran beyaz, bolbeyaz etekler açýldý. Yavaþtan baþlayýphýzlanan, döndükçe dönen ve sonra tekraryavaþlayýp duran daha sonra tekrar yavaþyavaþ hýzlanan, tekrarlamalara dayalý birþekilde belli bir disiplin içinde ama herdönenin kendi özgür stili içinde dansadevam ettiler. Aralarýnda dolaþan birsemazen, etek temasý ile dönenlerin birbiriarasýndaki aralýklarý ayarlýyordu. Döndükçedöndüler, sonra sanki tekrar göklerden,yukarýdaki dünyadan yere indiler, yinekendileri oldular ayaklarý yere bastý.Aslýnda yukarýdan bakýnca bu gösterininilahileriyle, bembeyaz dönüþleri ve beyazgiysileri ile hem çok geleneksel hem de çokmodern bir dans olduðunu düþündüm.

15

14

16

JUHA LEIVISKÄ

46 BETONART | İLKBAHAR 2007

Derin, insanýn içine iþleyen ney sesi vekudümün ritimleri, bir taraftaki disiplindiðer taraftaki özgürlük iç içe girdi. Buseremoninin bütünüyle bir meditasyonolduðu açýktý. Sonunda izleyiciler önündeolsalar da adeta sadece kendileri için olanküçük bir odadaydýlar. Kendi özeldünyalarýnda ayin yaparmýþcasýna, meþkedermiþcesine iþlerini bitirdiler. Seyircilerinalkýþlarý arasýnda birer birer kulise vegünlük yaþamlarýna geri döndüler. Aynenbelki de geçerli trendin dýþýndaki kendiyaklaþýmý ile Fin Mimarlýk Dünyasý'nýn özelbir köþesinde, kendisinin hala bilgisayarabulaþmadýðý ve 7-8 kiþi ile birlikte çalýþtýðýbürosunda, kendi dergahýnda, yýllardýrgünün geçerli trendlerine, modayaklaþýmlara çok aldýrmadan, kendi çizgisiiçinde adým adým giderek, bol makyajlý,güzellik yarýþmalarýna döndürülenmimarinin global dünyasýndakirüzgarlardan uzak, çizgilerini bir köþedeçekerek mimarlýðýný yapan, Fin mimarlýktarihinde Aalto ve Pietilä' dan sonra, devlettarafýndan kendisine verilen akademisyen(Fince akatemikko) ödüllü, Leiviskä gibi.

Yapýtlarýnýn birçok yerinde giderek adýmadým yükselen, doruklara çýkan fonksiyonlabirleþen estetiði, adým adým yükselenhacimlerin hiyerarþisi, Mevlevilerin mistikseremonilerinde olduðu gibi bir arayageldi. Yazýyý düþünerek tiyatrodan çýkarkenMevleviler ile Finlandiya'nýn son eskiustalarýndan biri olan Leiviskä yan yanaydý.Onun kuzeyin Mevlevilerinden biriolduðunu düþündüm.

17

17 Filistin’deki Beytüllahim Kültür Merkezi dýþ görünüþ

18 Seniojoki mezarlýðýnýn planý

19 Estonya, Talinn'deki Müze projesinin maketi

20 Filistin’deki Beytüllahim Kültür Merkezi aksonometrik

Fotoðraflar:2 Sakari Viika3-5, 8 -11,15, 18, 20 J.L Arsivi1,14 Simo Rista17 Jari Heikkinen1, 6, 7,12,13, 19 Arno de la Chapelle16 Timo Airas

18

19

20

JUHA LEIVISKÄ